i

T.C SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

OSMANLI DEVLETNDE LER VE HAREKETLER (1876-1914)

DOKTORA TEZ

Cevdet KIRPIK

Tez Danman: Prof. Dr. Bayram KODAMAN

ISPARTA, 2004

ii

iii

NSZ i tarihi, toplumsal tarihin nemli bir blmn tekil etmektedir. Son dnem Osmanl toplumunda genel nfusa oranlar byk bir yekun tekil etmeyen iiler, gerek ekonomik faaliyet iindeki yerleri ve gerekse sosyal ve siyasal olaylarda oynadklar roller itibariyle, dikkat ekici toplumsal bir snf zellii tamaktayd. Bunalml bir dnem geirmekte olan toplumun bu kesiminin tarihi nasld, sorusuna verilecek cevap, mukayese asndan gerek Osmanl tarihinin nceki dnemleri ve gerekse Cumhuriyet tarihi asndan aydnlatc olacaktr. ilerin Osmanl toplumundaki yeri ve oynadklar rolleri gn yzne karmak amacyla 1930lu yllarn bandan itibaren seyrek de olsa eserler yazlmaya balanmtr. Bu erevede alma yapanlardan ilki Hseyin Avni anda olup, eserlerinde 1908 ii hareketleri ile ekonomik yapdaki deimeleri, bu deiimlerin alanlar zerindeki etkisine deinmektedir. anday yaptklar almalarla Hikmet Kvlcml, Ltf Erii, Kemal Slker takip etmitir. Tedkik eserler ierisinde en kapsaml ve detayls Oya Sencer tarafndan yazlan ve 1969 ylnda yaynlanan Trkiyede i Snf Douu ve Yaps adl alma olmutur. Sencer, almasnda zellikle yerli ve yabanc gazeteleri esas alarak kymetli bilgiler vermitir. Sencerden bir sre sonra Kurthan Fiek, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf adl eseriyle ii tarihine katkda bulundu. Zonguldaktaki maden ocaklarnda alan iilerin tarihini aydnlatma adna dikkate deer bir dier almay da Sina ladr ortaya koydu. lerleyen yllarda Mesut Glmez, ehmus Gzel, Yldrm Ko, Ahmet Makal, Yksel Ik ve Yavuz Selim Karakla ii tarihine katkda bulundular. Bu arada yabanc yazarlarn da Trk ii tarihine ilgi duyduklar grld. zellikle Donald Quataertn almalar dikkate deerdir. Yine Osmanl demiryolu iilerine dair bilgi veren Arhangelos Gavriel ile 1800-1870 dnemindeki ii hareketleriyle ilgili doktora tezi hazrlayan Birten elikin eserini ve konuyla ilgili zellikle Tarih ve Toplum, Toplumsal Tarih ve Toplum ve Bilim gibi dergilerde deiik yazarlarca kaleme alnm makalelerin varln da burada zikretmeliyiz. Yerli ve yabanc yazarlarn yapm olduklar bu almalar phesiz ii tarihinin zerindeki sis perdesini nemli lde aralamtr. Ancak, incelenen dnem ierisinde dorudan ii tarihini konu alan almalar daha ok dnemin basn organlar ile dier kaynaklara dayanmaktadr. almalarda konuyla ilgili devlet birimlerinin yazmalarn ieren Osmanl ariv kaynaklar yok denecek kadar az kullanlmtr. Bu arada hemen belirtelim ki, Donald Quataert dier aratrmaclara gre Osmanl ariv belgelerinden nispeten daha fazla yararlanm olmakla belgelerin zenginlii ile kyaslandnda yeterli deildir. Yine Birten elik de almasnda ariv belgelerini son derece snrl sayda kullanm, daha ok ikinci el kaynaklara ynelmitir. Halbuki Osmanl ii tarihi allrken zengin bir ierie sahip olan Osmanl ariv kaynaklarnn kullanlmamas, ortaya konacak eserde cidd eksikliklerin bulunmasna yol aacaktr. nceki aratrmaclarn Osmanl arivlerini ya hi kullanmamalar ya da snrl lde kullanmalar, bizi son dnem Osmanl ii tarihi zerinde almaya sevk eden etkenlerden biri oldu. Babakanlk Osmanl Arivindeki tasnif almalarnda kat edilen mesafe, almamzn ortaya kmasn kolaylatrd. nceki aratrmaclarn faydalanmadklar yahut son derece snrl llerde faydalandklar ve ii tarihini anlamada inanlmaz bir zenginlik sunan bir ok tasnif tarafmzdan incelendi. rnein, Zabtiye Nezareti Evrak, Dahiliye Nezareti Evrak, Yldz Tasnifi ve radeler zellikle ii hareketlerini ve iilerle ilgili daha bir ok meseleyi aydnlatmada son derece kymetli bilgiler sunmakta olduundan, temel bavuru kaynamz bunlar oldu. Bunun yannda son dnem Osmanl tarihi aratrmalarnda gz ard edilemeyecek baka bir bavuru kayna da

iv

basndr. XIX.yzyln sonlarna doru artan basn hayat, II. Merutiyetin ilnndan sonra sansrn kalkmasyla birlikte daha da eitlendi ve toplumu ilgilendiren her tr konu basna yansmaya balad. Bu nedenle almamzn ariv belgelerinden sonraki ikinci en nemli dayana da dnemin basn organlar oldu ve bir ksm gazete bu erevede incelendi. Bunlarn yannda dneme ait yasal mevzuatn bulunduu Dsturlar ve konu ile ilgili her tr kitap, makale ve ansiklopedi gzden geirildi. imdiye kadar yaplan almalarda dikkati eken hususlardan biri de younlamann daha ok ii hareketleri zerinde olmasdr. Bunun dnda iilerin sosyal haklar, etnik yaplar ve aile yaantlar ile yabanc iiler ve bunlarn neden olduklar sorunlar gibi hususlara ya ikinci plnda yer verilmi ya da hi deinilmemitir. i tarihini aydnlatma adna yaplan bu almada 1876-1914 yllar aras tercih edildi. Seilen dnem Osmanl tarihi asndan nemli dnm noktalarn tekil etmektedir. ncelikle I. Merutiyetle anayasal ynetime geilmi, ardndan gelen bask dnemi II. Merutiyetle sona ermitir. II. Merutiyetle anayasa tekrar yrrle konulmu, kii hak ve zgrlkleri geniletilmitir. Gerek Merutiyet ve gerekse sk bir ynetimin hakim olduu II. Abdlhamit dneminin iilere dnk politikalar ve iilerin verdii tepki ile iki dnem arasnda iilere yaklam asndan farklar ortaya koymak byk nem arz etmektedir. alma, I. Dnya Sava dnemindeki olaanst artlarn iiler asndan farkl bir karakter tayaca dncesiyle 1914 ylyla snrlandrld. almann ortaya kmasnda bir ok kiinin yardmn grdm. ncelikle danmanlm kabul eden, almalarma destek vererek son derece kymetli tavsiye ve ynlendirmelerde bulunan saygdeer hocam Prof. Dr. Bayram Kodamana sonsuz teekkr ediyorum. Onun yreklendirmesi ve nerileri olmasa bu eser ortaya kmayacakt. Bir ksm kaynaa ulamada byk desteini grdm, Erciyes niversitesi Eitim Fakltesi lkretim Blm Bakan saygdeer hocam Do. Dr. Abdullah Saydama zellikle teekkr ediyorum. Yine Karadeniz Teknik niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi Do. Dr. Hikmet ksze, Sleyman Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih blmnden Dr. Abdullah evki Duymaza, Yrd. Do. Dr. Hasan Babacana ve Yrd. Do. Dr. Sleyman Seydiye teekkr borluyum. Halen grev yapmakta olduum okulumun mdr sayn brahim Baytara ve mdr yardmcs Resul Kurtulua tezin ortaya kmas srecinde gsterdikleri kolaylklardan dolay teekkr ediyorum. almann tamamlanmas srecinde aratrma yaptm kurumlarda da bir ok kiinin yardmn grdm. Bu erevede bata Babakanlk Osmanl Arivi alanlar olmak zere, Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Mill Ktphane, Bayezit Ktphanesi, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesi, slami Aratrmalar Merkezi Ktphanesi ile Trabzondaki ktphanelerde bulunan yetkililere teekkr ediyordum. Haziran 2004, Trabzon Cevdet KIRPIK

ZET OSMANLI DEVLETNDE LER VE HAREKETLER (1876-1914) Cevdet KIRPIK Sleyman Demirel niversitesi, Tarih Blm Doktora Tezi, 343 sayfa, Haziran 2004. Danman: Prof. Dr. Bayram KODAMAN. Tez, giri ksmndan sonra blmden olumaktadr. Girite XIX. yzyl sonlar ile XX. yzyl balarnda Osmanl ekonomisine ana hatlaryla deinilmektedir. Bu dnemde Avrupada meydana gelen Sanayi nklab ve Batllara verilen ekonomik ayrcalklar ile devletin kendi bnyesindeki yapsal sorunlar nedeniyle, lke ekonomisi zor anlar yaamaktayd. Birinci blmde ilk olarak 1876 ncesi dnemdeki iilere ksaca deinilmekte, daha sonra 1876-1914 dnemindeki iilerden ayrntl olarak bahsedilmektedir. Devlet yzyllar boyu gerektii zaman zorunlu istihdama bavurdu. Kendi ihtiyac olan iileri kefalete balayarak ve piyasa artlarnda cret deyerek istihdam ediyordu. Dier yandan, serbest piyasadaki emek gcnn istihdam ve creti gibi konulara mdahale edilmiyordu. XIX. yzyln sonlarnda teknoloji transferi ve yabanc yatrmlar sebebiyle lke dndan ok sayda ii gelmeye balamt. Bu iiler, lkede eitli sorunlara neden oldular. Burada devletin gerek bu iilerle ilgili ve gerekse genel anlamdaki ii politikasnn nasl olduu konusu zerinde duruldu. lkeye gelen yabanc iiler bir yana, lke iindeki iilerin etnik yapsnda da eitlilik vard. Devlet teekkllerinde daha ok Mslmanlar istihdam edilirken, yabanc sermayedarlar ile yerli gayrimslim patronlar kendi dindalarn tercih etmekteydi. Mslman ya da gayrimslim kadn ve ocuklar, genel anlamda yetikin erkeklere gre daha az bir cretle almaktayd. i cretleri sektrden sektre, blgeden blgeye ve en nemlisi de iinin maharetine gre farkllk arz ediyordu. Mesai saatleri uzun ve alma artlar ktyd. Youn alma srecinde imdatlarna bir gnlk hafta tatili ile din bayramlar yetiiyordu. Bununla birlikte gerek alma artlarnn iyiletirilmesi ve gerekse bir takm dier haklar asndan nemli gelimeler oldu. Bilhassa devlet sektrnde alan iiler iin salk hizmetleri ve sosyal gvenlik alannda son derece cidd admlar atld. kinci blmde ii tekilatlanmas ve ii hareketleri ile bunlarn sebep ve sonular zerinde duruldu. i rgtlenmesinde deiik faktrler rol oynamaktayd. Avrupadan getirilen iiler, beraberinde kendi lkelerinde grdkleri tekilat fikrini lkeye tadlar. Ayrca sosyalizmin de kayda deer etkisi grld. Bylece Osmanl toplumu ilk kez ii cemiyet ve sendikalaryla tant. ileri bir fikir ve ideal etrafnda toplayan bu tekilatlar, ii hareketlerinin balamasnda da etkili oldu. i hareketlerinin meydana gelmesinde bir ok dier etkenler de rol oynamt. II. Merutiyet ncesinde daha ok birikmi cretlerin denmesi istei ile yaplan grevler, yeni dnemde bata cret art talepleri olmak zere byk bir eitlilik arz etti. 1908 yl yaz aylarnda, sanayilemenin youn olduu stanbul, Selanik ve zmir bata olmak zere lkenin hemen her yannda byk bir grev frtnas koptu. Ayn yln gz dneminden itibaren hz kaybetmekle birlikte yl sonuna kadar cidd boyutlarda grev hadiseleri meydana geldi. iler, taleplerinin ounu elde edemedi. Devlet ise ii hareketleri karsnda fiil ve yasal tedbirlere ba vurdu. Bunun da etkisiyle 1909dan I. Dnya savann balad ana kadarki dnemde ii hareketleri eski canllndan ok ey kaybetmiti. Anahtar Kelimeler: iler, ii hareketleri, yabanc iiler, ii rgtleri, ii cretleri, sendikalar.

vi

ABSTRACT LABOUR AND THE MOVEMENTS OF LABOUR IN THE OTTOMAN EMPIRE (1876-1914) Cevdet KIRPIK Sleyman Demirel University, Department of History Ph.D, 343 pages, June 2004 Supervising Professor: Prof. Dr. Bayram KODAMAN This thesis consists of two chapters following an introduction. Introduction dwells on the Ottoman economy at the end of nineteenth century and at the beginning of twentieth century. At this period, the Ottoman economy had a hard time because of structural problems, and the industrial revolution at the West, and also the capitulation, which were given to the Western countries. First chapter briefly tackles on the workers of pre-1876, then it mentions the workers of 1876-1914 in detail. The State applied compulsory employment over centuries when it is needed. The workers that the state needed were employed by taking bail, paying normal wage. On the other hand, there were no interference to employment of workers and their wage at the free market. At the end of nineteenth century, a considerable number of foreign workers had come to the country, as the result of foreign investment and import of technology. However, these workers caused a lot of problems. Therefore, this chapter analyses the policies of both foreign workers in particular and workers in general. Apart from these foreign workers, there were different ethnical elements in the countries indigenous workers. While the state were mostly employing Muslims foreign investors employed their own coreligionist. Muslims and non-Muslims women and children were employed lesser wage in general. The workers wage were changing in accordance with their sectors and regions and most importantly workers skill. Working hours were longer and conditions were bad. A day off in a week and religious holidays were their best hours in their busy working days. However, a considerable improvement was seen in their working conditions and in their some other rights, particularly those who were working in medical sector and social security services. The second chapter dwells on the workers organisation and Workers movement and their reasons and consequences. The workers that were brought from Europe were played an important role in workers organisation. Socialism also was one of the main factors that affected the workers organisation. Thus Ottoman society was introduced first time with the workers organisations and trade union There were the strikes in the Ottoman after the Second constitution. The strikes were spread all over the countries, particularly those industrialised states such as Istanbul, zmir, and Selanik. The state took constitutional measures against the workers movements. Therefore, the Workers movements were lost their excitement from 1909 to First World War. Keywords: Labour, labour movements, foreign workers, workers organisations, workers wages, labour unions.

vii

NDEKLER Sayfa 1. nsz.......iii 2. zet...........v 3. Abstract....................vi 2. indekiler...........vii 6. Ksaltmalar Dizini....ix 5. Tablolar Dizini..............x GR: XIX. YZYIL SONU LE XX. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLETNDE EKONOM....1 BRNC BLM OSMANLI DEVLETNDE LER I. 1876 NCES OSMANLI TOPLUMUNDA LER...28-47 A. Osmanl Devletinde Genel Olarak i Kavram....................28 B. Devletin stihdam Politikas.............32 C. i rgtlenmesi.........41 D. Kefalet Sistemi.........44 E. Grevler ve Grev (Tatil-i Egal) Yasa........45 II. XIX. YZYIL SONU LE XX. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLETNDE LER...47-168 A. Devletin alma Hayatna Ynelik Politikalar ....................47 a. Devletin stihdam lkeleri.......47 b. Yabanc iler ve Bunlarla lgili Problemler ........49 c. Devletin Yabanc iye Yaklam ..............63 d. Yurt Dna Giden iler....75 B. ilerin Sosyal Durumu.....82 a. ilerin Etnik Kkeni....82 b. ilerin Aile Yaants........92 c. Kadn ve ocuk iler...99 C. ilerin Hak ve Sorumluluklar....109 a. i cretleri.........109 b. Mesai Saatleri, Tatiller ve zinler....126 1. Mesai Kavram.......................126 2. Tatiller ve zinler132 c. Sosyal Gvenlik Hakk Olarak Emeklilik....135 d. Sosyal Yardmlar.148 D. Cezalar.........................154 a. Para Cezalar....154 b. ten karma ve Srgn Cezalar...155 E. Szleme ve e Alnma .....153

viii

KNC BLM OSMANLI DEVLETNDE HAREKETLER I. SINIFINA DEOLOJK YAKLAIMLAR..169-197 A. Liberalizm....162 B. Sosyalizm.....177 a. Mslmanlarda Sosyalizm..178 b. Aznlklarda Sosyalizm...185 1. Makedonyada Sosyalizm...186 2. Rumlar ve Sosyalizm..187 3. Bulgarlar ve Sosyalizm...188 4. Ermeniler ve Sosyalizm..189 c.Devlet ve Sosyalistler191 II. OSMANLI DEVLETNDE TEKLATLANMASI..197-233 A. Tekilatlanma Bilincinin Uyanmas.....197 B. i Cemiyetleri.....198 C. i Sendikalar......211 D. Partiler ve iler...218 E. Devletin i rgtlenmesine Yaklam.......224 III. GREVLER.......233-275 A. Grevlerin Sebepleri...233 a. cretlerin Gecikmesi Nedeniyle Yaplan Grevler....233 b. cret Art Talebiyle Yaplan Grevler.........236 c. Dayanma Amacyla Yaplan Grevler..240 d. alma artlarnn Dzeltilmesi Talebiyle Yaplan Grevler...242 e. Dier Nedenler..244 f. Sosyalistlerin Grevler zerine Etkisi........245 B. Grevlerin Saylar, Yer ve Zamanlar....249 C. Grevlerin Sonular269 IV. DER EYLEMLER........................275 V. DEVLETN HAREKETLERNE YAKLAIMI VE ALINAN TEDBRLER....................................................................................................288 VI. HAREKETLERNE VEREN TEPKS OLARAK LOKAVT 316 SONU.321 KAYNAKA....327 EKLER..337 EK-1..338 EK-2..339 EK-3..340 EK-4..341 EK-5..342 ZGEM..343

ix

KISALTMALAR DZN A.MKT.MHM BEO BOA b. DH.HM DH.D DH.MU DH.EUM.THR DH.EUM.VRK DH.SYS HR.HM.O MV Nr s Y.A.HUS Y.A. RES YEE Y.PRK.MTV Y.PRK.UM Y.PRK.AZJ Y.PRK.HH Y.PRK.H Y.PRK.ASK Y.PRK.ZB Y.PRK.PT Y.PRK.DH Y.PRK.EA ZB Bbl Evrak Odas Sadaret Evrak Mektub Kalemi, Mhimme Bbl Evrak Odas Babakanlk Osmanl Arivi bin Dahiliye Nezareti Hukuk Mavirlii dare Ksm Belgeleri Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri Tahrirt Kalemi Belgeleri Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Evrak Odas Belgeleri Muhaberat- Umumiye Dairesi Siyas Evrak Hariciye Nezareti Hukuk Mavirlii stiare Odas Evrak Meclis-i Vkel Mazbatalar Numara Sayfa Yldz Tasnifi, Sadaret Husus Marzt Evrak Yldz Tasnifi, Sadaret Resm Maruzat Evrak Yldz Esas Evrak Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak Yldz Perakende, Umum Vilayetler Tahrirat Yldz Perakende, Arzuhal ve Jurnaller Yldz Perakende, Hazine-i Hassa Maruzat Evrak Yldz Perakende, ehremaneti Maruzat Yldz Perakende, Asker Maruzat Yldz Perakende, Zabtiye Nezareti Analitik Envanteri Yldz Perakende, Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat Yldz Perakende, Dahiliye Nezareti Evrak Yldz Perakende, Elilik, ehbenderlik ve Ateemiliterlik Zabtiye Nezareti Evrak

5. Tablolar Listesi Sayfa Nr. Tablo:1.1913 Sanayi statistikine Gre Messeselerin Sektrlere Gre Dalm8 Tablo:2. Sanayi Kurulularnn 1913te Blgelere Gre Dalm....10 Tablo:3. Seilen Alanlarda Ekilen rnlerin Oranlar (% olarak).19

Tablo:1.1. ark Demiryollar 1905 senesi Austos Aynda kinci Ksm zerinde alan ilerin Tabiyeti..............................53 Tablo:1.2. 15 Austos 1887 Tarihinde Ereli irketinde alan Yabanc iler ve Milliyetleri......55 Tablo:1.3. Ahyolu Burgosuna Gidecek ilerin Memleketleri ve Dini

Yaplar...76 Tablo:1.4. 3 Ekim 1883 Tarihinde Msra Gidip Geri Dnen Bir Gemideki ilerin Etnik Yaps....88 Tablo:1.5. Rusyaya Gnderilecek Olan ilerin Memleket ve Dini Yaplar.....89 Tablo:1.6.16 ubat 1879 Tarihinde Rusya'ya Gidecek ilerin Memleketleri95 Tablo:1.7. Tersane-i Amire'den gnll olarak ilerini terk eden iiler...96 Tablo:1.8. Marangozhane-i Hmayunda istihdam edilen maal marangozlarn mevcudu ve aldklar cretler112

xi

Tablo:1.9. 19-25 Mays 1889 tarihinde Yldz Saray tamiratnda alan iilerin yevmiyeleri ......114 Tablo:1.10.Baz madenlerde cretler.......116 Tablo:1.11. 1913 ve 1915 Yllarnda Baz Sanayi Dallarnda cretler...118 Tablo:2.1.1876-1908 Grevleri (II. Merutiyet ncesi)....... 250 Tablo: 2.2.1908 Grevleri (II. Merutiyetin lanndan Sonra.......256 Tablo:2.3. 1909-1914 Grevleri.....265

GR XIX. YZYIL SONU LE XX. YZYIL BALARINDA OSMANLI EKONOMS Osmanl Devleti, XIX. yzyln sonlarna gelindiinde, eski gsterili devrinden ok uzakta, siyasal, sosyal ve ekonomik birtakm sorunlar yuma iinde kalm, buna ramen k yollar arayan bir devlet grnmndeydi. XIX. yzyln sonlarndaki ekonomik yapnn ekillenmesinde daha eskiye dayanan etkiler olmakla birlikte, esas byk deiim, yzyln balarndan itibaren olmutu. XIX. yzyln balarna gelindiinde ekonomi bir durgunluk dnemi yayordu. Toprak sisteminin bozulmas, devletin nemli gelir kayna olan tarm gelirlerini toplayamamasna neden olmutu. Devlet, iten ve dtan gelen birtakm sorunlarla kar karyayd. Dtan gelen tehlike Bat'nn asker ve ekonomik stnl ile Rusya'nn gneye doru yaylma giriimiydi. te ise yanlar Sened-i ttifakla glerinin zirvesine kmlard. Bu tehlikelerden kurtulmak iin devlet, asker gc ve vergi gelirlerini artrmay hedefledi. Bu balamda Yenieri Oca kaldrld ve vergi gelirlerini artrmak amacyla da vergi toplama grevi yanlardan alnarak baka kiilere verildi. Tanzimat dneminde nce vergiler memurlar aracl ile toplanmaya alld, bunda baar salanamaynca iltizam sistemine geri dnld. Buna ramen tarada devlet, XIX. yz yl boyunca etkinliini artrd. Avrupal devletler de taradaki glerle deil merkez brokrasiyle ilikilerini gelitirerek daha fazla taviz koparp, karlarn srdrd. Avrupa'daki Napolyon savalarndan Birinci Dnya Sava'na kadar, Osmanl d ticareti daha ncesine gre byk bir gelime gstermesine ramen, tarmsal mallar ihra eden, mamul mallar alan ve gda mallar satan bir ekonomi durumuna geldi.1 Bunda Batdaki Sanayi nklbnn ok byk bir rol vard. Bu gelimeler Osmanlda mevcut sanayi retiminin temellerini sarst. Bu sarslma ve belki de

evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 1820-1913, stanbul, 1994, s.11-16.

yklma sreci, toplumsal yap zerinde de etkide bulunarak, birtakm sorunlar beraberinde getirdi. Sanayi: Burada deerlendirmeye alnacak sanayi kurulular, insan emeinin yannda makine gc kullanan, kk retim yapan imalthanelere gre daha fazla ii istihdam eden birimlerdir. Anlaldna gre XVII. yzyln sonunda Osmanl sanayii henz cidd bir surette sarslmamt. zellikle pamuk ve ipek imalt ok nemli olan yerini koruyordu. Fakat yine de gerek lke ihtiyalarn karlama ve gerekse ihracat bakmndan nemini kaybetmi olmakla birlikte henz ykl dnemine girmemiti.2 XIX. yzyln balarnda (1825-1830) pamuk retimi Manchester fabrikalarnn etkisi altnda kalm ve olumsuz ynde etkilenmiti. Artk Sanayi nklbnn etkisi iyice hissedilmekteydi. Buna bal olarak pamuklu dokuma ve iplik retiminde cidd azalmalar olmakla birlikte direrenebilen kesimler de vard. pek sanayii, ilemecilik, sahtiyan imalt, baklk gibi baz ubeler henz nemli surette sarslmamt. ehirlerdeki kk sanayiler ve stanbul ile Avrupa Trkiyesi gibi daryla ilikisi sk olan ky kesimlerdeki pamuklu sanayi olumsuz ynde etkilenmi ancak, i kesimlerde hl yerli mallar hakimdi. Bunun sebebi herhalde tama giderlerinin yksek olmasyd.3 XIX. yzyln ortalarna gelindiinde pamuk sanayiinin dnda kalan mesel ipek sanayiinde de cidd kler meydana gelmiti. stelik bu k yalnz ky kesimlerle kalmam uzak i kesimlere de sirayet etmiti. Islah- Sanayi Komisyonunun 1868'de hazrlad bir mazbataya gre; 30-40 sene ierisinde stanbul ve skdar'daki edilmektedir.4 kuma tezgahlarnn 2.750'den 25'e, kemhac tezgahlarnn 350'den 4'e, atma yastklar tezgahlarnn 60'dan 8'e indii ifade

2 3

mer Celal Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat I, Ankara, 1999, s.623 ve 625. Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, s.425-426. 4 Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, s.428.

XIX. yzylda Osmanl sanayiinin gelimesi zerine olumsuz etki yapan en nemli olaylardan biri phesiz ngiltere'yle 1838 tarihinde yaplan Balta Liman Serbest Ticaret Anlamasyd. Anlama ile devlet d ticaretteki tekeller ile sava dnemlerinde ald olaan st vergileri kaldrd gibi, ihracata %12, ithalata da %5 vergi getiriyordu. Ayrca yabanclarn dedii i gmrkler kaldrlrken, Osmanl vatandalarnn dedii %8 oranndaki gmrk vergisi devam etti. hracattan alnan vergiler 1860-1861 Lbnan bunalm srasnda %1'e indi ve bu oran I. Dnya Savana kadar ayn dzeyde kald. thalattaki vergiler ise, 1861'de %5'ten %8'e, 1905'te % 11'e ve 1908'de de %15'e karlmt. 1838 anlamasnn hkmleri ancak Birinci Dnya Sava srasnda bir kenara itilebilmiti.5 Yzyln ortalarna gelindiinde ithal mallarn rekabeti karsnda pek ok byk kentte, zellikle iplik eirme ve kuma dokuma gibi faaliyetlerde, el tezgahlar geriliyordu. Serbest ticaret anlamasnn bizatihi kendisinin Osmanl Sanayiini yktn sylemek yanltc olur. Zaten yklanlar geleneksel zanaatlard. Bununla birlikte anlamann Osmanl Devleti'nin bamsz d ticaret politikas izleyebilmesini ortadan kaldrd sylenebilir. XIX. yzyln sonlarna doru lkede cretli ii altrarak mamul mallar retecek fabrikalar kurulmaya balandnda, gmrkleri yeterince ykseltmek mmkn olmayacak, bunun da etkisiyle sanayileme ok yava ve clz bir ekilde ilerleme gsterebilecektir.6 Bahsedilenlerin yannda sanayilemenin nnde dier baz engeller

bulunmaktayd. lke ngilterenin sanayilemesinde nemli rol oynayan tarm devrimini yaamamt. Kk lekli tarm iletmeleri varln XIX. yzyl boyunca srdrm; nfusun az, arazinin bol olmas igcnn tarmsal alann dna kmasn engellemi; mlkszleme gereklememiti. lke genelinde, Balkanlar

5 6

Pamuk, Bamllk ve Byme, s.16-18. Pamuk, Bamllk ve Byme, s.20-22.

istisna tutulursa, nfus younluu son derece azdr. Nfus younluunun dkl toprakta mlkszlemeyi ve geni mlkiyetin oluumunu engellemitir.7 Osmanl Devletinde din mensubiyetlere gre vatandalarn farkl muamele grdkleri, mesel XIX. yzylda Mslman giriimcilerin devlet tarafndan desteklendii oldu. Osmanlda yeterli yatrm sermayesi yoktu. rnein, Mslmanlar buhar makinesi ve mekanize dokuma tezgah ithal etmek istediklerinde devletten yardm istemilerdi. Yine deiik loncalar 1860larda yatrm sermayesi iin devlete bavurmulard. Osmanl endstri geliiminde, teknoloji transferi bylece byk oranda yabanc sermayeye kalyordu. Modern dnem ekonomistleri imaltta teknoloji transferi iin dorudan yabanc yatrmlarnn anahtar olduunu belirtirler. u dikkate deer ki; ABD ve Rusyann endstrilemesinde yabanc sermaye hayat bir rol oynamtr. Fakat Osmanl endstrilemesi iin yabanc sermaye byle bir rol oynamad. lkedeki dorudan yabanc yatrmlar 1870lerde balad ve 1890dan sonra nem kazand. Endstriyel yatrmlar, btn yabanc yatrmlarnn ancak yzde birini ekebildi. XIX. yzylda Osmanl Devletinde yatrm yapan yabanclar Avrupa ile Ortadou arasnda mal akn salayacak liman ve demir yolu yapmn tercih ettiler.8 Bu yatrmlar garanti ve daha krlyd. Batllar Osmanl devletine bor vermek suretiyle de yatrm yapm oluyorlar ve bundan da kendi lkelerindekine gre byk krlar ediyorlard. lkede mal ve hizmet talebinin snrll, teknik eitimdeki gecikme, zanaatn duraan yaps, lonca gelenei, alm gcnn darl gibi sebepler de Osmanl Devletinde sanayinin geri kalmasnn nemli sebeplerindendir.9 Sanayileen Avrupann rnlerinin her geen gn daha da etkisi altna girmekte olan Osmanl Devleti, sanayiini glendirmek iin eitli giriimlerde bulundu. XIX. yzylda balayan abalar XX. yzyln balarnda da bazen artan bazen de azalan seyirler izleyerek devam etti. Bu srete sanayileme abalarnda
Zafer Toprak, Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt:5, stanbul, 1985, s. 1342. 8 Donald Quatert, Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire 1800-1914. stanbul, 1992, s. 6-13. 9 Zafer Toprak, Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu, s. 1343.
7

genel anlamda u yntemler takip edildi: Devlet fabrikalar kurularak zel sektre rnek olunmas, sergiler yoluyla zel teebbsn zendirilmesi, sektrn meselelerini zmek zere Islah- Sanayi Komisyonunun oluturulmas, sanayi okullarnn almas ve sanayii tevik edici kanunlarn kartlmas.10 Osmanl Devletinde sanayileme faaliyetleri devlet eliyle ve asker amal olarak kurulmaya baland. Her ne kadar Osmanl devrinde hangi nevi sanayi messesesine fabrika denilecei aklanmam olsa da11 devlet tarafndan fabrika kurulmas ii III. Selim dneminde balad. kinci dalga ise 1826 ile 1830larda oldu. 1835te Fes Fabrikas kuruldu. Teknolojisi ngiltere ve Belikadan alnd. Dier bir fabrika askerlere kuma dokumak iin 1836da slimiyede hizmete ald. Devlet 1860larla 1870lere gelindiinde sanayileme konusunda fikir deitirdi. Artk fabrika kurma yerine giriimcilerin teebbslerini destekleyecekti. Fakat, yine devlet eliyle fabrika yapmna devam edildi. Devlette yeni teknoloji ile kurulacak fabrikalar iin gerekli olan tehizat ve kalifiye igc Avrupadan getirilmekteydi. Osmanlda baz mallarn retim imtiyaz ve tekeli yksek seviyedeki devlet grevlilerince alnyor, bu durum ekonomik bymeyi olumsuz ynde etkiliyor, rekabeti nledii iin de baz sektrlere zarar veriyordu.12 Devlet, Bat sanayii karsnda zor durumda kalan imalt sektrn yeniden canlandrabilmek iin yurt ii ve milletler aras sergilere nem verdi. Bu erevede, 1851 ve 1862 yllarnda Londra, 1855te ise Paris sergilerine eitli rnler gnderilerek sergilendi. Yurt iindeki ilk mill sergi ise, 1863te stanbulda tertiplendi. Sanayinin gelitirilmesi balamnda 1864te Islah- Sanayi Komisyonu ad altnda, yeleri arasnda esnaf ve sanatkarlarn da bulunduu bir komisyon
10 11

Abdullah Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Trabzon, 1999, s.413-418. Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, Hazrlayan: A. Gndz kn, Ankara, 2000, s. 5. Fabrikac ve malthane Memuru adl eserin yazar Gelibolulu Azmi fabrikay yle tarif eder; "bir maksad- muayyende imal olunabilecek bir maddeyi vcuda getiren imalthanelerin heyet-i mecmuasna denir". Yazar daha sonra fabrikann ilevine dair geni bilgi verdikten sonra sanayii de tanmlamtr: Hammadde, fabrikalarda ounlukla iki ekilde deiime urar; birinci olarak maddenin ekli deiir. Ham pamuktan iplik, yelken bezi, bez, dokuma ve saire imali. Yine ham demirden ray, tel ve dkme demir imali gibi. Bu tr fabrikalara "sanayi-i hikemiye" denir. kincisinde hammaddenin ekliyle beraber havas ve tabiat da deiime uratlr. Ham pamuktan pamuk barutu ve bundan da dumansz barut imali gibi. Bu tr fabrikalara da "sanayi-i kimyeviye" denir. Aslnda bu iki fabrika birbirinden tamamen ayrlamazlar. Bunlarn her ikisine birden "sanayi fabrikalar" ad verilir. Gelibolulu Azmi, Fabrika ve malathane Memuru, Dersaadet (stanbul), 1914, s.6. 12 Quataert, Manufacturing and Technology, s.34-35. Sarc, Tanzimat ve Sanayimiz, s.434-436.

kuruldu. Komisyon, esnaf ve sanatkarn birletirilmesi, gelitirilmesi ve disipline edilmesi iin gayret sarf etti. Yine komisyon, ihtiyalarn belirlenmesi, kalite kontrol, bozuk mal retenlerin cezalandrlmas, esnaflar arasndaki anlamazla zm bulunmas gibi grevler yapt. Ancak, eitli nedenlerle almalarna 1874te son verdi. Teknik elemana olan ihtiyacn giderilmesi iin lkede sanat okullar ald. Bu konuda ilk teebbs 1847 ylnda baarszlkla sonuland. kinci teebbs Midhat Paann vali olarak bulunduu Nite gerekletirildi. Bu bir slahhanenin sanat okulu olarak faaliyet gstermesiydi. Ardndan benzeri kurulular Ruscuk, Sofya, Selanik ve am'da; 1868de ise stanbulda stanbul Sanayi Mektebi ald. Sanat okullarna II. Abdlhamit dneminde zel bir nem verildi. XX. yzyln balarna gelindiinde Abdlhamit dneminde kurulan Hamidiye Sanayi Mekteplerinde okuyan renci says 2.500 bulmutu.13 Sanayinin gelitirilmesi yolunda giriimciye destek vermek zere devlet, eitli yasal dzenlemeler yapt. 1913te Tevik-i Sanayi Kanun- Muvakkati ile 1914te karlan Tevik-i Sanayi Talimatnamesi bu konuda atlan cidd admlard. Tevik-i Sanayi Kanununa gre; fabrikann mir arazide kurulmas hlinde arazinin bedelsiz verilmesi, vergi ve harlardan muafiyet, fabrika kurulmas iin gerekli tehizatn gmrksz ithali gibi avantajlar salanyordu. Ancak; fabrika iin gerekli hammaddenin yurt iinde karlamamas, yetimemesi ya da retilememesi durumunda gmrk muafiyeti tannyordu. Yine kanun lkede faaliyette bulunan btn fabrika ve tezgahlarn ihra edecekleri mallar iin gmrk muafiyeti getiriyordu.14 Kanunla;
genel deeri 1.000 liray geen ve ylda toplam olarak 750 gn miktarnda ii altran ve en az 5 beygirlik bir muharrik g kullanan ve tabi ham maddeleri veya yar maml maddeleri baka bir ekle sokan fabrikalara baz muafiyetler tannmaktadr

Buna ramen Kanundan yararlanmak iin ilemler son derece basit olduu halde, yararlananlarn says stanbuldan uzaklatka daha az olmu, birok sanayi

Bayram Kodaman, Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Sanayi Mektepleri, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, 1980, s.72-90. 14 Zafer Toprak, II. Merutiyet ve Osmanl Sanayii, Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt: 5, stanbul, 1985, s.1348-1352.

13

kuruluunun bundan haberi bile olmamtr.15 1913 mevzuatnn yrrlkte kalma sresi 15 yl olarak belirtildii halde, 1927de yaynlanan Tevik-i Sanayi Kanununa kadar yrrlkte kalmtr.16 Alnan tedbirlerin de etkisiyle, gerek zel sektrde ve gerekse devlet kesiminde faaliyet gsteren sanayi kurulular vard. Osmanl sanayii hakknda derli toplu bilgi veren ve ilk akla gelen kaynak 1913 ve 1915 yllarna ait sanayi istatistiidir. Geri istatistiin o gnk lke snrlar gz nne alndnda kapsad alan bir hayli snrldr. Ancak, yine de birok bilginin bir arada bulunmas, lkenin sanayisi hakknda genel bir deerlendirme yaplmasna yardmc olmaktadr. Sz konusu yllara ait sanayi saym Ticaret ve Ziraat Nezareti tarafndan yaptrlm ve 1917 ylnda yaymlanmtr. statistik, stanbul vilayeti ile zmir, Manisa, Bursa, zmit, Karamrsel, Bandrma ve Uak ehirlerini iermektedir. Muharrik gle birlikte en az 10 ve muharrik g olmakszn 20 ii altran sanayi kurulular ile bazlarnda da retim kapasiteleri dikkate alnarak istatistikler hazrlanmtr. Yaplan almada kk sanayi ve ev sanayi saymn dnda kalmtr.17

15 16

Osmanl Sanayi, s. 5. Zafer Toprak, II. Merutiyet ve Osmanl Sanayi, s.1348-1352. 17 Osmanl Sanayii, s, 3-9.

Tablo: 1. 1913te Sanayi statistiki'nde Messeselerin Sektrlere Gre Dalm Tme Asl Grup No Sanayi eidi 1 2 3 4 5 6 7 Toplam Gda Sanayi Toprak Sanayi Deri Sanayi Aa Sanayi Dokuma Sanayi Kimya Sanayi Messese Says 74 16 12 19 70 10 252 Asl ve Tl Yzdesi Messese Says 76 20 12 19 75 55 12 269 Asl Messese 29,3 6,3 4,7 7,5 27,7 20,2 3,9 99,6 Tl Messese 28,2 7,4 4,4 7,06 27,8 20,4 4,4 99,6 Oranla

Krtasiye Sanayi 51

Kaynak: Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, s.13ten oluturuldu.

Sz konusu sanayi saymnda 1913 iin asl messeselerin says 252 ve 1915 iin ise 264tr. 1913de 17, 1915te ise 18 tl messese kaydolmu, bylece srasyla rakamlar 269 ve 282ye kmtr. 1913te mevcut sanayi kurulularnda birinci sray gda alrken, ikinci srada dokuma sanayi bulunmaktadr. Sonra srasyla krtasiye, aa, toprak, deri ve kimya sanayi yer almaktadr. 1915te 264 messeseden 214 (%81) zel (gerek) kiilere aitken, 22 tanesi (%8.8) hkmetin ve Hazine-i Hassann elinde bulunmaktadr. 1915te mevcut 264 messesenin 249u (%93.9) buhar makinesi, iten yanmal motorlar, elektrik motoru ve benzeri muharrik gle almaktadr. 1913teki btn sanayi kurulularnn %53.5i stanbul ve evresinde kurulmu olup, ii says ve imalt deeri bakmndan stanbul Osmanl Devletinin sanayi merkezi durumunda bulunmaktadr. kinci sradaysa zmir yer almaktayd.18 Ad
18

Osmanl Sanayii, s. 13-17.

geen istatistikteki bilgiler lke sanayiinin tamamn iermemektedir. zellikle Adana civarn kapsamyor olmas byk bir eksiklik olarak gsterilebilir. statistiin ierdii fabrikalarda 1913 ylnda 16.975 kii istihdam edilmekteydi.19 Saym yaplan pamuk ve yn iplii fabrikalarnda yaklak 5.500 kii almaktayd. Bir baka ekilde elde edilen sonuca gre ise 1914 tarihinde Osmanl mparatorluunun tamamndaki byk endstri kurulularnda yaklak 35.000 kii almaktayd. Bu rakam resmi saymn iki kat olarak grnyor.20 XIX. yzyl sonunda devletin ve devlet grevlilerinin yannda dier yatrmclar da faaldi. zel teebbs tarafndan yaplan fabrikalarda da igc ve tehizat bakmndan devlet fabrikalarnda olduu gibi zengin bir uluslar aras eitlilik sz konusuydu. Bir kaynaa gre Paabahe cam fabrikasnn sahibi olan Jew Saul Modiano Triestede yayordu. Fabrikada Bohemiyelilerden Macarlara kadar bir dizi yabanc iinin yannda Almanlar, talyanlar, Franszlar, Yunanllar ve Osmanl vatandalar almaktayd.21 Tanzimat dneminde de fabrikalarn ou yabanclar tarafndan kuruldu. nk lkede ii cretleri dk ve pazar sahas geniti. Ayrca ithal mallarn maliyeti bir hayli yksekti. Buna ramen kurulan fabrikalarn ou ksa sre sonra ykld.22 Sanayilemenin en fazla olduu yer phesiz ki stanbuldu. mparatorlukta buray takiben Makedonya geliyordu. Ancak, bu durum Balkan savalar sonrasnda deiti. Bu savalar sonrasnda Avrupa yakasnda nemli denebilecek lde toprak kayb meydana gelince lkede sanayi kurulularnda stanbuldan sonraki sray zmir ald.

19 20

Osmanl Sanayi, s. 21. Quataert, Manufacturing and Technology, s.27-28. 21 Quataert, Manufacturing and Technology, s.35. 22 Sarc, Tanzimat ve Sanayiimiz, s. 437-438.

10

Tablo: 2. 1913te Sanayi Kurulularnn Blgelere Gre Dalm Sanayi Tr Gda Toprak Deri Aa Dokuma Krtasiye Kimya Toplam 43 19 10 10 14 44 4 144 23 1 2 9 6 11 8 60 stanbul ve evresi zmir ehri Dier Yerler 10 55 65 76 20 12 19 75 55 12 269 Toplam

Kaynak: Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, s.13ten oluturuldu. XIX. yzyln sonlarnda tccar sermayesinin yatrma dntrlmesinde byk bir younlama bulunmaktayd. Hububat tccarlar Selanik, Manastr, Pritine, skp, Edirne ve Dedeaata un deirmenleri kurdular. 1880lerin banda Selanikte demir yolunun yapmyla birlikte, Osmanl vatanda ve yabanc Yahudi yatrmclar blgenin sanayilemesinde ok nemli bir rol oynadlar. Buradaki fabrikalarn neredeyse tamamn bunlar kurdu ve gerek ii ve gerekse ynetici olarak Franszlar tercih ettiler. Gerekli olan tehizat da Fransadan getirdiler. On yl iinde Yahudiler, 6 sabun fabrikas, bir tane kiremit ve tula, bir tane ivi ve bir tane de sigara fabrikas ile 13 ilave messese kurmulard. skp'teki byk fabrikalarn neredeyse tamam Arnavutlara aitti. 23 1878 ile 1883 arasndaki be yllk dnemde Selanikte ve kentin ardalanndaki deiik yerlerde, deiik teknoloji dzeylerinde otuz kadar imalthane ve atlye kuruldu. ehirde son derece fazla atlye ve imalthane olduu anlalyor. Ancak, fabrika says hakknda daha net bilgiler bulunmaktadr. 1913lere gelindiinde kentte bata pamuk iplii reten fabrikalar olmak zere, retim sektrnde son
23

Quataert, Manufacturing and Technology, s.28-37.

11

derece geni bir eitlilik bulunmaktayd. Pamuk iplii retimine ilaveten, ipek, sabun fabrikalar, mobilya, ekerleme, soda, bira, tula, dokuma ve fes fabrikalar olmak zere 60n zerinde fabrika ile bundan daha ok miktarda atlye ve imalthane bulunmaktayd. Selanikten baka Osmanl denetimindeki Avrupa kentlerinde de eitli sektrlerde retim yapan ok sayda fabrika ve atlye bulunmaktayd. rnein Kavalada byk bir sigara fabrikas faaliyet gsteriyordu.24 Byk fabrikalarn bulunduu Adana, Avrupa vilayetleriyle karlatrldnda daha az bir neme sahipti. 1914e gelindiinde ikisi Adana ve ikisi de Tarsusta olmak zere pamuk iplii eiren ve pamuklu dokuma yapan toplam drt adet fabrika bulunuyordu. Yine Mersinde drt tane tula fabrikas vard. Blgede makinelemeye geilerek Ermenilerdi.25 zmirde, Adanadan farkl olarak daha byk lekli ve karmak olarak i ve d piyasaya retim yapan fabrika a bulunmaktayd. ncir iin kutu yapmndan un deirmenlerine ve dokumaya kadar eitli sektrlerde retim yaplyordu. Bunlarn ou ehirde yerlemi olan yabanclara ait olup, fabrikalardaki teknoloji lkenin dier yerlerinde olduu gibi Avrupa kkenliydi. Daha 1845 ylnda Rumlar tarafndan kurulan ve buhar gcyle alan un fabrikalar mevcuttu. Burada da giriimcilerin neredeyse tamam gayrimslim ve bazlar da yabancyd. Fabrikalarn youn olduu stanbul, Osmanl Avrupas, zmir ve Adanann dnda, Elaz, Gelibolu, Manisa ve Trabzonda makinelemi iplik dokuma fabrikalar vard. Manisadaki hari dierleri ngiliz sermayesi tarafndan kurulmutu. Bu arada yine XX. yzyln hemen balarnda zmir, Kula, Bandrma, Eskiehir, Afyonkarahisar ve Uakta yerli ve yabanc giriimciler tarafndan birok iplik fabrikas ald.26 Ksaca Osmanl sanayii Bat'daki teknolojik gelimelerin etkisinde kalmt. Bu etki kendisini XIX. yzyln ortalarnda olduka etkili bir ekilde hissettirmeye
24

dardan getirilen tehizat kullanlrken yabanc ii

yoktu. iler Hacin, Zeytun ve Antepten getirilen ve yaplan evlerde barndrlan

Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, Selanik 1850-1918, Hazrlayan: Gilles Veinstein, (eviren: Cneyt Akaln), stanbul, 1999, s.186-189. 25 Quataert, Manufacturing and Technology, s.37. 26 Quataert, Manufacturing and Technology, s. 37-38.

12

balad. Geleneksel tarzda retim yapan Osmanl esnaf artk retimini son derece azaltm veya durdurmutu. Bunda devletin takip ettii d ticaret politikasnn gz ard edilemez bir etkisi vard. zellikle 1838'de ngilizlere ve akabinde dier devletlere verilen imtiyazlar, lkeyi deta bir ak pazar hline getirmiti. Devletin nclnde balatlan sanayileme hareketi baarszlkla sonulanm, zel sektrn giriimleri de ok farkl olmamt. zellikle Tanzimat dnemindeki sanayileme abalarnn baarszlkla sonulanmasnn nedenlerini Sar, devletin zaaf, bilgisizlii ve aczine dayandrr.27 Bununla birlikte stanbul, Selanik ve zmir'de ithal mallarla rekabet edebilen, orta ve byk lekli sanayi kurulularnn varln da gz ard edilemez. malat Sektr: Bu ksmda daha ok retim srecinde emein, makineden daha ok insana ait olduu retim alanlar zerinde durulacaktr. lkedeki imalt sektr, bnyesinde on binlerce iiyi altran bir sektrd. Batnn ucuz ve daha kaliteli mallarnn devletin tand imtiyazlardan yararlanarak lkeyi istila etmesi, imalt sektrn nasl etkilemiti? Genel kabule gre, bu gelimeler karsnda geleneksel retim yapan ve loncalar etrafnda rgtlenmi olan esnaflar kmt. XIX. yzylda Osmanl vatandalarnn %80'den fazlas krsal alanlarda yayordu. Bunlarn tamam tarmla uramyordu. stelik imalt sektrnde loncalara bal olmayan kentsel retim ile krsal sanayi de imalt sektrnn iinde deerlendirilebilir.28 XIX. yzyln ikinci yarsnda Osmanl devletinde imalt faaliyetinin canl bir ekilde srd alanlar vard. Birincisi Selanik ve Makedonya krsal kesimiydi. Burada daha ok ynl dokuma ile yn retimi hakimdi. Ancak, yzyln sonlarna doru pamuklu dokuma da gze arpyordu. kinci nemli imalt blgesi ise Bat Anadolu'ydu. Burada ham ve dokuma ipek, hal ve deiik trde pamuklu dokumalar yaplyordu. malt alanlarnn ncs ve belki de en az nemlisi Trabzon ile Samsun arasnda yer alan bir grup kasabayd. Bu kasabalarda daha ok pamuklu ve
27 28

Sarc, Tanzimat ve Sanayiimiz, s. 439-440. Donald Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr, stanbul, 1999, s.14-15. s.14-15.

13

bir miktar da ynl dokuma retimi vard. Drdncs imalt alanlar ierinde belki de en nemlisi olan Gneydou Anadolu ile Kuzey Suriye idi. Bu blgedeki dokumaclk pamuklu ve ipekli-pamuklu zerineydi. Osmanl imalt sektrndeki seyirler zerinde devlet politikalarnn nemli etkisi oldu. ncelikle 1826'da Yenieri Ocann kaldrlmas imaltlar iin olduka ykc sonular dourdu. Tekstil imaltlarnn pazar alan ortadan kalkt. Bat tarz giyim yerli reticilerle Avrupal giyimcileri rekabete zorlad. Bat mallaryla rekabet edemeyen iletmeler, vergilerin arl da eklenince yklyordu. Bunun da tesinde "Yenieri Oca kent loncalarnn karlarn devletin ve elitlerin tecavzlerine kar koruyan bir gt." Bu olayn ardndan devlet serbest ticarete geebildi. 1838 Serbest Ticaret anlamas ve 1839 Tanzimat Ferman ancak bu Ocan kaldrlmasnn ardndan yaplabilmitir. Devlet, lonca ayrcalklarnn kaldrlmas konusunda ve Gedik29 uygulamas konusunda istikrarl bir politika takip etmedi. Bazen loncalarn Tanzimat Ferman gereince tarihe kart vurgulanrken, bazen de lonca ayrcalklarn koruyucu kararlar alyorlard. Gedik konusunda da bazen snrlara riayet etmi, bazen gedik saysn artrm, bazen de gedik olmakszn iyeri almasna izin vermiti. Btn bunlar imaltn artmas ya da azalmas zerine bir ekilde etki ediyordu. Bat etkisine ve devlet politikalarna ramen Osmanl imalt sektr hi de can ekimiyordu. Toplam retim dzeyleri itibariyle dikkate alndnda, 1914'deki retim 1800'dekinden daha yksekti. Bununla birlikte yn, pamuk ve keten dokuma reticilerinin uluslar aras pazarlar tamamen yok olmutu. Baka bir adan, 1914'e gelindiinde, Osmanl imalt sektrnn rnleri uluslar aras pazarda 1800 ylna

Gedik: Terim olarak inhisar ve imtiyaz esasna dayanan asker, idar, hukuk ve iktisad anlamlar ifade etmektedir. Sanat alannda uygulanan gedik sisteminde, inhisar (tekel) sz konusudur. Yani, belli bir miktar esnafn belli bir sanat icra edebilme hakk vardr. nhisarna karar verilen sanat ve esnaflk ruhsat, nce bu sanat icra eden kiilere verilmitir. Ahmet Akgndz, Gedik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1996, s.541-543.

29

14

gre daha nemsiz bir hale gelmiti. te yandan Osmanl Devleti'nin dnya ticaretindeki pay %3'ten 1910'a gelindiinde %1'in de altna dmt.30 Loncalarn kapsam dnda kalan imalt sektr hakknda yeterli bilgi yoktur. Zira bu sektrden ya vergi alnmam ya da dzensiz alnmt. Krsaldaki imalt sektr evlerde olup, ou kez vergiye tabi tutulmamt. Krsaldaki nemli retim faaliyetlerinden birini iplik eirme oluturuyordu. Bunun yan sra iplik ithalat her geen gn artyordu. rnein, 1810'da 250 ton olan ithalat 1914'te 12.550 tona ykselmiti. Bir taraftan iplik ithalat yaplrken, bir taraftan da lkede iplik reten fabrikalar almaya balad. Muhtelif tarihlerde iplik fabrikalar bulunan balca yerler yleydi: Harput, Sivas, Ankara, Gelibolu, Manisa, stanbul, zmir, Adana, Tarsus ve Selanik. Fabrikalar, yerli ve yabanclar tarafndan almt. 1904'te lkede kullanlan fabrika ipliinin %13'n Osmanl iplik fabrikalar retiyordu.31 thal edilen ve Osmanl fabrikalarnda dokunan ipliklere ramen devletin yklna kadar elde iplik eirme ii devam etti. nk halk fabrika ipliini alamayacak kadar fakirdi. thal ipler bazen elde erilmi iplerin yars fiyatna satlyordu. te yandan Osmanl Devleti'nde iplik ihracat ucuz ngiliz ipliinin piyasaya girmesiyle birlikte XIX. yzyln ortalarndan itibaren bir daha hi balamamak zere sona erdi.32 lkede kuma dokumacl da nemli bir yere sahipti. Dnemdeki gzlemcilere gre pek ok blgede hemen her evde bir tezgah bulunuyordu. Oran Diyarbakr'da 12 eve 1, Mardin'de 16 eve 1 tane dyordu. 1890'larda, Sivas yresinde 10.000 tezgah vard. Evlerde yaplan retimin amac, yreden yreye deiiyordu. Bazen dokumaclar kendi ihtiyalarn karlarken, bazen de sat amacyla retim yapyorlard. Osmanl Devleti'nin Avrupa yakasnda eve i verme yaygnd. Evdeki retimin dndaki imalthaneler genelde kk lekliydi ve
30 31

Quataert, malt Sektr, s. 17-24, 39-40. Quataert, malt Sektr, s.28, 65, 77-83. 32 Quataert, malt Sektr, s.65, 74-75.

15

buralarda bir ya da birka kii alrd. Makineyle yaplan retim nadirdi. Buna ramen Avrupa yakasnda fabrikalamann daha arlkta olduu grlyordu. Edirne, Selanik, stanbul, Karamrsel, Niausta, Manastr, skp ve Adana eitli byklklerde dokuma fabrikas barndran yerlerdi.33 Pamuklu dokuma alannda da lkede nemli bir potansiyel vard. Pamuklu tekstil imaltnn en yaygn olduu yerlerden biri Halep'ti. XX. yzyln balarna gelindiinde Halep ile Gneydou Anadolu'nun bugnk Trkiye snrlar iinde kalan kentsel alannda 14.000 civarnda el tezgah alyordu. Buralarda retilen rnler yurt ii ve yurtd talebe cevap veriyordu.34 lkedeki imalt sektrnn can damarlarndan biri de ipekli dokumacl, ipek iplii ve ham ipek retimi idi. Bu yllarda 150.000 kii yar ya da tam zamanl olarak bu ite alyordu.35 Osmanl egemenliindeki Lbnan da ve civardaki yakn blgelerde 1840-1914 arasnda 200'e yakn ham ipek iplii fabrikas kurulmutu. XX. yzyln balarnda bu fabrikalarda ou mevsimlik olmak zere toplam 140.000 ii altrlmaktayd.36 lkedeki nemli ipek dokuma merkezleri Bursa, stanbul, am, Halep, Diyarbakr, zmir, Edirne, Selanik ve Trabzon'du. 1909'da Bursa'daki filatr fabrikalarnda toplam 19.000 ii alyordu.37 XIX. yzyln ikinci yarsnda Anadolu'da hal dokumacl ok nemli bir ura olarak ortaya kyordu. Avrupa'da "ark hallar" ok nlyd. 1850'lerden sonra Avrupa'da el dokumas hallar olduka popler hale geldi. Avrupallarn alm gc bu dnemde artmt. Bat ile Ortadou arasndaki kii bana den gelirdeki araln artmas Avrupallar ve Amerikallar iin hallar cazip hale getirdi. Ayrca zevkler de deiiyordu.38 "Romantik ideale gre her bir ark hals, bir sanat nesnesi, yaratcsnn benzersiz bir rn olarak tahayyl edilir"di.39 Osmanl
33 34

Quataert, malt Sektr, s. 149-163. Pamuk, Bamllk ve Byme, s.145. 35 Quataert, malt Sektr, s.195. 36 Roger Oven, 1840-1914 Dneminde Lbnan'da pek Dokuma Endstrisi: evre Toplumlarnda Fabrika retiminin nndeki Olanaklar ve Snrlamalar zerine Bir alma, Toplum ve Bilim, 23 (1983), s.55. 37 Quataert, malt Sektr, s. 193-208, 233. 38 Donald Quataert, Machine Breaking and the Changing Carpet Industry of Western Anatolia 18681908. Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, stanbul, 1993, s.119. 39 Quataert, malt Sektr, s.239.

16

Devleti'nde halcln ilerlemesinde, ham ipek retiminin gerilemesi ile demiryollar ann i blgelere kadar yaylmasnn da etkisi vard. Avrupal ve Amerikal tccarlar srekli olarak hal talebinde bulundular. Halclk Uak, Grdes, Sivas, Isparta ve daha birok yerde mthi bir art gstermiti. 1913 ylna gelindiinde, zmirden yaplan hal ihracat hacmi 1850'lerdeki dzeyinin sekiz katna ulamt.40 Halclk genellikle ev sanayisi eklinde bulunmaktadr. Hallarn ok az bir ksm imalthanelerde dokunuyordu. Anadolu'nun hemen her blgesinde hal dokunuyordu. rnein 25.000 nfuslu Uak'ta 1.500 kadar hal tezgah vard. Her tezgahta 4 iinin alt hesabyla halkn %24'nn dokumaclkla geindii anlalr. Ayn oran Isparta, Borlu, Kula ve Grdes iin de geerliydi. lkede hal imalt ile uraan alt ticarethane, 1908'de bir araya gelerek ark Hal irketi'ni kurdular. irket Anadolu'nun birok yerinde iilerle dorudan doruya iliki kurarak hal dokutuyordu. 1913'te irket hesabna alan ii says 15.000 kadard. 1915'e gelindiinde Anadolu'da hal dokumakla uraan ii saysnn 60.000 kadar olduu tahmin ediliyor.41 1912'de Konya vilayetinde 4.000 tezgahta 15.000-20.000 arasnda ii alyordu.42 1913'te de Nidede hemen her evde hal tezgah vard ve ehirde bir de 80 iinin alt imalthane bulunuyordu.43 XX. yzyln balarndan itibaren elbise, amar, kravat, gmlek, apka, emsiye imalt gibi dokuma sanayiinin dier ubeleri de bir hayli canlyd. Bu ubelerde genelde eve i verme eklinde retim yaplyordu. Bu sanayide ok sayda ii alyordu. yle ki I. Dnya Savandan nce 6.045 ii grev yapmlard. Muhtemelen greve herkes katlmad iin alanlarn says ok daha fazlayd. 1913'te stanbul Galata Liman ile zmir'den Yunanistan ve Msr'a hazr elbise ihra ediliyordu.44 XIX. yzyln sonuyla XX. yzyln balarnda Osmanl devletinde Avrupa tarz bir imalt sektr yoktu. Kentte ve krsalda ounluu makine retimine
40 41

Quataert, malt Sektr, s.243 Osmanl Sanayii, s.116-117. 42 Quataert, malt Sektr, s.272. 43 Bla Horvath, Anadolu 1913, stanbul, 1996, s.77. 44 Osmanl Sanayii, s.117.

17

dayanmayan yaygn ve canl bir imalt sektr vard. Halclk gibi baz sektrlerde Bat talebine bal olarak canlanma grlse de genel anlamda Osmanl imalt sektrnn geriledii kesindi. 1914 ylna gelindiinde 1800 ylna gre Osmanl imalt sektr Bat'nn ok gerisindeydi.45 1820 ile Birinci Dnya sava arasndaki dnemde, 1911 ylndaki Osmanl snrlar iinde kalan yerlere gelen ithal pamuklu kuma ve pamuk iplii miktar yz kattan fazla artmt. Yine ayn dnemde kii bana den pamuklu tekstil imalt da elli kattan fazla artmt. thal mallarn bu istilas sonucunda, 1910'larn banda toplam tketim iinde ithal mallarn pay yzde 80i amt. 1820'lerin banda, Osmanl ekonomisi pamuklu ve ynl tekstil retiminde kendi kendine yeterken, 1910'lara gelindiinde tketimin yaklak bete drd ithal ediliyordu.46 Bununla birlikte, Bat'nn sanayi rnleri, sanld kadar yerli retimi sona erdirmedi. Zira, halkn alm gc zayft ve bu nedenle, ihtiyac olan tekstil rnlerini kendisi imal ediyordu. Yine, krsal kesimde ithal rnlerin etkisi, uzaklk sebebiyle de, yerli retimi yeterince kramamt. Ayrca, yerel beenilerle ithal mallarn uyumamas da lke ii retimin srekliliini salamt. Yabanc rnler, zellikle pamuklu tekstilde ilk nce kydaki kentlerde etkili olmutu. Tarm:Osmanl mparatorluu, kurulduu yllardan son dnemlere kadar bir tarm devleti olarak varln srdrmtr. Tarmsal faaliyetler Osmanl toplumunun ve zellikle Mslman kesimin temel ura alan olmutur. Her ne kadar son dnemlerde sanayi alannda birtakm gelimeler meydana gelmise de, bu, ekonominin tarm temeline dayal olmas gereini deitirememitir. Osmanlda devletin ekonomik faaliyetlerin icrasndaki etkinlii gz nne alndnda, tarmsal faaliyetlerin dzenlenmesi, sevk ve kontrol, her dnemde zel bir nem tekil etmitir. Bununla birlikte, tarmsal retimin iklim yannda i ve d faktrlerin etkisiyle dnemsel deimelere urad, art ve azal eilimlerine girdii sz konusu olmaktayd. ncelikle i piyasann ihtiyacn gidermeye dnk olan tarmsal retim,
45 46

Quataert, malt Sektr, s.283-284. Pamuk, Bamllk ve Byme, s.138, 149.

18

genelde kk lekli mlk sahipleri tarafndan geleneksel retim aralaryla gerekletiriliyordu. rn eidi 1914e gelindiinde 1800dekinden daha fazlayd. Toplam tarmsal gelirler istisna olarak ykselmi ve yabanc lkelere yaplan ihracatta grece bir neme sahip duruma gelmiti. Bu ylda tarmsal retimin ihracat dzeyi ve ihracattaki pay XIX.yzylda olduundan daha yksekti. Gelirdeki art, ekili alanlarn orann ykselmesinden kaynaklanyordu.47 Kyllerin alm gcnde dikkate deer oranda bir art gzlendi. nk ticar tarma ynelmiler, sat iin retim yapyorlard. eker ve kahve gibi lks ithal mallar da satn alyorlard. Yine yerli ve yabanc reticilerden kuma, iplik, belki saban ve diki makinesi alyorlard. Yedi milyona varan gmen ak, airetlerin yerletirilmesi ve bilhassa Osmanl ehir nfusunun art, tarmsal retimin artmasna yola at. Baz yerlerde gvenliin artmas ve baarl gebe iskn toplam tarm gelirlerinin tevikinde d taleplerden daha fazla etkili olmutur. Osmanl tarm retimi global gelimelerin etkisi altna girdi. Tarm 1800de uluslar aras ekonomide ok byk bir neme sahipken, yzyln sonunda artk eski mevkiinde deildi ve sadece blgesel bir neme sahipti. Bunda ABD gibi yeni tarm milletlerinin ortaya kmas nemli bir rol oynad.48 Toprak ve iklim farkll Osmanl tarm iin temel belirleyici etkendi. lkede eitli rnler yetitirilirken, baskn olan rn tahllard. Yaa bal olarak nfus younluu da deiiyor, yan az olduu yerlerde nfus da azalyordu. Hububat, zellikle de buday ve arpa toplam ekili alanlarn yaklak %90n oluturuyordu. Tarmn ticarletii ve eitlendii Aydnda salyordu. Tablo:3. Seilen Alanlarda Ekilen rnlerin Oranlar (% olarak) bile ekili alanlarn te ikisinde tahllar vard. Avrupa vilyetlerinde 1909da toplanan rn % 81ini tahllar

47

Donald Quatert, Agriculture, An Economic and Social History of The Ottoman Empire 1600-1914, Suraiya Faroqhi, Bruce McGowan, Donald Quataert, and evket Pamuk, Volume Two, Cambridge and New York, 1994, s. 843. 48 Quatert, Agriculture, s.844.

19

Tahllar Adana Ankara Aydn Badat Basra Beyrut Bitlis Bursa Diyarbakr Halep stanbul Konya Musul am Van 64 90 73 96 98 79 95 79 81 79 79 91 87 89 95

Sebzeler 1 1 4 1 9 1 2 4 3 2 1 3 -

Endstriyel rnler 32 6 1 1 10 1 3 3 4 14 2 4 3

zm 3 8 17 3 2 3 16 13 14 7 6 8 8 2

Kaynak: Quataert, Agriculture, s.846.

XIX. yzylda ulam alannda meydana gelen deiim ve gelime, mallarn i piyasadaki dolam kadar d piyasaya sunumunu da etkiliyordu. Demir yollarnn yaplmas i blgelerden kyya ve oradan dnya pazarlarna alacak olan mallarn tanmasn kolaylatrd ve ucuzlatt. Osmanl tarm rnlerinin Batllarca kefi, phesiz XIX. yzylda olmamt. Ancak, bu yzyl ve bir sonraki yzyln ilk yllarnda, ilginin ncekine gre dnemsel deiimler gstermekle birlikte artt sylenebilir. nemli toprak kayplarna ramen, toplam ihracatn 1840-1913 yllar arasnda cari fiyatlarla be kattan fazla, sabit fiyatlarla ise on kat artt grlmektedir. Bu oranlar lke iinde birtakm blgesel farkllklar gstermekle birlikte, ayn dnemde tarmsal mallarn ihracattaki pay %90 veya daha yksek dzeylerde kalmtr ki bu da Osmanl tarmsal ticaretinin genilediini

20

gstermektedir. Bununla birlikte, iteki tarmsal retimin miktar, Anadolu, Trakya ve Makedonyada 1860 ile Birinci Dnya Sava arasndaki dnemde bir katndan fazla artmt. 1913e gelindiinde lkedeki tarmsal retimin yzde 20den fazlas ihra edilmekteydi. Bu verilere dayanarak Osmanl tarm retiminin d pazarlara yneliinin geniledii sylenebilir. Buna ramen, dnem ierisinde birtakm dalgalanmalarn yaand da bir gerektir.49 lkedeki demografik deiimler, tarmsal mallarn tketim ve retimine dorudan etkide bulundu. zmir, stanbul ve Beyrut gibi byk ehirlerin varl ve bu ehirlerdeki dramatik nfus artlar, i tketime nemli katklarda bulundu. Pazarlama oranlar blgeye, rne ve zamana gre nemli deiiklikler gsteriyordu.50 rnein, Bursada retilen ipein %90 ihra edilirken, Vandakinin tamam krsal ve kentsel alanda tketiliyordu. Osmanl ekonomisindeki kronik igc ktlna ramen, artc bir ekilde ttn, pamuk, afyon, kuru zm gibi emek youn ihralk rnlerin retimi ok fazlayd. Osmanl tarm tek rn yetitirilmesi ynnde yok denecek kadar az bir eilim gsterir. Buna karn, zamanla tarmsal retim ve ihracat yalnz miktar bakmndan deil, ayn zamanda eitlilik bakmndan da nem arz ediyordu.51 Osmanl topraklarndaki arazi sahiplii ile ilgili geerli bir genelleme yapmak neredeyse imknszdr. Romanyada, Moldovyada, Filistinde, Irakta, Srbistanda ve Anadoluda farkl mlkiyet sahiplii modeli vard. Osmanl topraklarnda kk mlkiyet sahiplii, dnemin tamamnda, ticarlemenin ncesinde ve sonrasnda da hkimdi. lkede yarclk sistemi olduka yaygnd. Yarc ile mlk sahibi verginin denmesinden sonra rn yar yarya paylarlard. Buna ramen Bat Anadoludaki toprak sahibi ngilizlerin bu sistemi kendi lehlerine olarak yer yer deitirdikleri de

49 50

Pamuk, Bamllk ve Byme, s. 93-95. Quataert, Agriculture, s. 849. 51 Quataert, Agriculture, s. 850.

21

grlyordu.52 Byk mlkiyetlerde yarclk cretli iiye gre daha fazla tercih edilirdi. Burada nemli istisnalar da vard. rnein, ukurova'daki geni arazilerde yzyln ikinci yarsnda pamuk toplatmak iin cretli ii istihdam ediliyordu.53 Osmanl Devletinde mlkiyet sahiplii bakmndan dikkate deer bir baka konu da, yabanclarn lkede eitli amalarla toprak satn almaya balamalar ve buralarda retim yapmalardr. Yabanclarn Osmanl Devletinden satn aldklar topraklarn genelde geni araziler olduu anlalmaktadr. Grnteki amalar, arazi alarak retim yapmak olan, ama gerekte niyetlerinin ne olduu sonradan iyice anlalan Yahudiler, Filistin blgesinden nemli oranda toprak satn aldlar. Bu topraklara dardan Hristiyan da geldi. 1882 ile 1908 arasnda 26 Yahudi tarm kolonisi byk mlkiyet sahipleri ve devletten yaklak 400.000 dnm arazi satn ald. Bylece Filistin nemli derecede yabanc yerleimcinin olduu tek Osmanl blgesi hline geldi.54 Alman-Yahudi topluluu yzyln sonuna doru Anadolu Demir yolu boyunca bir adet koloni kurmulard.55 Filistine gelen Yahudilerle Anadoluya gelen Alman ve ngilizlerin niyetleri phesiz farklyd. Almanlar daha ok nfus gndermek suretiyle smrgeci politika takip etmeyi plnlarken, ngilizler yerlemeyi dnmeksizin bu yola bavuruyordu. Osmanl Devletinde Aydn demir yolunun ngiliz giriimiyle yapmnn ardndan, blgede ngilizlerin geni iftlikler almaya baladklar grld. nce yabanclarn toprak sahibi olmalar yasakken, 1866da bu yasan kaldrlmasyla birlikte,56 zmir civarnda ngilizlerin youn bir ekilde toprak satn aldklar grld. Aslnda iznin kmasndan nceki tarihlerde de yrede toprak sahibi olan yabanclar vard. Ancak, demir yolunun i blgelere kadar uzanmasyla birlikte yabanclarn topraa olan ilgisi iyice artt ve 1866 ylna gelindiinde zmir yaknlarnda tarma elverili topraklarn en az te birinin ngilizlerce satn alnd grlmektedir. Hatta, 1878de, zmir civarndaki tarma elverili btn topraklarn 41 ngiliz tccarnn
52 53

Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, stanbul, 1974, s.104-105. Quataert, Agriculture, s. 863. 54 Quataert. Agriculture, s. 862. 55 Quataert. Agriculture, s. 870.
56

22

eline getii bildiriliyordu. ngilizler, 1857 ile 1892 arasnda, zmir ve civarnda 1.556 dnmden 247.000 dnme kadar olan geniliklerde toprak satn aldklar, toplam miktarn ise, tahminen 2.400.000 ile 2.800.000 dnm arasnda olduu bildirilmektedir. Bu geni arazilerde igc olarak cretli iiden daha ok, eskiden beri uygulana gelen, ortaklk ve yarclk sistemi devam ettirildi.57 Btn bunlara ramen, Osmanl topraklarndaki yabanclarn says son derece azd ve smrgeci devletler, lkeyi nfus yerletirmek suretiyle smrge yapamadlar. Almanlarn bu ekildeki pln bir fantezi olmaktan teye gidemedi. lkede bulunan yabanclarn ou, ehirlerde yaad. Yabanclara toprak edinme serbestisinin salanmasna ramen, Osmanl mahkemelerinin yabanc mlkiyetine kar bir tavr iinde olduu grlmektedir.58 Yahudilerin ise Filistin blgesine yerlemede nemli baarlar saladklar, saylarnn 1880de 25.000e ve 1914te 100.000i bulduu tahmin edilmektedir.59 Sultan II. Abdlhamitin de Suriyede ok geni arazi edindii (1.25 milyon hektar), bu arazileri kyllere ve erkez mltecilerine parselledii bilinmektedir.60 Padiahn bu tavr lke topraklarnn yabanclarn eline gemesine engel olma dncesinden kaynaklanyor olmalyd. Devlet, 1858 Arazi Kanunnamesiyle toprak zerinde zel mlkiyeti tand. Ama, ayann gcn krmak ve vergi gelirlerini artrmakt. XIX. yzyl boyunca kk lekli tarm iletmelerin varln srdrmesindeki en nemli sebeplerden biri de nfusun az, arazinin geni olmasyd. Bu yzyln balarna gelindiinde Anadoludaki toplam nfus, XVI. yzyldaki seviyesinin altnda bulunuyordu. XIX. yzyl boyunca eitli sebeplerle nfus artmasna ramen, hl pek ok yerde igc ktl kendini hissettirmekteydi. gc ktlna ilveten, tarma alabilecek arazilerin okluu, kk reticilerin byk toprak sahipleri karsnda direnme gcn artrm, krsal alanda cretler her zaman yksek kalm ve ukurovann dnda, cretli ii altran byk kapitalist iletmeler yaygnlamamtr. Tarmsal
57

Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, s.99-106. Quataert, yabanclarn toprak edinmesine izin veren yasann tarihini 1867 olarak vermektedir. Quataert. Agriculture, s.870. 58 Quataert. Agriculture, s. 870. 59 Donald Quataert, Population, An Economic and Social History of The Ottoman Empire, 1600-1914, Suraiya Faroqhi, Bruce McGowan, Donald Quataert, and evket Pamuk, Volume Two, Cambridge and New York, 1994, s. 794. 60 Quataert, Agriculture, s. 867.

23

retimin iklime bal olmas, vergilerin ykseklii gibi nedenlerle kk ve orta lekli iletme sahibi iftiler, tefecilerin ve faiz veren aalarn eline dyor, bazen borlar karl kirac olarak kullanlyorlard.61 Bat Anadoludaki baz yerlerde ngilizlerce satn alnan topraklarn zerinde bulunan halk, kendilerinin yllardr iledikleri topraktan atlmak istenmesi sonucu byk bir direni ortaya koydu. Ancak, toprak sahiplerinin devlet kuvvetlerini yanna almasyla, direni sonusuz kald.62 Bylece, zmir ve civarnda ngilizlerce satn alnan geni arazilerin varl bir sre daha devam etti. Tarm kesiminde cretli iiliin en youn olduu gebelerin yer ukurovayd.63

1860larn sonunda balayan Cevdet Paann reformlar, ukurovada hkim olan etkinliklerini krd. Bundan sonra zel giriimciler ovadaki geni alanlar tarma atlar. Arazinin byk bir genilie sahip olmas, boluu ve denize yaknl nedeniyle, cretli ii ynlar ve gelimi makinelerle geni arazilerin terkibi, farkl ve nadir bir istihdam yaratt.64 1870lerden itibaren yeni tarm alanlar iletmeye ald. Mersin-Adana arasnn demir yoluyla balanmas, Anadolu demir yolu irketinin, iftileri pamuk ekimi konusunda kaliteli tohum ve ara-gere temin ederek tevik etmesi, pamuk tarmnn gelimesine katkda bulundu. 1913e gelindiinde, lkenin ticar tarmnn en fazla gelitii blge ukurova olmutu. Buras Harput, Musul ve Bitlis gibi yerlerden gelen yaklak 50.000 ile 100.000 iiye istihdam salyordu.65 phesiz ukurovaya gelen iilerin tamam pamuk ziraatnda almyor, buna ilveten, hububat hasat mevsiminde yreye Anadolu, Suriye ile Dou ve Gneydoudan ok miktarda ii geliyordu.66

61 62

Pamuk, Bamllk ve Byme, s.98-102. Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii,s.107-108. 63 Kurthan Fiek, lkede ii snfnn oluma srecinde ukurovadaki tarm iiliinin nemli bir yer tuttuunu belirtir. Ona gre; Avrupa taleplerine cevap verebilmek iin bahe ve sanayi gelimesiyle, tarm kesiminde ilk kez kapitalist retim ilikileri belirmee balamtr. ada saylabilecek ara ve gerelerin kullanld retime emeinden gayr katacak bir eyi olmayan yarclar ve ortaklar baz blgelerde (zellikle ukurova) hzla nemlerini yitirmiler ve mal-para ilikilerinin belirmesine kout olarak tarm iisi (ky proleteryas) durumuna dnmlerdir. Kurthan Fiek, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf, , Ankara, 1969, s.38-39. 64 Quataert. Agriculture, s.875 65 Pamuk, Bamllk ve Byme, s. 115-117. 66 Adana Valisi Hilmi (Uran) 1341(1925)de yazd kitapta; Adana ziraat iisi teden beri vilayat- arkyeden, Antepten, Maratan, Sivastan, Nide havalisinden, Kayseriden, Konya civarndan, Antakyadan ve Lazkiyeden gelmektedir diyordu. Bu iiler hububat hasadnda orak amelesi olarak, harman iin kzaklkta, pamuk apalamakta, patozlarda ve pamuk toplama ilerinde istihdam ediliyordu.

24

Bat Anadoludaki ngiliz iftiler, ii ktlna ramen, piyasa artlarna gre daha yksek cret deyerek, ii temininde glk ekmiyordu. Oysa ayn dnemde, ii ktl toprak sahibi Trkleri olumsuz ynde etkiliyordu. XX. yzyln balarna gelindiinde, rnein, 1911 ylnda bile, ngilizler iilere yksek cret demekteydi. Genellikle ihracat iin retim yapan ngiliz tccar-iftiler, cretli iiliinin yannda devraldklar topraklarda varolan yaplar deitirememi ve ortaklk usuln de devam ettirmiti.67 XIX. yzyl ile XX. yzyln balarna gelindiinde, Osmanl Devletinde mlkiyet sahiplii bakmndan tarmsal yapnn kk lekli iletmeler eklinde kald bilinmektedir. Byk mlkiyet yaplanmasnn ise devletin tutumu ve demografik etkenler gibi nedenlerle geliemedii, bunun ise tarmsal retimde kapitalist retim ilikilerinin domasna engel olduu sylenebilir. Tarm iisi younluu yresel farkllklar gsterse bile genel anlamda seyrekti, bu alanda skntlar yaanmaktayd. Devletin toprak kaybetmesiyle, lkeye gelen gmenlere ileyecekleri topran devlet tarafndan bedelsiz verilmesi, cretli ii arz konusunda bolluk meydana getirmedi. nk nadir direnilere ramen, devlet muhacirlere datacak yeterince toprak bulabiliyordu. Osmanl tarm sektrnde kullanlan ara ve gerelerin niteliindeki deimeler, igcnn kullanmn son derece kstl oranda etkiledi. Ksaca, tarm sektrnde grev yapabilecek, ses getirebilecek seviyede hak talebinde bulunabilecek kadar younluk tekil edecek bir ii snf yoktu. Osmanl Borlar: Devlet XVI. yzyln sonlarndan itibaren kamu personeli saysndaki art, savalarn uzun srmesi, i isyanlar, malubiyetler, tarma dayal vergilerdeki dzensizlikler gibi nedenlerle i borlanmaya bavuruyordu. Zor zamanlarda zellikle seferlerin yaplaca zamanlarda ksa vadeli olarak, devlet adamlarndan, tccarlardan ve sarraflardan bor alnmaktayd. 68 XIX. yzyla kadar

Kitap, 1925 tarihli olmakla birlikte yazarn teden beri ifadesine baklrsa bu tr iiliin uzun yllar ncesine dayand dnlebilir. Hilmi (Uran), Adana Ziraat Amelesi, Adana, 1341 (1925), s.5. 67 Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, s.109 ve 120. 68 Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.389.

25

iltizam, malikane

ve esham sistemleriyle i borlanmaya gidildi.69 Tanzimat

dneminde de eitli yntemlerle i borlanmalar devam etti. Ancak, asl nemli i borlar, 1877-1878 Osmanl Rus sava srasnda, Galata bankerleriyle Osmanl Bankasndan alnd.70 Sava srasnda toplam 9 milyona varan borlarn drtte Osmanl Bankasndan alnmt. Osmanl Devleti, uzun yllardan beri, i borlanma yolu ile sorunlarna zm buluyordu. Yneticiler, genel anlamda d borlanmaya karyd. Bununla birlikte XIX. yzyln balarndan itibaren, artk d bor alma dncesi gndeme geldi. D bor almnn en nemli sebebi, merkez ynetimin gszl ile mal krizlere zm bulamamas ve bte aklarnn kapatlamamasyd.71 Mustafa Reit Paa, 1850-1851 mal ylnda, maalarn denemeyecek duruma gelmesinden dolay ilk d bor anlamasn imzalad. Ancak, bir ksm devlet adamlarnn bu olaya scak bakmamas zerine, anlamadan tazminat denerek vazgeildi.72 Bir sre sonra Krm Sava srasnda, mal adan yaanan zorluklar devleti bor almaya sevk etti. Bu savata, Rusya'ya kar birlikte savat ngiltere ve Fransa'nn da buna olumlu yaklamas zerine, Osmanl devleti ilk d borcunu, 1854 tarihinde alm oldu.73 Yabanc sermaye iin de bor vermek krl bir iti. Zaten Avrupal sermayedarlar ve Avrupal devletlerin temsilcileri, 1840'dan beri mal sorunlarn almas iin d bor alnmas konusunda devlete bask yapyorlard.74 Alnan ilk borcu dierleri takip etti. 1854-1874 yllar arasndaki 20 yllk dnemde devlet tarafndan 15 d bor anlamas yapld.75 1875e kadarki dnemde yksek faiz oranlaryla (pek nadiren %10un altna inilmitir) bulunan paralar, Osmanl maliyesinde herhangi bir dzeltme meydana getirmedi. Salanan fonlarn ou, cari harcamalar iin kullanld. Avrupadan, Avrupann en byk nc donanmas olan byk bir donanma satn alnd. Alnan borlar, dier tketim harcamalar ve

69

Murat izaka, Osmanl mparatorluunda Borlanmann Evrimi (XV. Yzyldan, XIX. Yzyla), Osmanl, cilt:3, Ankara, 1999, s.223-226. 70 Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.391. 71 Pamuk, Bamllk ve Byme, s.62. 72 Cevdet Kk- Tevfik Ertzn, Dyun- Umumiye, Diyanet slam Ansiklopedisi, cilt: 10, s. 58. 73 Refii-kr Suvla, Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat 1, Ankara, 1999, s.270. 74 Pamuk, Bamllk ve Byme, s.63. 75 Kk-Ertzn, Dyun- Umumiye, s. 58.

26

saraylara gitti.

76

Ayrca alnan borlarn %7.8i Rumeli Demir yolu yatrmna

harcanm, byk bir blm ise bte ann kapatlmas ile i ve d bor taksitlerinin denmesinde kullanlmtr. Dnemde yaplan her borlanmada, devletin gelir kaynaklar teminat olarak gsteriliyor, bu da lkeyi ipotek altna sokuyordu. nk, alnan ilk borta ve 1855teki borta da Msr vergisi ile Suriye ve zmir gmrk vergileri borca teminat olarak gsterilmiti.77
1870lerin ortasna gelindiinde, Osmanlnn yeni bor almadan ana para ve faiz demelerini karlayabilmesi iin, tm devlet gelirlerinin yarsndan fazlasnn bu alana ayrlmas gerekecekti.

Devlet, 1875 son baharnda demeleri yarya indirdiini, 1876da da tamamen durdurduunu iln etti. 1877-1878 Osmanl-Rus savann araya girmesi nedeniyle, borlarn denme ekline dair anlamann salanmas gecikti. 1881 ylnda yaplan anlamayla Dyun- Umumiye daresi kuruldu.78 Osmanl hkmeti bir komiser ve ok sayda mfettileri aracl ile dareyi denetleyecekti. Dyun- Umumiye daresine rsum-u sitte denilen tuz ve ttn tekelleri, damga vergisi, balklk ve alkoll ikilerden alnan vergiler, ham ipek r ve Dou Rumeli vilayetinin dedii yllk vergiden baka, Bulgaristan vergisi, Kbrs adasnn gelir fazlas, gmrk gelirleri, temett vergisi ve tmbeki resmi tahsis edildi. I. Dnya Savann balarnda idare bnyesinde toplam 5.537 kii alyor olup, bunlarn 182si yabanc uyrukluydu. Dyun- Umumiyenin kurulmasyla ilgili kararname gerei, Dyun- Umumiye daresi ttn rn 1883te kurulan Ttn Rejisi irketine devretti. irket, lkedeki her tr ttnn ilenmesi ve sat hakkna sahipti. mtiyaz sresi 30 yl olmakla birlikte, 1913te, 1928 ylna kadar uzatld.79 Dyun- Umumiye daresinin kuruluundan sonra da Osmanl Devleti d bor almaya devam etti. Ancak, bu seferki borlar, demenin dare aracl dzenli olarak yaplmas nedeniyle, daha uygun artlarda alnabiliyordu.
76 77

Pamuk, Bamllk ve Byme, s.67. Kk-Ertzn, Dyun- Umumiye, s. 58. 78 Pamuk, Bamllk ve Byme, s.67-68. 79 Kk-Ertzn, Dyun- Umumiye, s. 60.

27

Dyun- Umumiyenin kurulmas Osmanl devlet adamlarn daha temkinli davranmaya ynelttiyse de, eitli zorunluluklardan dolay devlet borlanmaya gitmek zorunda kald. 1881-1914 yllar arasnda 26 bor daha alnd. Dyun- Umumiye daresi ise 1928 ylnda kaldrld.80 Bu dnemdeki gerek bor faizleri 1910a kadar %5 ile %7 arasnda dalgalanm, bundan sonra %8e ykselmitir. Ayrca bu dnemdeki bor demeleri, yeni borlanmayla giren miktarlardan hep daha fazla olurken81 ve alnan paralarn byk bir ksm, demir yolu yapm ile sulama kanallar ve liman yapmnda kullanld. D bor demeleri ancak 1954te tamamen bitirilebildi.82

80

Emine Kray, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, stanbul, 1993, s.12. Devlet 1886-1908e kadar 12 ve 1908den 1914e kadar da 6 olmak zere toplamda 18 bor anlamas imzalamtr. Kk-Ertzn, Dyun- Umumiye, s. 60. 81 Pamuk, Bamllk ve Byme, 69-70. 82 Kk-Ertzn, Dyun- Umumiye, s. 62.

28

BRNC BLM
OSMANLI DEVLETNDE LER I. 1876 NCESNDE OSMANLI DEVLETNDE LER A. Osmanl Devletinde Genel Olarak i Kavram: i kavram, Osmanl kaynaklarnda ok seyrek olarak kullanlan bir ifade olmakla birlikte, iiyi kasteden ok sayda kelime bulunmaktayd. Osmanl Devleti'nde, cari hukuk sistemi olan slam Hukukunda iinin nasl tanmlandna baktktan sonra ulaabildiimiz kaytlarda da buna dair ifadeleri ortaya koymaya alacaz. Osmanl Devleti'nde hukuk alanndaki yaplan almalardan en nemlisi, phesiz ki Mecelle olarak bilinen Mecelle-i Ahkm- Adliye idi. Mecellenin iinde ikinci kitap olarak, 1869da Kitabl carat adyla dzenlenen blmde iiyle ilgili baz tariflere yer verilmektedir. Mecellenin 413.maddesinde Ecir, nefsini kiraya veren kimsedir diye tarif edilmektedir.83 Burada kastedilen, kiinin kendisini kiralamas deil, emeinin belli bir bedel karl satlmasdr, eklinde aklanyorsa da84 madde 420de icarede makudunaleyh menfaattir denilerek, kiralanan eyin emek deil, menfaat olduu anlatlmaktadr. Yani, kiralama ile deer kazanan ey emek deil, emein ortaya koyduu menfaattir; iveren emei deil emekten hasl olan menfaati satn almaktadr.85 Yine ikinci tr kiralama amel zerine varid olan akd- icare olup bunda mecure ecr denilir; cretle amele ve hademe tutmak gibi.86

Osman ztrk, Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, stanbul, 1973, s.202. mer Nasuhi Bilmen ise, ecir'i yle tarif etmektedir: Ecir, bir ii yapmak iin nefsini kiraya veren kimsedir". mer Nasuhi Bilmen, Hukuk slamiye ve stlahat- Fkhiyye Kamusu, stanbul, Tarihsiz, cilt:6, s.157. 84 Ahmet Akgndz, Eski ve Yeni Hukukumuzda inin alma Sresi, stirahat, Tatil ve badet Hakk, Mukayeseli Hukuk ve Uygulama Asndan i-veren Mnasebetleri, stanbul, 1990, s.101-124. 85 Adem Esen, Sosyal Siyaset Asndan slamda cret Kavram, Ankara, 1993, s.20. 86 ztrk, Mecelle, s.203.

83

29

Ecr iki ksmdr: Ksm- evvel ecr-i hsdr ki yalnz mstecire ilemek zere tutulan ecrdir; aylkl hizmetkr gibi. Ksm- sni ecr-i mterektir ki mstecirden bakasna ilememek artyla mukayyet olmayan ecirdir. (m.422)87

Maddenin devamnda hamal, kuyumcu, saati, iskele kayks, kira arabacs ve ky obannn bir ahsa ait olmayp herkes iin alabilecei, fakat bunlardan birinin belirli bir sre iin bir kii tarafndan kiralanmas durumunda, ecr-i hs olaca belirtilmektedir. Bizim alma alanmz oluturan ii kavram ile daha ok burada ecr-i hs olarak tanmlanan kimseler kast edilmektedir. Daha nce belirtildii zere, modern anlamdaki ii tabiri nadiren kullanlan bir kelimeydi. Ancak, bu tabirin rhtm ve limanlarda alanlar88 ile tarm alannda alanlar ifade etmek zere89 kullanldna dair elimizde veriler bulunmaktadr. "Amele" iileri kastetmek iin, kullanm en yaygn olan kelimeydi. Amele, hamallar90 ve inaatta alan btn zanaatkrlar91 kapsayc bir ifade olarak kullanlrd. Ayrca ameleler maal92 yahut yevmiyeli93 olarak da alrlard. alma srelerine gre, daimi ve muvakkat (geici) amele olarak da adlandrlrlard.94 Burada, kimlere amele dendiini ortaya koyma asndan dier alanlarla arasndaki farklar ve benzerlikleri gstermekte fayda vardr. Anadolu Demir yolu irketinde alan makas, gazc, odac, beki, makinist, atei ve vagon muhafz amele olarak saylmyordu.95 Yldz saray tamirinde alm olanlar iin "amele ve sanatkr" ifadesi kullanlyordu.96 Bazen herhalde vasfsz ii anlamnda "ad amele" tabiri kullanlrd.97

87 88

ztrk, Mecelle, s.204. B.O.A, ZB.620/139. 30 Temmuz 1324 (12 Austos 1908). Burada "Rhtm ve liman iileri" olarak kullanlmaktadr. Tanin, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), "Liman iisi" tabiri hamallar kastediyor olmaldr. 89 B.O.A, ZB.8/38. 14 Mays 1308 (26 Mays 1892). Burada da kullanlan ifade "harman iisi"dir. 90 B.O.A, rade-Dahiliye, nr: 95442, 15 Receb 1308 (24 ubat 1891), Gemilerden yk boaltan ve ykleyen kiilere "deniz amelesi" denmektedir. Ancak amele her zaman hamallar kapsayan bir ifade deildir. kdam, 1 Eyll 1324, s.3. 91 B.O.A, rade-Hususi, nr:87, Lef:2. 7 Eyll 1320 (20 Eyll 1904 ) 92 ciler Gazetesi, 28 Kanunsani 1324 (10 ubat 1909), s.2. 93 B.O.A, YPRK.ASK, 69/26. 28 Kanunsani 1305 ( 9 Ocak 1890). 94 B.O.A, Y. MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 95 kdam, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.2. 96 BOA, DH. MU, 76-1/68, 1 Mart 1326 (14 Mart 1910). 97 kdam, 8 Eyll 1324 (21 Eyll 1908), s.3.

30

Ameleyi de iine alan baka bir kavram ise "mstahdemn" di. Mstahdemn Arapa istihdam olunmular, mstahdemler, alanlar anlamna gelmektedir.98 Bu kavram bazen "amele, hamal ve emsali kk alanlar" iin99 bazen bir iyerinde amele dndakileri100 ve bazen de memur ve amele dndakileri101 ve bazen de memur dndaki102 btn alanlar kapsard. iyle e anlaml kullanlan bir baka kavram da "renber"dir. Bu ifade Farsa rgat ve ar ilerde alan anlamlarna gelmektedir.103 Belgelerde nadiren kullanlan bir ifadedir. Yldz Saray tamirinde alanlar iinde en az cret alan kiiler renber olarak adlandrlyordu ki104 bunlar hamallardan da az cret alan kimselerdi. Ancak, talya'dan getirilerek Selanik yaknlarndaki demir yolu hattnda altrlacak iiler arasnda "ta ve renberler" de vard ve bu iilerin yol yapmndaki maharetlerinden dolay getirildikleri syleniyordu.105 Yine Ahyolu Burgosu'na gitmek zere ismi yazlan 100 iinin tamamnn "sanat" blmnde renber yazyordu.106 Anlalan renberlik bir sanat olarak ya da meslek olarak deerlendiriliyordu. i kavram yerine kullanlan bir baka kelime de rgat olup renberle ayn anlam tamaktayd. Grld zere Osmanl Devletinde iileri ifade etmek iin kullanlan amele, mstahdem, renber, rgat gibi kavramlarn dnemlere, kurumlara, alnan crete ve yaplan ie gre, hatta belgeleri dzenleyen grevlilerin anlaylarna gre farkl anlamlar tadn sylemek mmkndr. Ayn zorluk ii-memur ayrmnda da yaanmaktadr. Yine de bir ksm irketlerde ayrm daha kolay yapmaya yarayan dzenlemeler vard. Nitekim Anadolu Demiryollar alanlarnda memurlarla iiler arasnda birtakm farkllklar mevcuttu. Memur diye tanmlanan kiiler kendi aralarnda iki ksma ayrlmaktayd. Birinci gruptakiler maallardr, ki bunlara muvazzaf memurlar denirdi. kinciler ise gndelikle alr ve bunlara da
98 99

Ferit Develliolu, Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1995,s.742. kdam, 16 Eyll 1324 (29 Eyll 1908), s.7. 100 kdam, 8 Eyll 1324 (21 Eyll 1908), s.3. 101 kdam, 8 Eyll 1324 (21 Eyll 1908),, s.3 102 kdam, 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908), s.3 103 Develliolu, Lgat, s.886. 104 B.O.A, Y.PRK.HH. 22/1. 6 Mays 1305 (19 Mays 1889). 105 B.O.A, rade-Dahiliye, nr: 98601. 6 Cemziyelevvel 1309 (8 Aralk 1891) 106 B.O.A, Y.A.HUS. 160/37. 25 Safer 1296 (17 ubat 1879).

31

muvakkat memur denirdi.107 Gndelikle alanlar ounluu tekil etmekteydiler. Bunlar gardfren, makas, atei, beki, hat muhafz, ve dier sanayi erbabndan oluup, emekli sandna tabi deildi, dolaysyla emekli olma haklar yoktu. Ancak, muvazzaf memurlarn emekli olma haklar vard.108 Ayn demir yolu idaresinde alan iiler de cretlerini gndelik olarak alrlard. Yalnz k aylarnda demirci, tesviyeci, marangoz, dlger, duvarc, ocak gibi iiler cretlerini saat hesabyla alrlard.109 Yine dier baz belgelerden anlalyor ki hem memurlar hem de iiler yevmiye ile alabiliyorlard.110 Anlaldna gre memurlarla ii snflandrmas bir lde alann yapt iin niteliine gre deiiyordu. Memurlar daha ok idar ileri icra ederken iiler de ekseriyetle beden gcne dayal ilerde alyorlard. Buna ramen muvakkat memurla ii arasnda ikisinin de yevmiyeli olmalarndan dolay yaptklar ilerin niteliindeki farklln ak olmadn belirtmek gerekir. O halde kimdir ii? Hangi grup alan ilgi alanmza girmektedir? cret alma ekli ve meslei ne olursa olsun bakasnn adna cret karl alan herkesi ii kabul etmek durumundayz. Belgelerde amele, renber, rgat, hamal olarak geen kiilerin hepsi birer iiydi. Bakasna bedel karl alan marangoz, nakka, svac, duvarc, tenekeci, her kim olursa ii olarak kabul etmek lazmdr. Nitekim Yldz Saray tamiratnda alan ve ad geen meslek mensuplarna ilave olarak neccar, renber, hamal ve ta hepsi birden amele olarak kaydedilmiti.111 verenin yannda ona temin ettii menfaat karl belli bir bedelle alan zanaatkrlar "ii" olarak deerlendirilmektedirler.112 Bu balamda terzi, ayakkabc,
Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir Yolu ve Badat Demir Yolu irket-i Osmaniyesi daresinin Yz, Dersadet (stanbul), 1327 (1911), s.234. 108 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.228. 109 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.165-167. 110 B.O.A, rade-Husus, Nr:87, Lef:2. 7 Eyll 1320 (20 Eyll 1904 ) Hamidiye Hicaz Demir Yolu Memurin ve Mstahdeminine Mahsus Tekad Nizamnamesinde; beden gcne dayanmayan ilerde alanlar, maallar ve memur olarak snflandrlan kiiler istisna tutulmaktadr: Hamidiye-Hicaz demir yolunun btn memur ve mstahdemini i bu nizamname gereince emeklilik hakk kazanrlar. Ve bunlardan vefat edenlerin dul ve yetimlerine maa balanr. Ancak yevmiye ile kullanlan amele ve saire mstesna olduu gibi muvakkaten istihdam olunan memurlar da kendi talep ve istekleri ile aidat demedike emeklilik hakkndan yararlanmazlar. (m. 3) denilmektedir. 111 B.O.A, Y.PRK. HH.22/1. 6 Mays 1305 (19 Mays 1889). 112 Vatter, Militan Tekstil Dokumaclar, s.56.
107

32

frnc ve dokumac gibi esnaflarn yannda alan rak ve kalfalar da iidirler. nk bunlar da iteki uzmanlk dereceleri farkl olsa da mesaisini iveren adna belli bir bedel karl harcayan kiidir.113 B. Devletin stihdam Politikas Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren takip ettii ii politikas eitli etkenlerin tesiri altnda ortaya kmtr. Devlet genel anlamda i hayatna mdahale etmemi, alma hrriyetini teminat altna alarak retimin kendi kurallar erevesinde ilemesine yardmc olmutur. Bu dnemde iki tr politikann varlndan sz edebiliriz. Birincisi; devletin baz nedenlerle zorunlu istihdam politikas. kincisi; serbest piyasa koullarnda alanlar ile loncalar etrafnda tekilatlanm olan iilere dnk politikas. Osmanl Devleti eitli nedenlerle cebr ii altrmak durumunda kalyordu. Bunda i alanlarnn uzakl, belki iilerin mevcut ilerinden daha fazla para kazanamama endieleri rol oynuyordu. Ne var ki devlet, bu ilerin yaplmasn istiyordu. ilerin almaya mecbur edildikleri alanlarn banda maden ocaklar geliyordu. zellikle Balkanlarda yeni fetihlerin yaplmasyla birlikte nemli sayda maden oca devletin denetimi altna girdi. Bata para basm ve sava ara-gereleri yapm olmak zere eitli nedenlerle maden ocaklarnn iletilmesine zel bir nem verilmekteydi. Buna karlk gerek fetihlerin ilk dnemlerinde ve gerekse sonraki dnemlerde ocaklarn zaman zaman terk edildii, retim yaplmad grlmekteydi. Bu durumda devlet gerekli tedbirleri alarak maden ocann iletilmesini temin yoluna gitmekteydi. Madenlerin ilenmesi srecinde vasfsz iiye ihtiya duyulduu gibi yer yer kalifiye eleman altrmak da gerekiyordu. Ancak, her zaman madenlerde ilgili olarak; gnll olarak alacak yeterli igc temin edilemediinden cebr istihdam yoluna gidiliyordu. rnein Serebrenic madenleriyle

B.O.A, ZB. 67/42, 6 Austos 1324 (19 Austos 1908). Zabtiye Nezaretine yazlan bir yazda frn iilerinin grevinden bahsedilmektedir.

113

33

varup cem madenleri ve mecmu mahsulat grp gzede ve ahlar kuyular ilede. Ve emrum zere amel etmeyen avareleri kuyucular dutup ilede ilemeyenleri sekidp haklarndan gele

denilmekteydi. Hkmn devamnda;

ve buyurdum ki ilcan verip kuyucular ve arhclar ve madene mnasip kiiler ki haraca ve kimesneye raiyyet yazlmam ola getirp madenleri eneldeler

denilmektedir.114 Zorunlu istihdam konusunda dini ayrma gidilmedii, ihtiya hlinde her kesimden tebann grevlendirildii anlalmaktadr. Nitekim Serebrenic madenleriyle ilgili yasak hkmnde ilemeyp avare gezen kfirin sekidp haklarndan gele denilerek grevliler bu konuda titiz davranmalar iin uyarlmlardr. Bat etkisine paralel olarak lkede seyrek de olsa zel teebbs tarafndan almaya balanan maden retimine dayal fabrikalarda bile mecburi iilik ekline bavurulmaktayd. yerinin krsal alanda bulunmas ve burada bulunan emek gcnn daha fazla gelir getirmesi gibi nedenlerle iiler tarmda almay, fabrikada almaya tercih etmekteydi. Bundan dolay iveren yeterli miktarda vasfl ii temininde glk ekiyordu. Bu durumda zorunlu istihdamdan baka yol kalmyordu. Uygulama yalnzca krsal alandan maden temin etme ileminde deil, ayn zamanda fabrika ii retimde de geerliydi. ilerin gnll ya da gnlsz olmas nemli deildi. Cebr hizmet szlemesinde iinin ii terk etme hakk yoktu. Taraflar devlet ve iverendi. Dolaysyla iin sona ermesine karar verecek olanlar da ya devlet ya da iveren olmaktayd. Bununla birlikte alanlarn i akdinin feshi konusunda herhangi bir dahli olmamasna ramen, devlet, gerektiinde iverene kar, hukukunun korunmas konusunda iinin yannda yer alabilmekteydi.115 Maden ocaklarnda hr ve zorunlu alanlarn dnda birde kle emei sz konusuydu. Mesel; XVII. yzyln sonlarnda Kre madenlerinde alanlarn ounluunu kleler oluturuyordu.116

Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, Cilt: 1, stanbul, 1990, s.482. Ahmet Kala, Osmanl Devletinde Sanayilemenin lk Yllarnda zel Fabrikalar, Osmanl, cilt:3, Ankara, 1999. s, 295-296. 116 Suraiya Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, (eviren: Neyyir Kalaycolu), stanbul, 1994, s.217.
115

114

34

Zorunlu altrma yntemi yaygn olmakla birlikte bu, maden ocaklarnda alan iilerin tamamnn cebr alt anlamna gelmez. Belki bu uygulamadan daha fazla gnll istihdam mevcuttu. Aslnda devletin ana politikas emein zorunlu istihdam deil, kamu menfaatinin gzetilmesiydi ve bu ynteme srekli deil gerektiinde bavuruluyordu. Madenlerde zorunlu istihdam uygulamas 1867'de Ereli'deki maden iileri iin karlm olan Dilaver Paa Nizamnamesinde117 de yer alyordu. Nizamname Ereli Sancana bal 14 ky halkna madende belli bir sistem erevesinde alma ykmll getiriyordu.118 Bununla birlikte 1863'ten beri zorunlu ii altrlmamasna dair hkmler maden nizamnamelerinde yer alyordu.119 Osmanl Devletinde zorunlu istihdamn uyguland alanlar madenlerle snrl deildi. Devlet, sava ve bar zamanlarnda sivil ve asker amal geni apl inaat faaliyetlerini gerekletirdii dnemlerde ok sayda emek gcn istihdama mecbur kalyordu. Kpr, suyolu, medrese, cami inas ile sava sanayini desteklemek zere gemi yapm ve onarm, kale inas ve tamiri gibi birok alanda ok sayda ii altrlyordu. Buralarda grevlendirilen eitli vasflardaki iiler rzalar alnmakszn almaya mecbur braklyorlard. Yukarda ad geen alanlarda istihdam edilen iilerle ilgili vereceimiz rnekler konuyu aydnlatmada daha fazla yarar salayacaktr. Edirne kadsna 30 Temmuz 1545 tarihinde yazlan hkmde nceki yl meydana gelen selden dolay tahrip olan stanbul yollarnn tamiri gerektii vurgulandktan sonra kazada ne kadar benna ve neccar varsa hepsinin sanatlarn icrada gerekli olan aletleriyle yazlarak nevruzda gndermesi emredilmiti. Ayrca yal, gsz ve kuvvetsiz olanlarn da yazlmamas nemle belirtilmiti.120 Yine stanbul su yollarnn tamiri iin Msr Beylerbeyine gnderilen hkmde 150 adet arka hamal istenmi, hamallarn

Nizamnamenin tarihi kaynaklarda farkl olarak verilmektedir. Quataert, 1867 olarak bahsederken (Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisad Yaylm ve Direni, eviren: Sabri Tekay, Ankara, 1987, s.55), Mesut Glmez, 1865 olarak vermektedir. Mesut Glmez, Trkiye'de alma likileri (1936 ncesi), Ankara, 1983, s.278. 118 Quataert, Avrupa ktisad Yaylm, s.56. 119 Glmez, Trkiye'de alma likileri, s.280. 120 6 Numaral Mhimme Defteri I, Ankara, 1995, s.301, (Hkm nr:548),

117

35

isimlerini ieren defterin merkeze gnderilmesi de belirtilmiti.121 Mekke'de yaptrlmakta olan Medrese iin am ve Halepten ta ve duvarc istihdam edilmesi sz konusuydu. Msr Beylerbeyine yazlan 2 Temmuz 1565 tarihli hkmde ad geen ustalardan ne kadarnn geldii ve Mekkeye gnderildii soruluyordu.122 Sakarya nehri kysnda usta altrlmak zere yal kadlarna hkm gnderilmiti. Hkmde; taht- kazanda ne mikdar neccar ve bkc ve kalafat bulunur ise alet-tcil isimleri ve resimleriyle yazup defter edip mhrleyip gndermeleri istenmiti.123 Sava sanayiinde igc ihtiyac duyulan alanlardan biri de top yapmyla ilgiliydi. Vize kadsna yazlan 28 Ekim 1564 Sergen adl ky ahalisinden Hassa- Hmayuna top arabas yapm iin 30 arabac gndermesi isteniyordu. Ustalar getirmek zere merkezden toparabacs Sinan da Vizeye gnderilmiti.124 eitli inaatlarda alanlarn nemli bir kesimini de askerler ya da asker ykmll olanlar oluturuyordu. Bunlar cami yapmndan kale, kpr ve kadrga yapmna kadar bir ok sahada istihdam ediliyorlard. 3 Nisan 1565 tarihinde Bosna beyine yazlan hkmde Bosnada yaplmas emrolunan kalenin inasna yeteri kadar
Ayn eser, s. 304, (Hkm nr: 555.) Suyolu tamir ve inas ile ilgili dier kaytlardan bazlar da unlardr: Kastamonu, Takpr ve Zeytin kadlarna yazlan hkmde de stanbula gelen su yollarnn onarm iin benna, neccar ve arka hamal istenmiti. Ayn eser, s.375, (Hkm nr: 375). Edirne Kadsna hkm ki: Hl mahruse-i stanbula gelen suyolna benna v neccar mhim lzm olman buyurdum ki: Varcak, bir an ve bir saat tehir etmeyp biz-zt mukayyed olup mahmiyye-i Edirnede ve etrafda ne mikdar benna v neccar var ise cem idp isimlerin ve resimlerin defter idp dah kendlere lazm olan let esbblaryla b-kusr ihrac idp suyolu zerinde olan iftiharul-mer vel-ekbir Yenierilerm Aas Ali dame ulvvuhuya yarar demn ve defternle gnderp teslim etdresin. Husus-u mezbr mhimdir. Bu babda gayetle ikdm ihtimam idp ne mikdar benna v neccar bulunursa ber-vechiisticalgndermeyince olmayasn. Bu hkmn birer sureti Ferecik ve nz Kadlarna da yazlmt. Ayn eser, s.45,( Hkm nr:77). Ayn konuyla ilgili baka bir hkm iin bkz, 5 Numaral Mhimme Defteri , Ankara, 1994, s.182, (Hkm nr:1114.) 122 6 Numaral Mhimme Defteri II, s.285, (Hkm nr: 1332). Yine III. Musatafa devrinde Fatih Camiinin yeniden inas srasnda 1181 Muharremi (1767 Haziran ay sonlar) sonlarnda mezkur camiin esas duvarlarna vaz iun Karamrselden kat ve nakli iktiza eden talarn bir an evvel nakil ve ihzar iin Elbasan Sancanda vaki Aranavudbelgrad kylerinden maharti mesbuk 7 adet ta ustas ile 20 ye yakn ta amelesinin intihap ahz ve maiyetlerine mutemet bir kimse terfik edilerek acilen satanbul'a sevk ve irsalleri kararlatrlmt. Muzeffer Erdoan, Son ncelemelere Gre Fatih Camiinin Yeniden nas Meselesi, Vakflar Dergisi, 5(1962), s.171. 123 6 Numaral Mhimme Defteri I, s.20, (Hkm nr:35). Ayn ama iin 10 S 972 (17 Eyll 1564) tarihli hkm Geyve, Akahisar Konrapa kadlar ile skdardan Trabzona kadar olan btn kadlara yazlan hkmde Sakaryada yaplan gemilere kalafat, burgucu ve dlger gnderilmesi emrediliyordu. s.76, (Hkm nr: 139). 124 6 Numaral Mhimme Defteri I, s.163, (Hkmm nr:295).
121

36

sipahi tayin edilmesi isteniyordu. Ayrca

sz konusu i iin gnderilen sipahilerin

isim ve tmar defterlerinin bir suretinin mhrlenerek merkeze gnderilmesi emrediliyordu.125 Byle bir istihdam tarz normal grnmekle birlikte askerlerin asker amal yaplarn yannda dier inaatlarda da altrlmalar dikkat ekmektedir. Sleymaniye Camii ve mareti inaatnda alan askerlerin nemli bir younlukta olduu grlmektedir. naatta Acemiolanlar ve Kuloullar almlar ve bunlardan Acemiolanlar inaatn % 39.93lk ignn (yani 1.069.446 ign) tekil etmilerdi.126 Bazen btn bu altrma yntemlerine ilave olarak iilerin imece sistemiyle de altrld oluyordu. Kale tamir ve bakm iinde istihdam edilen iilerin imeci usulyle altrldklar anlalmaktadr. Van beylerbeyine yazlan hkmde Erci kalesinin etrafna ylan topran temizlenmesi iin taht- livandan kifayet kadar zahireleri ve katrlar ve bargirleri ve merkebleriyle muaccelen imeci tarikiyle ihrac idp yarar demlerinle kala-i mezbureye gnderp denilmekteydi127 Zorunlu istihdama tabi tutulan iilerle ilgili belgelerin hepsinde bunlara cret dendiine dair bilgiye ulamak mmkn deil. Ancak, cret denmesi veya denmedii iddiasyla yaplan ikayetlere dayanarak deme emrine dair kaytlara rastlanmaktadr. Madenlerde yerel yneticilerin altrma ilerini bedelsiz bir hizmet olarak grmelerini engellemek iin merkez idare genelde hizmet bedellerinin denmesi gerektiini aka belirtirdi.128 Zorunlu istihdam ieren her belgede cretle ilgili kaydn bulunmamas, bu tr iilere zaten geleneksel olarak cret denmesinden kaynaklanmaktayd. Gerekten, olgelen det ve kanun zere yevmiye cretiyle hizmette bulunacaklardr ifadesi bunu teyit etmektedir. stihdamn zorunlu olmas dolaysyla ilgililere harcrah denmesi de det idi. Nitekim Sleymaniye Camii ve maretinin inas iin arlan iilere yol harcrahlar denmiti.129
125

6 Numaral Mhimme Defteri II, s.96, (Hkm nr: 992.) 17 Nisan 1565 tarihinde Aydn msellemleri beyine yazlan hkmde; sen su yolu hizmetinde kalup emr-i erifim zere ikinci nevbetli msellemlerini yarar ademinle mahal-i memule gnderip istihdam ettiresin denilmekteydi. s.126, (Hkm nr: 1043). Benzer ekilde asker istihdam iin bkz: s.340, (Hkm nr: 1429), s.367, (Hkm nr: 1478), s.191, (Hkm nr: 349), 5 Numaral Mhimme Defteri, s.222, (Hkm nr: 1379). 126 mer Ltf Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naat (1550-1557), cilt:1, Ankara, 1972, s.93. 127 6 Numaral Mhimme Defteri II, s.116, (Hkm nr:1029). 128 Faroqhi, Kentler ve Kentliler, s.228. 129 Barkan, Sleymaniye Camii, s.99 ve s. 96-97.

37

iye denen cretler

igcnn arz-talep dengesi erevesinde hr bir

ortamda olumamaktayd. cretler dier eya fiyatlarnda olduu gibi devlet tarafndan belirleniyordu. Bununla birlikte altklar srece iilere denen cretler olduka yksek, dil ve mkuld130 Buna ilaveten iinin cret ynnden madur edilmemesinde din ve hayr amal yaplarn inaasnda, hayrata zulm ve hakszlk kartrma endiesinin varl da dikkate alnmaldr. Orduyla birlikte sefere karak sefer esnasnda baz inaat faaliyetlerinde bulunacak iilere ise farkl bir deme yaplyordu. Buna gre orducu olarak sefere katlan sanatkarlarn yol masraflar ve gerekli olacak paralar arkadalar tarafndan karlanrd. Ayrca seferde gerekli olan inaat iileri temin edilirken belli miktardaki avarzhnelerin belli sayda ii kararak sefere gndermeleri ve masraflarnn da avarzhne sahiplerince karlanmas usul de mevcuttu.131 Asker amal sanayide altrlanlara zaman zaman hazineden deme

yaplyordu. Nitekim Varna kadsna yazlan bir hkmde Varnada yapm devam eden gemilerin bir an evvel tamamlanmas iin sahillerdeki dlger ve kalafatlarn cretle gemi yapm hizmetinde altrlmalar emredilmiti.132 Yine 13 Nisan 1565 tarihinde Kotor kalesi hfzna yazlan hkmde skenderiye sancana tabi bo adl kalenin tamiri iin benna tedarik edip cretle altrlmas ve cretlerin ad geen sancan mukataasndan denmesi istenmekteydi.133 Devlet tarafndan asl ileri dnda istihdam edilen askerlere de aldklar normal crete ilave olarak padiaha bir nevi bahi niteliinde deme yapld da grlmektedir. Yenieri Aasna yazlan hkmde stanbul su yolu kemerlerinin yaplmasnda alan yayaba, atl zaarc, aa blkba, atl sekban, sekban blkba, solak ve yenieri taifesinden uygun grlenlere 300 ake datlp isimlerinin deftere yazlarak gnderilmesi istenmiti. Padiah; mezd-i inayetm zuhura getirp diyerek paray bir bahi niteliinde verdiini ifade etmekteydi. Para btn
130 131

Barkan, Sleymaniye Camii, s.100. Barkan, Sleymaniye Camii, s.102, ve s.104. 132 5 Numaral Mhimme Defteri, s.205, (Hkm nr:1263.) 133 6 Numaral Mhimme Defteri II, s.166, (Hkm nr:1123).

38

alanlara deil

mstahk olanlara verilmekteydi.134 Sleymaniye Camii ve asker tekilata

mareti inaatnda alan Acemiolanlar ile Kuloullarna da, oranlarda bir miktar deme yaplmaktayd.135

mensup olmayan dier hr iiler kadar olmasa da, nafaka ad altnda farkl

Tanzimat dneminde giriilen yenileme hareketleri ii istihdam ve istihdam artlarnda da nemli yenilikler getirdi. Bu alandaki en byk yenilik zorunlu hizmet szlemesinin kaldrlmas oldu. Yeni dnem istihdam politikasnda, rzaya dayal hizmet akdi usl geldi. Buna gre artk iiler tek yanl olarak i akdini feshedebiliyor ve alma artlar konusunda da belirleyici fikir beyannda bulunabiliyorlard. verenlerin ii ktl ekmeye balamalarna, fabrikalarn kapanma noktasna gelmesine ve bundan dolay iverenin srarl taleplerine ramen devlet eski sisteme dnlmesine msaade etmemeye almaktayd.136 Buna ramen Tanzimatn dier ilkeleri gibi bu anlayn da bir anda btn lkede uygulanmas sz konusu olmad. Eldeki bilgiler hkmetin aksini arzu etmesine karlk zorunlu istihdamdan vazgeilmedii anlalmaktadr. Arapkir'deki Ermeniler, Keban madeninde her sene aralarndan 22 tane iinin zorla ikayette bulunmaktaydlar.
137

altrld gerekesiyle

Tanzimat yllarnda temelleri atlan zorunlu istihdamdan vazgeme politikas zamanla etkisini gstermitir. Gerekten de XIX. yzyln sonu ve XX.yzyln sonlarna gelindiinde en azndan zel sektrde bu tr istihdama artk pek rastlanmaz olmutur. Bununla birlikte zellikle yol yapm gibi baz kamuyu ilgilendiren durumlarda amele-i mkellefe denilen sisteme ba vurulmutur. Buna gre yolun yapld yerdeki i yapabilme kabiliyetinde olan erkek nfus almakla ykml tutulurdu. Bunlardan almak istemeyenler para mukabili bu iten muaf olurlard. Ancak, Hicaz Demir yolu rneinde olduu gibi demir yolu gzerghnda alan insanlarn bedel demeleri yasaklanm, bizzat almalar istenmiti.138
6 Numaral Mhimme Defteri II, s.265, (Hkm nr:1292). Barkan, Sleymaniye Camii, s.108-124. 136 Kala, zel Fabrikalar, s.197-198 137 Birten elik, Trkiye'de i Hareketlerinin Tarihsel Geliimi (1800-1870), zmir, 1999, s.100-101. (Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi.) 138 Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu, stanbul, 1994, s.119-120.
135 134

39

Maden iilerinin alma bedellerinde de birtakm farkllklar bulunmaktayd. Madenlerde almaya zorlanan iilerin kynden, toprandan ne kadar bamsz olduu yani mlkszlemi olup olmad konusunda yeterli bilgi yoktur. Ancak, bunlarn yaptklar hizmetleri bir angarya olarak deerlendirmek yanl olur. nk emein karl bir ekilde denmekteydi. deme ekli nakd olabildii gibi gnlk retimden emek karl belli bir miktar maden de verilmekteydi. rnein,
ve ol kimesne kim ileyen iilerin zerine nazrdr, ona hutman derler. Sekiz ii zerine bir hutman korlar. Anlara kuyudan kuyuya haftada cevher ektike bir jak cevher verirler, tahminen bir at torbas kadar cevher olur.139

ilerin haklarn alamamalar durumunda haklarn alabilmek iin kuyu sahibini rehin edebilme hakk bile tannmaktadr:
ve bir kuyuda ki renber iler olsa, kuyu ss renberlere cretin vermese renberler ol iledikleri kuyu ssn rehn edp cretlerini alalar140

deme ekillerinde farkllklar olmakla birlikte alanlarn emei karlksz kalmyordu. Bir baka deme eklinde iilere belirli bir miktar maden karmalar karlnda nceden yardm akas ad altnda para veriliyor eer istenen miktarda maden karlmamsa iiden para alnmyor ancak, ileride hizmet karl demesi isteniyordu.141 denen cretin miktar iilerin maharetlerine ve yaptklar ilerin niteliine gre de farkllk gsteriyordu. Vultrn Sanca Kanunnamesinde cevher kazan rgadlar dan bazsna yevmiye sekizer ake, bazsna da 10ar ake 142 verilmekteydi. Madenlerde istihdam olunanlardan ayn veya nakd bedel alanlarn yannda bazlar da vergi muafiyeti karlnda alyordu. Aslnda XVI. yzylda madenlerde muaf kiilerin mi yoksa cretli iilerin mi (rgat) daha iyi altrld konusunda devlet glk ekmekteydi. Yer yer her iki ekilde de ii altrld grlmekteydi. XV. ve XVI. yzyllarda vergi muafiyeti karl alma ekli
Akgndz, Kanunnameler, Rumeli Eyaleti Kanunnameleri, Sidrekap Maden Kanunnamesi, 4. Kanun, s.519, cilt:1 (Rumeli Eyaleti Kanunnameleri Fatih Sultan Mehmet dnemine aittir.) 140 Akgndz, Kanunnameler, Rumeli Eyaleti Kanunnameleri, Kratova Maden Kanunnamesi, 5. Kanun, s.543, cilt:1 141 Akgndz, Kanunnameler, Budin Eyaleti Kanunnamesi, 8. Kanun, s.298, cilt:5. (Budin Eyaleti Kanunnamesi Kanuni Sultan Sleyman zamanna aittir) 142 Akgndz, Kanunnameler, Vultrn Sanca Kanunnameleri, 5. Kanun, s.534, cilt:2, Yine cret deme ekilleri iin bkz. ayn Kanunname 6. Kanun, s. 535. (Vultrn Kanunnameleri Fatih Sultan Mehmet dnemine aittir)
139

40

Osmanl Devletinin tamam iin geerli bir kurald.143 Maden ocaklarnn bazlarnda da vergi muafiyeti karl alma ekli Tanzimat dnemine kadar srd. ebinkarahisar ap madenleri bunlardan biridir.144 Hangi i alannda altrma sz konusu olursa olsun zorunlu ii istihdamnda iiler madur edilmiyordu. Bir baka deyile zorunlu iiler angaryaya tabi tutulmuyorlard. Geri inaat ilerinde esirlerin de altrld oluyorsa da hr insanlarn bedelsiz altrlmalar sz konusu deildi. Nitekim halkn cretsiz altrlmas merkezi otorite tarafndan yasaklanmaktayd. Badat beylerbeyi ve Bayat kadsna yazlan hkmde Bayat beyi Mir Hseyinin halk bedava altrd ve kanunla belirlenen miktardan fazla vergi topladna dair Bayat halk tarafndan arzuhal gnderildiinden konunun aratrlp hak sahiplerine haklarnn verilmesi ve ad geenin kanuna aykr iler yapmamas konusunda uyarlmas isteniyordu.145 Ayrca cebr altrlan iiler de alma sreleri iinde kle gibi almyor, bazen ie gelmedii oluyor, tabi olduu inaat brakarak bir sre serbest piyasada bile alabiliyordu. Zaten mensup olunan dinlere gre bayram tatili ile Cuma, Cumartesi ve Pazar gnleri almak adetten deildi.146 Osmanl Devletinde ii olarak niteleyebileceimiz bir baka kesim olan ounlukla ehir iinde bulunan kk lekli retim yapan tezgah ve imalthanelerde alan rak ve kalfalardan da bahsetmekte fayda vardr. Ustann yannda hem bir zanaat renen hem de belli bir cret alan rak ve kalfalar imalt sektr iinde ok nemli bir yere sahiptir. Bu insanlar esnaf tekilat olan loncalar etrafnda rgtlenmilerdi. Bu iiler ounlukla hr bir ortamda teekkl eden emek arz talep-dengesi ierisinde istihdam edilmekteydiler. lkenin Bat sanayi mallarnn istilasna uramasyla birlikte bu iilerin ou ilerini kaybettiler. Bazlar da yeni kurulan byk atlye ve fabrikalarn igcne katldlar. Tarm sektrnde ok sayda iinin bir arada almas XIX. Yzylda tarmn ticarlemesiyle balamtr. rnein, ukurova'daki geni arazilerde yzyln ikinci
143 144

Faroqhi, Kentler ve Kentliler, s.211-231 ve s.226. Faroqhi, Kentler ve Kentliler, s.226. 145 5 Numaral Mhimme Defteri, s.157, (Hkm nr: 934). 146 Barkan, Sleymaniye Camii, s.157-174.

41

yarsnda pamuk toplatmak iin cretli ii istihdam ediliyordu.147 Halkn ou kendi mlkiyetini ilemekteydi. Kendi mlkiyetini ileyenlerin dndakilerde de yarclk sistemi yaygnd. Yarc ile mlk sahibi verginin denmesinden sonra rn yar yarya paylarlard. Byk mlkiyetlerde yarclk cretli iiye gre daha fazla tercih edilirdi. XIX. yzyln son eyreine gelindiinde Osmanl Devleti'nde ok sayda iinin bir arada alt byk tarm iletmelerinin says son derece snrlyd. C. i rgtlenmesi Osmanl tarihinde ii rgtlenmesinin ilk ekli olarak Ahlik tekilatn grebiliriz. Aslnda bir esnaf tekilat olan Ahilik, getirdii ilkeler itibariyle esnafn yannda alan rak ve kalfay da ilgilendirmekteydi. Onlarn meslee balamalar, terfi etmeleri bulunmaktayd. Ah tekilatnn grevleri arasnda, esnaflarn i disiplinini temin, retim kalitesini kontrol, rak ve kalfalar ile esnafn kltrel eitimini tamamlamak da bulunmaktayd.148 Esnaf birliklerinin ad lonca olarak da anlmaktayd. Loncalar, ii ve kalfalarn alma artlar, meslekteki terfileri, iyeri aabilmeleri gibi konularda sz hakkna sahipti. Meslek renmek isteyen genler, lonca yesi ustann yannda uzun sren bir raklk dnemi geirirler ve bu sre zarfnda belli miktarlarda cret alrlard. Dolaysyla raklar, lonca yesi deil cretli ii (ecir) saylrd.149 Bu tekilatta iiler dorudan ynetime katlamyor olsalar bile, btnn nemli birer paras idiler. Hatta ii-iveren mnasebetlerinin snrlarn da lonca tekilat ekillendirmekteydi. nk lonca yalnz mesleki eitimin deil ayn zamanda ahlk eitimin de bulunduu bir tekilatt. stelik bu loncalar Mslman, gayrimslim toplumdaki farkl dinlere mensup btn zanaatkrlar bnyesinde barndryordu. Hatta gayrimslim rak ya da kalfann Mslman bir iverenin yannda altna ve haklaryla ilgili birtakm hkmler, tekilat ilkeleri arasnda

147 148

Quataert, Agriculture, s.863. Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.240. 149 Amnon Cohen, Osmanl Kudsnde Loncalar, (eviren: Nurettin Elhseyni), stanbul, 2001, s.4-5.

42

da rastlanyordu.150 Loncalarda erkeklerin bariz bir stnl olsa da nadiren kadn yelere de rastlanmaktayd.151 Lonca mensubu bir ustann yanna rak olarak girebilmek, ou kez lonca yneticisi olan kethdann onay ile mmknd. Her ne kadar bir ran loncaya giri ve k kendi hr iradesine balysa da baz lonca yeliklerinin dierleri yararna snrlandrldklar oluyor, iyerinde alan rak saylar da mensup olunan loncadan loncaya deiiyordu152. Aslnda bu uygulama istihdam alannn genilemesini engellemi oluyordu. Muhtemelen kr marj ve hammadde tedariki konularnda olduu gibi, ii istihdamnda da haksz rekabeti nlemek iin ayn loncada yaklak ayn oranda ii istihdamn salamaya dnk loncann temel prensibi vard. Bata stanbul olmak zere Selanik, Belgrad, Halep ve am gibi byk kentler ile Amasya gibi daha kk ehirlerde lonca tekilatlar mevcuttu. Ancak, baz kentlerde bu tekilat bulunmuyordu.153 XVII ve XVIII. yzyllarda stanbulda 1100, Kahirede 260 lonca bulunurken Kudstekilerin says 100n altndayd.Yine XVII.yzyl ortalarnda Halepte 157 adet meslek loncas bulunmaktayd. Kuds rneinde olduu gibi lonca yelerinin says kentin genel nfusu ierisinde nemli bir yer tutuyordu. 1800 yl dolaylarnda kent nfusunun onda birden fazlas herhangi bir loncaya ye bulunmaktayd.154 Sayca nemli oranlardaki iiler, lonca ynetiminde sz sahibi olmadklar halde bazen birlikte hareket ederek alacaklar cret konusunda belirleyici bir rol oynayabilmekteydiler. rnein, 1776 ylnda Ktahya ini atlyelerinde alan iilerle iverenler arasnda ii cretlerinin, fazla retim hlinde konusunda szleme yaplmt. Bu aslnda bir toplu i szlemesiydi.
155

artrlmas

Sanayi nklbnn Osmanl ekonomisini youn bir ekilde etkilemeye balad XIX.yzyl balarndan itibaren lonca rgt etrafnda rgtlenmi
Timur Kuran, Osmanl Lonca Tekilat zerinde slami Etkiler, Osmanl, cilt:3, Ankara, 1999, s.98102. 151 Cohen, Osmanl Kudsnde Loncalar, s.178. 152 Kuran, slami Etkiler, s.104. 153 Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, (eviren: Aye Berktay), stanbul, 2002, s. 205. 154 Cohen, Osmanl Kudsnde Loncalar, s.4-5 ve 178. 155 Esen, Sosyal Siyaset Asndan slamda cret Kavram, s.81, 98, 104.
150

43

geleneksel retim yapan esnaf byk bir darbe yemi, lonca mensuplar isiz kalmt. retimde modern teknolojiden yararlanamayan zanaatkrlar ilerin yava yava kesilmesiyle iyerlerinde istihdam ettikleri raklar da iten karmaya baladlar.156 Bir sre sonra iverenin kendisi de muhtemelen isiz kald. sizlie yol aan Bat etkisinin lkenin her yannda ayn derecede etkili olmad, olumsuzluun zellikle Avrupa etkisine ak ky ehirlerinde ve byk ehirlerde grld, i blgelerde ise geleneksel retimin daha fazla direndii bir gerektir.157 Buna ramen rnein hamal loncalar stanbul'da bile gcn XX. yzyln balarna kadar srdrd. 1912 tarihinde resmen kaldrlm olmalarna ramen gelenekleri gayri resm bir ekilde devam etmitir.158 XIX. yzyln ikinci eyreinde lonca kurallarnn yrrlkten kalkmasyla159 yzyln sonlarna doru iiler, bu kez farkl bir tekilatlanmayla tarihteki yerini ald. 1866 ylndan sonra stanbul'da iyi Koruma Dernekleri kurulmaya balanm ise de, bu dernekler lkede bulunan "yabanc burjuvalarn ve zamann stanbul sosyetesinin kurduu hayr Cemiyetleri"ydi. Dernek kurucular ii deil, onlara yardm toplamak isteyen Trkiye'deki yabanc burjuvazi idi.160 Dolaysyla bu dernekler ii tekilat deildi. kinci blmde zerinde detayl olarak durulaca zere, "hakknda belge bulunan snfsal yapdaki ilk ii cemiyeti gizli Osmanl Amele Cemiyeti"ydi ve cemiyet 1895 ylnda kurulmutu.161 Sonuta; ok sayda iiyi bnyesinde barndran loncalar, daha Anadolu Seluklu Devleti zamannda etraflca oluarak,162 Osmanl dneminde de varln devam ettirdi. XIX. yzylda, Sanayi nklabnn etkileri ile lke iinde meydana gelen Yenieri Ocann kaldrlmas163 ve narh sisteminin ilgas gibi gelimeler, lonca sistemini zayflatt. XX. yzyln balarnda iyice zayfladktan sonra 1912de

157 158

Kuran, slami Etkiler, s.108. Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.245. 159 Sherry Vatter, am'n Militan Tekstil Dokumaclar: cretli Zanaatkarlar ve Osmanl i Hareketleri, 1850-1914, Osmanl'dan Cumhuriyet Trkiye'sine iler 1839-1950, stanbul, 1998, s.67. 160 Oya Sencer, Trkiye'de i Snf Douu ve Yaps, stanbul, 1969, s.104-105. 161 Sencer, Trkiye'de i Snf s.155-158. 162 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve ctima Tarihi, cilt:1, Ankara, 1999, s.15-17. 163 Quataert, Osmanl mparatorluu, s.205.

44

devlet tarafndan kaldrld. Tekilat ierisinde yer alan iiler ise, muhtemelen cemiyet ve dernek gibi yeni rgtlere katldlar. D. Kefalet Sistemi Osmanl Devletinde kamu hizmeti grdrme ve suu nleme yntemi olarak kullanlan keflet uslnn zorunlu istihdam srasnda da daima uygulandn grmekteyiz. Bu sistemde ilgili kiiler birbirlerine zincirleme olarak kefil olmaktaydlar. Kefaletle ilgili kaytlar, blgedeki kadlk siciline kaydedilmekte, devletin kolluk kuvvetlerince bir kiinin aranlmas hlinde ncelikle kefili muhatap kabul edilmekteydi. Gerek devlet kurulularnn, gerekse zel kiilerin kefilsiz eleman altrmamalar bilhassa emredilmekte, bu husustaki fermanlar tellllar vastasyla ahaliye duyurulmakta, yetkililere sk skya tembihlenmekteydi. Zorunlu istihdamn sz konusu olduu hallerde keflet uslne daha fazla nem verilmekteydi. nk kendi istei ile bir ite almayan, stelik de memleketinden uzak bir yerde bu ii yapmak mecburiyetinde kalan iiler, firar etmeye olduka meyilli idiler. Hatta bunlarn iinde su ileyenler de olabilmekteydi. Devlet, kefalet uslyle hem iilerin su ilemesini engellemek, hem de yaplmak istenen hizmetin aksamadan gereklemesini temin etmek arzusundayd.164 Deiik tarihlerden rnek verecek olursak; 11 Aralk 1565 tarihinde bata Edirne ve Gelibolu olmak zere bir ok kadlklara yazlan hkmde Bykekmece yaknlarnda ina edilecek kpr iin yeterli ustalar isteniyor ve bunlarn birbirlerine kefillenerek Nevruzda ie balayacak ekilde gnderilmeleri emrediliyordu.165 Her ne kadar tedbirler alnsa da gnderilen iilerin bazen yolda katklarna rastlanmaktayd. Yine sk sk seferlere katlma zorunluluundan ve benzeri zorunlu hizmetlerin okluundan dolay kendi memleketini terk ederek izini kaybettirenlere de rastlanyordu.166 Bu sebepten olsa gerektir ki iyerinin zellikle stanbulda
164

Abdullah Saydam, Kamu Hizmeti Grdrme ve Suu nleme Yntemi Olarak Osmanllarda Keflet Usl, Tarih ve Toplum, 164 (Austos 1997), s.4-12. 165 6 Numaral Mhimme Defteri I, s. 112, (Hkm nr:626). Bazen de gvenilir kefile balayp ifadesi kullanlmaktayd. 5 Numaral Mhimme Defteri, s.8, (Hkm nr: 34). 166 Barkan, Sleymaniye Camii, s.96. ve s.99.

45

olmas durumunda bazen iileri sevk iin merkezden zel grevliler gnderiliyordu. XX. yzyln balarnda bile zellikle devlete ait i yerlerine alnacak iilerin kuvvetli bir kefile balanmas usulnn devam ettirildii grlmekteydi.167 E. Grevler ve Grev (Tatil-i Egal) Yasa Osmanl tarihi boyunca iilerin cret art ve i hayatnn iyiletirilmesi gibi sebepler dolaysyla i brakma eylemlerinde bulunduklarna dair elimizde bilgiler mevcuttur. Ancak, bu i brakma eylemleri sebep ve sonular itibariyle sosyalist terminolojide yer alan grev kavramnn muhtevasyla tamamen ayn deildi. Bununla birlikte ou zaman iilerin, kendilerine takdir edilen cretleri beenmeyerek i braktklar anlalmaktadr. 1573te Bilecik glle dkmhanelerinde alan talar daha yksek cret talebinde bulunmulard. Ocaklarn battal olduunu belirten ocak emini, durumu merkeze bildirdiinde cevaben eski cretten altrlmalar emredildi ve almayanlarn, cezalandrlmak zere merkezi idareye bildirilmeleri istendi. Burada iilerin grev yaptklar anlalmaktadr.168 Yine III. Murat devrinde, 1587 ylnda inaat iileri de grev yapmlard.169 Bundan uzun bir dnem sonra 1791 tarihinde Baruthane-i mire'de alan iiler cretlerin dk olmas nedeniyle i yavalattlar. Durum padiaha iletildiinde, padiah bunu kabul etmeyerek, bu tr davran sergileyenler hakknda gerekli ilemlerin yaplaca uyarsnda bulundu.170 XIX. yzyla gelindiinde grev saysnda nceki dnemlere gre belirgin bir art vard. 1826 tarihinde Kal'a-y Tis'a olarak bilinen kale inaatnda alan iiler, cretlerinin artrlmas talebiyle grev yaptlar. Bir dier grev de dokuma sektrnde meydana gelmiti. Elbisehne-i Askerde cretlerinin denmesi istei ile eylem yapan iiler, Mays 1862'den ayn yln Eyll ayna kadar greve devam etmilerdi.171
167 168

Dstur, I. Tertip, cilt:6, Ankara, 1939, s.1369, Amele Nizamname-i Dahilisi (27 ubat 1893). Faroqhi, Kentler ve Kentliler, s.228. 169 M. ehmus Gzel, lk Grev, Tarih ve Toplum, 119 (Kasm 1993), s.40. Gzel, ilk grevler konusunda eitli kaynaklardan yararlanarak u rnekleri vermektedir: 1473'te inili Kk' yapan Horasanl ini ustalar paralarn alamadklar taktirde almaya devam etmeyeceklerini belirtmilerdi. Yine 1863'te Ereli Kmr Havza'snda alan madenciler grev yapmlard. s. 40-41. 170 Zafer Glen, Osmanl Devleti'nde Baruthne-i mire, Isparta, 2001, s. 54. (Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal. Baslmam Doktora Tezi). 171 elik, Trkiyede i Hareketlerinin Tarihsel Geliimi (1800-1870), s.112-113.

46

Buraya kadar olan dnemdeki grev hadiseleri hep devlete ait iyerlerinde meydana gelmiti. Bu ok sayda iinin bir arada alt messeselerin ounlukla devlete ait olduu gereini ortaya koymaktadr. Bununla birlikte zel sektrde de grev olaylarna rastlanyordu. lkenin dokumaclkta nemli merkezlerinden biri olan am'da 1870'lere gelindiinde kalfalar yannda altklar ustalara kar dzenli aralklarla greve gitmeyi alkanlk hline getirmilerdi. Belki daha nce de oluyordu ama sklk oran bu kadar deildi. Kalfalar her zaman istediklerine kavuamasalar da I. Dnya sava sonuna kadar aralklarla grev yapmlard.172 1876 ncesinde grlen grevlerden biri de stanbul Hasky Tersanesinde alan iilerin Ocak 1872 tarihinde yaptklar grevdi.173 iler, XIX. yzyla gelindiinde grev eylemlerinin dnda birtakm eylemlerde de bulunmulard. Bu yzyln ortalarna doru birok iinin bir arada alt iyerlerinin saysnda eskiye gre bariz bir art vard. Tanzimat dneminde, gerek devlet ve gerekse zel sektr ii emeine olan ihtiyac azaltacak yeni teknolojiyi az da olsa Avrupa'dan alarak kullanmaya balad. Teknolojik yenilie kar iiler, nadiren de olsa mcadele ettiler. 1851'de Samakof'ta kurulmu olan mekanik tarak iiler iin sorun tekil etti. zellikle kadn iilerin, ellerine geirdikleri eitli aletlerle saldrya gemeleri sonunda, makinenin kullanlmayacana dair sz alndktan sonra olay sona erdirilebildi. Yine daha nce 1845te Bursa'da kurulan buharl fabrikada hibir ii almak istememi; bundan baka halk, 1861'de Bursa'da bir Mslman mezarl zerine kurulan fabrikay ykmt.174 i hareketlerine kar devlet hibir zaman hogryle yaklamamtr.

zellikle devletin iveren konumunda bulunduu iyerlerindeki eylemlerden iiler, istediklerini elde edememiler, yetkililerce durumun nne geilmitir. Bu tr olaylarda genel olarak grev yasa gibi mevzuat dzenlemesi yerine mnferit yasaklamalara gidilmiti. Nihayet, polis tekilatnn ilk kurulu yasas olan 1845
172 173

Vatter, am'n Militan Tekstil Dokumaclar, s.63. Gzel, lk Grev, s.40. 174 Sencer, Trkiye'de i Snf, s. 90.

47

tarihli Polis Nizamnamesinde engelleyici hkmler yer ald. Nizamnamenin 12. maddesinde polis tekilatnn temel grevleri arasnda; iini terk ederek, grevi amalayan iilerin cemiyet ve topluluklar ile bu gibi kamu dzenini bozucu her trl fitne ve fesat cemiyetlerinin yok edilmesi ve kaldrlmas ile meydana gelecek ihtilali nleme teebbsnde bulunmak ve aba harcamak gelmektedir.175 Polis Nizamnamesinde bu hkmn bulunmasnn balca sebebi daha nce olmu ve olmakta olan ii hadiselerinin nn almak iin deil, "...Avrupa'daki ii hareketlerinin etkisiyle..." nizamnameye girmitir. "Bat'da grlen birletirilen bu tr hareketler, sorumlular korkutmu olmaldr".176 Bylelikle XIX. yzyl ortalarndan itibaren sz konusu maddeye dayanarak polis, ii rgtlenmesine ve eylemlerine kar tedbir almaktayd. II. XIX.YZYILIN SONU LE XX.YZYILIN BALARINDA OSMANLI DEVLETNDE LER A. Devletin alma Hayatna Ynelik Politikalar a. Devletin stihdam lkeleri Osmanl Devleti yneticileri, lkede alan iinin Mslman yahut gayrimslim kendi vatanda olmasn istemitir. Bunu temin iin ncelikli olarak yasal dzenlemeler yapld. Yasal dzenlemeler devlet eliyle ya da zel sektrce yaplan btn yatrmlar kapsamaktayd. Devletin ii istihdamnda kendi vatandalarn tercih etmesi konusundaki en nemli uygulama alanlar devlet iletmeleriydi. rnein, Marangozhane-i Hmayun'da alan iilerin ancak %92 si Osmanl vatandalarndan olumaktayd.177 Yine 1907 tarihinde Tersane-i mire'de olaylarla

175

Mesut Glmez, Trkiye'de alma likileri (1936 ncesi), s.360. ve Sencer, Trkiye'de i Snf, s.97-98. 176 Sencer, Trkiye'de i Snf, s.98-99. Ad geen maddede yer alan hususlarn yukardaki sebebe dayanarak oluturulmadn, Polis Nizamnn Fransa'dan alnmasndan kaynaklandn ifade eden grler de bulunmaktadr. Mesut Glmez, Trkiye'de alma likileri, s.361. Ltf Erii ise maddenin yer almasndaki sebebin grev olabileceinden bahsetmektedir. Ltf Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi (zet Olarak), Ankara, 1997,s.3. 177 B.O.A, Y.PRK.ASK. 69/26. 28 Kanunsani 1305 (9 Ocak 1890).

48

alan ve iini terk eden 35 iinin biri hari tamam Mslmanlardan olumaktayd.178 Devletin esas politikas kendi vatandalarnn almasn salamak olsa da bazen bunlar arasnda da Mslmanlar tercih ediyordu. Bunda muhtemelen gayrimslim iilerin devlet aleyhine ve toplumun asayiini sarsc birtakm eylemler iine girmesi etkili oluyordu. rnein, ark Demiryollarnda alan Ermeni ve Rum'lar Bulgar komitasna hizmet ettikleri iin, bunlarn yerine Mslmanlarn alnmas konusunda srar edilmi ve bu politika da uygulamaya geirilmiti.179 XIX. yzylda Bat teknolojisinin transfer edilmesi yabanc ii altrlmasn da zorunlu kld. Getirilen bir teknolojik rnn verimli bir ekilde kullanlmas iin, onun alma sistemini bilen ustalarn da beraberinde getirilmesi gerekiyordu. Yabanc ii istihdam hem devlet eliyle gerekletirilen yatrmlarda hem de zel teebbs yatrmlarnda mevcuttu. Devlet rnein Tophane-i mire'de180 ve Tersanei mire'de181 st dzeyde bilgi ve beceriye sahip yabanc ii altrmaktayd. Yine Marangozhane-i Hmayun'da alan iilerin yaklak %8'i yabanc iilerden oluuyordu.182 Bu iilerin saysnn azlndan devletin zorunlu sebeplerden dolay buna ba vurduu anlalmaktadr. Yalnz devlet teekkllerinde deil, ayn zamanda lkede yatrm yapacak kendi vatanda gayrimslim veya Mslman yatrmclara imtiyaz verirken de yabanc ii altrmay snrlandrmakta ama yasaklamamaktayd. Nitekim zmir'de kurulacak bir dokuma fabrikas iin verilen imtiyazda; sahib-i imtiyazn fabrikada istihdam edecei fen memurlarndan maada hademe ve amele-i saire tebaa-i devlet-i liyeden olacaktr hkm yer alyordu.183 Giriimci yerli olsa bile yabanc ii altrma ihtimali vard. nk teknolojiyi getirdii halde ustasn beraberinde getirmekten kanan baz giriimciler istedikleri verimi alamyorlar ardndan Avrupa'dan yabanc ii getirmek zorunda

178 179

B.O.A, ZB, 16/11, Lef:2. 7 Mays 1323 (20 Mays 1907). B.O.A, Y.A.HUS. 491/55. 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905). 180 B.O.A, Y.MTV, 302/83. 18 Eyll 1323 (1 Ekim 1907). 181 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 68330, 16 Mart 1298 (28 Mart 1882). 182 B.O.A, Y.PRK.ASK.69/26. 28 Kanunsani 1305 ( 9 Ocak 1890). 183 Dstur, I. Tertip, cilt: VI, Ankara, 1939. s.413.

49

kalyorlard.184 Yabanclarn varl her ne kadar olabildiince snrlandrlyor olsa da, yeni teknolojinin alnmasnda ve kalifiye yerli ii yetitirilmesinde bunlarn rol inkar edilemez.185 Yabanc iinin varlna yol aan ikinci bir neden de yabanc sermaye yatrmlaryd. lkeye dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn girmesiyle birlikte yabanc ii girii de kanlmaz bir hale gelmiti. XIX. Yzyln son eyrei ile XX. Yzyln balarnda yabanc yatrmclara da kendi elemanlarn getirme konusunda birtakm kstlamalar getirilmesine ramen, daha nce gelen yabanclara bu trden bir kstlamann getirilmedii anlalmaktadr. Nitekim yapmna 1870'te balanan Rumeli Demiryollarnn yapm szlemesinde demir yolu inaatnda kullanlacak personeli bulma sorumluluu irkete aitti.186 b. Yabanc iler ve Bunlarla lgili Problemler XVIII. yzyldan itibaren Avrupa'daki teknolojik gelimeleri takip edilmeye balanmt. Teknoloji transfer edilirken beraberinde bilgi donanm yksek kalifiye elemana da ihtiya duyuldu. Hem zel giriimciler ve hem de devlet yalnz makineyle yetinmiyor, beraberinde ustasn da getiriyordu. Teknoloji transferi yabanclarn igleriyle birlikte daha abuk oluyordu. Yabanc teknolojinin lkeye girmesinde bir dier etken de yabanc sermayenin geliiydi. lkede yatrm yapan yabanc irketler beraberlerinde az ya da ok sayda ii getirdiler. Gelen iiler beraberlerinde sadece maharetlerini, bilgi ve becerilerini mi getirdiler? Yerli iiler ve devletle mnasebetleri nasld? lkede hangi sorunlara yol atlar? Veya bunlar hangi iyerlerinde alt? Bu balk altnda yukardaki sorularn cevaplar aranacaktr.

184

Donald Quataert, The Economy During the Tanzimat Periot, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, stanbul, 1993, s. 177-178. 185 Zira, Avrupa'da ngiltere dndaki sanayilemede ngiliz iiler byk bir rol oynamlardr. rnein, Fransa'da 1824'te 1.400 endstri iisi almaktayd. Yine ngiliz iiler Habsburg mparatorluunda ulam, tekstil, demir ve makine yapm teknolojisinin gelimesinde ok byk bir rol oynadlar. Quataert, Manufacturing and Technology Transfer, s. 8-9. 186 Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar, stanbul, 1993, s.65-66 ve 72.

50

Tanzimat dneminde younlaan teknoloji alm ve yabanc igc girii, XX. yzyln balarnda da devam etti. Yabanc sermayenin lkeye girii ncelikle demiryollar aracl ile olmutu. XIX. yzylda hz kazanan demir yolu yatrmlarndan sonra liman inaat ve maden karma ileri yabanc yatrmclarn ilgi duyduklar dier alanlard. Buna ilave olarak baz yabanclar, lkede devletle yaptklar imtiyaz mukaveleleriyle zel fabrikalar da kurmulard. ncelikle yabanc sermayeli iletmelerdeki yabanc igc ve ortaya kan sorunlara deinelim. Osmanl Devletine dorudan yabanc sermaye giriinin olduu en nemli alan phesiz demir yolu yatrmlaryd. Sanayi nklbyla Avrupada seri retime geilmesi Avrupa devletlerini daha ok mamul mal satma ve daha ok ve ucuz hammadde bulmaya sevk etti. Buna bal olarak nce Avrupadan balamak zere hzl bir demir yolu a oluturma giriimi balad. yle ki 1852 ylna gelindiinde ngiltere'de demir yolunun ulaamad sadece 3 ehir kalmt. Demiryolu yapmnn pahal olmas nedeniyle, yoksul lkeler demir yolu yapmnda Avrupayla yaramamt. Avrupal devletler demir yolunu smrgeciliin arac olarak yaygnlatrmlard.187 Demiryollarn bu amala kullanan devletlerin nde geleni ngiltereydi. Bylece politik denetim kolaylayor, hammadde temini ve mamul mallar en cra yerlere kadar gidiyordu.188 Osmanl Devletinde de ilk demiryollar ngilizlerin giriimleriyle yapld. Hemen hemen hepsi ithalat ve ihracatla uraan ve saylar 1856 tarihinde 1.061'i bulan zmir'deki ngiliz tccarlar, i blgeleri kyya balayacak bir demir yolu yapm durumunda krlarn katlamak amacyla imtiyaz almak iin Osmanl hkmetine bavurdular ve imtiyaz aldlar. mtiyaz %6 kr garantisi ve benzeri hkmleriyle yabanc yatrmclar iin son derece cazipti.189 Yapmna 1856 tarihinde balanan zmir-Aydn demiryolu 1866'da bitirildi. Bu hat Osmanl Devleti'ndeki ilk demir yolu hatt deildi; 1856 ylnda tamamlanarak iletmeye alan ilk demir yolu hatt Kahire-skenderiye hatt oldu.190 Daha sonra lke snrlar iinde demir yolu yapm hzla artt. Osmanl demiryollarna yaplan yatrmn %90' yabanc sermayeye aitti. Yine yapm iin gerekli teknolojik uzmanlk tmyle Avrupa'dan salanm, buna istisna tekil eden tek rnek Hicaz Demiryolu
187 188

Engin, Rumeli Demiryollar, s.17. Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, s.12. 189 Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, s.51-52. 190 Engin, Rumeli Demiryollar, s.37.

51

olmutu. Dierleri tamamen yabanclar tarafndan iletilip denetleniyordu. Alt kademede Osmanl vatanda iiler alyor st kademede ise Avrupallar bulunuyordu.191 lkede kurulan ilk demir yollarndan olan Rumeli Demiryolunda ina almalarna 1870 tarihinde baland. Demir yolunun inasnda st dzey teknik kadro yabanclardan oluuyordu. Demir yolunun geecei istikametlerin tayini ve haritalarnn hazrlanmas ii Fransz, Alman ve Avusturyal uzmanlara aitti.192 Hatta ayn yl Alman-Fransz savann kmas zerine teknik personelin askerlik nedeniyle memleketlerine dnmesi, demir yolu inaatnn aksamasna yol amt.193 Ancak, inaat iin gerekli olan personel temini, yolu yapan irkete aitti.194 1871 ylnda Kkekmece- atalca blmnde alan iiler arasnda olaylar meydana gelmi hatta cinayet bile ilenmiti. Bunun zerine devlet irketten olaylar nlemesini eer nleyemiyorsa yerli ii altrmasn, bu da olmuyorsa maa ve masraflar irket tarafndan karlanmak artyla zaptiye erleri tertip edilmesini teklif etmiti. Demir yolu irketi de buna kar karak gvenlii salama grevinin devlete ait olduunu, yerli ii altrma konusunda da devletin kendisine karamayacan belirtmiti. Sonunda devlet de yerlilerden demir yolunda alacak kadar bilgi ve beceriye sahip olanlar bulmann mmkn olmamas nedeniyle irketin kararn onaylad.195 1891 tarihinde Selanik'teki demir yolu yapm iin talya'dan 400 tane iinin pasaport paras demeden gelmesi gndeme gelmiti. Nafa Nezareti, talyan iilere Manastr hattnn gayet arzal ve birtakm tnel ve benzeri zor ilerin yaplacak olmasndan dolay ihtiya duyulduunu, nk iilerin bu hususta son derece maharetli olduklarn belirtiyordu. Zaten Anadolu hattnn Bilecik ksmnda da ad geen lke vatanda iiler istihdam edilmekteydi ve yapm srasnda istihdam olunacak amelenin tabiyeti hakknda mukavelenamede bir aklk bulunmuyordu.

191

Donald Quataert, 19. Yy'da Osmanl mparatorluu'nda Demiryollar, (eviren:Ahmet Gnlk), Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklapedis,i cilt:6, stanbul, 1985, s.1630-1635.

193 194

Engin, Rumeli Demiryollar, s.65-66. Engin, Rumeli Demiryollar, s.72. 195 Engin, Rumeli Demiryollar, s.74-75.

52

Sadaret, talyan iilerin gelmesinde saknca olmayacan belirtti. Gelecek iiler ta ve renberlerden oluuyordu.196 Padiahlk makam bunlarn alacaklar mahallerde hal ve hareketlerine dikkat ve nezaret edilmek zere ilgili valilerle kumandanlara tebligat yaplmasn, gvenlik kuvvetlerinin yetersiz olduu yerlere takviyeyi ve sz konusu iilerin bir uygunsuzlua yol amalarna izin verilmemesini istemiti.197 Padiahn yabanc iilerin yol aabilecei uygunsuzluklar konusunda yetkilileri uyarmas bu konuda daha nceki tecrbelerin ho olmamasndan kaynaklanyor olmalyd. yle anlalyor ki talyan iilerin lkeye geli tarihleri yeni deildi. Daha nce devlet yetkililerinin varlndan ve faaliyetlerinden pek de memnun olmad bir cemiyet bile kurmulard.198 Yine Ankara ile Bilecik hatt arasnda bulunan kprnn tamiri iin bir mhendis eliinde 10 kiilik talyan iisi 28 Haziran 1897de trenle sz konusu yere gitmiti.199 lkede bulunan talyan iilerin zaman zaman cinayet olaylarna kart da oluyordu. talyan vatanda olup Uak'ta bulunan 8 kii Romanya vatanda bir Yahudi'yi, karsn, kzn ve hizmetisini ldrmekten 15'er yl krek cezasna arptrlmt.200 Demir yolu yapm nedeniyle lkedeki yabanc says o kadar artmt ki artk bir ok insan Trkiye'de lyordu. Bundan dolay onlar iin mezarlk sorunu gndeme geldi. Anadolu Demir yolu hattnn Eskiehir'den Konya'ya kadar olan ksmnn uzatlmas ve ina ediliyor olmasndan dolay, Eskiehir'de bulunan Avrupal mhendislerle mltezimler ve iilerin gnden gne artmas sebebiyle lmler meydana geldike kasaba yaknlarnda bir yerin mezarlk yaplmasn Rahip Evakim Efendi talep etmiti. Rahip, Bursada bulunan Fransa konsolosunun da yardmn ve aracln salad. ehre uzak bir yerdeki Ermeni ve Rum mezarlklarna bitiik bir yerin mezarlk olmas iin arazi-i emiryeden (mlkiyeti
196

B.O.A, rade Dahiliye , nr: 98601. 6 Cemziyelevvel 1309 (8 Aralk 1891) Selanik-Manastr ve Selanik Dedeaa-stanbul demiryollarnn ina edildii 1890l yllarda toplam 6.000 kiilik i gcnn %30 kadar talya, Belika, Avusturya ve Almanyadan getirilmiti. Fikret Adanr, Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun ile Sosyalizmin Olumas ve Gelimesi: Makedonya rnei, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, Derleyenler: Mete Tunay-Erik Jan Zrcher, stanbul, 2000 s.39. 197 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 98601. 6 Cemziyelevvel 1309 (8 Aralk 1891) 198 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 67907. 11 ubat 1297 (23 ubat 1882). 199 B.O.A, Y.PRK.ZB, 19/19. 16 Haziran 1313 (28 Haziran 1897). 200 B.O.A, rade Hususi, nr:68, 1 Mart 1317 (14 Mart 1901).

53

devlete ait olan arazi) iki dnm yer 40 lira bedel karlnda devletten satn alnd.201 Demir yolu irketlerinde ok sayda ii altrldna dair haber ak zerine ilgili yerlerden detayl bilgi isteniyordu. ark Demiryollar irketinin zellikle atalca Sancanda "ibalar dahil olmak zere tamamen Bulgar ii altrld, haberi zerine202 irket, hatta alan iilere dair gerekli bilgileri verdi. Buna gre irkette yalnzca Bulgar ameleler deil ayn zamanda Rum ve slam amele de almakta olup toplam ii says 107 idi ve burada alan Bulgarlar sadece 7 kiiden ibaretti.203 Bunun yannda irket ikinci ksm zerine alan iilerin saysn ve vatandalk durumuna dair de bilgi vermiti: Tablo: 1. 1. ark Demiryollar 1905 Senesi Austos Aynda kinci Ksm zerinde alan ilerin Tabiyeti (Uyruu). inin Milliyeti Mslman Ermeni Bulgar Rumu Bulgar Yunan Alman TOPLAM i Says 61 1 27 7 2 98 Postaba says 2 1 4 1 1 9

Kaynak: B.O.A, Y.HUS. 491/55. 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905) Demir yolu alanlar ile atalcadaki memurlar arasnda uyumsuzluun

olduu anlalyor. irketten Nezarete yazlan yazda, irkette almakta olup, hal ve hareketleri dzgn olan gayrimslim amele postabalarna atalcadaki memurlarn ilimemesi istenmekteydi. irketin byle bir talepte bulunmas devlet
201 202

B.O.A, rade Dahiliye, 23 Eyll 1311( 5 Ekim 1895). B.O.A, rade Hususi, 28 Haziran 1321 (11 Temmuz 1905). 203 B.O.A,Y.A.HUS, 491/55. 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905).

54

grevlileriyle irket yetkilileri arasnda yabanc ii altrlmasndan kaynaklanan bir sorun olduunu gstermektedir.204 lkede en ok yabanc ii istihdam edilen yerlerden bir tanesi de madenlerdi. Buradaki iiler, iverenler ve devlet arasnda srekli bir mcadelenin yaand anlalmaktadr. Devlet, son dnemlerinde ok sayda madenciye maden arama imtiyaz vermiti. Bu imtiyazlarn ou Avrupallara ait olup, 1870 ile 1908 yllarndakilerin % 43' dorudan doruya yabanclara verilmiti. Avrupa irketleri, ayn zamanda bir ksm madenleri de Osmanl vatandalar aracl ile kontrol ediyordu. 1902-1908 dneminde toplam maden cevheri retimi iindeki yabanc pay %50'den %75'e ykselmiti.205 Madenlerle ilgili mevzuat, eriat kurallar ve XIX. yzyl balarndaki Fransz yasalarnn etkisiyle oluturdu. Buna gre devlete belli bir deme yaplmas karlnda toprak sahibi veya nc ahslara iletme hakk veriliyordu.206 Maden arama, karma ve iletmeyle ilgili yasal ereve devlet tarafndan ekillendiriliyor, bylece karlkl hak ve sorumluluklar da belirlenmi oluyordu.207 XX.yzyln ilk yarsndan itibaren Ereli kmr madenlerinde Hrvat, Laz, Ermeni ve Rum giriimciler vard. Yzyln sonlarnda blgedeki toplam 124 madenin %36's Trkler ve kalan %64' yerli gayrimslimler tarafndan iletiliyordu.208 ok sayda yabanc ii altrlmaya balanmasnda nemli bir dnm noktas, XX.yzyln sonlarnda Ereli irketinin kurulmas ile oldu. irket bnyesindeki yabanc oran dikkat ekecek boyutlardayd. irket, Zonguldakta liman ve rhtm yapm ve iletme hakkna ilave olarak kmr karma imtiyazn da elde etmiti. 25 Austos 1897 tarihinde irket aracl ile ina edilmekte olan liman ve rhtm iinde altrlan ii arasnda muhtelif milletlere mensup ok sayda ii

B.O.A,Y.A.HUS, 491/55. 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905). Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.45. 206 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.46. 207 Dstur, I.Tertip , cilt:5, Ankara, 1937, s, 899-900. 25 Austos 1303 (6 Eyll 1887) tarihli Maadin Nizamnamesi 207 Dstur, I.Tertip, cilt:8, Ankara, 1943, s.454, 26 Mart 1322 (8 Nisan 1906) tarihli Maadin Nizamnamesi 208 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.49.
205

204

55

bulunmaktayd. stelik yabanc ii akn devam ediyordu.209 Burada alan 1600den fazla iinin 807 tanesi yabanc uyrukluydu. Dierleri ise Osmanl vatanda Mslman ve Hristiyanlardan olumaktayd.210 Tablo: 1.2. 15 Austos 1887 Tarihinde Ereli irketinde alan Yabanc iler ve Milliyetleri. Milliyeti Karadal talyan Fransz Avusturyal Yunan ranl ngiliz Srp Belirsiz TOPLAM Says 296 273 124 71 22 11 5 1 4 807

Kaynak: B.O.A, Y.PRK.UM.39/70. 3 Austos 1313 (15 Austos 1897). Buradaki yerli iilerle yabanclar arasnda da zaman zaman atmalar meydana geliyordu. Austos 1897 tarihinde Zonguldaktaki yerli iilerle yabanclar arasnda kan kavgada birka kii lm ve birka da yaralanmt.211 Valilik, meydana gelen olaylardan rahatsz olmal ki, yabanc ii geliinin durdurulmas ve mevcutlarnn da tedricen azaltlmas konusunda merkez hkmetten yardm istiyordu.212

209 210

B.O.A, Y.MTV. 165/178. 13 Austos 1313 (25 Austos 1897). B.O.A, Y.PRK.UM.39/70. 3 Austos 1313 (15 Austos 1897). 211 B.O.A, Y.MTV. 165/178. 13 Austos 1313 (25 Austos 1897). 212 B.O.A, Y.PRK.UM.39/70. 3 Austos 1313 (15 Austos 1897).

56

Yerli

yabanc

srtmesini

aa

yukar

btn

iletmelerde

grmek

mmkndr. Ancak, alanlar arasndaki bu srtmenin her zaman buradaki gibi tatszlkla sonuland durumlar nadirattand. Osmanl vatandalarnn yabanc kart olmasnda balca iki faktr etkiliydi. ncelikle irketler yabac iilere daha fazla cret veriyor, her anlamda yerli iiye gre yabanclarn hayat standartlarn hep st dzeyde tutma gayreti iinde oluyordu. kincisi; yabanc iilerin gelmesi yerlilerin iini kaybetmesine ya da cretlerinin dmesine yol ayordu. Buna ilave olarak belli bir ama tamayan nedenlerden dolay mnferit ve kk boyutlu olaylar meydana gelebilmekteydi. Bunlara ramen lkedeki yabanc iilere kar iddetli ve top yekun bir hareketin olmad da bir gerektir. Yabanc ii gelii daha ok devletin giriimleriyle snrlandrlmaya allmt. Bununla birlikte lkedeki yabanc ii varl devam etmiti. Nitekim, Bahriye Nazrnn 5 Austos 1904 tarihinde yapt incelemeye gre Zonguldak'ta hl 192 tane talyal buluyordu. Bunlardan 146 ii Zonguldak ve zlmez mevkilerinde imendifer hatlarnn duvarclk, lamclk, kazmaclk ve dlgerlik gibi ilerinde istihdam olunmaktayd. Yine sz konusu iilerden bazlar da lokanta ve meyhanecilik gibi ilerle itigal ediyordu213 Dahiliye Nezareti, Zonguldak ve Ereli Kmr madenlerinde birtakm yabanc iinin hareket ve durumlarnn aratrlma ve incelenmesi ve baz mhim iskelelerde srekli kontrol iin gvenlik kuvveti saysnn artrlmasn istiyordu.214 I. Dnya Sava sonrasnda bile Zonguldak'taki madenlerde alan ok sayda yabanc ii vard. Burada alan 70 Mslman, Srp hkmeti tarafndan istenmekteydi. Bunlar Srp Makedonyasndan olup, sava srasnda Osmanllar safnda yer almlard. Hariciye Nezareti, bunlarn bu halde teslimi durumunda hapis yahut idamla cezalandrlacaklarn tahmin ettiinden genel af kmadka tesliminin mmkn olmadn belirtiyordu. Yine Srbistan memleketinden olup ksmen dier messeselerde ve Sevk Komisyonu'nda bulunan 1500 kadar kiinin de genel af kmadka gnderilmemesi kararlatrlmt.215 Bolu mutasarrfnn bildirdiine
213 214

B.O.A, Y.MTV, 182/118. 22 Cemaziyelevvel 1322 (5 Austos 1904). B.O.A, ZB. 320/245. 8 ubat 1322 (21 ubat 1907). 215 B.O.A, HR.HM.O.111/9-7, 13 Austos 1335 (13 Austos 1919).

57

gre; Zonguldak, Kozlu ve Ereli blgesine gelerek buray kendilerine vatan edinmi ve Rum kadnlarla evlenmi ama Osmanl vatanda olmayan Karadallar mevcuttu.216 Devlet, birbiri ardna ald kararlarla blgeye yabanc ii geliini engellemeye alyordu. Bununla birlikte Ereli Kaymakam Tunal Hilmi217nin 2 Nisan 1910 tarihinde madenlerle ilgili yazd tafsilatl raporuna baklacak olursa; Trkler de madenlerde almaktan honut deillerdi. Kaymakam, halbuki bu kazay ldren maden ocaklardr eklindeki ifadeleriyle sze baladktan sonra;
Trk iftidir, obandr amele olamaz. Amelelii beceremez. Saf ak havada yaar olan Trk, tabiatyla kaytszdr. Ameleliin istedii takyidatta (ballk, snrlama) bulunamaz.

diyerek Trklerin maden ocaklarnda altrlmamasn, iftilie ynlendirilmesini maden iinde almak zere de Osmanl vatanda Arnavut, Krt ve Lazlarn tevik edilmesini istemekteydi.218 Anlaldna gre madenlerde Zonguldak, Ereli, Bartn ve civar ile dier birka kaza ahalisinden 3-5 bin kii almaktayd.219 Kaymakam madenlere ve madende almaya kar deildi aslnda. Mevcut yapya, iilerin, zellikle Trk iilerin alma artlarnn arlna kar kyordu. Zira, Trkler yabanc iilere gre daha zor artlar altnda almaktayd. Yine ayn raporda; Trklerin alma artlarnn zorluuna ve barnma yerlerinin ktlne dikkat ekilmektedir. Trkler 80 kiilik barakalarda kalrken yabanclarn zel evleri vard.220 Ayrca alma artlarnn ktlnden dolay hastalanan iiler az altklar iin Fransz mhendisler tarafndan tembel sanlarak cretleri kesilir, hakaret edilir ve bazen de dvlrd.221

216 217

B.O.A, DH.MU. 36-2/26, 9 Terinisani 1325 (22 Kasm1909). Tunal Hilmi: 1863 Bulgarsitan Eskicumada dodu. II. Abdlhamit zamannda Tbbiye talebesiyken Avrupaya kat. 1908den sonra stanbula geldi. Osmanl Mebusan Meclisinde ve Trkiye Byk Millet Meclisinin ikinci ve nc devrelerinde Zonguldak milletvekili olarak bulundu. Dil devriminden nce Selanikte Gen Kalemlerin yrtt Trkeyi zletirme hareketini balatanlardan biri oldu. 1928 ylnda Ankarada ld. MEYDAN-LAROUSSE Ansiklopedisi, cilt:5, stanbul, 1981, s. 859. 218 B.O.A, DH.MU, 90/47. 21 Mart 1326 (3 Nisan 1910). 219 B.O.A, DH.MU, 90/47. 9 Haziran 326 (21 Haziran 1910). 220 B.O.A, DH.MU, 90/47. 3 Mays 1326. Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.64. 221 Hseyin Avni anda, Yar Mstemleke Olu Tarihi /1908 i Hareketleri, stanbul, Tarihsiz, s.97.

58

Yabanc iilerin istihdam edildii alanlardan biri de Ta Ocaklaryd. Dersaadet Rhtm irketi Hayrsz Ada'daki taocanda 100den fazla ii altryordu. Temmuz 1897 tarihinde alnan bilgiye gre; irket bir gn nce 29 talyal ile 7 tane Avusturyal iiyi taocana getirmi; orada almakta olan Krt iilerden 14 kiinin hesaplarn keserek stanbul'a gndermiti.222 Dersaadet Rhtm irketi ounluu Franszlardan meydana gelen bir grup tarafndan kurulmu yabanc bir irketti. irket, stanbul'daki liman yenileme ve iletme imtiyazn 1890'da elde etti. Limann yapm ve iletimi sresince irket, srekli yerli Hristiyanlar tercih ediyordu. rnein, XIX. yzyln hemen balarnda hamal olarak altrlanlar, Ermeni ve Rumlar'd. stanbul'daki Avrupallar, Krt hamallar kendileri iin byk bir tehdit olarak gryordu.223 Dersaadet Rhtm irketinin iletmesi altnda bulunan limanlarda gemilerin yklenmesi ve boaltlmasnda yabanc ii kullanlmasndan dolay uzun sreli srtmeler oldu. Yabanc gemilerden ve zellikle Avusturya vapurlarndan eya karlmas hakknda rhtm amelesi srekli olarak engelleme giriiminde bulunmaktayd. Zabtiye Nazr, Beyolu Mutasarrflna yazd yazda, stanbula gelen Avusturya vapurundan yk karan vapur alanlarna kar yerli iilerin engellemede bulunduklarn, bunun nlenmesini istedi. Avusturya sefareti, olay zerine ikayette bulundu. Nazr, bir gn sonra gelecek olan Avusturya kumpanyasnn Bukonya vapurundan yine eya boaltlmasna engel olunmasnn muhtemel olduundan oraya gerei kadar memur gnderilmesini istiyordu.224 Anlalan Avusturya vapuru ykn boaltmak amacyla kendi hamallarn da beraberinde getiriyordu. Yalnz yk boaltan yabanc gemiler deil, ayn zamanda Dersaadet irketi de yurt dndan ykleme boaltma ilerini yapacak ii getirmekteydi.225 Dersaadet Rhtm irketi yabanc iiyi ykleme-boaltma ilerinin yannda inaat esnasnda da altryordu.226 Dolaysyla yerliler ilerini kaybediyordu. Kire Kaps deniz amelesi, yaptklar giriimler neticesinde eski ilerine kavumulard. ilerden bazlarnn gemilerde seyir hlinde deil, yerleik
222 223

B.O.A, Y.PRK.ZB, 19/47. 23 Haziran 1313 (5 Temmuz 1897). Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.86-95. 224 B.O.A, ZB. 627/45, 7 Mart 1325 (20 Mart 1909). 225 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 95442, 12 ubat 1306 (24 ubat 1891). 226 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 100573, 25 Mays 1308 (6 Haziran 1892).

59

hlde olduklar da anlalyor. Bununla birlikte Osmanl devleti bu meseleden dolay yabanc devletleri kzdrmamak iin de bir hayli aba sarf etmekteydi.227 Rhtm ve liman modernizasyonu srecinde ve sonrasnda ilerini kaybeden hamallarla Rhtm irketi arasndaki srtme uzun srd. Hamal loncalaryla rhtm irketi ve tccarlar arasndaki mcadele I. Dnya savana kadar devam etti.228 ran , Srp ve Yunan vatandalarndan olup liman dahilinde erilik edenlere esnaf ruhsatyla tezkereleri verilmekte olduundan Rusya vatanda ile Lehliler de bu haktan yararlanmak istemektedirler. Durum Dersaadet Liman Reisliinden 28 Ekim 1912 tarihinde Bab- li Hukuk Mavirliine aksettirilerek cevap istenmiti. Hukuk mavirlii, bu hakkn sadece sz konusu lke vatandalarna verildiini, verilme gerekesiyle aklam ve dierlerine verilmesinin yasak olduunu belirtmiti. rnek olarak 1851 de Sicilyateyn hkmeti ve 1855'te Yunanistan'la yaplan ticaret anlamalarnda bu lke vatandalarna Osmanl devletinde esnaf olamayacaklar hkmnn getirildii belirtildi. Sz edilen devletin vatandalarndan bakasnn Osmanl devletinde esnaflk icrasna hakk olmayp sz edilen tebaalardan bazlarnn Osmanl esnaf arasnda bulunmas ise istisna bir durumdur. Sonu olarak Rusya tebaasndan olup, liman dahilinde erilik etmek iin izin isteyenlere bu hakkn verilmesi uygun grlmemiti.229 Osmanl Devleti sanayileme abalarna balad andan itibaren, eitli seviyelerde yabanc ii de getirmek zorunda kalmt. Bu balamda yabanc iiler ounlukla devlet fabrikalarnda istihdam edildi. Burada bunlarn altklar alanlar ve ortaya kardklar baz sorunlara dair baz rnekler verilecektir. Osmanl Devletinde nemli oranlarda yabancnn istihdam edildii yerlerden bir tanesi de Dyun- Umumiye daresiydi. darede yllara gre deimekle birlikte hatr saylr derecede yabanc almaktayd. Sz konusu idareye bal olarak faaliyet gsteren stanbuldaki Cibali Reji Ttn Fabrikasnda da yabanc ii

227 228

B.O.A, rade Dahiliye, 95442, 12 ubat 1306 (24 ubat 1891). Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.86-102. 229 B.O.A, HR.HM.O. 25/6-2,18 Terinievvel 1328 (31 Ekim 1912) .

60

alt anlalmaktadr.230 Yine zmirdeki Reji daresine bal iyerlerinde de ok sayda yabanc zellikle Yunanl almaktayd. Yunanistann Giriti ilhak zerine zmir ve Aydnda bu lkeye kar yaplan boykot erevesinde Yunanl iilerin iten karlmas gndeme gelmiti. talyann zmir konsolosu blgede maaza ve fabrikalar ile balarda alan 30-40.000 iiden birka bin tanesinin Yunanl olduundan bahsediyordu. Oluturulan boykot cemiyeti ise srarla Yunanllarn Reji daresinden karlmasn istiyordu.231 Yunanllardan bir ksmnn idareye bal fabrika ya da fabrikalarda istihdam edildii anlalmaktadr. Saylar kmsenmeyecek boyutta olan Yunan vatandalar yalnz fabrikalarda deil, ayn zamanda tarm iisi olarak da almaktayd. Sz edilen birka bin Yunan vatanda iiden ne kadarnn Reji daresinde altn anlamak mmkn deil. Ancak, ok sayda Yunanlnn ad geen idarede almas yadrganacak bir durum deildi. nk Reji'nin bal olduu Dyun- Umumiye daresi genel olarak igcn Avrupallar ve Osmanl vatanda gayrimslimler lehinde artrmt.232 teden beri devlet, Avrupa tarznda kurduu fabrika ve dier tesislerde yabanc ii altrmaktayd. XIX. yzylda devlet tarafndan kurulan fabrikalardaki iiler ok deiik milletlerden oluuyordu. ngilizler, Franszlar, Almanlar ve dier Avrupa devletlerinden gelen iiler vard. lkedeki fabrikalarda alan yabanclarn daha ok ustaba, iba gibi isimlerle anldklar grlmektedir. nk devlet kendi fabrikalarna bilgi ve becerisi yksek, nitelikli eleman getiriyordu. Dolaysyla saylar da snrlyd. rnein, Marangozhane-i Hmayundaki toplam 38 iiden sadece tanesi yabancyd ve ustaba unvanyla alyordu.233 Tersane-i mirede alan yabanc ustalarn maalarnn denmesi konusunda lkelerine dnebilecekleri endiesiyle titiz davranlmaya allyordu.
234

Ayrca alanlar Tophane-i mire

gibi asker fabrikalarda alyorsa rtbeleri de ykseltiliyordu. Bu fabrikada ustaba olarak alan Msy Atkinson ile Silno miralayla terfi ettirilmiti.235

B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37, 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893). B.O.A, DH.MU, 5-2/15, Aydn valisinin 10 Austos 1325(23 Austos 1909) tarihli yazs. 232 Quataert, The Employment Policies of The Ottoman Public Debt Administration 1881-1909, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, stanbul, 1993, s. 137-140. 233 B.O.A, Y.PRK.ASK, 69/26. 28 Kanunsani 1305 ( 9 Ocak 1890). 234 B.O.A, Y. MTV, 302/ 83, 8 Eyll 1323 (21 Eyll 1907). B.O.A, DH. MU. 115/4, 8 Temmuz 1326 (21 Temmuz 1910). 235 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 68330, 16 Mart 1298 (28 Mart 1882).
231

230

61

II. Abdlhamit'in maiyetinde ok sayda Fransa'l ii bulunduu anlalyor. Nitekim sz konusu iiler, sultann tahttan indirilmesini mteakip memleketlerine gnderilmek zere toplanmlard.236 Muhtemelen bu iiler, padiah ve ailesine ait yaplarda tamir, bakm onarm ve benzeri ilerde istihdam edilmekteydi. Devlet fabrikalarnn yannda zel fabrikalarda da yabanc iilerin

altrldna rastlanmaktayd. ehremanetine bal ubukluda bulunan ve Hariciye Nazr mektupusu Mnir Efendinin imtiyaznda bulunan spermeet fabrikasnda ba kalfa olarak alan Msy Kyar(?) bir Fransz'd.237 Paabahe ie fabrikas, lkedeki nemli sanayi kurulularndan biriydi ve sahibi olan Jew Saul Modiano Trieste'de yayordu. XIX. yzyln banda fabrikada ou Osmanl vatanda 400'den fazla kii alyordu. Bunlar arasnda Alman, talyan, Fransz, Yunan ve Macarlar vard.238 Ancak, fabrika ynetimi alan saysn srekli olarak Osmanl vatandalarnn aleyhinde geniletiyordu. Fabrikaya Avusturyal ii getirilerek yerli iilerin iten karlmas zerine iyerindeki btn iiler greve gitti. Grevin sebeplerinden biri de yerli iilerin yevmiyelerinin 11 kurutan 8 kurua drlmesi olmutu. Aslnda hkmet, vatandann geimini temin edecek bir i bulabilmeleri iin bu fabrikaya 10 sene sreyle inhisar bir imtiyaz vermi, ardndan imtiyaz uzatmt. mtiyaz szlemesinin birinci maddesi gereince parasz arazi verilmi ve ikinci maddesi gereince de gerek ilk kuruluu iin Avrupa'dan getirdii alet ve edevatndan hibir vergi almamt.239 Fabrikann yneticileri de yabanc olup Ticaret Mdr talyal Msy Fernandez ve letme Mdr Bohemyal Msy Zaydel'di.240 Beykoz Polis Komiserliinden gelen bilgide fabrika direktrnn drt ay sreyle imalta ara verdiklerine dair fabrika iine ilnlar ast belirtiliyordu. Komiser, direktrn amacnn yerli iileri kararak yabanclara istihdam yaratmak olduu yorumunu yapmt.241

236 237

B.O.A, ZB.629/119, 25 Mays 1325 (7 Haziran 1909). B.O.A, ZB.14/103, 28 Kanunevvel 1310 (9 Ocak 1895) . 238 Quataert, Manufacturing and Technologyr, s.33-35. 239 B.O.A, ZB.364/110. Lef:3, 21 Mart 1325 (3 Nisan 1909). 240 B.O.A, ZB. 364/110, Lef:1. 17 Mart 1325 (30 Mart 1909). 241 B.O.A, ZB. 375/114, 25 ubat 1322 (10 Mart 1907).

62

naat sektrnde de Osmanl vatanda Mslman ve gayrimslimlerin yannda yabanclar bulunuyordu. "Biz 1500 kiiden ibaret esnaf ve ameleleriz" diye balayan ve padiaha yazlm, 15 Nisan 1886 tarihli mektupta 176 kii Yldz Saray iindeki ale Kasrnda ve padiaha ait dier yaplarda altklarn, ancak, alacaklarn hl tahsil edemediklerini dile getiriyordu. Yine alacakllarn "mslim ve gayrimslim tebaa ve gayritebaa" dan olutuu belirtiliyordu.242 lkede bulunan yabanclar, devlet asndan yapm olduklar faaliyetler nedeniyle de sorunlara yol ayordu. altklar iyerlerinde kurulan sendikalar ve cemiyetler ile yaplan gsteri ve grev olaylarnda yabanclarn son derece etkin olduklar grlmt. Anadolu Osmanl Demiryolu irketi alanlarnn kurduu sendikada243 ve bu sendikann nclnde yaplan grevde yabanclarn etkisi bykt. Buna ramen irket alanlarndan ve sendikann bakan olan Arhangelos Gavriel, irketin yksek mevkilerinde yabanclarn tercih edildiini yle ki, bu blmde istihdam edilenlerin %90nn yabanclardan olutuunu belirterek bu durumdan yaknmaktadr.244 Cibali Reji Ttn Fabrikasndaki ii rgtlenmesi ve grev faaliyetlerinde de yabanc iilerin giriimleri sz konusuydu.245 Bahriye Nezaretince yabanc bir irkete satlan gemilerin feshi srecinde irket, bir miktar ii istihdam edecekti. yeri zmit Tersanesiydi. Osmanl gvenlik yetkilileri, irket hesabna gemilerde alacak iilerin ve dier sanat erbabnn miktar, isim, hret, memleket ve tabiyetlerini belirtir bir defterin kumpanyaca dzenlenerek gnderilmesini defalarca istedi. Polis yetkililerinin srarna ramen, Tersane'den cevap alnamad. Emniyet grevlileri uygunsuz bir durumda gemilerin iine girmeme ihtimaline kar bu defteri istiyorlard.246 Burada yabanc irketin niin ii isim ve uyruklarn vermediini anlamak zor. Ancak, szleme artlarna aykr ii istihdam sz konusu olabilir. nk baka yerlerde yabanc sermaye marifetiyle yaplan giriimlerde yabanc ii altrlmasna kstlama getirildii grlmektedir. Burada dikkat ekici baka bir husus ise gvenlik kuvvetlerinin
242 243

B.O.A, YPRK.AZJ. 11/34. 3 Nisan 1302 (15 Nisan 1886). B.O.A, MU. 76-2/4, 7 Mart 1326 (20 Mart 1910). 244 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.194 245 B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37, 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893). 246 B.O.A, DH. MU. 76-1/68. 1 Mart 1326 (14 Mart 1910).

63

tasfiye edilen gemilere girmeme ihtimalidir. Trk tersanesinde devletin byle bir tereddt yaamasnn sebebi birtakm hukuki snrlamalarla kar karya olduu ihtimalini akla getirmektedir. Verilen btn bu bilgi ve belgelerden anlalyor ki, incelediimiz dnem iinde lkeye yabanc sermayenin girmesi, beraberinde yabanc iiyi de getirmiti. Yabanc iinin gelmesinde, bata gven meselesi ve kalifiye eleman sknts olmak zere deiik etkenler rol oynamt. Demir yolu gibi krl yatrm alanlarnda yabanc irketler ayn nitelikteki iilerden yabanc olanlarna daha yksek maa vermekteydi. Bazen de Mslmanlarn kalifiye olmadklar bir bahane olarak kullanlyordu. Devlet eliyle yaplan fabrika ve sair giriimlerde de teknik yetersizlik nedeniyle yabanc ii kullanlm ve yerlilere gre yabanclara daha fazla para verilmiti. Yabanc yatrmclar asndan gayrimslimler, Mslmanlara gre daha fazla gvene laykt. Yabanclar iin yerli dindalar daima tercih sebebiydi. Bunda lkedeki gayrimslimlerin Avrupayla daha sk ilikide bulunmalar, kltrel yaknlklar, yabanc dil bilme oranlarnn ykseklii gibi etkenler de gz nnde bulundurulmaldr. c. Devletin Yabanc iye Yaklam 1876-1914 dnemi Mslman iilerin devletin desteine muhta olduu bir dnemdi. lkedeki yabanc sermaye daima Hristiyanlara ncelik vermekteydi. Bu durum karsnda hem Abdlhamit ve hem de ttihat ve Terakki'nin lke siyasetine hakim olduu dnemde devlet Mslmanlarn yannda tavr ald. nk zaten gayrimslimler ve yabanclar korunuyordu buna ihtiyalar yoktu. Devletin kendi vatandan koruma adna yapt birok giriim vard. 1891 tarihli bir kaytta ii giysisinin yol at bir sorundan yola klarak bu tarihten sonraki ii altrma politikalar zerinde etki edebilecek kararlar alnd. Bayndrlk ileri (sr- nafa) ile uraan irketlerde alan iilerin Osmanl vatanda gayrimslimler de dahil olmak zere apka giydikleri haberi padiaha kadar ulamt. zellikle Rumeli Demir yolu ve Su irketi darelerinde istihdam

64

edilen mstahdemn de olmak zere btn alanlara apka giydiriliyordu. Padiah, bu durumun byle irketlerde i bularak geinmek arzu ve ihtiyacnda bulunan Osmanl vatandalar ve zellikle de Mslmanlarn ie girmelerine engel tekil ettiini belirtti. Sz konusu irketlerden devlet ve memlekete istenen menfaatin elde edilebilmesi iin "ba'de-zn teekkl edecek kumpanyalarda memurn-i fenniyeden maada istihdam klnacak memurn ve hademe ve amele"ye fes giydirilmesinin imtiyaz verilmesi iin art- asl kabul edilmesini istedi. Yani bundan sonra kurulacak irketlerde mhendis gibi teknik elemanlarn dnda altrlacak olan memur, ii ve dier alanlarn fes giymesinin, imtiyazn ana artlarndan biri olmas dile getirilmiti. Padiah, bu konuda Meclis-i Vkelaca alnacak kararn mazbatayla kendisine bildirilmesini istedi. Ayrca stanbul'a su getirmek zere imtiyaz verilen irkete de ilk nce bu kuraln kabul ettirilerek fermann ondan sonra verilmesini istemiti.247 Anlaldna gre alanlarn apka giydikleri irketler yalnzca Rumeli Demiryollar ve Su daresi deildi. Dier irket alanlar da apka giyiyordu. Padiah, Osmanl Devletinde bayndrlk ileri (sar- nafa) yaptrmak zere o ana kadar verilen imtiyaz szlemelerinde, irketlerde istihdam edilecek kiilerin klk kyafetlerine dair herhangi bir kayt bulunmadn tespit etmiti. Bu durum Osmanl vatandalarnn ve zellikle de Mslmanlarn aleyhinde kullanlyordu. Padiah, hkmn acilen uygulamaya geirilmesini istemiti. Hakikaten bu tarihten sonra karlan btn imtiyaz szlemelerinde klk kyafeti dzenleyen hkm yer alyordu. Nitekim, Anadolu ve Badat Demir yolu'nun Haydarpaa-Ankara ksmna dair 1892 tarihli imtiyaz mukavelesinde hkmet-i seniyyenin demir yolu tayin ve alanlarna fes giyme edecei kyafetde mecburiyeti getirilmiti.248 Mukavelenin XIX. maddesinde: "Demiryol memur ve mstahdemleri kabul bulunacaklardr ve cmlesi fes giyecekler"dir hkm yer alyordu. Ayn hattn Eskiehir-Konya ksmnn szlemesinde de sz konusu madde olduu gibi tekrar edilmiti.249 Daha sonra imzalanan Anadolu-Badat hattnn imtiyaz szlemesinde altrlacak iiler ve kyafetlerine dair madde " Demiryol memur ve mstahdemleri hkmet-i seniyyenin tayin ve kabul edecei kyafette bulunacaklardr
247 248

B.O.A, rade Dahiliye, nr: 82247. 4 Eyll 1303 (16 Eyll 1887). Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.7. "Demiryol memur ve mstahdemleri hkmet-i seniyyenin tayin ve kabul edecei kyafetde bulunacaklardr ve cmlesi fes giyecekler ve mmkn mertebe tebaa- devlet-i liyeden intihab olunacaklardr." 249 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.46. 3 ubat 1308 (15 ubat 1893) tarihli szleme.

65

ve cmlesi fes giyecekler" eklinde tekrar ediliyordu.250

Yine "Haydarpaa

Limanyla Rhtm ve Dok ve Antrepolar mtiyaz Mukavelenamesi"nde irket memur ve alanlarnn fes giymeleri hkme balanyordu.251 Ad geen demiryollarnn imtiyazn Almanlar almt. Yani projeleri yabanclar gerekletiriyordu. alanlara fes giyme zorunluluu yalnz yabanc sermaye giriimleri iin deildi. Zaten padiah radesindeki ifadelerden de bu konuda yerli-yabanc ayrm yaplmyordu. Nitekim 15 Austos 1889 tarihinde Mehmet Ali Bey'le yaplan "enva uha ve fasone ve kazmir vesaire imaline mahsus olmak zere zmir'de bir fabrika inas imtiyaz hakknda mukavele"nin 6. maddesinde"; imtiyaz sahibinin fabrikada istihdam edecei fen memurlarndan baka ii ve dier alanlarn Osmanl vatanda olmas ve hepsinin istisnasz fes giymeleri hkm getirilmiti.252 Btn bu szlemelerde fes giymeyi zorunlu hale getirmek Osmanl vatandalarna istihdam alanlarn ak tutma gayesinden de te anlamlar tayordu. Fes padiaha lkenin sembol olarak telakki edilmiti. yerleri bir anlamda medeniyetlere ait sembollerin mcadele alan hline gelmiti. Ve karsnda bir direni olmasa da mcadeleden fes galip ayrlmt. II. Abdlhamit bamsz bir devletin varln, kuvvetini ve kudretini gsterme adna kyafette belirleyiciliin devlete ait olmasn salamt. Ancak, bu mcadele her ne kadar kat zerinde devlet lehine sonulansa da uygulamada tam bir baar salanamad anlalmaktadr. 28 Aralk 1908 tarihli ttihat ve Terakki gazetesinde bu konuda yer alan haber yleydi: ark imendifer (demiryolu) alanlar eskiden beri Avusturya imendifer Kumpanyalar alanlarnn giydikleri apkalar giyerlerdi. Mill serputan (balk) baka bir ey giymeleri sinirlerimize dokunuyordu. Avusturyallar bu konuda srarlyd. Nihayet iittik ki ark imendiferleri memurlarnn da bundan byle fes

250

Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.83. "Demiryol memur ve mstahdemleri hkmet-i seniyyenin tayin ve kabul edecei kyafetde bulunacaklardr ve cmlesi fes giyecekler ve mmkn mertebe tebaa- devlet-i liyeden intihab olunacaklardr. Her ksm- hattn iletme muamelatna bida' olunduu tarihden itibaren be sene sonra resa-y memurnden maada o ksmn iletme memurn-i icraiyesinin kaffesi mnhasran tebaa- devlet-i liyeden olacaktr." 22 Zilhicce 1320 (21 Mart 1903) Tarihli Ferman- li sureti. 251 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.123. 252 Dstur, I. Tertip, cilt:1, s.412-413.

66

giymeleri takarrur etmi (kararlatrlm) ve hatta bir iki gne kadar apkalar karlarak yerine umumiyetle fes giyilecekmi.253 ark imendifer irketinin imtiyaz szlemesinde fes giyilip giyilmemesi konusunda bir maddesinin bulunup bulunmadnn bilinmiyor olmasndan dolay yine de net eyler sylemenin zor olduu ortadadr. Devlet, istihdamn kendi vatandalar aleyhine snrlandrld bir durumu daha tespit etmiti: Yabanc personel altrlmas. Aslnda devlet yabanc ii altrlmasna prensip olarak kar deildi. Ancak, bunu snrlandrma amacndayd. 16 Eyll 1887 tarihine gelindiinde padiah lkede "sr- nafa (bayndrlk eserleri) meydana getirmek zere o tarihe kadar verilen imtiyaz szlemelerinde irketlerin istihdam edecei adamlarn vatandalk durumlarna dair herhangi bir kayt ve akln bulunmadn vurguluyordu.254 Gerekten yapmna 1870 tarihinde balanan Rumeli Demir yolunda alacak personelin tedariki imtiyaz verilen irkete aitti.255 1888 Eyllne gelindiinde Rumeli Demir yolu irketinde ok sayda yabanc ii alyordu. Yalnz burada deil, Su irketi ile dier birok irkette de ok sayda yabanc memur ve dier alanlar (hademe) istihdam edilmiti. Yabanclarn lkede i buluyor olmas, yerlilerin istihdam alann daralttndan veya git gide daha da daraltacandan hogryle yaklalmamaktayd. Nitekim padiah, irketlerin umur-u idare ve dier ilerinde yabanclar altrlmayacak olsa onlarn yerine altrlacak olanlar da tespit etmiti bile. eitli nedenlerle emekliliini isteyen ve kendilerine uygun bir i bulunamayarak bouna oturmakta olan bir ok mera, asker ve mlkiye memuru vard. Btn bunlardan dolay II. Abdlhamit nihai kararn verdi: Bundan byle kurulacak irketlerde memurn-i fenniyeden baka altrlacak memurn, hademe ve amelenin Osmanl vatanda olmas esas art olacakt. Gerekten de yapmna 1870te balanan Rumeli Demiryolunun yapm ile ilgili szlemede iilerin vatandalk durumuna

253

ttihat ve Terakki, 15 Kanunevvel 1324 (28 Aralk 1908), s. 2 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 82247. 4 Eyll 1303 (16 Eyll 1887). Engin, Rumeli Demiryollar, s.65-66 ve 72.

254 255

67

dair bir kaydn bulunmad anlalmaktadr.256 Bununla birlikte Padiah radesini takip eden yllardaki imtiyaz szlemelerinde sz konusu kararn kesinlikle yer ald grlmektedir. Nitekim, Anadolu ve Badat Demiryolu'nun Haydarpaa-Ankara ksmna dair 1889 tarihli imtiyaz szlemesinde, demir yolu alanlarna fes giyme mecburiyeti getirilmiti. Mukavelenin XIX. maddesinde; demir yolu memur ve mstahdemlerinin mmkn mertebe Osmanl vatandalarndan seilmesi isteniyordu.257 Ayn hattn Eskiehir-Konya ksmnn szlemesinde de sz konusu madde olduu gibi tekrar edilmiti.258 27 ubat 1905 tarihli Anadolu-Badat hattnn imtiyaz szlemesinde alanlarn tabiyeti daha da detaylyd. Demiryolu memur ve mstahdemlerinin istendikten sonra;
Her ksm- hattn iletme muamelatna bed' olunduu tarihden itibaren be sene sonra res-y memurnden maada o ksmn iletme memurn-i icriyesinin kffesi mnhasran tebaa- devleti liyeden olacaktr259

mmkn

olduunca

Osmanl

vatandalarndan

seilmesi

deniyordu. Buradan anlaldna gre demir yolunun iletilmeye balamasndan itibaren iletme memurlarnn yabanclardan olabilecei, ancak be sene sonunda nde gelen memurlar hari (res-y memurn) tamamnn Osmanl vatandalarndan olmas hkme balanyordu. Yine "Haydarpaa Limanyla Rhtm ve Dok ve Antrepolar mtiyaz Mukavelenamesi"nde: alanlardan yalnz mhendis ve dier fen memurlar ile ibalarndan bakasnn Osmanl vatandalarndan olaca hkmne verilmekteydi.260 Ad geen demiryollarnn imtiyazn Almanlar almt. Yani projeleri yabanclar gerekletiriyordu. Zaten padiah iradesindeki "ba'de-zn teekkl edecek kumpanyalarda (bundan sonra kurulacak irketlerde) eklindeki ifadede bu konuda yerli-yabanc ayrm yaplmyordu. Nitekim 15 Austos 1889 tarihinde Mehmet Ali Bey'le yaplan "enva uha ve fasone ve kazmir vesaire imaline mahsus olmak zere zmir'de bir fabrika inas imtiyaz hakknda mukavele"nin 6. maddesinde imtiyaz sahibinin fen memurlarndan bakasnn Osmanl vatanda olmas hkmne yer verilmiti.261 almasna izin verilen yabanc personelin niteliine bal olarak, saysnn da kurululara gre farkllk gsterdii sylenebilir.
256 257

Engin, Rumeli Demiryollar, s.74-75. Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.7. 258 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.46. 3 ubat 1308 (15 ubat 1893) tarihli szleme. 259 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.83. 260 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:2, s.123. Mart 1889. 261 Dstur, I. Tertip, cilt,1, s.412-413.

68

nk, "Haydarpaa Limanyla Rhtm ve Dok ve Antrepolar

mtiyaz

Mukavelenamesi"nde, almasna izin verilenler mhendis, fen memuru ve ibalar iken, zmirde kurulan uha fabrikasnda sadece fen memurlar istihdam edilebilecekti. Maadin Nizamnamelerinde de lkede alacak olan maden oca alanlarna yabanc olup olmama asndan snrlandrmalar getiriliyordu. 1881 tarihli Maadin Nizamnamesinin 64. maddesinde, maadin imalt ve ameliyat iin istihdam olunacak memurlardan mhendis ile ustabadan maada sair memurn ve amelenin taba-i Osmaniyeden olmas art koulmutu.262 Yani mhendis ve ustabann dndakiler Osmanl vatanda olacaklard. 1906 tarihli Maadin Nizamnamesinin 71. maddesinde de ayn artlar tekrar ediliyordu.263 mtiyaz szlemelerinde arta uyulmamas hlinde herhangi bir cezi yaptrmdan bahsedilmezken ad geen 1881 tarihli maadin nizamnamesinde mltezimler bu arta muhalif harekette bulunduklar halde Maadin daresinden mltezimlere tebli-i keyfiyetle ilk defas iin yz altn ceza-yi nakdi alnaca ve tekrar hlinde szlemenin feshedilecei hkm yer alyordu.264 geerliliini korumutu.265 Btn bu yasal snrlamalardan bahsettikten sonra ad geen iletmelerde bu kurallara uyulmadn da ilave edelim. Austos 1898de Zonguldakta yapm devam eden liman ve rhtm ilerinde alanlarn yarya yakn yabanc iilerden oluuyordu. Oysa imtiyaz szlemesinde iba ve memurn-i fennyeden bakasnn yabanc olamayaca akt.266 Yine Zonguldak havzasndaki maden ocaklarnda da ok sayda yabanc alyordu. ark Demiryollarnda da yabanc ii altrlyordu ve devlet bunun kesinlikle yasaklanmas konusunda giriimlerde bulunuyordu. Yine
Dstur, Tertip I, cilt:5, s. 899-900. 25 Austos 1303 (7 Eyll 1887) tarihli Maadin Nizamnamesi. Dstur, Tertip I, cilt:8, s.454, 26 Mart 1322 (8 Nisan 1906), tarihli Maadin Nizamnamesinin 71. Maddesi yleydi: " Maadin imalt ve ameliyat iin istihdam olunacak memurlardan mhendis ile ustabadan maada sair memurin ve amelenin tabaai Osmaniyeden ve madenin bulunduu mahal ahalisinden olmas meruttur, mltezimler bu arta muahlif harekette bulunduklar halde Maadin daresinden mltezimlere teblii keyfiyetle ilk defas iin yz altn cezayi nakdi alnr; ve tekerrr halinde madenin 60. Madde hkmne tevfikan feshi maumlesi icra klnr." 264 Dstur, Tertip I, cilt:5, s. 899-900. 265 Dstur, Tertip I, cilt:8, s.454. 266 B.O.A, Y.MTV. 165/178 13 Austos 1313 (25 Austos 1897) ve B.O.A, Y. PRK.UM. 39/70. (15 Austos 1897).
263 262

1906 tarihli Maadin Nizamnamesinde de ayn art

69

Austos 1889 tarihinde Anadolu Demiryollarnda almak iin stanbul'a gelen 60 Avusturyal ile bir talyan iinin almasna, yabanclarn sz konusu ite almamasnn padiah emri olduu gerekesiyle izin verilmemiti.267 14 Aralk 1891 tarihinde Selanik-Manastr hattnn yapmnda almak zere talya'dan 400 iinin gelmesi sz konusu olduunda devlet yetkilileri bu olaya scak bakmam ancak, yklenici firmayla yaplan szlemede iilerin tabiyetine dair bir hususun yokluu nedeniyle iilerin geliine engel olunamamt.268 Yine Haziran 1890 tarihinde yabanc iilerin Zonguldaka gitmesinin yasak olduu269, hatta bu yasan bu tarihten yl nce konduu da anlalmaktadr.270 1909a gelindiinde Paabahe ie fabrikasnda da yabanc ii says bir hayli fazlayd. Halbuki bu durum sz konusu Avusturyallar alyordu.271 Devletin btn bu snrlamalarna ramen yabanc ii altrmakta srar eden irketlerle olan ilikileri ve irketlerin savunmalar da dikkate deerdir. ark Demiryollar irketinin zellikle atalca Sanca dahilindeki alanlarnn tamamnn Bulgardan olutuu eklindeki ihbar zerine yaplan tespitte 107 iiden sadece yedi tanesinin Bulgar olduu anlalmt. Hat komiserliinden alnan habere gre irkette yalnzca Bulgar iiler deil ayn zamanda Rum ve Mslman amele de almaktayd. irket bu iileri altrmasnn gerekesini:
Kumpanyamzn elyevm istihdam eyledii postabalarnn yerine henz slm postabalarnn adem-i tayin ve istihdamnn sebebi muntazam ve mkemmel i vcuda getirmek iin gayet tecrbedde ve demiryollar hututunca bir derecede malumat- fenniyeye ina bulunan amele postabalarnn istihdam vcubu kati derecesinde slam amel meyannda henz evsaf- mezkureyi haiz amelemiz bulunmadndan

imtiyaz szlemesine aykryd. Buna

ramen fabrika Osmanl vatanda iileri bir bahaneyle iten karyor ve yerine

eklinde aklamt. irket yetkilileri ksaca; Mslman postabalarn demiryolu yapm iinde yeterli teknik bilgi ve beceriye sahip olmadklar iin altrlmadn, bunlardan yetitirilmeye alldn ancak, bunun da ok zaman alacan
267 268

B.O.A, Y.PRK.ZB. 4/112. 29 Temmuz 1305 (10 Austos 1889). B.O.A, rade Dahiliye, nr: 98601, 6 Cemziyelevvel 1309 (8 Aralk 1891). 269 B.O.A, ZB.316/15. 13 Safer 1317 (21 Haziran 1899). 270 B.O.A, Y.MTV. 165/178. 13 Austos 1313 (25 Austos 1897). 271 B.O.A, ZB. 364/110, Lef:1. 17 Mart 1325 (30 Mart 1909).

70

belirtmilerdi. Devamnda Mslmanlardan istenen lde verim alnabilecek derecede ii yetiinceye kadar ilerin sekteye uramamas iin Osmanl vatandalarndan olmak artyla gayrimslim postabalara mracaat etmenin zorunlu olduu dile getiriliyordu.272 Aralk 1891 tarihinde Selanik Demiryolunun yapm iin talyadan 400 ii getirilmesinin sebebi hattn yapmndaki zorluk ile iilerin maharetli olmalaryd.273 Ancak, lkede alan yabanc iilerin hepsi imtiyaz szlemelerinde ve nizamnamelerde istisna tutulan yabanc iiler statsnde deildi. rnein, Dersaadet Rhtm irketinin Hayrsz Adaya gtrd 27 talyal ile yedi Avusturyal iinin274 memurn-i fenniyeden yahut mhendis olmas beklenemez. nk o dnemde memurn-i fenniye ile dadden sonra mhendis gibi yksek renim grm vasfl elemanlar kast edilmektedir.275 5 Austos 1904 tarihinde Zonguldakta bulunan 192 talyann duvarclk, dlgerlik, lamclk ve kazmaclk yaptklar anlalmaktadr.276 Bu iilerin de memurn-i fenniyeden olmadklar aktr. Bu kural ihlallerine kar devlet yaptrm gcn kullanyordu. Devletin uyarmasyla ark Demiryolu hattndaki Bulgarlardan iki tanesi hemen iten atlm kalanlarn da atlaca sz alnmt. Yine Anadolu Osmanl Demir yolu alanlarndan Arhangelos Gavrielin belirttiine gre irkette aa derecedeki memurlarn % 90' yerlilerden oluurken, yksek memurluklar % 90 orannda yabanclardan olumaktayd. Burada nispeten devletin politikasnn baarsndan sz edilse de hi yabanc ii altrlmamas gerekirken hem de % 50 daha fazla cret verilerek istihdamlar srdrlmekteydi.277 Osmanl Devletinin yabanc iiye kar kmasnn sebeplerinden biri de bu iilerin Avrupadaki birtakm fikir hareketlerini ve beraberindeki sorunlar lkeye tayacaklar endiesinden kaynaklanyordu. Bu konuda d temsilciliklerden gelen haberlerde yabanc sermaye aracl ile kurulan irketlerde sosyalistlik fikrini yayma peinde olan yabanc anaristlerin olduundan bahsediliyordu. Bunlar
272 273

B.O.A, Y.A.HU. 491/55, 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905). B.O.A, rade Dahiliye, nr: 98601. 6 Cemziyelevvel 1309 (8 Aralk 1891) 274 B.O.A, Y. PRK.ZB, 19/47. 23 Haziran 1313 (5 Temmuz 1897). 275 Gelibolulu Azmi, Fabrikac ve malthane Memuru, s. 3. 276 B.O.A, Y.MTV. 182/118. 22 Cemaziyelevvel 1322 (5 Austos 1904). 277 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, cilt:1, s.168 ve 192-194.

71

Avrupann iyiletirilemez yaras olan ii meselesini lkeye tama peindeydi. Ayn haberlere gre sz konusu iiler Dersaadet Rhtm irketi ve Su daresi gibi yerlerde yuvalanyordu.278 Nitekim Cibali Reji Ttn fabrikasnda meydana gelen ii eyleminde yabanclarn olabilecei belirtilerek, bu gibi durumlarn daha sonra;
Avrupa'da olduu gibi birtakm ii mnasebetsizliklerinin meydana gelmesine sebebiyet vereceinden o gibi olaylarn meydana gelmesine asla frsat verilemelidir

deniyordu.279 Yine Reji fabrikasnda alan iilerin, talyan ve Alman vatanda baz kiilerce grev yapmalar iin Umumiyesince anlalmt.280 Gerekten de ii rgtlenmesi ve grevlerde nc rol ounlukla yabaclar oynuyordu. Anadolu Osmanl Demir yolu irketi Memurn ve Mstahdeminin Cemiyet-i Uhuvvetkaranesi adyla kurulan sendikann idare heyetinin en az % 40 yabanclardan olumaktayd.281 Ticaret ve Nafa Nezareti, Anadolu Osmanl Demiryolu'nun "yabanc nfuzu altnda" olduundan bahsediyordu.282 Anadolu Demir yolu alanlarnn 1909 ylnda yaptklar grev mnasebetiyle, Zabtiye Nazr Sami Paa; yabanc alanlarn bu lkede misafir olduklarn fakat bu tr faaliyetlere devam etmeleri hlinde bu hakk kaybedecekleri uyarsnda bulunuyordu283 yle anlalyor ki, Sami Paa, demir yolunda meydana gelen greve sebebiyet verenlerin yabanclar olduu kanaatindeydi. Dorusu devlet lkede meydana gelen her trl rgtlenme ve grev faaliyetinin ardnda ou kez yabanclar aramt. Daha 19 ubat 1882 tarihinde talyan iilerin stanbulda bir i Cemiyeti kurduklar anlalyor.284 Padiah, Aralk 1891 tarihinde Selanik-Manastr hattnn yapmnda almak zere talya'dan 400 iinin gelmesi sz konusu olduunda285 gelecek iilerin bu cemiyetle balant kurmalarnn engellenmesini istiyordu.286 tevik ve tahrik edildikleri, Reji dare-i

278 279

B.O.A, Y.MTV.181/155, 29 Eyll 1898. B.O.A, rade Hususi,1310.L.37, 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893). 280 B.O.A, Y.A.HUS. 481/105. 22 Ramazan 1322 (30 Kasm1904). 281 B.O.A, DH.MU. 76-2/4. 7 Mart 1326 (20 Mart 1910). 282 B.O.A, DH.MU. 76-2/4. 4 Mart 326 (17 Mart 1910). 283 kdam, 21 Austos 1325 (3 Eyll 1909), s.2. 284 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 67907, 7 ubat 1297 (19 ubat 1882). 285 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 98601, 2 Kanunevvel 1307 (14 Aralk 1891) . 286 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 67907, 7 ubat 1297(19 ubat 1882).

72

lkeye giren yabanc iiler, geldikleri lkede bazen yerli iilerin direniiyle de karlayorlard. Devletin yabanc ii altrlmasna kar kma nedenlerinden biri de budur. Austos 1897de Zonguldakta Osmanl vatanda olan iilerle Hrvat iiler arasndaki atmada len ve yaralananlar oldu. Padiah blgeye yabanc ii gidiini yasaklad.287 Hatta padiah blgedeki madenlerin yabanclarn eline gemesine de karyd. Bir grup maden iletmecisinin padiahtan blgede faaliyet gsteren irketlerden Karamanyan ve Zarifi irketlerinin yabanclara satlaca eklindeki duyumlar padiaha ulatrmalar zerine padiah madenlerin yabanclarn eline gememesi iin kesin emir vermiti.288 XIX. yzyln sonlarna gelindiinde blgedeki maden iletmecilerinin neredeyse tamam Osmanl vatandalaryd.289 Aslnda 1906 ylna kadar maden blgesinin dndan iinin burada almas yasakt. Bu tarihte maden blgesinin dndan Osmanl vatandalarna madenlerde alma serbestisi getirildi.290 Yabanclar iin ise st dzey ynetici ve teknik kadro dnda yasak devam ediyordu. Yabanc iverenler devaml yerli iilerin i becerisinin yetersizliinden ve kyle ban kesmemi olduklar iin tam zamanl ii olamamasndan ikayet ediyorlard.291 Kynden, toprandan kopmu ii says olduka azd. Bu da verimlilii dryordu. Tunal Hilmi'nin;
Trk iftidir, obandr amele olamaz. Amelelii beceremez saf, ak havada yaar olan Trk, tabiatyla kaytszdr. Ameleliin istedii takyidatta bulunamaz.

eklindeki ifadeleri

bir anlamda gerei dile getiriyordu. Belki de btn bu

sebeplerden dolay, devletin srarla kar kmasna ramen kmr blgesine yabanc ii getiriliyordu. 1906'dan itibaren Trabzon ve Sivas'tan da metal madenciler de buradaki madenlerde istihdam edildi. Bu madencilerle yerliler arasnda 1908 grevlerinde ie balayp balamama konusunda srtmeler meydana geldi. Ad geen ehirlerden gelen iiler muhtemelen Hristiyan yerliler ise Mslman'd.292
287 288

B.O.A, Y.MTV. 165/178. 13 Austos 1313 (25 Austos 1897). B.O.A, Y.A.RES. 75/3. 21 Mart 1311 ( 2 Nisan 1895). 289 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.48-50. 290 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.62. 291 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.61. 292 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.61-64. B.O.A, DH. MU. 1-9/2, 14 ubat 325 (27 ubat 1910). Madenlerde meydana gelen grev nedeniyle blgede bulunan Gelik ve atalaaz gibi ocaklarda binlerce ii almakta ve bir ok yabanc oturmaktadr. Durum byleyken bir tane bile jandarma bulundurulmamakta olduu ve benzer bir olay meydana geldiinde nnn alnmas zor olaca bildirilerek sz konusu yerlerde kuvvetli bir karakol tesisi veya seyyar bir mfreze oluturulmas Bolu valiliince istenmiti.

73

Zonguldak kmr havzasnda alan iiler arasnda anarist fikirleri savunanlar bulunuyordu. Eyll 1907 tarihinde Zonguldak'ta maden kmr irketinde duvarclk yapan iiler arasnda tane spanyalnn anaristlik fikirlerini savunduu tespit edildiinden, bunlarn hemen fotoraflarnn ekilerek snr d edilmeleri istenmiti293 Devlet, yalnzca yabanc iinin lkeye gelmesine snrlama getirmekle kalmyor, bazen onlarn alaca corafi mekan bile snrlandryordu. Hatta gayrimslim iilere de ayn snrlamalar getirilmiti. Dersaadet Rhtm'nn inaat alan Ahrkap Fenerine kadar uzanarak, Topkap sarayndaki Hrka-y Saadet Dairesinin civarna kadar gelecekti. stenmeyen bir durum meydana gelmemesi iin, buradaki ilerin grlmesi srasnda bir iki ibandan baka btn iinin Mslmanlardan olumas padiaha irkete teklif olunmutu.294 Ayrca inaat iin yaplacak keifte saraydan birka kiinin de grevlilere refakat etmesi kararlatrld. naat yapmakta olan Dersaadet Rhtm irketi ounluunu Franszlarn oluturduu bir grup yatrmc tarafndan kurulmutu.295 Muhtemelen irket alanlar arasnda ok sayda gayrimslim ve yabanc vard.296 Padiahn, slam dnyasna ait kutsal emanetler ile slam byklerine ait eitli giysi ve zel eyalarn bulunduu saray dairesi konusunda byk bir hassasiyet gsterdii anlalyor. Nitekim, yine II. Abdlhamit dneminde Hicaz Demiryolunun yapm srasnda da gayrimslim iiler, belirli bir noktadan sonra kutsal topraklara sokulmamaktayd.297 Osmanl Devletinin yabanc ii karsndaki tavr ve tutumuna deindikten sonra, gayrimslim ii karsndaki tavrna da deinmekte fayda vardr. Daha nce de belirtildii zere devletin ii istihdamndaki temel politikas kendi vatandandan yanayd. Temelde kendi vatandalar arasnda ayrm yapmyordu. Ancak, baz durumlarda ve baz iyerlerinde Mslmanlarn dierlerine tercih edildii
293

B.O.A, ZB, 610/21, 26 Austos 1323 (8 Eyll 1907). Zonguldak'ta maden kmr irketinde duvarclk yapan spanyallar unlard: Antonyo Piri(?) ve Yuze Palu ve Hanuil Garid(?). 294 B.O.A, rade Dahiliye, nr: 100573, 25 Mays 1308 (7 Haziran 1892) 295 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.86. 296 B.O.A, Y. PRK.ZB, 19/47. 23 Haziran 1313 (5 Temmuz 1897) tarihinde irketin Hayrsz Ada'daki ta ocanda 29 talyal ile 7 tane Avusturyal ii vard. 297 Murat zyksel, Hicaz Demiryolu, stanbul, 2000, s. 165.

74

grlyordu. Bu tercihin devlet asndan belli gerekeleri vard. ark Demiryollar irketinde alacak iilerin yabanclardan olmasna devletin kar kmas zerine irket; daha sonra hatta postaba olarak altrlmak zere Mslman iilerin yetitirilmekte olduunu ancak, gayrimslim Osmanl vatandalarn altracaklarn, bunlarn da gvenilir kiiler olduunu aklad.298 Bundan yaklak sene sonra ayn irket alanlar arasnda bir sendika kurulduu ve sendikay Bulgar, Ermeni ve Rumlarn kurduu haber veriliyordu. Bulgaristan Komiserlii, bunlarn Bulgar komitasnn amalarna hizmet ettiini, o nedenle sendika, irketi etkisi altna almadan evvel ark Demiryollar irketinde alan Ermeni ve Bulgarlarn yerine dier milletlerden ve zellikle de Mslmanlardan ehil olanlarn bulunarak deitirilmelerini tavsiye etmiti. Byle bir deiikliin hem devletin siyasi menfaatine ve hem de irketin ekonomik faydasna olaca belirtiliyordu. Bir sre sonra ad geen sendika kurucularndan olan 6 Ermeni iten atld.299 Buradan anlalyor ki devlet kendi vatanda olan gayrimslimleri devlet aleyhinde faaliyette bulunmadklar srece istihdamna kar kmamaktayd. Ancak, ne zaman ki gerek devlet ve gerek toplumun asayiini tehdit edecek eylemlere girdiler o zaman onlarn da istihdamlarna engel olunmaya baland. i rgtlenmelerinde ve grevlerde de gayrimslim Osmanllar yabanc iilerle dirsek temas iindeydi. rnein, Anadolu Osmanl Demir yolu irketi memur ve alanlarnn kurmu olduu sendikann dare Heyetinin en az % 25i gayrimslim Osmanl vatandalarndan oluuyordu.300 Yine Reji fabrikasnda alan bir Rum, talyan ve Alman vatandalaryla ibirlii yaparak alanlar grev yapmalar iin tevik ve tahrik etmiti.301 Btn bu sebepler Osmanl Devletinin Mslman ii tercih etmesinde etkili olmutur. rnein, Marangozhane-i Hmayunda alan iilerin % 79u Mslmanlardan oluuyordu.302 20 Mays 1907 tarihinde Tersane-i mireden kendi istekleriyle ayrlan 35 iiden sadece bir tanesi gayrimslim, dierleri Mslmand.303 Devlet, kendi fabrikalarnda, yabanclar mecburen istihdam

298 299

B.O.A, Y.A.HUS, 491/55. 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905). B.O.A, Y. MTV. 311/153, 12 Haziran 1324 (25 Haziran 1908). 300 B.O.A, MU. 76-2/4, 7 Mart 1326 (20 Mart 1910). 301 B.O.A, Y.A.HUS. 481/105. 22 Ramazan 1322 (30 Kasm1904). 302 B.O.A, Y.PRK.ASK.69/26. 28 Kanunsani 1305 (9 Ocak 1890). 303 B.O.A, ZB.16/11, Lef:2. 7 Mays 1323 (20 Mays 1907).

75

ediyordu. Fakat anlaldna gre; Osmanl vatanda da olsa gayrimslimlerin bu tr iyerlerinde bulunma oranlar Mslmanlara gre daha azd. d. Yurt Dna Giden iler Osmanl Devleti, XIX.yzyln sonuyla XX. yzyln balarnda lke dna ii gnderen bir lkeydi. Buna ek olarak lke iinde mevsimlik veya kalc i arayanlarn bulunmasndan dolay srekli bir hareketlilik vard. Burada uygun i bulunamamas durumunda, eer frsat doarsa yurt dna da gidiliyordu. lkenin belirli blgelerinde zaman zaman igc younluunun yaand oluyordu. stanbul, bata dou blgeleri olmak zere her yerden i bulma midiyle gelen insanlarn dolup tat bir yerdi. Burada biriken isizler ve daha fazla para kazanmak isteyenler, igc talebi gelmesi hlinde yurtdna gitmekteydi. Bunlar XIX. yzyln sonlarnda Rusya ve ngiltere hesabna almak zere yurtdna ktlar. Rusya tarafndan Rumeli'de yaptrlacak yol ilerinde altrlmak zere

stanbul'daki bekrlardan ii yazlyordu. Rusya vatanda Kirkor adl bir kii tarafndan Rumeli'de Ahyolu Burgosu'nda ina edilecek ose yolda altrlmak zere nce 500 ii gnderilmiti ve arkasndan da 100 iinin gnderilmesi sz konusuydu. Bununla birlikte Rusyal Kirkor'un stanbul'a geldiinde daha fazla ii yazmak istemesi durumunda hkmete mracaat etmesi istendi. stelik Rusyallarn ii yazmalar ile ilgili hususlarn usul ve esaslarn belirleyen bir de talimat ortaya kondu. Buna gre ii yazm konusunda hkmetten izin alnmas zorunlu hale getirildi.304 Talimatta zetle yle denmekteydi: iler, kahvede, sokakta deil, belirlenen bir yerde her iki devlet tarafndan belirlenecek birer memur nezaretinde yazlacak. Gerekli olan ii says daha nceden sefarete, sefaretten hkmete bildirilecek, gerekli izin alndktan sonra yazma balanacak. Yazlan iinin ismi, hreti, ya, vatan, oturduu yer ve meslei bir deftere kaydedilecek. Yazlan iiler her gn Rusya sefaretinden gelen memurun da imzas olduu halde hkmete
304

B.O.A, rade Dahiliye, nr: 63532/8, 21 Safer 1296 (13 ubat 1879).

76

bildirilecek. Gemilere binite deftere baklacak, kimsenin izinsiz gitmesine msaade edilmeyecek. Gizli ve ak her trl tahkikat yaplacak, belirlenen usul ve yerin dnda ii yazanlar yakalanarak gerekli cezaya arptrlacak, yazd ii de kuvvetli kefalete balanarak datlacak ve sefaretten hkmete bildirilen saynn doldurulmas hlinde yazma iine son verilecekti. Rusyal Kirkor, iileri Galata Perembe pazarnda yazmt. Hkmet

tarafndan bu ilerle ilgilenmek iin zel olarak tayin edilen Mehmet Paa, ad geen Rusyaldan daha nce gnderilen iileri tantan bir defter istemi o da dnte vereceini sylemiti.305 Sz konusu Rusyal tarafndan yazlan 101 kii hakknda ise detayl bilgi bulunmaktayd. Tabloda belirtildii zere iilerin tamam Anadolunun dousundan gelmi ve byk ounluu gayrimslimdi. Tablo :1.3. Ahyolu Burgosuna Gidecek ilerin Memleketleri ve Din Durumlar Memleketi Mu Hizan Erzurum irvan Van Harput Diyarbakr Sivas Tercan Kayseri TOPLAM Gayrimslim Says 56 22 2 1 1 83 3 4 5 4 1 1 18 59 22 4 2 1 5 4 1 1 1 101 Mslman Says Toplam

Kaynak:B.O.A, Y.A.HUS. 160/37, 21 Safer 1296 (13 ubat 1879)dan oluturuldu.

305

B.O.A, Y.A.HUS. 160/37. 21 Safer 1296 (13 ubat 1879).

77

Yurtdna ii olarak giden gayrimslimlerin byk ounlunun Ermeni olduu anlalmaktadr. Ermenilerin Rusya'ya almak zere gittiklerine dair baka belgeler de bulunmaktadr. Batum Bakonsolosluundan (Ba ehbenderliinden) 31 Austos 1903 tarihinde gelen mektupta; aslen Van ve Mu ahalisinden olup Osmanl vatanda 40 Ermeni'nin Artvin yaknlarnda Rus gvenlik kuvvetleri tarafndan tutukland haber veriliyordu. Ad geenler ykl bir cephane ve silahla yakalanm, bunlarn bir ksm da snr geerek Osmanl topraklarna girmilerdi. Bir gn sonra ayn konsolos:
Dn belirttiim Ermenilerin ounluu Vanl ve Mulu olduu halde toplam 40 kii olup, Batum'un Gazya Fabrikalar amelesinden olduklar anlald. ahslar Osmanl Devletinin kendilerine msaade etmediinden firaren gitmek zorunda kaldklarn silahlar ise nefsi mdafaa iin tadklarn hkmet-i mahalliyeye belirttiler. ahslar halen tutuklu durumdadrlar

diyordu.306 Anlalan Ermeniler, Rusya'ya yalnzca geim skntsndan ii olarak gitmiyor, muhtemelen blc faaliyetleri iin de silah temininde bulunuyorlard. lkeden ii gnderilen bir baka yer de Msr'd ve yine bunlarn ounluu Ermenilerden olumaktayd. ok sayda insan buraya gtrlmek zere stanbul'dan "amele sfatyla" yazlmt. ngilizler tarafndan bir Rus gemisiyle Msr'a gtrlen ve geri geldiinde ifadesi alnan Hac Agop'un anlattna gre; iilerin isimleri ngiliz Kanlaryas aracl ile stanbul'da yazlm, Port Said'e kadar gitmiler, ngilizler bunlarn bir ksmn alm, dierlerine serbest olduklarn sylemilerdi. Sonra gemide kalanlar uranlan limanlarda birer ikier ayrlm, stanbul'a geldiklerinde etraflar gvenlik kuvvetlerince evrilince gemideki ngiliz ve Yunan vatandalar ile Ermenilerden 20 kii baka bir gemiye binerek oradan ayrlmlard.307 Gemide kalan 101 kiinin neredeyse tamam Ermeniydi ve memleket olarak da ve Dou Anadolu blgesinden stanbul'a i aramaya gelmilerdi.

306 307

B.O.A,Y.A.HUS. 458/20. 19 Austos 1319 (1 Eyll 1903). B.O.A, Y.PRK.ZB. 2/22, LEF:1, 20 Eyll 1299 (2 Ekim 1883).

78

Bundan baka Msr iin ngilizler adna adam yazan bir ok kii sorguland veya tutukland.308 Hrvat Hristo, Osmanl vatandalarndan 100 ve Hrvatlardan da 150 kiiyi ngilizler adna Msr iin yazdn belirtmiti.309 Rus vatanda Taylor adndaki birinin mektubunda ii yazmyla ilgili detayl bilgi vard: Msrda ngilizlere ait mhimmat tayacak olan katrlar srmek iin kendisine 350 adam yazlmas istenmiti. Kendisi de bu erevede Krt, Hrvat ve Ermenilerden oluan kiileri yazdn beyan etmiti.310 Bundan baka eitli nedenlerden dolay nadiren de olsa yurt dna iilerin gittii grlmektedir. stanbul'dan Romanya'ya bile ii gitmekteydi. Yeniky'de meyve satcl yapmakta olan Serandi adl kii ifadesinde unlar sylemiti:
...ben Yeniky'de iskele banda kahvede oturuyordum. simlerini bildiim iki kii geldi. Bunlardan spiro ben Kstence'de ibandaym gemilerden trene buday yklemek zere Yeniky, Arnavutky, Tarabya, Bykdere, Belgrat Kynden amele olarak 48 kii yazdm. Yevmiye beer Frank vereceim gibi, vapura bindikten sonra da her birine ikier lira vereceim dedi.

Yine Serandi, 48 kii olduklar halde Beykoz'dan Romanya bandral gemiye bindiklerini, gemide ikier lira ve yemek verildiini, nihayet Kstencede Tuna kysna ulatklarn belirtti. Sz konusu kii daha sonra orada 2 gn buday yklediklerini, para alamadklarn, dvldklerini dile getirdi. Nihayet bunlardan 26 tanesi Osmanl Devletinin Kstence konsolosluuna snarak yardm temin etmiler ve bir posta vapuruyla stanbula dnmlerdi.311 Bu hamallardan yaklak yedi sekiz ay sonra yine Romanyaya gitmek iin giriimde bulunan hamallar vard. Unkapan hamallarndan yedi kii, altklar iskelede ilerin durgunluunu ileri srerek Romanyada almak zere ve pasaport almay beklemekteydiler.312 bu lkeye gitmek iin mracaatta bulunmulard. Bu kiiler, bal bulunduklar Kethdalktan kaytlarn sildirmiler

B.O.A, Y.PRK.ZB, 2/22, LEF:3, 7 Austos 1298 (19 Austos 1882). Ayn konuyla ilgili dier belgeler unlardr: B.O.A, Y. PRK.ZB, 2/15, B.O.A, Y. PRK.ZB, 2/19. B.O.A. Y. PRK. ZB, 2/17. 309 B.O.A, Y.PRK.ZB, 2/2, LEF:2, 28 Austos 1298 (9 Eyll 1882). 310 B.O.A, Y.PRK.ZB. 2/18. 22 Austos 1882. 311 B.O.A, YPRK.ZB.4/19. 17 Temmuz 1304 (29 Temmuz 1888) 312 BOA, Y.PRK.H. 3/21. 23 ubat 1304. ( 7 Mart 1889).

308

79

Yurtdna dorudan ii knn yannda, cidd miktarlarda insan da yurtdna gmen olarak gitmekteydi. Rusyann XIX. yzyln balarndan itibaren Trkiye'deki Rum, Bulgar ve Ermenileri Rusya'ya grmeye balad ve bunda da baarl olduu grlmekteydi. Bylece Rusya, Krm ve Kafkasyadan Osmanl Devleti snrlar ierisine g ettirilen Mslmanlarn yerine yeni nfus yerletirme politikas takip etmekteydi.313 Rusya kendi lkesine nfus ekmekle dolayl olarak belirli bir oranda igcn de alm oluyordu. Yine XIX. yzyln ikinci yars ile XX. yzyln balarnda Osmanl Devletinden Amerika Birleik Devletleri'ne ok sayda insan g etmiti. Bu gmenlerden bir ksm iiydi. Hatta 1911 ylnda lkeye gelen gmenler arasnda bulunan iiler, dier gmenlere gre daha yksek bir ustalk seviyesine sahiptiler. lkenin Suriye blgesinden genlerin yarya yakn vasfl iiydi.314 lkenin Rumeli kesiminden Amerikaya yaplan ii g cidd boyutlara ulam olmal ki Kavalada kurulan bir ii cemiyetinin kurulu amalarndan biri bu g durdurmakt. Kavalada 18 Ekim 1909da kurulan Kavala Ttn Amelesi Saadet Cemiyeti nizamnamesinin birinci maddesinde kurulu amac aklanrken, Ttn amelesini Amerikaya hicret hevesinden vazgeirmek denmekteydi.315 Anlalan iiler ya kendi vatanlarndaki alma artlarndan memnun deillerdi ya da gitmeyi hayal ettikleri yerdeki artlar daha cazipti. I. Dnya Sava ncesinde Lbnan blgesinden ou Hristiyan olmak zere her yl yaklak 15.000 kii g ediyordu.316 Yurtdna yaplan glerde ttihat ve

Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.179. Kemal H. Karpat, The Ottoman Emigration to the America 1860-1914, nternational Journal Middle East Studies, Mays 1985, s.175-209. 315 B.O.A, DH. D. 132/4, 5 Terinievvel 1325 ( 18 Ekim 1909) tarihli Cemiyet Nizamnamesi. 316 Oven, Lbnan'da pek Dokuma Endstrisi, s. 66. Lbnandan yurt dna giden iilerin saysnn ne kadar yksek olduunu, Osmanl Devletinin ekonomik kalknmas hakknda Maliye Nazr Cavit Beye bir rapor sunan L.A. Fanous dile getirmektedir. Ona gre, Lbnana darda alan Lbnanllar ylda en az bir milyon altn gndermektedirler. Bayram Kodaman, Osmanl mparatorluunun Ekonomik Kalknmas Hakknda Maliye Nazr Cavit Beye Sunulan Bir Raopor, Prof. Dr. smail Ercment Kurana Armaan, Ankara, 1989, s. 165. Fanous, mebla kabaca belirtmi olsa da bu, darda alan ve memleketleriyle ban koparmayan iilerin saysal deerinin kmsenmeyecek boyutlarda olduuna dair bir fikir vermektedir.
314

313

80

Terakki ynetiminin gayrimslimleri askere almasnn da rol vard. nk askere gitmek istemeyen insanlar, imparatorluu terk etmekteydi. 317 Yurtdna gidenlerin din bakmdan gayrimslim ve etnik yaplarnn da daha ok Ermeni ve Rumlardan olutuu anlalmaktadr. Ermeniler, stanbul emek piyasasnda srekli olarak ba ekiyordu. Rumlar da daha az orandayd. Yurt dna giden iiler neden arlkl olarak gayrimslimlerden oluuyordu? Bu emek arznda bulunanlarn ounlukla gayrimslim olmasndan m kaynaklanyordu yoksa zel olarak m tercih ediliyorlard? i tercihi konusunda bazen ii gtrenlerin bazen de gidilen lkenin kimlii nemli rol oynamt. rnein, Hrvat Hristo, ngilizler iin 100 Osmanl vatanda yazarken, yazd Hrvat says 150 idi. Yine yol yapm iin Rusya'ya ii gtren kii de bir Rus'tu. Ruslarla Ermenilerin birbirlerini tercih etmesinde Rusya'nn XIX. yzyln sonlarndan itibaren bu topluluu, Osmanl Devleti'ne deildir. Devlet ise, gerek bakentte ve gerekse lkenin dier alanlarnda ii toplanmasn kurala balam ve kontrol altna alma gayreti iinde olmutu. Yurtdna giden iilere genelde ho gryle bakmam, gidecekse de sk bir denetime tabi tutmaya almt. lkede gerek yurt d ve gerekse yurt iinde altrlmak zere stanbul'dan ii yazmnn younlamas zerine devlet, 12 Austos 1889 tarihinde "Amele Tahririne Mahsus Nizamname" adyla yasal bir dzenleme meydana getirdi. Buna gre; ii yazmak iin eitli mercilerden izin alnmas ve izin almadan ii yazanlarn ve yazdranlarn bir aydan aya kadar hapsedilmeleri, bu ie gz yuman devlet memurlarna da ite karma ve ay hapis cezas getiriliyordu.318 Ayn yln
Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, s.203. Dstur, I. Tertib, cilt: 1, s.407-408. Nitekim Nizamname hkmlerine uygun olmakszn ii yazlmas durumunda bu engelleniyordu. Anadolu imendiferi iin Derince skelesi'ne bir vapurdan kmr karmak zere Galatada 110 kadar ii yazld haber alnmt. Ad geen yere gitmek zere Kire Kaps'nda amele onbas Einli Raid ile 90 kadar amele bu gn kprye gelmi Raid ehremanetinden izin aldn sylemise de resmi evrak gsteremediinden iiler datlm sevklerine izin verilmemitir. nk bu konuda Zabtiye Nezareti ile
317

kar

destekleme

politikas

da

etkili

olmaldr.

piyasasna

Mslmanlarn m yoksa gayrimslimlerin mi daha ok emek arz ettikleri ise ak

318

81

Mart ay balarnda, bir ksm hamaln Romanyaya gidecei yetkililer tarafndan renildiinde gitmelerinin engellenmesi konusunda giriimlerde bulunulmutu.319 Devletin yurtdna gidecek Osmanl vatandalar konusunda tavr akt. Reji ngiliz hracat irketi tarafndan Marsilya'ya gnderilecek Reji iileriyle, reji kzlarna pasaport verilmesi gndeme geldiinde padiah; Yunan vatandalarnn gitmesine izin verirken Mslman ve gayrimslim Osmanl vatandalarnn gitmemesi konusunda azami dikkat sarf edilmesi gerektiini syledi. Bu iiler, sergi dolaysyla Marsilya'ya gidecekler duruma gre Avrupa'nn dier ehirlerinde de bulunabileceklerdi.320 Rusya'ya giden Ermenilerin silahl bir ekilde geri dnmesi, devleti yurt dna giden iiler konusunda temkinli davranmaya sevk etmi olmaldr. Bunlarn yannda lkenin Bat teknolojisini renmeleri iin grevli olarak gnderdii insanlar da vard. Bunlar bir sre teorik ve uygulamal eitimden sonra yurda dnyorlard. rnein, Fabrikac ve malthane Memuru adl eserin yazar Barut Fabrikalar Kimyageri topu yzbas Gelibolulu Azmi eserinde, alt sre ve bulunduu yerler hakknda bilgi vermiti:
bu nokta- nazardan sekiz senelik Makriky Dumansz Barut Fabrikas imalthane memurluu ve seneden beri Avrupa'da tedkikatta bulunduum ve bazlarnda bizzat altm elliyi mtecavz fabrikalardaki hayatmda...

diyerek edindii tecrbelerden bahsetmektedir.321 Anlalyor ki devlet kendi personelinin bilgi ve becerisini artrmak iin uzun denebilecek bir sre iin gnderebiliyordu. Bazen de rencilerin Bat lkelerine giderek sanat renmek istei ile devlete bavuruda bulunduklar oluyordu. Haziran 1909 tarihinde Mekteb-i Sultan rencileri, padiaha yazdklar mektupta; vatann ilerlemesi iin Amerikaya amele sfatyla gidip, gelime iin mutlaka gerekli olan sanatlar rendikten sonra

ehremanetinin ifte mhr olmayan ruhsatlar geerli deildir. B.O.A, Y.PRK.ZB.12/62. 14 Terinisani 1309 (26 Kasm 1893). 319 B.O.A, Y.PRK. H. 3/21, 23 ubat 1304 (7 Mart 1889). 320 B.O.A, rade Hususi, 1311.Ca.77. 26 Terinisani 1309 (8 Aralk 1893). 321 Gelibolulu Azmi, Fabrikac ve malthane Memuru, s.4.

82

mukaddes vatana geri dnmeye karar verdiklerini, bu nedenle oraya gidinceye kadar kendilerine yardmda bulunmasn istiyorlard.322 Sonuta; Osmanl Devleti, XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln balarnda ok sayda i gcn kaybetti. Bunlarn bir ksm ailesiyle birlikte gmen olarak giderken, bir ksm da bir sre almak zere gitmiti. Bunda lkedeki isizlik byk rol oynad. sizliin ortaya kmasnda dier bir ok sebebin yannda retime dnk istihdam alanlarnn yeterli boyutlarda geliememesi ve zaman zaman lkenin toprak kaybetmesiyle gelen muhacirlerin oluturduu nfus art nemli rol oynad. Buna bal nfus younluu krsalda deil, kentlerde meydana gelmekteydi. Ancak, igc younlu her zaman deil, dnemsel olarak grld. nk yurtdna yaplan gler sonrasnda bazen ii ktlnn ortaya ktndan sz edilmekteydi. rnein, Selanik'te 1900'l yllarn banda ii orannda eskiye gre bir azalma vard. Bu da ii cretlerinin ykselmesine yola ayordu.323 Yine ayn dnemde Lbnan'dan yaplan glerin, bu blgede faaliyet gsteren ipek fabrikalarnda cretleri ykselttii grlmekteydi.324 1900l yllar sona ererken devlet, iilerin yurt dna kna scak bakmyordu. Bunda iilerin daha ok gayrimslim olmas ve muhtemelen geri dnenlerin lke btnln tehlikeye atacak abalar sarf etmesinden endie nemli rol oynamaktayd. B. ilerin Sosyal Durumu a. ilerin Etnik Kkeni Osmanl toplumunun etnik eitlilii normal olarak alma hayatna yansyordu. Bu eitlilik bata stanbul, Selanik ve zmir olmak zere byk ehirlerde geni lde gzlemlenebilmekteydi. stanbul, yalnz ktalarn bulutuu bir yer deil, ayn zamanda lkedeki etnik gruplarn emeini yerli ya da yabanc i
B.O.A, rade Hususi, nr:79, Lef:1,3. 25 Mays 1325 (7 Haziran 1909). Amerika'ya gitmek iin yardm isteinde bulunan renciler unlard: Vasf, Akif, Kemal ve Vedad 323 Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, s.203. 324 Oven, Lbnan'da pek Dokuma Endstrisi, s.66.
322

duyulan

83

piyasasyla buluturduu bir yerdi. zellikle XIX. Yzyln son on ylnda stanbul'da youn bir emek arznn olduu gzlenmekteydi. Serbest i piyasasnda i verenin etnik ve din kimlii bazen az bazen de ok, iinin etnik kimliine de yansyordu. i tercihi konusunda yabanc irketlerin, devletin ve yerli giriimcilerin sahip olduu ou kez birbirinden farkl politikalar uygulama sahasna konuyor ve farkl istihdam yaplar ortaya kyordu. Osmanl Devletinin son dnemlerinde lkeye eitli vesilelerle ok sayda yabanc ii geliyordu. Burada sadece Osmanl vatanda olan iilerin etnik yaplar dikkate alnacaktr. Yabanc iiler konusu ayr bir balk altnda incelendii iin tekrar edilmeyecektir. Konunun snrlln tayin etme asndan bir baka hususu daha belirtmeliyiz ki; baz iyerlerinde alan iilerin isimlerinden yola klarak Mslman ya da gayrimslim olduu kanaatine varlm ve ylece deerlendirmeye alnmtr. Zira buralarda alan iilerin etnik kimliine dair herhangi bir kayt bulunmamaktadr. lkede ok sayda ii barndran iyerlerinin banda madenler, demiryollar ve sanayi kurulular geliyordu. Buna ilaveten inaat, hal dokuma ve tamaclk gibi dier baz sektrlerde de ok sayda ii alyordu. Maden ilerinin Etnik Yaps: Sanayi nklbn takip eden yllarda, zellikle retim ve tama sektrnde kullanlmak zere maden kmr ile dier madenlere kar byk bir talep meydana geldi. Gerek lke ii ihtiyac karlamak ve gerekse d taleplere cevap verebilmek iin yerli ya da yabanc iletmecilerce bir ok maden iletilmekteydi. Buna bal olarak madenlerde ok sayda ii altrlmaya baland. yle ki XX.yzyln balarna gelindiinde rnein sadece Zonguldak'taki Ereli irketi ile alyordu.325 Zonguldak havzasndaki madenlerde alan iilerin ok byk bir ksmnn yerli Trklerden olduu anlalmaktadr. nk
325

blgedeki dier maden ocaklarnda

10.000 kadar ii

Maadin Nizamnamelerinde

Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.59.

84

madenlerde istihdam edilecek iilerin madenin bulunduu blgeden olmas esas getirilmiti. 1867 tarihinde karlan Dilaver Paa Nizamnamesine gre madenlerde alacak iilerin Ereli Sancana bal 14 kyden olmas esasa balanmt.326 Yine 1887 tarihli Maadin Nizamnamesinin 64. maddesinde, maden retimi ve madenle ilgili dier ilerde istihdam olunacak memurlardan mhendis ve ustabann dndaki memur ve iilerin Osmanl vatanda ve maden sahasndan olmas art koulmutu.327 1906 tarihli Maadin Nizamnamesinde 1887 tarihli nizamnamedeki madde tekrar ediliyordu.328 Ereli Kaymakam Tunal Hilmi, 1910 ylnn ilkbaharnda yazd raporda; Trklerin 60-70 yldan beri bu madenlerde altn ve perian olduunu, bundan dolay da ocaklarda Osmanl vatanda Arnavut, Krt ve Lazlarn altrlmasn tavsiye ediyordu. Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti de Zonguldak, Ereli, Bartn ve civar ile dier birka kaza ahalisinde 3-5 bin kiinin madenlerde altn belirtiyordu.329 Ve muhtemelen bunlarn ounluu Trklerden oluuyordu. Bununla birlikte 25 Austos 1897de blgeden gelen bilgilere gre madenlerde Krtler de istihdam edilmekteydi.330 1906 ubat sonlarna doru madenlerde ok sayda Ermeninin alt resm belgelere yansmaktayd.331 1910da da Ereli Kaymakam Tunal Hilminin raporunda Lazlarn bulunduuna deinilmektedir.
332

maden ocaklarnda

Lazlarn maden sahasna dardan geldii

kesin olduu halde Krtlerin ve Ermenilerin de blge dndan geldii kuvvetli bir ihtimal olarak dnlrse Maadin Nizamnamelerindeki yasaklara uyulmad ortaya kmaktadr. Blgedeki maden iletmecilerinin ounun Osmanl vatanda gayrimslimler ile yabanclardan olutuu dikkate alndnda333 etnik yapnn bu
326 327

Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm , s.56. Dstur, Tertip I, Cilt:5, s. 899-900. 328 Quataert, bu yasan 1906 ylnda delindiini belirtmektedir. Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.62. Ancak bu nizamnamede yasan halen devam ettii anlalmaktadr. Kald ki nizamname kurala uymayan iverenlere para cezas ve ardndan imtiyazn feshine dair hkmler iermektedir. Ancak yazl kurallarla fiili durumun rtmeyebilecei de gz ard edilmemelidir. 329 B.O.A, DH.MU. 90/47. 21 Mart 1326 ( 3 Nisan 1910). 330 B.O.A, Y.MTV. 165/178. 13 Austos 1313 (25 Austos 1897). 331 B.O.A, ZB.364/110. Lef:3, 8 ubat 1322 (21 ubat 1907). 332 B.O.A, DH.MU. 90/47. 21 Mart 1326 (3 Nisan 1910). Geri burada Lazdan kastedilenlerin hangi ehirden geldikleri ak deil. Bu gnk gibi genelde Dou Karadenizlilere baka blge insanlar tarafndan verilen bir isim olarak m dnlmtr, yoksa dilleri dikkate alnarak m byle bir isimlendirme yaplmtr bunu anlamak zordur. 333 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.46.

85

ekilde yaplanmas yadrganacak bir ey deildir. Zira, yabanc ii altrlmas yasak olduu halde nemli miktarlarda yabanc da istihdam ediliyordu. Muhtemelen mevcut kurallara aykr olarak istihdam politikas takip edilmesinde iiye duyulan ihtiya kadar, devletin gl olmamas da etkili olmutu. Demir yolu ilerinin Etnik Yaps: Madenlerde olduu gibi demiryollarnn yapm ve iletiminde iyerinin bulunduu mahal ahalisinin altrlmas zorunluluu yoktur. Buna bal olarak demiryollarnda istihdam edilen iilerde bir etnik eitlilik sz konusudur. ark Demiryollarnn inaat srasnda (1905 Temmuz aynda) atalcada Mslmanlarn yannda Bulgarlar, Rumlar ve Ermeniler de almaktayd. Baka bir deyile alanlarn % 59.8i Mslman, % 29.9u Rum ve Ermeni ve % 10.2si de yabanclardan oluuyordu.334 Sonraki dnemlerde de ayn irket alanlar arasnda ok sayda Rum ve Ermeninin varlna rastlamaktayz. Ancak, devlet yetkilileri sz konusu alanlarn Bulgar Komitasna destek verdikleri ve sendika kurduklar gerekesiyle iten atlmasn istemi, bunun zerine baz alanlar iten el ektirilmiti.335 Devlet, normal artlarda din, etnik yaps ne olursa olsun kendi vatandann istihdamna mdahale etmez ve snrlandrma getirmezken, buradaki alanlarn zararl faaliyetleri nedeniyle iten karmt. Yine bir Alman giriimi olan Anadolu Osmanl Demir yolu hattnda da Rumlarn alt grlmekteydi.336

Baz Sanayi Kurulularndaki ilerin Etnik Yaps: Devlete yahut zel sektre ait eitli sanayi kurulularnda alan iiler farkl din inana ve etnik yapya sahipti. yeri sahibi kim olursa olsun iiler ayn ortamda gerekirse iverene kar birlikte hareket de ederek yan yana alyordu. imdilik bu tr iyerlerinde alan iilerin etnik yapsn gerek lleriyle ortaya koyacak bilgilerden yoksunuz. Osmanl Devletinin son dneminde hazrlanan sanayi istatistiinde saym yaplan iyerlerindeki alanlarn saysna dair bilgiler verilmekle birlikte alanlarn etnik
334 335

B.O.A, Y.A.HUS. 491/55. 26 Temmuz 1321 (8 Austos 1905). B.O.A. Y. MTV. 311/153, 3 Haziran 1324 (16 Haziran 1908). 336 B.O.A, DH.MU, 76-2/4. 7 Mart 1326 ( 30 Mart 1910).

86

yapsna dair bilgi bulunmamaktadr. Buna ramen baz zel ve devlet fabrikalarnda alanlarn etnik kimliklerini belirleyebilmek mmkn olabilmektedir. rnein, stanbul ubukluda bulunan ve Hariciye Nazr Mektupusu Mnir Beye ait olan spermeet fabrikasnda 50 Ermeni, 10 Mslman ve 4 Rum almaktayd. Tomas ve Simon adndaki iki ii de bir sre nce iten atlmt.337 Yine 1884te imtiyaz alm338 ve 1885ten itibaren almaya balam olan 339 Paabahe ie fabrikasnda da Mslman, gayrimslim ok sayda ii alyordu.340 Osmanl Devletinde faaliyet gsteren yabanc irketler, istihdam ettikleri alanlar daha ok Osmanl vatanda gayrimslimler arasndan semekteydi. Dyun- Umumiye daresi ise, st ve orta dzeydeki alanlar ya yabanclardan ya da yerli gayrimslimlerden seerken en alt dzeydeki alanlar Mslmanlar arasndan tercih etmekteydi.341 dareye bal olarak faaliyet gsteren Cibali Reji Ttn Fabrikasnda alan 2.000 kadar ii her sene Paskalya mnasebetiyle kendilerine verilmekte olan parann o yl (1906) verilmeyecek olmas nedeniyle grev ilen etmilerdi.342 Bu bilgilerden alanlarn etnik kimlii aka anlalamamakla birlikte ok sayda iinin Hristiyan olduu grlmektedir. Muhtemelen Paskalya mnasebetiyle grev yapan Hristiyanlar Ermeni belki yabanclar- ve Rumlard. Bursa'daki fabrikalarda alan iilerden bir ksm Trk ve Yahudi olmasna ramen ok byk bir blm Ermeni ve Rumdu.343 1912de Selanikteki Allatini ve Olympos Bira Fabrikasnda alanlarn ou, sahipleri Yahudi olmasna ramen, Yunan ve Bulgarlardan oluuyordu. Buna karlk Kavaladaki ttn fabrikasnda alan 335 iinin % 90 Yahudilerden oluuyordu.344

B.O.A, ZB. 14/103, 28 Kanunevvel 1310 (9 Ocak 1895). B.O.A, ZB. 364/110. Lef:1, 17 Mart 1325 (30 Mart 1909). 339 Osmanl Sanayii, s.69. 340 B.O.A, ZB. 364/110. Lef:1, 17 Mart 1325 (30 Mart 1909). 341 Donald Quataert, The Employment Policies of the Ottoman Public Debt Administration 1881-1909, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914. stanbul, 1993, s.137-140. 342 B.O.A, rade Hususi, 1324. S.1, 6 Mart 1322 (19 Mart 1906). 343 Donald Quataert, Donald Quataert, The Silk Industry of Bursa 1880-1914, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, stanbul, 1993, s.135-136. 344 Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, s.200-202.
338

337

87

Eldeki snrl bilgiler devlete ait fabrikalarda daha ok Mslman iilerin tercih edildiini ortaya koymaktadr. Bunda incelediimiz dnem itibariyle Yahudiler hari, gayrimslimlerin terr faaliyetlerinde bulunmasnn etkili olduu dnlebilir. 1906 ilkbaharnda Tersane-i mire'de alan ve kendi istekleriyle

iten ayrlan 35 iiden sadece 1 tanesi gayrimslim dierleri Mslmand.345 Yine Marangozhane-i Hmayunda alan 38 iiden 35 tanesi Mslmand.346 Geri kalan 3 kii de byk ihtimalle yabanc lke vatandayd. Dier alma Alanlarnda Etnik Yap: XIX. yzyln sonuyla XX. yzyln banda Avrupal tccarlar Trk hallarna byk bir ilgi gstermiti. Bunlar hal dokuma tezgahlarnda daha ok Ermeni ve Rum kadnlar tercih ediyordu. Bunlar bu konuda yle uzmanlatlar ki I. Dnya savandan sonra gmen Rum ve Ermeni kadnlar Yunanistan ve Msr'da hal rettiler. yle ki Yunanistan bir sre Yunanistan hal reticisi olarak Cumhuriyet Trkiyesinden daha stn bir hale geldi.347 1913 ylnda Nidede Trkler, Ermeniler ve Rumlar youn bir ekilde hal dokuma iiyle urayorlard.348 Serbest bir i kolunda alanlarn etnik yaplarn renmekteki zorluklar ortadadr. naat sektrnde alanlar bu erevede deerlendirilebilir. Buna ramen ebniye-i seniye denilen Osmanl ailesine ait binalarn tamir bakm ve onarmnda alan iilerin isimlerine rastlanmaktadr. Bu kaytlardaki isimlere baklarak etnik yaplar asndan olmasa bile dinleri hakknda bilgi edinmek mmkndr. Yldz Saraynn tamirinde alan iilerden ok byk bir ksmnn ismi yazlmt. 19-25 Mays 1889 tarihleri arasnda alan 83 iiden 76snn ismi yazlmt. Bunlardan % 44sinin gayrimslim olduu anlalmaktadr. Yine 30 Temmuz 1889'da deme yaplan 47 iiden 22 tanesi, 10 Haziranda deme yaplan 33 kiiden 10 tanesi gayrimslimdi.349 Burada alan gayrimslimlerin ou muhtemelen Rum ve Ermeniydi. Bu tarihten yaklak iki yl nce yine saray tamirinde alan iiler
B.O.A, ZB.16/11, Lef:4. 7 Mays 1323 (20 Mays 1907). B.O.A, Y. PRK.ASK, 69/26. 28 Kanunsani 1305 ( 9 Ocak 1890). 347 Donald Quataert, Machine Breaking and the Changing Carpet Indaustry of Western Anatolia 18601908, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, stanbul, 1993, s.111, 127. 348 Horvath, Anadolu 1913, s.77. 349 B.O.A, Y.PRK.HH. 22/1. 6 Mays 1305 (18 Mays 1889).
346 345

88

Mslman ve gayrimslimlerden oluuyordu. Bu tarihlerde saray tamirinde hatr saylr lde gayrimslim iinin almas ilgintir. Saray tamirlerinin olduu tarihler Ermeni terrnn henz kendisini iyice hissettirmedii dneme rastlamaktadr. XIX. yzyln sonuyla XX. yzyln bana gelindiinde stanbul'da ii veya ii aday ok sayda insan vard. Bu insanlar genellikle Anadolu'dan stanbula i bulmak amacyla gelen Mslman ve gayrimslimlerdi. Elimizdeki kaytlarda Mslmanlarn alt kimliklerine dair bilgi yer almazken, gayrimslimlerin daha ok Ermeniler olduu anlalmaktadr. 3 Ekim 1883 tarihli bir kaytta Msra gitmi ve bir Rus irketine ait gemiyle geri dnm olan iilerin etnik yaps hakknda bilgi bulunmaktadr. Tablo:1. 4 3 Ekim 1883 Tarihinde Msra Gidip Geri Dnen Bir Gemideki ilerin Etnik Yaps Memleketi Sivas Arapkir Divrii Mu stanbul Bitlis Van Karahisar- arki Erzurum Ein Harput Girit Tokat Malatya Adedi 22 16 15 8 6 5 4 4 3 2 2 2 1 1 Ermeni 22 16 15 8 5 5 4 4 3 2 2 1 1 Rum 1 2 -

89

Selanik Nevehir Belirsiz TOPLAM

1 1 4 101

4 96

1 1 5

Kaynak: B.O.A. Y.PRK.ZB, 2/22. 21 Eyll 1299 ( 3 Ekim 1883). Grld gibi iilerin ounluu dou kkenli ve Ermeniydi.350 Bunlarn arasnda 2 tane de Yunan vatanda vard. Ermeniler i amacyla gerek lke iinde ve gerekse lke dnda srekli bir aray iinde bulunuyorlard. Rusya'dan dnerken yanlarnda ok miktarda silah olduu halde yakalanan Ermeniler bu lkede ii olarak alyorlard.351 Yine bir Rus vatanda olan mteahhit Kirkor Rusya snrlar iinde kalan Ahyolu Burgosunda yol yapm iin hkmetten ald izinle ii yazmaktayd. ileri stanbul Perembe Pazarnda bulmutu.352 Bu 101 kiinin isimleri yazl olduundan etnik kkenleri hakknda bilgi edinmemiz mmkn olmaktadr. Buradaki iilerin byk bir blmnn gayrimslim, gayrimslim iilerin de ok byk bir kesiminin Ermeni olduklar isimlerine ve memleketlerine baklarak tahmin edilebilir. Tablo:1.5. Rusyaya Gnderilecek Olan ilerin Memleketi ve Din Yaplar Memleketi Mu Hizan Erzurum irvan Van Harput
350 351

Gayrimslim Says 56 22 2 1 -

Mslman Says 3 4 5

Toplam 59 22 4 2 1 5

B.O.A, Y.PRK.ZB, 2-22, 21 Eyll 1299 (3 Ekim 1893). B.O.A, Y.A.HUS, 458/20 Hariciye Nezaretine 19 Austos 1319 (1 Eyll 1903) tarihiyle Batum Ba ehbenderliinden gelen tahriratn sureti. 352 B.O.A. Y.A.HUS. 160/37, 4 ubat 1294 (16 ubat 1879).

90

Diyarbakr Sivas Tercan Kayseri Karanlk TOPLAM

1 83

4 1 1 18

4 1 1 1 101

Kaynak: BAO. Y.A.HUS. 160/37, 4 ubat 1294 (16 ubat 1879). stanbul'dan ngilizler adna Msr iin adam yazmakta olan Rus vatanda Taylor, yazd 350 kiinin Ermeni, Krt ve Hrvatlardan olduunu belirtiyordu.353 stanbul'da yk indirme ve boaltmayla iiyle uraan hamallarn kkenleri de incelenmeye deer. stanbuldaki hamallar genellikle Krtler ve Ermenilerden olumaktayd. Haydarpaa stasyonunda alan 20 Krt hamal istasyon idaresinin kendilerine hakszlk yaptn iddia ederek mcadeleye girimiti.354 Bunlarn hakimiyetleri ve saylar XIX. yzyl balarndan itibaren devletin takip ettii politikaya gre birinin lehine birinin aleyhine olarak deiiyordu. rnein, 1826da Yenieri Ocann ilgas ile Krt hamallar da tasfiye edilmiti. Daha sonra 1896 tarihinde Ermenilerin stanbulda kard olaylar zerine Krt hamallar piyasaya tekrar hakim oldular. Onlarn bu hakimiyetleri 1906ya kadar srd. Bu tarihte skdar Belediye Bakan Rdvan Paann ldrlmesi olayndan sorumlu tutulan Krtler ve dolaysyla Krt hamallarn etkinlikleri krld. Saylar hakknda net bilgi olmamakla birlikte XX. yzyln balarnda stanbulda bulunan Krt hamal saysnn 5.000 ile 10.000 arasnda olduu tahmin edilmektedir.355 Osmanl belgelerinde ou kez Mslmanlarn alt kimliklerine deinilmiyor olmas Krt iilerin stanbuldaki saylar konusunda tahminden te bir ey sylemeyi mmkn klmyor. Bununla birlikte bazen iilerden Krt olarak da bahsedilmekteydi. rnein, Dersaadet Rhtm irketinin Hayrsz Adadaki ta ocanda Krt iilerin altndan
B.O.A, Y.PRK.ZB, 2/18, 22 Austos 1882 tarihli mektubun tercmesi. B.O.A, Y.PRK.ZB, 25/105, 6 Haziran 1316 (19 Haziran 1900). 355 Rohat Alakom, Dnyann Kahrn ve Ykn Tayanlar: stanbuldaki Krt Hamal Topluluu, Kebike, 5 (1997), Ankara, s.167-181. Alakom, ehirdeki Krt hamal nfusunun miktarn 1918 yl itibariyle tahmin etmektedir.
354 353

91

bahsedilmektedir.356

Daha

nce

belirtildii

zere

Zonguldak

havzasndaki

madenlerde de Krtler almaktayd. stanbulda hamallk yapanlardan bir dier grup da Ermenilerdi. 1883 ylnda Msra gidip geri dnen 96 Ermeniden 21 tanesi daha nce stanbulda hamallk yapyordu.357 Haziran 1890 tarihinde hamal, ii ve dier kesimden birok Ermeni stanbul'a gelmekte ve bunlarn says artmaktadr. Bunlar arasnda birtakm serseriler bulunduu bildirildiinden bu ekilde dardan gelmi olan ve zaten stanbul'da yaayan bu gibi Ermenilerin bir defterinin hemen hazrlanmas istenmiti.358 Aslnda dier vatandalarda olduu gibi, Ermenilerin de oturduklar yeri terk etmeleri devlet tarafndan her zaman hogryle karlanmyordu. Nitekim Dervi Paa Samsunda bulunan 700 kiiyi akn Ermeni'den tahminen 70-80 kadarnn hamal ve ayak takmndan olup Trabzon, Harput, Merzifon ve Bayburt gibi yerlerden geldiini belirtmekte ve imdiye kadar meydana gelmi fenalklara nayak olmu olan bu kiilerin Samsundan karlarak memleketlerine gnderilmelerinin uygun bir i olacan sylemekteydi.359 Ermenilerin byk ehir merkezlerine gelmesinin engellenmesinde muhtemelen, bunlarn lke iin zararl faaliyet gstermelerinin dolaysyla asayi sorunlarna yol amalarnn etkisi olmaldr. nk bu dnemde lkede ykc ve blc nitelikteki Ermeni giriimleri endie verici boyutlardayd. Yine belgelerde daha ok Ermenilerin n plna kmasnda, devlet tarafndan sk bir ekilde takip altna alnmalar ile yabanc yatrmclarca ii olarak tercih edilmelerinin etkisi byktr. Tersane-i mire rneinde olduu gibi devlet zellikle Abdlhamit devrinde Mslman iilerden yana bir tavr sergilemitir. Gayrimslimler ise zaten ounlukla kendi dindalarnn iyeri sahibi olmalarndan ve yabanc irketlerin de onlar tercih etmelerinden dolay ayrcalkl bir konuma sahiplerdi. stanbul'da emek piyasasn ounlukla Ermeni, Krt, Trkler ve Rumlar oluturuyordu. Yabanc
356 357

B.O.A, Y.PRK.ZB, 19/47. 23 Haziran 1323 (5 Temmuz 1907). B.O.A, Y.PRK.ZB, 2/22. 21 Eyll 1299 (3 Ekim 1893). 358 B.O.A, ZB, 30/26, 21 Mays 1316 (3 Haziran 1900). 359 B.O.A, rade Hususi, 1313/3, 29 Eyll 1311 (11 Ekim 1895).

92

iilerden ise Avusturya, talya, Almanya, ran, Hrvat, Yunan, svire kkenli alanlara rastlanmaktadr.360 b. ilerin Aile Yaants Osmanl Devletinde iilerin alma artlar, aldklar cretler ve alma sreleri aile yaantlar zerinde etkili oluyordu. Yine ailelerinin altklar yerde olup olmamas ve barnma alanlar da son derece nemliydi. arayanlar her zaman kendi yaadklar yerde i bulamyordu. Bu da gurbete kmay zorunlu klyordu. Baka diyara, yani gurbete giden iiler yeterli para kazansalar bile dzenli bir aile hayatnn olmas mmkn deildi. Belgeler, iilerin aile yaantlarna dair ancak dolayl bilgi vermektedir. inin ei, ocuklar veya dier yaknlarnn durumlar ve onlarla ilikileri hakknda detayl bilgi bulmak mmkn deil. Ancak, maden kmrnde alan iilerin aile yaantlarna dair ksa ama canl bir anlatm Ereli Kaymakam Tunal Hilmi'nin 30 Mart 1910 tarihli bir raporunda grmek mmkndr. Tunal Hilmi; nk bu ocaklar meselesi hayata pek dokunuyor. Eildike derdi, l bitmez bir gnl vcuda getiriyor. Kendimi cebredeceim; duygularm deil, dnebildiklerimi ksa ksa hatta nokta nokta vereceim. diyerek szlerine balyor ve devamnda unlar dile getiriyor: Her azda gezer bir sz var: Maden ocaklar olmazsa bu kaza alktan lr. Halbuki bu kazay ldren maden ocaklardr. Bu kaza halk 60-70 yldan beri hayatnn babayiit bedeniyesini, saln, akiben o gzelim Trk huyunu, hatta iftiliini, obanln bu ocaklara gmmeye koyulmutur. Kaymakam madenlerin Trkler iin ne denli olumsuz sonular dourduunu anlattktan sonra:
B.O.A, Y.MTV, 165/178, 13 Austos 1313 (25 Austos 1897), B.O.A, Y.A.HUS, 491/55, B.O.A, MU, 76-2/4, B.O.A. DH.MU,. 5-2/15, B.O.A.Y.PRK, 39/70. (15 Austos 1897).
360

93

Bir civar halk mtemadiyen bir eit iilik edebilir; u kadar ki o i onun yaradlna uygun olmaldr. Yahut uygun olsa da olmasa da shhatinin muhafaza tedbirlerine, vastalarna mazhar bulunmaldr. Halbuki Ereli madenlerinde amelenin scak orbasn hazrlayacak oluk ocuunu deil, bitkin vcudunu sndracak, dinlendirecek yeri bile yoktur!...

diye szlerine devam etmektedir. Tunal Hilmi "diri ller" diye tanmlad iiler ve onlarn aileleriyle ilgili en arpc ifadeleri yle yazmaktadr:
Kazada aile hayat snmtr. Trk madene gider argn yorgun dner, kendisi ata ocanda yok iken nasl kz, kars, dar iine bakarsa var iken de bakar. Temizlikle mehur Trk artk bu kazada sanki su yz grmez olmutur. Madenden kirli kan Trk yine kirli, kokarak dner. Trk zaten argn yorgundur. .. Karsna ocuuna yan bakacak halde bile deildir. Azndan bir sz ksa o da udur: Git kar, k kar, ar kzm, getir kzm!... fakat bu emirler tarlay srdrmek... odunu maddeten olduu kadar manen de snm olan oca (a) getirtmek bunun etrafn(d)a iskambil oynamak iin (yarn) artmak iindir. Hatta bunun sonu misafirler pek de sklmaz olurlarsa hepsi beraberce tek odann ortacnda serilivermektir!... Yorgunluk bu!... Haya, ismet artk bu diri ller zerine yas tutsun alasn dursun. Trk bu kazada, kars kasabaya iniyor da, kocasna mintanlk basma deil, belki dikilmi mintan satn alyor!... Kesik denir adi bir peyniri be gnlk yoldan Ankarallar getiriyorlar, bu kaza ahalisine satyorlar... Artk bu koca kazada mandradan buna mteallik ev ilerinden eser kalmamtr. Tasavvur olunsun!..361

Kaymakamn Bolu valisi aracl ile Orman ve Maadin ve Ziraat Nazrlna ilettii rapordaki istekleri arasnda iiler iin aileleriyle birlikte yaayabilecekleri belirli evlerin yaplmas teklifi vard. Nezaret verdii cevapta iilere aileleriyle birlikte barnacak evler salanmasnn madencilere teklifinin mmkn olmadn ve uygulanmasnn da kabul edilemeyeceini belirtti.362 Ksaca; Tunal Hilmi'nin maden iisinin aile hayatn dzenleyici tedbir alnmas yolundaki isteklerine olmas gereken cevaplar verilmemiti. Madenlerde alan Trk ii ailelerinin aile yaantlar gerek alma artlarnn arlndan ve gerekse barnma ve temizlik imknlarnn ktlndan dolay dayanlmaz bir hal almt. Durumu dardan gelmi bir grevli olarak kaymakam, en st makamlara kadar iletti. Kaymakam belki de selefi olan Dilaver Paa gibi madenlerle ilgili kkl reformlar yapmak istiyordu. Zira Dilaver Paa, iilerin alma artlar, barnmalar ve iverenle olan ilikilerini dzenleyen bir Nizamname yaynlamt.363 Tunal

361 362

B.O.A, DH.MU, 90/47. 21 Mart 1326 (3 Nisan 1910). B.O.A, DH.MU, 90/47. 9 Haziran 326 (21 Haziran 1910) tarihli Nezaret Yazs. 363 Umran Nazif Yiiter, Kmr Havzasnda Amele Hukuku, Zonguldak, 1943, s.15-20. Ve Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.55-56.

94

Hilmi Avrupa'nn bir ok yerini grm364 ve muhtemelen grd yerlerdeki iilerin haklar ve durumlar hakknda da bilgisi vard. Hazrlad raporunda Meclis-i Mebusan'dan maden iilerinin haklarn dzenleyen yeni bir kanunun karlmasn tavsiye ediyordu.365 Ne var ki en azndan ulaabildiimiz kaynaklara baklrsa kaymakamn yeni bir dzenleme yaplmas konusundaki btn giriimleri baarszlkla sonulanmt. Muhtemelen bu blgedeki kmr madenlerinde alan iilerin ackl hli daha uzun yllar devam etti.366 Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde stanbul'da alan iilerden bir ou taralyd. Bu insanlar daha ok Anadolu'dan ve zellikle Dou Anadolu'dan geliyordu. Muhtemelen yaadklar yerin corafyas ve buna bal olarak da ekonomik yaps iileri ge zorluyordu. iin gurbete gitmi bir kiinin geride brakt insanlar hakknda belgeler ou kez suskundur. Onlarn yaantsna dair ancak tahminde bulunabiliriz. Doup byd yerden uzaklarda alan insanlar zaman zaman dzenli bir ite alyorlarsa izin alarak memleketlerine gidiyorlard. Hamallk, renberlik gibi belli bir i nizam istemeyen ilerde alyorlarsa istedikleri zaman gidebilirlerdi. Ancak, bir ok iinin kn memleketlerinde yazn ise i bulmak amacyla stanbul'a gittikleri grlmekteydi. Belgeler yaz mevsiminde Anadolu'dan stanbul'a gelmek isteyen iilerden bahsetmekteydi. Devlet yetkilileri de ilkbaharla birlikte stanbul'da ii ihtiyacnn ortaya kacanda sz ediyorlard.367 stanbul, adeta gurbeti iilerin dolup tat bir ehirdi. stanbul'da muhtelif ilerde alan iilerin memleketlerine dair elimizde eitli kaytlar bulunmaktadr. Mesel, ngilizler iin ii olarak Msr'a gnderilen ancak, i bulamayarak bir sre sonra bir Rus vapuruyla geri dnen 103 iinin ou Anadolu'dan gelmiti. Bunlar arasnda stanbul'a 15-16 yl nce gelmesine ramen hl dzenli bir i bulamayan, kahvede, hamam klhannda, "bazen tede beride" ve hatta ahrda insanlara rastlamak mmkndr. Sz konusu 103 kiiden
364 365

bile yatan

evde kald kesin

B.O.A, DH.MU, 90/47. 21 Mart 1326 (3 Nisan 1910). B.O.A, DH.MU, 90/47. 21 Mart 1326 (3 Nisan 1910). 366 Yiiter, Ereli Kmr Havzasndaki maden ocaklarnda alan iilerin hukukunu dzenleyen 10 Eyll 1337 (1921) tarihli kanun ve 26.2.1940 tarihli cra Vekilleri Heyeti kararlaryla iilere dair birtakm dzenlemelerin getirildiinden bahsetmektedir. Yiiter, Amele Hukuku, s.20-21. 367 B.O.A, rade Dahiliye, 5 aban 1311 (11 ubat 1894).

95

olanlarn says ancak sekizdi. Bunlarn da tamam kendi evinde kalmyordu. Msr'a ii olarak yazlp gitmeden nce bu insanlarn ou hamallk yapyordu. Ve muhtemelen de ok byk bir ksm bekrd. yoktu. Rusya'da yaplacak bir yol iin stanbul'dan yazlan ve bir gn sonra gnderilecek olan iilerin memleketlerine bakldnda da bunlarn tamamnn taradan geldii grlmektedir. Bu iilerin memleketleri ve saylar yledir369: Tablo: 1.6. 16 ubat 1879 Tarihinde Rusya'ya Gidecek ilerin Memleketleri Memleketi Mu Hizan Erzurum irvan Van Harput Diyarbakr Sivas Tercan Kayseri TOPLAM Toplam i Says 59 22 4 2 1 5 4 1 1 1 101
368

Bunlarn normal bir aile yaantlar

Kaynak: B.O.A, Y.A.HUS. 160/37, 4 ubat 1294 (16 ubat 1879). Mays 1907'de Tersane-i mire'de alan ve ismi bilinen 35 iiden sadece iki tanesi stanbulluydu. Dierleri Anadolu'nun deiik yerlerinden gelmilerdi.370

368 369

B.O.A, Y.PRK.ZB, 2/22, 21 Eyll 1299 (3 Ekim 1893). B.O.A, Y.A.HUS. 160/37, 4 ubat 1294 (16 ubat 1879). 370 B.O.A, Y.PRK. ZB.16/11, Lef:2, 7 Mays 1323 (20 Mays 1907).

96

Tablo:1.7. Tersane-i mire'den Gnll Olarak lerini Terkeden iler. Sra Nr: Ad 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Abdullah b. erif Ciyo b.Hseyin Lefter Zuhuraki Abdulkadir Hasan Sleymen b. erif Hasan Genco Said b. Cuma Reid b. KasmSleymen b. Osman Sleyman b. Osman Ali b. Veli Musatafa b. Kerim lyas b. mer Musatafa b. Hasan Ahmet b. Abdullah Hseyin b Ahmet Veli b. smail Mehmet olu smail Mustafa b. Mustafa Mehmet b. Osman Ahmet b. Said Abduisa Abdullah sa mer b. Faris Krd b. Mehmet Ahmet b. Hamza Kasm b. Halil Yusuf b. Hac Memleketi irvan Geva Sinop Hafik Farl irvan irvan Meksi irvan Der Rize Cide Cide stanbul Amasya Hafik Hafik Cide irvan Mu irvan irvan irvan Sade Van irvan Bitlis

Hseyin Mehmetolu Mustafa Eyp Hoalay

97

29 30 31 32 33 34 35

Bayram b. Ahmet Yusuf b. Mehmet Hseyin b. Ahmet Mehmet Niyazi b. akir Mehmet Faruk b. Abdullah Mehmet b. Hseyin Veli b. Ali

Hafik irvan Hoalay Ardahan stanbul Asarck mral

Kaynak: B.O.A, Y.PRK. ZB.16/11, Lef:2, 7 Mays 1323 (20 Mays 1907). stanbul'da bulunan bu insanlarn ou vasfsz ii olup ne i olsa yaparlard. Bir ou zaten kendisi bile doru dzgn kalacak yer bulamazken ailesini de birlikte getirmenin gereksizliini biliyordu. Sonuta hayat hem gurbete gidenler ve hem de slada kalanlar iin maddi kazanlar iyi olsa bile -ounun deildi - dzenli deildi. ilerin aile yaantlar zerinde etkili olan bir baka durum cretlerdi. Dk cretle alan, yahut alt halde cretini alamayan iiler ve aileleri zor durumda kalyordu. bulmak ayr bir sorun, bulunan iten dolay hak edilen cretin alnabilmesi ayr bir sorundu. Bir ok iyerinde iiler birikmi cretlerini alamadklar iin grev yapyordu. zellikle 1908 ncesi grevlerinin ounluu ya cret azlndan ya da birikmi cretlerin verilmemesinden kaynaklanmt. Bazlar da istekli olarak ilerini terk ediyordu. rnein, 20 Mays 1907 tarihinde Tersane-i mire amelesinden 35 kii kendi istekleriyle ilerinden ayrlmlar ve ynetim tarafndan da kaytlar silinmiti.371 Bu iiler ya cretlerin dk olmasndan ya da hi cret alamadklarndan dolay ilerini terk etmilerdi. nk Tersane-i mire, 1908 ncesinde dk cret veya cret denmemesi gibi nedenlerle grev yaplan yerlerden biriydi. cret denmemesi nedeniyle iilerin ve ailelerinin zor durumda kalmalarna dair bir rnek de Zonguldak aydamar maden ocanda alan iilerden
371

B.O.A, Y.PRK.Z. 16/11. Lef:2, 7 Mays 1323 (20 Mays 1907).

98

geliyordu. Dahiliye Nezaretine yazlan bir yazda Zonguldak civarndaki aydamar maden ocanda alan iilerin madencilerin paralarndan kesinti yapmasndan dolay mustarip olduklarna deiniliyor ve durumlarnn perianlna vurgu yaplyordu:
Eksik paralarnn alnacaklar hkmet tarafndan vaad edilmiken rl plak olan aresiz iiler bir iki gn hkmet kaplarnda bekletikleri halde hkmetten irkete sz geirecek memur bulunamadndan haklarn alamadan eli bo ve alaarak zgn bir ekilde kylerine dndler. Bu insanlarn evlerinde birer gnlk bile yiyecekleri yoktur. u srada kyllerimizin alktan ne halde olduklarn tarif etsem siz de alayacaksnz. u ackl hale bir son vermenin zaman oktan gelip gemitir. Alayarak kylerine dnen iilerin...372

durumlarnn dzeltilmesi isteniyordu. Yldz Saray iindeki ale Kasr'nn tamirinde alan 176 ii de padiaha yazdklar dilekede oluk ocuk on-on be bin kiinin cret denmemesi nedeniyle ok zor durumda kaldklarn belirterek padiahtan yardm istemilerdi.373 Osmanl'da batl hayat tarznn yaygnlamas, muhtemelen ii ailesini de etkilemiti. nk artk Osmanl vatandalar yabanclarla ayn iyerinde alyordu. ou kez yabanc iiler ailelerini de beraberlerinde getiriyordu. Bu durumda bir yaknlama ve kaynamann olmas doald. Nitekim Yedikule imendifer Fabrikas'nn Alman alanlar Haziran aynn ikinci Pazar gn Florya bahesinde memur ve ii ocuklarna bir ziyafet vereceklerdi. Ad geen fabrika alanlarndan bir ksm Mslman'd. Zabtiye Nezareti Mslman iilerin de aileleriyle birlikte ziyafete katlacaklarn haber alm ve bunun zerine tamam yabanclardan oluan bir yere kadnlarn gitmesinin doru olmayacan belirtmi ve gitmelerini nlemek iin gerekli tedbirleri almt.
374

Yabanc iilerle yerli iilerin kaynatklar ve

kendi ilerinde herhangi bir sorun yaamadklar anlalyor. Burada asl nemli olan, devletin olmas muhtemel ziyafet hakkndaki tutumudur. Yetkililer ya iinde
B.O.A, DH. MU. 1-9/2, 27 ubat 1325 (12 Mart 1910) Zonguldak Meclis-i dare Azasndan Ohan tarafndan Bolu mebuslar eref Abdlvahab ve Mustafa Beylere gnderilen mektup, mebuslar tarafndan 27 ubat 1325 (12 Mart 1910) tarihinde "gereinin yaplmas ve ltuf buyrulmas dilei" ile Dahiliye Nezaretine gnderildi. 373 B.O.A, Y.PRK.AZJ, 11/34, 3 Nisan 1302 (15 Nisan 1887). 374 B.O.A, Y.PRK.ZB, 8/61. 28 Mays 1307 (9 Haziran 1891). "...Nisvan- slmiye'nin mecmu' ecanib olan yle bir mahalle gtrlmesi katiyen caiz olamayacana binaen slam familyalarnn azimetlerinin meni, iktiza edenlere tebli ve tenbih edildii gibi... ifadesine yer verilmekteydi.
372

99

bulunduklar toplumun deerlerine balln bir eseri olarak olaya kar bir tavr taknmlard ya da iktidarn bu ve benzeri olaylarn nne geilmesi yolunda bir emri vard. Yani o gnn anlay yabanc erkeklerle Mslman kadnlarn bir arada bulunmasna belki de elenmesine scak bakabilen bir anlay deildi. Sebebi ne olursa olsun yabanc iilerle Mslman kadnlarn ayn ortamda bulunmas byk bir ihtimalle engellenmiti. Verdiimiz btn bu bilgilere ramen iilerin aile hayatn ok ynl olarak ortaya koymak mmkn olmad. nk konuyla ilgili -bu gn itibariyle-yeterli kaynak bulabilmek mmkn deildir. in sreklilii ve cretin dolgunluu ii ailesi zerinde olumlu tesir yapacaktr. XIX. yzyln ikinci yarsnda almaya balayan bir ok fabrika, hammadde yokluu ve rekabet edememe gibi sebeplerden dolay ksa srede kapanmt. Bunlar ii aileleri zerinde mutlaka olumsuz birtakm etkiler yapyordu. Ancak, ii ailelerinin tamamnn skntl olduunu sylemek de yanl olur. nk baz iyerlerinde sreklilik vard ve cretler de dolgundu. rnein, 1885'te alan ve balangta 400'den fazla ii altran375 Paabahe ie Fabrikas 1909'a gelindiinde hl alyordu ve alanlarna normal bir cret veriyordu.376 Bu rnekler belki demiryollarnda alanlar iin de geerlidir. c. Kadn ve ocuk iler Osmanl toplumunda XIX. yzyldan itibaren kadnn toplum iindeki yeri de deimeye balamt. slam dini kadnn ailesi dnda almasna izin veriyordu.377 Yzyln ortalarndan itibaren kadnlar da artk eitli retim sektrlerinde isimlerinden daha ok sz ettirmeye baladlar. zellikle eitli trdeki dokuma ve eirme ilerinde kadnlar, erkeklerden daha ok istihdam ediliyordu. Batnn etkisiyle kadnn toplumsal hayattaki yerinde nemli deimeler meydana geldi. Kadn artk yalnzca anne veya ii ei deil, bizatihi kendisi iiydi. stanbul, Bursa, Selanik ve dier bir ok ehirde kadnlar fabrika iisiydi. lkenin pek ok yerindeki imalthanelerde de kadnlar alyordu.
375

Quataert, Manufacturing and Technology, s.35. Fabrika'nn 1915'e gelindiinde faaliyet gstermedii anlalyor. Osmanl Sanayii, s. 69. 376 B.O.A, ZB.364/110. 21 Mart 1325 (3 Nisan 1909). 377 Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, s.255.

100

Osmanl ii tarihinde ok nemli bir yere sahip olmalarna ramen, kadn ve ocuk iilerin rolleri gerekten ortaya konabilmi deildir. Kadnlar ve ocuklar bata tekstil imalt olmak zere ok geni bir yelpazedeki i alanlarnda almaktaydlar. Bu kesimin almalar, ou kez ev iinde ve ev ii ihtiyalarn karlanmasna dnk olduu iin hep gz ard edilmitir. Kadnlarn ev dnda almasn kstlayc herhangi bir din ya da yasal yaptrm sz konusu deildi. slam dini kadnlarn alma hayatna girmesi konusunda herhangi bir yasaklama getirmiyordu. Bu sebeple rnein XVII. yzyln ortalarnda bile Trabzon'daki kadnlarn toplumsal ve ekonomik hayatn iinde youn bir ekilde rol aldklar gzlenmekteydi. Toplumsal hayatta kadnlarla erkekler arasnda rlm duvarlar yoktu.378 Muhtemelen dier ehirlerde de aa yukar ayn kurallar geerliydi. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren lkede Bat talebi karsnda hal dokuma iinin younluk kazanmasyla birlikte ticar amal retimde de art meydana geldi. Bununla birlikte kadnlar, ev ii retimi ile ipek sanayiinde olduu gibi dier baz ticar amal retimi de srdryorlard. Bu yzylda kadnlarn en ok altklar alan tekstil sektryd. stanbul, Selanik, zmir, Bursa gibi byk ehirlerdeki fabrikalardan lkenin en cra kesine kadar kadnlar iplik eirme, dokuma ve ham ipek retiminde youn bir ekilde yer alyorlard. Hele ip eirme neredeyse her Anadolu kadnnn en nemli urasyd. Dokuma ve ip eirme sanayiinde kk kzlarn, dolaysyla ocuk iiliinin kadnlardan asla ayrlmaz bir btn olduu gzleniyordu. retimde kadn ve ocuk iilerin youn olarak altklar alanlar bilinse de bunlarn saylarn doru olarak tespit edebilmek en azndan imdilik mmkn grnmyor. nk kadnlarn ou evde almaktayd ve rgtl deildi. 1913, 1915 Osmanl Sanayi saymndaki rakamlar, istatistiin yaps gerei lkenin tamamn kapsamaktan uzaktr. Ayn dnemde saym dnda kalan alanlar ile bundan nceki dnemlerde alan iilerin saysn doru olarak bilebilmek
378 Cevdet Krpk, 1830 Numaral Trabzon er'iye Siciline Gre (1643-1644) Trabzon Toplumunda Kadn,Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon, 1999, s.267-286.

101

mmkn grnmyor. Konsolosluk raporlar ve seyyahlarn verdii bilgiler ise aa yukar belirtilmi tahmini rakamlardr. Kadn iinin en fazla bulunduu alanlardan bir tanesi hal dokuma sektryd. Osmanl Devleti XIX.yzyln sonlarndan itibaren Avrupal ve Amerikal hal tccarlarnn cazibe alan olmutu. Bu, sz edilen yerlerdeki birtakm toplumsal ve sanatsal zevkteki deime ile Osmanl hallarnn zelliinden kaynaklanyordu. Yabanc irketler ve tccarlar Anadolu'nun eitli yerlerinde bazen eve i vererek bazen de bizzat hal tezgahlar kurarak lkedeki halcl tevik ettiler. Dolaysyla dokuma srecinde youn bir emek kullanm sz konusu oldu. Uak hari Osmanl Devletinin hal dokunan dier merkezlerinde Rum ve Ermeniler'in daha fazla i aldklar grlmekteydi. Yabanc tccarlarn halcl yaymak iin yaptklar yeni teebbslerde Rum ve Ermeni kadnlarn tercih ediyorlard. Ermeni ve Rum kadnlar, bu konuda yle uzmanlatlar ki I. Dnya savandan sonra gmen durumuna denler Yunanistan ve Msr'da hal rettiler ve bir sre sonra Yunanistan hal reticisi olarak Cumhuriyet Trkiyesinden daha stn bir hle geldi. 379 Mslman ya da gayrimslim kadn ve kzlar maharetli bir ekilde hal dokuyordu. Halcln ilerlemesinde sadece yabanc talebi etken deildir. Ayn zamanda Anadolu'nun hemen her yerinde Bat zevklerine gre hazrlanan modellerde dokuma yaplabilmekteydi.380 Hal dokuma iinde kadnlarn yannda kk kzlar da alrd. Alt yandan itibaren annesinden hal dokumasn renen kk kzlar, iki senelik bir raklk dneminden sonra artk kendi parasn kazanmaya balard.381 Erkekler de Uak, Grdes, Kula ve Sivas'ta olduu gibi kadnlara yardmc oluyorlard. Erkekler Kula ve Grdes'te hal dokuyorlard. Dier yerlerde de hal dokuma srecine erkeklerin katld oluyordu. Yn erkekler ykyor, boyuyor; kadnlar ise eiriyor ve dokuyordu.382 Ancak, Sivas'ta erkekler onurlarna

Donald Quataert, Machine Breaking and the Changing Carpet Indaustry of Western Anatolia 18601908, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, stanbul, 1993, s.127. 380 Osmanl Sanayi, s.116. 381 Quataert, malt Sektr, s.79. 382 Donald Quataert, Some Preliminary Observations on Silk and Carpet Workers in the Ottoman Empire, 1750-1914, The Turkish Studies Assosation Bulletin, March, 1984, Vol:8. No:1, s.3.

379

102

yaktramadklarndan dolay hal dokumuyorlard.383 ark Hal irketi'nin halclk alanna getirdii yeni uygulamada artk kadn evini ve ocuklarn brakarak ev dnda retime katlmaya balad. irket, Orta ve Bat Anadolu'da 17 tane yeni imalthane kurarak her birinin bana bir kadn atad. Bu kadnlar imalthanede kendileriyle birlikte alacak kadn ve kzlar seiyor ve altryordu. Anadolu'da irket adna dokuyuculuk yapanlarn says 1910 ylna gelindiinde 50.000'di.384 1900 ylnda Sivas yresinde yabanc irketler kadnlara hal dokutuyordu. Yine ayn tarihte dokuma tezgahlarnda alan kadn ii says 6.000e ulamaktayd.385 Dorusu Anadolu'nun hemen her yerinde ya kendi ihtiyalar iin ya ticar amalarla hal dokunmaktayd. XX. yzyln balarna gelindiinde ticar amal hal dokuma faaliyetinin ok yaygn olduu muhakkaktr. 1913'de Nide'de 80 kadnn alt bir fabrika vardr. Trklerin, Rumlarn ve Ermeniler'in evlerinde hal tezgahlar vardr. Bu tezgahlarda 7-8 yalarndaki kk ocuklar bile almaktadr. Nide'de dokunan hallar Kayserili tccarlar Amerika'ya ihra ediyordu.386 lkede ok sayda kadn ve ocuun istihdam edildii alanlardan bir dieri de ipekilikti. pek dokuma, ip eirmesi ve ham ipek retimi balca ura alanyd. Bursa valisi, 1910 yl Austos aynda Bursa ipek fabrikalarnda alan iilerin neredeyse tamamnn kadn, gen kz ve ocuklardan olutuunu bildiriyordu.387 Bu tarihten nce de Bursa'daki iyerlerinde ok sayda kadnn alt anlalmaktadr. Bursa'da 1907 ylnda 165 iplik fabrikasnda yaklak 20.000 kadn ii, ipliki olarak istihdam edilmekteydi. Ayn dnemde Bursa'da dokuma sektrnde alan ii says da 2.100 civarndayd. Kadnlar Selanik, Samsun, Kavala, Drama ve Gmlcine'deki ttn iletmelerinde youn olarak varlard. Yine Edirne'deki bir fabrikada alan 160 kiinin ounluunu 7-12 ya arasndaki

383 384

Mehmet ehmus Gzel, 1908 Kadnlar, Tarih ve Toplum, cilt:2, say: 7, 1984, s.8. Quataert, malt Sektr, s.80. 1907 sonu ile 1908 balarnda sadece ark Hal irketine i yapan 40.000'in stndeki iiden ou kadn ve ocuklardan olumutur. Ayn irket 1910'da 15.000 kadn ii altrmaktayd. Gzel, 1908 Kadnlar, s.8. yle anlalyor ki irket hesabna alanlarn says kaynaktan kaynaa deimektedir. rnein, bir baka kaynak da 1913'te ark Hal irketi hesabna 15.000 iinin altn yazmaktadr. Osmanl Sanayii, s.117. Ancak ayn kaynak Anadolu'da bu ile uraan toplam ii saysn 60.000 olarak vermektedir. 385 Gzel, 1908 Kadnlar, s.6-9. Burada sz edilen Hal irketi, The Oriental Manufacturers Limited idi. 386 Horvath, Anadolu 1913, s.77. 387 B.O.A. DH.D.107/17.Lef:4, 8 Austos 1326 (21 Austos 1910).

103

ocuklar oluturuyordu.388 1910 yaznda Bursa'daki iplik fabrikasnda 3.000 kadn ve kz almaktayd.389 Bursa'daki fabrikalarda alan iilerin yaklak % 95'i kadn ve ou reit olmam kzlardan oluuyordu.390 pek dokumacl sektrnde 1913'de Bursa'da ve biri stanbul'da olmak zere drt fabrikada alan toplam 765 iinin % 63' kadnd. Ayn ylda ham ipek imalt yapan 32 fabrikada alan 3.648 iinin % 95'i kadn ve kk kzlardan ibaretti.391 Kadnlar, Lbnan'da da Avrupa'dan gelen youn talepler karsnda ipek iplii retiminde etkin olarak alyorlard. Fabrikalarn kurulu aamasnda yatrmclar, hem Bursa'da ve hem de Lbnan'da zorluklarla karlatlar. Bunun iin Fransa ve svire'den uzman kadnlar getirdiler. Osmanl iplik sektrnde kadnlarn youn olmasnn bir ok sebebi vardr. Osmanl ekonomisinde igc ktl bulunmaktadr. Fabrika sahipleri bu sorunu ucuz igc olan kadnlarla zmlerdir.392 Lbnan blgesindeki ipekli imaltnda alan 200.000 kiinin393 byk bir ksmn kadnlar tekil etmekteydi.394 plik fabrikalarnda da kadnlar ve kzlarn ezici ounluu vard. 1902 yl civarnda stanbul iplik fabrikasnda 300 kadn ve ocuk ii istihdam edilmiti. 1890'larn ilk yarsnda Adana'daki bir fabrikada da ve ocuk 300 ii alyor ve bunlarn ou kadn ve ocuktu. Selanik ve Makedonya'daki iplik fabrikalarnda alan kadn iiler arasnda 6 yanda olanlarna bile rastlamak mmknd. Selanik'teki Yahudi kzlar ok becerikliydi ve evleninceye kadar ya da belli bir miktar para biriktirinceye kadar alrlard.395 Kuma dokuma iini ise erkekler ve kadnlar birlikte yrtmekteydi. ok ak bir taksim yapmak mmkn olmasa da

Gzel, 1908 Kadnlar, s.9. Nicole A.N.M. Van Os, Bursa'da Kadn ilerin 1910 Grevi, Toplumsal Tarih, 39 (Mart 1997), s. 710. 390 Quataert, The Silk Industry of Bursa 1880-1914, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, stanbul, 1993, s.111. 391 Osmanl Sanayii, s.131-138. 392 Donald Quataert, Ottoman Women, Housholds, and Textile Manufacturing 1800-1914, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, stanbul, 1993, s.83-85. 393 Bu rakam I. Dnya savandan nceki dneme aitti ve ergin nfustu. 394 Oven, Lbnan'da pek Dokuma Endstrisi, s.55-62. 395 Quataert, malt Sektr, s.87-89.
389

388

104

kentlerde ticar amal retimde erkekler, krsalda ise kadnlar hakimdi. Ancak, bazen kentlerde de kadn ve ocuk iilere ok fazla yekn tutabiliyordu.396 1913 ve 1915 sanayi saymnn kapsamndaki pamuk iplii imalt ve pamuk dokumacl alannda faaliyet gsteren fabrikada 302 tane kadn ve ocuk almaktayd ki bu rakam toplam ii saysnn yarsna tekabl etmektedir.397 Kadnlarn cretli tarm iisi olarak almalarna da hemen hemen lkenin her tarafnda rastlanmaktadr.398 ocuk iilerin kadnlardan ayr olarak daha ar ilerde altklar da oluyordu. Yol yapm iin Rusya'ya gnderilecek olan iilerin arasnda399 ve Zonguldak Kmr madenlerinde 8-9 yalarnda alan ocuk iiler vard.400 3 Nisan 1909 tarihli bir kayda gre Paabahe ie fabrikasnda toplam ii says bilinmemekle birlikte, burada alan ocuklarn toplam iilere oran bete birdi. Sz konusu fabrikada alan ocuklar "istifi" olarak grev yapmaktayd.401 Devlete ait bir istihdam alan olan Tersane-i mire'den kendi istekleriyle ilerini terk eden 35 iinin ya aral 15-61'di. Bu iilerden sadece bir tanesi 15 yanda dierleri 18 ya ve zerindeydi.402 Devlet yetkililerinin zellikle ocuklarn alma artlarnda dzenlemeye gidilmesi veya almaktan men edilmesine dair giriimde bulunduklar grlyordu. Ereli Kaymakam Tunal Hilmi, madenler hakknda yazd raporda madenlerde ocuklarn altrlmasnn yasaklanmasn istemi, Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti ise belirtmiti.403 bunun kabul edilemez olduunu, bu doruysa yasaklanacan

396 397

Quataert, malt Sektr, s.143-148. Osmanl Sanayi, s.128, 133-141. 398 A.Gndz kn, 1911 Ylnda Tarmsal cretler zerine Gzlemler, Ekonomik Yaklam, 7 (lkbahar 1982), Cilt:3, s.195-203. 399 B.O.A.Y.A.HUS. 160/37, 21 Safer 1296 (13 ubat 1879). 400 B.O.A. DH.MU, 90/47, 9 Haziran 1326 (22 haziran 1910) 401 B.O.A. ZB.364/110. Lef:3, 8 ubat 1322 (21 ubat 1907). 402 B.O.A. ZB. 16/11, Lef:2, 7 Mays 1323 (20 Mays 1907). 403 B.O.A. DH.MU, 90/47, 9 Haziran 1326 (22 Haziran 1910).

105

Bursa'daki ipek ve hal fabrikalarnda alan iilerin skntlar daha nceden biliniyor ve buna are olarak da merkeze vilayete tedbir nerileri sunuluyordu. Bursa merkez ve vilayete bal yerlerdeki ipek ve hal fabrikalarnda alan kadnlarn mesai saatlerinin snrlandrlmas ile cretlerinin artrlmas ve bu ekilde her zaman meydana getirilmekte olan grevin engellenmesine are olmak zere bir sene evvel Meclis-i Umumi-i Vilayete dzenlenip Ticaret ve Nafa Nezaretine gnderilerek oradan da ura-y Devlete takdim edilen ancak, alma zgrl (sebesti-i say-i amel) kaidesine aykr bulunduundan reddedilmi olan talimatnamenin grlmesi Meclis-i Umumi-i Vilayet kararyla tekrar istenmiti.404 Bursa valilii buradaki fabrikalarda alan iilerin hemen tamamnn kadn, gen kz ve ocuklardan olutuunu belirtmektedir.405 Nafa Nezareti, bu ekilde bir dzenlemenin ura-y Devlete reddedildiini, ancak, Hdavendigar (Bursa) vilayetine verdii cevapta umuma ynelik bir hizmet ile mkellef olmayan messeselerde alan iilerin grev hakkndan yararlanmalar iin baz kanun hkmlerinin konulmas ve bir de ii olarak kullanlan ocuklarn altrlma artlaryla ilgili baz usul ve kaide nizamlarnn tatbik ve icrasna tecrbeyle gerek grld takdirde bu konularn icaplarna baklmas uray Devletin kararna bal olmas nedeniyle fabrika bulunan dier vilayetlerle ve ad geen vilayetle haberlemeler srdnden, nizamnamenin hazrlanmasna kadar her iki tarafn hukukunu koruyacak bir dzenleme yaplmas uygun olaca belirtiliyordu.406 Vilayetin gnderdii zm nerileri elimizde bulunmamaktadr. yle anlalyor ki kadn ve ocuklar sk sk cret sorunu ve alma artlarndan dolay grev yapyordu. Vilayet ise, buna zm olmak zere neriler getirmiti. Bunlardan birincisi kadnlarn alma saatlerinin dzenlenmesi dieri de ocuklarn almalaryla ilgili birtakm dzenlemeleri ieriyordu. Nafa Nezareti, bu konularla ilgili dzenlemenin ura-y Devlete yaplabileceini belirtmi ve ocuklarn altrlmasyla ilgili dzenleme yaplabileceini dile getirmiti.
404 405

B.O.A. DH.D.107/17, Lef:2, 27 Mart 1327 (9 Nisan 1911). B.O.A. DH.D.107/17.Lef:4, 8 Austos 1326 (21 Austos 1910). 406 B.O.A. DH.D.107/17. Lef: 1. 7 ubat 1326 (20 ubat 1911).

106

Neticede 1910 ylnn yaz aylarna gelindiinde gerek kadnlarn alma saatlerinin devlete dzenlenmesi ve gerekse ocuklarn almalaryla ilgili birtakm usul ve esaslarn belirlenmesine dair hkmler karlamamt. ura-y Devlet, lkede "sebesti-i say i amel" yani alma hrriyeti olduu gerekesiyle sz konusu alanlarda bir dzenleme yapmay reddetmiti. Valilik ise, bir nceki yl hazrlanan talimatnamenin tekrar grlmesi konusunda srar ediyordu. Ereli madenlerinde alan ocuklar iin ise ilgili nezaret en azndan yasaklanacan bildirmiti. Ancak, devletin sz konusu madenlerde alacak olan olanlar yasaklayacakt, bu belli deildir. Kadn ve ocuk iilerin almalaryla ilgili devlet tarafndan cidd sosyal politika takip edilmemi, alan kadn ve ocuklarn haklarn koruyucu nitelikte kanun hazrl yaplm olsa da407 konuya dair bir yasa karlmamtr. I. Dnya sava yllarnda Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa tarafndan Kadnlar altrma Cemiyet-i slamiyesi kuruldu. Cemiyetin amac, Mslman kadnlara i salamak ve Osmanl ordusu bnyesinde kadnlardan oluan bir ii taburu kurmakt. Sava nedeniyle zor durumda kalan kadnlar bu Cemiyetin oluturduu dikimevlerinde az bir cretle ii olarak alyordu.408 lkenin daha bir ok yerinde ve bir ok sektrde kadnlarn ve ocuklarn youn olarak altklar grlyordu. Burada nce neden kadn ve ocuk emei tercih ediliyordu sorusunun cevabn ve ikinci olarak da kadn ve ocuklar neden alyordu sorusunu cevaplandrmalyz. Kadn ve ocuklarn tercih edilmelerinin ncelikli sebebi yetikin erkeklere gre dk cretle almalaryd. rnein, 1913'te Sigara kad imaltnda
Zafer Toprak, Sosyal Politika Tarihimizin lk nlemler Paketi: Messesat- Snaiyyede ocuklarn ve Kadnlarn altrlmas(1910), Toplum ve Bilim, Say: 27 (Gz 1984), s.229-237. Sz konusu Kanun Layhas Sivas Mebusu Doktor mer evki Bey tarafndan hazrlanmtr. "Layiha, kz ve erkek ocuklar ile kadnlarn sanayi'de, ta ve maden ocaklarnda almaya balama yalar, salk asndan uygun decek ileri, alma kollar, gnlk alma sresi, hafta tatilleri ve shhatlerinin gzetilmesi konularna deinmekte ve gerekli denetim mekanizmasn getirmektedir." Kanun teklifi komisyonlara taklm, kanunlamamtr. 408 Yavuz Selim Karakla, Konak Hanmlndan Asker Dikimevi iliine Bir Mslman Osmanl Kadnnn Hikayesi, Tarih ve Toplum, 231 (Mart 2003), s.132-138.
407

ocuklardan ka yana kadar

107

alanlar erkekler 10-15 kuru yevmiye alrken kadnlar 2-6 kuru kazanyorlard.409 Yine konserve imaltnda erkekler 13-20 kuru arasnda kazanyordu.
410

kazanrken kadnlar 4-6 kuru

Selanik'te de 1906 ylnda kalifiye olmayan iiler yevmiye

5-8 kuru, ite uzman erkekler 15, kadn ve ocuklar ise ancak 3-8 kuru cret alyordu.411 Bu rnekleri oaltmak mmkn ve kadnlarn ve ocuklarn dk cret almas usul aa yukar btn sektrlerde geerliydi. Kadnlarn dk cretle almay kabul etmesinin sebebi ailenin geiminden sorumlu olan esas kiinin kendileri olmay olabilir.412 Ancak, burada cret takdirinde gerekten ihtiyac olanlarla olmayanlar arasnda bir ayrm yaplmayaca muhtemeldir. Bununla birlikte kadnlarn bu alma artlarna ve cretlere veya herhangi bir ekilde karlarna aykr gelimelere kar sessiz kaldklar anlamna gelmiyordu. Kadnlar daha 1838'de makine krclna teebbs etmiler413 ardndan 1851'de Samakof'da da benzeri bir giriimde bulunmulard.414 1908'de ise Uak'taki kadn hal dokuyucular makine krcl yapmlard.415 1910'da da Bursa'daki ipek fabrikalar ile hal dokuma sektrnde alan kadn ve ocuklar grev yapmlar, hatta bunu alkanlk hline getirmilerdi.416 Yine zellikle krsal alandaki kadn ve ocuk iiliinin deerinin dk olmasnda kadn emei arznn fazla olmas etkili olabilir. Osmanl toplumunun ounluu, incelediimiz dnemde krsal kesimde yayor ve tarmla urayordu. Krsaldaki insanlar tarmsal faaliyetlerdeki teknik yetersizlikler ile sulama ebekelerinin yokluu nedeniyle rn almnda dzensizlikler yayordu. Ayrca son dnemdeki savalar da kadnlarn daha ok almasn gerektirmi olabilir. Bununla birlikte kadnlarn almasn snrlandran birtakm etkenler de vard. Bilhassa kadnl erkekli ok sayda insann bir arada alt iyerlerinde kadnlarn

409 410

Osmanl Sanayii, s.151 Osmanl Sanayii, s.59. 411 Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, s.202. 412 Sherry Vatter, Militan Tekstil Dokumaclar, s.84. Vatter buradaki yorumun am'daki kadnlar iin yapmaktadr. 413 Sencer, Trkiye'de i Snf, s.69. 414 Sencer, Trkiye'de i Snf, s.90. 415 Yavuz Selim Karakla, Uak'ta Kadn Hal iilerinin syan (1908),Toplumsal Tarih, (Mart 2002), s.54-57. 416 B.O.A. DH.D.107/17. Lef: 1, 7 ubat 1326 (20 ubat 1911).

108

almaktan kandklar dnlebilir. Nitekim Lbnan'da kurulan ilk ipek fabrikalarnda gen kzlarn almas konusunda aileler isteksiz davranmt. Dada yaayan ailelerin bir ou, kzlarn alma yerinin zellii ve iyeri alanlarndan dolay fabrikalarda almalar iin izin vermeye pek hevesli deildi. alma artlar kzlarn namuslu kalmalarn gletiriyordu. nk yabanc erkeklerle ayn ortamda alyorlard. Ayrca buhar karan su dolu kvetlerin yannda veya kenarnda hafif rtl kyafetlerle gn boyu almak zorundaydlar. lk fabrikalarn sahipleri, fabrikalarda almann ahlkszlk olmad konusunda din adamlaryla ibirliine gittiler ve yararl sonular alnd. Hatta Hristiyan din adamlar bile ilk balarda bu konuda direni gstermilerdi.417 Hovarth 1913'te Nide'de Mslman kadnlarn yabanc erkeklere grnmediini bu sebeple Ermenilerin evindeki hal tezgahlarn gezdiini belirtmektedir.418 Mslman kadnlar alma ortamnn ve alanlarn cinsiyetinden dolay almaktan kanmlar mdr? Bursa'daki ipek fabrikalarnda alan igcnn %95'i kadnlardan ve ou ocuk olmak zere kzlardan oluuyordu. Bunlardan bir ksm Trk ve Yahudilerden olumakla birlikte byk ounluk Ermeni ve Rum'du.419 Selanik'te de alanlarnn din yaps belli olan fabrikalarda Mslman kadnlardan bahsedilmiyor. Buradaki ii kadn ve kzlar daha ok Yahudilerden oluuyordu.420 Selanik valisi Hseyin Paa 1912 ylnda merkeze gnderdii bir raporunda bu kentteki ii cretlerinde meydana gelen ykseliin, kzlarn ahlk yaplarnn byk oranda bozulmasna yol atndan bahsetmekteydi.421 Kadnlarla yabanc erkeklerin bir arada alacak olmas Mslman kadnlarn istihdamnda bir snrlandrma meydana getirmi olabilir. Doal olarak krsal kesimde ev imaltnn hakim olmas ve zaten toplu alma alanlarnn ktl Mslman kadnlar tercih yapma konusunda ok fazla zorlamam olmaldr. Ancak ehirlerdeki kadnlarn, ev imalt yapma anslarnn krsal kesimdekilere gre daha az olduu da kabul edilmelidir. Bir baka husus da; gerek Selanik'te ve gerekse
417 418

Oven, Lbnan'da pek Dokuma Endstrisi, s.60-62. Hovarth, Anadolu 1913, s. 419 Quataert, The Silk Industry of Bursa, s.111. 420 Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar,.199-204. 421 BOA, DH.D,112-1/13, 14 Rebiylevvel 1330 (4 Mart 1912).

109

Bursa'da gayrimslim kadnlarn youn olmasnda iletme sahiplerinin daha ok gayrimslimlerden olumasnn da etkisi olabilir. C. LERN HAK VE SORUMLULUKLARI a. i cretleri Osmanl Devletinin son dnemlerinde ii cretlerinin tayin ve tespitinde serbest piyasa artlar geerliydi.422 Aksine bir snrlandrma konulmamt, asgari cret kavram yoktu. iler serbest piyasada emek arznda bulunuyorlar, iverenin sunduu artlarda ve crette almak isterlerse ie talip oluyorlard. iler farkl ekillerde cret alyordu. Bunlar u ekilde snflandrabiliriz. a. Yevmiye ile alanlar. Bu ekilde cret alanlar her kesimdeki i alanlarnda yaygnd. Tarm kesiminden atlyelere, fabrikalara ve inaat sektrne kadar ok geni bir yelpazedeki iyerlerinde uygulanyordu. Bunlarn cretleri bilindii kadaryla her gn deil, haftada bir deniyordu. Cuma gnnn tatil olmas sebebiyle haftalklar Perembe gn verilirdi. b. Maala alanlar. Bunlar zellikle devlet fabrikalarnda maal olarak adlandrlr ve aylk cret alrlard. Bu sistem yevmiye usulne gre daha az tercih ediliyordu. c. Paraba hesab alanlar: zellikle dokumaclk sektrnde bu usuln yaygn olduu grlyordu.423 rnein, hallar sipari zerine dokunurdu.424 Halca mahsus olmak zere bir de dm ba denen cretler vard. d. Saatba hesabyla alanlar. Bu tr uygulamaya da nadiren rastlanyordu. rnein, Anadolu Osmanl Demiryollarnda alan iiler saat bana cret alrd. Burann Cer daresine bal olarak alan memurlar ile tamirat blmnde (tamir-i

422

1910 ylndan bir sene nce Bursa valiliinin Bursa'daki fabrikalarda alan kadn iilerin alma artlarnn ve cretlerinin dzeltilmesiyle ilgili bir bavurusunu ura-y Devlet; memlekette "serbesti-i say i amel" olduu gerekesiyle reddetmiti. B.O.A, DH.D.107/17.Lef:2. Lef:2, 27 Mart 1327 (9 Nisan 1911). 423 amda dokuma iisi olan kalfalar para ba cret alrlard. Vatter, Militan Tekstil Dokumaclar, s.64. 424 Quataert, malt Sektr, s.279.

110

ittihane) alan baz amelelerin yevmiyesi saatba hesabyla yaplyordu.425 Muhtemelen kn havann erken kararmas nedeniyle iveren yevmiye usulnden daha az deme yapmak iin byle bir yola ba vuruyordu. Bunun yannda iin zelliine gre farkl cret deme ekilleri de vard. Mesel, stanbuldaki hamallar yevmiye ile deil, tadklar yklerin miktarna gre cret almaktayd. Buna gre; bir ton yk tamann bedeli 3 kuru 10 parayd.426 Zonguldak kmr havzasnda istisna tekil eden bir uygulama daha vard. Burada 1880lerin ortalarna kadar ayn deme sz konusuydu. ilere emekleri karl kalay, amerikanbezi, basma ve benzeri eyler veriliyordu. Blgede emein karln tmyle nakit olarak deyen ilk irket, havzada 1885te faaliyete balayan Kurci Kumpanyas olmutu. yle anlalyor ki 1880lerin ortalarndan nceki dnemde iilere demenin tamam nakd yaplmyord. Yine burada devletin irketlerden kmr ald ve bedelinin irket sahiplerince, kmr ocaklarnda alan kyllerin demekle ykml olduklar vergilerden dld de olurdu. Dolaysyla topluyordu.427 i cretleri denince akla hep gndz alma bedeli gelmektedir. Halbuki gece cretlerine farkl fiyat uyguland, bu hakka sahip olmayanlarn da haktan yararlanma gayreti iinde olduklar anlalmaktadr. iler, gece almas dolaysyla normalden daha fazla cret almaktayd. rnein, stanbuldaki hamallar 1910 yl sonbaharnda gece fiyatlarn gndzden daha fazla alyordu. Tarife gndz ton bana 3 kuru 10 para, gece de 4 kuru 10 parayd.428 Hamallar, bundan yaklak iki yl kadar nce, gece almas iin zam istei ile greve gitmilerdi.429 Anlalan verilen mcadele olumlu sonulanm ve iiler istediklerini elde etmilerdi. ark vergileri, devletten alacaklarna karlk, ocak iletmecileri

425 426

Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.198. Tanin, 29 Terinievvel 1326 (11 Kasm 1910), s.3. 427 Sina ladr, Zonguldak Havzasnda i Hareketlerinin Tarihi 1848-1940, Ankara, 1977, s. 31. 428 Tanin, 29 Terinievvel 1326 (11 Kasm 1910), s.3. 429 Tanin, 1 Austos 1324 (14 Austos 1908), s.4.

111

Demir yolu alanlarnn 1908 yl Eyll aynda irkete verdikleri istek listesinde gece almalarna iki kat yevmiye denmesi istei de vard.430 Birok yerde iiler iteki maharetlerine gre cret almakla birlikte baz iyerlerinde cret taktirinde alma sresinin uzunluu ya da ksal da nemli rol oynamaktayd. rnein, Anadolu Demir yolunda alan iilerin grevleri sonrasnda alacaklar zaml cretlere bakldnda, ayn ii yapanlarn alma yllarna gre farkl cret aldklar grlmektedir. rnein, istasyonlarda gardfren grevi yapan makaslardan 1-5 yl arasnda hizmeti olanlar gnde 3 kuru alrken, alma sresi 10 yl ve zerinde olanlar 5 kuru alacakt. Yine ayn yerde alan memurlar da alma ylnn fazla olmasyla doru orantl olarak yksek maa alacakt. Bu uygulama muhtemelen irkette nceden beri uygulanan bir cret deme sistemiydi.431 Ad geen deme ekillerinde para alanlarn cretlerinin miktarlarn ortaya koymak iilerin sosyal hayattaki yerlerini tespit asndan son derece nemlidir. cretler alann bal bulunduu sektre, yllara gre farkllk arz etmekteydi. verenin devlet olduu hallerde cretlilerin cretleri daha salkl bir ekilde renilmektedir. Devlet kurulularndan Marangozhane-i Hmayun'da alanlarn cretleri yleydi;

430 431

kdam, 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908), s.3. Tanin, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.3

112

Tablo: 1. 8. Marangozhane-i Hmayunda stihdam Edilen Maal Marangozlarn Mevcudu ve Aldklar cretler. Ad Karlo Herman Fransuva Mehmet Mikail Mustafa efendi mer Efendi Yani Efendi Karabet Efendi Hafz smail Ahmet Beyefendi Hac Mustafa Abdullah Efendi Arif Aa Recep Aa Ahmet Aa Bekir Aa Osman Efendi Halil Aa Ali Aa Ahmet Aa Galip Efendi Hasan Mehmet mer Salih smail Unvan Ustaba, Tornac Demeci Marangoz Muhafazac Kafesci Basmc Marangoz mlazm Marangoz mlazm Marangoz mlazm Marangoz mlazm Seravu avu Elektriki avu marangoz avu oymac Maa/kuru 2400 1900 1500 1500 1.000 1.000 700 600 300 300 150 400 400 400 400 400 400 400 400 400 700 400 400 400 400

113

Mehmet Ali Osman Hseyin Mehmet Bekir brahim Osman Mehmet Genolu Ahmet Yuhyi Efendi Hakk Efendi Abdullah Efendi Selim Efendi Toplam i Says

avu Bakc Onba Bakc avu Marangoz avu tornac Nefer marangoz iiler 38

400 400 200 200 200 200 200

Mekteb-i Sanayiden gelen 3 3

Kaynak: B.O.A, Y.PRK.ASK, 69/26. 28 Kanunusani 1305 (9 Ocak 1890).

Bundan yaklak alt ay ncesine ait inaat sektrnde ve yine devlete ait bir i yerinde alan ii cretleri, kyaslama asndan nem tekil etmektedir. Yldz Saraynn tamirine 1889 senesinin ilkbahar dneminde balanmt. Tamir iinde alan iilerin aldklar cretler dzenli olarak bir deftere yazlmaktayd.432 Bu defterde iilerin hak ettikleri cretlerin haftada bir yevmiye hesabyla dendii grlmektedir. Bazen hak edi tarihinden daha ge alanlar da oluyordu. Yevmiye defterinde iinin ismi, mhr, yevmiye miktar, yevmiye fiyat ve creti ile deme tarihi kaytlyd. i cretinin belirlenmesinde; yaplan iin eidi ile iinin marifeti nemli rol oynuyordu. rnein, burada alan iilerden ikisi de ta olarak kaydedilmesine ramen biri 20, dieri 17 kuru gndelik alyordu. Hamallarda ve dierlerinde de ayn ey geerli olabiliyordu. Bu bilgileri tablo hlinde verdiimizde cret konusu daha iyi aydnlatlm olacak

432

B.O.A, Y.PRK.HH, 22/1. 6 Mays 1305 (19 Mays 1889).

114

Ad Hac brahim Efendi Manuk Skyas Ohannis Hac Kirkor Filpos Andon Kevork Karabet Kabril Hacik Agop Kaspar Mgrd Kabril Sahak Markar Minas Ali Usta brahim Nuri Mehmet usta Ahmet Mustafa Said usta

i ba Neccar " " " " " " " Silici " " " Rendeci Hamamc " " Nakka Nakka " " " " "

Yevmiyesi Ad 22 20 17 17 18 18 20 18 18 17 18 18 18 18 17 18 17 17 18 18 16 18 15 12 18

Yevmiyesi 18 16 14 18

Mustafa " Mehmet " Ahmet Bekir Usta Neban Mion Yasef stavri Simon Hac Sinim Bedos Yurdam Koski spiro Tatos Hasan Timur Hurid mer Hac Abbas Uzun Hasan Abdulla " h " " Hamal " " " " " " " " " " " " Berdahc " "

Mehmet Marangoz 20 17 16 16 20 17 16 16 16 10 10 8 8 8 8 8 8 8 8 8

Yurdam Ta

Cam silici 10

Mehmet "

115

Mehmet usta Hakk Kahraman Ali Ali mer Osman B. Mustafa aban Beiktal Ali Mehmet Hamdi Osman brahim Abdullah

" " " " " " " " " Svac " " "

18 15 16 16 18 18 17 12 18 15 17 15 10

Ali Salih n

" "

8 8 8 8 8 7 7 7 7 7 7 7 7

Bahaddi " Sleyma " n Kasm Melket m Mgir Sirub Kabril Zokar Bayram Genco " " " " " " " Markart Renber Muharre "

Kaynak: BAO, Y.PRK.HH, 22/1, 6 Mays 1305 (19 Mays 1889). Bir hafta iinde tabloda ad geen 76 kiiden baka yevmiyeleri 10 kuru olan 7 tane de tavan silici ii vard. u halde saray tamiratnda bir haftada alan ii says 83e ulamt. Marangozhane-i Hmayun'daki cretlerde de eitliin olmad, herkesin marifetine gre maa ald grlmektedir. yle anlalyor ki gerek serbest piyasada ve gerekse devlet fabrikalarnda iinin yapt iin eidinin yannda bilgi ve becerisi de cret takdirinde nemli rol oynamaktayd. Bununla birlikte serbest piyasada alan iilerle fabrikada daim olarak alan bir ii

116

arasnda ok byk bir cret fark yoktu.433 Ancak, yabanc olduu tahmin edilen ustabalarn cretleriyle dierlerininki arasnda kyas kabul etmez fark vard. lkede ok sayda iinin istihdam edildii ve alma artlarnn da daha ar olduu yerlerden biri madenlerdi. Madenlerde alan iilerin muhtelif tarihlere ait cretleri ise yleydi: Tablo: 1.10. Baz Madenlerde cretler. Yllar 1890 1890 1899 1908 1911 1911 1911 1911 1911 1910 1913 Madenin Cinsi ve Nitelii Zonguldak/kmr Ege yresi Ergani/ Bakr Balya-Karaaydn/Kurun Zonguldak/kmr Balya-Karaaydn/Kurun Ergani/Bakr Ege/Borasit Kassandra/Manganez Zonguldak/kmr Zonguldak/kmr cret /gnlk 6 kuru 6-10 kuru 6 kuru 11-25 kuru 6 kuru 10.2 kuru (Ortalama) 6.5 kuru (ortalama) 11.0 kuru (ortalama) 11.3 kuru. (Ortalama) 12 kuru 10.1 kuru (ortalama)

Kaynaklar: M.Blent Varlk, Madenlerde alma Koullar, s.921. B.O.A, DH.MU, 90/47. 3 Mays 1326 (16 Mays 1910), Tanin, 16 Eyll 1324 (29 Eyll 1908), s.3. Bunun yannda 1893 tarihinde Zonguldak kmr madenlerinde alan kazmaclar 8-18 kuru alrken434 ayn ii yapanlar 1911'de 10 ile 20 kuru arasnda

433

Fabrika-y Hmayunda 400 kuru aylk alan bir iinin ayda 26 gn alt dnlrse yevmiyesi 15.38 kurua gelmektedir ki bu rakam serbest piyasada alan bir marangozun yevmiyesinden daha azdr. 434 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.58.

117

yevmiye alyordu.435 yle anlalyor ki aradan geen yllara ramen cretlerde nemli miktarlarda art meydana gelmemiti. Yllara ve yreye gre farkllklar gstermekle birlikte dokuma sektrndeki cretler madenlere gre daha dkt. 1900'de Sivas'ta hal dokuyan bir iinin gnl yarmla bir kuru arasnda deiiyordu.436 Hal sektrnde cretler iin yapld yere gre farkllk gstermekteydi. Uak'ta iilik daha pahalyd. Bundan kurtulmak ve doal olarak daha fazla kazanmak iin tccarlar baka yerlerde halcl gelitirmenin yollarn aradlar. Bu sebepten Sivas'taki cretler Uak'a gre ok daha dk olup, ancak sekizde biri kadard.437 Uakta 1890daki yevmiyeler 810 kurutu.438 Birka yl sonra art salanmasna ramen Ispartada cretler hl Uak'n drtte biriydi. 1914'te Isparta'da atlyelerde alan iiler sekiz yl nce Uak'taki fiyatlarna yarsna alyorlard.439 Bir yerde birden ok firmann bulunmas cretleri ykseltiyordu ama firmalarn birleerek tekel kurmalar ii cretlerini olumsuz ynde etkiliyordu. plik ve dier dokuma imaltnda alan iiler ise bir ok yerdeki hal dokuyuculara gre daha yksek cret alyordu. 1902 ylnda stanbul'daki iplik fabrikasnda alan iiler 2-10 kuru alrken Adana'dakiler 5 kuru alyordu.440 1913'te sanayi saym alanna giren yerlerde yn iplik imaltnda alanlar, ortalama 8.4, ham ipek imalt yapanlar 4, ipek dokumacl yapanlar 6.85, dier dokumalarda alanlar da 5.4 kuru gnlk cret alyordu.441 Niusta'daki iplik fabrikasnda alan erkek iiler 5-9 kuru cret alrlard.442 1907de Adana'da rr fabrikasnda alan bir ii ise bedava yemek yeyip haftada 1.2 ile 4 kuru arasnda para alyordu.443 1910 ylnda Bursa ipek fabrikalarnda amele yevmiyeleri 100 para

435

M. Blent Varlk, Osmanl Devleti'nde Madenlerde alma Koullar, Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt:4, stanbul, 1985, s.921. 436 Quataert, malt Sektr, s.281. 437 Uakta'ki hal iileri gnde 2 ile 6 kuru arasnda kazanyordu. Glmez, 1908 Kadnlar, s.8. 438 Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914, Chicago and London, 1980, s.308. 439 Quataert, malt Sektr, s.281-282. 440 Quataert, malt Sektr, s.87-88. 441 Osmanl Sanayi, s.111-139. 442 Quataert, malt Sektr, s.160. 443 Quataert, malt Sektr, s.80.

118

ile 6 kuru arasnda deiiyordu.444 1889da Diyarbakrdaki ipekli dokumada haftalklar 25 kuru iken ayn yerde ve ayn tarihteki pamuklu dokumalarda haftalklar 16 kurutu.445 Bu sektrlerin dnda bir ok alanda faaliyet gsteren sanayi kollar vard. i cretlerinin tespiti asndan en salam kaynaklardan bir tanesi phesiz ki Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde yaplan sanayi istatistiidir. statistik dar kapsaml olmakla birlikte derli toplu bilgiler vermesi asndan nemlidir. Burada, baz sektrlere gre ii cretleri u ekilde tablolatrld: Tablo:1.11. 1913 ve 1915 Yllarnda Baz Sanayi Dallarnda cretler 1913 iler Sektrler Erkek(kuru) 9,8 Sigara Kad malt 10-15 Matbaaclk ve Sair 13,6 Kat malt Kartonaj ve Benzeri 7,1 malt Ya retimi Sabun malat Palamut z retimi Sair Kimya retimi Madeni Eya Sanayii Deirmencilik Makarna malt 17,06 12-15 12,9 13-15 15,1 10-15 2-6 3-6 12-15 15 16,2 10-12 17-25 2-6 8-10 8,2 3-5 15,9 1915 iler Kadn (kuru) Erkek (kuru) Kadn (kuru) 2-6 10-15 2-6

ekercilik, Tahin ve 17-25

444 445

B.O.A, DH.D, 107/17. Lef:4, 8 Austos 1326 (21 Austos 1910). Issawi, The EconomicHistory of Turkey, s.305-306.

119

Biskvit malt Konserve malt Bira malat Buz malat Ttn malt Marangozluk Doramaclk Kutu malt Sair Aa malt Tula malt Adi Kire ve 17,5 18-25 14,2 Su 12-15 11,4 15,8 16-18 18,4 13,9 malat imento malt imento Mamulat Elmastralk Debagat 13,6 19 15 9 13-20 14,4 12-18 12,3 ve 16,3 4-6 25-30 14,2 8-10 -

Porselen malt ve 12-6

Kaynak: Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistikinin deiik sayfalarndan yararlanlarak oluturuldu. statistik, cretler hakknda ok kymetli bilgiler veriyor olmasna ramen, baz sektrlerde alanlarn cinsiyeti hakknda yeterli bilgi vermekten yoksundur. Yine gndelikler ortalama olarak hesaplanmtr. Btn bu eksik ynlerine ramen istatistikten, iilerin gelir dzeyleri hakknda aydnlatc bilgilere sahip olabilmekteyiz. Hal dokuma ve ipekilik gibi kadnlarn ve ocuklarn youn ekilde istihdam edildii alanlarda ii cretlerinin genel anlamda dk olduu grlmektedir. Kadn, erkek ve ocuklarn bir arada alt yerlerde erkeklerle ocuklar ve kadnlarn ald cretler arasndaki byk farklar hemen gze arpar.

120

Niustada 1908 de alan bir yn fabrikasnda kadn iiler 3-7 kuru erkekler ise 5-9 kuru arasnda gndelik alyordu. Yine Selanikteki iplik fabrikalarnda alan iilerden erkekler erkek ocuklardan 2-3 kat fazla cret alyordu. Kzlarn ie balama cretleri ise erkek ocuklardan yzde 50 daha azd.446 Sanayi saymnn yapld yerdeki ocuklar da bazen kadnlarla ayn creti alyorlard. rnein, sigara kad imaltnda alan ocuklar kadnlar gibi 2 ila 6 kuru yevmiye alyordu. Bununla birlikte kartonaj ve benzeri imalt ilerinde alan kadnlar 3-6 kuru arasnda alrken ocuklar ise 2 ila 4 kuru arasnda almaktayd. alanlarn cretlerinin miktar kadar, dzenli deme yaplp yaplmamas da nemliydi. iler, cretlerini zamannda alamadklar zaman veya ok dk cret aldklar zaman haklarn aramak iin youn aba sarf ediyordu. Bu mcadelede takip genellikle takip edilen srasyla yle oluyordu; alacaklarndan dolay yetkililere bavurmak, gsteri, yry yapmak, grev yapmak ve drdnc olarak eer bunlardan hi birinden sonu elde edememilerse, ilerini terk etme yolunu tercih ediyorlard. Bu balamda serbest meslek erbab olup da Osmanl sarayna i yapm olanlarn en yksek merci olarak padiaha ba vurduklar grlyor. "Biz 1500 kiiden ibaret esnaf ve ameleleriz" diye balayan ve padiaha yazlan 15 Nisan 1886 tarihli bir dilekede 176 kiinin imzas bulunuyordu. Dilekenin ieriinden anlaldna gre iiler yaklak yldr cretlerini almak iin urayorlar fakat alamyorlard. iler, Yldz Saray iinde bulunan ale Kasr'nda ve padiaha ait dier yaplarda almlard. oluk-ocuk on-on be bin kiinin ok zor durumda bulunduunu anlatan iiler, padiahtan paralarnn denmesi konusunda yardm istiyordu.447 ilerin, zaman zaman temel ihtiya maddelerinin artmas nedeniyle, hayat pahallndan ikayet ettikleri oluyordu. Bundan dolay da iverenden cretlerin artrlmasn talep etmekteydiler. Daha 1878 yl yaz balarnda Tersane-i mire
446 447

Quataert, malt Sektr, s.160 B.O.A, YPRK.AZJ.11/34. 3 Nisan 1302 (15 Nisan 1887).

121

iilerinden bazlar mevcut cretle geinemedikleri iin ilerini brakmaktayd. Osmanl kt paras olan Kaimenin deer kaybedip, eya ve erzak fiyatlarnn artmasyla iilerin ald 8-10 nihayet 15 kuruluk yevmiyeler, onlarn geinmesini imknsz klmaya balamt. iler, cretlerinin artrlmasn talep etmilerdi.448 Anlalan belirli dnemlerde lkede eitli nedenlerle enflasyon meydana geliyor, parann alm gc azalrken sabit cretliler artan ar pazar fiyatlar karsnda zor durumda kalyordu. Tersane iilerinin ikayet ettikleri enflasyonun en nemli sebebi Osmanl-Rus savayd. Sava piyasalar zerinde olumsuz etki yapm ve fiyatlar frlamt. Bir yandan da tedavldeki Kaimenin piyasadaki altn, gm ve dier sikkeler karsnda deer kaybetmesi nedeniyle eya fiyatlar ykselmekteydi.449 Sonraki dnemlerde de bazen iverenin bu fiyat artn dikkate alarak alanlarn cretlerine zam yapt, hatta bunu belirli periyotlar hlinde tekrarlad anlalmaktadr. Nitekim ark Demiryollar alanlarnn cretlerine irket, 1908 yl balarnda temel ihtiya maddelerinin artmas nedeniyle belirli oranlarda zam yapmt. Buna gre, alanlardan evli olan memurlara aylk birer lira, bekr olanlara yarmar lira ve ameleye de gndelik birer kuru verilmiti. Ayrca irketin cret artrma politikas da ilginti. alanlarn cretlerine her senede bir zam yaplmas usul vard. 1908 Eyll ay ortalarna gelindiinde bu kural halen geerliydi. alanlar, birinci uygulamadan memnunken ylda bir yaplan artlarn iki yla indirilmesini talep etmekteydiler.450 kdamda Anadolu demir yolu alanlarnn cret meselesiyle ilgili yaplan bir deerlendirmede; bir sreden beri lke ekonomisinin nemli deiikliklere sz konusu irket alanlarnn urad, bunun sonucu olarak daha nce 5-10 kuruluk bir parayla geinen bir ailenin bu miktarla artk geinemez olduu ve cretlerine btn bunlar dikkate alnarak makul lde bir zam yaplmas gerektii dile getirilmekteydi. Yorumcu yaznn devamnda, bu gerei bildiklerinden dolay,
448 449

B.O.A, rade ura-y Devlet, nr:2041, 31 Mays 1294 (11 Haziran 1878). Ali Akyldz, Para Pul Oldu Osmanlda Kt Para, Maliye ve Toplum, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.254-274. 450 kdam, 1 Eyll1324 (14 Eyll 1908), s.3.

122

gazetede alan matbaa iilerinin taleplerine uyduklarn ve gereken art saladklarn belirtmiti.451 Devletin mal durumu ark Demiryollar gibi byk irketlerle

kyaslandnda alanlara ynelik uygulanan cret politikas asndan i ac deildi. XIX. yzyln sonlarna doru bir yandan savalar, bir yandan milliyetilik hareketleri ve bir yandan da d bor demeleri ve enflasyon gibi daha bir ok sebepten dolay devlet, kendisi adna alan insanlara para vermekte zorlanyordu. Devlete ait yaplarda ve devlet iletmelerinde alan iilere, hatta memurlara zaman zaman cret verilemedii ve cret indirimine gidildii bir vaka idi. Bu nedenle iiler yer yer grev yapyor yahut ii bir daha girmemek zere terk ediyorlard. Normalde saylar 2.000 civarnda bulunan fakat 1400'n altna dm olan Tersane-i mire'de alan iiler, cret meselesi yznden gsteri yaptlar. Bunlar ya birikmi cretlerini alamyorlard ya da cretlerinin azlndan ikayetiydiler. stelik bu ii alkanlk hline getirmilerdi. Bunun iin de tertipi ve kkrtclar, ii ihtiyac olmasna ramen dierlerine rnek olsun diye cretleri denerek iten karld. stelik artk daim ii alm yerine geici ii alnmas kararlatrld.452 Sava olmad zamanlarda ve cret demede glk ekilmesi nedeniyle Tophane-i mire'de altrlan iilerin bir ksm karlacakt.453 Yine ayn yerde alanlara daha sonraki dnemde cretleri 8 hafta gecikmeli olarak denebiliyordu.454 Devlet, iilere olduu gibi memurlara da zaman zaman maa veremiyordu. rnein, 1908 Aralk ay maa denememiti. Anlaldna gre devlet, ald borlarla maa demesi yapabiliyordu.455 Yine 1903 yl yaz balarnda zelliklede askerlere her snf memura ve padiaha aydr maa verilemediinden asker ekya takibine

kamyor ve durumlarndan ikayet etmiti.456 Memurlardan bazlar

mektup yazarak ailesinin kalabalklndan ve maann yetersiz olduundan bahisle

451 452

kdam, 24 Austos1324 (6 Eyll 1909), s.2. B.O.A, Y.MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 453 B.O.A, rade Meclis-i Mahsus, nr:27157, 7 Safer 1295 (10 ubat 1878). 454 B.O.A, Y.MTV, 305/75, 31 Kanun- Evvel 1323 (13 Ocak 1908). 455 Tanin , 19 Kanunsani 1324 (1 ubat 1909), s.3. 456 B.O.A, Y.A.HUS. 447/131. 24 Nisan 1319 (6 Mays 1903).

123

maann artrlmasn istiyordu.457 1908 ylnda basnda baz yksek maa alan memurlarn maalarnda indirime gidileceine dair haberlere de rastlanmaktayd.458 ehremaneti (stanbul Belediyesi), 28 Eyll 1896 tarihinde pek iddetli bir dereceye ulaan mal ihtiyatan dolay ktip ve memurlar bir yana, daha nce memleketlerine gitmek zere ilerini terk eden tenzifat amelesi nin birikmi olan alacaklar ve gece gndz hizmet eden alanlara da istiyordu.459 cret azl sadece devlet kurumlarna zg deildi. rnein, Anadolu Osmanl Demir yolunda alanlar da cret azlndan dolay sk sk ilerini terk edip baka i aryordu.460 Abdlhamit dneminde bile iiler, cretlerinin azln gereke olarak gsterip grev yapabiliyor yahut alacaklarn tahsil iin ona mektup yazabiliyorlard. Grev yapma oranlar asndan II. Merutiyetin iln ncesiyle sonraki dnem arasnda kyas yaplamayacak kadar byk bir fark vard. Hrriyetin ilnyla birlikte kamu veya zel iyerlerinde alan iiler byk bir grev frtnas kopardlar. Bunlarn nedenleri arasnda ounlukla cretlerin yetersizlii geliyordu. Grevlerde iilerin istedikleri crete kavuma asndan iyeri ve blgesel farkllklar oldu. rnein, Selanikte 1909dan itibaren ii cretleri ortalama 15 kurutan 26 kurua ykseldi.461
B.O.A, rade Hususi, nr: 54, 4 Terinievvel 1312 (16 Ekim 1896). Tanin,, 19 Kanunsani 1324 (1 ubat 1909), s.3. 459 B.O.A, Y.PRK.H, 7/70. 16 Eyll 1312 (28 Eyll 1896). cret denememesiyle ilgili rnekleri oaltmak mmkn. ki tanesi ise yleydi: Dn yani Sal gn akam saat 12 sralarnda nc idadi taburunun 1, 2 ve 3. Blkleri ikamet ettikleri Tophane klasnn st katnda hepsi birden maa isteriz diye barm ve hemen arkasndan zabitleri yetiip durumu nlemilerdi. Bu durumun tekrarn ve dierleri arasnda yaylmasn nlemek amacyla Tophane maann kalan ksmnn (bakiye) denmesi iin Maliye Nezaretine yaz yazlmas gerei belirtilmiti. B.O.A, Y.A.HUS. 234/31. 21 ubat 1305 (5 Mart 1890). Tesane-i mire ve ve dare-i Mahsusada alan iiler, cretlerinin datm zaman geldiinden dolay szlanmaya balamlard. Devir-i Bahriyenin kendilerine ait vergileri bir atkm zorunlu ve acil masraflara ait olduundan ve dare-i Mahsusa ise, zaten bir buhran- mali de bulunmalarndan dolay bunlarn toplam 9.000 lira olan aylk cretlerinin yars olan 4.500 lirasnn denmesi konusunda eitli alternatifler sunulmaktayd. B.O.A, rade Dahiliye, 1325.Ca.4, 2 Haziran 1323 (15 Haziran 1907). 460 Arhangelaos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.191 461 BOA, DH. D. 112-1/13. 14 Rebiylevvel 1330 (4 Mart 1912).
458 457

denmesi gecikmi olan

maalarna mahsuben bir maa verilmesi iin hi olmazsa 2-3.000 lira denmesini

124

Selanikteki bu arta ramen, aradan 24 yl getii halde benzer sektrlerdeki cretlerde hi art gzlenmemitir. rnein, Yldz Saray tamiratnda alan marangozlar 1889 tarihinde 16-20 kuru arasnda cret alrken, 1913 ylnda ayn meslek mensuplar ortalama 16,3 kuru gndelik alyordu.462 yi bir marangoz iisi 24 yl araya ramen ayn miktar yani 20 kuru gndelik alyordu. Hatta bundan daha nceki yllarla da kyaslandnda cretlerin ne denli az art gsterdii ya da gstermedii anlalabilir. ngiliz konsolosu Palgravein verdii habere gre Trabzondaki bir marangoz iisi 1870 ylnda gndelik olarak 10 il 14 kuru arasnda para kazanyordu.463 Sonuta inceleme alanmza giren dnemde ii cretlerinin olumas konusunda resmi bir devlet politikas olmayp, gerek devlete ait iyerlerinde ve gerekse zel sektrde cretler serbest piyasa artlarnda olumaktayd. Devletin alanlara dnk asgari bir cret tayini gibi bir giriimi olmam, cretlere mdahale konusunda gelen talepler de alma serbestlii olduu gerekesiyle geri evrilmiti. Hr bir ortamda i bulan iilerin cret alma ekilleri farkl olduu gibi, cretlerinin miktar da ok eitli etkenler tarafndan belirlenmekteydi. ounlukla iteki ustalk, bilgi ve beceri cret tayininde nemli rol oynarken bazen hizmet yl da belirleyici olabilmekteydi. Yine cret tayininde blgesel farkllklar ile sektrel farkllklar da nemli rol oynamaktayd. Ayrca kadn ve ocuk emei, erkeklere gre daha ucuzdu. Gerek kamu ve gerekse zel sektrdeki ii cretleri, zamana ve blgelere gre deise de genel anlamda dkt. Baz kesimlerde uzun yllar getii halde cretlerde nemli artlarn olmad grlmektedir. Ancak, II. Merutiyetin ilnnn ardndan bir ok iyerinde cret art talebiyle grevler oldu ve eitli oranlarda cret art elde edildi. Selanik valisi, 1912de Dahiliye Nezaretine gnderdii bir raporda ii cretlerindeki arta deinmekte ve bu artn iileri zevk

Osmanl Sanayii, s.106. Ergun Trkcan, ngiliz Konsolosu W. Gifford Palgravein Raporuna Gre 1870de Trabzon, Tarih ve Toplum, cilt:6, 31 (Temmuz 1986), s.36-38.
463

462

125

ve elenceye sevk ettiini, zellikle kzlarn bu sebepten dolay ahlakszlatn dile getirmekteydi.464 Selanik valisinin belirttii gibi iiler gerekten lkenin her yerinde ayn derecede ayn art elde edemediler. Selanikteki ii cretlerinin artmasnda sanayi bakmndan stanbuldan sonraki en gelimi kent olmasnn ve sendikal rgtlenmenin lkenin dier yerlerine gre son derece gelimi olmasnn nemli bir katks vard. i cretlerini deerlendirirken ve iilerin hayat standartlarn ortaya koyarken bu artlarn dnemleri ve miktarlar byk nem tamaktadr. i cretleri, temel ihtiya maddeleri, kira ve benzeri deerlerdeki fiyatlarn artlaryla doru orantl olmad srece yanltc sonular verecektir. Ne yazk ki, byle verilerden yoksunuz. ncelediimiz dnemdeki ar pazar fiyatlarna ulamadaki glk, iilerin hayat standardnn btn gereklii ile ortaya karlmasna engel olmaktadr.465 Bu zorlua ramen ii cretlerinin alm gcne dair elimizde birka rnek bulunmaktadr. 1878 yl yaz aylarnda Tersane-i mirede alan iilerin aldklar gndelik 8 ile 15 kuru arasnda deimekteydi. Ekmek fiyat Osmanl-Rus sava ve kaimenin deer kayb gibi nedenlerle srekli art gsterdi. Aralk 1876da 3 kuru 10 para olan ekmek, Aralk 1877de 5 kurua ve Mart 1878de de 6,5 kurua ykselmiti. 1878 Martnda rnein havucun okkas da 4 kurutu. Ayn yln Ekim aynda ekmek fiyat hl 6,5 kurutu. Ekmek fiyatlar kaimenin deerine gre sk sk deiiyor, hatta iki gn st ste ekmek fiyatnn belirlendii oluyordu.466 Grld zere yaklak iki yllk bir dnemde ekmek fiyatlar %100den fazla artmt. u hale gre Tersane-i mirede alan ve gnlk 15 kuru alan bir ii iki emekten biraz fazla alm gcne sahipti. inin dier ihtiyalar iin de harcama yapaca gz nne alnrsa durumun ne kadar kt olduu ortadadr. Fiyat artlar muhtemelen dier mal ve hizmetlere de yansmtr. Nitekim bu dnemde enflasyon karsnda
464 465

BOA, DH. D. 112-1/13. 14 Rebiylevvel 1330 (4 Mart 1912). Osmanl Devletinde uzun yllar boyu uygulanan narh sistemi, aratrmaclara, lkedeki fiyat hareketlerini takip etmede byk avantajlar salamaktadr. Narh, zami fiyat anlamna gelen bir ifadedir. Narh, Peynir, ya, st gibi yiyecek maddeleri ile alaca, yemeni, yamak, tlbent gibi giyeceklere hatta lale soanna bile konurdu. Sistem, 1865 tarihinde ekmein dndaki eyadan kaldrlmtr. Mehmet Zeki Pakaln, Narh, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, cilt:2, stanbul, 1971, s. 654-657. Narhn kaldrlmas, fiyatlarn takibini gletirmektedir. 466 Akyldz, Para Pul Oldu, s.256-274.

126

geinemeyen ii ve memurlar ya ilerini terk ettiler ya da grev yaparak durumlarnn dzeltilmesi talebiyle grevlere gittiler.467 Ancak, sava dnemlerinin dnda kalan zaman diliminde alm gcnn ayn ekilde dk olmad dnlebilir. b. Mesai Saatleri, Tatiller ve zinler 1. Mesai Kavram Osmanl Devletinde gnlk alma sresinin ne kadar olacan belirten ve ivereni bu konuda zorunlu tutan bir yasal dzenleme bulunmamaktayd. Dnemde yrrlkte bulunan ve slam Hukuku esaslarna gre dzenlenmi olan Mecelle-i Ahkm- Adliye ya da ksa adyla Mecelle,468 alma sresine deinmektedir. Mecellenin 495. maddesinde, bir kimse bir gn almak zere bir ii tuttuunda gnein douundan ikindiye kadar yahut gnein batna kadar alma hususunda rf-i belde neyse ona uyulaca belirtilmekteydi. Dolaysyla alma sresinin tayininde lke genelini kapsayc standart bir anlay yoktu. u hlde k ve yaz mevsimlerinde alma sreleri farkllk arz edecek, kn daha az yazn daha ok allacakt. Maddede geen rf-i belde kavram alma sresinin belirlenmesinde esas tekil ediyor ve iinin alt yerdeki gelenee uyulacan belirtiyordu. Acaba kanunlarla uygulama ayn myd? Eer aynysa iilerin mesai saatlerinde bir standardn olumas ynnde giriimler var myd? Uygulama asndan kamu kesimi ile zel teebbse ait iyerleri arasndaki farkllklar nelerdi? Washington bykeliliinden Ali Ferruh Bey, II. Abdlhamite yazd 20 Austos 1900 tarihli mektupta iilerin gnde 8 saatten fazla almamasna dair ferman buyurulmas hlinde, hem onlarn padiaha kar olan muhabbetlerinin artacan ve hem de Avrupa devletlerini muzdarip eden amele ve terk-i megil (grev) zararlsnn meydana kmasna mani olacan ehemmiyetle arz ederim
467

lkedeki enflasyon nedeniyle sabit cretlilerin alm gc gnden gne dmt. Askerler, dier memurlar ve iiler zor durumda kalmaktayd. Bu durum karsnda askerler bile iini terk etmek zorunda kalyordu. rnein, Yanyada Zagor nahiyesi halk gvenliklerini salayan yz kiilik zabtiye askerlerinin istifalarn ve grevlerini terk edip gitmelerini nlemek iin aralarnda para toplayarak maalarnn yaklak yarsn kendileri der. Bunun gibi lkenin muhtelif yerlerinden askerlerin ilerini terk ederek asayi bozucu faaliyetler iine girdiklerine dair haberler gelmektedir. Akyldz, Para Pul Oldu, s.281-286. 468 ztrk, Mecelle, s. 213.

127

diyordu.469 Anlalan Mecellede belirtilen kurallar, 1900 ylna gelindiinde geerliliini koruyordu. Ali Ferruh Beyin nerisinde kamu ya da zel sektr ayrm yaplmyor, muhtemelen btn iiler iin byle bir snrlama getirilmesi isteniyordu. Devlet, zel sektrdeki alma srelerine mdahale etmedi. Ancak, kendi iletmelerinde konuyla ilgili bir takm dzenlemeler yapt. Devlete ait iyerlerindeki alma sreleri de duruma gre deimekteydi. Btn asker fabrikalarla askere ait dier imalt yerlerinde istihdam edilecek iiler iin geerli olan ve 27 ubat 1893 tarihli "Amele Nizamname-i Dhilsi"nde alma sresinin mevsimlere gre ayarlanaca, ie balama ve paydos saatlerinin de bir cetvelde belirtilecei, iilerin cetvelde belirtilen hkmlere uymaa mecbur olduklar belirtiliyordu. Belirlenen sreden fazla altrlan iiye ise ek cret tayin edilecekti.470 8 Aralk 1909 tarihli Tophane fabrikalarnda alan ii iin karlan talimatn 5. maddesinde i sresi ortalama olarak 9 saat kabul edilmiti. Ancak, fabrika tarafndan duruma gre bu sre artrlabilir veya azaltlabilirdi. Belirlenen sreninin dnda altrlan iiye ise alt sreye gre gndz iin % 20, gece iin % 40 zaml cret verilirdi. Yine ie balama saatleri mevsimler dikkate alnarak fabrika tarafndan dzenlenmekteydi.471 Gerekten asker fabrikalarda deil belki ama yine bir baka devlet irketi olan irket-i Hayriye'nin Hasky fabrikasnda mesai saatleri 1908 ylnn ilkbaharnda bir saat uzatlmt.472 Devlete ait iyerlerinde olduu gibi, zel sektre ait alma alanlarnda da alma sreleri mevsimlere gre deimekteydi. Ayrca, mesai sresi iyerinden iyerine de farkllk gsteriyordu. Ereli maden kmrlerindeki iilerin alma usulleriyle ilgili 1867'de yrrle giren Dilaver Paa Nizamnamesinde iilerin alma sresi 10 saat olarak belirlenmiti.473 Ereli Kaymakam Tunal Hilmi, 1910 ilkbaharnda st makamlara gnderdii raporunda mesai saatlerinin fazlalndan yaknyordu. Kaymakam
469

i zamannn, balama ve bitimiyle aradaki fasla

B.O.A, Y.PRK.EA.36/36. 20 Austos 1900. Fransada gnlk alma sresi st snr 1900 ylnda karlan bir kanunla 11 saat ve 1919 ylnda karlan baka bir kanunla 8 saat olarak belirlenmitir. Glmez, Trkiyede alma likileri, s. 106-107. Buna baklrsa Ali Ferruh Beyin nerisinin ne derece nemli olduu ortaya kar. 470 Dstur, I.Tertip, cilt:6, Ankara, 1939, s.1371-1372. 471 Takvim-i Vekayi, nr: 806, 11 Nisan 1327 (24 Nisan 1911). 472 B.O.A, ZB, 352/16.11 Mart 1324 (24 Mart 1908). 473 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.57.

128

saatlerinin belirli olmadn ve gnlk alma sresinin 9 saati gememesi gerektiini dile getiriyordu.474 yle anlalyor ki, 1910 ylna gelindiinde kmr ocaklarnda alma sresi hl 9 saatin zerindeydi. Yine kaymakam i gn iindeki dzensizlikleri ve zm nerilerini;
Fikrimce her ocakta resm birer saat an bulunmaldr. Hatta ameleye bir zaman i balangc, i sonu, i aras zevki verilmek ciheti de bir mesele olduundan top bile atlmaldr475

diyerek dile getiriyordu. alma sreleri sektrlere gre farkllk gsterdii gibi, ayn sektr iinde iyerlerine gre de farkllk arz etmekteydi. 1880'li yllarda Selanik'te bulunan eitli iplik fabrikalarndaki ou kadn ve ocuklardan oluan iiler, yazn gnde 15, kn da 10 alyorlard. le yemei iin 15 dakika mola vard.476 1890'da Amerika Birleik Devletleri zmir konsolosunun bildirdiine gre; Grdes ve Kula'da hal dokuyan iiler mevsime gre 7 veya 8 sat alyorlard.477 1910 ylna gelindiinde Bursa merkez ve bal yerlerdeki ipek fabrikalarnda yer alan ve ok byk bir ksm kadn ve ocuklardan oluan iiler, gnde 14-15 saat kadar almaktayd. Ayrca bu iiler, iverenin cret sabit kald hlde alma sresini artrdndan yaknyorlard.478 1913 ve 1915'te ham ipek imalt yapan, iinde bir devlet fabrikasnn da bulunduu fabrikalarda alma sresi 2 saati paydos olmak zere toplam 14 saat idi.479 Ayn tarihlerde makarna sanayiinde olaan durumlarda aralksz olmak zere gnde 10-12 saat,480 ekercilik, tahin ve biskvi imaltnda da 9-11 sanayiinde ise gnde 12-14 arasnda allyordu.483
474 475

(ve kn

genellikle 2 saat eksik),481 imento imaltnda yazn 10-11, kn 8-9,482 deri

B.O.A, DH.MU, 90/47. 24 Mart 1326 (6 Nisan 1910). B.O.A, DH.MU, 90/47. 24 Mart 1326 (6 Nisan 1910). 476 Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, s.200-202. 477 Issawi, The Economic History of Turkey, s.308. 478 B.O.A, DH.D.107/17.Lef:4. 8 Austos 1326 (21 Austos 1910). 479 Osmanl Sanayii, s.134. 480 Osmanl Sanayii, s.49. 481 Osmanl Sanayii, s.53. 482 Osmanl Sanayii, s.81. . 483 Osmanl Sanayii, s.89-90.

129

Anadolu Osmanl Demir yolu'nda 5 Kasm 1899de genel mdr Huguenin tarafndan yaynlanan bir talimatta; Kasm ayndan geerli olmak zere demirci, tesviyeci, marangoz, dlger, duvarc, ocak ve sair amele ve muavinleri iin her gnn alma sresi en fazla 11 saatten ibaret olaca ve olaanst bir durum olmadka bu saatlerin artrlmayaca hkm yer almaktayd. iler gn iinde le yemei ve namaz molas hakkna da sahiptiler. Bu sreler crete tabi deildi. Yine ayn demir yolunda hat boyunda alan iiler iin farkl bir mesai sresi bulunmaktayd. Bunlar kn 8 saat 15 dakika, yazn ise 12 saat almaktayd.484 1909 yl Eyll aynn balarnda Anadolu Osmanl Demir yolu irketi alanlarndan ounun gnde 17 saate varan mesai yaptklarna dair gazete haberlerine rastlanyordu.485 Yine ayn yln Eyll balarnda ark Demir yolunda alanlarn mesaileri de 8 saatin zerindeydi.486 iler 25 Mays 1910 tarihine gelindiinde irkete ait Yedikule fabrikasnda hl 13 saat almaktayd.487 1908 ylnn Austos balarnda Rhtm iilerinin alma sreleri de 12 saati buluyordu. iler yazn alafranga saat 6da ie balayp akam saat 6da ii brakmaktayd.488 iler kendilerine dayatlan alma srelerine tepkisiz kalmadlar. Uzun mesai saatlerinden kurtulmak iin grev yaptlar veya tepkilerini baka ekillerde ortaya koydular. rnein, 1908 ylnn ilkbaharnda irket-i Hayriye'nin Hasky fabrikas iileri mesai saatinin bir saat uzatlmasna kar kt. Bu tarih, grev dalgasnn balad II. Merutiyet'in ilnndan nceki bir dneme rast gelmektedir.489 1909 yl Eyll aynn balarnda Anadolu Osmanl Demir yolu irketi alanlar
484 485

gnde 17 saat alma sresinden ikayet ederek, dier isteklerinin

Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.165-166. kdam, 21 Austos 1325 (3 Eyll 1909), s.2. 486 kdam, 1 Eyll1325 (14 Eyll 1909), s.3. 487 B.O.A, DH.EUM.THR, 34/42.Lef:2. 22 Mays 1326 (4 Haziran 1910). 488 B.O.A, ZB. 620/139. 29 Temmuz 1324 (11 Austos 1908). 489 B.O.A, ZB, 352/16. 11 Mart 1324 (24 Mart 1908)

130

yannda bu durumun da dzeltilmesini, aksi takdirde grev yapacaklarn iln ettiler.490 Yine ayn yln Eyll balarnda ark Demir yolu alanlar da mesai saatlerinin fazla olmasn grevin sebeplerinden biri olarak grdler.491 Daha bir ok iyerinde iiler, zellikle 1908 ve sonrasndaki grevlerinin sebepleri arasna, mesai saatlerinin fazla olmasn da eklediler. iler, bu kendi haklarn elde etme mcadelelerinde yalnz deillerdi. rnein, yapt faaliyetler ve parti program itibariyle ii yanls bir politika takip eden Osmanl Sosyalist Frkas da 1910 sonbaharnda yaynlanan parti programna mesai saatlerinin gnde 8 saatle snrlandrlmas hkmn koymutu.492 ilerden yaptklar mcadeleyi sonulandrp, isteklerine kavuanlar da oldu. zmir Gztepe Tramvay Kumpanyas alanlar grev sonrasnda gnlk alma srelerini 10 saate indirmeyi baarmlard. Buna ilaveten her bir saatlik fazla mesai iin de 1 kuru fazla cret denecekti.493 Yine stanbul Tramvay irketi alanlar da iverenle yaptklar pazarlk sonrasnda indirilmesi konusunda anlamaya varmlard.494 Devletin kendi iyerlerinde alan ve mesai saatlerinin uzatlmasna kar kan iileri ar bir ekilde cezalandrd grlmekteydi.495 Peki devletin mesai saatlerinin drlmesi konusunda zel sektrdeki iilerden gelen taleplere kar tavr ne olmutu? 1910 ylnn yaz aylarnda Bursa ve Bilecik havalisindeki kadn ve ocuk iiler alma saatlerinin uzunluunu da gereke gstererek grev yapmt. ilerin teden beri durumun dzeltilmesi ynnde giriimde bulunduklar anlalyor. Zira, Bursa valilii bir sene nce merkezi hkmete yrede alan iilerin mesai saatlerinin dzenlenmesini de ieren bir dizi istekte bulunmu, istekler reddedilmiti. Valiliin nerileri Meclis-i Umumi-i Vilayete kararlar ieren talimatnameden ibaretti. Talimatname,
490 491

mesai sresinin 12 saate

alnan

Ticaret ve Nafa

kdam, 21 Austos 1325 (3 Eyll 1909), s.2. kdam, 1 Eyll1325 (14 Eyll 1909), s.3. 492 nsaniyet, 18 Terinisani 1326 (1 Aralk 1910), s.1-2.Nr:1. Madde:18 Evkat- mesainin gnde 8 saate hasredilmesi 493 kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. 494 Tanin, 7 Mart 1326 (20 Mart 1910), s.4. 495 B.O.A, ZB. 352/16.11 Mart 1324 (24 Mart 1908).

131

Nezaretinde ve nihayet ura-y Devlette grld. ura-y Devlet; serbesti-i say u amal kaidesine aykr bulunduu gerekesiyle mesai saatlerine bir snrlandrma getirmedi.496 Oysa Bursa merkez ve bal yerlerdeki ipek fabrikalarnda alan ve ok byk bir ksm kadn ve ocuklardan oluan iiler gnde 14-15 saat kadar almaktayd.497 iler, grev srasnda valilie dileke vererek mesai saatlerinin ksaltlmasn istedilerse de ura-y Devletin serbesti-i mel kaidesi (alma hrriyeti) ne dair karar gerei, valilik bu konuda iiler yararna bir ey yapamad. Ancak, iyeri sahipleriyle grmeler yapld, onlar da eitli bahaneler ileri srerek mesai saatlerinin snrlandrlmasna kar ktlar.498 ura-y Devletin karar Osmanl Devletinin mesai saatlerinin ksaltlmasna ve standart hline getirilmesine dair temel yaklamn ortaya koymaktadr. Bu anlamda lkede liberal bir uygulama vard. Mesai saatlerinin standartl bakmndan devlete ait iyerlerinde alan iilerin, zel sektrde alanlara gre daha ansl olduklar sylenebilir. Devlet, Ali Ferruh Beyin uyarsn dikkate almam, bu durum lkede ortaya kan ok saydaki grevin sebeplerinden biri olmutur. XX. yzyln balarna gelindiinde iiler, lkede bulunan yabanc iilerin de etkisiyle artk daha bilinli, haklarn elde etme adna mcadele veren bir anlaya ulamlard. Ancak, nlerinde liberal bir devlet mekanizmasn bulmalar, mevcut yapy istedikleri ekilde kendi lehlerine dndrememelerinin en nemli sebebini oluturdu. Devletin alanlarn mesailerine snrlama getirdii de oluyordu. rnein memurlarn alma saatleri Meclis-i Vkelaca Ramazan ayna mahsus olmak zere 4 saate indirilmiti.499 Ancak, bu uygulamann iileri de kapsayp kapsamad ak deildir. Osmanl Devletinin yklna kadar mesai saatleri bir standarda

kavumamt. Cumhuriyetin ilk yllarnda rnein 1925 ylnda Adana pamuk iileri de yaz aylarnda saat mola hari gnde en az 10 ve hatta 11 saat
496 497

B.O.A, DH.D.107/17.Lef:2. 6 Terinisani 1326 (19 Kasm 1910). B.O.A, DH.D.107/17.Lef:4. 8 Austos 1326 (21 Austos 1910). 498 B.O.A, DH.D.107/17. Lef:3. 5 Austos 1326 (18 Austos 1910). 499 Tanin, 31 Austos 1326 (14 Eyll 1910), s.3.

132

almaktayd.500 Adana tarm iilerinin kendine zg kltrlerine baklrsa, gn iindeki alma sreleri Osmanl Devleti zamanndan kalmt.501 alma srelerindeki farkl uygulamalar 1936 tarihine kadar devam etti. Nihayet 1936'da karlan 3008 Sayl Kanunu ile 8 saatlik ign genel kural hline geldi.502

2. Tatiller ve zinler Tatil zamanlarnn belirlenmesinde teden beri dince kutsal bilinen gnlerin esas alnd bir gerektir. XVI. yzyldaki Sleymaniye Camii ve mareti inaat srasnda zorunlu istihdama tabi tutulan iiler bile kendi dinlerince kutsal bilinen gnlerde tatil yapmaktayd. Buna gre; Mslmanlar en uzun tatillerini Ramazan ve Kurban Bayramnda yapmlard. Bu bayramlarda yalnz Mslmanlar deil, Hristiyanlar da tatil yapmaktayd. Ayrca Mslmanlar iin Cuma gnleri de hafta tatiliydi. Hafta tatiline mutlaka uyulurken, bayram gnlerinde ounlukla tatil yaplmaktayd. Ancak, ok gerekli durumlarda bayramn birinci ve ikinci gnnde bile ok az sayda alann i banda olduu grlebilmekteydi. Hristiyan iilerin de hemen tamam Paskalya yortularna tesadf eden gnlerde almamaktayd. Hristiyanlar ile Museviler de hafta tatillerini kutsal gnleri olan Pazar ve Cumartesi gnlerinde yapmaktayd.503 XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarna gelindiinde tatil zamanlar bakmndan Mslmanlar iin deien bir eyin olmad grlmektedir. Tatil gnleri devlet sektrnde kesin bir ifade ile ortaya konmaktadr. rnein, btn asker fabrikalarla imalt yerlerinde istihdam edilecek iiler iin geerli olan ve iyeri itz olarak niteleyebileceimiz 27 ubat 1893 tarihli "Amele Nizamname-i

500 501

Hilmi (Uran), Adana Ziraat Amelesi, s.10. rnein, iiler mesainin sona ermesiyle hep birlikte u duay okurlard: "Akama hrmet, sabaha niyet, kolumuza kuvvet, aamza devlet, kr eytana lanet, bir daha lanet, bir daha lanet, brahim Paa'ya rahmet, peygamberimize salavat..." brahim Paann isminin duann iinde zikredilmesinin sebebi, daha nce Adana'nn pazar Sal gn olduundan iiler pazara gitmek iin Pazartesi akama kadar alp, gece Adana'ya ulamaktayken, Msrl brahim Paa 1250' (1834) den itibaren bu usul kaldrarak iilerin Pazartesi leye kadar almalarn emretmi ve tam yevmiye almalarn temin etmiti. te bu sebeple iiler onun bu iyiliini unutmamlard. Hilmi, Adana Ziraat Amelesi, s.10. 502 Cankut Centel, alma Sresi, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:1, stanbul, 1996, s.215. 503 Barkan, Sleymaniye Camii, s.170-174.

133

Dahilisi"nde tatil gnleri aka belirlenmiti. Nizamnamenin 11. maddesinde ad geen iyerlerindeki personel iin tatil zaman Ramazan ve Kurban bayram ile Cuma gnleriydi.504 Yine devlete yaplan Hicaz Demir yolunda alan iiler de Cuma gnlerinde hafta tatili yapmaktayd.505 Baz esnaf da Cuma gnn tatil olarak kabul etmekteydi. Nitekim 8 Mays 1910 tarihli bir gazetede yer alan habere gre Esnaf Kethdal, Cuma gnne hrmeten Uzunar dkkanlarnn bu gnde kapal olacaklarn belirtiyordu.506 Baz irketlerde hafta tatilleri konusunda anlamazlklar kyordu. rnein, Anadolu Demir yolu alanlarndan ounun gnde 17 saat altklar hlde, haftada hatta ayda bir kez bile tatil yapamadklarna dair gazete haberlerine rastlanyordu.507 Son dnemde kurulan partilerden Osmanl Sosyalist Frkas da programnda iilerin hafta tatiline deiniyordu. Buna gre iiler haftada bir gn tatil yapacaklard.508 Din bayramlar ile Cuma gnnn haricinde bir de devlet tarafndan iln edilen resmi bayram gnleri vard. Hseyin Cahit, 28 Mart 1910 tarihli Tanindeki Yeni Bir Yevm-i Tatil balkl yazsnda, Meclis-i Mebusann Hazret-i Muhammedin doum gnnn tatil olmas ynnde karar aldn ve bunun rade-i Seniyye ile yrrle girdiini belirtiyordu. Ancak, yazda bu tatilin kimleri bilgi kapsayacana, dolaysyla iileri de kapsayp kapsamayacana dair

bulunmamaktadr.509 Yine 8 Temmuz 1909 tarihli "Her sene on temmuz tarihinin yad- resmiye-i Osmaniye'den addine dair kanun" a eklenen bir maddede "Temmuzun onuncu gn yd- resmiye-i Osmaniye'den olup her sene yevm-i mezkurde icra-y ehr-i yin edilecektir" denilmekteydi.510 Buna gre 10 Temmuz Merutiyetin iln gn olan 10 Temmuz resm bayram iln edilmiti. Buna ramen 10 Temmuz ve Hazret-i Muhammed'in doum gnnn iilerin mesai saatlerini ne
504 505

Dstur, I.Tertip, cilt:6, Ankara, 1939, s.1371, Glsoy, Hicaz Demiryolu, s.116. 506 Tanin, 25 Nisan 1910 (8 Mays 1910), s.3. 507 kdam, 21 Austos 1325 (3 Eyll 1909), s.2. 508 nsaniyet, 18 Terinisani1326 (1 Aralk 1910), s.1-2. 509 Tanin, 15 Mart 1910 (28 Mart 1910), s. 1. 510 Dstur, II.Tertip, cilt:1, s.351.

134

ekilde etkiledii ak deildir. Cumhuriyet dneminde ise 1924 ylnda kabul edilen Hafta Tatili Kanunuyla haftada bir gn tatil yaplmas usul getirilmitir.511 Tatiller haricinde iilerin yllk izinlerinin olup olmad da nem tamaktadr. Devlete ait fabrikalarda iilerin tatil gnlerine deinilirken, yllk izinlerinden sz edilmemekteydi. Ancak, bu zamanlar dnda izin verilmeyeceine dair bir hkm de yoktu. Hatta bu konuda bir hogrnn olduu da anlalmaktadr. Asker fabrikalarla imalthanelerde alan iiler iin karlan amele nizamnamesinin 23. maddesinde izin alarak memleketine (sla) giden iilere dnnde i garantisi verildiinden bahsedilmektedir.512 stanbul Belediyesi bnyesinde temizlik ilerinde alan iilerin yllk on be gn izinleri vard. Bir senelik hizmetten sonra iiye, senede 15 gn izin verilmekteydi. "Bir sene hsn- hizmetten sonra" ifadesi yeni ie giren bir iinin ancak bir yln doldurmasndan ve hizmetini de iyi bir ekilde yapmasndan sonra izne hak kazand eklinde anlalabilir. ilerin bu 15 gnlk izin sresinde cretleri kesilmeyip alyor gibi kabul edilerek tam yevmiye verilmekteydi.513 Bu Talimatname hkm 1913 ylndan itibaren geerli olmutu. zel sektrde de yllk izin hakk veren irketlerin varl bilinmektedir. ark Demiryollarna ait nizamname hkmlerine gre alanlarn senelik 21 gnlk izin hakk bulunmaktayd.514 alanlarn salk sorunlar nedeniyle de izin aldklar grlmekteydi. Zorunlu olarak izne ayrlan iilerin izin srelerinin ne kadar olaca doktor raporlarna balyd. rnein ini Fabrika- Hmayununda alan Sleyman Aa'ya doktor raporuyla 6 aylk izin verilmiti.515

Cankut Centel, alma Sresi, s.215. Madde:23 Tayin ve tahdit olunacak mddet zarfnda avdet etmek artyla devair-i askeriyeye mensup fabrikalar ile sair imalt- askeriye mahalleri merasndan mezuniyet alarak slaya giden amele-i daime hini avdetinde hizmet-i sabkasna kabul ve istihdam klnr". Dstur, I.Tertip, cilt:6, s. 1372. 513 O.Nuri Ergin, Mecelle-i Umur- Belediye, cilt:4, stanbul, 1995, s.2084. Heyet-i Fenniye Mdriyeti ile Memurni Fenniyesinin Vazaifini Hav Talimat. 514 kdam, 1 Eyll1325 (14 Eyll 1909), s.3. 515 B.O.A, Y.MTV.177/141, Lef:1. 15 Mays 1314 (27 Mays 1898).
512

511

135

c. Sosyal Gvenlik Hakk Olarak Emeklilik Emekli ayl balanabilir yaa ulam ve emekli aylna hak kazandran dier koullar yerine getirerek iinden ayrlan ve kendisine emekli ayl balanm olan kiinin durumu516 olarak tanmlanan emeklilik kavramyla Osmanl Devleti alanlarnn tanmas en erken XIX.yzyln ikinci yarsdr. Bu dnemden itibaren ncelikle devlet memurlar iin emekli sandklar kuruldu. Kurulan ilk kurumlardan bazlar 1866 tarihli Asker Tekad Sand, 1881 tarihli Sivil Memurlar Sand, 1890 tarihli Seyr-i Sefain Tekad Sand idi.517 ilerin sosyal gvenlii asndan son derece byk bir neme sahip olan emeklilik hakk Osmanl Devleti zamannda iilere tannan bir hak myd? Yoksa emeklilik yalnzca memurlar ve askerler iin mi dzenlenmiti?518 lkede iiler iin oluturulan emeklilik sisteminin en ge XIX. yzyln son eyreinde nce devlet kurulularndan balamak zere yava yava ve nadiren de zel teebbse ait iyerlerinde uyguland anlalmaktadr. Osmanl kaynaklarnda ii emeklilii ile ilgili belki de en eski kayt

Tersane-i mire alanlarna aittir. Konu, 12 evval 1296 (1 Austos 1879) tarihli ura-y Devlet mazbatasnda ad geen iyerinden emekli olmu iilerle vefat etmi olanlarn dul ve yetimlerinin maalarnn verilebilmesi iin ii aylklarndan yaplan kesintinin artrlmas nedeniyle gndeme gelmiti.519 yle anlalyor ki Tersane-i mire'de en ge 1870'lerin bandan itibaren emeklilik sistemi kurulmutu. nk mazbata ierii okunduunda tersaneden emekli olmu kiilerin maa aldklar anlalmaktadr.

516 517

Ali Gzel, Emeklilik, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:1, s.370. M. Ali ule, i Emeklilii, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:2, s.101. 518 ule, Osmanl dnemindeki emeklilikle ilgili dzenlemelerin asker ve sivil devlet memurlaryla snrl kaldn belirterek, iilere ait bir emekli sandndan bahsetmemektedir. ule, i Emeklilii, s.101. 519 B.O.A, rade ura-y Devlet, nr: 2649. 12 evval 1296 (1 Austos 1879). Mazbata ieriine gre Tersane-i mire'de alan iilerin aylklarndan her ay %2 orannda yaplan kesinti artk %5'e kartlyordu. Mevcut kesintilerle gelecekte emekli, dul ve yetimlerin maalarnn denmesi tehlikeye girebilecekti. nk hem kesinti oranlar dkt hem de alan ii says gn getike azalyordu. i says daha nceleri 800 iken imdi 300'e dmt.

136

27 ubat 1892 tarihinde asker fabrikalarla imalthanelerde alan iiler iin bir nizamnamenin karlmas srasnda ura-y Devlet mazbatasnda Tersane-i mire iileri iin bir emekli sandnn varlndan bahsediliyordu.520 Nitekim tersane iilerine malliyetlerinden dolay da maa dendii grlmekteydi. Bu iyerinde alrken makine arpmasndan dolay sa gz grmez olan Salih adl kii maann artrlmas iin padiaha ba vurmutu. Maann kanunun ngrd miktardan daha fazla olmak zere ulamt.521 Belki de ilk emekli sandnn oluturulduu iyeri olan Tersane-i mirede 1910 ylnda 60 maddeden oluan olduka detayl diyebileceimiz, alanlarn emekliliklerini dzenleyen yeni bir nizamname oluturuldu.522 Nizamnameye gre; alanlar iki ekilde emeklilie hak kazanmaktaydlar. Birincisi; sreye bal olarak elde edilen emeklilik, dieri de malliyet dolaysyla elde edilen emeklilikti. Emeklilii elde etmenin alt snr 20 sene almakt. Azami alma sresi de 40 yl olarak belirlenmiti. Ancak, alabilecek beden shhati yerinde olup da sanatnda fevkalade maharete sahip olanlar gerek duyulmas hlinde emeklilie zorlanmayacaklard (m.17). Bu zellie sahip olmayanlar zorunlu olarak emeklilie sevk edilmekteydi. Oysa nizamnamenin kabul ve yaymndan nce emeklilie hak kazanmann sresi emekli sandna 10 yl denek yatrmakt. Bu tarih itibariyle emekli sandna 10 yl sreyle aidat dememi olanlar yeni hkmlere tabi olacaklard (m.22). Dolaysyla daha nce emeklilik iin asgar emeklilik sresi olan 10 yl, yeni dzenlemeyle 20 yla karlyordu. iler hizmet karl emekli olmalarnn dnda mallen emeklilik hakkna da sahiplerdi. Malliyet maandan yararlanabilecekler iki ksma yarlmt. Birincisi; bakasnn yardmna cismen muhta olanlar, ikincisi bakasnn yardm olmadan yaayabilen ancak, alamaz durumda olanlar (m.18, 19). Malliyet nedeniyle
520 521

80 kurua karlmasn talep eden Salih'e,

padiahn emriyle 20 kuru da hazineden denerek toplam maa 100 kurua

B.O.A, rade Hususi. 1310.S.47. 15 ubat 1308 (27 ubat 1893). B.O.A, rade Hususi, 1310..41. 15 ubat 1308 (27 ubat 1893). 522 Dstur, II. Tertip, cilt:3, stanbul, 1330 (1914), s.211-226.

137

emekli olanlar malliyet derecelerine gre az ya da ok maa almaktaydlar. Birinci derecede mall olanlar hizmet sreleri ka sene olursa olsun son hizmet maalarnn drtte ile emekli olurlard. kinci derecede mall olup hizmet sresi 10 seneden az olanlar son hizmet maalarnn te birini, hizmetleri 10 seneden fazlaysa yarsn alrlard (m.33). Bu maalar kiinin i esnasnda urad kazalar neticesinde olursa hak edilmekteydi. Eer i bandan baka bir yerde herhangi bir sebepten dolay malliyet durumu meydana gelirse yukardaki miktarlarn te ikisi tahsis olunurdu (m.33). alanlarn lmesi durumunda geride braktklar dul ve yetimleri ile anne ve babalarna da belirli oranlarda maa balanmaktayd. Sz konusu kiilere srekli maa balanabilmesi iin iinin en az 10 yl almas gerekliydi. Kz ocuklar emekli maandan evleninceye kadar yararlanabilirlerdi (m.34). Ancak, elerinin lmesi veya boanmalar durumunda eski maalarna tekrar kavuma haklar vard (m.35). Osmanl dnemi iin ilgin olan bir uygulama vard ki o da kz ve erkek ocuklar arasnda fark gzetilmeyerek maan eit ekilde paylatrlmasyd ( m.36). lenin birden ok ei olmas hlinde onlara da maa denmekteydi. Ancak, toplam e says ka olursa olsun alaca hisse bir yetiminki kadar oluyordu (m.36). Yani diyelim ki bir ocuun hissesine 80 kuru dyorsa ve iki dul varsa bunlar 40ar kuru maa alyorlard. Yine lenin anne ve babasndan her ikisi de ayn ekilde bir yetimin hissesi kadar hakka sahiplerdi (m.36). Kz, dul eler ve annenin evlenmesi ve erkek ocuun 20 yan doldurmas durumunda maalar kesilirdi. Ancak, iki gz kr, felli, ktrm, deli, yerinden kmldayamaz hlde olan ve belirtilen sebepler nedeniyle alp kazan elde etmekten btn btn kalm olanlara malliyet maa yaadklar srece verilirdi. Erkekler de bu gruba dahildi( m.40). lenin geriye brakt dul ve yetimlere decek aylk maa iin de asgar cret tespit edilmiti. Buna gre bunlardan herhangi birinin ayda aldklar para 40 kuruun altna derse, bu miktar 40 kurua tamamlanacakt (m.37).

138

alann alma sresi yaknlarnn alacaklar parann derecesini de etkiliyordu. Bir senesini doldurmadan lenlerin yaknlarna hibir deme yaplmazken 10 senenin altnda hizmeti olanlara alma ylnn sresine gre bir kez olmak zere eitli miktarlarda deme yaplrd (m.39). Sonuta Tersane-i mire iileri iin kartlan ve emeklilik konusunu dzenleyen bu nizamname, gerek alanlara ve gerekse yaknlarna dnemine gre son derece nemli, ada haklar getirmekteydi. Ancak, eski emekli sistemine gre hem emekli sresi hem de emekli kesenei yzde yz artrlmt.523 Bununla birlikte burada alan bir iinin emeklilik sistemi olmayan zel bir iyerinde alan iiye gre son derece cazip haklara sahip olduu sylenebilir. Tersane-i mire'deki emeklilik sisteminin devlete ait dier iyerleri iin de rnek olduu anlalmaktadr. Amele snfnn elinin emei ile geinen aciz ve muhta takmndan olduklar ve koruma altna alnmas gerektii vurgulanarak, 1892 tarihinde tophane fabrikalarnda alan iiler iin de bir emekli sand oluturulmasna sratle balanmas gerektii vurgulanyordu.524 Nitekim 27 ubat 1893 tarihinde hazrlanan ve btn asker fabrikalar ile imalthaneleri kapsayan Amele Nizamname-i Dahilsinin ikinci blmnde emeklilik bir hak olarak belirtilmekteydi. Nizamnamenin 24. maddesinde Bab- Seraskeri, tersane ve Tophane-i mireye mensup fabrikalar ile dier asker iyerlerinde alan maal ve yevmiyeli ustalarla daim iilerin nizamname gerei %5 aidat demek suretiyle emeklilik hakkna sahip olacaklar belirtilmekteydi. Yine ayn maddede sz konusu alanlarn lmesi hlinde geride braktklar dul ve yetimlerine de nizam dairesinde maa balanacakt.525 Her ne kadar emekli olmann artlarna dair detayl bilgi verilmese de iilerin byle bir hakka sahip olmalar son derece nemliydi. Nizamnamede dikkat
523

Eski emekli sandna alann aylk maann %5i kesilirken yeni dzenlemede bu oran %10a kartlmt (m.43). 524 B.O.A, rade Hususi, 1310.S.47, 15 ubat 1308 (27 ubat 1893). 525 Dstur, I.Tertip, cilt:6, s.1372. B.O.A, rade Hususi, 1310.S.47. 15 ubat 1308 (27 ubat 1893).

139

eken bir baka husus da; maal ve yevmiyeli alanlarn ayn kategoride deerlendirilmesidir. Ayn iyerinde geici iiler de altrlmasna ramen bunlara emeklilik hakknn verilmedii anlalmaktadr. Emeklilik hakk konusunda detayl bilgiye de , Hicaz Demir yolu alanlarnn emeklilik haklarn dzenleyen nizamnamede rastlamaktadr. 28 Austos 1904 tarihli Hamidiye Hicaz Demiryolu Memurin ve Mstahdeminine Mahsus Tekat Nizamnamesi526 blm ve yirmi maddeden olumaktadr. Birinci maddede; Hamidiye Hicaz Demir yolu daresi Maliye Nezaretinde ibu demir yolu memurin ve mstahdeminine mahsus bir tekad sand tekil klnacaktr denilerek sandn kuruluu iln edilmekteydi. Nizamnameye gre; buradaki memur ve dier alanlar emeklilik hakkna sahip oluyorlard. Bunlardan vefat edenlerin dul ve yetimlerine maa tahsis ediliyor; ancak yevmiye ile kullanlan ii ve saire mstesna olduu gibi, geici olarak istihdam edilen memurlar da kendi talep ve istekleriyle aidat demedike emeklilik hakkndan yararlanamyorlard (m.3). Ancak, izinsiz olarak yabanc hizmetine giren, mebbeden rtbe ve memuriyetten ve meden hukuktan derek mahkum olanlar emeklilik hakkna sahip olamazlar fakat, mahkumlarn vefatndan sonra ailelerine maa balanrd (m. 6). Emeklilie hak kazanabilmek iin gerekli olan hizmet sresi de belirtilmiti. Buna gre; bir memurun emeklilik hakkndan yararlanabilmesi iin Hamidiye Hicaz Demir yolunda yirmi yandan itibaren 20 sene muvazzaf olarak hizmet etmi olmas artt ( m.4). Tersane-i mire alanlarnda olduu gibi buradakiler de i kazasna uramalar hlinde mallen emekli olabilmekteydi. Memur ve alanlardan biri yapmakla ykml olduu grevi yapmas sebebiyle demir yolu hizmetinde kullanlamayacak derecede alil (hasta) ve sakat olursa alma sresi yirmi seneyi doldursun doldurmasn fevkalade tekade (olaan st emeklilie) hak kazanrd
526

BOA, rade Hususi, nr:87, 15 Austos 1320 (28 Austos 1904).

140

(m.5). Fevkalade emeklilii kazanm olanlar

yapt ii nedeniyle bakasnn

yardmna muhta olacak derecede cismen mall ve sakat olmu ise, son memuriyet ve hizmet maann yars ile emekli edilirlerdi. Cismen bakasnn yardmna muhta olmayp fakat, demir yolu dnda baka bir ite alabilecek kadar mall olanlara son hizmeti maann drtte biri ve hizmet sresi on yl gemi ise te biri miktarnda emeklilik maa tahsis edilirdi (m. 9). Emeklilik sresini doldurmadan iten ayrlanlara kesintilerin yars iade ediliyordu. Emeklilii hak etmeden grevden alnan veya istifa eden demir yolu memur ve alanlar altklar sre iinde mahkum olmamlarsa memuriyetlerine balamalarndan grevden alnma veya istifa tarihlerine kadar maalarndan % 5 hesabyla sanda ne kadar para vermilerse onun yars kendilerine nakden denirdi (m.14). Yukarda szn ettiimiz iyerlerindeki emeklilik dzenlemelerine ilave olarak dier baz devlet teekkllerinde de emeklilikle ilgili dzenleme bulunmaktayd. rnein, Fes Fabrikas iilerine ait en ge 1908 yl itibariyle bir emekli sand bulunduu anlalmaktadr.527 Yine Hali vapurlar alanlar iin de "Hali Vapurlar irketi Memurnin Tekat Sand Nizamnamesi" ad altnda bir nizamname vard.528 Nizamnamenin birinci maddesinde irket memurlar ile onlarn dul ve yetimlerini kapsad yazldr. Ad geen memurlar iinde bugnk anlamda iiler de bulunmaktayd. Nitekim Hali Vapurlar irketi Memurn ve Mstahdemn Nizamnamesinde memur ve amele (ii) tanmlar yaplm, burada memur ii ayrm yaplrken alann yevmiye ile alp almamas l olarak deerlendirilmitir. Nizamnamede ad geen ustabalar, tesviyeciler, kazanclar, demirciler, marangozlar, amele-i diye eklinde anlan iiler ve hamallar "ikinci derecede bulunan memurn-i muvazzafa" olarak snflandrlmaktadr.529 te Emekli sand nizamnamesindeki memurlarn

527 528

kdam, 21 Austos 1324 (3 Eyll 1908), s.2. Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2384-2389. 529 Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2378-2379.

141

iinde bugn ii olarak deerlendirebileceimiz alanlar yer almaktadr. Emeklilik hakkndan mahrum olan iiler ise yevmiye ile alanlard. Hali vapurlar alanlarnn emeklilik haklarn dzenleyen nizamnamenin ikinci maddesinde irket alanlarnn bu nizamnameye uymak zorunda olduklar belirtiliyordu. Yine ayn madde emeklilik hakkndan yararlanabilmek iin hlen alanlar ile ilerde ie girecek olanlarn ie giri annda krk yandan yukar olmamalar esasn getiriyordu. Nizamnamede beden ve akl zafiyetinden dolay alamayan ve grev srasnda i kazas geirerek grev yapamaz duruma gelen alanlarn mallen emekli olacaklar yazlyd. Ancak, alann malliyet maa alabilmesi iin on sene alm olmas gerekiyordu (m.10). Malliyet maana balanacak kiilerin bunu iki doktorun raporuyla belgelemeleri, tabiplerin raporuna gre malliyetin derecesi azsa hafif ilerde altrlmas, ar bir malliyet sz konusuysa ancak o zaman maa balanmas esasn getiriyordu (m.11). Belirli bir yaa ulaanlar da mallen emekli olabilirdi. Buna gre; 65 yan doldurmu her memur malliyetini ispat etmeksizin kendi istei ile veya irketin uygun bulmas hlinde emekli edilirdi. Bunlar mall addedilerek maa balanrd (m.14). ten karlan veya kendi istei ile iten ayrlanlar sanda teslim etmi olduklar paray alabilirler (m.15) ancak, ceza alarak iten atlan memur ve alanlar henz emeklilik hakkn elde etmemise emekli sandndaki haklarn kaybederdi (m.16). Tpk ayrnts verilen dier emekli sistemlerinde olduu gibi burada da alann lmesi hlinde yaknlarna emekli maa balanmaktayd. Fakat dierlerine gre baz kk farkllklar vard. rnein, bir dul kadnn, kocasnn maan alabilmesi iin lmden en az yl nce evli olmas artt (m.17). Yine ayn maddede alan veya emekli bir memurun boanm eine maa denmeyecei, ancak ocuklarna yetim maa verilecei hkme balanyordu. Tam on seneyi

142

doldurmam olarak vazife uruna len memurlarn dul ve yetimlerine belirli oranlarda maa balanmaktayd( m.20). alanlarn e ve ocuklarna maa balanmas son derece normal bir uygulama olmakla birlikte bazen nizamname hkmlerinin dna klarak alanlar yakn akrabalarna da maa balanmaktayd. Hicaz Demir yolunun yapm srasnda yaralanan ya da lenlerin e ve ocuklar dndaki yaknlarna da maa balanyordu. rnein, Hamidiye Hicaz Demir yolunda alrken len Selimin annesi, ei, iki kz kardei ve iki oluna Hazine-i Maliyece her ay ellier kuru maa balanmas kararlatrlmt.530 Hamidiye Hicaz Demir yolu emekli nizamnamesinde lm hlinde sadece lenin dul ve yetimlerine maa balanaca hkm vard. Oysa bu rnekte yalnz e ve ocuklara deil, anne ve kz kardelere de maa baland grlmektedir. Devlete ait iyerlerinde ounlukla emeklilik sistemi oluturulmuken zel sektrn alanlarn emekliliine bak acaba nasld? Elimizde buna dair rnekten ilki Paabahe ie fabrikas alanlaryla ilgilidir. Paabahe ie fabrikas alanlar 1909 yl balarnda grev yapmt. skdar mutasarrfnn grevlendirdii Kolaas Mahmut Bey, Paabahe ie fabrikas iilerinin greviyle ilgili yapt aratrmaya dair bir rapor hazrlamt. Mahmut Bey, ad geen fabrikada sigorta ve emeklilik sisteminin olmadn bildiriyordu. Yzlerce ii altran Paabahe ie fabrikasnn imtiyaz 1884'te verilmi,
531

fabrika 1885'te Modyanu adl bir yabanc tarafndan kurulmu,532 1909

tarihine gelindiinde hlen ayn ahsn mlkiyetinde retimine devem etmekteydi.533 Uzun yllar boyu ok sayda ii altrarak faaliyet gsteren fabrikann iileri iin bir emeklilik sistemi oluturmam olmas, zel sektrn bu ie scak bakmad izlenimini uyandrmaktadr.

530 531

B.O.A, rade Hususi, nr: 72. 20 Haziran 1323 (3 Temmuz 1907). B.O.A, ZB.364/110, Lef:1. 17 Mart 1325 (30 Mart 1909). 532 Osmanl Sanayi, s.69. 533 B.O.A, ZB. 364/110, Lef:1. 17 Mart 1325 (30 Mart 1909).

143

zel teebbse ait bir baka i yeri olan Anadolu Osmanl Demir yolunda ise ie fabrikasnn aksine emeklilik sistemi bulunmaktayd. Sistemin ne zaman kurulduu anlalamamakla birlikte, 1909 ylna gelindiinde irket alanlarndan emeklilik hakkna sahip olup maa alanlar vard.534 Peki emekli sandnn kurulmas ynnde imtiyaz szlemesinde bir madde bulunuyor muydu, dolaysyla devletin bu yndeki giriimleri sonunda m kuruldu? Yoksa irket sistemi, kendi artlarnn gerei olarak ve kendisi isteyerek mi oluturdu? mtiyaz szlemesinde emekli sand kurulmasna dair bir kayt yoktu. irket alanlarndan Dr. Arhangelos Gavriel yazd kitabnda irket alanlarnn %15'inin her sene grevinden istifa ettiini, bu nedenle de irketin emekli sand tekiline bu igc kaybn nlemek iin bavurduunu belirtmektedir. Yine Gavriel'in verdii bilgiye gre; memuriyeti terk etmi biri o gne kadar emekli sandndaki kazanlm haklarn kaybetmekteydi. Ad geen sanda itirak edenler, ilk sene aldklar maan %10'nu sonraki senlerde ise % 5'ini vermekteydiler. Eer maaa zam yaplrsa bu %5'e ilave olarak yaplan zam miktarnn tamam alt ay boyunca emekli sandna kesilirdi. alma sresi on yl ve daha fazla olan ve istifa eden kii sandkta biriken parasnn %50'sini faizsiz olarak alrd. irkette yirmi yl ve daha uzun sre alarak istifa edenlerin birikmi paralarnn tamamn faizsiz olarak alma haklar vard.535 alanlar arasnda ounluu tekil eden ve gndelikle alan gardfren, makas, atei, geit bekisi ve hat muhafz gibi memurlar emeklilik hakkna sahip deillerdi. Bir memur alma esnasnda sakat ve aresiz kaldnda alma sresi on yldan azsa kendisine hibir hak tannmaz, eer bu kii lecek olsa, e ve ocuklarna bir ey braklmazd. Ancak, sandk komisyonu isterse az bir mkfatta bulunabilirdi.

Arhengelaos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.231. 31 Kanunsani 1909 (13 ubat 1910) tarihinde irketten emekli maa alanlarn says 9'du. Bu tarihte emekli maa alanlar olduuna gre ve emekli olabilmek iin 30 yl alp 55 yan doldurma art bulunduuna gre ok uzun yllar ncesinde emekli sandnn kurulduu sylenebilir. 535 Arhengelaos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.227-228.

534

144

Daha nceki emekli sand artlarnda rastladmz bir uygulama Anadolu Osmanl Demir yolu emekli sandnda da bulunmaktayd. Buna gre; on seneden fazla alan ii ldnde geride brakaca dul ve yetimlerine ve ana babas eer yal ve dknse onlara maann %10'u orannda maa balanr ancak, 18 yan doldurmu yetimler bundan yararlanamazlard. Bu hkm hem kz ve hem de erkek ocuklar iin geerliydi. Ancak, on seneden daha az alm bir kii, i esnasnda alamayacak derecede hasta ve dkn olsa hibir hak talebinde bulunamazd. irkette alan bir kii 30 seneyi doldurmusa emeklilie hak kazanyordu. Bu sreyi doldurmadan iten atlanlar emekli sandndan hibir ey alamazlard. Gavriel, irkette emekli paras vermemek iin otuzuncu yln dolmasna birka gn kala iilerin gayri meru sebeplerden dolay iten karldklarna ska rastlandn belirtmektedir. Nitekim 1910 yl sonlarnda irketten emekli maa alan toplam 9 kiinin bulunmas irketin bu yola bavurduunu dorulamaktadr.536 23 Nisan 1912 tarihli "Boazii Elektrikli Demir yolu irketi

Mukavelenamesi"nde sz konusu irketin istihdam edecei iiler iin bir emekli sand kurulmas 19. maddede hkme balanyordu. Ayrca bu sanda ait dzenlemeler de hkmet tarafndan tasdik edilecekti.537 Alman vatanda Msy Len'e verilmi olan bu imtiyazn538 szlemesinde emekli sand kurulmasnn kayt altna alnmas ilgintir. Buna karn ie fabrikas ile Anadolu Demiryollar imtiyaz szlemeleri ve daha bir ok szlemede buna dair bir hkm bulunmamaktayd. Bu durum eer irket tarafndan teklif edilmediyse devletin zamanla ii haklar konusunda daha duyarl hareket ettiini gstermektedir. Washington bykeliliinden Ali Ferruh Bey padiaha yazd 20 Austos 1900 tarihli mektubunda iilerle ilgili yaplmasn teklif ettii eyler ararsnda i gremez durumda olan iiler ve dullar iin emekli sand kurulmas da vard. Bykelilik bu tedbirin Avrupa devletlerini muzdarip eden amele ve terk-i

536 537

Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demir yolu, s.228-131. Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2560. 538 Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2553.

145

meagil (ii ve grev) olaylarnn ortaya kmasna engel olacan belirtiyordu.539 Ali Ferruh'un bahsettii tarihten ok nce alamayacak derecede dkn olan ii ve onlarn dul ve yetimleri iin emekli sand kurulmutu. Fakat belki de bykeli btn iileri kapsayacak bir emeklilik sisteminden bahsediyordu. Emekli sandnn oluturulmasnn grevlerin nlenmesi iin bir sigorta olarak deerlendirilmesi de lkedeki ii haklarnn gelimesi ynnde katkda bulunmu olabilir. Btn bunlarn dnda Osmanl padiahlarnn zel hizmetlerini yapan hamallarn da belirli bir yatan sonra emekliye ayrlarak emekli maa aldklar grlmekteydi. Hatta emekliye ayrlm olan kiinin lmesiyle elerine de maa balanyordu. Sultan Abdlaziz'in hamallarndan olup len Hasan Aa'nn bota kalan 150 kuru emeklilik maa, ei Adile Hatuna tahsis edilmiti.540 Yine Sultan Abdlazizin annesinin hamallarndan Tahir Efendinin lmesiyle perian olan eine emsali gibi maa balanmt.541 Ebniye-i Seniye denilen Osmanl ailesine ait binalarda alan iilerden olup da alamayacak durumda olan iilere bazen bizzat padiahn emriyle malliyet maa balanmaktayd. Ebniye-i Seniyye iisinden Kayserili Ali Osman Aaya malliyeti nedeniyle 200 kuru maa tahsisi padiaha uygun grlmt.542 Bazen saray evresine yakn olmasa bile alanlarn elerine kanun d olarak da maa balanabilmekteydi. stelik bu yabanc olsa bile. Zeytinburnu Fabrika- Hmayununda alan ngiliz ustabalarndan iken devlete 30 yl hizmet ettikten sonra len Miralay Dan Beyin kars einin maandan baka geliri olmad gerekesiyle kendisine maa balanmasn istemiti.Yabanc ustabalarn, %5 olan emekli keseneini dememeleri nedeniyle emekli sandnca bunlarn vefatlar hlinde dul ve yetimlerine maa balanmas kurallara uygun deildi. Ancak, mteveffa Hobaret(?) Paann eine ltfen verilen maa kadar maa balanmas istenmekteydi. Bunun zerine sz konusu ahsn eine aylk 500 kuru maa
539 540

B.O.A, Y.PRK.EA. 36/36. 20 Austos 1900. B.O.A, rade Dhiliye, nr: 88142, 7 Mart 1305 (19 Mart 1889). 541 B.O.A, rade Dhiliye, nr: 89446, 30 Temmuz 1305 (11 Austos 1889). 542 B.O.A, rade Dhiliye, nr: 85682, 27 Temmuz 1304 (8 Austos 1888). Burada alan iinin ebniye-i seniyede alan daim bir ii mi yoksa serbest piyasaya alan bir ii mi olduu anlalamad.

146

balanmt.543 Anlalan daha nce de yabanc alanlara yksek seviyede maa balanmt. ilere emeklilik hakknn verilmeye balanmas XIX. yzyln ikinci yarsnn balarndan itibaren olmutu. lk uygulama devlet sektr olan Tersane-i mirede balam zamanla devlete ait dier iyerlerinde de uygulama devam etmiti. Bu konuda muhtemelen Batdaki gelimeler rnek alnmaktayd. Zira devlet Avrupada iilerle ilgili gelimeleri yakndan takip ediyordu. ilerin sosyal haklarnn iyiletirilmesi ynndeki giriimlerin sebeplerinden biri ii hareketlerinin nnn alnmas olabilir. Ancak, buna ramen II. Merutiyet ncesinde en fazla grev yaplan iyerleri devlete ait olanlard. Devlet sektrne gre zel kesimde sosyal hak olarak emekliliin tannmas daha ge balamt. Muhtemelen zel sektrde emeklilii ilk uygulayan irket Anadolu Osmanl Demir yolu irketiydi. Bu irkete verilen imtiyaz szlemesinde ii emekliliine dair bir madde bulunmuyordu. Buna ramen irket kendi inisiyatifi ile biraz da artlarn zorlamasyla emekli sand oluturmutu. Devletin XX. yzyln balarndan itibaren ii emeklilii konusunda daha titiz davranmaya balad anlalyor. Bunu grmek sektrde mmkn. uygulanan rnein, emeklilik Boazii yapt imtiyaz mukavelelerinde Elektrikli devlete Demir ait yolu irketi

Mukavelenamesine emekli sandnn kurulmasyla ilgili bir madde konmutu. zel sistemiyle iyerlerindekiler karlatrldnda devlet eliyle dzenlenenlerin dierlerine gre alanlar lehine hkmler barndrd aka grlr. rnein, Anadolu Osmanl Demir yolunda alma sresi 30 yl iken ayn dnemde Tersane-i mirede 10 yld. Yine emeklilik hakkndan yararlanmay nlemek iin irketin ii karma yoluna gittii de bir vaka idi. Devlete ait iyerlerinde ise iinin grev yapmas veya iyeri itznde belirtilen sulardan birini ilememesi hlinde kolay kolay iten atlmazd. Anadolu Osmanl Demir yolu alanlar emekli sand nizamnamesinin dzenlenmesi yolunda cidd giriimde bulundular. rnein, Eyll 1908 ylnda greve
B.O.A, rade Maliye, 1316 .M.11, 17 Mays 1314 (29 Mays 1898). B.O.A, rade Hususi, Nr:98. 23 ubat 1313 (7 Mart 1898) .
543

147

gittiler ve iverenden istekleri arasnda emekli sand nizamnamesinde iiler lehinde dzenleme yaplmas istei de vard.544 Oysa devlet messeselerindeki iiler de ok sk grev yaptklar hlde istekleri arasnda emeklilik konusu gemiyordu. Devletle zel kesim arasnda baz farkllklar varken dier taraftan devlete ait iyerlerinde de standart bir emeklilik mevzuat yoktu. Temelde alan kesime yaklamlar insancl, iyi niyetliydi ve bunlar ortak ynlerdi. Ancak, emeklilik sreleri, alann lmesi durumunda emekli maandan yararlanacak kiilerin says ve dier konularda bir takm farkl uygulamalar mevcuttu. rnein, Hicaz Demir yolu alanlar 20 ylda emekli olurken, ayn dnemde Tersane-i mirede alanlar 10 ylda emekli olabilmekteydi. Yine Tersane-i mirede alanlarn anne ve babalar, oullarnn lmesi durumunda onun emekli maandan belirli oranda para alabilirken, Hicaz Demir yolu ile ilgili dzenlemede byle bir husus yoktu. Emeklilikle ilgili bir baka husus da her zaman yasal dzenlemeye uyulmad idi. Padiah emriyle alann mevzuatta belirlenmeyen yaknlarna maa balanabiliyordu. Yine padiah istei ile maan miktar normalden daha yksek hle getirilebiliyordu. Nizamnamelerde sadece emekli maa deneceinden bahsedilmekte ancak, emekli ikramiyesinden sz edilmemektedir. yle anlalyor ki o dnemde emekli ikramiyesi kavram henz bir hak olarak deerlendirilmemekteydi. Sonuta; XIX. yzyln sonlaryla XX. yzyln balarnda ister kamu kesiminde isterse zel kesimde olsun bir emeklilik sistemi vard. Emeklilik hakk kamu kesiminde alan iilerin ok byk bir ksmn belki de tamamnkapsarken, zel sektrde henz yeni yeni ve nadiren uygulanyordu. zel teebbse ait iyerlerinde alan iilerin ezici ounluu, imparatorluun sonuna kadar kamu kesimindekilerin aksine emeklilik hakkndan yoksun olarak almaya devam ettiler.

544

Tanin, 2 Eyll 1324 (15 Eyll 1908), s.3.

148

d. Sosyal Yardmlar Osmanllar zamannda iilere iveren tarafndan salanan sosyal yardmlarn son derece snrl olduu grlmektedir. Bu balamda zikretmemizi gerektiren yardmlar, salk, barnma ve eitim yardmlardr. Salk yardm: Bu konuda XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren nemli admlar atlmaya balanm, XX. yzyln balarna gelindiinde ise kayda deer mesafeler kat edilmiti. Burada, alanlara salanan salk yardmlaryla bu yardmlarn yetersizlikleri ve aksayan hususlar zerinde durulacaktr. Osmanl Devletinde ii salna yer veren ilk dzenlemelerden biri 1865 tarihli Dilaver Paa Nizamnamesidir. Buna gre devlet, Ereli madenlerinde bir doktor bulunduracak, ii hasta olduunu beyan ederse hekim tarafndan muayene edilecek, hastal nemsizse tedavi edilecek, hastalk cidd ise ocak sahibi tarafndan bir hayvan tutularak yannda da bir adam olduu hlde kyne gnderilecekti. 545 Bu hkmn bir salk yardm olduu tartlr. nk alma esnasnda cidd ekilde yaralanan iinin bir hayvana bindirilerek evine gnderilmesi bir anlamda lme terk edilmesi demektir. Anlalan buradaki salk hizmeti, ilk yardm ve daha kk apl vakalar iin geerliydi. Daha geni apl bir tedavi sreci iin gerekli olan bir merkez rnein hastane bulunmamaktayd. Ereli kmr havzasndaki bu durumun on yllar boyu devam ettii anlalmaktadr. 1910 ylna gelindiinde hl ad geen kmr ocaklarnda alan iiler iin salk sorunlarnn sona ermedii anlalmaktadr. Ereli Kaymakam Tunal Hilmi, blgede bulunmas gereken doktorun srekli hizmet vermediini,
Yz ve elli ii yaralanmak, baylmak, hatta kan kusmak lmek tehlikesine uruyor da bir doktor bulamyor. Vakamz yazm zerine Kozlu Mdriyeti; kanunen mecbur diyerek doktor bulundurulmas emrini verdi. Lakin kim iitir! Hatta geende bir zavall Laz kardeimiz delirmi de hkmete kadar getirilmi, hkmet vastasyla memleketine gtrlecek oldu... Madenciden yol masraf istendi. Para yerine biz gndeririz cevab
Yiiter, Amele Hukuku, s.16-17. Ve ladr, Zonguldak Havzasnda i Hareketlerinin Tarihi, s. 44-45. Burada bir doktorun grevli bulunmasndaki ama, hastalananlara yardm etmek, hastalklarna are bulmak deil, hastalk bahanesiyle almaktan kanan iileri tespit idi. Hafif hasta olanlarn arlar, madende almalarn temin iin tedavi edilmekteydi.
545

149

alnd. Elbette!... nk daha ucuza mal olur!...Artk bu merhametsizlerden o zavallnn oluk ocuuna be on parack hediye etmek fazileti umulsun...546

Anlalan hl Dilaver Paa Nizamnamesinden kalan kurallar geerliliini koruyor olup,. iinin uzun sreli tedavisi iin bir hastane yoktu. Tedavisi ar olan iiler hastane yerine evlerine gnderiliyor, hastann e ve ocuklarna herhangi bir yardm yaplmyordu. Tunal Hilminin hazrlayarak merkeze gnderdii layhada; "mdi:

Ocaklarda srf amelenin shhatine, hayatna bakacak hatta devlet tarafndan doktorlar bulundurulmaldr" diyerek balad nerisini; "doktor saire gibi amelenin dorudan doruya ihtiyacatna memur edilecek olanlarn masraf karl madenciler zerine konulacak cz bir vergi ile temin edilebilir" diyerek sona erdiriyordu.547 Ksaca devlet, her ne kadar iilerin muayene ve tedavi olmalar iin bir doktor bulundurmay vaat etmise de bu konuda istenen hizmet yeterince verilememiti. Kaymakam, madencilerden yani kmr oca sahiplerinden alnacak bir miktar vergiyle iiler iin bir doktorun temin edilebilecei nerisini getirmiti. Ereli kmr ocaklar iisi iin devletin snrl bir yardmda bulunmasna karlk XX. yzyln balarna gelindiinde salk yardmnda yelpazenin bir miktar daha ald sylenebilir. rnein, "Hali Vapurlar irketi Memurnin Muavenet-i Tbbiye ve Teavn Sand Nizamnamesi"nde yalnz hasta deil, hasta yaknlar da tedavi edilmekteydi. Ancak, bu kesin bir hak deildi. Kazaya urayan veya hasta olan memur ve iinin e ve ocuklarnn sandktan yararlanmas, nizamnamenin yedinci maddesine gre mdrlke kararlatrlrd. Yani e ve ocuklar dorudan doruya salk yardm hakkna sahip deillerdi. Sekizinci maddeye gre irket tabibi, ila ve tedavi paras alamazd. te yandan bu yardmlar yalnzca irket tarafndan salanan yardmlar deildi. Sandn btesi, memur ve ii maalarndan kesilen %2'lik pay, irketin ayda deyecei en az 800 kuru ile nakd cezalarn yarsndan olumaktayd.548 Dolaysyla tedavi ve ila hizmeti iinin hem hakk hem
546 547

B.O.A, DH.MU, 90/47, 24 Mart 1326 (6 Nisan 1910). B.O.A, DH.MU, 90/47, 24 Mart 1326 (6 Nisan 1910). 548 Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2389-2390. te yandan Anadolu Demir yolu'nda tedavi ve ila giderleri alanlarn maalarndan, %1,5 oranndaki kesintilerle karlanr, irket herhangi bir katkda bulunmazd. ark Demiryollarnda da belirli oranlarda aylk cret kesintisi yaplr buna karlk "memurlar aylk bir

150

de ona sunulan bir yardmd. iler ve uygun grlmesi halinde e ve ocuklar, bedava muayene olmakta, ilaca para vermemekteydi. almakta olan bir ii, i yerinde hastalanrsa veya i kazasna urarsa herhangi bir salk yardm alabilir miydi? Asker fabrikalarla imalthanelerde alan iiler iin karlm olan "Amele Nizamname-i Dahilisi" nde 549 bu sorunun cevabn bulabilmekteyiz. Nizamnamenin 19. maddesine gre; hizmeti banda i yaparken yaralanan ii fabrikada bulunan doktor tarafndan muayene edilir, bundan sonra isterse tedavi edilmek zere asker hastaneye veya Gureba Hastanesine, eer hastaneye gitmek istemezse kendi ikametgahna gnderilir. Bu gibi durumlarda yar yevmiyesi verilir. Anlaldna gre iyerlerinde olas ii yaralanmas ve hastalklarna kar srekli bir hekim bulundurulmaktayd ve hastalar bu hekim tarafndan parasz muayene dilmekteydi. Muhtemelen iinin tedavisi de devlet tarafndan yaptrlyor, cret talep edilmiyordu. Nizamnamenin 20. maddesinde i kazasna uramad hlde imalthane veya fabrika dahilinde hastalanan alanlara yaplacak yardmlar dzenlenmekteydi. Buna gre; iilerden fabrika veya imalthane iinde hastalananlara isterlerse ellerine ilmuhaber verilerek tedavi iin Gureba Hastanesine gnderilir, bu trden olan hasta iilere, ileri bana gelinceye kadar cret denmezdi. Ancak, on be sene alm olan iiler hastalanrsa bunlara yarm yevmiye verilirdi (m. 21). Nizamnamede yer alan salkla ilgili yardmlarn daha sonra hazrlanan "Tophane Fabrikalarna Ait Talimatname-i Dhiliye" adl talimatnamede de yer ald grlmektedir. Talimatnamenin 12. maddesinde i kazasna urayanlarn iyerinde bulunan tabip tarafndan muayene edilmesi ve hastanede tedavisi

cret karlnda kendilerinin, elerinin, ocuklarnn ve hizmetkrlarnn ve tesadfen memuriyetleri gerei ikametlerine msade edilen hanelerde hastalanan akrabalarnn hastalklar esnasnda idare tabibleri tarafndan tedavileri yaplr ve ilalar bedava verilir"di. Anadolu Demiryollarnda alann kendisi bedava tedavi olup ila alrken ailesi hastalandnda tedavi olup olmamas shhiye memurlarnn insafna kalmtr. Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.176. ki demir yolu alanlarnn durumlar kyaslandnda ark Demiryollarnn daha geni bir hizmet sunduu grlmektedir. 549 Dstur, I. Tertip, cilt:6, s.1372.

151

yaplacakt. Ayrca bir nceki nizamname hkmnden farkl olarak bunlara tam yevmiye verilecekti.550 Btn bu salk yardmlar allan sre iin geerliydi. Emekliye ayrldklarnda alrken kendilerine yaplan salk yardmlar kesilmekteydi. nk emekli sand ya da o zamanki ifadeyle Tekad Sandklaryla ilgili nizamnamelerde emeklilerin salk hizmetleriyle ilgili bir dzenleme bulunmamaktayd. Hali vapurlar alanlarnda olduu gibi salk hizmetlerinden yararlanmak iin ayr bir sandk oluturulmakta ve kesintiler ona gre yaplmaktayd. Ulalan kaynaklarda zel sektrde alan iilere dnk karlksz bir salk yardm yapldna dair herhangi bir bilgiye rastlanmad. Ancak, devletin zel sektre verdii baz imtiyaz szlemelerinde salk hizmetlerinin salanmas ynnde maddeler bulunmaktayd. "Boazii Elektrikli Demir yolu irketi Mukavelenamesi"nin 19. maddesinde imtiyaz sahibinin istihdam edecei iiye mahsus olmak zere bir dar't-tedvi (salk merkezi) ina ve bu konuda gerekli teknik ve shh ilemlerin yaplmasna zen gsterilmesi art kouluyordu.551 irketin artnamedeki hkmleri yerine getirip getirmediini, getirdiyse bile bunu cretsiz yapp yapmadn bilemiyoruz; ancak bundan ii sal ile ilgili nemli admlarn atld sonucuna varlabilir. Daha 1900 ylnn ortalarnda Washington bykeliliinden Ali Ferruh, padiaha yazd mektupta almalar srasnda i kazasna urayarak alamaz durumda olan iinin ocuklarna tahta knn yldnm nedeniyle bir "amele hastanesi" kurmasn tavsiye ediyor, bunu yapt takdirde hem iilerin sevgisini kazanacan hem de Avrupa devletlerini mustarip eden grev meselesinin de ortadan kalkacan belirtiyordu.552 i salna dair XX. yzyln balarnda yaplan giriimlerde belki de Ali Ferruh Bey'in nerilerinin de etkisi olmutu. Barnma Yardm: 1865 tarihli Dilaver Paa Nizamnamesine gre, Ereli blgesindeki maden ocaklarnda alan iiler iin barakalar yaplmt. Daha sonra
550 551

Dstur, II. Tertip, cilt:2, s.50. Ergin, Mecelle, cilt:5, s. 2560. 552 B.O.A, Y.PRK.EA.36/36, 20 Austos 1900.

152

burada i yapan yabanc irketler de ayn ekilde iiler iin barnma imkanlar salamaktayd. XX.yzyln hemen balarnda Zonguldak ve zlmez mevkilerinde buluna 146 talyan ii Ereli Rhtm irketinin yaptrm olduu barakalarda kalmaktayd. Bu iiler blgede ina edilmekte olan tren hattna ait eitli ilerle dier ilerde alyordu.553 Ereli Kaymakam Tunal Hilminin 1910 yl ilkbaharnda belirttiine gre iiler; aileleriyle birlikte tek odal evlerde kalmaktayd. Kaymakam merkeze yazd yazda burada iilerin aileleriyle birlikte yaayabilecekleri daha iyi evlerin yaplmas gerektiini belirtti.554 lgili Nezaret olan Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti iilere aileleriyle birlikte barnacak evler salanmasnn madencilere teklif edilmesi ve bu fikrin uygulanmasnn mmkn olmadn belirtmiti.555 Ereli maden blgesindeki iilere salanan evlerin yetersizliine karlk stanbul'daki asker fabrikalarda alan iilerin devletin yardmna daha ok mazhar olduklar anlalmaktadr. Sivil iilerin de alt556 asker fabrikalardan Fiek Fabrika-y Hmayunu iilerinin istirahatlarn salamak iin padiah emriyle ii kouu yaptrlacakt.557 Buna karlk devlete ait istihdam alanlarnn hepsinde btn iilerin devlet tarafndan temin edilen mekanlarda konaklamadklar anlalmaktadr. rnein, 1907 tarihinde Tersane-i mire'de alan iilerden 35'inin kald yerler arasnda devlete kendilerine saland anlalan herhangi bir mekan yoktu. Bunlar han, bekr odas ve ev gibi yerlerde ikamet etmekteydi.558 Baz iyerlerinde iilerin aileleriyle birlikte iveren tarafndan tahsis edilen evlerde oturduu anlalmaktadr. rnein, ark Demiryollar alanlar sz konusu demiryollarna ait evlerde kalmaktayd. irketin grev yapan alanlarn grevlerinde srarc olmalar hlinde ikamet etmekte olduklar evleri terk etmeye mecbur
B.O.A, Y.MTV, 182/118. 22 Cemaziyevvel 1322 (5 Austos 1904). B.O.A, DH.MU, 90/47. 24 Mart 1326 (6 Nisan 1910). 555 B.O.A, DH.MU, 90/47. 9 Haziran 1326 (22 Haziran 1910). 556 B.O.A, rade Hususi, 1310.S.47, 15 ubat 1308 (27 ubat 1893). Belgede son yldr fabrikalarda alacak yeterince asker bulunamadndan tezkere alan askerlerle istekte bulunan dier iilerin istihdam edildii bilgisi verilmektedir. 557 B.O.A, Y.MTV. 222/129, Lef:1. 24 Terinievvel 1317. Amele kouunun yaptrlmas iin gerekli olan keif defteri, tahmini maliyet ve plan hazrlanmt. 558 B.O.A, ZB.16/11, Lef:4, Lef:2. 7 Mays 1323 (20 Mays 1907).
554 553

153

olduklarnn kendilerine hatrlatlmasna baklrsa559 burada yaayan insanlara evlerin ya parasz ya da dk bir cretle tahsis edildii sonucuna varlabilir. Yine Dersaadet Rhtm irketi hesabna Hayrsz Ada'da ta karmak zere bulunan 100 ii geceleri adrlarda konaklamaktayd. Konuya dair ak bir bilgi bulunmamakla birlikte buradaki adrlar byk bir ihtimalle irket tarafndan tedarik ediliyordu.560 lkenin bir ok yerinde retim faaliyetlerine katlan iilerin bir ou iin iveren asndan barnma yeri temin etmek gerekmiyordu. Dokumaclk, zellikle de hal dokumacl ile iplik eirme gibi ilerde iiler, ilerini ounlukla kendi evlerinde yapyordu. Bunun iin zel imalthaneler nadiren kuruluyordu. Dolaysyla iiler kendi memleketlerini terk ederek baka yerlerde almak zorunda kalmyorlard. Ancak, bazen retimin yaplabilmesi iin gereken oranda i gc temin edilemedii durumlarda iilere barnma imkanlar salanyordu. rnein, 1907 yl civarnda Adana'da iplik eirme ve dokuma tezgahlarnda altrlacak ii konusunda igc ktl yaanyordu. Bundan dolay iverenler Hacn ve Zeytundan Ermeni iiler tedarik ederek onlar iin evler ina ediyorlard. Yine Makedonya'nn i kesimlerinde bulunan Vodena'da pamuk iplii reten fabrikalar yaz aylarnda ihtiyalar olan iiyi bulmakta glk ektikleri iin ii barakalar yapmaktayd.561 Eitim Yardmlar: Osmanl Devleti'nde bazen iilere parasz eitim verilmekteydi. Alnan eitim gerek gnlk hayatta gerekse iyerinde verimlii artrabilecek nitelikte idi. Asker fabrikalarla bal iyerlerinde alan iiler iin 27 ubat 1893'te karlan nizamnamenin on nc maddesi iilere verilecek eitime dair detaylar sunmaktayd. Madde bizzat padiah II. Abdlhamit'in direktifiyle ve iilerin sanatta ilerlemelerini kolaylatraca gerekesiyle nizamnameye alnmt. Buna gre; fabrikalarda alacak iilerden isteyenlere idarece belirlenecek zamanlarda cretsiz Trke okuma, akaid-i diniye, muhtasar resm ve hesap dersleri
kdam, 8 Eyll 1324 (21 Eyll 1908), s.3. B.O.A, Y. PRK.ZB, 19/47. 23 Haziran 1313 (5 Temmuz 1897). Yine Anadolu Kavanda Kolaas Muzaffer Beyin kiralad taocanda 350-400 civarnda ii almakta olup, bunlar gece adrlarda ve kahvehanelerde kalmaktayd. Ancak bunlarn barndklar adrlarn kim tarafndan temin edildiine dair bilgi bulunmamaktadr. Y.PRK.ZB. 11/53.22 Nisan 1309 (4 Mays 1893). 561 Quataert, malat Sektr, s.88-89.
560 559

154

gsterilecek ve bu dersler iin fabrikann mensup olduu daire tarafndan retmenler tayin olunacakt.562 D. Cezalar Herhangi bir iyerinde istihdam edilen iilerin, iveren tarafndan belirlenen usul ve esaslara aykr hareket ederek bir ekilde grevlerini aksatmalar, eitli ekillerde ve oranlarda cezalandrlmalarna yol amaktayd. ilere dnk yaptrmlarn niteliine dair bilgilere daha ok devlete ait iyerlerinde alan iiler iin hazrlanan nizamname ve talimatnamelerde rastlanmaktadr. zel sektrdeki cezalar ise bu tr dzenlemeler dolaysyla deil, kaynaklara yansyan olaylar ve uygulamalar nedeniyle gn yzne kmaktadr. Cezalar, alma artlarna aykr davranlmas durumunda, ilenen kusurun derecesine gre artyor olup, bu dnemde para cezalar, iten karma ve srgn olmak zere tr cezadan bahsetmek mmkndr. a. Para Cezalar Bu tr cezalar yevmiyenin belirli oranlarda kesilmesi ve iyerindeki alet ve edevata verilen zararlarn tazmini eklinde uygulanmaktayd. cret kesimleri, ilenen kabahatn arlna gre tedricen artyor ve iten atlmaya kadar varabilecek yaptrmlarn alt basamaklarn oluturuyordu. 27 ubat 1893 tarihli asker fabrika ve imalthanelerde geerli olan "Amele Nizmaname-i Dahilisi"nde para cezalar da dzenlenmiti. Buna gre; yapmakta olduu ii zrsz olarak ilk kez terk eden iinin bir gnlk yevmiyesi kesilir, tekrar hlinde iten karlrd (m.26). Para cezasn gerektiren dier fiiller ise unlard: i, imalinden sorumlu olduu ii slah edilmeyecek derecede bozar, krar ve bu durumun dikkatsizlik sonucu meydana geldii ortaya karsa bozup krd eya veya rnn paras kendisine dettirilirdi (m.28). Kendisine verilen alet ve

562

B.O.A, rade Hususi, 1310.S.47. 15 ubat 1308 (27 ubat 1893).

155

edevat iyi bir ekilde korumayp telef eden iiden kayp ve telef ettii alet ve edevatn paras alnrd (m.29). 8 Aralk 1909 tarihli Tophane Fabrikalarna Ait Talimatname563de de para cezasn gerektiren dzenlemeler mevcuttu. Talimatn 5. maddesinde zamannda ie gelmeyenlere verilecek cezalar belirleniyordu. Bir ay iinde ie 10 dakikadan bir saate kadar ge gelenlerin bir saatlik yevmiyeleri kesilir, ayn sreli ge kalmann ikinci kez tekrarnda cezann oran bir misli, ayn suun nc kez tekrarnda ise bir saatlik yevmiyenin misli kesilirdi.Yine ie bir saatten drt saate kadar ge balayanlara yarm yevmiye verilir, bundan fazla sreli ge kalmalarda yevmiye verilmezdi.. Devlete ait olmayan iyerlerinde de para cezasnn bulunduu

anlalmaktadr. Anadolu Osmanl Demir yolundaki uygulamalarla ilgili bilgi veren Arhangelos Gavriel;
Maazallah bir amele iki dakika ge kalrsa bir saatlik creti ceza-y nakd olarak alkonulur, bu iki dakikalk tehirler bir ay zarfnda tekrar ederse hem cezalar tekerrr eder hem de bir gndelie kadar irtika (ykselebilir) edebilir

demekteydi.564 ark Demiryollarnn Kuleli alanlar, oluturduklar sendika aracl ile irkete isteklerini bildirmiler, aksi takdirde grev yapacaklarn deklare etmilerdi. ilerin istekleri arasnda uygulanagelen para cezasnn bsbtn kaldrlmas hkm yer almaktayd.565 yle anlalyor ki, bu iyerinde de alanlara eitli nedenlerden dolay para cezalar kesiliyordu. b. ten karma ve Srgn Cezalar zellikle devlet teekkllerindeki iiler, hangi davranlarnn hangi cezaya karlk geldiini biliyorlard. rnein, Tersane Memurni Vezaifi adl 30
563 564

Dstur, II. Tertip, cilt:2, s.50. Tophane Fabrikalarna Ait Talimat- Dhiliye. Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.169. 565 kdam, 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908), s.3.

156

maddeden oluan talimatnameye gre mesai saati iinde iyerinde olmas gerekirken iini terk edenler iten kartlabileceklerdi.566 27 ubat 1893 tarihli nizamname, devlete ait asker fabrika ve imalthanelerde istihdam edilen iileri kapsamaktayd. Nizamnamede Mevadd- Cezaye bal altnda sralanan maddelerde iten karlmay gerektiren sular zetle u ekilde belirtilmiti; yapmakta olduu iini zrsz olarak ikinci kez terk etmek (m.26), kendisine verilen ii yapmakta rehavet gstermek, stnde bulunan ustalar ve ustabalardan ilerine dair aldklar emir ve uyarlar yerine getirmemek (m.27), asker fabrikalarn tamamnda belirlenen alann dnda sigara imek veya uyarlara aykr hl ve harekette bulunmak (m.30).567 Ad geen nizamnameden yaklak 16 sene sonra hazrlanan ve tophane fabrikalar iilerini ilgilendiren "Talimt- Dhiliye" de iten karmay gerektiren davranlar aka belirlenmiti. Buna gre; bir ayda 10 dakikadan 1 saate kadar ge kalma iini drdnc kez yapanlar ile bir ayda 1 saatle 4 saat arasnda ie ge gelme eylemini 3 kez tekrar eden kii iten karlrd (m.5). Talimatnamenin 14. maddesi sigara imenin iten atlma iin gereke olduunu belirtiyordu. Buna gre; sigara imenin yasak olduu yerlerde sigara ienler, yanc kimyev madde fabrikalarnda ate ve fenerle snr iinde dolaanlar ile buralarda sigara ienlerin kaytlar derhal silinirdi. ten atlmay dzenleyen son madde ise hrszlkla ilgiliydi. Hrszl ar bir su olarak deerlendiren 15. madde, hrszlk iine dorudan itirak eden yahut bilgisi olduu hlde stlerine haber vermeyen iinin hkmn tayordu.568 Yukarda ad geen sulardan baka asker fabrika ve imalthane mahalleri iinde kanunun su sayd adam ldrme gibi daha byk sular ileyenler erkek ise asker ceza kanunu tatbik edilmek zere Divan- Harbe, kadn ise sivil (mlk) kanun hkmleri uygulanmak zere adliyeye teslim edilecekleri belirtiliyordu (m.31). Yine gemi ve devlet binalarn yakan iilerin de asker ceza kanununa tbi
566 567

derhal iten karlaca

B.O.A, YPRK.ASK. 46/87. 26 Ramazan 1305 (6 Haziran 1888). Dstur, I.Tertib, cilt:6, s.1373. 568 Takvim-i Vekayi, nr:806, 11 Nisan 1327 (24 Nisan 1911).

157

olmak zere tutuklanacaklar (m.32) belirtilmekteydi. Bunun yannda kazaen yangna neden olan ve eya alanlar da Divan- Harbe sevk edileceklerdi.569 Bu gibi byk sular ileyenlerin i akitlerinin sona erdirileceine dair herhangi bir kayt bulunmamakla birlikte, daha hafif sulardan iten atlma gerekletiine gre bu tr suu ileyenlerin iten atlmalarn kuvvetle muhtemeldir. Ad geen nizamname ve talimatnamelerde her ne kadar cezay gerektiren fiilleri sralamlarsa da hkmlerin uygulanmasnda ne kadar titiz davranld ak deildir. Ayrca bu dzenlemelerde yer almad halde grev yapmak ve buna nclk etmek de uygulamada iten atlmaya neden olan sular arasnda yer almaktadr. Bu olayda en ar cezalara arptrlanlar phesiz i brakma eylemini tevik edenler oluyordu. 3 Nisan 1906 tarihli bir kaytta Tersane-i mire iilerinden bazlarnn iten karld bilgisi bulunmaktadr. cret talebiyle ilerini terk ederek, bir araya gelen ve serkee hareket etmeyi alkanlk hline getirmi olan iiler hakknda gerekli tahkikat yapld. Padiahn emriyle oluturulan soruturma komisyonu bata dier iileri i brakmaya tevik ve tahrik eden 9 kii olmak zere toplam 31 kiinin iten karlmasna karar verildi.570 Burada iilerin ilk eylemlerinde iten atlmadklar anlalmaktadr. Zira, sz konusu belgede i brakmay alkanlk hline getirmi olan iilerden bahsedilme, dolaysyla cezalarn tatbikinde esneklikler tannd anlalmaktadr. Grev yapanlarn yahut bu eyleme nclk edenlerin iten karlmas yalnz devlet teekkllerinde uygulanmyordu. Nitekim Dersaadet Rhtm ve Dok ve Antrepolar irketi hamallarnn grevine nclk edenlerden olduklar tespit edilen Kolba Mehmet b.Tahir, Hamdi b. Halil, Ali b. brahim ve Kasm b. brahim almakta olduklar ilerinden atlarak yerine yeni hamallar alnmt.571 ark Demiryollarnda grev yapan iilere Zabtiye Nazr Sami Paa, gazete aracl ile yapt aklamada;

569 570

Dstur, I.Tertib, cilt:6, s.1373. B.O.A, Y.MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 571 B.O.A, ZB. 46/23, Lef:2. 18 Haziran 1323 (1 Temmuz 1906).

158

inizden iba yapmay kabul etmeyenler olursa imendfer binalarn, imalthanelerini ve benzeri yerleri derhal terk ve tahliyeye mecbur olduklar gibi ie balamak istemeyen mstahdemin ve amelenin gerek ark Demiryollar Kumpanyas ve gerek memalik-i Osmaniyedeki dier demiryollar irketleri hizmetinde bundan sonra altrlmamas iin gerekli tedbirlerin alnd Nafia Nezaretinden bildirilmitir

diyordu. Nazr, iilerin yalnz iten karlmakla kalmayp lkedeki hibir demir yolunda almalarna da msaade edilmeyeceini vurguluyordu.572 Nazrn uyarlarnn dikkate alnp alnmad bilinmiyor ancak, grev yapanlarn iten karlmalar yadrganacak bir olay deildi. Grev yapanlar iten atlrken greve nclk yapanlar daha ar bir ceza olmak zere srgn cezasna arptrlmaktayd. Kesin bir kural olmamakla birlikte, dier iileri greve tevik edenler taralysa ou kez kendi memleketlerine, deilse taraya tabiri kullanlarak muhtelif yerlere srgn edilmekteydi. Son dnemlerin en mehur srgn yerleri arasnda Kastamonu, Sinop, Bingazi ve Ankara bulunmaktayd. Taradan kastedilen yer muhtemelen bunlardan biri, varsa iinin kendi memleketi yahut stanbul dndaki baka yerlerdi. Tersane-i mirede iileri greve tevik eden 9 kii yalnz iten atlmakla kalmad buna ilave olarak memleketlerine gnderilmesi kararlatrld.573 stanbul Reji ttn fabrikas iilerinden drt kiinin, iileri kkrttklar gerekesiyle iten atlarak srgn edilmeleri emrini bizatihi padiah vermiti.574 Yine bu olaydan bir seneyi akn bir sre sonra Reji fabrikas iisinden olup dier iileri kkrtan Rum cemaatinden kii taraya srgne gnderilmiti.575 Srgne gnderilen bu kii daha sonra baka ite almak ve fabrikann semtine uramamak artyla affedildi.576 ten atlma ve zellikle srgn cezalarna ulalabilen kaynaklar itibariyle ok seyrek olarak bavurulduu, iyerlerinde grev yapmann ve greve nclk etmenin karlnn her zaman iten atlma ve srgn olmad anlalmaktadr.
572 573

kdam, 8 Eyll 1324 (21 Eyll 1908), s.3. B.O.A, Y.MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 574 B.O.A, rade Hususi, 1324.S.12, 17 Mart 1322 (30 Mart 1906). 575 B.O.A, ZB. 381/48. 24 Nisan 1323 (7 Mays 1907). 576 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 13. 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912).

159

E. Szleme ve e Alnma Osmanl devletinde uzun yllardan beri iki tr i szlemesi uygulanmaktayd. Bunlardan birincisi cebr i szlemesi de diyebileceimiz zorunlu istihdama dair szlemeydi. kincisi de zel teebbse ait iyerlerinde geerli olan tamamen hr ortamda gerekleen i szlemeleriydi. szlemeleri ve ie alnma konusunu uygulamada birbirinden baz farkllklar gstermesi nedeniyle kamu iyerleri ve zel sektr olmak zere iki ksmda incelemek mmkndr. Kamu yerlerinde: Devlete ait iyerlerinde zellikle Tanzimata kadar zorunlu istihdama bavurulduuna, almamzn Birinci Blmnde deinilmiti. Zorunlu istihdama tutulan iilerin ii ve i artlarn seme gibi konularda herhangi bir dahli yoktu. cret, tatiller ve alma artlar, nihayet i hukuku devlet tarafndan tayin edilmekteydi. Kamuya ait i yerlerinde alacak iilerin ie alnmalar, hak, grev ve sorumluluklar konusunda devlet balayc hkmler getirmekteydi. lkede uzun yllar boyu uygulanan zorunlu istihdamn, Tanzimat dneminde tamamen kaldrlmas yolunda nemli mesafe kat edilmise de uygulama, XX. yzyln balarna kadar varln srdrmt. 1865 tarihli Ereli Kmr Madeni Hmayunu daresinin Nizamnamesi'nde ii hukukuna dair ok sayda madde bulunmaktayd. Dilaver Paa Nizamnamesi de denilen nizamname iinin ie alnmasndan alma artlarna, mesai saatlerine, barnmasna ve cretlerine kadar bir ok konuda hkmler iermekteydi. iler, Ereli Sancana bal yerlerdeki i yapabilme kabiliyetine sahip 13-50 ya arasndaki kiilerden oluuyordu ve maden ocaklarnda almak zorunluydu. Burada cebr bir i szlemesinden bahsedilebilir. ilerin tamam cebren altrlmyor bazlar kendi istekleriyle alyordu. Sancakta mecbur alma mkellefiyeti, 1906 ylnda kaldrlmt.577 Bununla birlikte rnein

577

Yiiter, Amele Hukuku, s.15-20.

160

1887 ve 1906 ylnda karlan genel nizamnamelerde zorunlu istihdama dair hkmler bulunmamaktayd.578 Madenlerle ilgili 1906 ylnda karlan genel bir nizamnamede madenlerde alacak memurlardan mhendis ile ustabandan baka dier memur ve iilerin Osmanl vatanda ve madenin bulunduu sahadan olmas art getirildi.579 Bu tarihten daha nce karlan 6 Eyll 1887 tarihli Maden Nizamnamesinde de iilerle ilgili ayn hkmler bulunmaktayd.580 Bu nizamnamelerden anlaldna gre zorunlu istihdam yoktu. Ancak, iverenin altraca iilerin tabiyeti ve memleketi hakknda bir snrlama sz konusuydu. XIX. yzyln son eyreinden itibaren zorunlu istihdam son derece snrlandrlm olup, Ereli kmr havzasndaki uygulama bir istisna tekil eder. Dnemde hr ortamda gerekleen i szlemesi sz konusuydu. Kamu kesiminde i akdinin hkmleri, iveren tarafndan tespit ediliyor, artlar kabul eden iiler de ie giriyordu. Buna gre; ii kendisinden istenen hizmete karlk para alyordu. Kamu kesiminde bir nevi i szlemesi diyebileceimiz iilerin ie aln kurallar, vazifeleri, cezalar ve dier bir ok konuyu ieren iyerlerine ait "Amele Nizamnamei Dahilisi" ile dahili talimatnameler karlmaktayd. Bunlardan ilki 27 ubat 1893 tarihli btn asker fabrikalarla imalthanelerde geerli olan nizamnameydi.581 Nizamnamenin birinci blm iinin kayt ve kabul usulleriyle ilgiliydi. Birinci maddede ad geen iyerlerinde alacak iilerin tbiyeti ile ilgili hususlara deiniliyordu. Burada askeriyeye ait fabrikalar ile imalthanelerde alacak iilerin Osmanl vatanda olmasna ve gvenilir kiilerden seilmesine zellikle dikkat edilecei hkm yer alyordu. kinci maddede iyerlerinde alacak iiler iki ksmda tarif edilmektedir. Birincisi amele-i daime olup belirli ileri srekli olarak yapacak kiilerdi. kinci ksm iiler ise, gerektii zaman ve gerektii sre ile tutulan ve i bitiminde salverilen amele-i muvakkate idi.

578 579

Dstur, I.Tertip, cilt:8, s.454. Dstur, I.Tertip, cilt:5, s.900-901. Dstur, I.Tertip, cilt:8, s.454. 580 Dstur, I.Tertip, cilt:5, s.900-901. 581 Dstur, I.Tertip, cilt:6, s.1368-1376.

161

nc maddede ie alnma ekilleri detayl olarak anlatlmaktadr. Maddede birinci ksm amele olan daim iilerden kendilerine verilen ileri nizamname hkmlerine gre yapacaklarna ve yapmadklar taktirde kendilerine verilecek cezaya raz olacaklarna dair ellerinden bir senet alnacakt. Maddenin bundan sonraki hkmleri ise iilerin alnmasnda kefalet art ve kefillerin zellikleri zerinde durulmaktadr. e alnmada kefil artnn sebepleri hemen zikredilmekteydi. Buna gre; kendilerinin sulu olmadklar, namuslu ve doru kiiler olduklar ve arandklar zaman hemen bulunmas ve huzura getirilmeleri iin bir kefil bulmalar gerekmekteydi. Yine kefilin kefaletinin geerli ve gvenilir olabilmesi iin mahalle imam, muhtar ve ahaliden birka kiinin tasdik etmesi artt. Kabul edilmeden nce rnei zel olarak tabedilmi, artlar detayl olarak yazlm birer senet kendilerine ve belirtecekleri kefillere mhrlettirilecek, kefiller de anlatld zere mahallelerinden soruturulduktan ve tasdik ettirildikten sonra iinin kayd yaplacakt. e alnmada kefil bulma art Osmanl tarihinde uzun yllar boyu uygulanmt. XVI. yzylda zorunlu istihdama tabi tutulan iiler de kefillere balanyordu. Bu yntemin temel amac iinin kan nlemekti. Ancak, XIX. yzyln sonlarna gelindiinde hl hem de hr ortamda gerekleen bir i akdinde kefalet artnn bulunmas ilgintir. Nizamnamenin drdnc maddesi geici iilerin ie alnmasndaki usule dairdir. Geici iilerin bulunmas ve alnmas acele ilerden olduundan, kefalet ve tasdik ilemlerinin bunlar hakknda daim ii gibi uygulanmas hlinde zaman kayb meydana geleceinden, geici iinin elinden alnacak senedin kefalet hanesi istihdam edilecek amele esnaftan ise kethdasna, deil ise kendisini getirmee araclk eden ustabalara veya ustalara mhrletmekle yetiniliyordu. Beinci madde kayt ve kabulleriyle ilgili detaylara aitti. Kayt ve kabul esnasnda daim ve geici amelenin elinde bulunan tezkere-i Osmanleri (kimlik kartlar) muayeneden geirildikten sonra tezkerede bulunan isim ve ekl muntazam

162

bir ekilde tabettirilecek olan zel defterlere kayt edilecekti. Ancak, Baruthane-i mirelerde olduu gibi, dier baz asker fabrika ve imalthane memurlar daim ii elinden alnacak kefalet ve tasdiki tayan senetleri gven iin yeterli grmeyip de bundan baka teminat aramaya mecbur olurlarsa tezkereler kayttan sonra sahiplerine verilmeyip, istihdamlar sresince rehin olarak tutulabilecekti. Altnc madde asker iyerlerinden i alan mteahhitlerin bnyesinde alan iilerin ie kabul ve kayt artlarn belirliyordu. Devlet, dorudan muhatap olmad ve mteahhidin emrinde alan iilerin asker iyerlerinde almas hakknda, sz sahibi oluyordu. phesiz bu durum retilen maln hassasiyetinden kaynaklanyordu. Yine altc maddeye gre devlet adna gtr usulyle (maktuan) i yapan mteahhitlerin, ad geen fabrika ve imalthane mahallerinde alan ii iin konulan artlara uymaa mecbur olup, altrd iinin tamam iin kefalet senedi verecekleri belirtilmiti. Burada mteahhit elinde alan iiler, daim amele gibi deerlendirilmilerdi. Nizamnamenin dokuzuncu maddesi kayt ve kabul iin konulan artlarn hlen almakta olan daim ve geici iileri de kapsadn belirtiyordu. Onuncu maddede iten k yapan iilerle ilgili ilgin bir hkm tayordu. Buna gre; sz konusu asker fabrikalarda alan iiler iten karldklarnda veya kendi istekleriyle ktklarnda, istedikleri taktirde iyerinde altklar srece ahit olunan hl ve hareketlerine ve k nedenlerine dair fabrika memurlarnca resm mhrlerle mhrl birer ahadetnme verilecekti. Ayrca bir asker fabrikadan baka bir devlet fabrikasna gei yapmak isteyen iiye, k sebebinin anlalmas iin ahadetnme ibrazna mecbur olacakt. Nizamnamenin ieriinden anlaldna gre; iiler daha ie girmeden nce haklarnn ne olduunu biliyorlard. Belirlenen artlar zerinde herhangi bir pazarlk haklar olmamakla birlikte iiler, ii kabulleri hlinde hr bir ortamda i akdi

163

yapm oluyorlard. Buna dair ak bir hkm bulunmamakla beraber i akdini feshetme noktasnda taraflar serbestti. En azndan taraflar balayc bir madde bulunmamaktayd. Devletin iileri istedii zaman her hangi bir gereke gstermeden iten atacana dair herhangi bir kayt yoktu. Buna ilaveten iten karlmay yani i akdinin devlet tarafndan feshedilmesi baz artlara balanmt. ten karmalar ykmllklerin yerine getirilmemesi ve daha ar baz sularn ilenmesi durumunda meydana gelmekteydi. iler, i akitlerinin hkmlerini yalnz ii kabulleri esnasnda grmyorlard. Nizamnamenin 51. maddesine gre nizamname hkmleri levha hline getirilerek msait yerlere aslacakt. Bylece iiler hak ve sorumluluklarnn ne olduunu daha iyi idrak etmi oluyorlard. yerleri ayn olsa da zaman iinde i akitlerinin ieriinde bir takm deimelerin meydana geldii gze arpmaktadr. Yukarda sz edilen nizamname tophane fabrikalar iin de geerliydi. Ancak, 8 Aralk 1909 tarihli Tophane Fabrikalarna Ait Talimatname582de iilerin ie alnma ekillerinde deiikliklerin meydana geldii grlmektedir. Birinci madde fabrikaya ii alm ile ilgili hususlar dzenliyordu. Buna gre ii hviyetini ispata yarar bir resm evrak yani Tezkere-i Osmanlerini, bir fabrikadan veya bir sanayi messesinden gelmi ise "hsn- hl varakas" (iyi hl kad) ve var ise sanat ahadetnamesi denilen bir eit diplomasn, ii brakt zaman kendisine verilmek zere teslim edecekti. Daha nceki nizamnamede, fabrikadan kendi istei ile kan veya karlan iiye istemesi halinde, durumunu bildirir bir evrak dzenlenecei hkm yer alyordu. te bu nizamnamede byle bir belge istenmekte, hatta bunun ierik bakmndan da iyi olmas, art koulmaktayd. Yine dier nizamnameden farkl olarak bir nevi diploma diyebileceimiz "sanat ahadetnamesi" istenmekteydi. Bu durum bir anlamda bu tr belge veren yerlerin artt anlamna da gelebilir.
Dstur, II. Tertip, cilt:2, s.50-56. Tophane Fabrikalarna Ait Talimat- Dhiliye, 25 Terinisani 1325 (8 Aralk 1909).
582

164

Birinci maddenin devamnda her iinin gerek bu talimatname ve gerekse imalthanelerin her birine aslan zel talimatnamelere harfiyen riayet edecei bilgisini tayan ve kalem odasnda bulundurulan zel deftere imza atmas art koulmutu. Burada ie alnmayla ilgili ilgin olan bir dier husus da dadi-i Sanayi Alaylarndan veya devlete ait dier fabrikalardan atlan iilerin fabrikalara alnmayacaklarnn belirtilmesiydi. kinci madde daha nceki nizamnamede olmayan salk raporu ve belli bir yata olma artn esas kouyordu. Birinci maddedeki artlar tutanlar fabrika tabibi tarafndan illetten slim olduklarna dair (hastal olmadna dair) rapor alacaklar ve ya itibariyle yapacaklar ie uygun olduklar da fabrika heyetince dikkate alnacakt. Kefalet art burada da vard. Buraya kadar artlar tutan iiler kendilerine fabrika tarafndan verilen matbu kefalet senedini imzalatarak getireceklerdi. Devlet iin gtr usul ile i alm olan mteahhitler, her bir ii iin deil, altrdklar iinin tamam iin kendisi tarafndan bir tane kefalet senedi dzenlemesi yeterliydi. Burada da ncekine gre bir deiim sz konusuydu. nk ilk nizamnamede her bir ii iin tek tek kefalet senedi isteniyordu. Zamanla mteahhitler bu konuda zorlanm olmallar ki imdi toplu kefalet alnyor, stelik kefil de mteahhidin kendisi oluyordu. Drdnc madde daha nceki nizamnamelerin hi birinde bulunmayan bir hkm tayordu. lkede i akdinin yaplmas konusunda olduu gibi i akdinin feshinde de tam bir serbestliin olduu grlmektedir. Drdnc madde aynen yleydi:
her ferdin hrriyet-i ahsiyesi tamamen mahfuz olup her hangi sebebden dolay fabrika iilerden dilediklerini terhiste muhtar olduu gibi amele de istedii zaman fabrikay terk etmekte muhtardr.

Grld zere devletin iiyi istedii an iten karabilme yetkisi vard; ii de istedii zaman ii terk edebiliyordu.

165

yerlerine alnacak iilerde aranacak zellikler konusunda ilk nizamnamede detaya girilmezken talimatnamede iteki ehliyet ve liyakat arand grlmektedir. 1915 tarihinde top fabrikalar kimyageri Mmtaz Topu Yzbas Gelibolulu Azmi'nin yazd eserde fabrikaya alnacak iilerdeki zelliklere dair daha detayl bilgi bulunmaktayd. Azmi, belirli blmlerde alacak iilerin daha fazla zellik tamas gerektiini vurgulamaktadr. "Bilhassa tesviyeci, tornac, bakrc, kazanc, doramac, boyac ve saire gibi sanatkrlarn..." seilmelerinde sanat ve ahlak yaplarnn aratrlmasnn, ayrca ahs dikkat ve kabiliyetlerinin dikkate alnmasnn fabrika ve imalthanenin gelimesini isteyen fabrikatrlerin dnmesi gereken nemli konulardan olduunu dile getirmektedir.583 Yazar ie alnacak iilerde balca iki zellik aramaktadr: ahlkllk ve i yapabilme kabiliyeti. Sonuta; devletin ii istihdamnda dikkat ettii hususlarn banda gvenirlilik geliyordu. Bunu salamak iinde yzyllardr uygulanmakta olan kefalet yntemine ba vuruluyordu. Kefalet sistemi yalnz ie alnmada deil, bazen iten karlrken de bavurulan bir yntemdi. eitli nedenlerle iten atlan iilerin tekrar ayn iyerinde huzursuzlua sebep olabileceklerinden endie edildiinde, kefalete balanarak stanbulda ikametlerine izin verilmekteydi. Aksi taktirde taraya srgn ediliyorlard. Yine gvenirlilii ve bir anlamda da performans artrmak iin bavurulan yntemlerden biri de iilerin ellerinden senet alnmasyd. Btn bunlarn yannda bir iide aranan zellikler arasnda ehliyet ve liyakat ile salkl olma art da vard.

zel Sektrde : zel sektrdeki i szlemleri de ii ile iveren arasnda tamamen hr bir ortamda gereklemekteydi. i, artlar iveren tarafndan belirlenen ii kabulde veya reddetmekte serbestti. Kanunlarda iiyi ya da ivereni balayc bir hkm bulunmamaktayd. erevesi belirli olan alma artlarnn iki tarafa da kabul edilmesinden sonra ortaya kabilecek anlamazlklarda ise, nce taraflar arasnda zm aranyor, yine zlememise konu bu sefer mahkemeye intikal ediyordu.
583

Gelibolulu Azmi, Fabrikac ve malathane Memuru, s. 16.

166

Devlet kendi iyerlerinde altraca iileri almada bir takm kurallar koyarken, zel sektrn altraca iiyle ilgili birka hususta mdahale etmekteydi. Yabanc sermayenin lkeye girmesine imkan salayan baz yatrmlar vesilesiyle giriimcilere imtiyazlar verilmekteydi. Baz mallarn retimi ya da tesisin kurulmas aamasnda giriimci ister yerli olsun isterse yabanc, devletten imtiyaz almas gerekirdi. Devlet, imtiyaz szlemelerinin byk bir ounluuna alacak iilerin Osmanl vatanda olmas artn komaktayd. Bu bir anlamda iverenin ii alma, dolaysyla i szlemesi yapmasna getirilen bir snrlandrmayd. 29 Austos 1886 tarihli Terkos Gl Suyunun Dersaadet'e Celb ve Tevzii mtiyazna Dair Mukvelenme'nin 18. maddesinde "irketin resasyla fen ameliyt ve fen hesap memurlarndan ma'd (baka) istihdam olunacak memurn ve tahsildar ve hademe ve amelesi teba-y Devlet-i liye'den olacaktr" hkm yer almaktayd.584 Yine 30 Ekim 1888 tarihli Elmal (skdar-Kadky) Su irketi Mukavelenamesinin 19. maddesinde "irketin memurn-i fenniyeden ma'd (baka) istihdam edecei bilcmle memrn ve tahsildr ve hademe ve amelesi nin Osmanl vatanda olaca belirtilmekteydi.585 Burada devlet, st dzey ynetici ile teknik elemann yurtdndan getirilmesine ses karmazken, memur, tahsildar, hademe ve ii almnda snrlamaya gitmekte, dolaysyla irketlerin ii istihdam konusundaki hrriyetlerine mdahale etmekteydi. rnein, 10 Nisan 1912 tarihli ve Alman vatanda Msy Len ile yaplan Boazii Elektrikli Demir yolu irketi Mukavelenmesi'nin 26. maddesinde irketin istihdam edecei memur ve iinin Osmanl vatanda olma art getiriliyordu. Ayrca, irket eer altrmak istedii memurn-i fenniyeyi Osmanl vatandalar arasndan bulamazsa, yurt dndan getirebilecek, fakat bunun iin getirmek istedii kiiler konusunda devlete mracat ederek izin alacakt.586 zel iletmelerdeki istihdama dair devletin tavsiye niteliinde fikir beyannda bulunduuna da rastlanmaktayd. zel bir irket tarafndan iletildii anlalan

584 585

Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2898. Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2923. 586 Ergin, Mecelle, cilt:5, s.2560 ve s.2564.

167

Kesendire madenlerinde gvenlik tedbirlerini artrma dncesi erevesinde merkezden gnderilen yazda; madende alacak ii ve dier kiilerde baz zelliklerin bulunmas gerektii vurgulanyordu. Buna gre; madende istihdam edilecek kiilerin ehl-i rz ve namus olmalyd.587 Devlet, kendi imtiyaz verdii irket ve giriimcilerin dnda kalan ve ok geni bir yelpazede faaliyet gsteren zel iyerlerindeki hizmet szlemelerine herhangi bir mdahalede bulunmuyordu. zel teebbse ait iyerlerindeki i szlemeleri herhangi bir kayt ve arta balanmakszn hr bir ortamda gerekleiyordu. veren hakl bir gerekesi olsun ya da olmasn istedii an iiyi karma yetkisine sahipti. Devlet, lkede alma zgrl olduu gerekesiyle ii lehine herhangi bir dzenlemeye gitmiyordu. Bursa'daki ipek ve hal sektrnde alan iilerin mesai saatleri ve cretler konusunda devletin mdahale istekleri az nce belirtilen gerekeyle reddedilmiti.588 1910 ylnda Ereli Kaymakam Tunal Hilmi'nin madende almann Trklere yasaklanmas konusundaki taleplerine Orman ve Maadin ve Ziraat Nezaretince verilen cevapta; Hangi rfe mensup olursa olsun her ferd kendi ilerinde hr ve serbesttir. Bu nedenle bir ksm halkn iilikten yasaklanmas hakkndaki dnceler ie ve nizama uygun deildir" denmiti.589 Bu dnemde iiler, mteahhitler vastasyla da i yapmaktaydlar. Dolaysyla mteahhitler iveren konumunda olup, iki taraf arasnda hizmet szlemesi yaplyordu. Mteahhit i yapma konusunda szleme yapt iverenin iiler hakknda bir hkm getirmedii hllerde, iiler iin kendi kurallarn koyuyordu. Bazen iyeri sahibi iilerle ilgili bir takm snrlamalar getirebiliyordu. rnein, yukarda asker fabrikalarla imalthanelerde mteahhide bal olarak alacak iilerle ilgili bir takm snrlamalar vard. yerlerinde alan daim ve

587 588

B.O.A, B.E.O, Selanik Giden, nr: 220723, 25 Terinievvel 1322 (7 Kasm 1906). B.O.A, DH.D.107/17.Lef:2. 6 Terinisani 1326 (19 Kasm 1910). 589 B.O.A, DH.MU. 90/47. 9 Haziran 1326 (22 Haziran 1910).

168

geici iiler iin getirilen kefalet art mteahhide bal olarak alan iiler iin de geerliydi.590 Gtr usulyle i alarak ii altranlar yalnz Osmanl vatandalar deildi. Bazen yurt dnda altrlmak zere yabanc mteahhitler ii yazabilmekteydi. Mteahhitler, bata Galata olmak zere stanbul'un eitli yerlerinde serbest piyasaya emek arznda bulunan insanlardan igc temin etmekteydiler. iler, muhtemelen alacaklar iin mahiyetini biliyor, ona gre mteahhitlerle anlamaya varyorlard. rnein, Rus vatanda Kirkor stanbul Galata Perembe Pazar civarndan Ahyolu Burgosu'nda yol ilerinde altrmak zere ok sayda ii kaydetmi ve altrmaktayd.591 Sonu olarak zel sektrde, alan ile iveren arasndaki i szlemesi hr bir ortamda gerekleiyor olup, bu konuda devletin herhangi bir mdahalesi sz konusu deildi. Sadece yabanc ii altrma konusunda bir kstlamaya gidilmiti. Bu kstlama da ii ile iveren arasndaki szlemenin ierii ile ilgili bir kstlama deildi. Zikrettiimiz istisnalar haricinde, kanunlarla hizmet szlemelerindeki hrriyete dokunulmad.

590 591

B.O.A, rade Hususi. 1310.S.47. 15 ubat 1308 (27 ubat 1893). B.O.A, Y.A.HUS. 160/37. 4 ubat 1294 (16 ubat 1879).

169

KNC BLM
OSMANLI DEVLETNDE HAREKETLER I. SINIFINA DEOLOJK YAKLAIMLAR A. Liberalizm Liberalizm, hrriyet ve eitlik prensibini kendisine esas alan, insanlarn hr ve eit doup yle yaayacana inanan politik bir felsefedir. Buna gre; kendi hrriyetinin snrn ancak bakasnn hrriyetiyle snrl gren fert, dnme, konuma ve hareket etme serbestisine sahip olmaldr. Yine fert toplant yapma, gazete karma, parti kurma gibi kamu hrriyetlerini kullanmaldr. Liberalizm, yasama, yrtme ve yargy birbirinden ayrarak devlet otoritesini zayflatmtr. Ayn zamanda ynetimde adem-i merkeziyetidir. Bununla birlikte yalnz devlet otoritesine deil, aile otoritesine, din otoriteye ve geleneklerin otoritesine de kardr.592 Liberalizm, otoriter bir ynetim olmas nedeniyle mutlakyete kardr. Bu kar kta hkmdara, onun temsil ettii ve desteini ald btn kurumlar sz konusudur. Yine kii hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmas, devletin bireylerden daha stn tutuluuna kar kma ve hukuk devleti liberalizmin nde gelen ilkelerindendir. Din kurumu da liberalistler tarafndan dnce ve vicdan hrriyeti adna eletirilmitir. Liberalizme gre zerlerindeki din ve siyasal basknn kalkmas hlinde bireyler, kendileri iin en iyi olan tercih edecekler, byle fertlerden oluan toplumlar da kendilerine en uygun olan seeceklerdir. Bylece hem ekonomik ve hem de siyasal yap deiecek ve ilerleyecektir. Ancak, gelimelerin olabilmesi iin uygun hukuk dzenlemelerin yaplmas da gerekecektir.593

592 593

Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, Isparta, 2001, s. 20-21. Aykut Kansu, 20. Yzyl Ba Trk Dnce Hayatnda Liberalizm, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, stanbul 2002, s.278-279.

170

XIX. yzyln en yeniliki, en ilerici fikir akm olan liberalizmin ekonomik yn teebbs hrriyeti, mlk edinme hrriyeti ve ticaret hrriyetine dayanr. Avrupada ortaya kan liberalizm, Osmanl aydnlar arasnda en nce yaylan fikir akmdr.594 Bu akmn lkedeki aydnlar tarafndan benimsenmesi ve eitli yollarla halka duyurulmas, halk zerinde etkide bulunmu mudur? iler bu fikr gelimelerden ne kadar haberdard? i hareketleri zerinde liberalizmin etkisi olmu mudur? te burada ilk olarak Osmanl liberal aydnlarnn fikirleri zerinde durularak bu sorularn cevaplar bulunmaya allacaktr. Grleri ierisinde birtakm liberal izgiler barndran ilk devlet adamlarndan biri Mehmet Sadk Rifat Paadr. Paa, 1806da dodu. Enderundaki eitiminin ardndan eitli devlet kademelerinde bulunduktan sonra 1837de Viyana eliliine atand. Bu ehirde Avusturyal devlet adamlarnn etkisiyle yeni dnceler retmeye balad. Viyanadan Reit Paaya idar reformlarn yaplmasyla ilgili bir dizi mektup gndermeye balad. Tipik liberal denilemeyecek olan Trk reform dncelerinin olumasnda etkisi olan Sadk Rifatn grleri, daha ok Avrupal byk brokratlarn tesiri altnda kalmtr. Fikirlerinde 1830lu yllarn merutiyetiinin izlerine de rastlamak mmkndr.595 Sadk Rifat Paa, padiahn yetkilerinin kstlanmasn ve brokrasiye yeni haklar verilmesi gereini savunuyordu. Ona gre sultan, artk memurlarn tavsiyelerini dikkate almal, devletin devamllnn salanmasnda yalnzca hkmdarn iyi idaresi deil, kanunlarn hkmdarlardan sonra da kalc olabilmesi iin danma usulyle yaplmas gereini vurguluyordu. Paa, yine hkmetlerin halk iin meydana geldiini, halkn hkmetler iin mevcut olmadn vurgulayarak liberal grlerini dile getirmekteydi. Btn yazlarnda hak ve adalete dayal bir rejim kurma isteinde olan paa, iktidar ve hayatn kaynann adalet olduunu belirttikten sonra, insan haklarna saygnn zorunlu olduunu dile getiriyordu. Devletin, vatandalarn gnlk ilerinin karln en iyi ekilde elde etme frsat saland zaman byyp gelitiini, bunun ise keyf ynetimin ortadan kaldrlmasyla mmkn olabileceini sylyordu. Hatta keyf ynetimin olduu bir
594 595

Kodaman, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri, s.20-21. erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, stanbul, 1996, s. 191-219.

171

yerde devletin keceine iaret etmekteydi. Halknn ticar ve zira faaliyetlerde devlet gvencesine kavutuu ve hayatnn dokunulmazla sahip olduu devletlerin daha fazla gelitiini iddia ediyordu. lkede hkm sren gvensizliin sanat ve zanaatin gelimesini engellediini ve memurlarn herhangi bir garantiden yoksun olmasnn onlar rvet almaya ve halka bask yapmaya sevk ettiini belirtmekteydi.596 Yine lkede liberal fikirlerin ilk savucularndan bir dieri de Mustafa Fazl Paayd. Onun liberalizme dair grlerine, Sultan Abdulazize 1867 tarihinde yazd bir mektupta rastlanmaktadr. Paa, burada Osmanl yneticilerinin gemiteki baarlarnn sadece din evk ve asker cesaretlerinden deil, ahlk deerlerinden kaynaklandn ileri sryordu. lkedeki idar modernleme abalaryla merkez otoritenin glendirildiini, devlet halk zerindeki denetim mekanizmalarnn arttn, halbuki mekanizmasndaki verimliliin

vatandalar zerindeki devlet basksnn azaltlmasyla elde edilebileceini dile getiriyordu. Hkmdarn ve memurlarn basksndan halk koruyacak yegane klavuzun hrriyet olduunu iddia ediyor ve halkn haklarnn garanti altna alnmas gereini vurguluyordu. Buna karn lkedeki liberal devrimi salayacak olan kiinin de bizzat hkmdarn kendisi olduunu savunmutu. Trk rknda yaratltan gelen ulv duygular olduundan bahsederken rk kelimesinin slam bir kavram olmadn bilerek kullanm olmas ve halkta doutan gelen duygular szyle de aslnda liberal milliyeti izgiler tar.597 Osmanl Devletindeki liberal fikirlere sahip kiilerin en nde gelenlerinden bir dieri de Prens Sabahaddindir. Fransada bulunduu sralarda bir ksm Fransz dnrlerinin fikirlerinden etkilenmi, bu fikirleri Osmanl Devletinin problemlerine zm nerisi olarak beyan etmiti. Prensin en nemli grlerinden biri teebbs-i ahs diye belirttii zel teebbs grdr. mparatorluun kurtuluundaki tek yol kamucu yapdan bireyci yapya geitir. Bunu temindeki nerisi ise kz ve erkek ocuklarn bireyci bir mantkla eitilmesidir. ngilterede burjuvann oynad roln nemini gren Prens, Osmanlda da bu snfn
596 597

Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, s. 191-219. Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, s. 307-314.

172

gerekliliine inanmtr. Bunu temin etmenin en nemli yollarndan biri zel teebbsn tevik edilmesidir. lkede bireyci yapya geiin nndeki en nemli engel memurlardr. Memuriyete hogryle bakmayan hatta onlara dman olan Sabahaddinin gnlnde yatan meslekler ziraat, sanayi ve ticarettir. Prens Sabahaddinin liberal grlerinden bir dieri de adem-i merkeziyet prensibidir.598 Eserlerinde Osmanl toplumunun geri kalma sebeplerini inceleyen Sabahaddin, Fransadaki Le Play Okulunun metodolojisine gre snflandrmada bulunmutur. Ona gre geri kaln ana nedeni; kamusal hayat ile zel hayatn snrlarnn belirsizliidir. ktidar, ynetilenlerin egemenlik haklarn snrlarken, halkn buna kar kendini koruyucu mekanizmalar kuramamas, devlet egemenliinin varlna katkda bulunmutur. Bunun iin zel hayat kamusal alana stn klnmal, bu da vatandalara eitim yoluyla kazandrlmaldr.599 Btn bu fikirlere ramen Prens Sabahaddinin savunduu liberal fikirler ile liberalizmin felsef-tarih birikimi arasnda tam bir rtmeden sz etmek mmkn deildir. Fikirlerinde liberalizmin klasik referanslarna ulaamam, rnein John Lock, David Hume, Adam Smith ve Jeremy Bentham gibi Anglosakson liberalistler onun referanslarnda yer bulamam ve tutarl bir liberalizm felsefesi kuramamtr.600 Vatan airi Namk Kemal, Osmanl Devletinin Baty yakalayabilmesi iin ekonomik gelimeyi salamas gerektiini, bunun da ancak kapitalistleerek
Kaan Durukan, Prens Sabahaddin ve lm-i tima Trk Liberalizminin Kkenleri, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, s.150-155. 599 Cenk Reyhan, Prens Sabahaddin, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, s.149-151. 600 Reyhan, Prens Sabahaddin, s.151 ve Durukan, Prens Sabahaddin ve lm-i tima Trk Liberalizminin Kkenleri, s.154. Aykut Kansu, Prens Sabahaddinin fkirleriyle liberalizmin ilgisi olmadn dnmektedir. Ona gre Prens Sabahaddin La Science Sociale dergisi evresinde bulunan yar aydn yazarlardan youn birekilde etkilenmi, Terakki gazetesinde Trkiye iin yazd yazlar ad geen dergiden neredeyse aynen almtr. Bu dergi etrafndaki yazarlarn savunduu adem-i merkeziyet fikri esasen Fransz htilali ncesi Fransasnda olduu iddia edilen siyasal ve sosyal dzendir. Bu yazarlardan biri olan Henry de Tourville yazd bir eserinde, Fransz htilali ncesindeki feodal dzeni vmekte, insan hak ve zgrlklerinin o dnemde daha iyi olduunu savunmaktayd. Bu dncenin 19. yzyl liberal dnce zgrl ile bir ilgisi yoktu. Prens Trkiyede erafn yarglama yetkisine sahip olmasn istiyor, bir yerdeki en nfuzlu kiinin orada doal ynetici olmas gerektiini belirtiyordu. Bylece kamusal alan yava yava ayrcalkl kesimin eline gemi olacak ve bireyci toplum yapsna ulalm olunacakt. Dolaysyla bu yap feodal bir yapy andrmaktadr. Ona gre lkedeki rejimin adnn ne olduu nemli deildi. Asl nemli olan ey kede bireyci aile tipine gre insan yetitirilip yetitirilmedii idi. Onun fikirleri deerlendirilirken Fransz kar devrimcilerinin ve ar muhafazakarlarn grleri gz ard edilemez. Aykut Kansu, Prens Sabahaddinin Dnsel Kaynaklar ve Ar Muhafazakar Dncenin thali, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, stanbul, 2002, s.156-165.
598

173

baarlabileceini savunuyordu. Ekonomik alanda serbest ticareti, hr teebbs ve devlet mdahaleciliinin nne geilmesi gerektiini savunan yazar, bunu temin iin anayasal merkeziyeti ve demokratik bir siyasal yaplanma istemekteydi. Aslnda Jn Trkler kapitalistlemeyi, savunduklar zgr dncenin, parlamenter demokrasinin alt yapsn oluturduu iin tercih etmekteydi.601 Onun ekonomik grleri genel anlamda liberal olmakla birlikte bazen bu anlaya aykr grlerine de rastlanmaktadr.602 nce Mekteb-i Fnn- Maliyede, ardndan Mekteb-i Mlkiyede iktisat hocal yapm ve yazd Mebadi-i lm-i Servet i Milel adl eserinde liberal iktisat grn savunmu olan Ohannes Paa,603 devletin sanayi alanna karmasna kar karak, devlet fabrikalarnda fazla memur ve ii altrlmas nedeniyle bu fabrikalarn sorunlu olduunu belirtir. Makine-ii ilikisine deinen paaya gre, makineler halk ve ii iin faydaldr. Makineler iilerin ilerini geici olarak deitirir ya da ortadan kaldrr. Ancak, bunun da bir takm zm yollar vardr. Komnizmin mlkiyet eitliini eletiren Paa, mlkiyet hrriyetini savunur. Serbest ticaret erevesinde himaye sistemine kar kar ve bunun ite fiyatlar ykselterek ii ve zanaatkarn aleyhine bir gelimeye yol aacana inanr.604 Osmanl Devletinde liberal dncenin kendisine zemin bulduu nemli alanlardan biri de Tanzimat sonras edebiyattr. Fikir akmlarnn edebi eserlerle okuyucuya ulamas phesiz ki kitleler zerinde hatr saylr bir etki uyandracaktr. Mutlakiyeti idareye meruiyet salayp onu destekledii gerekesiyle din, liberal sylem tarafndan dnce ve vicdan zgrl adna eletirilmitir. XIX.
Tevfik avdar, Trkiyede Liberalizm, Ankara 1992, s. 43-53. Nitekim Namk Kemal, hkmetin kiinin hak ve hrriyetlerini korumaktan baka grevi olmadn savunan ve devletin ekonomik ve kltrel alanlardaki faaliyetlerini kiisel zgrlklere saldr olarak niteleyen XIX. yzyl liberalizmine de iddetle kar kar. Ona gre devlet efradn marifetine, mlkn mamuriyetine, insaniyetin kemaline, medeniyetin terakkisine hizmet ederse hem kendinin hem ahalisinin hem de btn lemin menfaatine mrvetmendne bir muavenet ibraz etmi olur, nam kyamate kadar insaniyetin evliyay nimeti olan eazimle beraber yad olunur. Musa adrc, Namk Kemalin Sosyal ve Ekonomik Grleri, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2 (1991), s. 46-50. 603 erif Mardin, Tanzimattan Cumhuriyete ktisadi Dncenin Gelimesi (1838-1918), Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul 1985, s.628. 604 avdar, Trkiyede Liberalizm, s.57-68.
602 601

174

yzylda lkeye Batdan gelen fikir akmlar baz kesimler tarafndan kabul grrken baz kesimlerce kukuyla karlanm, ksmen kabul edilmi yahut tamamen cephe alnmtr. Bu yzylda en ok tartlan kavramlar Batllama ve Modernlemedir. Tanzimat sonras edebiyatta modern hayatn ve Batllamann edebiyata yansmas da nemle zerinde durulmaya deer bir konudur. Bu dnemde birinci tr gr modernlemenin temeli olan zgrlemeye, kapitalistlemeye ve her alanda liberallemeye kar olan fakat modern deerlere toplumun yapsn en az dzeyde bozacak ekilde kabullenmeye dnk tavr sergileyen tepkici modernleme tipidir. Bu kesim alnmasnda saknca olan ve olmayan modern deerleri belirler ve modern deerlerin beenmedii ynlerini iddetli eletirir.605 Tanzimat sonrasnda bu tepkici modernlemecilerin yannda bir de Servet-i Fnn dergisi etrafnda toplanan Batl deerlere ak bir grubun varl da grlmektedir. Bunlar eserlerine genelde liberal izgiler tayan dncelerini yansttlar. Derginin en nemli yazarlarndan biri olan Tevfik Fikret, siyasal ve toplumsal zgrlkleri n planda tutuyordu. Btn Servet-i Fnn evresi gibi o da, dini tamamen bireyin hayatndan kartp atmt. Fikret, fert zerinde bask yapacak her tr dnceye karyd. yle ki Abdulhamit dneminde bile din kart iirler yazabiliyordu. lk says 7 ubat 1896 tarihinde kan dergi, ksa zamanda yazar kadrosunu glendirdi. Dergide modernist iirler, hikayeler ve romanlar yaymlanmaya baland. Yine dergi, yerel ve gelenekselin tesinde evrensel ve ada konularn ilendii, din ahlkn reddedildii, kahramanlarnn zgrleme istei ile yanp tututuu bir ierie sahipti. Servet-i Fnnculardan bir gurup yalnz edebiyatta deil, btn toplum yapsnda ilerlemeyi, modernlemeyi ve dind bir hayat tarzn savunuyordu. Bunlar bireyin zgrlemesini istiyor, halktan farkl entelektel bir tutumu destekliyorlard. Hayallerindeki toplum, Sanayi nklab ve Fransz Devrimi sonrasnn toplumuydu. Ekonomik alanda zel teebbsn nn aacak liberal politikay savunuyor, devlet mdahalesinin ve engellerinin karsna kyorlard.606 Grup ierisinden liberal ekonomik grleriyle n plana kan Ahmet uayb ve Mehmet Cavit ile dier mensuplar, rast gele bir araya gelmemiler

605 606

Kansu, Liberalizm, s.280. Kansu, Liberalizm, s.282-283.

175

hepsi de ortak bir dnya grn paylayorlard.607 Mehmet Cavit ve Ahmet uayb edebi eserleriyle deil, ekonomik, siyasal ve toplumsal konulardaki grleriyle tannmtr. Ahmet uayb, Dou ile Bat arasndaki farklln bilimsel dzey farkllndan kaynaklandn, deimenin kanlmaz bir tabiat kaidesi olduunu, bunun beraberinde gelimeyi getirdiini, gelime ve deimenin ise ancak bilimsel dncenin nndeki engellerin kaldrlmasyla mmkn olabileceini, bu balamda mutlakiyeti ynetim ile dini kurumlarn toplumdaki egemenliinin krlmas gerektiini belirtir. nk devlet kontrolndeki bir din liberalizm ve birey zgrlnn nndeki en byk engeldir. Son dnem Osmanl Devletinin en nde gelen iktisatlarndan biri Mehmet Cavit Beydir. Onun iktisad fikirlerinin temelini de liberalizm oluturur. Mehmet Cavit, Adam Smith ve onun halefleri gibi toplumun ekonomik yapsnn i blmyle gerekleeceine inanmaktadr. Klasik liberal grleri savunan Cavit Bey, bir lkenin ekonomik alanda geliebilmesi iin rekabet edebilecei alanlarda retim yapmas gerektiini, srekli bymenin, kiisel zgrlklerin kstlanmad, hr teebbsn devlet veya baka bir kurulu tarafndan snrlanmad bir ortamda olabileceini savunmaktayd. Yine bu balamda ekonomik gelimenin n art olarak siyasal yapnn liberal demokratik prensiplere dayanmasnn art olduunu da dile getiriyordu.608 Mehmet Cavit Bey'in ekonomik ve toplumsal grlerine yine lm-i ktisat adl eserinde ve II. Merutiyet dneminde arkadalaryla birlikte karmaya balad Ulum- ktisadiye ve ctimaiye Mecmuas'nda rastlanr. II. Abdlhamit devrinde kendine belli bir temel oluturan liberal fikirler, II. Merutiyetle birlikte adeta meydan bo buldu. II.Merutiyet devrindeki serbestlik havas iktisada da yansmt. Bu dnemde kan Ulum- ktisadiye ve ctimaiye Mecmuas liberal izgide yaynlar yapyordu. Dergi ayn zamanda tam bir sosyalizm dmanyd.609
607 608

Kansu, Liberalizm, s.287. Kansu, Liberalizm, s.290-294. 609 Mardin, ktisadi Dncenin Gelimesi , s.630-631.

176

lm-i ktisat adl eserinde Cavit Bey, grevin iiler iin bir hak olduunu syler. Bir retim kolunda bir kiinin yalnz bana zemeyecei meseleleri zmek iin ayn sanayide alanlarn hepsi birleir. Bu katlm eitli nedenlerle olur. Grevden ama iilerin istedikleri eye ulancaya kadar fabrikada ileri terk etmek zere birlemesidir. inin grev hakk yoksa cret szlemesi tam deildir. Bu hak ii ile ivereni hukuk asndan eit seviyeye getirir. i iin bu hak olmazsa patronlar aralarnda gizlice anlaarak cretleri drr, alma saatlerini artrrlar. Ancak, iiler grev yapmadan bir sre nce iverene haber vermeli, iveren de iiyi iten karmadan nce bu kararn bildirmeli ve sz konusu sre zarfnda cretini demelidir. Ona gre her servetin kayna komnistlerin dedii gibi i ve emek deildir. Cavit Bey, Avrupa'da iverenin iiye krdan belli bir pay vermesi konusunun tartldn, fakat bir neticeye varlamadn, kendi grne gre ise ii ile iveren arasnda meselenin halledilmesi gerektiini, buna hkmetin ya da baka bir tarafn mdahale etmesinin anlamsz olacan vurgulamaktadr.610 Yine Mehmet Cavit, iiler iin grevin bir hak olduunu, aksi taktirde patronlarn cret konusunda iiler aleyhinde kararlar alacan belirtmektedir. verenlerin de lokavt yapma haklar olduunu belirten Mehmet Cavit Bey, hem grev ve hem de lokavtn her iki taraf asndan da zararl olduunu belirtmektedir.611 Son dnem Osmanl Devletinde temelde kiisel zgrlkler olmak zere, siyasal, sosyal ve ekonomik alanda liberal dnceleri savunan, bunu eitli vastalarla topluma yayma gayreti iinde olan bir aydn zmresi vard. Anlald kadaryla II. Abdlhamit dneminde bir ok aydnn ortak paydas padiahn zgrlkleri kstlayan ynetimine kar kmakt. Kii zgrl ncelikli konuydu. Bask aileden, devletten, dinden nereden gelirse gelsin kar klyordu. Ohannes Paa ve Mehmed Cavit Bey'in liberal iktisat gr kii hrriyetini de yakndan ilgilendirmekteydi. Cavit Bey'in Abdlhamit dneminde yaymlanan kitabnda grevi iinin doal hakk olarak grmesi ilgintir. Liberal dnya grn savunan yazarlar, ya basn ya yazdklar kitaplar veya verdikleri dersler aracl nemsenecek saydaki insan kitlesine seslerini duyurmaktayd.
610 611

avdar, Trkiye'de Liberalizm, s.109-115. avdar, Trkiye'de Liberalizm, s.91-111.

177

Abdlhamit dneminde seyrek olarak meydana gelen, II. Merutiyet dneminde ise birden patlayan ii hareketlerinde btn bu liberal etkiyi gz ard edemeyiz. Ne var ki, meydana gelen ii hareketlerinde bu etkiyi birebir bulup tespit etmek mmkn deildir. Ancak II. Merutiyetin ilnndan hemen sonra i bana gelen bir ok devlet adamnda liberal sylemin hrriyeti anlayna dair yansmalar grmek mmkndr. B. Sosyalizm Avrupada doup gelien sosyalizm, son dnem Osmanl aydnlarnca bir sis perdesinin arasndan vasflar belli belirsiz grnen bir ideolojidir. deolojinin ierii ve dolaysyla da literatr Osmanllarca yeterince tannmamaktadr. II. Merutiyetin ilnn takip eden yllar her trden fikir hareketlerinin yaylma zemini bulduu, serbestlik dnemidir. Ancak, her ey de birden bire ortaya kvermi deildir. Bu dnemde daha ak bir ekilde ifade edilmeye balanan fikir hareketlerinin ok eskiye dayanan arka plan olmasa da belli bir birikimi vard. Kapitalizme tepki olarak doan sosyalizmin lkede kabul grd kesim asndan bakldnda bir takm farkllklarn olduu da gze arpmaktadr. Bir kere Osmanl toplumunda bilinlendirilerek tarihsel dnm salayacak, st yapy siyasal rgtlenme yoluyla ekillendirecek bir snf yani ii snf saysal deer bakmndan yeterli deildi. Bu nedenle sosyalist fikirleri benimseyip, bunun urunda mcadele verenler emek kesiminden ziyade aydnlar ile Osmanl tebaas aznlklar olmutu. Yahudiler dndaki aznlk unsurlar sosyalist kuramn zyle badamasa da milliyetilik fikriyle sosyalizmi kendilerine zg yntemlerle badatrmann yollarn bulmulardr. Burada sosyalizme deinilmesinin sebebi, ii hareketlerini etkileyebilme kabiliyetinde bir fikr akm olmasndan dolaydr. XIX. yzyln sonuyla XX. yzyln hemen balarnda sosyalizm lkede nasl alglanmaktayd? Sosyalist fikirlerin iiler ve ii hareketleri zerinde etkisi var myd? Bu balamda nce

178

farkl kesimlerden aydnlarn sosyalizm hakkndaki grlerine ana hatlaryla deinilecek, bu yaplrken daha ok ii eksenindeki fikirler gz nnde bulundurulacaktr. Ardndan sosyalizm ve milliyetilik hareketleri ile ana hatlaryla devlet-sosyalizm ilikisi zerinde durulacaktr. a. Mslmanlarda Sosyalizm: Osmanl Mslmanlarnn sosyalizmi tanmalar gayrimslimlere gre daha sonra olduu gibi bu ideolojiye baklar ve yaklamlar da onlardan farkl olmutur. 19. yzyldaki Mslman ve zellikle de Trk aydnn ncelikli meselesi her geen gn Avrupa karsnda gerileyen devleti kten ve zlten kurtarmakt. Ancak, yine toplumsal sorunlara zm getirme dncesi erevesinde sosyalist fikirleri benimseyen aydn kesim yok deildi. lkede sosyalizm denince akla ilk gelen isim Hseyin Hilmidir. tiraki namyla tannan Hseyin Hilmi, sosyalist fikirleri Avrupaya giderek deil, ya Romanyadaki bir sosyalist nmayiten etkilenerek ya da materyalist ve anarist fikirlere sahip olan Baha Tevfikten renmiti.612 Hseyin Hilmi kendi fikirleri dorultusunda 1910dan itibaren dergi ve gazeteler kararak sesini duyurdu. Bunlar; tirak, nsaniyet, Sosyalist ve Medeniyettir.613 Gazetelerdeki isimsel eitlilik sk sk kapatlmalarndan kaynaklanmaktadr. Hseyin Hilmide sosyalist fikirler

Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar-1 (1908-1925), stanbul, 1991. s.31. Hseyin Hilmi hakknda Sleyman Nazif ilgin bir yaz yazmt. 8 Kanunsani (Ocak) 1925 tarihli Son Telgraftaki bu uzun makalede onunla nasl tantn ve faaliyetlerini anlatmt. Onun hakknda deerlendirmede bulunurken Hilmi ecnebi lisanlarndan hi birini bilmez, Trke yazmaktan ve belki okumaktan aciz bir cahil idi. Onu bu memlekette temeyyz ettiren (ne karan) kuvvet, havf u hay (korku ve utanma) denilen hal ve hasletle asla mukayyed (bal) bulunmamas idi. Ve vaesef ki (ne yazk ki) bu menfi ve mezmm (ktlenmi) meziyetler, ashabna bazen liykat ve mitlerin ok fevkinde mevkiler ihraz ettirmeye kifayet ediyor. Hilminin tirakteki yazsn Baha Tevfik yazard. demektedir. Yine ayn yaznnn bir blmnde Sleyman Nazif yle diyordu; tiraki Hilmide milliyet, vatan, insaniyet kaytlar ve fukarann ztrabtna acmak zaaf yoktu. Ve bu kayt ve zaaftan zdelik amele snfnn madd, manev harbsine sebep oldu. Onun iirdii zehir ile bu halk hl sersemdir. O ameleyi efendi etmek yle dursun, kendi mevki-i itimisini grp bulamayacak kadar martm ve ldrtmt. Ycel Demirel (Hazrlayan), tiraki Hilmi, Toplumsal Tarih, 6 (Haziran 1994), s.48-49. Gerekten de ttihat ve Terakki ynetimi, Hseyin Hilmiyi Kastamonuya srgne gnderdiinde burann valisi Sleyman Nazifti ve vali, hkmete Hseyin Hilminin zor durumda olduunu bu nedenle belirli oranda gnlk para balanmasn teklif etmiti. B.O.A, DH.SYS. 55-1/34, 26 ubat 1326 (11 Mart 1911). 613 Tunay, Sol Akmlar, s. 32. Ancak Oya Baydar, nsaniyet, Sosyalist ve Medeniyetin dergi olduunu yazyor. Oya Baydar, Hseyin Hilmi, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, stanbul, 2002, s.300.

612

179

yeterince oturmamtr. Kurucular arasnda olduu614 Osmanl Sosyalist Frkasnn parti programna bakldnda; partinin sosyalist olmaktan ok liberal bir kurulu gibi olduu grlr. Hseyin Hilmi ve evresindeki dergilerde ii snfndan sz edilmi, bunlara dair haberler aktarlm ancak, bu malzeme bilinli bir kuram erevesinde yorumlanmamtr. Osmanl Sosyalist Frkas iilere sendika kurmalarn tavsiye etmiti. Btn bunlara ramen Hseyin Hilmi ve evresinin I. Dnya sava ncesinde halka inemedii ve bir hareket olamad da bir gerektir.615 Hseyin Hilmi, tirak teki bir yazsnda sosyalistliin sa ile baladn, slamiyette bir ok ayet ve hadislerle sosyalist ilkelerin teyit edildiini, zekatla da amel bir surete dntrldn belirtmiti. Osmanl Sosyalist Frkas evresinde sosyalizmi slamiyetle badatrma gayreti vard. O, grlerini aklarken slamiyetten faydalanmak isteyen bir sosyalisttir.616 Ayn zamanda Fransz Sosyalist Partisi bakan M. Jean Jaurs ile de mektuplamtr.617 Ancak, Osmanl Sosyalist Frkasnn genelde ii merkezli bir politika gtt sylenebilir. Osmanl sosyalistlerinin nde gelen isimlerinden biri de Dr. Refik Nevzattr. O, Jn Trk olarak balad servenine sosyalist fikirleri savunarak devam etmitir. Pariste yaayan R. Nevzat, 1911den itibaren Beeriyet adnda bir gazete karm, Osmanl Sosyalist Frkasnn Paris ubesi ad altnda grup da kurmutur. Nevzat, solcu olduu kadar ayn zamanda Trkl ile gurur duyan bir milliyetidir.618 nceleri II. Abdlhamit ynetimine kar kan R. Nevzat daha sonra ttihat ve Terakki Partisinin icraatlarn eletirmi, sosyalistlik fikirlerini savunmutur.619 Osmanlda sosyalist fikirlere inanlar yalnzca bunlardan ibaret deildi. Franszcadan yapt Beynelmilel htilal Frkalar ve Sosyalizm adl evirisiyle
614 615

Baydar, Hseyin Hilmi, s.300 Tunay, Sol Akmlar, s.32-33. 616 Hilminin sosyalist fikirler yannda liberal fikirler tad da iddia edilmektedir. Alkan, Hilminin daha zmirdeyken gazetelerde nerettii yazlarn liberal zellikler tadn, bu arada sosyalizm anlaynn ekillenmesinde slamiyetin getirdii eitliki ve sosyal adaleti prensiplerin byk rol olduunu belirtmektedir. Mehmet . Aklan, Bir ttihat ve Terakki Muhalifi Oalrak Liberal-Sosyalist Hilmi, Tarih ve Toplum, 81 (Eyll 1990), s. 47-51. 617 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, cilt:1, stanbul, 1998, s.289. 618 Tunay, Sol Akmlar, s.34 619 Kerim Sadi (A. Cerraholu), Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk, Hazrlayan: Mete Tunay, stanbul, 1994, s.332-336

180

tannan Avukat Haydar Rfat (Yorulmaz) Trkiye solu asndan kymete deer bilgiler vermez. Ancak, ii rgtlenmesi ynnde faaliyet gsterdii anlalmaktadr. 1909 sonbaharnda Selanikteki Sosyalist i Federasyonunun Trke yayn organ Amele gazetesini yaynlayan Rasim Hamet de sendikalizm ve sosyalizm hakknda fikir beyannda bulunmutur. Bu dnemin sosyalistlerinden biri de Ahmet Besim Paadr. Paa, olaylara snf bilinciyle bakmay bilmez ve mali emperyalizmden de haberdar deildir. O hmanist, batc ve antimilitarist bir Osmanl aydndr.620 Sosyalizm nedir? balkl yazsnda dini ve milliyetini tam olarak ayrt edemediimiz Vahan Vasfi, sosyalizmi hararetle savunuyordu. Sosyalizm kartlar ona tamamen bir hayal, hlya, zaman israf gibi eyler deyip geseler de, sosyalizmin toplumu yksek bir seviyeye getirecek bir sistem olduunu belirtmektedir. Ki bu sistemde kadnlar ve ocuklar ezilmeyecektir. Ona gre Marksn birka fikriyle dnya cennete dnmeyecektir. Sosyalizm bir evrimdir, insann evrimine dair bir nazariyedir. Buna gre; insanlk hayvanlktan insaniyete ve esaretten hrriyete doru yol almaktadr. Toplumun evrimleerek ulaaca sistem sosyalizmdir. Yazar, makalesinde Darwinin evrim teorisinden vgyle bahseder ve toplumlarn da dneceini belirtir. Toplumun ulat bu sosyalizm devresini ise asr- saadet olarak nitelendirir.621 Osmanlnn sosyalizm ve komnizme dair fikirlerle youn bir ekilde karlamas, 1871 tarihinde Fransada kurulan Komn idaresine dair haberlerin gazetelerde kmasyla olmutur. Komn hakknda basnda kan bir takm haberlerin yanlln o dnem Namk Kemalin bayazarln yapt bret Gazetesi duyurmaya almtr. Gazete yazar Reat Bey Pariste ynetimi ksa sreli ele geirenlerin komnist deil komnc olduunu, olay srasnda kendisinin de Pariste bulunduunu, komnistliin mal ve kadnlarda ortaklk anlamna geldiini oysa komnclerin bu anlamda bir uygulamalarnn olmadna kendisinin

620 621

Tunay, Sol Akmlar, s.35-36. nsaniyet, 25 Terinisani 1326 (8 Aralk 1910), s.3-4, nr:3.

181

ahit olduundan bahsediyordu.622 Genel anlamda bret Gazetesi politika olarak komn taraftar, ii-iveren ilikilerine nem veren, Enternosyaneli okuyucusuna tantma gayreti iinde olan ancak,, Kapitalizmi ya da Sosyalizmi vme yerine Avrupallarn arayp bulamad medeniyetin slamiyette olduunu vurgulayarak olaylar slamc bak asyla deerlendiren bir gazeteydi.623 II. Merutiyet dneminin nl gazeteci ve yazar Hseyin Cahit Yaln'n sosyalizmi benimser grleri vardr. Hseyin Cahit'in Hayat- Muhayyel adl eserinde kk bir topluluun yerletii bir ada ve orada kurduklar ky ve yeni kk toplum tipinden bahsedilir. Buras kar atmalarnn, kt ihtiraslarn olmad, her eyin ortaklaa retildii, mlkiyet ve para fikrinin olmad bir yerdir. Ki bu zellikleriyle bu hayat tarz komn hayatna ok benzemektedir. Yazarn bu fikirlerinin olumasnda Utopie, Cite de Soleil gibi sosyalist bir hayat tasvir eden ve yazarlar Thomas Morus ve Campenalla olan eserlerin etkisi vardr. Yazarn bu hikayeyi yazarken o yllarda kapld sosyalist fikirlerin etkisinde kaldn sylemek yanl olmayacaktr. Yazarn Muallim ve Nazar- ltifat adl eserlerinde de sosyalist etkileri grmek mmkndr. zellikle Muallim'de zengin ve fakirler arasndaki gelir farkllklar hikaye kahramann ihtilal fikirlerine kadar gtrr.624 O da dier Servet-i Fnuncular gibi Abdlhamit ynetimine kardr. Onun kafasnda teden beri hereyin eitlik zerine kurulduu bir toplum hayat vardr. Nitekim kendisi de;
o zamanlarda ruhumda taan hrriyet ve msavat aklaryla komnist ve sosyalist olmutum... Kafas hayale msait her gen gibi bu cazip ve sihirli nazariyelerin meclubu olmutum

demektedir.625 Buna ramen o, II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki Partisi saflarnda yer alm, bilindii kadaryla Osmanl Sosyalist Partisiyle veya herhangi bir sosyalist gurupla balants olmamtr. emseddin Sami ise, Tercman- ark Gazetesi'nde sosyalizmin itirak- emval olarak tercme edildiini, halbuki sosyalizmin bu anlama gelmediini, bu tabirin
622 623

Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s.36-42. Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s.31-32. 624 . Faruk Huyugzel, Hseyin Cahit Yaln'n Hayat, Hikaye ve Romanlar zerinde Bir Aratrma, Ankara, 1982, s.42-52. 625 Huyugzel, Hseyin Cahit Yaln'n Hayat, s. 16.

182

olduu gibi kullanlmas gerektiini belirtiyordu. Komnizmde eski randa olduu gibi itirak- emval ve yal anlaynn bulunduunu, oysa sosyalizmde bu fikrin bulunmadn belirtiyordu. O sosyalizmi mutluluk ve refaha gtrecek bir yol olarak gryordu. Buna ilaveten eriat- Muhammediyeye tamamen uygun olduunu belirterek slamiyet'le sosyalizmi badatrabiliyordu.626 Osmanl devletinde XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren sosyalizm ve komnizm hakknda kalem oynatanlar yalnzca bu fikirleri benimseyenler deildi. Sosyalist olmad hlde kendince yanl grd dnce ve haberleri dzeltmek amacyla sosyalistlik lehinde yazanlar olduu gibi, tamamen kar bir tavr taknarak, bu ideolojiyi kyasya eletirenler de vard. Ancak, ister lehte isterse aleyhte olsun bu kategoride olup da fikir beyan edenlerin ounluu sosyalist fikirler hakknda yeterli bilgi donanmna sahip deillerdi. Son dnem Osmanl Devletinin nl gazeteci ve yazarlarndan Ahmet Midhat Efendinin sosyalizme dair grleri snrldr. Yazarn komncler hakkndaki grleri deiik ve karmaktr. nce vm sonra yermitir. Enternasyonelin fikirlerinden iilerle ilgili blmlerle ilgilenmi ve iilerden yana tavr sergilemitir.627 Ahmet Midhat Efendi Protestanln Avrupada dinsizlie neden olduunu, nk insanlarn Katolik mezhebine duyduklar saygy kaybettiklerini bunun da genel anlamda dinden soumay ve dinsizlii beraberinde getirdiini syler. Bu balamda Avrupada meydana gelen nihilist, sosyalist ve anarist fikirlerin gnden gne yayldn ve hepsinin dinsiz kesiminden olduunu vurgulamaktadr.628 Yazar muhtelif eserlerinde anarizm, sosyalizm ve nihilizmin medeniyet kart fikirler olduunu, bunlarn ortak noktalarnn dinsizlik olduunu belirtmektedir. Ahmet Midhat Efendi, bu doktrinlerin ayrntsna girmez.629 Buradaki bilgilerden anlald zere yazar Sosyalizmi sadece din asndan ele alm, sosyal ve siyasal ynlerine deinmemi, aklama yapma gerei duymamtr.
626 627

Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s.103-109. Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s. 49-51. 628 Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Midhat Efendi, stanbul, 1991, s.257-258. 629 Okay, Ahmet Midhat Efendi, s.269.

183

Son dnem Osmanl tarihine damgasn vuran kiilerden biri phesiz Ahmet Cevdet Paadr. Paann sosyalizm hakkndaki fikirlerine yazd bir risaleden ulalmaktadr. Cevdet Paa, Avrupada ortaya kan Sosyalizm, Komnizm ve Nihilizm gibi fikirlerin kken itibariyle slam ncesinde randa bulunan Mezdeklie dayandn syler. Yine Paann bahiyn630 dedii bu akmlarn ortaya kmasna Avrupann msait olduunu, nk burada zenginin ok zengin fakirin de ok fakir olduunu belirtmektedir. Bu fikirlerin Avrupada genel bir ihtilale yol aacan ancak, Osmanlnn bundan etkilenmeyeceini belirtmektedir.631 Grlyor ki Ahmet Cevdet Paa ile Ahmed Midhat arasnda sosyalizme bak asndan byk benzerlikler bulunmaktadr. Anglikan Kilisesine Cevap adl eserinde zmirli smail Hakk, Avrupada

zenginin ok zengin, fakirin ok fakir olmas nedeniyle, kleliin kaldrlm olmasna ramen yoksullarn ekonomik bakmdan klelii devam ettirdiini, iilerin zenginlerin karsna dman gibi ktn belirtiyordu. Fabrikalarda alet kullanmnn artmasyla ii emeine duyulan ihtiyacn azaldn, dolaysyla iinin fakirletiini bunun Avrupada sosyalizmin ortaya kmasna yol atn doktrin olarak gren belirtiyordu. Yine komnizmi sosyalizmden daha ar bir

smail Hakk, bu doktrinin sosyal ayrcalklar kaldrarak mallarda ve kadnlarda

bahiyyun: Her eyi mbah kabul eden mezhep taraftarlar taraf hakknda kullanlan bir tabirdir. Pakaln, bahiyyun, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, s.12. bhiye: Kelimenin terim anlam, kanunlarn, din emirlerin ve ahlk kurallarnn balaycln kabul etmeyip her eyin mubah gren kimseler eklindedir. Hemen her toplumda mevcut olan bahler, ilke ve grleri belli bir mezhep veya grup olmayp dinin emir ve yasaklarna, ahlak ve kanun dzenlemelere kar kan frkalar iin kullanlan ortak bir isimdir. Hasan Onat, bhiye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, cilt:19, stanbul, 1999, s.252-254. 631 Paaya gre; Hz. Muhammedin doumundan bir sre nce randa Mezdek adnda biri, Nbvvet iddiasyla ortaya km mal ve kadnlarda ortaklk fikrini savunmu, dnemin hkmdar Kubad da bunu kabul etmitir. Ad geen hkmdar zamannda bu usul hakim olmu nesil karmtr. slamiyetin rana yayld srada hl bu fikirler vard ve slam dnemde de eitli adlar altnda devam etti. Hallar blgeye geldiklerinde Suriye civarna yaylm olan bu dnceyi Avrupaya gtrdler. Feoadalite dneminde bu fikir ortaya kamad. Paa, ok sonralar ortaya kan sosyalizm, komnizm ve nihilizmin kkeninin bu Mezdekilie dayandn ifade etmektedir. mit Meri Yazan, Cevdet Paann Toplum ve Devlet Gr, stanbul, 1992, s.85-88. Mezdeklik: randa 488-531 yllar arasnda hkmdarlk yapan Kavaz zamannda Mazdak (Mezdek) tarafndan yaylan din akde. Mezdekliin en belirgin zellii, insanlar arasndaki kskanlk ve anlamazlk sebeplerini ortadan kaldrmak iin mlkte ve kadnlarda ortakl savunmasdr. Bu fikirler hkmdar Kavazn da destei ile V. Yzyln sonu ile VI. Yzyln balarnda geni lde kabul grd. Ancak, mezdekler ayn hkmdar tarfndan 528 veya 529 balarnda katliama tabi tutuldular. Buna ramen tamamen ortadan kaldrlamadlar. Mslman yazarlar, mezdekliin slm dnemde de Hrremiye, smailiye gibi mezhepler ile Batinlerin fikirlerinde varln srdrdn iddia ederler. Michelangelo Gud, Mezdek, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1957, s. 201-205.
630

184

ortaklk istediini belirtmekteydi. Bat uygarlnn dertlerine ne sosyalizmin ve ne de komnizmin are bulamayacan tek arenin slam olduunu vurgulamaktayd.632 lkede din kayglarla slamiyet'in temel esaslaryla sosyalizmin bark olamayacan syleyerek kar kanlarn yannda, din kayglardan dolay deil de Liberalizmi benimsedikleri iin kar kanlar vard. Bu balamda liberalizmi savunarak sosyalizmin karsnda tavr belirleyenler Ulum- ktisadiye ve ctimaiye Mecmuas dergisi etrafnda toplanan Mehmed Cavit, Ahmed uayb, Rza Tevfik, Bedii Nuri ve Ali Kami gibi yazarlardr.633 Bunlardan Bedii Nuri yazd sosyalizmin intiar balkl adl yazsnda sosyalizmin lehinde ya da aleyhinde bir tavr taknmazken fikrin Batdaki geliim servenine deinir.634 Liberal fikirleri savunanlar ierisinde en ok tannanlardan biri Mehmet Cavit'tir. Cavit Bey'e gre sosyalistler, toplumda btn ktlklerin sebebi olarak mlkiyet hakkn grmektedir. Bu hak toplumu eitsizlie gtrmektedir, onun iin mlkiyet hakk kaldrlmaldr. Bu gre kar kan Cavit Bey, toplumda her trl gelimenin sebebinin eitsizlik olduunu syler. Yine sosyalistlerin cret usuln ortadan kaldrmak istediklerini, bunun da mmkn olmadn dile getirmektedir.

632 633

Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s.144-152. Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s.180. ve avdar, Trkiyede Liberalizm, s. 57-69. 634 Bedii Nuri, sosyalistlik fikrinin tasarruf hakkn ortak klmak ve zel mlkiyeti (tasarrufu) ortadan kaldrma amacyla ortaya kt eklinde giri yapt makalesinde zetle yle diyordu. Sosyalizm mallarda eitlii savunur. Halkn zihninde yer edinen bu fikir gelimeye msait bir zemin bularak ksa zaman iinde hzla yayld. Btn toplumsal meselelere dair fikirler retti. Almanyada, iddetle engelleyen kanunlara ramen sosyalist partilere gven artm, ardndan yaplan seimlerde parlamentoda nemli bir frka tekil etmilerdir. Bu gn Alman sosyalistleri mevcut toplumsal yapy (tekilat- hazra-i ictimaiyeyi) bozmaya meyletmilerdir. Amerikada sosyalistlik fikri amele cemiyetleri arasnda nemli bir yeye sahip olan say i amel valyeleri adl cemiyet halk (avam) arasnda pek fazla yaylmtr. Bir zamanlar ngilterede Enternasyonal Cemiyeti tarafndan sosyalistlik fikirleri yaylmaya allrken pek nem verilmemiti. Ancak zamanla sosyalistlik fikrinin geliip yaylmad bir ehir kalmamtr. Gazeteler her yaplan mitingler ve yaplan aklamalarn zetlerini vermeye balamlard. Bir sre sonra sosyalistlik fikri ahali arasnda o kadar yayld ki bunun nn almak iin mal ve mlk sahipleri tedbir almaya mecbur oldular. Hristiyanlk ortaya kt dnemde ortak hayat (itirak- hayat) zerine kurulmutu. Kilise ileri gelenleri (resas) servet ve hatta emlak tasarrufu aleyhinde lanetler yadrmlardr. Onun iin sosyalistlik meslei kilisede pek abuk cay ve intiar ve kabul buldu. Almanya ve ngilteredeki Protestan ve Katolik rahipler adeta bu meslei kabul etmi gibi grnyor. Papa 13. Lison Purzisko(?) bile amele snfndan yana tavr koymutur. Yine Rahip Venestred ve Kardinal Manling iilerden yana tavr sergilemi ve bu ynde aklamalarda bulunmutur. Rahip Venestred kilisenin sosyalizme bigane kalamayacan belirtiyordu. Yazar yazsnn devamnda eitli ahslarn grlerine deindikten sonra Avrupadaki ii faaliyetleri, haklar hakknda bilgi verir. Mesela adn sylemedii bir Avrupa devletinde memur gibi iiye de emeklilik hakknn verildiinde bahseder. Tanin, 14 Mays 1325 (27 Mays 1909), s.4.

185

Ona gre sosyalizm ahs iin esarettir.635 Sosyalizmin savunduu eitlik fikrinin parlak ama aldatc bir fikir olduunu, insanlar arasnda eitlik olmadn dile getiren Mehmet Cavit, yaratltan eit zekaya sahip olunmadndan insanlar arasnda servet eitlii getirmenin imkanszln ve sosyalizmin gereklemesi halinde insanl felakete srkleyeceini iddia ediyordu.636 b. Aznlklarda Sosyalizm lkede gerek ii ve gerekse iveren olarak faaliyet gsterenlerin byk bir blmn aznlklarn oluturmas nedeniyle, gittike daralan snrlar iinde kalan Ermeni, Rum, Yahudi ve Makedonlar arasnda sosyalistlik fikirlerinin nasl olduu da byk nem tamaktadr. Bir yandan milliyetilik hareketlerinin etkisiyle bamsz olma mcadelesi veren gayri Mslimler, dier yandan da sosyalizm fikrini benimsiyorlard. Sosyalizmin evrensel ilkeleri milliyetilikle eliir. Buna ramen gayrimslim sosyalistler bu iki fikri ayn anda nasl ve neden badatrma abas iinde olmulardr? ncelediimiz dnem boyunca Osmanl toplumundaki etnik blnmlk ve milliyetilik akm snf bilicini ortadan kaldran en nemli etkenlerdendi. Yaps gerei milliyetie kar olmasna ramen sosyalizm, Osmanl devletinde milliyetilii savunan etnik guruplar tarafndan cidd ekilde savunulmutur. Bunda 1896 Londrada toplanan Sosyalist Enternasyonel Konferansnn milletlerin kendi geleceklerini benimseme haklar olduu fikrini kabul etmesi ve Rosa Luxemburg gibi Sosyalistlerin nde gelenlerden birinin Osmanl Devletinin ne kadar ksa srede yklp milliyeti unsurlarna ayrlrsa diyalektik srece o kadar erken girecei yolundaki aklamalar etnik milliyetii, sosyalist olsalar bile krklemi olmaldr.637 Enternasyoneller geri kalm lkelerdeki sol hareketler hakknda farkl tutumlar sergilemilerdir. kinci (sosyalist) Enternasyonel smrgeci devletlerin, kendi i kapitalist gelimelerinin tamamlanmas iin deniz ar lkelere olan ilgilerini
avdar, Trkiye'de Liberalizm, s.91-111. Kerim Sadi, Sosyalizmin Tarihine Katk, s.381-382. 637 Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Son Dnemlerinde Milliyetilik ve Sosyalizm zerine Baz Dnceler, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), Derleyen: Mete TunayErik Jan Zrcher, stanbul, 2000, s.13-32.
636 635

186

yadrgamam, kt karlamamtr. nc (komnist) Enternasyonel ise, geri kalm lkelerdeki sol hareketlerin ksa vadede baar salayamayacana inanmamakla birlikte, kapitalist lkelerin mrn uzattklar iin emperyalist ynn ypratmak adna ulusal kurtulu hareketlerini desteklemitir.638 Sosyalist fikirlerin lkede zellikle gayrimslimler arasnda yaylmasndaki temel etkenler; din, dil olarak Batya yakn olmalar Devletiyle zdeletirmemi olmalarnn etkileri vardr.639 1. Makedonyada Sosyalizm Coraf mekan esas alnarak yaplan bir fikr hareketin iine farkl etnik gruplar girmektedir. Makedonyadaki sosyalistler denince akla ilk olarak Yahudi, Bulgar, Yunan, Makedonlar gelir. Selanik, yalnz Makedonya iin deil, btn imparatorluk iin sosyalist dncenin yayld, kabul grd en nemli merkezlerden biri olma zelliine sahiptir. Sosyalistlik fikirlerinin yer yer pratie yansmalarna burada kurulan Selanik i Federasyonunda rastlanmaktadr. Selanik i Federasyonunun tamamna yakn Yahudi olmakla beraber farkl etnik yapdaki insanlar hem ye olarak hem de ynetici olarak vard. Farkl unsurlar bir arada tutmas bakmndan federasyon daha ok Osmanlc bir grnm arz ediyordu. Federasyon, Mays-Haziran aylarnda bir grup Sefarat Yahudisi ile baz Bulgar ve Makedonlarn katlmyla kurulmutu. Selanik sosyalizminin kurulmasnda Abraham Beranoya ile Dimitr Vlahovun ok byk gayretleri vardr. Vlahov 1908 seimlerinde ttihat ve Terakki Cemiyetinden milletvekili olmutu. Yahudiler sosyalist fikirleri benimsemi olsalar bile Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana tavr sergilemilerdi.640 Selanik i Federasyonunun ii haklarn savunmak, sendikalarn ve kendilerini Osmanl

kurulmasn desteklemek, gsteriler dzenlemek, iiler arasnda snf bilinci oluturmak, lke ii ve dndaki sosyalist hareketlerle ibirlii yapmak gibi giriimleri oldu. Osmanl ynetimiyle zaman zaman srtmler yaandysa da
638 639

Tunay, Sol Akmlar, c.1,s.20. Tunay, Sol Akmlar, s.21. 640 Paul Dumont, Yahudi, Sosyalist ve Osmanl Bir rgt: Selanik i Federasyonu, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), stanbul, 1994, s.77 ve 85-87.

187

Selanikin Yunanllar tarafndan igaline kadar, Osmanl Devletinin btnlnden yana tavr sergilediler. Bu sebepten dolay Bulgar sosyalistler 1909da federasyonu terk etti. Nitekim kdam, Kasm 1911de Brksel Sosyalistlerinin talyann Libyaya asker karmasn protesto iin bir miting yapacan ve burada Selanik Amele Cemiyeti yelerinden Msy Saul Nahum'un
641

bir konuma yapacan

bildirmektedir.

Muhtemelen bu ahs bir Yahudiydi ve Osmanlnn btnln

savunmaktayd. Son dnem Osmanl Devletinde milliyetilik hareketleriyle sosyalist hareketlerin kol kola hareket ediinin rneklerinden biri Makedonyada yaanmt. Makedonyann Osmanl Devletinden bamszln kazanmas amacyla ayrlk Bulgar milliyetileri ile sosyalistler ibirlii yapmlar, bazen de sosyalistler milliyetilikle sosyalizmi badatrarak bu ie girimilerdir. Sosyalist nderlerden bir ksm silahl bir isyan hareketi iin halk tahrik etmekten geri durmamlardr. nce Makedonyann bamszl iin mcadele verilecek ardndan bir devrim gerekletirilecekti. Sosyalistler, bamszl kazanma yolunda Bulgar milliyetileri ile Yunan, Srp veya Ulahlarla ibirlii yaplabileceini ancak, Mslmanlarn kendilerine katlabilmesi iin sosyalist olma artn ne sryordu.642 Ksaca Makedonya'daki sosyalistler arasnda Yahudiler hari milliyetilik fikri hakim olup, bunlar kurulu dzenin aleyhinde fikr ve yer yer de silahl mcadele etmekten geri kalmamlar, ii hareketlerini de bir anlamda siyasal hedeflerine ulamada bir ara olarak grmlerdi. 2. Rumlar ve Sosyalizm Rumlar arasnda da sosyalistlik fikrinin bir hayli revata olduu sylenebilir. Rum sosyalistlerinin ou tpk Ermeni ve Bulgarlarda olduu gibi ayn zamanda milliyetiydiler. Avrupal sosyalistler de Rosa Luxemburgun Osmanl Devletinin kmesi ve her milletin kendi kaderini tayin etmesi gerektii ynndeki aklamas zerine Yunanistann yannda yer ald. Rum sosyalistleri her ne kadar btn halklar iin dnya genelinde zgrlk, eitlik, adalet ve kardelik gibi fikirleri
641 642

kdam, 5 Terinisani 1327 (18 Kasm1911), Nr.1142. Fikret Adanr, Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun ile Sosyalizmin Olumas ve Gelimesi: Makedonya rnei, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), s.33-63.

188

savunuyorlarsa da sra Girit meselesine geldiinde milliyeti ynleri ar basyor, Yunanistan' destekliyorlard. Rum sosyalistler XX. yzyln balarnda Trk olmayan unsurlarn siyasal bir koalisyon kurmalar gerektiini, bu balamda Balkan lkelerinin bir araya gelerek Osmanlclk fikrinin gereklememesi ve Trklerin Avrupadan tamamen atlmas hedefini gdyorlard. Rumlar stanbulda sosyalist bir merkez kurmular, kardklar Ergatis adl gazeteyle de Trkiye sosyalistlerini bir araya getirmek ve uluslar aras bir sosyalist parti kurma fikirlerini yaymaya almlard. Bu yolda faaliyet gsterenlere sosyalist olmak kaydyla herkes katlyor, ancak gurubun ounluunu Rumlar tekil ediyordu.643 Btn bunlara ramen milliyetilik dncesine kaplmadan srf sosyalizm fikrinin peinde giden, ii snfnn meselelerini ncelikli sorun hline getirmi, bu uurda mcadele eden Rum sosyalistler de vard. Ergatis adl dergiyi karanlar da bu gruba mensuptu.644 3. Bulgarlar ve Sosyalizm Osmanl snrlar iinde yaayp da sosyalist fikirler uruna en fazla mcadele eden etnik gruplardan bir dieri Bulgarlard. II. Merutiyetin iln ncesi Jn Trklerle birlikte dier etnik gruplar da mevcut iktidarn yklmas ynnde omuz omuza mcadele vermilerdi. Ancak, yeni dnemde de Osmanlclk fikrinin hl devlet politikas olarak devam etmesi zerine Bulgar sosyalistleri ulusal ve sosyal kurtulu savanda ii snfna byk grev dtn beyan etmitir. Bulgar Sosyal Demokrat i Partisinin 2-5 Austos 1908 kongresinde Trkiye proletaryasnn mutlakiyet rejimini ykmas ve kendisini kurtarmas iim yapt mcadeleyi zaferle sonulandrmasn temenni ediyor, sosyalizme uluslar aras sosyal demokrat glerle ibirlii hlinde ulalabileceini vurguluyordu.645 30 Ekim 1907de kurulan ve stanbulda bulunan Demiryolu ileri Sendikasnn Bulgar ubesi, Bulgaristan'daki Geni sosyalistlerin etkisi altnda bulunan Demiryolu ileri Birlii ile ilikiliydi. Sendikann snf bilinci ve politik
Panayot Noutsos, Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketin Olumasnda ve Gelimesinde Rum Topluluunun Rol:1876-1925, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), stanbul, 1994, s.125. 644 Noutsos, Rum Topluluunun Rol, s.113-131 645 brahim Yalmov, 1876-1923 Dneminde Trkiye'de Bulgar Aznl ve Sosyalist Hareketin Gelimesi, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), stanbul, 1994, s.138-139.
643

189

gelime gibi bir amac yoktu. Demir yolu iileri grevini bu sendika destekliyordu. Selanikte kurulan Ttn malt ileri Sendikasnn yeleri arasnda Bulgarlar da vard. Makedonyada sosyalist ilkeler temelinde birok sendika kuruldu. Bunlarn bazlar etnik yap bakmndan karma iken Selanikte 1909da kurulan Bulgar Matbaa ileri Sendikas dayanyordu. 1891de kurulan ve sosyalist fikirleri savunan Bulgar Sosyal Demokrat i Partisine bal olarak alan ve blgedeki iiler arasnda sosyalizm propagandasn yaparak onlar bilinlendirmekte olan Makedonya- Edirne Sosyal Demokrat Gruplar ad geen yerlerde youn propaganda faaliyetlerinde bulunuyorlard.646 Selanik i Federasyonu lideri Abraham Beranoya Bulgaristan sosyalist hareketi iinde yetimiti. "Darlar", ii rgtlerini snf mcadelesi ilkesi temeli zerine kurmak ve bunlar ii snfna yaymak istiyordu. Abraham Beranoya ise, daha geni bir taban aryor, Osmanlcl hatrlatan bir anayasacl savunuyordu. Bu fikir ayrl Bulgarlarn Federasyondan ayrlmalarnda bir hayli etkili oldu.647 4. Ermeniler ve Sosyalizm Sosyalizmi, snf mcadelesinden ziyade bir bamszlk mcadelesi olarak deerlendiren Ermeniler, bilinli ve tekilatl bir faaliyet iine girdiler. Ermenilerde Milliyetilikle sosyalizm birbirinden ayrlmaz ekilde i ieydi. XIX. yzyln sonu ile XX. yzyln banda Ermeni davasn gden balca tekilatlar unlard: 1885te Vanda kurulan Armenikan, 1887de Cenevrede kurulan Sosyal Demokrat Hnakyan, 1890da Tifliste kurulan Danakzutyun ya da Ermeni Devrimci Federasyonu. Bunlardan ilki demokrat- liberal son ikisi de sosyalistti. Her parti de lkedeki iftileri siyasal bakmdan eitmeyi, kendilerini eitli tehlikelere kar korumak iin silahl eteler oluturmay prensip edinmilerdi.648 Ermeni sosyalistleri fikirlerini kendi tabanlarna duyurabilmek iin basn kullanma peindeydiler. Ancak, youn olarak yaadklar lkeler olan Rusya,
646 647

rneinde olduu gibi bazlar da milliyet esasna

Yalmov, Sosyalist Hareketin Gelimesi, s. 140-143. Yalmov, Sosyalist Hareketin Gelimesi, s.149. 648 Anahide Ter Minassian, 1876-1923 Dneminde Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketin Douunda ve Gelimesinde Ermeni Topluluunun Rol, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), s.165-168.

190

Osmanl Devleti ve randaki sansr nedeniyle yaynlarn daha ok Avrupa, Amerika Birleik Devletleri ve Balkanlarda yaptlar. yle ki Danaklarn 45i Osmanl mparatorluu geni bir ierie sahipti.649 1908 ncesinde Danak ve Hnaklar Abdlhamit ynetimine kar Jn Trklerle birlikte hareket ettiler. Geri Hnaklarn bazen Jn Trklere kar mesafeli durduklar da olmutur. 1908den sonra Danaklar yeni ynetimi destekleme adna dalardaki eli silahl fedailerinin silah brakmalarn temin etmilerdir. 1909da Mecliste bazs liberal bazs da sosyalist olmak zere toplam 10 Ermeni milletvekili vard. Drt Danakla Bulgar mebus Meclis-i Mebusanda, szcleri Zhrap Efendi650 vastasyla sosyalizmi ve ii karlarn korumak ve savunmak iin bir ii bloku oluturdular.651 O, Meclis-i Mebusanda yapt konuma srasnda yle diyordu:
Ben sosyalizme inanm bir sosyalistim. Sosyalist ne hayduttur ne de terrist Merutiyet Trkiyesi iilerin yasal haklarn tanmazlk edebilir mi? Onlar savunmak ileri kltrleri nedeniyle Ermenilerin devidir. verenler sosyalist diye Ermeni iileri kovarlarsa karlarnda bizi ve btn Osmanl hkmetini bulacaklardr.652

dneminde olmak zere 1890-1925 yllar arsnda 145

yayn vard. Anadoluda kardklar gazeteler, sosyalizm konusunun da ilendii

1909-1911 aras Hnak ve Danak basnnda iilere, onlarn sorunlarna dair bir ok yaz kmtr. 1912den sonra ise bu tr yazlarda bariz bir azalma grlr. Ad geen Ermeni basnnda tr konu ilenmekteydi: 1. Osmanl ii snfnn belirlenmesi 2. ilerle ilgili yasalar 3. Sorunlarn zm iin sosyalizmin nerilmesi. ilere dair yazlan yazlarda lkede 600.000 iinin varlndan bahsediliyor ancak, bunlarn bir ii snf oluturmayaca da vurgulanyordu. Ermeni basnna gre lkedeki ii hareketleri uluslar aras nitelik tamaktan ok
Minassian, Ermeni Topluluunun Rol, s.181-182. s.186-189. Kirkor Zhrap (1861-1915): Ermeni mebuslarnn en nls, avukat, gazeteci ve roman yazaryd. Ermenicenin yannda Trkede bilir ve her iki dilde de iyi bir hatipti. Minassian, Ermeni Topluluunun Rol, s.218.1908 ylnda stanbul milletvekili olduktan sonra Meclis-i Mebusanda, Kanun- Esasinin tadili, vergi konular, ii hak ve meseleleri, bte ile ilgili layha ve kanunlarn mzakereleri srasnda sz alarak grlerini dile getirdi. Zhrap Efendi, sosyalist grleriyle tannmtr. Fethi Tevetolu, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faliyetler (1910-1960), Ankara, 1967, s.38-42. 1910 ylnda da ii meseleleriyle yakndan ilgilenmekte ve stanbuldaki baz iilerin tutuklanmas konusunda Meclis iinde alma yrterek ii haklarn savunmaktayd. B.O.A, DH. D. 107/16, Lef: 5. 6 Terinisani 1326 (19 Kasm 1910). 651 Minassian, Ermeni Topluluunun Rol, s.216. 652 Minassian, Ermeni Topluluunun Rol, s.219.
650 649

191

ulusal bir temelde geliiyordu. Yine lke iinde gayrimslim iilerin kayrld da vurgulanyordu. Danaklarn gazetesi olan Azadamart ile Hnaklarn dergisi olan Abaka yapt yaynlarla ii ve iyeri mevcudunu tespite gayret ediyor, iilerin alma saat ve sreleri hakknda detayl bilgi toplamaya alyordu. Ermeniler ii tekilatlanmasna da katkda bulunuyorlard. rnein, ayn zamanda gazete yneticilii de yapan Karekin Kozikyan stanbulda mevcudu 400 kiiden ibaret olan basmevi iilerini temsilen Mrettibn Cemiyetini rgtlemiti.653 Ermenilerin uluslar aras sosyalist kongrelere katldklar da grlmektedir. Kopenhagda toplanan Uluslar aras Sosyalist Kongresine Tanaksityun Cemiyetini temsilen Parsifyan Efendi ile Trkiye ve Rusya Ermenilerini temsilen kii daha katlmt. Kongre 1.000 kadar yenin katlmyla gereklemi ayn zamanda yaklak 100.000 kiinin katld bir de miting tertiplenmitir.654 c. Devlet ve Sosyalistler Osmanl aydnlarnn kafasndaki sosyalizm fikrinin henz yeterince

berraklamad bir dnemde, devletin Avrupadaki fikr ve toplumsal alandaki gelimeleri yakn takibe ald gzlenmektedir. Avrupa ve Amerikadaki devlet grevlilerinin uyarlar, sosyalistlere kar takip edilen politikada etkili olmutur. Ayrca II. Merutiyetin ilnndan sonraki dnemde sosyalistlerle devlet arasndaki ilikiler yeni bir boyut kazanmt. XIX. yzyln sonlarnda lkeye sosyalist fikir akmlarn tayan kiilerin girileri ve ortaya karacaklar tehlikeden bahseden raporlar gelmeye balamt. Osmanl Devletinin Cenova konsolosluundan gelen tahriratta sosyalist ve anaristlerin talyada toplumu tehdit eder derecede asayi sorunlarna yol atna deinildikten sonra, cemiyetler hlinde rgtlenen sz konusu kesimin Avrupann byk ehirlerinde byk sular ilediklerini rnein byk devlet adamlarna suikastlar
653 654

dzenledikleri

belirtilmekteydi.

Konsolos

yazsnn

devamnda

Minassian, Ermeni Topluluunun Rol, s.219-234. Tanin, 31 Austos 1910 (13 Eyll 1910), s.3.

192

sosyalistlerin Osmanl Devletine giri yollar ve meydana getirecei tehlikelerden bahsetmekteydi. Buna gre; lkede yaplmakta olan demiryollarnda ok sayda talyan ii istihdam edilmekte ve hlen bir ok ii lkeye giri yapmaktadr. Bunlarn girileri konusunda cidd bir kstlamaya gidilmesi ve kimlikleri yeterince ak olmayan btn talyanlarn lkeye girilerinin yasaklanmas gerektii, nk talyanlarn her trden byk suu ileyebilecek bir tabiatta olduklar belirtilmekteydi.655 Bunun zerine hkmet, konsolosluklara, lkeye gelecek olan bu neviden iilerin nceden bildirilmesi hakknda gerekli talimat vermiti.656 Washington sefaretinden, 28 Eyll 1898 tarihinde yazlan bir yazda bykeli ii meselesine deinerek, sosyalist ve anarist iilerin lkeye giri yaptn ve alnmas gereken tedbirleri aktaryor, hkmetin dikkatini ekiyordu. Yazda; Avrupann iyilemesi mmkn olmayan yaralarndan ve yabanc hkmetlerin rahatn karan sosyal ve ekonomik tehlikeden biri ve belki de birincisinin amele meselesi olduu, yine Sosyalizm ve Anarizmin de ii meselesinin bozguncu ubelerinden olup, yabanc iinin Osmanl memleketine girmesi ve Osmanl iisi ile karmasnn nemle zerinde durulmas gereken bir mesele olduu vurgulanmt. Ali Ferruh Bey imzasyla gnderilen yazda lkeye anarist iilerin giri yollar ve amalarna deiniliyordu. Buna gre; Milano, Hamburg ve Hannoverde Sosyalist Konferanslar ad altnda toplanm olan fesatlar ile svire ve ngilterede yuvalanan anaristlerin gizli cemiyetleri, birtakm sefil ve saf insanlar, kt fikirlerini iyi gstermek suretiyle muhtelif memleketlere yaymaktadrlar. Bunlardan on kadar 1889 ve1894 yllarnda Osmanl Devletinin byk limanlaryla stanbula gitmiler ve sonra yani geen sene iinde talya ve Almanyada fesatlk yapan ve canilik yapanlardan 13 kiinin de ii sfatyla bakente gelerek bir takm iyerlerinde almaktadrlar. Yazda bunlarn Dersaadet Rhtm irketi ile imendifer ve Tramvay irketlerinde, yani yabanc sermayesi ile kurulan
B.O.A, A.MKT.MHM. 541/20. Lef: 3, 10 Austos 1897 tarihli Cenova ehbenderlii Tahrirat. 656 B.O.A, A.MKT.MHM. 541/20. Lef:1, 4 Eyll 1313. Sz konusu talimatn uygulanmas konusunda Viyana ve Paris Bykeliliklerinin cevabi yazlar gelmiti. B.O.A, A.MKT.MHM. 541/20. Lef: 5, 27 Eyll 1897 ve B.O.A, A.MKT.MHM. 541/20. Lef: 6, 29 Eyll 1897.
655

193

ticarethanelerde istihdam edildiklerine dair haber alnd belirtilmekteydi. Fakat meselenin asl ehemmiyet ve nezaketinin birka anaristin varlndan ziyade onlarn saf insanlara verebilecekleri aslsz, sakat dnceler olduu dile getirilmekteydi. Ali Ferruh Bey, sosyalist fikirleri yayanlar anarist olarak nitelemekteydi.657 Ali Ferruh Bey, sosyalistlerin ve sosyalist fikirlerin lkeye girmesinin engellenmesi noktasndaki nerilerini de belirtmekteydi. ona gre bu ile ehremaneti (stanbul Belediyesi) uramal, ya yerli iiyle yabanclar kartrmamal ya rgatba ve ibalar kefile balayarak altrmal ya da bu iilerin lkeye gelmesini engellemeliydi.658 Ayn bykelilikten 20 Austos 1900 tarihinde gnderilen bir baka yazda lkedeki ii hareketlerinin nlenmesi ve bir anlamda sosyalizmin yaylmasnn nne set ekilmesi iin iiler lehine bir takm iyiletirmenin yaplmas nerilmekteydi. Bu balamda salk, sosyal gvenlik, cret art ve alma saatlerinin snrlandrlmas gibi konularda dzenlemeler yaplmasnn Avrupay mustarip eden amele meselesinin lkede ortaya kmasna engel olaca belirtilmekteydi.659 Sultan II. Abdulhamitin toplumsal dzeni bozucu ve zellikle kendi saltanatn tehlikeye drme ihtimali bulunan her tr fikr gelimenin nne gemek iin youn bir mcadele verdii bilinmektedir. Bu balamda devlete dnk faaliyet ierisinde bulunmas muhtemel sosyalist, nihilist ve anaristlerin yakn takibe alnarak faaliyetlerinin renilmeye alld grlmektedir. II. Merutiyet iln edilerek Abdlhamitin ynetimdeki etkinliinin krld dnemde bile devletin sosyalistlere kar tavrnda pek deime olmad. Yeni dnemin ilk aylarnda ve ilerleyen yllarda sosyalistler, ii hareketlerinde tevik edici unsurlar olarak grld. 1908 ylndaki baz grevlerin ortaya kmasnda

657 658

B.O.A, Y.MTV. 181/155, 29 Eyll 1898 ve B.O.A,YEE. 136/93, 29 Eyll 1898. B.O.A, YMTV. 181/155, 29 Eyll 1898. 659 B.O.A, Y.PRK .EA.36/36. 20 Austos 1900.

194

sosyalist etkiden endie duyulduu iin sk tedbirler alnd. Bu balamda zellikle Bulgaristan zerinden sosyalistlerin gelmesine kar devlet yetkilileri uyarld.660 Sosyalistlerin, ii hareketlerinin yannda, ii tekilatlanmas zerindeki etkisine de yetkililer her zaman hogrl yaklamad. rnein, Beyolu Mutasarrf Muhiddin Bey, emsiye iilerinin kurduu bir sendika vesilesiyle, sosyalistlerin birok saldr ve tecavzle hkmete kar bir tr tehdit oluturmak iin memurlar tehdit ederek her istediklerini yaptrmak maksadna hizmetten baka bir gayeleri olmadn dile getirmi ve sendikann kurulmas olaynn arkasnda sosyalistlerin bulunduunu ileri srmt.661 Devletin Sosyalistlere kar tavrlarna dair bir rnek de Osmanl Sosyalist Frkasnn yayn organ hviyetinde olan nsaniyet ve yine sosyalist fikirleriyle tannan Muahede gazetesi yazarlarnn srgne gnderilmesiydi. nsaniyetin yazarlarndan smail Faik, Hseyin Hilmi ile Muahededen Pertev Faik ve Hamid Suphi dare-i rfiye mntkas haricine srgne gnderilmilerdi. Gnderilme sebepleri zetle yleydi: teden beri halk heyecanlandracak ve memlekette bozgunculua neden olacak fesad yayn yapmay alkanlk hline getirmek. Bu sebeplerden dolay ad geen kiiler pheli kiilerden addedilmi ve Divan- Harb-i rfi tarafndan stanbulda bulunmalar ve yaynla uramalar uygun grlmeyerek rfi daresi sahasnn dna, Anadoludaki muhtelif ehirlere srgne gnderilmilerdi.662 Osmanl Sosyalist Frkasnn yneticileri ve destekleyen kiiler, ynetimce bozgunculua yol aacak fikirler yaymaktan dolay cezalandrlrken, te yandan sosyalizm esasna dayal bir program oluturan Osmanl Amele ve ifti Frkasnn kurulmasna izin verilmemiti. ura-y Devlet, parti programnn batan sona sosyalizm esasna dayal olduu gerekesiyle Cemiyetler Kanununa aykr bularak men etmiti.663
660

B.O.A, ZB. 25/7, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). B.O.A, ZB. 621/88, 16 Austos 1324 ( 29 Austos 1908). 661 B.O.A, DH.D. 107/13. Lef:2, 25 Terin-isani 1326 (8 Aralk 1910). 662 B.O.A, DH.SYS. 55-1/34. Lef: 4 Kanunsani 1326 (17 Ocak 1911). 663 B.O.A, DH.D. 126/44. 12 Safer 1331 (20 Ocak 1913).

195

Selanik valisi Hseyin Paa, Dhiliye Nezaretine yazd raporda sosyalizmle ilgili ilgin tespitlerde bulunmutu. Vali, sosyalizm fikrinin blgede pek geni oranda kabul grdn, baka memleketlerde sosyalizmi meydana getiren madd ve manev sebeplerin burada bulunmadn, yani Selanikteki sosyalistlik fikrinin byle doal ve ekonomik sebeplerden meydana gelmeyip, sadece pek fena emeller peinde koan, ahs menfaatlerinden baka bir ey dnmeyen be on kimsenin sahte sebepler altnda icad ettikleri bir hl olduunu belirtmiti. Sosyalistlik, Beranoya adnda Bulgaristanl bir Yahudinin gelmesinin ardndan balam ve son sene iinde Selanik ve Kavalada dikkat ekici bir duruma gelerek bir takm unvanlar altnda kurulan ii cemiyetlerinin ortaya kmasna yol amt. Ayrca kurulan bu amele cemiyetleri memleketin ticaret ve ekonomisine de tazmini mmkn olmayan zararlar verdirmiti. Valiye gre; dnyann hibir yerinde hatta talyada bile sosyalizm az bir zamanda bu kadar hzl bir ekilde yaylmad. nk o memleketlerde tesire mukabil bir aksi tesir vardr ki bu her yerde kendini gsterir ve sosyalizme varncaya kadar btn ilerde bir denge ortaya kar. Halbu ki bizde byle bir aksi tesiri yapacak ve memleketin ekonomik ve ticar artlarn koruyacak kar bir kuvvet olmadndan Beranoya ve taraftarlar zemin ve zaman kendi maksatlarnn vcuda gelmesine pek msait grmlerdir. Vali, sosyalizmin byle bir yaylma gstermesinin sebebinin Selanik vilayetinden ok merkez hkmetin yeterli yasal tedbir almamasndan kaynaklandn belirtmekteydi. Selanik valisi olayn sebep ve sonularn ortaya koyduktan sonra sosyalizmin nasl nleneceine dair nerisini de belirtmiti. Ona gre bunun yolu Selanik ve Kavala civarnda kurulan her trden ii cemiyetlerini sendika kabul ederek kurulmalarn yasaklamak ve grev yapmalarn engellemekten geiyordu.664 1913 yl balarnda Osmanl Amele ve ifti Frkas adyla kurulan parti programnn incelenmesi vesilesiyle ura-y Devlet, sosyalizm hakknda dolayl da

664

B.O.A, DH. D. 112-1/13, 14 Rebiylevvel 1330 (4 Mart 1912).

196

olsa bilgi vermekteydi.665 Parti yeni kurulmu, program ve nizamnamesinin ierii, mevcut kanunlara uygunluu bakmndan ura-y Devlete incelenmiti. Buna gre; parti program batan sona sosyalizm esas zerine kurulmu, bu hliyle Cemiyetler Kanununun nc maddesine aykr bulunmutu. Partinin sosyalizm esasna gre kurulduu belirtildiine gre bir anlamda sosyalizm de mahkum edilmi oluyordu. Sz konusu nc madde dikkate alndnda sosyalizm, lkenin temel kanunlarna, ve genel ahlk kurallarna aykr, devletin birlik ve btnlne zarar verici, mevcut hkmeti deitirmeyi hedef edinen bir zellie sahipti. ura-y Devlet yelerinin parti programnn sosyalist esaslar zerine bina edildii hkmne varmasna baklrsa, ideolojinin lke gndeminde nemli bir yer tuttuu ve st dzey devlet adamlarnn konu hakknda yeterli bilgi birikimlerinin olduu sonucuna varlabilir. Devlet genel anlamda sosyalist dnceye ve mensuplarna souk bakmtr. Bunda deiik etkenler belirleyici rol oynamtr. ncelikle fikrin daha ok blclk erevesinde faaliyet gsteren ve lkeyi paralama peinde koan gayrimslim taba tarafndan tercih edilmesi, sosyalizmi savunanlara kukuyla yaklalmasna yol amtr. Yine lkede sosyalizmin geleneksel slam toplumu yapsna ters den bir takm ierie sahip olduuna dair belirli din ve devlet adam evresinin ortaya koyduu deerlendirmeler de gz ard edilemez. Sosyalizme mesafeli yaklamda d temsilciliklerin gnderdii raporlarn ierii de devlet grevlilerinin davranlar zerinde etkili olmutur. ou kez anaristlerle birlikte anlan sosyalistlerin, ayn zamanda Batdan ii hareketleri fikrini getirerek lke asayiinin bozulmasna da neden olaca eklindeki uyarlar ve bunun zaman zaman gereklemesi, fikre kar hem II. Abdlhamit dneminde ve hem II. Merutiyet dneminde cidd tedbirler alnmasnda etkili olmutu. lkede sosyalizmin gelimesi iin ekonomik ve toplumsal yap ile dier sebeplerin Osmanlda mevcut olmadnn farknda olan devlet adamlar rnein Selanik valisi Hseyin Paa, lke iinde taraftar bulmasn, devletin gereken yasal tedbirleri almamasna ve Bulgaristann lkeye zarar verdirmek adna desteklemesine balamaktadr.
665

B.O.A, DH. D. 126/44, 8 Kanunsani 1328 (21 Kasm 1912).

197

Sonuta sosyalizm, her ne ekilde ve her kim tarafndan savunulursa savunulsun son dnem Osmanl toplumundaki iiler ve bir ksm aydndan hayli taraftar bulmu bir fikr cereyan olup, devletle ilikileri noktasnda daima bir gerginlik hakim olmutur. II. OSMANLI DEVLETNDE TEKLATLANMASI A. Tekilatlanma Bilincinin Uyanmas Yzyllar boyu kurulu amac, ierii ve ileyi tarz kendine zg olan loncalar, bnyesinde birok iiyi barndrmaktayd. Bu nedenle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren nemini iyice kaybetse de, yeni dneme rgtllk bilincini devretmiti. Loncalarn tarih sahnesinden ekilmesiyle, eitli alanlarda faaliyet gsteren iiler, cret ve alma artlar bakmndan zor bir dneme girdiler. XIX.yzyldan itibaren lkedeki ekonomik, siyasal ve teknolojik deiime paralel olarak iilerde de yeni bir dayanma ve birliktelik anlay ortaya kmaya balad. Bat Avrupa ile kyaslandnda, ok daha clz olmakla birlikte, lkede kitlesel ii istihdam eden yeni i alanlar ortaya kmaya balad. Gerek devletin kendi eliyle yapt yatrmlar ve gerekse bata demiryolu olmak zere eitli sektrlerde yatrm yapan yabanclar, ok sayda iinin bir arada almasna zemin hazrlad. Bunlarn dnda lke iinde yer alan Osmanl vatanda gayrimslimler ve Mslmanlar da eitli sektrlerde nemli derecelerde i gcne ihtiya duyan imalathane ve fabrikalar kurdu. Alan iyeri sahipleri, genelde kapitalist bir anlayla daha ucuz emek daha ok kr amacn gttkleri iin, iilerle srtme iine girmeye balad. Devlete ait iyerlerindeki iiler de ekonomik durumun bozukluu nedeniyle sknt yaamaktayd. Zor artlar altnda, dk cretle ve ou sosyal gvenlik hakkndan yoksun bir ekilde alan iiler, durumlarnn iyiletirilmesi iin dayanma iine girdiler. Yani herhangi bir siyasal etki olmad halde, alma hayatnn ve

198

artlarnn neticesi olarak rgtlendiler. Bunda lonca geleneinin etkili olmas da muhtemeldir. ilerin rgtlenme bilincine ulamalarndaki bir dier etken de Bat'daki ii haklar alanndaki gelimelerdi. Gerek devlet eliyle gerekletirilen sanayileme gerek zel sektr aracl ile ve gerekse yabanc yatrmclar aracl ile olan teknoloji transferinde yabanc ii ve teknisyenlerden yararlanma zarureti, siyasal etkilerin sirayetini de beraberinde getirdi. i sorununun domas ve iilerin daha insan alma artlarna kavumas, Osmanl lkesine gre Bat'da daha erken olmutu. Byle bir yapnn iinden gelen yabanclar, rgtlenme fikri ve grev gibi ii haklaryla ilgili daha bir ok anlay da lkeye tad. Bat'da iilerin ve ii haklarnn hamiliini stlenen sosyalistler, Osmanl snrlar iindeki iilerin de bilinlenerek harekete gemelerinde dikkate deer boyutlarda rol oynadlar. lkeye gelen yabanc iiler iinde sosyalist grleri benimseyenler ile ierde siyasallaarak faaliyet gsteren ve bu uurda parti kuranlar bile vard. Sosyalist fikirleri benimseyerek ii kesimini harekete geirmeye alanlar daha ok gayrimslim aznlklard. Bunlardan ounun amac; dorudan ii haklarn korumak yahut ii snfnn iktidarn temin etmek deil, bamsz olmalarna yardm salamakt. Fakat ne olursa olsun, sosyalistlerin zellikle Selanik ve civarndaki ii rgtlenmesi zerinde ok byk bir etkisi oldu. Bu etkiyle ii haklarn savunan cemiyetler, sendikalar kuruldu ve iiler lehine ok nemli kazanmlar elde edildi. B. i Cemiyetleri XIX. yzylda Osmanl toplumu ok ynl bir deiim ve dnm sreci iine girmi, bu erevede toplumun rgtlenme biiminde de nemli bir yenilik yaanmaya balanmt. Tanzimatn ilnndan sonra ve bilhassa XIX. yzyln ikici yarsnda imparatorluu oluturan unsurlar yani Mslmanlar, Ermeniler, Yahudiler, Rumlar

199

ve dierleri cemiyet ad altnda rgtler kurmaya balad. Gayrimslim unsurlarn Mslmanlara gre cemiyet kurma bakmndan daha aktif olduklar da bir vaka idi. Bu dnemde cemiyet birden ok anlamlara gelmekteydi. Kavram, Mecelle Cemiyeti, Tefrik Cemiyetinde olduu gibi resm komisyon, bazen hrsz etelerini ifade iin ve bazen de irket anlamlarnda kullanlmtr.666 II. Merutiyet dneminde kurulan partiler de cemiyet ismini tamaktayd. Bu arada kurulan cemiyetler arasnda ii cemiyetlerine de rastlanyordu. 1866 ylndan sonra stanbul'da eitli "iyi Koruma Dernekleri" bulunuyordu. Bu dernekler stanbul'da bulunan yabanc Burjuva ve stanbul sosyetesinin kurduu hayr cemiyeti hviyetindeydiler. Bunlar fakir iilere din ve milliyetine bakmakszn yardm eder, kredi verirdi.667 ubat 1882de stanbulda talyanlara ait bir Amele Cemiyeti bulunmaktayd. Beyolunda bulunan talyan Amelesi Cemiyetinin yneticileri bulunduklar binann yerel vergilerden (resm-i mahalliyeden) muaf tutulmas iin hkmete bavurmu, bu bavuru reddedilmekle birlikte hayrl hizmetler yapt ve yardm amac gtt kanaatine varlrsa para yardmnda bulunulaca belirtilmiti.668 Anlalan talyan Amelesi Cemiyeti yeni kuruluyordu ve devlet bu cemiyetin kurulduundan emin deildi. Selanik taraflarnda ina edilmekte olan demir yolu hatt iin talyadan ii getirilmesi vesilesiyle669 stanbulda daha nceden kurulmu olan bir talyan Cemiyetinin varlndan sz edilmektedir.670 Padiah talyadan gelecek olan iilerin bu cemiyete girmesi ihtimalinden dolay bunlarn alacaklar mahallerde hangi amala

Mehmet . Alkan, Osmanl'da Cemiyetler a, Tarih ve Toplum, 233 (2003), s. 4-12. Sencer, Trkiye'de i Snf, s.103-105. 668 B.O.A, rade Dhiliye, nr: 67907, 7 ubat 1297(19 ubat 1882). Alkan, iiler adna kurulan ilk cemiyetlerden birinin talyanlar tarafndan 1863 tarihinde kurulan stanbul'daki Karlkl Yardm iin talyan i Cemiyeti olduunu belirtmektedir. Alkan, Osmanl'da Cemiyetler a, s.7. Belgede geen cemiyetin Alkann belirttii cemiyet olmas muhtemeldir. Bununla birlikte amacnn anlalmasna bal olarak yardm vaadinde bulunulmasna baklrsa, cemiyetin yeni kurulduu izlenimi ar basmaktadr. 669 B.O.A, rade Dhiliye, nr: 9860, 26 Terinisani 1307 (8 Aralk 1891). 670 Cemiyetin 1882de kurulan talyan Amelesi Cemiyeti mi yoksa ayr bir cemiyet mi olduu belgelerin ieriinden anlalamamaktadr.
667

666

200

hl ve hareketlerine dikkat edilmesini istiyordu.671 Bu abaya baklrsa cemiyetin faaliyetlerine pheyle bakld sonucuna varlabilir. Hakknda belge bulunan snfsal yapdaki ilk ii cemiyeti ise "Osmanl Amele Cemiyeti"dir. 1895 ylnda kurulan cemiyet yaklak bir yllk faaliyetinden sonra yasaklanm yeleri de tevkif olunmutu. 1901-1902 yllarnda yeniden tekilatlanan cemiyet mensuplar ya tutuklanm ya da yurt dna kamlard. Cemiyetin yeleri 1908 ylna gelindiinde bu kez Osmanl Terakki Sanayi Cemiyeti ad altnda yeniden tekilatlandlar.672 Yalnz dernee askerler de katlm olduundan ve yeni Cemiyetler Kanununa da uymadndan mr uzun olmamt.673 1910 yl Nisan aynda feshedilen Osmanl Terakki Sanayi Cemiyeti yerine Osmanl Sanatkran Cemiyeti ortaya kmtr.674 lkede yelerini iilerin oluturduu ilk ii cemiyetlerinden biri Beyruta bal Dayrlkamer kasabasnda kurulmutu. Cemiyetin grnteki amac yelerden her hafta toplad paray fakirlerin ihtiyalarn giderme gibi hayr ve hasenat yolunda harcamakt. Ancak, Cebel-i Lbnan mutasarrf, cemiyet yelerinin gizli toplantlar yaptklarn, btn iileri ayaklandrma, i zamanlarn belirleme ve dzenleme ile ii cretlerini artrma, ivereni anlamaya mecbur etme gibi bir takm ama peinde olduklarn belirtmekteydi.675 Hangi ite altklar belli olmayan iiler tarafndan kurulan ve ad da bilinmeyen bu cemiyetin faaliyetlerine bakldnda ii haklar konusunda nemli mcadele verdii anlalmaktadr. Bu nedenle cemiyetin ii snfndan meydana gelmesi ve bir anlamda snf bilinciyle hareket etmesi ii tekilatlanmasna dair ilk rneklerden birini oluturmas asndan son derece nemlidir. Ne var ki mutasarrf, cemiyetin derhal datlmamas hlinde
671 672

B.O.A, rade Dhiliye, nr: 84397, 2 Kanunevvel 1307 (14 Aralk 1891). Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, s.8. Sencer, Osmanl Devleti'nde kurulan ilk ii derneinin 1871'te kurulan "Ameleperver Cemiyeti" olduu eklinde yanl bir anlay olduunu, halbuki bu cemiyetin eitli milliyetler tarafndan iilere yardm etmek, i bulamayanlara i bulmak gibi insani amalarla kurulduunu, dolaysyla gerek bir ii dernei olmadn dile getirmektedir. Sencer, Trkiye'de i Snf, s.103-105. Ltfi Erii ise 1871 ylnda stanbul'da Ameleperver Cemiyeti ad altnda bir cemiyetin kurulduu bilgisini verir ayrntya girmez. Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, s.4. 673 Sencer, Trkiye'de i Snf, s.207. 674 Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, s.10. Sencer; cemiyet hakknda "bu dernek geleneksel olarak sola yatkn ve devrimcidir" deerlendirmesini yapmaktadr. Sencer bunlar yazarken yararland kayna belirtmez. Sencer, Trkiye'de i Snf, s.227. Bilgiyi muhtemelen Erii'in kitabndan almtr. Fakat burada Erii cemiyetin sola yatkn olduuna dair bir bilgi vermemektedir. 675 B.O.A, Y.PRK.UM, 65/75, 3 Temmuz 1319 (16 Temmuz 1903).

201

fikirlerinin baka yerlere yaylacan ve pek ok istenmeyen hadisenin meydana geleceini belirterek yelerinin tutuklanarak mahkemeye sevk dilmesi gerektiini padiaha kadar neri olarak iletmiti.676 II. Merutiyet ncesinde ark Demiryollarnn Yanbolu-Sarmbey hatt alanlarnca bir cemiyet kurulduu ve daha sonra bu cemiyetin Bulgaristan tarafndan resmen tannd haber veriliyordu. Bu cemiyetin yeleri arasnda hattn Osmanl snrlar iinde kalan ksmndaki alanlarn da olmas muhtemeldir.677 II. Merutiyete kadar ki Abdlhamit dneminde cemiyetlerin saysnda belirgin bir azlk sz konusudur. Zaten 1876 Kanun- Esasi'si kii hak ve zgrlkleri bakmndan yetersiz olup dernek (cemiyet) kurma ve toplanma hakkndan sz etmemitir. kinci Merutiyet dnemi ise partilerden ok dernekler ortamdr.678 II. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde iiler byk bir zgrlk havas iinde kendi aralarnda tekilatlanarak yardmlama cemiyetleri kurdular. Artk gazetelerde ii dayanmasna dair haberlere daha sk rastlanr olmutu. Selanikte bulunan kundurac kalfalar memnuniyet verici olmayan

durumlarn dzeltmek maksadyla bir cemiyet kurmulard. Bu cemiyet ilk icraat olmak zere umumi bir maaza am ve buraya iinin hesabna olarak Avrupadan ksele ve saire getirtilmesine teebbs etmiti. Kundurac ustalar bunlarn kazanlarna mani olmamak iin kendilerine yaplan siparileri reddetmekteydi.679 ilerin kurduu cemiyet iverene kar rgtlenmekten daha ok kendi aralarnda yardmlama ve dayanmay temin etme maksadna dnkt. Gazetelerden ttihat ve Terakki; Kanun-u Esasinin ilnndan beri her tarafta cemiyetler ve kulplerin kurulduunu, en son her sanat iisi tarafndan dahi
B.O.A, Y.PRK.UM, 65/75, 3 Temmuz 1319 (16 Temmuz 1903). B.O.A, Y.MTV. 311/153, 3 Haziran 1324 (17 Haziran 1908). Bulgaristan Komiserlii, Cemiyetin 1907 ylnn Ekim aynda kurulduunu belirtmekteydi. 678 Tunaya, Siyasal Partiler, s.395. 679 kdam, 31 Austos 1324 (13 Eyll 1908), s.3. Yine Selanikteki Musevi kasap esnaf da aralarnda bir ihtiyat sand tekil etmilerdi. Bu sandktan kesilen her hayvan bana birden be kurua kadar bir mebla deyeceklerdi.
677 676

202

toplumsal ve siyasi haklarn savunulmas ve temini iin kulpler kurulmaa baladn haber veriyordu. Hatta Selanik, Manastr ve dier yerlerdeki iilerin bir araya gelerek amele adnda bir gazete bile karacaklarn belirtiyordu.680 lkenin her yerinde iiler ve dier meslek erbab ok sayda cemiyet kurmu olsa da bunlarn herhangi bir kanun dayana bulunmamaktayd. Nitekim ttihat ve Terakkinin haberine gre ura-y Devlet, btn cemiyetler hakknda bir kanun layihas kaleme alnp tasdik edilmedike, cemiyetlerin hkmete resmen tasdik ve kabul edilmeyeceklerine dair bir haber sunuyordu. Habere gre durum ura-y Devlet Tanzimat Dairesinde cereyan eden mzakere neticesinde kararlatrlmt.681 Yeni dnemde kurulan cemiyetler 1908 ylnn yaz aylarndan 1909 ylnda Kanun- Esaside yaplan deiiklie kadar anayasal dayanaktan yoksun olarak mevcudiyetini srdrd. 1909 ylnda Kanun- Esasi'ye eklenen bir madde ile dernek (cemiyet) kurma hakk ve toplanma zgrl tannmtr. Bu hak ve zgrlkler 1876 tarihli Kanun- Esasi'de bulunmamaktayd.682 1909 ylnda karlan Cemiyetler Kanunu ile cemiyetin tarifi yaplm ve yelik, kurulma gibi konulara dair bir takm aklamalar getirilmitir. Kanunun birinci maddesinde cemiyet; birden ok kii tarafndan bilgi veya almalarn srekli birletirerek kazan (kr) paylamndan gayr bir amala kurulan heyet olarak tanmlanmaktadr. kinci maddede cemiyetin kuruluunun nceden izne tabi olmad, ancak kurulur kurulmaz hkmete bildirilmesini art koulmutu. Yasann drdnc maddesi uyarnca kavmiyet ve cinsiyet esas ve unvanlar ile siyas cemiyetlerin kurulmas yasaklanyordu. Beinci maddede cemiyetlere girme art dzenlenmiti. Buna gre yirmi yandan aa olmamak, cinayetten mahkum olmamak ve meden haklardan yoksun braklmamak art aranmaktayd. Kanuna gre amac ne olursa olsun gizli cemiyet kurulmas yasakland. (m.6).683

680 681

ttihat ve Terakki, 13 Kanun-u evvel 1908 (26 Aralk 1908), s.3. ttihat ve Terakki, 16 Terinisani 1908 (29 Ekim 1908), s.4. 682 Tunaya, Siyasal Partiler, s.395-396. 683 Dstur, II. Tertip, cilt: 1, s.604-608.

203

Kanunun yrrle girmesinden sonra cemiyetlerin kurulu amalarna dair aklayc yorumlar ortaya konmaya balad. ura-y Devlet, umuma ynelik hizmet veren messeselerde kurulacak cemiyetlerin faaliyet alanlarn tayin etmiti. Buna gre rnein, demiryollarnda alanlar ancak, ml menfaatlerini temin etmek zere emekli ve yardmlama sandklar kurabilecekler, ii ve dier alanlar baka maksatla cemiyet tekil edemeyeceklerdi.684 Cemiyetler, umuma hizmet etsin ya da etmesin, btn messese alanlarnca kurulabilirdi ve nizamnamelerini yetkili mercilere onaylatmak zorundayd.685 II. Merutiyetin ilnyla kanunun k arasndaki zaman diliminde daha serbest hareket eden cemiyetler, kanunun yrrle girmesiyle nizamnamelerini kanuna uygun hle getirmek durumunda kaldlar. Yeni iddia sendikalarn cemiyet kisvesine brndkleri ve aslnda sendika faaliyeti gsterdikleri eklindeydi. Bundan dolay bir ok tartma ald. Mahkemeler ve devlet kurulular sorunu zmek iin urap durdular. zellikle iveren kesimi ve baz devlet yetkilileri cemiyetlerin sendika faaliyeti yrtt konusunda srarcyd. 1908in yaz aylarndan itibaren kendisinden en fazla sz ettiren ve alanlar ile iveren zerinde etki yapan cemiyetlerin banda phesiz Anadolu Demir yolu alanlarnn kurduu cemiyet geliyordu. lk olarak II. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde kurulduu anlalan cemiyetin ad Anadolu imendifer Kumpanyas Mstahdemini Cemiyet-i Uhuvvetkranesi idi.686 Cemiyet iler Gazetesinde mstahdemne bal ile yapt duyuruda kurulu amacn da ortaya koyuyordu. Cemiyetin komitesi tarafndan yaplan duyuruda; baz alanlarn irketin gznde deer kaybetme endiesiyle cemiyete girmekte tereddt ettiklerini, halbuki giriimlerinin insanca ve dosta maksatlar tamaktan baka bir ey olmadn, gayelerinin ayn zamanda irketin menfaatlerini korumak olduunu belirtmilerdi. Komite, teebbsn temin edecei feyz ve ikbalden yine biz istifade edeceiz

684 685

B.O.A, DH.HM. 22/12, LEF:1, Lef:2, 23 Temmuz 1327 (5 Austos 1911). B.O.A, DH.D.107/13. Lef:2. 25 Terinisani 1326 (8 Aralk 1910). 686 ciler Gazetesi, 28 Kanunsani 1324 (10 ubat 1910), s.1-2.Nr:1.. Ancak cemiyetin ad bazen farkl bir ekilde de yazlyordu. rnein, Tanin cemiyetten Anadolu Demiryolu Mstahdemini Cemiyeti diye bahsetmektedir. kdam, 1 Eyll 1325 (14 Eyll 1909), s. 3. Ancak herhalde en dorusu Anadolu imendifer Kumpanyas Mstahdemini Cemiyet-i Uhuvvetkranesi" olmaldr.

204

diyerek alanlar cemiyete katlmaya davet ediyor, cemiyet yelerinin yapt demelerden dolay teekkr ediyordu.687 Cemiyet, kuruluunun hemen ardndan alanlarn refah seviyesini ykseltmek iin giriimlerde bulundu. Cemiyetin dare Heyeti demiryollar idaresine 18 Austos 1908 tarihinde isteklerini bildirdi. irket mdrlnden herhangi bir cevap alamaynca da 14 Eyll 1908 tarihinde btn hat boyunca grev iln ettiler. Grevin nc gn cemiyetin hukuk maviri Abdurrahman Adil Bey, grevin sona erdirilmesi iin hkmete ba vurdu. Yaplan giriimler sonunda irketin genel mdr Huguenin cemiyetin btn isteklerini kabul etti.688 Ancak, mdr ilerleyen dnemde Tatil-i Egal nizamnamesi ve 31 Mart olaynn meydana gelmesinin ardndan stanbulda kurulan rfi dareye srtn dayayarak vaadinden vazgeti. Cemiyet, Tatil-i Egal Kanununun kmasndan sonra nizamnamesini kanuna uygun ekilde yeniden dzeltti. Ad artk Anadolu Osmanl Demir yolu irketi Memurn ve Mstahdemnin Cemiyet-i Uhuvvetkaranesi oldu. Yeni cemiyetin nizamnamesi ve kuruluu, skdar mutasarrflnn 6 Ekim 1909 tarihli yazsyla onayland.689 alanlarn kurduklar cemiyetin dare Heyetinde toplam 20 kii bulunmaktayd. Bunlardan 9 tanesi Osmanl, 5 tanesi Yunan, 2si talyan, 1i Fransz vatanda iken 3nn de tabiyeti belli deildi. Heyetin birinci bakan Doktor Gavriel Osmanl vatanda, ikinci bakan Yorkiyadis(?) ise Yunan vatanda idi. Heyette sadece Osmanl vatanda Trk ya da Mslmand. Anlalyor ki Cemiyette etkin konumda olanlar Mslman Osmanl vatandalar deil, gayrimslim Osmanllar ile yabanc uyruklulard.690 Anadolu Osmanl Demir yolu alanlarnn kurduu cemiyetin amacn ayn zamanda cemiyet bakan olan Arhengalos Gavriel aklamaktadr. Cemiyetin yer alyordu: ncelikli hedefi irket mdr tarafndan vaat edilen artlarn yerine getirilmesi iin uramakt. Bunun yannda cemiyetin programnda unlar
687

iler Gazetesi, 28 Kanunsani 1324 (10 ubat 1909), s.1-2.nr:1. Komitemiz cemiyetin btn mntesiplerine tarh edilen meblan srat- tediyesinden dolay arz- teekkr eder. Bu bir vazife-i ittihad ifasdr ki btn mntesiplerimiz sebatlarnn mkafatlarn muvaffakiyette greceklerdir. 688 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.236-238. 689 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.240-241. 690 B.O.A, DH, MU. 76-2/4, 6 Haziran 1326 (19 Haziran 1910).

205

Yardmlama sandklar (iane sandklar) kurarak hasta ve sakat irket memurlarna, bunlardan vefat edenlerin oluk ocuuna yardm ile onlar tahsil ettirerek geleceklerini temin etmek. Yine demiryollar alanlarna mahsus olmak zere bir kooperatif kurmak, ucuz ekmek tedarik etmek iin demiryollar memurlarna mahsus frnlar kurmak, uygun fiyatlarla yakacak temin etmek.691 Cemiyetin yeni nizamnamesinin hazrlanarak yetkili merciler tarafndan da onaylanmasnn ardndan cemiyetin sendika m cemiyet mi olduuna dair tartmalar balad. Ticaret ve Nafa Nezareti, Dhiliye Nezaretinden cemiyetin cemiyetler kanuna uygun bir ekilde teekkl edip etmediini sordu. nk, Anadolu Demiryollar alanlarnn kurduu cemiyet, baz kararlarn kabul edilmesi konusunda Nezarete mracaat etmekteydi.692 Anadolu Demiryollar irketi mdr de daha nce kanuna aykr olarak kurulan sendikann ilgasndan sonra kurulan cemiyetin bir sendika eklinde olduunu belirtiyordu. Mdr, iilerin grev hazrl iinde olduunu ve doacak sonular nedeniyle Ticaret ve Nafa Nezaretinin dikkatini ekiyordu.693 Dhiliye Nezareti, Ticaret ve Nafa Nezaretinin Tatil-i Egal Kanunu gerei irket ile alanlar arasnda itilaf (uzlama) salamak iin taraflarn vekillerini mzakereye davet etmesi ve mzakere yaplmas durumunda sendika tekilini kabul ve tasdik anlamna geleceinden bu yola ba vurulmamasn tavsiye etti.694 Ticaret ve Nafia Nezareti ise cemiyetin sendika saylp saylmayacandan pheli olduu iin ura-y Devlete mracaat etti. ura-y Devlet cemiyetin bir sendika olmadna karar verdi.695 Ancak, Anadolu Demir yolu irketi cemiyet mensubu 20 kii ki muhtemelen idare heyetindekiler- aleyhinde sendika kurduklar gerekesiyle

691 692

Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.241. B.O.A, DH. MU. 76-2/4, 7 Mart 1326 (20 Mart 1910). 693 B.O.A, DH. MU. 76-2/4, 13 Nisan 1326 (26 Nisan 1910). Tarihli Mektubun Sureti. irket mdr Hugenin daha ncede Emniyet-i Umumiye Mdrlne yazd yazda iilerin grev hazrl iinde olduklarn belirterek gereken tedbirlerin alnmasn istiyordu. B.O.A, DH. MU. 76-2/4, 3 Nisan 1326 (16 Nisan 1910). Mdr cemiyet aleyhinde youn bir mcadele veriyordu. 694 B.O.A, DH. MU. 76-2/4, 6 Haziran 1326 (19 Haziran 1910). 695 Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.243.

206

skdar Ceza Mahkemesinde dava at.696 Bu mahkeme davay stanbul stinaf Ceza Dairesine havale etti.697 Mevcut cemiyetin sendika eklini haiz olup olmadnn uzun tartmalara yol amas ve Anadolu Demiryollar mdrnn bu konuda byk mcadele vermesinin sebebi daha nceki tecrbelerden kaynaklanyordu. Bu cemiyet sendika gibi faaliyet gstererek alanlar greve sevk etmiti.698 irket mdr Hugueninin yine ayn eyin olmasndan endie ederek cemiyetin sendika eklinde olduunu ispata alyordu. alanlar tarafndan kurulan cemiyetlerden bir dieri de Hayfada kurulan Hicaz Demir yolu memurn ve mstahdemni ile amelesi tarafndan tekil edildii anlalan Teavn Cemiyeti idi. Cemiyet, Dhiliye Nezareti Hukuk Mavirliinin ald karar neticesinde Tatil-i Egal Kanununa aykr bulunarak kapatlmasna karar verildi. Ayrca iyeri alanlarnn sklkla cemiyet ad altnda sendika hviyeti tayan teekkller oluturduklar dile getirilerek, bundan byle Cemiyetler Kanununun 6. maddesi gereince vuku bulacak mracaat zerine bilgi verilmekle beraber, ayet kurulmak istenilen cemiyet sendika mahiyetini haiz grlrse yani sendika zellii tad anlalrsa, Ticaret ve Nafa Nezaretinin mtalaasnn alnmas gerekecei kararlatrld.
699

rey ve

yle anlalyor ki cemiyet,

sendika eklini haiz olduu gerekesiyle kapatlmt. Zira 1909 ylnda karlan Tatil-i Egal yasasna gre umuma dnk hizmet veren iyerlerinde alanlar sendika kurma hakkna sahip deillerdi. Hukuk mavirliinin ald karar bundan byle kurulacak cemiyetin sendika hviyeti tayp tamad konusunda Ticaret ve Nafa Nezaretinin grnn alnmasn karara balamt. Sendika olup olmad tartlan cemiyetlerden biri de Kavalada kurulan Ttn Amelesi Saadet Cemiyetidir. yeleri, yneticileri ve tz ile hakknda en

696 697

Tanin, 31 Austos 1910 (13 Eyll 1910), s. 3. Arhangelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.243. Davann ne ekilde sonulandna dair bilgilere ulaamadk. Ancak ura-y Devletin cemiyetin sendika olmadna dair kararna baklrsa sanklarn aleyhinde bir gelimenin olmamas beklenebilir. 698 B.O.A, ZB. 25/6, Lef:3. Lef:4. 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). 699 B.O.A, DH.HM. 22/12.Lef:1, Lef:2, 23 Temmuz 1327 (5 Austos 1911).

207

fazla bilgimiz olan cemiyet budur. Nizamnamesinde700 kurulu tarihi 18 Ekim 1909 olarak belirtilmektedir. Nizamname toplam 7 maddeden olumaktadr. Cemiyetin merkezi Kavala olup, kurulu amac yelerinin bilgi ve malumatn birletirerek, ttn ticaretini gelitirmek (tevess), ttn eitlerini ve imalt eklini slah ile ttn iisinin Amerikaya g etme hevesinden vaz geirmekti (m.1). Kurulu amacna ve gsterecei faaliyete bakldnda ii cretlerinin artrlmas, alma artlarnn iyiletirilmesi gibi konulara deinmemesi asndan bir iveren cemiyetine benzemektedir. Nitekim Cemiyetin iki kiiden oluan fahri bakanlar tccar kesimindendi ve idare heyeti arasnda Ticaret Odas bakan Ali Ulvi bin Ragp da vard.701 Cemiyete her snf ahali girebilmekteydi (m.2). Cemiyetin dare Heyeti 15i Mslman, 15i Hristiyan ve 2si de Musevi olmak zere 32 kiiden olumaktayd ve iki senede bir yenilenecekti. (m.3). dare Heyetinde yer alanlardan ok byk bir kesiminin meslei ttn denkisi olarak belirtilmiti. Anlalan cemiyetin salkl bir yapya sahip olmas, herhangi bir dini kesime mal edilmemesi iin eit sayda kiinin ynetimde bulunmas temin edilmiti. Bu ekildeki bir oluumla dinler aras denge salanmt. Musevilerin ynetimde az sayda bulunmalar ise muhtemelen ye saylarnn azlndan kaynaklanmaktayd. Bylece ynetimin olumasnda ye saylarnn belirleyici olduu da tahmin edilebilir. te yandan fahr reis olarak tantlan kiilerden biri Mslman dieri de Hristiyand. Cemiyete ye olan herkes ayda 6 kuru aidat deyecekti (m.5). Cemiyetin feshi hlinde toplanan para yeler arasnda eit ekilde datlacakt. Cemiyet yesinden biri lrse toplam dedii aidat varislerine denecekti (m.6). Bu aidatla ne yaplaca aklanmamaktayd. Ancak, lm ya da fesih hlinde biriken para iade edildiine gre bir eit tasarruf fonu olarak deerlendirilebilir. Cemiyetin 6. maddesi, cemiyet adna ileri yrtecek kiileri, 7. madde de gerektiinde heyetin danma amacyla dardan ye alabilecei hkmlerini tayordu.
700 701

B.O.A, DH. D. 132/4. 5 Terinievvel 1325 (18 Ekim 1909). B.O.A, DH. D. 132/4. 6 Terinievvel 1325 (19 Ekim 1909).

208

Selanik valisi, ttn iinin umuma ynelik hizmet kolu olduunu, cemiyetin de sendika olduunu iddia ettiyse de702 Dhiliye Nezareti, ttn iinin umuma ynelik bir hizmet olmadn belirtti.703 Konu ura-y Devlete havale edildiinde, buras cemiyetler kanununa aykr hkm tamadka cemiyetin yasaklanamayacan belirtmiti.704 II. Merutiyet sonrasnda kurulan ve sendika m cemiyet mi olduu tartlan bir dier ii rgt de Selanikte kurulan tira Hamallar Cemiyeti idi. Cemiyet, 1911 yl balarnda kurulmutu. Selanik valilii, tekilatn ad her ne kadar cemiyet ise de gerekte bunun bir sendika hviyetinde olduunu belirterek kapatlmas gerektiini iddia ediyordu.705 Ticaret ve Nafa Nezareti ise cemiyetin sendika olarak dnlmesi hlinde bile yasaklanamayacan, nk sendika yasann umuma ynelik hizmet veren yerlerdeki alanlar kapsadn, halbuki sz konusu hamallarn yapt iin bu eit bir hizmet olmadn ve kurulmas iin ilmhaber verilmesinde bir saknca bulunmadn belirtmiti.706 Nezaretin cemiyetin kuruluuna dair yazs Dhiliye Nezaretine 26 Nisan 1911 ylnda gnderilmesine ramen, ayn ierikteki yaz Dhiliye Nezaretinden Selanik vilayetine 25 Ekim 1911 tarihinde gnderilmiti. Alt aylk gecikme brokrasinin normal hzndan son derece yava gereklemiti. Yetkililer, zaman zaman kuruluundan rahatszlk duyduklar cemiyet ya da partilerin nizamnamelerinin onaylanmas prosedrnn yava ilemesi noktasnda muhtemelen kast davaranyorlard. Nitekim Sosyal Demokrat Amele Frkasnn kurucular onay iin drt aydan beri haber beklediklerini belirtmekteydiler.707 ok sayda ii alan iyerlerinden olan Reji iilerinin haberi yleydi: 1911 Haziran

aynda kurduklar cemiyet de Tanin Gazetesi tarafndan haber veriliyordu. Gazete

702 703

B.O.A, DH. D. 132/4, 29 Mays 1326/ 6 Cemaziyelevvel 1328 ( 16 Haziran 1910), B.O.A, DH. D. 132/4, 20 Haziran 1326 (3 Temmuz 1910). 704 B.O.A, DH. D. 132/4, 4 Austos 1326 (17 Austos 1910). Sadaretten Dhiliye Nezaretine yazlan yaz. 705 B.O.A, DH.D, 132/4, 14 Mart 1327 (27 Mart 1911). 706 B.O.A, DH. D. 132/4, 13 Nisan 1327 (26 Nisan 1911). 707 B.O.A, DH. D. 126/7, 11 Terinisani 1326 (24 Kasm 1910).

209

Deiik Osmanl unsurlarndan oluan ii azalarnn madd ve manev saadetini temin etmek ve meslektalar arasnda birlik ve yardmlama fikrinin gelimesine hizmet eylemek ve hastalk ve vefat gibi felaketli zamanlarda ihtiya sahiplerinin hayati ihtiyalarn temin etmek dncesiyle merkezi Unkapan civarnda skpl Mahallesinde Cami yannda bir cemiyet kurulmasna resmi mercilerden izin alnmtr.708

Aslnda bu cemiyetin kurulu tarihinden daha nce (1910) Reji idaresine bal Cibali Ttn fabrikasnda da Amele ttihat Cemiyeti adyla bir cemiyetin varl biliniyordu.709 Bu cemiyetlerin ayn i yerinde kurulup kurulmad gazete haberlerinden anlalamamaktadr. Cibali ttn fabrikas alanlar 1912 ilkbaharnda Muavenet-i Mtekabile Cemiyeti adyla yeni bir cemiyet kurdular. Adndan yardmlama cemiyeti olduu anlalmakla birlikte bu cemiyetin de iileri greve sevk ettikleri belirtiliyordu. Reji komserlii iilerin birka ay nce Muavenet-i Mtekabile ttihad adyla bir cemiyet kurduklarn, cemiyetin adeta bir sendika mahiyetinde olduunu, cemiyet komitesinin fabrikadaki yevmiye ve i dzenine mdahale ederek fabrikann normal ileyiine engel olduunu belirtmekteydi. Cemiyet, ii daha da ileri boyutlara tayarak birka haftadan beri genel mdrle verdikleri dilekede btn iiler iin zam istediklerini belirtmekteydi. Reji Komiserlii, iiler tarafndan kurulan cemiyetin sendika hviyetinde olduunu belirterek Dhiliye Nezaretince kapatlmasn istiyordu.710 1910 ylna gelindiinde stanbulda hamur iilerinin mensubu bulunduu bazen "cemiyet" ve bazen de "lonca" olarak adlandrlan bir teekkl vard. iler kendi aralarnda dayanma iindeydi. Yani adl frn sahibi yannda altrmakta olduu drt iiyi kartp yerine yeni ii almak isteyince, frn iilerinin mensup olduu cemiyet yesi kiiler yeni iileri dverek ie girmesini engellemiti.711 yle

Tanin, 27 Mays 1327 (9 Haziran 1911), s.5. nsaniyet, 25 Terinisani1326 (8 Aralk 1910), s.3.Nr:3. Erii 1911 ylnda cemiyetin federasyon kurma giriiminde bulunduunu ancak bunu baaramadn belirtiyor. Ltfi Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, s.10. 710 B.O.A, DH.D.107/51. Lef: 13, 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912). ilerden 100 kadar kiinin fabrika mdr yardmcsna saldrmas zerine Reji daresi fabrikay kapatmt. Ancak eldeki mevcut bilgiler cemiyetin kapatlp kapatlmadn ortaya koymamaktadr. 7 Austos 1912'de bir sreden beri devam eden Reji grevi sona ermiti. Sencer, Trkiye'de i Snf, s.220. Bu habere baklrsa iiler ayn zamanda greve de gitmilerdi. 711 B.O.A, DH.EUM.VRK.6/49. 8 Terini sani 1326 (21 Kasm1910).
709

708

210

anlalyor ki stanbul'da kendi yelerinin iten karlmasn engelleme mcadelesi de veren bir frn iileri cemiyeti bulunmaktayd. 1911 yl Eyll aynda Aydn Demiryollarnda alan iilerin de leri adl bir dernek kurduklar, hatta irketin bu dernei tanmamas, alanlarn yaptklar grevin nedenlerinden biri olmutu.712 1911 ylnda kurulan cemiyetlerden bir dieri de Makinistler Cemiyeti idi. Dernek btn vapurlardaki ark ve makinistler tarafndan kurulmu ve grev hlinde grev yapanlara cemiyet kasasndan para verilecei belirtilmiti.713 1912 ylnda karlan Esnaf Cemiyetleri Hakknda Talimat,714 hamallarn mevzuata esnaf kabul edilmesi nedeniyle ilgi alanmza girmektedir. Sz konusu talimatn birinci maddesi btn esnaf kethdalklarnn ilga edildiini belirtiyordu. Talimat, geleneksel tarzda kendine zg kurallar erevesinde rgtlenen esnaf imdi cemiyet ad altnda tekilatlandryordu. ise, belediyelerce stanbuldaki cemiyetler Esnaf ehremanetince, taradakiler kontrol edilecekti.

cemiyetlerinin grevleri arasnda; darda kalan veya malul olanlara insan yardm yapmak vard (m.2). Talimatn geneline bakldnda kurulu amacnn yardmlama ve dayanma ile meslek gelimeyi temin ve esnaflar arasndaki eitli uyumazlklarn zmne yardm etmek olduu grlmektedir. Buradan u sonuca varabiliriz ki, hamallar artk lonca ad altnda deil, cemiyet adyla rgtlenebileceklerdi. Nitekim, talimatn karlmasndan bir sre sonra stanbulda Deniz Markasya Cemiyeti adyla bir cemiyet kurulmu ve kuruluu ehremanetince tasdik olunmutu. stanbul Polis Mdrl, stanbul valiliine yazd yazda, ehremanetinin byle bir yetkisinin olmadn ve durumun dzeltilmesi gerektiini belirtmekteydi.715 Cemiyet, muhtemelen hamallar tarafndan en son karlan mevzuat hkmlerine gre kurulmutu. Dahiliye Nezareti, herhalde sz konusu cemiyetin Cemiyetler Kanununa tabi olduu gerekesiyle itiraz etmiti.
712 713

Sencer, Trkiye'de i Snf, s.229. anda, Yar Mstemleke Olu Tarihi s.30. 714 Dstur, II. Tertip, cilt:4, s.483-488, Esnaf Cemiyetleri Hakknda Talimat. 715 B.O.A, DH. EUM. THR.. 101/92, 30 Haziran 1328 (13 Temmuz 1912).

211

unu hemen belirtmeliyiz ki Osmanl Devletinin son dnemindeki alanlar daha iyi artlar altnda yaayabilmek ve alabilmek iin glerini birletirmekteydi. Bu balamda her ne kadar II. Abdlhamit devrinde bir kstlama olduysa da II. Merutiyet'in ilnn takip eden gnlerde ve yllarda kurulan cemiyet saysnda cidd artlar meydana geldi. phesiz iilerin alma artlarn ve refah seviyelerini ykseltme mcadelesi verirken cemiyetler, sendikalara benzer faaliyetler iine girmiler, bu da tartma konusu olmutu. Bunlar, alma artlarnn iyiletirilmesi ve cret art konusunda iverenle mcadeleye girimekteydi. i cemiyetlerinden bazlarnn kapanmasna karar verilirken bazlarnn cemiyet vasf tadklar yaplan incelemeler sonunda teyit edilmiti. Cemiyetlerin tekilinde yalnzca iverenden daha fazla cret alma gayesi yoktu. Bunun yannda kurulan yardm sandklaryla hasta, sakat olan alanlara yardm ile bunlarn lmeleriyle geride kalan yaknlarna yardm da nemli hedefler arasndayd. Yine kooperatif kurmak ve gnlk ihtiyalarn temininde ucuzluk salamak gibi amalar da bulunmaktayd. Cemiyetler varlklarnn devamn salamak iin yelerinden belli oranlarda aidat alyorlard. Cemiyetlerin bu tr faaliyetlerine ramen iini kaybetme endiesi ve belki de aidat nedeniyle her zaman istenen seviyede katlm salanamamaktayd. C. i Sendikalar Osmanl Devletinde sendikalar cemiyetlere gre daha ge ortaya kt. Bunda sendikalarn dorudan ii sorunlarna cevap vermesi bakmndan cemiyetlerden daha radikal eilim iinde olmasnn etkisi gz ard edilemez. Bunun yannda II. Merutiyetin ilnndan nceki dnemde yasal bir dayanan olmamas ve baskc bir ynetim tarznn bulunmasnn da etkisi bykt.

212

lkede varlna rastladmz ilk sendika II. Merutiyetin iln edilmesinden birka ay nce ark Demiryollarnn Yanbolu-Sarmbey hatt alanlar tarafndan kurulmutu. Bulgaristan Komiserlii kinci Ktipliinden gelen bilgiye gre sendika, demir yolu hattnn Bulgaristan tarafnda kalan ksmyla Osmanl tarafndaki alanlarn katlmyla meydana gelmiti. Sendika irkete kar alanlarn hukukunu korumay, mevcut ve gelecekteki hayat artlarn iyiletirmeyi hedefliyordu.716 II. Merutiyetin ilnn takip eden aylarda ark Demiryollar alanlar bir kez daha gndeme geldi. ark Demiryollarnn Selanik kesiminde alan memurlar irketten birtakm isteklerde bulunmulard. Bunlar arasnda memurlar tarafndan kurulacak sendikann irket tarafndan tannmas da bulunmaktayd.717 Anlalan Selanikteki alanlar bu Yanbolu-Sarmbey hattnda kurulan sendikaya ya itirak etmemiler ya da yeniden veya farkl bir sendika kurma peine dmlerdi. 1909 ylnda ark Demiryollarnn Kuleli alanlar adna hareket eden sendika718 yetkilileri irkete, yeleri adna uzun bir istek listesi sunmu, isteklerinin belirlenen sre iinde kabul edilmemesi veya cevap verilmemesi durumunda greve gideceklerini belirtmiti. stekler arasnda, kurulan bu sendikann bilgisi olmakszn hi kimsenin iten karlmamas da vard. Eer sendikaya itirak eden memurlardan birini irket sebepsiz yere iten karrsa zerine grev iln etmiti.720 Hrriyetin ilnndan hemen sonra lkenin bir ok yeri gibi Selanik'te de o gne kadar hi olmad kadar grev hadisesi meydana gelmiti. Grevcilerin bazlar isteklerine kavuurken bazlarnn iverenle grmeleri devam etmekteydi. te bu grevleri yapan iiler sendikalar etrafnda tekilatlanmlar, menfaatlerinin temini
B.O.A,Y. MTV. 311/153, 3 Haziran 1324 (16 Haziran 1908). elik, Trkiyede de sendikal bir rgtlenme, ilk kez ii haklarn korumak iin 1895te gerekletirilmitir. demektedir. Ancak, eserinde bu sendikann nerede kurulduunu ve adn vermedii gibi bu bilgiye nereden ulatn da belirtmemektedir. elik,Trkiyede i Hareketlerinin Tarihsel Geliimi (1800-1870), s.30. 717 kdam, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.2. 718 Bu sendikann 1908 ylnda Yanbolu-Sarmbey arasnda kurulan sendikann devam m yoksa yeni oluturulan bir sendika m olduu anlalamamaktadr. 719 kdam, 1 Eyll 1325 (14 Eyll 1909), s.3. 720 kdam, 6 Eyll 1325 (19 Eyll 1909), s. 2.
716

memur ve iilerin grev yapacaklar

belirtiliyordu.719 Demir yolu alanlar sendikas isteklerinin yerine getirilmemesi

213

iin giriimlere balamlar, grevler sendikalar tarafndan organize edilmiti.721 Yalnz Selanik'te deil, Rumeli'nin dier yerlerinde de sendikalar kurulmutu. Nitekim Kavala'da 27 Haziran 1909 tarihinde Ttn Amelesi ttihat Sendikas yeleri Meclis-i Mebusan'a ierii aklanmayan bir telgraf ekmilerdi.722 II. Merutiyetin ilnn takip eden aylarda sendika kurulmasn engelleyici herhangi bir yasal dzenleme yoktu. Ancak, 8 Ekim 1908 tarihli Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat723 ve ardndan karlan Tatil-i Egal Kanunu ile umuma dnk hizmet veren iyerlerinde kurulan sendikalar feshedildi.724 Bu, dier iyerlerinde sendika kurulmasnn serbest olduu anlamna geliyordu. lkede Aralk 1910 ylna gelindiinde ad geen kanunlarn dnda sendikalara deinen herhangi bir yasal dzenleme mevcut deildi.725 Sendikalar, cemiyetlerin aksine kurulularn devlet birimlerine onaylatmak zorunda deillerdi.726 Kanunun kndan sonra cemiyetle sendika arasndaki farkn belirlenmesi ihtiyac ortaya kt. nk umuma ynelik hizmet veren iyerlerinde cemiyetler kurulmaya balanm bunlarn cemiyet mi sendika m olduklar tartlmt. ura-y Devlet konuya son noktay koydu. Buna gre sz konusu iyerlerinde emekli sand ve yardmlama sand kurulabilecek, bunun haricinde bir maksatla oluturulan ve sendika zellii tayan cemiyetler kurulamayacakt.727 Yani eer bir cemiyet ura-y Devletin izdii snrlarn dna taarak, faaliyet gsterirse sendika hviyetine brnyordu. Buna gre bir cemiyet iilerin alma artlar ve cretlerinin iyiletirmesine dnk faaliyet gsteremeyecekti. Bu noktada zaman zaman demiryollar alanlarnn kurmu olduu cemiyetlerin sendika olup olmad tartma konusu oldu. Bu erevede baz cemiyetler sendika hkmnde kabul edilerek kapatld.

721 722

kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. B.O.A, DH.MU, 55-1/31. 4 Kanunsani 1325 (17 Ocak 1910). 723 B.O.A, rade Kanun ve Nizamat, 25 Eyll 1324 (8 Ekim 1908), Dstur, II.Tertip, Cilt:I, s.88-90. 724 B.O.A, rade Kanun ve Nizamat, 25 Eyll 1324 (8 Ekim 1908), Dstur, II.Tertip, Cilt:I, s.88-90. 725 B.O.A, DH.D.107/13. Lef:2. 25 Terinisani 1326 (8 Aralk 1910). 726 B.O.A, DH.D.107/13. Lef:2. 25 Terinisani 1326 (8 Aralk 1910). 727 B.O.A, DH.HM. 22/12, LEF:1, Lef:2, 23 Temmuz 1327 (5 Austos 1911).

214

1911 ylna gelindiinde Drama ve Kavala'da ttn iilerinin sendikalar varln srdrmekteydi.728 Yine 1911 ylnda Selanikte Reji Ttn iilerinin grevi esnasnda yaplan mitinge Reji ve hamal sendikalarna mensup murahhaslarn (delege) iileri tezahrata ynelttiklerinden bahsedilmekteydi. Mitinge sosyalist fikirleriyle tannan M. Boyacyan729 ile Valahof efendiler de katldlar. Mitingde cret art, alma yann snrlandrlmas, grev ve toplant haklarnn geniletilmesiyle ilgili kararlar da alnd.730 i rgtlenmesi asndan bir hayli hareketli olan Rumeli taraflarnda kurulan bir dier sendika da Vodinada bulunmaktayd. Burada bulunan iki dokuma fabrikasnn iilerinden oluan sendika Tekstil ileri Sendikas adn tamaktayd.731 Sendikalar bazen eitli etnik yapdaki insanlarn ortaklaa giriimiyle kurulurken bazen de tek bir etnik gruba ait olabilmekteydi. rnein Selanikte 1909da kurulan Bulgar Matbaa ileri Sendikas tamamen Bulgarlardan olumaktayd. Selanikte kurulan Ttn malt ileri Sendikas vard ve yeleri deiik etnik yaplardan oluuyordu.732 lkede farkl etnik yapdaki insanlarca kurulan ve btn iilerin yalnz Osmanl zelinde deil, uluslar aras alanda birlikte hareketini temine dnk dnceler besleyen sendikalar da mevcuttu. Bu erevede hakknda en detayl bilgi olan sendika, Dersaadet Ticaret ve Sanayi Mstahdemin Cemiyeti adyla kurulmutu. Sendika, stanbulda ii snfn bilinlendirmek ve iiler arasnda birlik ve beraberlii salamak amacyla faaliyet gsteren stanbul Toplumsal Aratrmalar Dernei (Dersaadet Tetebbuat- timaiye Cemiyeti)nin giriimleriyle oluturulmu olup, Trke, Franszca, Rumca, Ladino ve Ermenice olarak hazrlanan bir de sendika tz bulunmaktadr. Tzk hazrlayclarnn Marxizmin temel tezlerini derinliine kavram olduu anlalmaktadr. Sendika yalnz kendi bnyesindeki iilerle deil ayn zamanda dier ii sendikalaryla

728

Erii, 1912 ylnn ilk aylarndan itibaren stanbul'da sendikalama hareketlerinin canlandn,terzi, emsiyeci, demeci, mcellit, deirmenci, berber, bira fabrikas iileri, eczac ve Cibali reji iileri arasnda sendikalarn kurulmaya balandn belirtmektedir. Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi, s.1011. 729 Bu ahs, Kozan mebusu Muradyan Boyacyan olmaldr. 730 Tanin, 7 Nisan 1911 (20 Nisan 1911), s.2. 731 Sencer, Trkiyede i Snf, s.224. 732 Yalmov, Sosyalist Hareketin Gelimesi, s.140-142.

215

ibirliine gitme peinde olup st kurulu olarak stanbul Sendikal Birlii (stanbul Amele Cemiyetleri ttihad)ne bal bulunmaktayd. Yine stanbul Toplumsal Aratrmalar grubunda farkl retim kollarndaki iilerce oluturulan 10 sendikann varlndan bahsedilmektedir.733 stanbuldaki stanbul Matbaa ileri Sendikasnn ise be ayr sendikay birletiren bir yaps vard (Bulgar, Rum, Trk, Ermeni ve Fransz).734 21 Temmuz 1910 tarihinde Cibali Reji Fabrikas iileri Cibali Reji Sendikasn, ayn zamanda kendilerine dava vekili olarak tayin ettikleri Polilidis adnda birinin nayak olmasyla bir araya gelerek tekil etmilerdi. Kurulan sendika Reji daresinden iiler adna baz isteklerde bulunuyor ve onlarn haklarn savunuyordu.735 Yine 1910 ylnda Anadolu Osmanl Demir yolu alanlar tarafndan Anadolu Osmanl Demir yolu irketi Memurin ve Mstahdeminin Cemiyet-i Uhuvvetkaranesi adyla bir cemiyet kurulmu,736 cemiyetin sendika olup olmad tartlm, ura-y Devlet sendika olmadna karar verince kapatlmaktan kurtulmutu. Ancak, irket mdr Hugeninin Ticaret ve Nafia Nezaretine yazd mektupta; alanlarn daha nce bir sendika kurduklarn ancak, bunun hkmet tarafndan feshedildiini belirtmekteydi.737 Zira, Tatil-i Egal Kanunu umuma dnk hizmet yapan iyerlerinde kanunun nerinden nce veya sonra kurulmu olan sendikalarn feshedildiini belirtiyordu. u hle gre irket alanlar cemiyetin kurulmasndan nce bir sendika kurmu bulunuyorlard. Tpk Anadolu Demiryollarnda olduu gibi Hicaz Demir yolunda da alanlarn kurmu olduklar cemiyetin sendika olup olmad tartlmt. 1911 ylnda Hayfada Hicaz Demir yolu alanlar tarafndan kurulan Teavn Cemiyetinin Tatil-i Egal Kanununa aykr bulunarak ve sendika eklini haiz
Orhan Silier, Toplumsal Aratrmalar Grubu ve 1912 Ylna Ait ki Sendika Tz, Tarih ve Toplum, 79 (Temmuz 1990), s.24-30. 734 Sencer, Trkiyede i Snf, s.228. 735 B.O.A, DH. MU.115/4. 8 Temmuz 1326. 736 B.O.A, DH.MU. 76-2/4. 6 Haziran 1326 (19 Haziran 1910). Cemiyetin kesin kurulu tarihini mevcut belgelerde bulunmamaktadr. 737 B.O.A, DH.MU. 76-2/4.13 Nisan 1326 tarihli mektubun sureti.
733

216

olduu gerekesiyle kapatld grlmektedir. Kuruluun ad her ne kadar cemiyet idiyse de ura-y Devlet bunun sendika zellii tadna kanaat getirmiti. Dolaysyla demir yolu alanlarnn kurduu cemiyet sendikayd ve umuma hizmet veren messeselerde sendika kurma yasa bulunduundan sendika feshedilmi oluyordu.738 Umuma dnk hizmet veren iyerlerinde sendikann yasaklanmasndan sonra, bu eit iyerlerinin dnda kalan alanlardaki alanlarca kurulan sendikalar da mevcuttu. Bu sendikalarn kuruluunun da baz devlet mercilerince yasaklanmaya alld grlmekteydi. stanbuldaki emsiye iileri merkezi Galatada bulunan emsiyeciler Sendikas adyla bir sendika kurmular ve valilie ba vurarak sendikann nizamnamesini onaylatmlard. Beyolu Mutasarrfl ise sendikann kuruluuna izin verme yetkisinin vilayette deil kendisinde olduunu belirterek Dhiliye Nezaretine mracaat etti. Mutasarrf, ayrca sendikann isminin cemiyete evrilmesini aksi taktirde izin verilmeyeceini, zira imdiye kadar hibir sendikann kuruluuna izin verilmediini belirtiyordu. Ona gre sendikaya cemiyetler kanuna gre de izin verilemezdi.739 Dhiliye Nezareti ise Tatil-i Egal Kanununun umuma hizmet veren iyerlerinde sendika kurma yasa getirdiini oysa emsiye iiliinin umuma dnk faaliyet gsteren hizmetlerden olmadn belirterek bunlarn sendika kurmak iin hkmetten izin almalarna gerek olmadn belirtti.740 zel iyerlerinde kurulan ok saydaki sendikalardan birini de Pera Palas iileri kurmutu. iler, sendikann iveren tarafndan tannmamas zerine yeniden greve gidiyorlard.741 1908 tarihli Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkati ve 1909 ylnda karlan Tatil-i Egal Kanunu sendikal faaliyetlerin snrlandrlmasnda etkili olmutur. Kanun umuma hizmet veren yerlerdeki alanlarn sendika kurmayacaklarn belirtmekle, lkede ok sayda iinin alt demiryollar, tramvaylar gibi yerlerdeki iilerin eli kolu balanmtr. Hatta bu iilerin cemiyet
738 739

B.O.A, DH.HM. 22/12 .Lef:1. Lf:2, 23 Temmuz 1327 (5 Austos 19119. B.O.A, DH.D. 107/13. Lef:2, 25 Terinisani 1326 (8 Aralk 1910). 740 B.O.A, DH.D. 07/13. Lef:1, 5 Kanunu evvel 1326 (18 Aralk 1910). 741 Yavuz Selim Karakla,Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri, Toplum ve Bilim, 78 (Gz 1998), s.193.

217

ad altnda kurduklar tekilatlar da sendika hviyeti tadklar gerekesiyle kapatlmtr. Umuma hizmet veren yerlerin dndaki iyerlerinde alan iiler, Tatil-i Egal Kanunu gereince sendika kurma hrriyetine sahipti. Ancak, zellikle Selanik vilayetinde sendikal faaliyetlerin youn olmas, yerel yneticileri endieye sevk etti. Selanik valilii merkeze tapt bavuruda sendikalarn devlete zarar veren kurulular olduunu, ister umuma ynelik bir iyerinde alanlar tarafndan kurulmu olsun isterse bu hizmetin dnda kalanlarca kurulsun btn sendikalarn yasaklanmasn istedi. Meclis-i Vkela bu ynde bir karar aldysa da ura-y Devlet, Tatil-i Egal Kanunu gereince byle bir yasaklamaya gidilemeyeceini; bunun iin yeni bir yasal dzenleme yaplmas gerektiini belirtti.742 Selanik valiliinin Selanik ve bal yerlerdeki ekonomik hayata byk zarar verdii konusunda ayrntl ve srarc tutumu ve belki de baka yerlerden gelen benzeri tepkiler zerine devlet yeni bir dzenlemeye gitti. Buna gre Tatil-i Egal Kanununa bir madde eklenerek btn sendikalarn yasaklanmas kararlatrld.743 Sonuta; Osmanl Devletinin son dnemlerinde kurulan sendikalar iilerin hak elde etmelerine nemli katk salam ve rgtlenme bilincini pekitirerek ii tarihi iinde nemli bir rol oynamtr. II. Merutiyetin ilnndan nce sadece bir tane olan sendika saysnda Hrriyetin ilnn takip eden aylarda adeta patlama meydan gelmi, alanlar haklarn elde edebilmek iin rgtlenerek iverenden bir takm taleplerde bulunmu ve bazen baarya da ulamlard. Bir ksm sendika yelerinin sosyalist etkiyle hareket ettikleri, ii snfn sermaye sahipleri karsnda gl klacak bir takm bilinlendirme faaliyetinde bulunduklar, bu erevede lke iinde etnik ayrm gzetmeksizin dayanma iine girmeyi hatta lke dndaki iilerle de ibirlii yapmay amalayan sendikalarn varl bilinmektedir. stanbul ve Selaniktek kurulan ii rgtlerinin sosyalist temele dayanarak hareket ettikleri, bu balamda II. Enternasyonelle irtibat kurduklar anlalmaktadr. Ancak lkedeki btn sendikalarn sosyalizmin etkisiyle kurulduklar yolunda bilgiler mevcut deildir.
742 743

B.O.A, DH.D. 112-1/13, 20 Muharrem 1330 (11 Ocak 912). B.O.A, MV. 174/124. 25 Rebiylahir 1331 (3 Nisan 1913).

218

D. Partiler ve iler Osmanl Devleti XX. yzyln hemen balarnda siyasal partilerle tant. Bu balamda kurularak bir anlamda lkenin kaderini tayin eden ilk siyasi parti ttihat ve Terakki Partisi oldu. Bu partiyi, II. Merutiyet dneminde daha birok parti takip etti. I. Dnya sava ncesinde kurulan partiler programlarnda iilere ve ii haklarna yer veriyorlar myd? Partilerin ii haklarna ve ii hareketlerine yaklam nasld? iler siyasete girerek siyasal platformda bizatihi mcadele ediyorlar myd? Parti programnda iilere deinen ilk parti ttihat ve Terakki Partisiydi. Partinin 1908 ylnda kabul edilen siyasal programnda dorudan ii haklaryla ilgili bir madde yoktu. Ancak, 13. maddesinde Amelelerle patronlarn hukuk ve vezaif-i mtekabilelerini tayin edecek kanunlar vaz teklif olunacaktr denilmekteydi.Yani iilerle patronlarn karlkl hak ve grevlerini belirleyecek kanunlarn karlacandan sz ediliyordu.744 Partinin 1909 ylndaki muaddel siyas programnn 11. maddesinde de yaklak ayn ifadeler yer almaktayd.745 Yine 1913 ylndaki parti programnn 27. maddesinde de iftiler, oraklar, aylklar ve yarclar arasndaki mnasebat (ilikileri) tanzim ve tayin edecek kanun neri teklif edilecektir denilmekteydi.746 Parti programlarnda genel anlamda iilerle iverenler arasndaki ilikileri dzenleyici kanunlarn karlmas ynnde teklif verilecei dile getiriliyordu. Bu hliyle ttihat ve Terakki Partisinin programlarnda ii haklarna dair somut, ak ve net hkmler bulunmamaktayd. 14 Eyll 1908 tarihinde kurulan Osmanl Ahrar Frkasnn siyasi programnda iilerle ilgili konular ttihat ve Terakki Partisinin programna gre daha detaylyd. Parti programnn 23. maddesi zetle yleydi: Grev ve benzeri durumlarda memleketin zaruri ihtiyalarnn hkmet tarafndan tayini iktisadn
744 745

Tunaya, Siyasal Partiler, s.99. Tunaya, Siyasal Partiler, s.115. 746 Tunaya, Siyasal Partiler, s.143.

219

gerekleri ve umumun menfaatleri ihll edilmemek artyla iilerinin durumlarnn dzeltilmesi ve iilerle usta sermaye sahiplerinin karlkl grev ve sorumluluklarn belirten kanunlarn kartlmas ve hkmete bal memurlarn grev iin sendika kuramamalarna dair kanun teklif edilecektir.747

6 ubat 1909'da kurulan Osmanl Demokrat Frkas da programnda iilere bir hayli yer vermiti. Parti programnn birinci maddesinde zellikle ahalinin ekseriyet-i azimesini tekil eden kesimlerin haklarnn korunacan belirtiliyordu. Buna gre halkn byk bir kesimini tekil eden sanayi erbab ile renper, esnaf ve iilerle btn Osmanllarn hukukunun hrriyet ve eitlik dairesinde mdafaa ve muhafaza edilecei belirtiliyordu. Drdnc maddede ise alan kesimin iveren tarafndan zulme uratlmayacana vurgu yaplyordu. Sz konusu maddede fabrika, taoca ve irketler ile dier alanlarn, alt yerlerde sermaye sahipleri tarafndan zulme uramamalar iin frka, irket ve sermaye sahipleri ile iiler, esnaf ve ii heyetleri arasnda giriimlerde bulunulacana vurgu yaplyordu. Yine beinci maddede ifti, ii, esnaf ile sanayi kesimi ve kyllerden alnan vergilerin azaltlaca belirtilmekteydi.748 Parti zmnen lkedeki alan kesimin zor durumda olduunu, bunlarn iverenler tarafndan hakszla uratldklarn, bu durumun nleneceini dile getirmekteydi. Hakszlk nlendii gibi refah artrc tedbirler erevesinde iilerden alnan vergilerin de azaltlaca vurgulanyordu. 1909 yl sonlarnda kurulan Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkasna ait programn 42. maddesinde patronla sermayedarlara kar iiyi himaye edecek kanunlar ile mareket-i mtekabile sand kurulaca belirtiliyordu.749 Osmanl Sosyalist Frkas yayn organ olan tirak tarafndan da desteklenen Ahali Partisi, 1910 yl balarnda kurulmu, Merutiyet dneminin parlamento
747 748

Tunaya, Siyasal Partiler, s.191. Tunaya, Siyasal Partiler, s.205 ve 213. 749 Tunaya, Siyasal Partiler, s.265. Burada kurulmas vaat edilen sandk yardmlama sand eklinde alglanabilir.

220

iindeki ikinci muhalefet partisidir. Parti programnda yer alan 9. madde dier partilerin programlarndaki maddelerin ieriinden pek farkl deildir. Buna gre; sermaye sahipleri ile iinin karlkl ilikileri hakkndaki kanunun, iilerin hukukunu hakkyla temin edebilecek bir hle getirilmesi ve dzeltilmesi teklif edilecekti. Madde muhtemelen Tatil-i Egal Kanunundan sz ederek iiler lehine dzeltmeler yaplacan belirtiyordu. Onuncu madde ise ifti, fakir esnaf, kyl ile iiden alnan vergilerin mmkn olduunca indirileceinden bahsediyordu.750 Siyasal alanda iileri en ok destekleyen, programnda iilere en ok yer veren parti phesiz ki Osmanl Sosyalist Frkasyd. Parti, Eyll 1910 ylnda Hseyin Hilmi ve arkadalar tarafndan kurulmutu.751 Osmanl Sosyalist Frkasnn programnda iileri ilgilendiren maddeler unlard: Madde 14- Amelenin hukuk-u sarihasn pyiml edercesine tertip edilen grev ve sendika kanunlarnn ref ilkas Madde 17- Btn iilerin haftada bir gn istirahat etmesi. Madde 18- Mesai saatlerinin gnde sekiz saatle snrlandrlmas. Madde 19- On drt yandan kk erkekler ile on alt yandan kk kzlarn ii olmalarnn yasaklanmas. Madde 20- Bir Amele Nezaretinin kurulmas. Madde 22- Btn ii sendikalarna manen ve maddeten yardm edilmesi.752 Osmanl Sosyalist Frkasnn programnda ii haklarn dzeltmeye dnk bir takm maddeler bulunsa da parlamento iinde ii haklarn yeleri vastasyla dile getirememiti. Ancak, yayn organlar aracl ile iileri greve tevik etmiti.753 ttihat ve Terakki Partisi, Osmanl Sosyalist Partisi yelerini ve yayn organlarn sk bir ekilde takibe ald. Bir sre sonra da yayn organlar kapatlarak yazarlar srgne gnderdi. 17 Ocak 1911 tarihli bir belgede yaptklar yaynlar nedeniyle halk heyecana sevk eden bir ksm gazetecinin stanbul dna srgn edilmelerine karar verildii belirtilmekteydi. Bunlar nsaniyet gazetesi sorumlu mdr smail Faik, ynetici ve yazarlardan Hseyin Hilmi, Muahede gazetesi mdr Pertev Faik
750 751

Tunaya, Siyasal Partiler, s.274. Tunaya, Siyasal Partiler, s.278. 752 nsaniyet, 18 Terinisani 1326 (1 Aralk 1910). 753 Tunaya, Siyasal Partiler, s.281-182.

221

ve yazarlardan Hamid Subhi idi. Ad geen gazetecilerin teden beri halk heyecanlandracak ve memlekette karkla neden olabilecek ekilde fesat yayn yaptklar muhakeme sonucunda kesinlemi olduundan, bunlarn stanbulda bulunmalar ve neriyatla uramalar uygun grlmemi ve dare-i rfiye Kararnamesinin 6. maddesi uyarnca dare-i rfiye mntkasnn dndaki yerlere uzaklatrlmalar kararlatrlmt. Sanklar Divan- Harb-i rfide yarglanmlard. Bu kararla Hseyin Hilmi Kastamonuya, Hamit Subhi Ankaraya srgne gnderilmiti.754 Osmanl Sosyalist Frkasnn kurucu ve yneticileri arasnda iilere rastlanmamaktadr. Mebusu da olmayan partinin ancak basn yolu ile iilere destek verdii, bunun da daha ok yaynlarn tirajna bal olaca phesizdir. Bu nedenle parti fikirlerinin iiler zerinde ne kadar etkili olduunu salkl bir ekilde anlamak da mmkn deildir. Yine parlamentoda temsil edilmeyen ve milliyeti (Trk) zellii ile tannan Mill Merutiyet Frkas'nn programnda iilerin alma artlaryla ilgili hususlar yer almaktayd. Parti programnn 49. maddesinde iilik eden kadn ve ocuklarn almasnn temini ile imalthane ve fabrikalarn salk kurallarna uygun olmalar konularna gayret ve dikkat olunaca ve bu balamda kanunlar karlaca belirtiliyordu.755 Burada Osmanl Sosyalist Frkasnn aksine parti, kadn ve ocuk iilerin almasnn temin edilmesi ynnde gayretli olunaca dile getiriliyordu. yerlerinde salk kurallarna dikkat edilecei hususu ise parti programlarnda ilk kez dile getiriliyordu. sminden anlald kadaryla ii merkezli bir parti olduu anlalan Sosyal Demokrat Amele Frkas adl partinin kuruluu iin yaplan mracaatlar reddedilmiti. Selanik Amele Sosyalist Mttehidesi adyla Dhiliye Nezaretine ekilen telgrafta, partinin kuruluu iin mahall hkmet yetkililerine bavuru yaptklarn ancak, aradan drt getii hlde hla bir cevap alamadklarn

754 755

B.O.A, DH.SYS.55-1/34. 4 Kanunsani 1326 (17 Ocak 1911). Tunaya, Siyasal Partiler, s.392.

222

belirtiliyordu.756 Selanik valilii ise burada sosyalist fikirlerin yaylmasnn vilayetin ekonomisi asndan dikkat ekici olduunu belirterek, frkann takip edecei faaliyete gre izin verilmesi gerektii eklinde gr beyan etmiti.757 Kurulmasna Selanik valiliinin pek scak bakmad anlalan Sosyal Demokrat Amele Frkas, Ticaret ve Nafa Nezareti Hukuk Mavirlii kararyla Cemiyetler Kanununun nc maddesi gz nne alnarak yasal hale gelmesi engellenmiti. Yine parti nizamnamesinde Selanik ve civarndaki kasabalarda bulunan iileri sendikalar etrafnda rgtlemeyi hedefleyen bir maddenin bulunmas, Tatil-i Egal Kanununun 8. maddesine aykryd.758 Partinin kurulmasna izin verilmemesinde parti kurucularnn Bulgar iilerden olumas759 ile blgedeki sosyalist faaliyetler hakknda Selanik valisinin verdii kayg verici aklamalarn tesiri byk olmutu. Kurucularn dnem itibariyle blc bir faaliyet iinde olan Bulgarlardan olumas ve bunlarn muhtemelen sosyalistlii benimsemi olmalar, devletin yasaklayc bir tutum sergilemesine yol amt. Yine ii haklarn savunmak iin tekil edilen, ancak kuruluuna izin verilmeyen dier parti de Osmanl Amele ve ifti Frkasyd. Parti, 1913 yl balarnda kurulmu ancak, ura-y Devlet program ve nizamnamesinin batan sona sosyalizm esaslar zerine kurulduunu bunun ise Cemiyetler Kanununun nc maddesine aykr olduunu belirterek kurulmasna izin vermemiti.760 Bylece iiler lehine bir ok hkm tad anlalan parti program, devletin temel kanunlarna, lkenin birlik ve btnlne ve hatta genel ahlk kurallarna aykr zellik tad gerekesiyle yasaklanmt. Parti programlarnda iilerle ilgili yer alan maddeler iktidara gelindii takdirde uygulamaya konulacak konulard. Sz konusu partilerden sadece ttihat ve
756 757

B.O.A, DH.D. 126/7, 11 Terinisani 1326 (24 Kasm1910) B.O.A, DH.D. 126/7, 22 evval 1328 (26 Ekim 1910). 758 B.O.A, DH.D. 126/7, 17 Terinisani 1326 (30 Kasm 1910). 759 B.O.A, DH.D. 126/7, 21 Terinievvel 1326 (3 Aralk 1910). 760 B.O.A, DH. D. 1326/44, 8 Kanunsani 1328 (21 Ocak 1913).

223

Terakki Partisi iktidara gelmi ve iilerle ilgili dzenlemeler yapmtr. 1908 ylndaki grev dalgasnn ardndan 1908 ylnda geici grev yasas olan Tatil-i Egal Kanun-u Muvakkati kartlm, ardndan 27 Temmuz 1909 ylnda da kanun geicilikten kartlarak Tatil-i Egal Kanunu hline dntrlmtr. Kanun sendika, grev ve uyumazlklarn zmyle ilgili dzenlemeler getiriyordu.761 Parti gerekten programnda yer ald gibi iilerle iverenlerin karlkl hukuklarn tayin etmiti. Kanun lkedeki btn ii-iveren kesiminin birbirleriyle olan ilikilerini deil, sadece umuma ynelik hizmet veren iyerlerini kapsamaktayd. stelik getirilen dzenlemenin iiler lehine olduu da tartlr. ilerle ilgili dzenleme yapacan vadeden dier partiler ise iktidara gelemedii iin herhangi bir icraat yapamamtr. Ancak, Osmanl Sosyalist Frkas, Mecliste olmamasna ramen basn yoluyla iileri desteklemiti. Bunun yannda mecliste bulunan ve lml sosyalist olarak tannan Kirkor Zhrap Efendi gibi milletvekillerinden bazlarnn ii haklarn hararetle savunduklar grlmt. Devlet, sosyalist esaslara dayanan partiler ile ii hareketlerini dorudan ynlendirecei ak olan partilerin kurulmasna ise izin vermemiti. Ksaca sylemek gerekirse; partiler ii haklarnn korunmas ve gelitirilmesi ynnde cidd, somut bir giriimde bulunmadlar. iler de siyasal yolla kendileriyle ilgili karar mekanizmalarna katlamadlar ve iktidarn kendileri hakknda koyduu kurallara katkda bulunamadlar. Aslnda iilerin nnde siyasal hayata katlmada baz engeller bulunmaktayd. lk Osmanl Anayasas olan 1876 tarihli Kanun- Esasi, intihabda bir kimsenin hizmetkrlnda bulunmama (m.68) artna yer vermiti. Anayasada belirtilmedii hlde ilk parlamento seimlerinin yaplmasn dzenleyen 28 Ekim 1876 tarihli Talimat- Muvakkatede seilmek iin az ok emlk sahibi bulunma art getiriliyordu. Ayn zamanda Meclis-i Mebusana milletvekili seilebilme artlarndan biri de ylda dorudan doruya en az 50 kuru vergi vermekti. Milletvekili seimlerinde uygulanan bir kimsenin hizmetkrlnda

761

Mesut Glmez, Tatil-i Egal Kanunu- Muvakkati, Tatil-i Egal Kanunu, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:3, s.164-165.

224

bulunmama ve 50 kuru vergi verme art, II. Merutiyet dneminde de geerliliini korumutu.762 E. Devletin i rgtlenmesine Yaklam lk Osmanl Anayasas olan Kanun- Esaside ii rgtlenmesine izin veren her hangi bir madde bulunmamaktayd. II. Merutiyetin iln edilmesine kadar geen II.Abdlhamit dneminde ii rgtlenmesi sk bir denetim altna alnd. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren deiik kesimlerce deiik amalarla kurulan cemiyetler toplumsal hayatta yerini almaya balaynca, bunlardan iilere ait olanlara da nadiren rastlanmaya baland. Devlet, ii cemiyetlerinden yardm amal olanlarna izin verirken,763 bu maksadn dnda faaliyet gsterenlerin yeleri takibata uruyor, tevkif ediliyor yahut yurt dna kamak durumunda kalyordu.764 Btn bu kstlamalara ramen iiler cemiyet veya sendika kurmaktan geri kalmadlar. ark Demiryollarnn Yanbolu-Sarmbey hattnda alan iiler 1907de bir cemiyet ve 1908 yl maysnda ise sendika kurmulard. Hattn bir ksm Bulgaristan tarafnda bir ksm da Osmanl tarafndayd. Cemiyet ve sendikann kurulu amacn merkeze haber veren Bulgaristan Komiserlii, bunlarla ilgili ekincelerini de ortaya koyuyordu. Komiserlik irkete kar menfaatlerini korumak iin sendikann kurulmasnda devlet asndan herhangi bir saknca olmadn syleyerek balad yazsna sakncal olan taraflarn da belirterek devam ediyordu. Buna gre Bulgar Demiryollarnda alan ii ve ufak memurlarn nceki sene grev yaparak istediklerini almalar Osmanl Devleti tarafndaki iileri de rgtlenmeye tevik etmiti. Yine Bulgar Komitesi765, Filibede bulunan sendika komisyonuna ba

762 763

Glmez, Trkiyede alma likileri, s.167-170. B.O.A, rade Dhiliye, nr: 67907. 7 ubat 1297(19 ubat 1882). 764 Erii, Trkiyede i Snfnn Tarihi, s.8. 765 Komite ile ete kelimeleri genellikle ayn anlamda kullanlr. Komite planlayc, beyin grevi yapan yksek dzeyde kurmay ve karar organdr. Bulgaristan'da komiteler 1876 tarihinden sonra kurulmaya balad. Bu eteler papazlar, retmenler, askerler tarafndan rgtleniyor, silahl ve disiplinli gruplardan oluup saylar iki yz yz kiiye kadar ulayordu. Bunlarn ayr kanunlar ve mahkemeleri bulunmaktayd. Sloganlar "ya hrriyet ya lmd". Tunaya, Siyasal Partiler, s. 534-540. Belgede geen Komite bu komitelerden birini ieriyor olsa gerektir. phesiz bu rgtn amac Osmanl Devleti'nden ayrlmakt. Amalarna ulamak iin de demiryolu alanlarnn rgtlerini ara olarak kullanmaktaydlar.

225

vurarak eyalet dahilinde ve Osmanl Devletinde sendikaya bal irket memurlarnn komitann baz haberleri yerine ulatrma ve baz zararl nakliyatta bulunmalarn salamaya davet ve talepleri vard. Sendikann komita istekleri dorultusunda hareket etmesi, kurulu amacna aykryd. Ayrca sendika mensubu ok miktarda Ermeni ve Rum alan bulunmas sebebiyle bunlar da komitann teklifi dairesinde hizmet edeceklerdi. Sendikann byle bir tavr iine girmesi Bulgar ve Ermeni memurlarnn komita emellerine hizmetlerini bir kez daha teyit etmitir. Ancak, bu teklifi irkette bulunan baz Rum alanlar reddetmi ve ihbarda bulunmulard. Bylece sendikann neden sakncal olduu dile getirilmi oluyordu. Komiserlik, bundan sonra devlet aleyhine olan bu durumun bertaraf edilmesi iin zm nerisinde bulunmutu. Sendika irketi etkisi altna almadan evvel ark Demiryollar irketinde alan Ermeni ve Bulgarlarn yerine dier milletlerden ve zellikle de Mslmanlardan ehil olanlarn bulunarak deitirilmeleri, hem devletin siyasi menfaatine ve hem de irketin ekonomik menfaatine daha uygun olacakt.766 Burada nemle vurgulanmas gereken husus udur ki; yetkililer sendikann kurulmasna kar deillerdi. Ancak, Ermenilerle Bulgarlarn devlet ve irket aleyhindeki edilmekteydi. Bu tavsiyeler zerine sendikann kurucusu olduklar belirlenen ikisi Ermeni alt kii iten atld. Sendikaya ye olan dier alanlar da iddetle uyarldlar. Byle bir yola ba vurulmasna ramen alnan tedbirlerin yeterli olmad, Ermeni ve Bulgarlarn yol aaca fesadn nne gemek iin hatlardaki btn Ermeni ve Bulgar memurlarn deitirilmesi gerektii vurgulanyordu.767 Aslnda II.Abdlhamit dneminde kurulan cemiyetlerden yardm gayesi gdenlere hogryle bakld sylenebilir. Nitekim talyanlar tarafndan kurulan bir cemiyetin vergiden muaf olmak iin yapt bavuru, baka lkelerde de mabetler
766 B.O.A, Y. MTV. 311/153. 12 Haziran 1324 (25 Haziran 1908). Bulgaristan Komiserlii kinci Kitabetinden gelen 3 Haziran 324 (16 Haziran 1908) tarihli tahriratn sureti. 767 B.O.A, Y.MTV. 312/54, 23 Haziran 1324 (6 Temmuz 1908).

almalarnda

sendikay

ara

olarak

kullanmasndan

endie

226

dndaki kurululara bu ekilde bir muafiyet tannmad gerekesiyle reddedilmi, ancak yardm amal bir cemiyet olduklar anlalrsa ehremanetince (stanbul Belediyesi) uygun grlecek miktar hkmet tarafndan veya dare-i Belediye tarafndan sz konusu cemiyete para yardm (iane-i nakdiye) olarak verilmesi kararlatrlmt.768 Daha sonra Selanik taraflarna talyadan ii getirilmesi gndeme geldiinde padiah, sz konusu iilerin stanbuldaki talyan Amele Cemiyeti ile iliki kurmasnn muhtemel olduunu dile getirerek, iilerin alt mahallerde asayiin salanmasna dikkat edilmesini istiyordu.769 Padiahn uyarsna baklrsa devlet, bu cemiyetin faaliyetlerinden pek honut deildi ve pheyle bakyordu. II. Merutiyetin iln edilmesinden sonra devletin ii rgtlenmesine yaklam ve hrriyet tanm da, ncesi ve sonrasyla farkllklar ieriyordu. 1908deki ilk grevler srasnda devlet ii rgtlenmesini ve grevleri bir hak olarak deerlendiriyordu. Dhiliye Nezareti, Zabtiye Nezaretine ark Demiryollar ve Anadolu Demiryollarndaki grevlerle ilgili olarak yazd yazda Kanun- Esasi gerei herkesin haklarn arama konusunda hr olduunu fakat bakasnn hrriyetine de tecavz edemeyeceini belirterek, irketlerde almak isteyen iilere engel olunmamas gerektii vurgulanyordu. Devlet Anadolu Osmanl Demiryollarnda kurulan cemiyet temsilcileriyle, irket arasnda uzlatrma yapmaya alyordu.770 Dolaysyla cemiyet devlet tarafndan kanun d bir tekilat olarak grlmyordu. Cemiyet kurma iilerin hrriyetlerinin bir gerei olarak alglanyordu. Bununla birlikte ura-y Devlet, 1908 Kasm aynda ilgili bir yasal dzenleme olmadn ileri srerek cemiyetlerin devlet tarafndan hukuken tasdik ve kabul edilemeyeceklerini belirtiyordu.771 Grev dalgasnn git gide yaylmas ve iverenden gelen tepkiler zerine yasal dzenlemelere gidildi. Bu erevede ilk nce 1908de Tatil-i Egal Kanun- Muvakkati adyla geici bir kanun karld. Kanunun 8. ve 11. maddeleri ii tekilatlanmasyla ilgiliydi. Bunlardan ilki zorla sendika kuranlar hakknda hapis ve
768 769

B.O.A, rade Dhiliye, nr: 67907. 7 ubat 1297(19 ubat 1882). B.O.A, rade Dhiliye, nr: 98601, 2 Kanunevvel 1307 (14 Aralk 1891). 770 B.O.A, ZB. 25/6. Lef:3-4, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). 771 ttihat ve Terakki, 16 Terinisani 1908 (29 Kasm 1908), s. 4.

227

para cezalar getirirken, ikincisi kanunun nerinden nceki sendikalar feshedilmi sayyordu. 1909 ylnda karlan Tatil-i Egal Kanununun 11. maddesi muvakkat kanundan aynen alnd. Yine ayn kanunun 8. maddesi ile umuma ynelik hizmet veren yerlerde zor ve tehditle sendika kurulmas yasakland. Gerek geici kanun ve gerekse Tatil-i Egal Kanunu, umuma ynelik yerlerde sendika kurulmasna aka yasak getirdi. Ancak, burada kurulacak cemiyetler konusunda yasal bir snrlama getirmedi. Cemiyetlerle ilgili yasal dzenleme 1909 ylnda Tatil-i Egal Kanunundan bir mddet sonra karld. Devletin ii hrriyetine getirdii kstlamann arkasnda zellikle yabanc irketlerin hkmete yapt basknn etkisi vard.772 Umuma hizmet veren bu gibi yerlerde yaplan ve ou kez grevle sonulanan rgtlenmelerin yalnzca yabanc irketlerin basksndan dolay engellendiini sylemek de yanltc olur. nk grevle sonulanan rgtlenmelerden dolay ulam ve tamaclk sekteye uramakta bu noktada hem vatandalar ve hem de devlet zarara uramaktayd. Tatil-i Egal Kanununun kndan sonra devlet grev ve sendika kurma yasa olmayan iyerlerindeki iilerin haklarn savunma konusunda onlara yardm etti. Ancak, sendika kurmann aka yasakland umuma ynelik hizmet veren iyerlerinde hak aramak iin kurulan cemiyetler, kanuna uygunluk ynnden incelenerek sendika zellii tayp tamadna karar verildi. Anadolu Demiryollarnda, Anadolu Osmanl Demiryollar Cemiyet-i Uhuvvetkaranesi adyla kurulan cemiyetin sendika olmadna karar verilirken, Hayfada Hicaz Demir yolu alanlar tarafndan kurulan Teavn Cemiyetinin sendika zellii tadna karar verilerek feshi istenmiti.773 Fabrika yetkilileri Cibali Ttn fabrikasnda Muavenet-i Mtekabile ttihad adyla kurulan cemiyetin iileri greve sevk etmesi sebebiyle sendika mahiyeti tadn iddia ettiyse de hkmetin konuyla ilgili nasl bir karar ald kesin deildir.774

B.O.A, ZB. 25/6. Lef:3-4, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). Sendika ve Cemiyetlerin rgtlemesiyle, hem ark Demiryollarnda ve hem de Anadolu Demiryollarnda iln edilen grevler zerine, irketler hkmete mracaat ederek, nakliyat ve ulamn durduunu ve devletin buna mdahale etmesi gerektiini belirten ba vurularda bulunmaktayd. 773 B.O.A, DH.HM. 22/12. LEF:1, Lef:2, 23 Temmuz 1327 (5 Austos 1911). 774 B.O.A, DH.D.107/51. Lef: 13, 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912).

772

228

Cemiyetle sendika arasndaki ayrm yapmakta devlet yneticileri glk ekmekteydi. Umuma ynelik hizmet veren alanlarda sendikal rgtlenmenin yasaklanmas, buralarda alan iilerin cemiyet ad altnda rgtlenmesine yol amaktayd. Bu durum gerek iveren kesimi ve gerekse devlet grevlileri tarafndan ikayet konusu olarak gndeme getirilmekteydi. Gerekten Dersaadet Ticaret ve Sanayi Mstahdemin Cemiyeti adyla belirtilen kuruluun Franszca evirisinde ad sendika olarak belirtilmekteydi.775 ura-y Devletin esas ald kriterlere baklacak olursa cemiyetin sendika olduu da anlalmaktadr. i rgtlenmesinde dikkat eken nemli noktalardan biri de kurulan ii tekilatlarna ou kez Osmanl vatanda gayrimslimler ile yabanclarn nclk etmesidir. Bu durum devlet yetkililerinin imparatorluun iinde bulunduu konjonkturel yap nedeniyle kukulu bakmalarna yol amt. Cibali Ttn Reji fabrikasnda bir sendikann kurulmasna yabanc yada Osmanl vatanda bir gayrimslimin nderlik etmiti. Fabrika ynetimine kar iileri tahrik eden bu ahsn uyarlmas isteniyordu.776 Yine ark Demiryollarna ait Kuleli alanlarnn kurduu sendikann bakan da bir gayrimslimdi.777 Anadolu Demiryollarnda 1908de kurulan cemiyetin bakan Arhangelos Gavriel, Osmanl vatanda bir gayrimslimdi. 1910da Anadolu Osmanl Demiryollar Cemiyet-i Uhuvvetkaranesi adyla yeniden yaplanan cemiyette ayn kii bakand. Cemiyetin dare heyetinde bulunan 20 kiiden sadece tanesi Mslman olmak zere toplam sekiz kii Osmanl vatandayd. Geri kalan kiiler ya Osmanl tebaas gayrimslimler yada yabancydlar. Bu durum karsnda Ticaret ve Nafa Nezareti, Dhiliye Nezareti'ne yazd bir yazda demiryollarnda yabanc uyruklu bir ok kiinin bulunduundan bunlarn cemiyet yesi sfatyla beyan- mtalaa ile ittihaz edecekleri mukarreratn ne dereceye kadar icabat- zamana uygun olacann etraflca dnlmesi gereken bir nokta olduunu belirtiyordu. Nezaret ayrca Osmanl demiryollarnn yabanc nfuzu altnda olmasndan dolay bu duruma hogryle baklmayacan ve cemiyet nizamnamesinin bu durumun
775

Silier, Toplumsal Aratrmalar Grubu ve 1912 Ylna Ait ki Sendika Tz,, s.24-30. B.O.A, DH. MU. 115/4, 8 Temmuz 1326 (21 Temmuz 1910). kdam, 1 Eyll1325 (14 Eyll 1908), s.3.

776 777

229

gz nne alnarak incelenmesini istiyordu.778 Nezaret, cemiyet yelerinden yabanc uyruklularn bulunmasn ve Osmanl demiryollarnn yabanc nfuzu altnda olduu iddiasn ileri srerek devletin karlaryla ters buluyordu. Ticaret ve Nafa Nazr yardmcsnn Osmanl demiryollarnn yabanc nfuzu altnda olduu kanaatine varmas da ilgintir. Dhiliye Nezareti verdii cevapta yabanclarn cemiyetlere girmesinde bir saknca olmadn, kanunlara (nizamata) uygun durumdaki giriim ve mracaatlarn dikkate alnmas gerekeceini belirtti.779 Cemiyet nizamnamesinin mevcut hliyle kalmasna, yani sendika saylmayacana ura-y Devlet karar verdi. Devlet yetkilileri sadece yabanc ve Osmanl vatanda gayrimslim rgt nderlerinin faaliyetlerinden rahatsz olmadlar. Bat kaynakl fikir akm olan sosyalizm fikrini benimseyerek faaliyet gsterenlere kar da pheyle yaklatlar. stanbulda emsiye iilerinin kurmu olduklar sendikann onaylanmas konusunda Beyolu mutasarrf zorluk kard. Geri Dhiliye Nezareti Hukuk Mavirlii sendikann kurulmasnda herhangi bir saknca grmedi. Ancak, mutasarrf Muhyiddin Bey, iilerin sosyalistler tarafndan kandrldn, bunlarn hkmete kar bir tr tehdit oluturduklarn, memurlara her istediklerini yaptrma maksadndan baka bir amalarnn olmadn vurguluyordu. Sendikaya izin verilip verilmeme meselesi sosyalist mebus Valahof tarafndan Meclis-i Mebusana getirilmi ve Sosyalist ve nsaniyet gazeteleri tarafndan da konu ilenmiti.780 Gerekten nsaniyet gazetesi, mutasarrf hakknda yaynlar yapm, emsiye iilerinin haklarn savunmutu.781 Yaynlarn yaplmas ve mutasarrfn sosyalistler aleyhinde Dhiliye Nezaretine yazm olduu yazdan ksa mddet sonra sosyalist fikirler savunan nsaniyet gazetesi ile Muahede gazetesinin nde gelen isimleri bata mehur Hseyin Hilmi olmak zere, halk kkrtma ve fesat

778

B.O.A, DH.MU. 76-2/4. 4 Mart 1326 (17 Mart 1910). Hakikaten Cemiyetler Kanununun hazrlanmas esnasnda cemiyetlerde yabanc yelerin ounlukta olmas halinde hkmetin cemiyetleri kapatabilecei hkm getiriliyordu. Ancak bu husus kanun metninde yer almamtr. 779 B.O.A, DH.MU. 76-2/4 7 Mart 1326 (20 Mart 1910). 780 B.O.A, DH. D. 107/13, Lef:2, 25 Terinisni 1326 (8 Aralk 1910). 781 nsaniyet, 18 Terinisani 1326 (1 Aralk 1910), s.4.

230

yayn yapmak sularndan dolay stanbul dna srgne gnderildiler.782 Sendikay ve iileri savunan yazarlar srgne gnderilmilerdi. Srgne mutasarrf aleyhinde yaplan yaynlar m, yoksa ii rgtlenmesine verilen destek mi neden olmutu, bu ak deildir. Bu kararda ttihat ve Terakki Partisi'ne kar sert muhalefette bulunan ve Osmanl Sosyalist Frkasna yaknl ile bilinen gazetelerin genel politikalarnn da etkili olmas muhtemeldir. Sosyalistlerin ii rgtlenmesi zerindeki etkisi, iilerin dikkate deer boyutlarda kazanmlar elde etmesine yardm ettiyse de bu etki daha sonra devletin aleyhte yasal tedbirler alnmasna da kaynaklk etti. Sosyalistlerin etkisiyle Selanik ve Kavala civarndaki ii rgtlenmesindeki hzl art, devlet yetkililerini endieye sevk etti. Selanik valisi Hseyin Paa, Dhiliye Nezaretine yazm olduu ayrntl raporda783 ii rgtlerinin mahiyeti ile bunlarn devlete verdikleri zararlar konusunda nemli uyarlarda bulunmaktayd. Ona gre buradaki ii cemiyetleri aslnda sendika mahiyeti tayordu. Valilik ii cemiyetlerinin sendika eklinde olduunu ve bu nedenle yasaklanmas gerektii konusunda 27 Austos 1911 tarihinde Dhiliye Nezareti'ne bavurmu, Meclis-i Vkela ayn ynde gr bildirmesine ramen ura-y Devlet, Cemiyetler Kanununa aykr olmad gerekesiyle mevcut cemiyetlerin kanunen men edilemeyeceklerini belirtmiti. Valinin raporuna gre; Selanik'te bulunan baz vapur acenteleri ii rgtleriyle birleerek faaliyet gstermekte ve lke ekonomisine byk zarar vermekteydi. Nitekim bu sebeple Selanik-Srbistan transit ticareti son senede cidd bir ekilde sekteye uram ve Bulgaristan'n Karadeniz limanlar nem kazanmt. ura-y Devlet, sendikalarn umuma hizmet verenlerce oluturulmad eklinde dnerek cemiyetlere yasak getirmemiti. Vali, gerek lkenin ve gerekse Selanik'in ticaretinin zarar grmesinin umumu ilgilendiren bir mesele olduunu dnmekteydi.
782

B.O.A, DH.SYS. 55-1/34, 4 Kanun-u sani 1326 (17 Ocak 1911). Ayn dnemde hkmet tehlikeli grd sosyalist kulplerin kapatlmasn kararlatrm, bu erevede Selanik'teki Sosyalist Kulp ile Galata'daki Sosyalist Kulp kapatlmt. Tunaya, Siyasal Partiler, s.282. Dipnot 13'ten alnd. 783 B.O.A, DH.D. 112-1/13, 14 Rebiylevvel 1330 (4 Mart 1912).

231

Raporda dile getirilen bir baka konu da ii rgtlenmesi neticesinde ii cretlerinin artyd. Buna sendikalar neden olmu ve ttn ticareti de mhim ekilde zarara uramt. Amele cretlerindeki art nedeniyle ttn kilo bana yaklak 3 kuru artm, bu da Osmanl ttnnn uluslar aras piyasada rekabet gcn krmt. Sendikalar, tccarlar zerine ylesine bir tahakkm oluturmulard ki adeta onlarn mallarn ne ekilde ileyeceklerine kadar karmaktayd. Vali Hseyin Paa, sendikalarn kurulu amacnn sadece ii menfaatlerini temin etmek olmadn, bunun arkasnda sosyalistlerden de te yabanc bir hkmetin bulunduunu dile getiriyordu. Benim aratrmalarma gre btn bu sendikalar tekil eden, lkenin iktisad artlarn bozan ve siyasi idarede mkilt kmasna yol aan bir hkmet-i ecnebiyedir diyen vali bu devletin Bulgaristan olduunu belirtmekteydi. Ona gre; Bulgaristan bir yandan Makedonyaya eteler gndererek dier yandan da sosyalist Beranoyay gndererek huzur ve asayiin bozulmasna yol amaktayd. nk Selanikteki sosyalist faaliyetler onun buraya gelmesiyle balamt. Sz konusu devlet, bylece Rumelide siyasi bir mkilt kararak bir yabanc devletin buraya mdahalesine davetiye karmak istiyordu. Vali, sosyalistlerin destei ile oluturulan cemiyet ve sendikalarn lkeye ne derece byk zararlar verdiini dile getirdikten sonra raporun sonunda daha nceki nerisini tekrarlad. Buna gre; sendikalar umumun menfaatleriyle ilgili ve kanunen yasaklanmalar gerekli messeselerdi. Selanik valisi ve Ticaret mdrnn grleri dorultusunda Meclis-i Vkela sendikalarn kapatlmasna dair bir karar almsa da, ura-y Devlet bu kararn Tatili Egal Kanununa uygun olmadn belirterek, umuma ynelik hizmet veren iyerlerinin dnda kalan yerlerde alanlarn sendika kurmalar mahzurlu grlse bile bu konuda yeni bir kanun karlmadan sendikalarn yasaklanmas konusunda hkmetin salahiyetinin olmadna karar vermiti. ura-y Devlet, yeni bir kanun karlmadan sendikalarn yasaklanmasnn mmkn olmadn, umuma ynelik

232

hizmet veren yerlerin dnda alanlarn kurduu sendikalar ile Cemiyetler Kanununa uygun olarak kurulmu cemiyetlere ilmuhaber verilmesi konusunda tereddt edilmemesi gerektiini belirtmiti. Bu erevede Selanik valiliinin btn sendikalarn kapatlmas ynnde ileri srd dnceler uygun grlmemiti.784 Ksaca; ura-y Devlet hem valiliin ve hem de Meclis-i Vkelann kararlarnn kanuna uygun olmadn, yani btn sendikalarn mevcut kanun hkmlerine gre yasaklanamayacan, bunun ancak, yeni bir yasal dzenlemeyle mmkn olduunu belirtmiti. Ardndan yukarda detay verilen Selanik valisinin srarl ve ayrntl raporunun zerinden bir yl getikten sonra yasal dzenleme yoluna gidilerek umuma ynelik hizmet vermeyen iyerlerinde alanlarn kurduklar sendikalarn da yasaklanabilecei bu kez ura-y Devletin onay da alnarak yasal yolla kararlatrld. Buna gre; sendikalarn zararl olduklar devlete anlalm olduundan, son olarak yrrle giren Tatil-i Egal Kanununa bu gibi sendikalarn kurulmasnn yasaklanmas hakknda bir madde eklenmi ve bu kanun hkmnn btn sendikalar kapsayaca kabul edilmiti.785 Bylece ister umuma ynelik bir hizmet versin isterse bu eit iyerlerinin dnda kalsn btn iyeri alanlarnn sendika kurmalar yasaklanm oldu.786 Devletin ii rgtlenmesine bak iktidarn siyaset anlay ve dnya gryle paralel bir izgi izlemitir. Bunda devletin iinde bulunduu siyasal ve toplumsal sanclarn da etkisi vardr. II. Abdlhamitin ynetimde etkin olduu zaman dilimi iinde gerek padiahn kendi kiisel kayglar, gerekse Ermeniler
784 785

B.O.A, DH.D.112-1/13, 20 Muharrem 1330 (11 Ocak 1912). B.O.A, MV. 174/124, 25 Rebiylevvel 1331 (4 Mart 1913). B.O.A, DH.D.112-1/13, 27 Rebiylevvel 1331 (6 Mart 1913). Sadaretten Dhiliye Nezaretine yazlan yaz. 786 Silier, lkedeki btn sendikalarn 1912 ylnda Esnaf Cemiyetleri Kanununun 16. maddesiyle yasaklandn belirtmektedir. Silier, Toplumsal Aratrmalar Grubu ve 1912 Ylna Ait ki Sendika Tz,, s.25. Halbuki sz konusu Talimatn ilgili maddesinde; esnaflar iin senika tekili yani ihtikr suretiyle infak akdi katiyen memnudur.denilmektedir. Takvim-i Vekayi, nr: 1127, 3 Mays 1328 (20 Mays 1912), Esnaf Cemiyetleri Hakknda Talimat. Burada sz konusu olan yasak esnaflarn ucuz mal toplayarak bunu pahal bir ekilde satmak zere (bir anlamda karaborsaclk yapmalar) szleme yapmalar, birlemeleri yasaklanmaktadr. Dolaysyla ii sendikalarn yasaklamaya dnk bir dzenleme deildir. yeri ayrm yaplmakszn ii sendikalarna getirilen yasan tarihi belirtildii zere 4 Mart 1913tr.

233

bata olmak zere aznlklarn ykc ve blc faaliyetleri, ii rgtlenmesinin bask altnda tutulmasnda nemli rol oynamtr. nk gerek Abdlhamit ve gerekse II. Merutiyet dnemlerinde ii rgtlenmesine n ayak olanlar ou kez aznlklar ve yabanc uyruklular olmutu. II. Merutiyetin ilnnn hemen ardndan ttihat ve Terakki yneticileri bir yasal dzenleme getirmediler. nk hrriyet iln edilmiti. Kendileri de yllarca hrriyet, adalet, eitlik ve kardelik sloganlaryla iktidar deitirmilerdi. Bu sebepten olsa gerektir ki hemen yasaklayc bir tavr iine girmediler. Hrriyetin ilnndan sonraki dnemde iilerin sendika, kulp ve cemiyet olarak rgtlenmelerine hogryle bakld. Ancak, gerek irketlerden gelen basklar gerek basnn etkisi ve gerekse ulam ve nakliyatta meydana gelen aksaklklar yznden ii rgtlenmesinin kanun erevesi izildi. Cemiyetler Kanunu ve Tatil-i Egal Kanunu rgtlenmenin usul ve esaslarn belirledi. Bundan sonra rf darenin kurulduu dnem ile ttihat ve Terakki Partisinin tek parti olarak hkm srd zaman diliminde, iiler eskisi kadar rahat deillerdi. Bu dnemde aznlklar, yabanclar ve sosyalistlerin etkin olduu ii rgtlerine pheyle bakld. zellikle Rumeli kesimindeki sosyalistlerin ii tekilatlar zerindeki etkisi ve bu etkinin sonular, 1913 yl Mart ay banda lkedeki btn sendikalarn yasaklanmasnda etkin bir rol oynad. III. GREVLER A. Grevlerin Sebepleri a. cretlerin Gecikmesi Nedeniyle Yaplan Grevler 1908den sonra grev sebeplerinde eitlilik grlrken, bu tarihten nceki zaman diliminde grevlerin neredeyse tamamnn mcadele iine girmilerdi. sebebi cretlerin zamannda alnamamasyd. iler biriken cretlerini alabilmek iin zaman zaman youn bir

234

1880 tarihinde Haydarpaa Demir yolunda alan iiler biriken cretlerini alamadklar iin gsteri yapmlar, gsteriler kolluk kuvvetlerinin teebbs ile bastrlmt.787 cret alamama nedeniyle en fazla i brakma eyleminin yaand yer Tersane-i mire idi. Devlet, burada alan iilere dzenli ve zamannda cret deyemiyordu. Bu nedenle iiler belirli aralklarla ksmen ya da tamamen greve ba vurmaktayd. 31 Aralk 1879 tarihli bir belgede Tersane-i mire iilerinin on be aydan beri cretlerini alamadklar gerekesiyle ilerini terk ederek Bavekil hazretlerinin konana doru hareket ettikleri haber veriliyordu. ilerin, byle ilerini terk ederek toplant ve gsteri yapmalar eskiden beri allagelmi bir hareket olarak belirtilmektedir. Bunlara istedikleri yevmiyenin verilmesine kadar ihtiyalarnn giderilmesi iin gnlk ekmek verilecei vaat edilmise de asla dinlemeyeceklerini ifade ile isteklerini tekrar etmilerdi.788 Temmuz 1881 tarihinde de Zeytinburnu Fabrika-y Hmayununda alan iiler alacaklarnn denmemesinden dolay Tophane ve Saraya mracaat etmek iin grev iln etmilerdi.789 Yine 23 Austos 1886 tarihinde Tersane-i mire iileri uzun sreden beri cret verilmemesi nedeniyle ilerini ksmen terk etmilerdi.790 Tersane alanlar Nisan 1888 tarihinde yine biriken cretlerinin denmemesi nedeniyle grev yaptlar. Ancak, bu sefer ksmen deil, tamam greve gittiler.791 iler Mays ay geldii hlde paralarn alamam olacaklar ki, hl alacak talebiyle muhtelif yerlerde gsteri yapmaktayd.792 Bir trl dzenli bir demenin yaplamad Tersane-i mirede Eyll 1893 tarihinde yeni gemi yapm nedeniyle istihdam edilen iilere cret denememesi nedeniyle padiahtan yardm istemek zere giriimlerde bulunulaca haberi gelmekteydi. Hakikaten
787 788

300 iiye cretlerin denemedii

B.O.A, AZJ.3/77. 11 Haziran 1296 (23 Haziran 1880). B.O.A, Y.PRK.ASK. 4/11. 17 Muharrem 1297 (31 Aralk 1879). 789 B.O.A, Y.PRK.ASK. 8/10. 4 Ramazan 1298 (30 Temmuz 1881). 790 B.O.A, Y.PRK.34/44. 11 Austos 1302 (23 Austos 1886) 791 B.O.A, rade Dhiliye, nr:84582. 10 Nisan 1304 (22 Nisan 1888). 792 B.O.A, Y.PRK.ASK, 46/54. 12 Mays 1304 (24 Mays 1888).

235

Bahriye Nazr tarafndan belirtilmekteydi.793 Nisan 1900 tarihinde tersane iileri yine cretlerini alamadklar gerekesiyle ii terk ettiler. Bunlardan bazlar ilerine devam etmekle birlikte ou da gelmeyerek kahvehanelerde toplanmlard.794 Tersane iilerinin 3 Nisan 1906 tarihli bir belgede tekrar cret talebiyle greve gittikleri haber veriliyordu.795 cretler denmedii iin grev olayna sk rastlanan bir dier alma alan da dare-i Mahsusa idi. dare-i Mahsusann Azapkapda bulunan fabrikasnda da iiler, birikmi olan alacaklarnn denmemesi sebebiyle grev iln ettiler.796 Ayn darenin alanlar ilk grevden yaklak drt ay sonra tekrar, denmeyen cretlerini talep maksadyla greve gittiler.797 Bundan yaklak on bir sene sonra, Beyolu Mutasarrfnn bildirdiine gre ayn iyerinde alan yz akn ii bir sreden beri verilmeyen cretlerini taleple bir kez daha grev yapmlard.798 Daha sonra yine dare-i Mahsusa alanlarndan bir grup kahvehanelerde toplanmak suretiyle geciken cretlerinin verilmesini talep etmekteydiler.799 Muhtemelen padiaha ait olan Tamirhanede alan iiler de yaklak aydan beri cret alamam olmalarndan dolay ilerini terk ederek evlerine gitmilerdi.800 Yalnz iiler deil, ii aileleri de cretlerin denmemesi nedeniyle gsteri yapmaktayd. Nitekim Feshane-i mirede alan iilerin ailelerinden yaklak yz kiilik bir grup, padiahla grmek iin saraya doru ilerlemiler, engellenince ona iletilmek zere bir dileke vermilerdi.801 Biriken cretleri alma talebiyle yaplan grevlere ilave olarak, bu amala grev yaplan i yerleri ounlukla devlet teekklleri idi. zel sektrle ilgili grev saysndaki azlk, ya gerekten grev saysnn az olmasndan ya da devleti dorudan ilgilendirmemesinden kaynaklanyor olmaldr.
793 794

B.O.A, Y.MTV. 83/107. 11 Rebilevvel 1311 (21 Eyll 1893). B.O.A, Y.MTV. 259/57. 8 safer 1322 (24 Mart 1904). 795 B.O.A, Y.MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 796 B.O.A, ZB. 7/9, 15 Mart 1307 (27 Mart 1891). 797 B.O.A, ZB, 8/68. 13 Haziran 1307 (25 Haziran 1891). 798 B.O.A, Y.PRK.ZB.32/4. 18 Nisan 1318 (1 Mays 1902). 799 B.O.A, ZB. 38/26. 11 Mart 1324 (24 Mart 1908). 800 B.O.A,Y.PRK.AZJ.31/93 (Tarihsiz). 801 B.O.A, rade Dhiliye, nr: 84397. 30 Mays 1304 (11 Haziran 1888).

236

b. cret Art Talebiyle Yaplan Grevler II. Merutiyetin ilnndan nceki grevler byk ekseriyetle, cret alamamaktan kaynaklanmaktayd. Ancak, nadiren de olsa hayat pahall karsnda, parann deer kaybna uramas nedeniyle grev hadiselerine rastlanyordu. cretlerin dkl ve artrlmas sebebine dayal olarak yaplan grevlerdeki byk patlama II. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde meydana geldi. Gerek ii cretlerine yaplan zamlar, gerekse yasal dzenlemeler ve kolay ii istihdam gibi nedenlerle ilerleyen yllarda cret talebiyle yaplan grev saysnda nemli azalmalar meydana geldi. 1908 ncesinde en ok grev yaplan yerler arasnda olan Tersane-i mirede iiler ou kez birikmi cret talebinde bulunurken 1878 yaznda bu sefer artan hayat pahall karsnda geinemediklerini iddia ederek greve gittiler. iler, parann deer kaybetmesi ve eya ve erzak fiyatlarnn artmas nedeniyle almakta olduklar 8 ile 15 kuru arasndaki yevmiyelerin yetmediini belirtiyorlard.802 Bundan baka tarm iilerinin de grev yaptklarna rastlanmaktadr. Bu balamda stanbul harmanlarnda alan iiler cretlerinin dk olduu gerekesiyle ilerini terk ettiler.803 Mart 1905 tarihinde de Kavaladaki ttn iileri, cretlerin iveren tarafndan drlmesi zerine harekete geip bunlara ait maazalara saldrarak tahrip etmilerdi. veren kesimi ttn fiyatlarnn beklenenin altnda gereklemesinden dolay cretleri drmek zorunda kaldklarn belirtiyordu.804 Cibali Reji Ttn fabrikasnda cret art maksadyla yaplan grev de 1908 ncesinin nadir grevlerinden biriydi. Havan makinesi iileri ilk nce havanlarn geni olduundan ve ttnlerin el ile sktrlmasnn mmkn olmadndan yaknarak grev yaptlar. Bunun zerine istedikleri deiiklik yaplmasna ramen bu

802 803

B.O.A, rade ura-y Devlet, nr: 2041. 31 Mays 1294 (12 Haziran 1878). B.O.A, ZB. 8/38. 14 Mays 1308 (26 Mays 1892). 804 B.O.A, Y.MTV.272/107. 11 Mart 1321 (24 Mart 1905).

237

kez de cretlerin artrlmasn talep ettiler.805 Bu olaydan yaklak on drt sene sonra ayn fabrika iileri yine cret talebiyle grev yapmlard. Ancak, istedikleri cretlerin artrlmas deil, daha nce Paskalya mnasebetiyle verilmekte olan parann denmemesiydi. Yaklak 2.000 kiiden oluan iiler topluca i brakarak Galatadaki Reji daresinin nnde gsteri yaptlar. iler, nceki yllarda haftalklarna mahsuben Paskalyada verilen parann yine verilmesini talep ediyorlard.806 II. Merutiyet ncesi, cret talebiyle yaplan grevler asndan son derece snk gemesine ramen, Hrriyetin ilnyla birlikte grev saysnda mthi bir art yaanmt. Artk iveren daha nce olduu gibi devlet gcn yannda bulamyordu. iler yllardr dk cretlerle zor artlarda almann verdii eziklii ortadan kaldrmak amacyla byk bir mcadeleye giritiler. Bata stanbul ve Selanik olmak zere lkenin bir ok yerinde gerek devlet sektrnde ve gerekse zel sektrde alanlar cretlerinin az olduu gerekesi ve artrlmas istei ile greve gitti. 1908 yl Temmuz ayndan itibaren bir ok iyerinde cret art istei ile grev meydana geldi. Grevlerin en fazla ses getireni ve kamuoyunu megul edenleri phesiz geni kitleleri ilgilendirdii iin demiryollarnda meydana gelenlerdi. Buralar hem ok fazla sayda ii barndryor ve hem de ulam ve nakliyatta kilit bir rol oynuyordu. Demiryollarnda grevler ard arda geldi. Selanik imendifer iisinin grevini,807 Anadolu Osmanl Demir yolu alanlar808 ve ark Demiryollar alanlarnn grevi takip etti.809 ark demiryollar alanlar %50ye varan oranlarda zam talebinde bulundular.810 Grevciler zam istek oranlarn; gerek memur ve gerekse iilerden maa az olandan ok olana doru azaltyorlard. rnein,
B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37. 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893). B.O.A, rade Hususi, 1324.S.1. 16 Mart 1322 (29 Mart 1906). 807 B.O.A, B.E.O, Selanik- Giden Evrak, nr:254126. 21 Austos 1324 (3 Eyll 1908). 808 kdam, 24 Austos 1324 (6 Eyll 1908), s.2. kdam, 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908), s.3. 809 kdam, 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908), s.3. irketteki grevin 5 Eyll itibariyle balayaca belirtilmekteydi. kdam, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.2. 810 kdam, 6 Eyll 1324 (19 Eyll 1908), s.2.
806 805

238

maa 600 kurua kadar olanlara % 40, 1.000e kadar olanlara %30, 1.300e kadar olanlara %25, 1.700e kadar olanlara %20, 2000e kadar olanlara %15 ve bundan yukars iin %10 orannda zam yaplmas isteniyordu.811 1908 grevleri yalnz demiryollarnda deil, devlet ve zel sektre ait daha bir ok yerde meydana gelmekteydi.812 iler bazen zam oranlarn olduka yksek tutuyorlard. Reji fabrikalarnda alan iilerden bazlar %100 orannda cretlerine zam yaplmasn istemilerdi.813 Limanlardaki vapurlarda alan iiler de 31 Temmuz 1908de gndeliklerinin artrlmas istei ile grev iln etmiti.814 stanbul tramvay arabaclaryla kondktrleri 14 Austos itibariyle gndeliklerinin artname hkmlerine uygun olarak denmesi talebiyle grev yapmaya karar vermilerdi.815 Austos aynn ortalarna gelindiinde grevler farkl sektrlerde devam ediyordu. stanbul Polis Mdrnn bildirdiine gre bir grup frn iisi cretlerin dk olmas nedeniyle kendi ilerini brakt gibi dier iileri de greve zorlamaktayd. Bu erevede Fesataban(?) adl kiinin frnna baskn dzenlemilerdi.816 Bu olaydan drt gn sonra Beyolundaki frn iileri yevmiyelerinin azl nedeniyle greve devam etmekteydi ve bu nedenle frnlar ekmek karamaz duruma gelmiti.817 Paabahede bulunan ie Fabrikas alanlar da gndeliklerinin artrlmas talebiyle greve gitmiler, fabrika yneticilerinin %50 orannda cret artrma tekliflerine ramen greve devam etmilerdi.818

811 812

kdam, 1 Eyll 1324(14 Eyll 1908), s.3. Burada cret art talebiyle yaplan grevlerin tamam zikredilmeyecektir. nk ilerleyen ksmlarda lke genelindeki tespit edilebilen btn grevler liste halinde verilecektir. 813 Tanin, 31 Temmuz 1324 (13 Austos 1908), s.3. 814 Tanin, 1 Austos 1324 (14 Austos 1908), s. 4. 815 Tanin, 1 Austos 1324 (14 Austos 1908), s.3. 816 B.O.A, ZB. 67/42. 6 Austos 1324 (19 Austos 1908). 817 B.O.A, ZB. 74/42. 10 Austos 1324 (23 Austos 1908). 818 B.O.A, ZB. 621/45. 11 Austos 1324 (14 Austos 1908).

239

Rhtm kmr hamallaryla vapur hamallar ve mavnaclar, Haydarpaa iskelesi hamallar, tramvay memurlar,819 ile Sirkeci imendfer fabrikasnda alan 50 kadar ii yevmiyelerinin azl nedeniyle ilerini terk etmilerdi.820 Eyll aynda Selanikte ok sayda grev meydana geldi. Sigara kat fabrikalar iileri, elbise fabrikalar iileri, havagaz kumpanyas iisi, Reji fabrikas amelesi, ttn maazalar iisi, ekerci esnaf kalfalar, elektrik tramvaylar alanlar frn iileri, stanbulda Rhtm irketi alanlar, zmirde Gztepe Tramvay irketi alanlar grev iln etti.821 Grevciler daha fazla cret istiyordu. Yine Selanikteki Alatini tula fabrikas iileri de cretlerine %50 zam yaplmas istei ile grev yapmlard.822 Merutiyetin ilnnn ardndan 1908 ylnn yaz aylarndan balamak zere ka kadarki grevlere daha bir ok rnekler verilebilir. 1909 ylndan balamak zere cret art talebiyle olan grevlerde belirgin bir azalma grlmektedir. Bunda gerek iilerden bir ksmnn istediklerini elde etmesi ve gerekse hkmetin bir takm yasal tedbirler almasnn etkisi byktr. 1908 ylnda karlan Tatil-i Egal Kanun- Muvakkati ve 1909 ylnda karlan Tatil-i Egal Kanunuyla demir yolu ve aydnlatma gibi umuma hizmet veren yerlerde alan iilerin grev yapmasnn yasaklanmas, kitlesel grev yaplabilecek alanlar bir anda saf d brakmt. Buna ramen ad geen iyerlerinde alan iiler grev yapmaktan geri kalmadlar. 1909 ylndan itibaren eskisine oranla seyrekte olsa cret istei ile birtakm grevler meydana gelmiti. Grevler iyerlerinin younluuna bal olarak daha ok stanbul, Selanik, zmir, Zonguldak ve Bursa gibi farkl yerlerde meydana geliyordu. 1909 yl Mart aynda Paabahe ie fabrikas iilerinden bir ksm dier sebeplerin yannda yevmiyelerinin drlmesi nedeniyle grev iln etmilerdi.823 Zonguldak kmr havzasndaki bir ksm yerlerde Gelik ve atalaznda alan iiler para kesintisi yaplmas ve dolaysyla az cret
819 820

ttihat ve Terakki, 16 Austos 1908 (29 Austos 1908), s.2. kdam, 16 Austos 1324 (29 Austos 1908), s.3. 821 kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. 822 kdam, 31 Austos 1324 (13 Austos 1908), s.3. 823 B.O.A, ZB.364/110, Lef:1. 17 Mart 1325. (30 Mart 1909).

240

denmesi nedeniyle 24 ubat 1910 tarihinde grev iln ettiler.824 1910 yl Austos aynda da Bursadaki ipek sanayinde alan, ou kadn ve ocuklardan oluan iiler greve gitti. iler dier bir takm taleplerinin yannda cretlerinin de artrlmasn istiyorlard.825 1911 ylnda da Selanikteki Reji iileri aralarnda cretlerin artrlmas da bulunan bir dizi istekle grev iln etmi ve ardndan da byk bir miting yapmlard.826 Demiryollarnda da Tatil-i Egal Kanununa aykr olmasna ramen grev yaplmaktayd. zmir-Kasaba demir yolu alanlar 1911 ylnn yaz balangcnda cretlerin yetersizlii ve hayat pahall nedeniyle ilerini terk etmilerdi.827 Dokuma sektrnde faaliyet gsteren iiler de Sivasta cret art istei ile greve gidiyordu. Sivasta faaliyet gsteren ark Hal irketinin fabrikalarnda irket adna alan 1.000 kadar kadn ve erkek ii gndeliklerine zam yaplmasn taleple on gndr grevdeydiler.828 Drt yl ncesinde yine ayn nedenle grev yaparak eitli oranlarda cretlerine zam alan Cibali Reji Ttn fabrikas iileri 1912 yl balarnda memleketteki hayat pahallndan dolay geinemez hle geldiklerini ileri srerek yeniden grev iln ettiler.829 ilerle iveren arasndaki sorunun ayn yln Austos ayna gelindii hlde hl zlemedii anlalmaktadr. c. Dayanma Amacyla Yaplan Grevler Nadiren rastlanmakla birlikte Osmanl Devletinin son dnemlerinde dayanma amal grevler de yaplmaktayd. Bu grevin ortaya kmasnda ayn iyerinde alan iilerden bir ya da daha fazlasnn iveren tarafndan bilerek,
824 825

B.O.A, DH. MU. 1-9/2. 12 ubat 1325 (25 ubat 1910). B.O.A, DH.D. 107/17.Lef:3. 5 Austos 1326. 826 Tanin, 7 Nisan 1911 (20 Nisan 1911), s.2. 827 B.O.A, DH.D. 107/34, Lef: 6. 18 Haziran 1327 (1 Temmuz 1911) ve B.O.A, DH.D.107/34, Lef:10. 30 Temmuz 1327 (12 Austos 1911). 828 Tanin, 14 Temmuz 1911 (27 Temmuz 1911), s.4. 829 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 1. 15 ubat 1326 (28 ubat 1911).

241

onlarn zararna karar vermesinden kaynaklanyordu. veren eitli nedenlerden dolay iinin aleyhine tek yanl karar alarak uyguluyordu. Bu durum genelde iten karlma eklinde tezahr ediyordu. 1894 ylnda zel sektre ait bir iyerinde rastlayabildiimiz ilk dayanma grevi meydana geldi. stanbul ubukluda bulunan ve Hariciye Nazr mektupusu Mnir Beye ait olan spermeet fabrikasnda alan Tomas ve Simon adndaki iki Ermeninin iten karlmasna karar verilince iyerinde bulunan dier iiler durumu protesto ederek grev yaptlar. Arkadalarn destekleyenlerin toplam says 64 olup, 10u Mslman, 4 Rum ve 50si Ermeniydi.830 yle anlalyor ki din ve milliyet fark gzetmeksizin iiler biri birine destek vermekteydi. Son dnem Osmanl Devletinde bir ksm Ermeninin ykc ve blc alma iine girmesine ramen iilerin dayanma ierisinde bulunmalar ilgintir. Mslman ve gayrimslim Osmanl vatandalarnn yabanc iiler karsnda omuz omuza mcadele vermeleri yadrganacak hususlardan deildi. mtiyaz szlemelerinde ok byk bir snrlandrma getirilmesine ramen, yabanclara ait iyerlerinde ok sayda yabanc ii altrlyordu. Bu iiler yerli iilere gre daha fazla cret alyor, daha da nemlisi zaman zaman Osmanl vatandalarnn iten karlmasyla kendileri tercih ediliyordu. Beykoz Kaymakam Asm Bey, 1910 ylnda talyal Modianoya ait olan Paabahe ie fabrikasnda alan yerli iilerin karlmas zerine, iyerinde grev meydana geldiini haber veriyordu. Fabrikada alan Anadolulu iilerden birka iten kartlarak yerine be alt tane Avusturyal ii istihdam edilmiti. Bunun zerine fabrikada alan iilerin tamam greve gitti.831 Burada ilgin olan bir baka nokta da karma ileminin Mslman ya da gayrimslim Anadolulu olanlara uygulanmasyd. rnein, Paabaheli iiler iten karlmyordu. Bu nedenle din ayrm gzetmeksizin Anadolu kkenliler kendi aralarnda dayanma iine girmilerdi.
830

B.O.A, ZB. 14/103. 28 Kanunevvel 1310 (9 Ocak 1895).

831

B.O.A, ZB. 627/86, Lef:1. 11 Mart 1325 (24 Mart 1909). B.O.A, ZB. 364/110, Lef:1. 17 Mart 1325 (30 Mart 1909).

242

Bir dier dayanma grevi haberi de Ereli civarndand. Gelik maden ocanda alan iilerden birinin nakliyat hayvanlarndan birini yaralamas zerine, Ereli Osmanl irketi iiyi iten kard. Bunun zerine iiler iten karlan arkadalarna destek amacyla toptan greve gittiler. irket alanlar iinin ie geri alnmasn ve iba Fransz Kayenin iten karlmasn istiyorlard.832 iler, Fransz iban lmle tehdit ettilerse de istediklerini elde edemeyerek, jandarma ve maden mdrnn de giriimleriyle greve son verdiler.833 d. alma artlarnn Dzeltilmesi Talebiyle Yaplan Grevler. ilerin hak araylarnda dayanak noktas olarak aldklar bir baka husus da kendilerini alma ortamnda rahatsz eden alma sresinin uzunluu, stlerinin kt muamelesi, uygun ara ve gerecin olmamas gibi nedenlerdi. Bu konularla ilgili meydana gelen serzeniler greve dnrken bazen artlarn iyiletirilmesi talebi tek bana sebep tekil ediyor, bazen de cret azl ve baz sosyal haklarn talebi gibi dier gerekelerle birlikte gndeme geliyordu. alma artlarnn iyiletirilmesine dnk olarak yaplan grevlerin says cret talebine gre ok daha az olmakla birlikte ii hareketleri ierisinde yer almas bakmndan nemlidir. Bu trden grevlere 1908 ncesinde seyrek olarak rastlanmakta hatta rastlayabildiimiz bir tek grev bulunmaktadr. Cibali ttn fabrikasnn havan makinesi iileri Nisan 1893te havanlarn geni olduunu ve ttnlerin el ile sktrlmasnn mmkn olmadn ileri srerek greve gitmilerdi.834 II. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde ve yllarda bu trden grevlerde de art meydana geldi. zmir ve Selanikte ehir ii ulamnda nemli bir yere sahip olan tramvayn alanlar da gnlk alma saatlerinin on saate indirilmesi

832 833

B.O.A, DH.MU. 115/36.Lef:3. 13 Temmuz 1326 (26 Temmuz 1910). B.O.A, DH.MU. 115/36.Lef:8. 13 Temmuz 1326 (26 Temmuz 1910). 834 B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37. 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893)

243

ve cret art talebiyle greve gitmilerdi.835 stanbul Limanndaki vapurlarda alan iilerin grev yapma sebeplerinden biri alma sresinin on saate indirilmesi istei idi.836 ark demir yolu alanlarnn yerine getirilmezse grev iln edeceklerini belirttikleri artlar arasnda gnlk alma sresinin sekiz saate indirilmesi ile izin sresinin 21 gnden bir aya karlmas da vard. Yine kk istasyonlarda, alanlar iin salk koullarna uygun yatacak yerlerin yaplmas art ileri srlyordu.837 ilerin ileri srd artlar kabul edilmeyince 18 Eyllde grev iln edildi.838 Temmuz 1910 ortalarnda Ereliye bal Gelik madenlerinde almakta olan iilerin grev sebeplerinden biri de kendilerinin rahat bir alma ortamna girebilmelerini salamak iin mcadele etmeleriydi. iler iba Fransz Kaye(?)nin kendilerine kt muamele ettiini, ad geenin grevden uzaklatrlmamas hlinde ie balamayacaklarn belirtiyorlard.839 Yine 1910 yl yaz dneminde Bursa ve bal yerlerdeki hal ve ipek fabrikalarnda alan kadn iiler, mesai saatlerinin azaltlmas ve cret talebiyle grev yapmlard.840 Kavalada Ttn Rejisi iileri de iyerinde daha iyi bir havalandrma tertibatnn kurulmas, ime suyunun temiz olmas ve tkrk hokkalar istiyorlard. Bunun yannda salkla ilgili dier hususlar ile tuvaletlerde tadilat yaplarak temizliin salanmasn talep ediyorlard.841

kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. Tanin, 1 Austos 1324 (14 Austos 1908), s. 4. 837 kdam, 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908), s.3. 838 kdam, 6 Eyll 1324 (19 Eyll 1908), s. 2. 839 B.O.A, DH.MU. 115/36. Lef:3, 13 Temmuz 1328 (26 Temmuz 1912). B.O.A, DH.MU. 115/36, Lef:5. 8 Temmuz 1326 (21 Temmuz 1910). 840 B.O.A, DH.D. 107/17. Lef:3, 5 Austos 1326 (18 Austos 1910). 841 Yavuz Selim Karakla, Osmanl Sanayi isi Snfnn Douu 1839-1923, Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler 1839-1950, stanbul, 1998, s. 35.
836

835

244

e. Dier Nedenler Yukarda belirtilen nedenlerden baka, grevlerin deiik ve ilgin sebepleri bulunmaktayd. ilerin grev sebepleri arasnda bazen irket yneticilerinin deitirilmesi istei bulunmaktayd. Buna verilebilecek ve akla gelen ilk rnek Anadolu Osmanl Demir yolu alanlarnn genel mdr Hugeninin grevden alnmas talepleridir. kdam gazetesinin haberine gre Anadolu demir yolu alanlar komitesi Doye Bank ile Almanyann stanbul bykeliliine ve Sadarete ektii ortak gr ieren bir telgrafta dier isteklerden imdilik vazgetiklerini ve her eyden nce mdr Hugeueninin azlini istediklerini ve bu istekleri yerine getirilmedii takdirde btn hat zerinde grev iln edeceklerini bildirmilerdi.842 Demir yolu alanlarnn sz konusu mdre kar olan tavrlar yeni deildi. alanlar olaydan iki yl nce Austos 1906da da mdre kar bir takm hareketlere girimiler, st dzey devlet grevlilerinin devreye girmesiyle sorun tatlya balanmt.843 alanlarn mdre kar tepkili olmalarnn bir ok sebebi bulunmaktayd. irket stanbullu ve bilhassa da Trk memurlara eit muamelede bulunmuyordu. Ayrca yerli memurlara;
Siz biftek yemee, ampanya imee almamsnz. htiyacnz azdr. Ekmek peynir ile geinebilirsiniz. Binaenaleyh tuvalet masrafnz yoktur. Avrupa memurlar kadar maaa mstahak deilsiniz

dedii rivayet ediliyordu.844 irket mdr, Osmanl vatandalarndan daha az maharetli olan yabanc alanlara daha yksek cret veriyor, onlar kayryordu.845 alanlarn talepleri kabul edilmeyince greve gittiler. iler irket yneticisinin deimesini isteyedursun te yandan baz iiler de yneticilerinin i bana gelmesi iin eylem yapyordu. Daha nce irket-i Hayriye Meclis dare Reisi Reid Bey aleyhinde bazlarnn tevikleriyle gsteri yaplm, bu
842 843

kdam, 21 Austos 1324 (3 Eyll 1908), s.2. B.O.A, ZB. 621/84. 16 Austos 1322 (29 Austos 1906) . 844 Tanin, 2 Eyll 1324 (15 Eyll 1908), s.3. 845 B.O.A, ZB. 621/165. 31 Austos 1324 (13 Austos 1908).

245

tepkilerden dolay Reit Bey istifa etmek zorunda kalmt. Bunun zerine irket-i Hayriyenin fabrika iileri ad geen kiinin tekrar i bana getirilmesi istei ile greve gitmilerdi. Nihayet sadrazamn arabuluculuk yapmas zerine Reit Bey greve geri balad.846 iler bazen de mesai saatlerinin uzamasna tepki gsteriyor ve bylece i yerinde karkla yola ayorlard. Bu gibi durumda devlet bu ie nayak olanlar iten karmak suretiyle meseleyi hallediyordu.847 1908 grevleri arasnda bir tek siyasi grev bulunmaktadr. Selanikte lokanta garsonlar Bulgaristann bamszln iln etmesinden sonra ehri ziyarete gelen Bulgarlar protesto etmek amacyla grev yapmlard.848 i grevleri ve hak elde etme bilincinin olumasnda liberal grlerin etkisinin olduunu sylemek de yanl olmaz. Zira, II. Merutiyet adalet, kardelik, zgrlk ve eitlik sloganlar arasnda kutlanmaktayd. Dolaysyla iyerinde hak ettii creti alamadn ve hak ettii muameleyi gremediine inanan iilerin adaletin gereklemesi talebiyle greve gitmesi mmkndr. Kald ki bu neviden dnceleri yayan Servet-i Fnun, ttihat ve Terakki ve Tanin gibi daha bir ok yayn organnn mevcudiyeti ile Mehmet Cavit gibi siyaseti ve yazarn liberal grlerinin de ii hareketleri zerine etki etmi olmas muhtemeldir.. f. Sosyalistlerin Grevler zerine Etkisi Yukarda belirtilen nedenlerin arkasnda ideolojik bir etki bulunmakta myd? iler cretlerinin artrlmasn ya da alma artlarnn dzeltilmesini istiyorlard. Peki bunlarn arkasnda sosyalistler var myd? Varsa ama ii snfnn iktidarn temin etmek miydi yoksa sosyalizmin ortaya att bir takm fikirler, sadece iilerin hak talep etmelerinde itici bir g m oluturmutu?

846 847

kdam, 12 Eyll 1324 (15 Eyll 1908), s.3. B.O.A, ZB, 352/16. 11 Mart 1324 (24 Mart 1908). 848 Karakla, Osmanl Sanayi isi, s. 33.

246

XIX yzyln son eyreinin balarndan itibaren yabanc sosyalist iilerin lkeye girmeye baladna dair duyumlar alnyordu.849 Bu duyum ve tespitler karsnda sosyalistlerin lkeye girmesinin engellenmesi yolunda gayret sarf edilmekteydi.850 Bunun yannda Batda bulunan devlet adamlar da sosyalistler konusunda yneticileri uyaryordu. Bu balamda Washington sefaretinden 28 Eyll 1898 tarihinde yazlan bir yazda851 ii meselesine deinilerek, sosyalist iilerin lkeye eitli neden ve kisveler altnda giri yaptna deiniliyor, bu vadide alnmas gereken tedbirler belirtiliyordu. Bykelilikten Ali Ferruh Bey imzasyla yazlan yazda ii meselesinin Avrupada iyilemesi mmkn olmayan bir yara eklinde olduu belirtilerek, sosyalizm ile anarizmin ise bu ii meselesinin bozguncu ubelerinden olduunu vurgulanyordu. Ali Ferruh Beyin verdii habere gre Milno, Hamburg ve Hannover gibi ehirlerde Sosyalist Konferanslar tertip eden bir takm fesatlar (erbab- fesat), kt fikirlerini iyi gstererek baz sefil ve saf insanlar ikna ederek fikirlerini yaymaktayd. Bu erevede 1889 ve 1894 yllarnda olmak zere on kadar bozguncu ve bir sene nce de Alman ve talyal 13 kiinin ii sfatyla Osmanl Devletine giri yaptklarn belirtiyordu. Bu anarist iilerin Dersaadet Rhtm irketi, Tramvay irketi ve demiryollar ile yabanc sermayesi ile kurulmu olan iyerlerinde istihdam edildiine dair haber alndn belirtiyordu. Ali Ferruh Bey, lkede birka tane anaristin bulunmasnn nemli olmadn, asl nemli ve nazik olan noktann bunlarn dncelerini lkede yaymalar olacan dile getiriyordu. Bundan yaklak iki sene sonra yine ayn grevli lkede Avrupa devletlerini mustarip eden ii sorunu ve grev meselesinin nn alabileceine inand baz tedbirlerin alnmasn padiaha tavsiye ediyordu.852
849 850

B.O.A, Y. EE. 79/73. 2 Cemaziyelahir 1296 (23 Mays 1879). B.O.A, A. MKT.MHM, 541/20. 18 Rebiylahir 1315 (15 Eyll 1897). 851 B.O.A, Y.EE. 136/93. 29 Eyll 1898 ve B.O.A, Y.MTV. 181/155, 29 Eyll 1898.

852

B.O.A, Y.PRK.EA. 36/36. 20 Austos 1900.

247

Anlalan Ali Ferruh Bey, bir yandan Avrupada meydana gelen ii hareketlerinin lkeye giri yollar konusunda hkmeti haberdar ederken, dier yandan meselenin nemi konusunda yneticileri uyaryordu. lkede gerek II. Abdlhamitin ynetimde etkin olduu dnemlerde ve gerekse Hrriyetin ilnn takip eden yllarda en ok ii istihdam edilen alanlarn yabanc irketlerle devlete ait fabrikalar olduu bir vakadr. Devletin imtiyaz szlemelerine koyduu snrlamalara ramen, belirlenenden daha fazla iinin yabanc irketlerde alt grlyordu. 1907 ylna gelindiinde lkede alan yabanc iiler arasnda anarist fikirlilerin bulunduu belirtiliyordu. Zonguldak maden kmr irketinde duvarclk yapan spanyol iinin anaristlikle ilgili fikirler tad gerekesiyle bunlarn fotoraflarnn ekilerek derhal yurtd edilmeleri kararlatrlmt.853 Yabanc sermayesi marifetiyle yaplan hatta yerli giriimlerce kurulan iyerlerinde bile teknoloji transferinde yabanc ii altrmann verdii mecburiyet nedeniyle, sosyalist fikirlerin lkeye girmesindeki en nemli kanaln yabanc iiler olduu sylenebilir. Ancak, lkedeki aznlklarn da sosyalist fikirler aracl ile ii hareketlerine tesir ettikleri muhakkaktr. Bulgarlar, Ermeniler ve Rumlar ile snrl lde Yahudiler sosyalizmi Mslmanlara gre daha fazla benimsemilerdi. znde ii snfna hitap etmesi ve evrensel deerler tamas bakmndan milliyetilikle elimesine ramen, Yahudiler dndaki aznlklar milliyetilikle sosyalizmi badatrmlard. Burada milliyeti gayrimslim aznlk asndan nemli olan husus, toplumda nemli denebilecek bir sayda bulunan bir toplumsal kesim olan iilerin de desteini alarak, bamszla ulamakt. Sosyalizm hedef deil, ara olarak kullanlmaktayd. Ayrlk faaliyet ierisinde bulunan Ermenilerin lkedeki ii hareketlerinde zaman zaman etkili olduklar grlyordu. 21 Eyll 1910 tarihli bir belgede neglde sosyalist fikirli bir Ermeninin iileri greve tevik ettii haber
B.O.A, ZB. 610/21. 22 Austos 1323 (4 Eyll 1907). Sz konusu spanyol iiler, Antonyo Piri(?), Yuza Palubu(?) ve Hanuil Gazide (?) idi.
853

248

veriliyordu. Sosyalist Demokrat Hnakyan Cemiyetine mensup rak(?) adndaki ahs, negldeki fabrika iilerini greve tevik etmi, bunun sonunda da bir fabrika sahibine saldr meydana gelmiti.854 Bundan yaklak iki yl kadar nce de stanbuldan trenle Filibeye gitmekteyken, Edirnede demir yolu alanlarn greve tevik eden Davidyan isimli bir ahsn varlndan bahsediliyordu.855 Yine Dhiliye Nazr, Bulgaristanda sosyalistlik fikrini yayan 7 kiinin Osmanl snrlarn geecei eklinde haber alndn, bunlarn Osmanl snrlarna giriinin kesinlikle yasaklanmasn istediklerini belirterek, sz konusu kiilerin demiryollar ve dier messeselere girerek alanlar greve tevik etmelerinin engellenmesini istemekteydi.856 lkenin Rumeli kesimi, ii hareketleri asndan son derece hareketliydi. Ayn zamanda bu corafya sosyalist fikirlerin de lke ierisinde en yaygn olduu yerdi. Buras yalnz sosyalist tekilatlarn deil, devlete kar mcadele veren birok rgtn yuvaland bir corafyayd. Yllardr ayrlk bir mcadele veren Bulgarlar ve Rumlar gibi Balkanl eteler ile ynetimi ele geirme sevdasnda olan ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplar burada tedricen glenerek hedeflerine doru yrmlerdi. Bu erevede Selanik olduka nemli bir konumdayd. Nitekim Selanikte sosyalizmin yaylmas nedeniyle sendikalar kurulduu bunun da ii, hamal, kayk, arabac, mavnac ve dierlerini kkrtarak ilerin aksamasna neden olduu belirtiliyordu. Sosyalizmi Selanike getirerek yayan kii olarak da Bulgaristanl Yahudi Benoraya gsteriliyordu.857 lkede en fazla grev hareketinin grld yerlerden biri Selanikti. stanbulda da daha 1908 grevlerinin balarnda sosyalistlik fikrinin iiler arsnda kabul grd belirtiliyordu. Deerlendirmeyi yapan muhabir Avrupadaki iiler gibi muhta ve sefil ahali olmad hlde sosyalizm fikrinin iiler arasnda yayldn ve bunun garip bir olay olduunu dile getiriyordu. Bu fikrin yaylmasndan ise demir yolu irketlerinin zarar grdn vurguladktan sonra iilerin grev yapmakta olmalar sebebiyle grevleri sosyalizme atfetmenin pek
854 855

B.O.A, DH.MU. 128/38.Lef:2. 8 Eyll 1326 (21 Eyll 1910). B.O.A, ZB. 621/88. 16 Austos 1324 (29 Austos 1908). 856 B.O.A, ZB. 25/7, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). 857 B.O.A, DH.D. 112-1/13. 27 Rebiylevvel 1331 (6 Mart 1913).

249

uygun olmayaca yorumunu yapyordu.858 Daha sonra 1910 ylnda da Beyolu Mutasarrf sosyalistlerin birok saldr ve tecavzle hkmete kar bir tr tehdit oluturduklarn ve bir takm aciz iileri yanna ekerek glendiklerini belirtiyordu.859 Mutasarrfn szn ettii iiler emsiye iileriydi ve ad geen iiler rgtlenerek bir sendika kurmulard. stanbulda iileri destekleyen gerek basndan gerekse siyasal parti ve milletvekillerinden temsilciler bulunmaktayd. Bu bilgilere dayanarak son dnem Osmanl lkesinde meydana gelen ii hareketlerinin ardnda sosyalistlerin bulunduunu sylemek mmkndr. Ancak, ne kadar etkili olmutur? Bunu tespit edebilmek zordur. Bizatihi tertipleyici ve kkrtclar sosyalistler olmasa bile Batda iilerin grev yapmak suretiyle bir takm haklar elde ettii eklindeki fikr tesirin iilerin bilinlenmesinde etkili olmas muhtemeldir. Ancak, gerek 1908 grevleri ve gerekse 1908 ncesi grevlerinde ideolojik temel, snf bilinci ve ii snf iktidar dncesi yok gibidir. Yukarda belirtildii gibi iilerin istekleri daha ok cretler ve i artlarnn iyiletirilmesine ynelik olup, iktidar zorlayc siyasal talepler mevcut deildir.

B. Grevlerin Saylar, Yer ve Zamanlar XIX. yzyln son eyreine gelindiinde lkedeki iiler arasnda i brakma eylemleri yadrganacak ve hi olmam bir ey deildi. Daha nceki dnemlerde eitli nedenlerle ve zellikle de cretlerin alnamamas nedeniyle iilerin i braktklar (tatil-i egal) grlmekteydi. 1876-1908 yllar aras ii hareketlerinin yava yava kendisini hissettirmeye balad bir dnemdi. lkede yaplan yabanc yatrmlar ile devletin zellikle kendi ihtiyacn karlamak zere kurduu fabrikalarda dnemine gre nemli saylarda ii istihdam ediliyordu. Bu erevede belki eskiden lonca sistemi iinde fazla ezilmeden
858 859

Sencer, Trkiyede i Snf, s.184-185. 5 Eyll 1324 tarihli Sabah gazetesinden aktarld. B.O.A, DH.D. 107/13. Lef:1 25 Terinisani 1326 (8 Aralk 1910).

250

belirli meslek ve ahlk kurallar erevesinde hayatlarn idame ettiren iiler, bir yandan da yava yava Bat kapitalizminin etkisi altnda yeni ve zor artlar altnda almaya baladlar. Devlete ait olan iyerlerinde alanlar bir takm sosyal haklara sahip olsalar bile; ekonomik buhran zamanlar ile bu buhrandan kurtulma mcadelesinin verildii yllarda hak ettikleri creti alamadlar. eitli nedenlerle zorda kalan iiler kaderlerine raz olmayarak i brakma ve hak talebiyle gerekli mercilere toplu bavurular yaptlar. Bu erevede 1870lerden sonra Osmanl Devletinde grlen ilk grev 1872deki Beyolu Telgrafhanesi iilerinin yapt grevdir.860 Daha sonra grev saysnda nemli artlar meydana geldi. Bu erevede 1876-1908 dneminde tespit edebildiimiz grevler unlardr: Tablo:2. 1. 1876-1908 Grevleri (II. Merutiyet ncesi)
Balang Grev Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
860

veya kollar Gemi yapm Demiryolu tamacl Dokuma Gemi yapm Metal Metal Gemi yapm Dokuma naat Deri letme/irket/yeri/ Grubu Hasky tersane iileri Haydarpaa-zmit demiryolu zmir terzi iileri Tersane iileri Darphane iileri Fiekhane iileri Tersane iileri Feshane iileri Duvarclar Ayakkabclar zmir stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul 200300 200300 50 1.000 i Kent stanbul stanbul Grevci Says

Yllar 1876 1876 1876 1876 1876 1876 1876 1876 1878 1878

biti tarihleri 18 ubat 28 ubat 20 Mart 9 Nisan 12 Nisan 18 Nisan 22 Mays 22 Austos 15 Ekim 15 Ekim

Sencer, Trkiyede i Snf, s.133.

251

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
861

1878 1879 1879 1879 1879 1879 1879 1880 1880 1880 1880 1881 1882 1885 1886 1886 1888 1888 1891 1891

15 Ekim 10 Mart 25 Mart 22 Mays 10 Temmuz 17 Temmuz 31 Aralk 3 ubat 27 ubat 13 Haziran 24 Kasm 30 Temmuz 12 Ekim 9 Nisan 1 ubat 23 Austos 22 Nisan 24 Mays 27 Mart 25 Haziran

Dokuma naat Deniz tamacl Deniz tamacl Ticaret, bro Gemi yapm Gemi yapm Deniz tamacl Demiryolu tamacl Demiryolu tamaclk Deniz tamacl Silah yapm Deri Aa Ticaret, bro Gemi yapm Gemi yapm Gemi yapm Deniz tamacl Deniz

Terzi iileri Yap iileri irket-i Hayriye iileri irket-i Hayriye iileri861 Muhasebe alanlar Tersane iileri Tersane iileri dare-i Mahsusa iileri Haydarpaa-zmit demiryolu iileri Haydarpaa-zmit demiryolu alanlar Hali Vapur irketi ileri Zeytinburnu Hmayunu Tatavla kunduraclar Odunkap iileri Beyolu M. ileri Tersane iileri Tersane iileri Tersane iileri dare-i Mahsusa Fabrikas iileri dare-i Mahsusa iileri odun bime Fabrika-y brosu

stanbul stanbul stanbul stanbul Selanik stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul stanbul 30-40 75 500

Akyldz, Para Pul Oldu, s.286.

252

tamacl 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 1892 1893 1895 1902 1902 1903 1904 1904 1904 1904 1904 1904 1904 24 Mart 30 Kasm 30 Kasm 1 Mays 26-27 Mays 26 Nisan 9 Ocak Gda Gda Kimya Gemi yapm Deniz tamacl Gemi yapm Gemi yapm Gemi yapm Gda Gda Gda Deri Deri Selanik Reji iileri Ttn iileri Ttn Rejisi iileri Kundurac iileri Kundurac iileri Selanik Kavala Selanik Selanik Bitolia( Manast r) 44 1904 Gda Frn iileri Bitolia( Manast r) 45 46 47 48 49 50 51 52 53 1905 1905 1905 1905 1905 1906 1906 1906 1906 3 Mart Dokuma Dokuma Dokuma Dokuma Deri Deri Deri Gemi yapm Dokuma Kaftanc iileri Skopie( skp) 40 Dokuma iileri Dokuma iileri Dokuma iileri Dokuma iileri Tabakhane iileri Kundurac iileri Kundurac iileri Tersane iileri stanbul Selanik Sketcha Voden stanbul Veles Skopie( skp) stanbul 800 150 70 50 150 8.000 Tersane iileri stanbul Tersane iileri stanbul Tersane iileri stanbul dare-i Mahsusa iileri stanbul Harman iileri Cibali iileri ubuklu Tersane iileri spermeet stanbul stanbul Fabrikas iileri Ttn Fabrikas stanbul stanbul

253

54 55

1906 1906

29 Mart 14 Nisan

Gda Tama

Cibali iileri

Ttn

Fabrikas

stanbul EdirneGmilci ne skee -

2.000

Karaaa ve Bahariyedeki mavnaclar

56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66

1906 1906 1906 1906 1906 1906 1906 1907 1907 1907 1908 29 Haziran 8 Temmuz 19 Temmuz Mart Austos

Dokuma Aa Gda Basn, yayn Metal Deri imento, toprak,cam Tamaclk Gemi yapm Gemi yapm Gemi yapm

Terzi iileri Marangoz iileri Ttn rejisi iileri Mrettipler Demir iileri Kundurac iileri Allatini seramik fabrikas iileri Dersaadet Rhtm irketi Hamallar Tersane iileri Tersane iileri Tersane iileri

Veles Selanik stanbul stanbul Selanik Selanik Selanik stanbul 13 stanbul stanbul stanbul 9 300500

Kaynak: Gzel, i Hareketi ve Grevler, s.805 ve dipnot 862-872 arasnda belirtilen kaynaklar.

Tabloda yer alan grevlerden 22 tanesi ilk kez tarafmzdan gn yzne karlarak deerlendirilmitir. Bunlardan 10 tanesi muhtelif tarihlerdeki Tersane-i mire iilerinin yaptklar grevlerdir.862 Dierleri de yine deiik tarihlerde olmak

B.O.A, Y.PRK.ASK. 4/11. 17 Muharrem 1297 (31 Aralk 1879), B.O.A, Y.PRK. 34/44. 11 Austos 1302 (23 Austos 1886). B.O.A, rade Dhiliye, nr: 84582, 10 Nisan 1304 (22 Nisan 1888). B.O.A, Y.PRK.ASK, 46/54 12 Mays 1304 (24 Mays 1888). B.O.A, rade Hususi, nr: 69, 17 Terinisani 1320 (30 Kasm 1904). B.O.A, rade Hususi, nr: 24. 23 ubat 1323 (7 Mart 1908), B.O.A, Y.PRK.EA. 50/87. 6 Temmuz 1323. (19 Temmuz 1907) , B.O.A, Y.PRK.ASK. 248/46. Lef:1. 25 Haziran 1323. ( 8 Temmuz 1907)

862

254

zere dare-i Muhsusa alanlarnn yaptklar grevler863, Haydarpaa demir yolu iileri grevi,864 Zeytinburnu Fabrika-y Hmayunu iileri grevi,865 stanbul harman iileri grevi866, Cibali Ttn fabrikas iileri grevi,867 ubuklu spermeet fabrikas iileri grevi,868 Selanik Reji iileri grevi,869 Cibali Reji Ttn fabrikas iileri grevi,870 Karaaa ve Bahariyede tula nakleden mavnaclarn grevi871 ve Dersaadet Rhtm irketi hamallar grevleridir.872 Grlyor ki 1876-1908 dnemindeki grev says daha nceki

aratrmaclarn belirttiinden ok daha fazladr. Gzel, yapt almada 18761907 dneminde 43 grev tespit ederken873 dier aratrmaclar da bu saynn dna kmamlardr.874 Daha nceki aratrmaclar 1907 ylnda meydana gelen grevlerden bahsetmezler.875 Oysa bu dnemde adet grev meydana gelmiti. Btn bunlardan sonra 1876 ile 1908de II. Merutiyetin ilnna kadar ki dnemdeki toplam grev saysn 66 olarak tespit etmek mmkndr. Ancak dnemin belgeleri zerinde yaplacak almalarla bu saynn artma ihtimali bulunduunu da belirtelim. II. Merutiyetin ilnndan nceki grevlerin sanldndan876 daha fazla olmas II. Abdlhamit dneminin ii hareketleri asndan yeniden deerlendirilmesini gndeme getirmektedir. Grev saysnn daha fazla olmas, koyu bir istibdat anlay nedeniyle iilerin her tr hareketlerinin iddetle bastrld ve bundan dolay grev
B.O.A, ZB. 7/9. 15 Mart 1307(27 Mart 1891). B.O.A, ZB. 8/70 13 Haziran 1307 (25 Haziran 1891). B.O.A, ZB. 14/103. 28 Kanunevvel 1310 (9 Ocak 1895). 864 B.O.A, Y.PRK.AZJ.3/77.Lef:1. 11 Haziran 1296 (23 Haziran 1880) 865 B.O.A, Y.PRK.ASK, 8/10. 4 Ramazan 1298 (30 Temmuz 1881). 866 B.O.A, ZB. 8/38 14 Mays 1308. (26 Mays 1892) 867 B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37. 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893) 868 B.O.A, ZB. 14/103. 28 Kanunevvel 1310 (9 Ocak 1895). 869 B.O.A, Y.A.HUS. 481/105. 22 Ramazan 1322 (30 Kasm 1904). 870 B.O.A, rade Hususi, 1324.S.1 16 Mart 1322 (29 Mart 1906) Grev 29 Martta balad. 871 B.O.A, ZB. 385/67. 1 Nisan 1322. (14 Nisan 1906) 872 B.O.A, ZB. 46/23, Lef:4, 29 Haziran1907. 873 ehmus Gzel, Tanzimattan Cumhuriyete i Hareketi ve Grevler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt:3, stanbul, 1985, s. 805. 874 Karakla, 1908 Grevleri, s.188. Ancak hemen belirtmeliyim ki dier aratrmaclarda rastlanmayan bir dier greve Akyldz deinmektedir. Grev irket-i Hayriye iileri tarafndan 22 Mays 1879 ylnda gerekletirilmiti. Akyldz, Para Pul Oldu, s.286. 875 Glmez, 1907 ylnda greve rastlanmadn belirtmektedir. Oysa 1907 ylnda rastlayabildiimiz drt grev vardr. 876 1886-1902 yllar arasnda hi grev olmad ve II. Abdlhamit istibdat dneminde sadece 35 adet grevin meydana geldiini belirtmektedir. Karakla, Osmanl Sanayi isi, s.46.
863

255

saysnn son derece snrl olduu eklindeki yaklamlara877 itiyatla baklmas gerei ortaya kmaktadr. Yaplacak yeni almalar, II. Abdlhamit dneminin ii tarihi asndan daha salkl bir ekilde deerlendirilmesine yardm edecektir. Uygulanan sansr nedeniyle ii hareketlerinin basna yeterli lde yansmamas muhtemeldir. iler sk grev yapabildiklerine gre II. Abdlhamit ynetimi, grevlerin meydana gelmesini ortadan kaldracak artlar hazrlamasa bile, bir daha grevin ortaya kmasna meydan vermeyecek kadar sert ve iddetli tedbirlere de ba vurmamt. stelik grevlerin ou padiahn yaad ehirde meydana gelmiti. Nitekim Tersane iilerinin bakentte sk aralklarla grev yapmalar onlara dnk iddetli bir uygulamann olmadn gstermektedir. phesiz bu, grev yapan iilere ok iyi davranld anlamna da gelmiyor. 1876 ile II. Merutiyetin iln arasndaki grevlerin ok byk bir ksm (%69u) stanbulda meydana gelmiti. Bundan sonra Rumelideki yerleim birimleri de grevlere sahne olan dier yerlerdi. Anadoludaki tek grev ise zmirde meydana gelmiti. Grevlerin ikollarna gre dalmnda ise gemi yapm, deri ve dokuma sektr bata geliyordu. Sk tekrar eden grev tr, cretlerin denmemesi sebebiyle Tersane-i mirede meydana gelenlerdi (%24). Grevlere katlan ii saysnn ne kadar olduu ise ak deildir. Bilinebildii kadaryla grevci saylar hakknda bilgi sahibi olunan 18 iyerinde grevci says 14.000 civarndadr. 1908de II. Merutiyetin ilnyla iiler kendilerini ncesine gre daha hr hissettiler ve bu erevede iveren kim olursa olsun grev yapmaktan geri

877

Sencer, II. Abdlhamit istibdatnn 1880li yllardan 1908e kadar iddetlenerek arttn, bu durumun gazetelerdeki grev haberlerinin azalmasna yol atn belirtmektedir. Yine 1887den 1906ya kadar hi bir grev haberinin olamadn dile getiren Sencer, buna sansr ya da iddetli istibdat ynetiminin neden olduunu yazmaktadr. Sencer, Trkiyede i Snf, s. 145-146. Sencer, ii hareketlerinin siyasal bask arttka azaldn ve istibdat ynetimiyle ortadan silindiini yazmaktadr. Sencer, Trkiyede i Snf, s.150. Halbuki ortaya koyduumuz yeni belgelere gre II. Abdlhamitin ynetimde etkili olduu dnemde grevler sona ermemi, belirli aralklarla devam etmitir.

256

kalmadlar. 1908 grevlerinin says ncesine gre basnda sansrn kalkmas ve gazete ve dergi saysndaki art gibi nedenlerle daha iyi bilinmektedir. 1908de Hrriyetin lan ile birlikte ii tarihinde yeni bir sayfa ald. iler, 1908 ylnn yaz aylarndan itibaren ok deiik nedenlerle greve gittiler. Grev saysnn artmasnda zgrlk olmayan eski dnemin sona ermesinin verdii serbestlik ve meydana gelen hrriyet havasnn oluturduu cokunun yannda, II. Merutiyetin ilnn takip eden iki aylk zaman zarfnda %20-30 orannda artan enflasyonun878 etkisi de gz ard edilemez. te bu dnemde Temmuz aynn sonlarndan yl sonuna kadar geen yaklak be aylk dnemde 119 grev olay tespit edilmitir.879 Tablo: 2. 2. 1908 Grevleri (II. Merutiyetin lanndan Sonra)
Grev No 1 2 3 4 5 6 7 8 Balang ve Biti Tarihleri 31 Temmuz ( birka saatlik ) 31 Austos Austos ba Austos ba Austos ba 5 Austos 8 Austos 10 Austos Ardiye Ardiye Ardiye Basn yayn Dokuma Gda sanayi carmadon hal fabrikas zmir iileri ncir kutusu imalthanesi zmir iileri
878 879

kollar Deniz tamacl

letme/irket/yeri/ i grubu

Kent

Grevci Says

dare-i Mahsusa Vapurlar stanbul ve mrettebat Cibali Ttn Rejisi iileri stanbul stanbul Selanik zmir stanbul 50 800

Temmuz-14 Gda sanayi

ve Rhtm iileri ve Rhtm iileri ve Rhtm iileri ve Mrettipler

antrepoculuk antrepoculuk antrepoculuk

Karakla, Osmanl Sanayi isi, s.47. Gzel, grev saysn 111 olarak tespit etmitir. Gzel, i Hareketi ve Grevler, s. 811-815. Tarafmzdan ariv belgeleri esas alnarak yaplan almada bu saynn 119 olduu sonucuna varlmtr. phesiz ki yaplacak yeni aratrmalar baka grevleri de ortaya karabilecektir.

257

9 10

11 Austos

imento, toprak, cam

Paabahe imalthanesi iileri Aksaray, iileri

cam stanbul ili, stanbul (Dersaadet

12 Austos- 13 Eyll Demiryolu tamacl

Beikta,Tramvay hatlar Tramvay irketi )

11

23 Austos

Demiryolu tamacl

Aksaray, ili, Beikta, stanbul Tramvay hatlar iileri (Dersaadet irketi ) Tramvay

12

2 Eyll ( ksa bir sre iin

Demiryolu tamacl

Aksaray, iileri

ili, stanbul (Dersaadet

Beikta,Tramvay hatlar Tramvay irketi )

13

15-16 Eyll

Demiryolu tamacl

Aksaray, ili, Beikta, stanbul Tramvay hatlar iileri (Dersaadet irketi ) Tramvay

14 15 16 17 18 19 20 21 22

12 Austos 15-16 Austos 17 Austos 22-31 Austos Austos ilk yars Austos ilk yars Eyll ortas Austos ilk yars Austos ilk yars Austos ilk yars

Ardiye Ardiye Gda Ardiye Demiryolu

ve Vapurlara kmr ykleyen stanbul ve Rhtm iileri Frn iileri ve Rhtm iileri Beyrut stanbul Beyrut 105 105

antrepoculuk iiler antrepoculuk

antrepoculuk Tramvay src ve iileri zmir Marangoz iileri zmir tamacl Aa Dokuma Ardiye Ardiye

Levant Sanayi irketi zmir ipliki ve boyac iileri ve Rhtm iileri ve Rhtm iileri Midilli Varna

antrepoculuk antrepoculuk

258

23 24 25 26 27

Austos ortas 17 Austos 18 Austos 18 Austos 18 Austos

Gda Enerji Dokuma Gda Basn Yayn

Ttn skdar-

ticarethane Kadky

ve Samsun Su stanbul

1500

atlye iileri irketi iileri Yedikule plik Fabrikas stanbul iileri skdar Su irketi iileri stanbul Galatada olmayan iileri 28 29 30 31 32 34 35 36 37 38 39 19 Austos 19-20 Austos 22 Austos 16 Eyll 23 Austos 18-25 Austos Eyll ba 11 eyll 24-25 Eyll imento Basn Yayn Gda Gda Demiryolu tamacl Gda Gda Gda Linardos(?) fabrikas iileri ve Galata Mrettipleri stanbul frnlar hamurcu piirici ve raklar stanbul frnlar hamurcu piirici ve raklar ark Demiryollar irketi skp gndeliki iileri Ttn rejisi iileri Ttn rejisi iileri Olymposbuz iileri 25 Austos ( yeniden imento ) 24 Austos 24 Austos toprak cam Demiryolu tamacl Demiryolu tamacl 40 41 42 43 44 24 Austos Austos Austos Austos Austos Gda Gda imento toprak cam Gda Konaklama Olympos buz fabrikas Selanik iileri ark Demiryollar irketi Selanik gndeliki iileri Selanik-stanbul iileri Frn iileri Sabun iileri Allatini Biriket ve tula Selanik Fabrikas iileri Allatini Un Fabrikas Selanik 100 120 Olympos Bira Fabrikas Selanik 2000 Selanik imalthaneleri Selanik 1000 500 Hatt Selanik Demiryolu irketi iskele Selanik Selanik 400 150 Blgesi stanbul imento stanbul 24 bir ismi belli stanbul matbaann

fabrikas Selanik

259

ve 45 46 47 Austos Austos Austos Gda Gemi

elence iileri Ttn Rejisi Sigara Selanik Selanik 500 800 95

yerleri Fabrikas iileri Tersane ileri ( yapm) Ticaret, ve sanatlar 48 49 50 51 52 Austos Austos sonu 9 Eyll 28 Austos (24 saat) 28 Austos 28 Austos 11 Eyll Metal Demiryolu tamacl Demiryolu tamacl Demiryolu tamacl Demiryolu tamacl Benforado imalthanesi Selanik-Manastr Sirkeci imendifer Fabrikas iileri Yedikule imendifer Fabrikas iileri Selanikstanbul hatt Selanik Dedeaa stanbul ( Sirkeci) 453 18 Eyll ( yeniden) Demiryolu tamacl Selanikstanbul hatt Selanik Dedeaa stanbul ( Sirkeci) 54 55 31 Austos 4 Eyll 1-4 Eyll Demiryolu tamacl Demiryolu tamacl zmir- Aydn Demiryolu Aydn ve irketi memur ve iileri irketi memur ve iileri Aydn-Dinar Hatt memur ve iileri 56 57 5 Eyll Eylln ikinci Haftasnda ( 24 saatlik grev) 58 26 Eyll-7 Ekim Demiryolu Demiryolu tamacl Demiryolu tamacl Rumeli alanlar zmir- Aydn Demiryolu zmir,Ayd irketi memur ve iileri n Dinar zmir- Aydn Demiryolu zmir,Ayd ve Demiryolu stanbul zmir Dinar zmir- Aydn Demiryolu Aydn ve 1500 irketi memur ve iileri 1500 irketi memur ve iileri stanbul 200 hatt Selanik ve Manastr stanbul demiryolu irketi iileri teneke Selanik 22 gzel Orosdi- Back maazas Selanik bro, eitim postac ve komileri

260

tamacl 59 60 61 62 63 64 65 66 Eyll ba Eyll ba Eyll ba 11 Eyll Eyll ba 2 Eyll 5 Eyll 5-9 Eyll 9 Eyll Haberleme Gda Demiryolu tamacl Dokuma Deri Deniz tamacl Demiryolu tamacl Eitim gzel sanatlar 67 10-12 Eyll

irketi memur ve iileri Devlet Telgraf

n Dinar

ve

daresi Selanik Selanik Selanik Gevgeli stanbul stanbul zmir Selanik 200

memur ve iileri Ttn ticarethanesi iileri Elektrikli tramvay irketi iileri Bouted Kardeler pek plik Atlyeleri iileri Kazleme Debbahaneleri iileri irket-i hayriye Fabrikas iileri zmir- Gztepe Tramvay irketi iileri

Ticaret Bro Erreramaazalar ve iileri

Ticaret Bro Yunanllara Eitim gzel sanatlar

ait

tm Selanik

ve bakkal, arkteri berber dkkanlar rak Kalfa ve iileri Yunanllara ait tm Selanik

68

10-12 Eyll

Konaklama ve yerleri

elence kahvehane birahane otel lokanta ve gazino iileri Hamidiye irketi zmir Krfezi Vapur letmesi ileri Ttn rejisi iileri Ttn rejisi iileri Anadolu-Badat Demiryolu irketi Memur ve iileri Kavala Drama stanbul Eskiehir Ankara Konya Bulgurlu 12000 2000 (Sadece stanbuld a 900 grevci zmir

69

Eylln ilk Yars

Deniz tamacl Gda Gda Demiryolu tamacl

70 71 72

13 Eyll 13 Eyll 14-18 Eyll

73

14 Eyll

Madencilik

Zonguldak-Ereli Kmr

Zongulda

261

Madeni irketi ileri 74 75 Eyll ortas 14 Eyll Gda Deniz tamacl irket-i hayriye deniz ileri(makinist, tayfa, kaptan, memur ve iileri 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 23 Eyll 15 Eyll 17 Eyll 17 Eyll Eyll ortas Eyll ortas Eyll ortas Eyll ortas Eyll ortas 18-21 Eyll Gemi (yapm ) Demiryolu tamacl Deniz tamacl Basn yayn Enerji Basn yayn Gda Dokuma Ardiye Demiryolu tamacl eker imalthaneleri iileri Deri maazalar iileri ve Gmrk ykleme ark demiryollar irketi Memur ve iileri Havagaz iileri ve Matbaa iileri Ttn Ticarethane ve atlye iileri

ve Ereli Samsun stanbul

irket-i Hayriye Hasky stanbul Tersanesi iileri zmir-Kasaba ve Temdidi zmir ve Demiryolu irketi iileri dare-i iileri stanbul Selanik Selanik Selanik Selanik Midilli stanbul ( Sirkeci ) Edirne Mustafapa a Selanik Mitrovitza skp ve Zibekte 3000 mahsusa Kasaba deniz stanbul

ve Matbuat iileri

antrepoculuk Boaltma iileri

86 87

22 Eyll Ekim ba 22 Eyll Ekim ba

Tecaret bro Orosdi- Backmaazalar stanbul iileri Tecaret bro Orosdi- Backmaazalar Selanik iileri

1500

262

88 89

23 Eyll 27-29 Eyll

Dokuma Demiryolu tamacl

Feshane-i mire memur ve iileri Beyrut-am Hama ve Memur ve iileri

stanbul Beyrut, Rayak, Halep 1. stanbul BalyaKaraaydn Ergani Midilli stanbul stanbul

Temdidi Demiryolu irketi am,

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102

30 Eyll Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu Eyll sonu

Genel iler Madencilik Madencilik Gda Ticaret, Bro Ticaret, Bro Dokuma Gda Metal Gda Ticaret, Bro Ardiye ve imento toprak Cam

stanbul

belediyesi

Daire temizlik iileri Balya-Karaaydn simli Kurun madeni iileri Ergani Bakr Madeni irketi iileri Sabunhane ve Zeytinya malthaneleri iileri Au bon Marche maazalar iileri Au Lion maazalar iileri Hareke dokuma fabrikas Hareke iileri Frn iileri Singer irketi iileri Reji Ttn iileri Errera maazalar iileri Hasan Aa deposu Kireoca iileri Ksanthi Kireky ( Selanik ) Pamuk iileri Yazmac rak kalfa ve iileri 105 Ekim ba imento toprak Cam 106 Ekim ba Dokuma Terzihaneler rak ve iileri Midilli Bykdere Tula Harmanlar iileri stanbul Adana stanbul Manastr skp Ksanthi zmir

antrepoculuk iileri

103 104

Eyll sonu Ekim ba

Tarm Dokuma

263

107 108 109 110 111

Ekim ba 2-4 Ekim 4 Ekim 4 Ekim 13 Ekim

Gda Enerji Gda Genel ler Konaklama ve yerleri

Ttn rejisi iileri Beyrut gaz irketi iileri Frn ileri stanbul belediyesi Daire temizlik iileri Londra birahanesi

Samsun Beyrut stanbul 6. stanbul stanbul

elence garsonlar Tokatlyan iletmeci stanbul

112

14-16 Ekim

Konaklama ve yerleri

elence garsonlar Yani Birahanesi stanbul

113

16 Ekim

Konaklama ve yerleri

elence garsonlar Pera Palas garson ve stanbul

114

16 Ekim

Konaklama ve yerleri

elence iileri Pera Palas garson ve stanbul

115

20 Ekim-22 Ekim ( yeniden )

Konaklama ve yerleri

elence iileri Beyolu kahvehane stanbul

116

16 Ekim

Konaklama ve yerleri

elence garsonlar Foa maden iileri Foa Kuds hattnda stanbul

117 118 119

30 Ekim 5 Aralk 20 Aralk

Madencilik Basn yayn Demiryolu Tamacl

ve Matbaa iileri ili Tramvay

alanlar 31 Grevdeki toplam grevci says 42.752.

Kaynak: Gzel, i Hareketi ve Grevler, s.811-815. ve dipnot 880-885 arasnda belirtilen kaynaklar.

264

Burada daha nceki aratrmaclarn belirttikleri grevlere ilave olarak ortaya koyduumuz grevler unlardr. ki adet ekmek iileri grevi,880 Paabahe ie fabrikas iileri grevi,881 Kadky ve skdar Su irketi iileri ile Galatada bulunup, ad belli olmayan bir matbaann iileri grevi,882 stinye Linardos(?) imento fabrikas iileri grevi,883 Rumeli Demir yolu alanlar grevi,884 ve stanbul Tramvay iileri grevidir.885 1908 II. Merutiyetin ilnn takip eden grevler, bir nceki dnemden farkl olarak daha geni bir corafyada meydana geldi. Younluk stanbul ve Rumeli kentleri olmakla birlikte lkenin Anadolu ve hatta Arap corafyasnda da grevler grld. Grevler, daha ok yabanc sermayeli iletmeler olmak zere zel ve devlete ait iyerlerinde meydana gelmekteydi. Grevler gda, dokuma, demir yolu ve deniz tamaclndan maden ocaklarna kadar geni bir yelpazede cereyan ediyordu. Dnemde meydana gelen grevlerden 30una katlanlarn says hakknda malumatmz bulunmakta ve say 42.728e kadar varmaktadr.886 Grevler genellikle ksa sreliydi. Uzun sreli grevlere nadiren rastlanmaktadr. Bunda ii tekilatlanmasnn gl olmaynn yannda iten atlma korkusu, grev sresince yetecek kadar parann olmamas ve devlet otoritesinin etkisi olabilir. 1909 ylndan itibaren grev saysnda cidd dler meydana geldi. Bunda hkmetin nce geici Tatil-i Egal Kanun- Muvakkatini ardndan Tatil-i Egal Kanunuun karmasnn byk etkisi oldu. 1909 ylndan itibaren grevler 1908 grevlerine gre daha az olsa da yer yer ortaya kyordu. 1913ten itibaren ttihat ve Terakki Partisinin iktidar gcn tamamyla ele geirmesi ve sava gibi nedenlerle ii hareketlerinde hzl bir d meydana gelmiti.

B.O.A, ZB.621/70, 4 Austos 1324 (17 Austos 1908). B.O.A, ZB. 67/42. 6 Austos 1324 (19 Austos 1908). B.O.A, ZB.56/78. 14 Austos 1324 (27 Austos 1908). Grevin aralklarla Austos ay boyunca devam ettii ve bir sre altktan sonra Ekim aynda tekrar greve gittikleri anlalmaktadr. B.O.A, ZB. 600/116. 21 Eyll 1324 (4 Ekim 1908). 881 B.O.A, ZB. 621/45, 11 Austos 1324 (24 Austos 1908). 882 B.O.A, ZB. 621/17, 5 Austos 1324 (18 Austos 1908). 883 B.O.A, ZB. 621/24. 6 Austos 1324 (19 Austos 1908). Sz konusu imento fabrikasnda alan iilerden 24 tanesi greve gitmilerdi. 884 B.O.A, ZB. 621/116, 23 Austos 1324 (5 Eyll 1908). 885 B.O.A, ZB. 622/6, 7 Kanunevvel 1324 (20 Aralk 1908). 886 Gzel, i Hareketi ve Grevler, s.811.

880

265

Tablo: 2. 3. 1909-1914 Grevleri

Grev nr. Yllar 1 2 3 4 5 1909 1909 1909 1909 1909 Balang biti tarihleri 20 Mart Mart sonlar 3 Nisan Nisan ortalar 10 Haziran ( 24 saat ) Ardiye antrepoculuk Cam sanayi Ardiye Paabahe fabrikas iileri ve Rhtm iileri stanbul stanbul Ereli Kelik / Zonguldak irketi Aa Ttn Ksanthi zmir 62 67 antrepoculuk Gemi yapm Tersane iileri Madencilik ZonguldakKmr Madeni iileri 6 7 8 9 1909 1909 1910 1910 3 Kasm Kasm Mart Gda sanayi Hasan deposu ileri Ticaret Bro Errera maazalar iileri sonu Demiryolu Tamacl Demiryolu tamacl 10 11 12 1910 1910 1910 20 Mays Mays Mays Dokuma Deri Dersaadet Dersaadet Tramvay irketi iileri Terzihane iileri Kundura imalthaneleri ileri 13 1910 17 Haziran 1 Austos 14 1910 21 Haziran Deri Deri Kazleme debbahaneleri iileri Recep kundura imalthanesi iileri 15 16 1910 1910 8 Temmuz Temmuz Dokuma Madencilik Terzihaneler iileri ZonguldakKmr Selanik 93 Ereli Zonguldak Aslan Selanik 59 stanbul stanbul stanbul stanbul 420 Gda sanayii Ttn rejisi iileri Tarmvay stanbul stanbul Nisan balar 18-22 Mays irketi alanlar ie stanbul ve kollar letme/ irket/iyeri/ i grubu ve Gmrk hamallar stanbul Kent Grevci says 8000

266

Madeni iileri 17 1910 18 Austos Dokuma

irketi ve

Bursa ve Bilecik ipek Bursa ve hal fabrikalar Bilecik skp iileri

18

1910

23 Austos

Deri

Kundura imalthaneleri ileri

19

1910

23 Austos

Deri

Kundura imalthaneleri ileri

Topolov

20 21 22 23 24

1910 1910 1910 1911 1910

Austos 30 Austos 30 Austos 10 Ekim 11 Ekim

Dokuma Dokuma Dokuma Ardiye

Kazas fabrikas iileri pek iileri pek iileri ve stanbul ZonguldakKmr Madeni iileri

plik Dihovo Manastr Bursa Bilecik Liman stanbul Ereli Zonguldak irketi atlyeleri stanbul 3000 1000 Yakla k 2.000 500

antrepoculuk hamallar Madencilik

25 26 27

1910 1911 1911

Ekim sonu Ocak Mart

Metal Basn yayn

emsiye iileri

ve SamardzievMatbaas Selanik iileri Drama Herzog iileri ve Kavala Drama ve Mazalar Kavala Selanik 2300 veya 3000 Augsburg stanbul skece (Sirkeci) 5000

sonu Gda

Nisan ba 28 29 1911 1911 Mart sonu Nisan ba Mart sonu Nisan ba 30 31 32 1911 1911 1911 Nisan Mays Haziran Metal Gda Demiryolu tamacl Gda Gda

Ttn rejisi iileri

Cibali Ttn rejisi stanbul iileri

fabrikas iileri Ttn rejisi iileri ark irketi Demiryollar stanbul

267

iileri 33 1911 22 Temmuz Demiryolu tamacl zmir-Kasaba temdidi Demiryolu iileri 34 35 36 1911 1911 1911 3 Eyll Kasm ba Kasm ortas Gda Basn yayn Madencilik iileri ve Selanik iileri Zonguldak-Ereli Kmr Madeni irketi iileri 37 38 1912 1912 9 Mays Temmuz Gda naat Ttn rejisi iileri Yol alan iler 39 40 1912 1913 Austos 6 Eyll Gda Ardiye Ttn rejisi iileri ve Liman Kmr iiler 41 1913 Eyll Demiryolu tamacl 42 43 1913 1914 Eyll ubat Ardiye zmir-Aydn Demiryolu irketi iileri ve Yemi ZonguldakKmr Madeni irketi iileri

Mustafapaa Selanik ve zmir Kasaba irketi Afyonkarahi sar 1500

stanbul un fabrikas stanbul matbaa Selanik Zonguldak 120

Drama

2000

inaatnda znik

stanbul

iileri zmir ykleyen zmir

antrepoculuk vapurlara

ars zmir Ereli Zonguldak 10000

antrepoculuk sandalclar Madencilik

16 greve katlan toplam ii says 36.121 veya 36.821.

Kaynak: Gzel, i Hareketi ve Grevler, s.818 ve dipnot 887-894 arasnda belirtilen kaynaklar.

268

Yine burada da daha nce 37 olarak belirtilen grev saysnn887 aslnda daha fazla olduu ortaya kmtr. Bunlar; Paabahe ie fabrikas iileri grevi,888
892

Tramvay irketi alanlar grevi,889 Tersane iileri grevi,890 Bursada alan ipek ve hal fabrikas iileri grevi891 stanbul liman hamallar grevi ve 1911 ylnda 43e meydana gelen Drama ve Kavaladaki Herzok Mazalar ttn iileri grevi idi.893 Bu grevlerin eklenmesiyle 1909-1914 dnemindeki grevlerin says ulamaktadr.894 Umuma dnk hizmet veren yerlerdeki iilere getirilen grev yasa bu dnemde grev saylarnn azalmasnda nemli rol oynamtr. Bununla birlikte umuma dnk hizmet vermeyen iyerlerindeki iilerin de 1908 grevleriyle kyaslandnda daha az greve gittikleri grlmektedir. Netice itibariyle; 1876-1914 dnemindeki grev says eitli etkenlere bal olarak artm ya da azalmt. Grevlerin istibdat dnemi diye adlandrlan dnemde tamamen bask ve iddet yoluyla susturulduu doru deildir. II. Abdlhamit dneminde belki de iilerin hakll gz nne alnarak hogrl davranld oluyordu. nk devletin iinde bulunduu ekonomik glk deme sknts meydan getirmi, bundan dolay devlete ait iyerlerinde alan iiler, daha ok birikmi cretlerini alma talebiyle grev yapmlard. II. Merutiyetin ilnn takip eden aylardaki grev patlamasnn ardndan, grev hakkn snrlandrc yasal tedbirlerin alnmas, ttihat ve Terakki Partisi iktidarnn tutumu ve meydana gelen savalar nedeniyle sonraki yllar grev says bakmndan hareketsiz gemiti.

Gzel, i Hareketi ve Grevler, s.818. B.O.A, ZB. 627/86, Lef:2, 11 Mart 1325 (24 Mart 1909). 889 B.O.A, DH.EUM.THR. 30/24. Lef:2. 20 Mart 1326 (2 Nisan 1910). 890 B.O.A, ZB. 332/18. 5 Nisan 1325. (18 Nisan 1909) 891 B.O.A, DH.D. 107/17. Lef:3. 5 Austos 1326 (18 Austos 1910). 892 B.O.A, DH. D. 107/16. Lef:4. 5 Terinisani 1326 (18 Kasm 1910). Grev, 27 Eyll 1326 (10 Ekim 1910) da balamt. 893 B.O.A, DH.D. 107/23. Lef:2. 27 Mart 1327 (9 Nisan 1911). 894 B.O.A, DH.D.107/51. Lef: 2, 27 Mart 1327 (9Nisan 1911). Cibali Reji fabrikas iilerinin 27 Mart 1327(9 Mart 1911)de grevde olduklar ve Temmuz 1328 (1912)de tekrar greve gittikleri anlalmaktadr. B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 13. 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912).
888

887

269

C. Grevlerin Sonular cretin gecikmesi nedeniyle yaplan grevlere genellikle 1908 ncesinde rastland belirtilmiti. Bu dnemde cret denmemesine genellikle devlet teekkllerinde rastlanmaktadr. iler, cret talebiyle grev yapmalar durumunda, bazen kolluk kuvvetleri marifetiyle datlrlar895 bazen de nasihat edilerek alacaklarn denmesi emredilirdi.896 Yine iileri teskin etmeye dnk olarak, o anda ie balamalarn temin amacyla cretlerin en ksa zamanda denecei belirtilirdi.897 Biriken alacaklar iin grev yapan iilere zaman zaman para dendii oluyordu.898 Grevlerin bazlar da kolluk kuvvetlerinin mdahalesiyle sonlandrlyor ve grevde nclk yapanlar memleketlerine gnderiliyordu.899 alma artlarnn iyiletirilmesi amacyla greve giden iiler ise ounlukla amalarna ulaamadlar. 1893 ylnda Cibali ttn fabrikasnda alan iilerin amalarna ulaamamas iin devlete gerekli tedbirler alnm, padiah bu tr mnasebetsizliklere asla msaade edilmemesi gerektiini belirtmiti.900 Gelik maden ocanda alan iilerin Fransz iba Kaye(?)yi deitirme istekleri de reddedilmi ve ie balamak zorunda kalmlard.901 Bursada grev yapan kadn iiler de emellerine ulaamad. ura-y Devlet lkede alma hrriyetinin bulunduunu ve mesai saatlerine snrlama getirilemeyeceini belirttii iin, valilik iverenle iiler arasnda uzlatrma giriimleri erevesinde byk bir aba sarf ettiyse de bahaneler ileri srerek iilerin isteklerini reddetti.902 iveren kesimi eitli

895 896

B.O.A, AZJ. 3/77. 11 Haziran 1296 (23 Haziran 1880). B.O.A, rade Dhiliye, nr: 84582, 10 Nisan 1304 (22 Nisan 1888). 897 B.O.A, ZB. 7/9. 15 Mart 1307 (27 Mart 1891) . 898 B.O.A, Y.MTV. 259/5. 8 Safer 1322 (24 Mart 1904). 899 B.O.A, Y.MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 900 B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893). 901 B.O.A, DH.MU. 115/36. Lef:3, 13 Temmuz 1326 (26 Temmuz 1910). 902 B.O.A, DH.D.107/17. Lef:3. 5 Austos 1326 (18 Austos 1910).

270

Grevciler arasnda amalarna ulaanlar da bulunmaktayd. zmir Gztepe Tramvay irketi, mesai sresini on saate drm, bunun yannda cretlere de %15 zam yapmt.903 cret art gayesiyle yaplan grevlerde de iiler ksmen istediklerini elde ettiler. Hatta baz iyerlerinde yksek denilebilecek oranlarda art saland. Daha yksek cret elde etmedeki baarda deiik etkenler rol oynad. ncelikle Anadolu Demiryollarnda olduu gibi btn alanlar iyi bir rgtlenmeyle yaplan mcadeleden baaryla ktlar. Grevin iyi ynetilmesi iveren zerinde etkili olmaktayd. Ancak, istenen crete ulaamamada deiik etkenler rol oynuyordu. Grevcilere kar iverenler ounlukla devlet desteini yanlarnda buldular. Devlet II. Merutiyetin ilnn takip eden hrriyet havasnda bile bir ekilde grevcilerin faaliyetlerine mdahale etti. Ayn i yerinde grev yapanlara kar, almak isteyen iilerin haklarn koruma amacyla grevcilerin dier iilere bask yapmasn engelledi. Bu da iilerin istediklerini elde etme bakmndan nemli bir engel tekil etti. cret artn engelleyen hususlardan biri de genel anlamda piyasada ok byk kabiliyet ve ustalk istemeyen iler iin yeterli oranda emek arznn mevcudiyetiydi. alanlar cretlerine 1908 ncesinde zaten nadiren zam isteyebildiler. iler, cretlerin alnmasnda zorluk ekilen bir dnemde, herhalde cret art iin grev yapmann ok ey ifade etmeyeceini biliyorlard. Bu sylediklerimiz daha ok Tersane-i mire gibi devlet teekklleri iin geerlidir. Ayn dnemde zel iyerlerindeki cret art taleplerinin ne ekilde sonulandn aklayc-en azndan imdilik-bilgilerden yoksunuz. Ancak, rnein Cibali Reji ttn fabrikasnda alan iilerin cret taleplerinin sonusuz kald bilinmektedir.904 Tersane-i mirede ise hayat pahall ve parann deer kaybetmesinden dolay grev yapan iilere genellikle deme yaplmak zere emirler veriliyor yahut vaatte bulunuluyordu.905 1908 ncesinde cidd deme glkleri yaanyordu. Tersanede yaplmas gereken ok nemli bir i olmad hlde fazla istihdamdan dolay ii karlmas gndeme

903 904

kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. B.O.A, rade Hususi, 1310.L.37. 14 Nisan 1309 (26 Nisan 1893). 905 B.O.A, rade ura-y Devlet, nr: 2041. 31 Mays 1294 (12 Haziran 1878).

271

gelirken906 bazen de iilerden kurtulmak iin baka formller aranyordu.907 ilerden bazlar da cret almaktan mitlerini kesmi olmallar ki kendi istei ile iten kyordu.908 Dier baz iyerlerinde de iiler birikmi cretlerini almaktayd.909 1876-1907 dneminde kamu kesiminde alan iilerin zamannda cret alamamas ve dk cret almasnda lkenin ekonomik anlamda zor zamanlar yaamasnn rol bykt. Her ne kadar II. Abdlhamit dnemi sk polisiye tedbirlerin en youn ekliyle uyguland dnem olsa bile iiler, cret taleplerini dile getirebilmekteydi. Ancak, grevle sonulanan eylemlerde iilerden elebalarnn iten kartlarak alacaklar denmek artyla memleketlerine gnderildii de oluyordu.910 Bununla birlikte her grev yapan iinin de iten atlmad da bir gerektir. Nitekim bazen devlet cret talebiyle grev yapan iileri teskin etmek iin eitli yollara bavuruyordu. Bu balamda rnein Reji iilerinin Paskalya mnasebetiyle verilmesini istedikleri paray eer idare vermezse devlet kendi hissesine ait gelirlerden demeyi kabul etmiti.911 II. Merutiyetin ilnnn ardndan cret art nedeniyle meydana gelen grevlerin ok byk blm cretlerin artrlmasyla ilgiliydi. 1908-1914 dneminde ok sayda grev bulunmasna ramen bu grevlerde iilerin istediklerini elde edip edemedikleri konusundaki bilgimiz, grev yaplan yer ve tarihe gre ok daha snrldr. cret art nedeniyle greve gidenlerden ne kadar hedeflerine ulamt? Veya art salandysa oranlar istenen oranlarda myd? Detayna dair bilgiye ulaabildiimiz kaynaklara gre iilerin ok az istedikleri cret artna sahip olabildiler. Selanikte Austos-Eyll dneminde meydana galen grevlerde sigara kad fabrikalar iisi, elbise fabrikalar iisi ve
906 907

B.O.A, Y.A.HUS. 491/27. 25 Temmuz 1321 (7 Austos 1905). Bahriye Nazr 1907 ylnda Tersane-i mire amelesinin hemen hibir faydasnn olmadn, inasna balanacak Hdavendigar adl geminin Ansoldo Fabrikasna sipari edilmesini ve ameleyi de bu fabrikaya mal ederek cretlerinin de ona dettirilmesini tavsiye etmekteydi. B.O.A, Y. MTV. 298/9. 2 Mays 1323 (15 Mays 1907). 908 B.O.A, ZB.16/11, Lef:4. 7 Mays 1323 (20 Mays 1907). 909 1875te Haydarpaa Demiryolu iisi biriken cretlerini almt. Sencer, Trkiyede i Snf, s.144. 910 B.O.A, Y. MTV. 285/57. 9 Safer 1324 (3 Nisan 1906). 911 B.O.A, rade Hususi, 1324.S.1. 16 Mart 1322 (29 Mart 1906).

272

havagaz irketi iisi istediklerini elde etmilerdi. stedikleri muhtemelen cret artyd. Yine ark Demiryollarnn Selanik aksam ve Selanik- Manastr Demir yolu alanlar irket yneticileri arasnda anlama salanarak alanlar tatmin edici bir zam verilmi ve alanlar mesaiye balamlard.912 Ancak, bunlarn ne oranda zam aldklar kaynaklardan anlalamamaktadr. Yine Aydn demiryollar alanlar irket ile cret konusunda anlamaya varmlard.913 zmir Gztepe Tramvay alanlar da yaptklar grev sonucunda btn

alanlarn maalarna %15 zam yaplmasn temin etmilerdi. Buna ilave olarak fazla allmas durumunda her saate 1 kuru alma hakkn elde etmilerdi.914 lkede ok sayda kiinin istihdam edildii yerlerden biri olan Anadolu Osmanl Demir yolu alanlar da etkili bir grev ynetimi sayesinde isteklerine kavumulard. Zaptiye Nazrnn aracl ile alan kesim ve irket mdr bararak anlama salanmt. Austos ayndan itibaren geerli olacak yeni memur maalar yleydi; alma sresi 1-5 yl olanlar 100 kuru, 5-10 yl arasnda olanlar 200 kuru, 10-15 yl olanlar 250 kuru, 15 seneden fazla alanlar 300 kuru alacakt. Yine gardfren ve makaslarn yevmiyeleri de yleydi: alma sresi 1-5 yl olanlar 3 kuru, 5-10 olanlar 4 kuru ve 10 seneden fazla olanlar 5 kuru alacaklard. Ayrca alacaklar miktar burada belirtilmeyen dier memur ve iiler de bulunduklar mevki ve alma yllarna gre zaml cret alacaklard.915 ilere yaplan zam oranlar farkllk arz ediyordu. Hat boyunda alan iiler, 1908 grevinden nce 6 veya 7 kuru alrken, grevden sonra 8 kuru verilmee balanmt. Kk memurlar ise 8 veya 9 kuru alrken 12 kuru almaya balamt.916 stanbul Cibali Ttn reji fabrikas iileri de 1908 ylnda cretlerine %40 ile %50 arasnda zam almlard.917 Daha ge dnemde grev yapmann zor olduu yerlerde bile alanlar yaptklar direni neticesinde cretlerini artrmay baarmlard. Tramvay alanlarndan olan memurlarn maalarna senelik 600 lira zam yaplm ve 12
kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. Tanin, 25 Austos 1324 (7 Eyll 1908), s.4. 914 kdam, 28 Austos 1324 (10 Eyll 1908), s.3. 915 Tanin, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908). 916 Arhengalos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu, s.166. ve s.196. 1908 grevinin irkete maliyeti bir hayli fazla olmutu. Memurlarn maa ve yevmiye artlar 200.000 frank ve ii ve dierlerinin cret art ise 100.000 frank olmak zere toplam 300.000 frank ek yk getirmiti. s. 221. 917 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 13. 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912).
913 912

273

saatten daha fazla kararlatrlmt.

918

allacak memur ve iilere saatte

60 para verilmesi

1908-1914 dneminde grev yapt hlde istediini elde edemeyip eski cretle iine dnenler hatta iten atlanlar mevcuttu. kdam, Orosdi-Back ticarethanesinde grev yapan ii ve dier alanlarn eski cretleriyle almalar artyla ie balayacaklarn, ancak bu ie n ayak olanlardan 8 kiinin ie alnmayacan duyuruyordu.919 Grevlerden ounun da ne ekilde sona erdii anlalamamaktadr. rnein Samsunda Reji yneticileri iilerden maharetli kabul ettii bazlarna zam verip bazlarna vermeyince zam almayanlar dierlerinin almasn engellemiler ve bylece grev devam etmiti.920 Dolaysyla grevin ne ekilde sonuland ak deildir. Altnc Daire-i Belediye, tenzifat amelesi cretlerinin yetersizliinden bahisle artrlmas iin Sadarete bir dileke vermiler, bu makam iilerin isteklerini ehremanetine havale etmiti.921 Dayanma grevinin sonunda da dier bir ok grev trnde olduu gibi baarya ulalamad. Baz grevlerin ise eldeki verilere dayanarak ne ekilde sonulandn anlayabilmek mmkn deildir. 1976-1908 dneminde dayanma grevlerinin baarsz olmasnda rgtl bir yapnn olmamasnn yannda sk ve dayanmann baarya ulamasn engelleyici bir devlet otoritesinin gcn hissettirmesinin byk etkisi vard. rnein, ubukluda bulunan spermeet fabrikasndaki dayanma grevine polisin mdahalesiyle son verilmi ve iiler i ba yapmak durumunda kalmlard.922 1908-1914 dneminde ise devletin tand grece zgrle ve rgtlenme bilincinin artmasna ramen istenen baar yine elde edilemedi. Paabahe ie fabrikasnda alan iilerin olarak yerli ii istihdamnn dayanma yabanclar ne lehine ekilde snrlandrlmasna
918 919

tepki

yaptklar

grevinin

Tanin, 7 Mart 1910 (20 Mart 1910), s.4. kdam, 22 Eyll 1324 (5 Ekim 1908), s.3. 920 kdam, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.2. 921 kdam, 22 Eyll 1324 (5 Ekim 1908), s.3. 922 B.O.A, ZB. 14/10. 28 Kanunevvel 1310 (9 Ocak 1895).

274

sonuland anlalamyor.923 Ancak,, Zonguldak havzasndaki Gelik maden ocanda alan iiler, kt muameleye kar giritikleri grevlerden istediklerini elde edemeyerek greve yeniden balamak zorunda kalmlard.924 Deiik nedenlerle yaplan grevlerden de ou kez istenen baar elde edilemedi. Anadolu Demir yolu alanlarnn mdr deiiklii yolundaki istekleri ne irket tarafndan ve nede devlet tarafndan uygun grld. Dhiliye Nazr, irket alanlarnn nasl kendi durumlarnn iyiletirilmesi konusunda giriimde bulunma hakk varsa devlet kanunlarna gre kurulmu olan irketin mdrlkte ehil ve emin kabul ettii kiiyi istihdam etmee hakknn olduunu belirtiyordu. Yine bu nedenle irketlerde mdr deitirilmesi gibi irketle hkmete ait muamele iin alanlarn irket idaresine fikir beyan talebinde bulunamayacaklar dile getirildi. Avrupa ve Amerika gibi medeni milletlerin hi birinde irket mdrlerinin alanlarn grleri ve oylaryla azl ve deitirilmesinin sz konusu olmadn, buna aklen ve maslahaten de imkan bulunmadnn ak olduunu vurguluyordu. Nazr, alanlarn mdr deiikliine almalarnn irket hukukuna tecavz anlamna geldiini, bunu engellemeye alanlar hakknda gerekli kanuni ilemin yaplarak mahkemeye sevk edileceklerini belirtiyordu. Ayrca mdr Huguenine kar kanun, terbiye ve asayie aykr herhangi bir harekette bulunulmas hlinde buna cret edecekler hakknda kanuni ilem yaplacan vurgulad.925 irket alanlar mdrn deitirilmesi konusunda baarl olamamlar, hatta mdrle yaptklar pazarlk sonucunda istedikleri crete kavuunca onu, nlerinde mzka ve ellerinde bayraklar olduu hlde ellerinin stnde istimbota kadar tamlard. Bylece grev de sona ermi oluyordu.926 alanlarn tpk mdr deiiklii gibi dier istekleri de cretin alnmas zerine rafa kaldrld.

923 924

B.O.A, ZB. 364/110, Lef:1, 17 Mart 1325 (30 Mart 1909). B.O.A, DH.MU.115/36. Lef:8, 13 Temmuz 1326 (26 Temmuz 1910). 925 B.O.A, ZB. 25/6, Lef:1, 17 Austos 1324 (30 Austos 1908) . 926 kdam, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.2.

275

IV. DER EYLEMLER lkede iiler tepkilerini yalnzca grev yaparak dile getirmiyorlard. Bunun yannda protesto, iyeri tahribi, miting, iyeri igali, boykot ve makine krcl gibi ii eylemlerine de rastlanmaktayd. iler grev iln etmeksizin iverene olan tepkilerini dile getirmek veya isteklerini kabul ettirmek amacyla eylemlere girimekteydi. Bu tr ii eylemleri ortaya k sebebi bakmndan endiesi grevlerden farkl

olmayp, daha ok istenen cretin verilmemesi ya da geciktirilmesi ile i kaybetme gibi nedenlerden ortaya kmt. Yine eylemlerde i kaybetme, cret konusunda iverenle anlaamama, alma artlarnn ktlne tepki gibi nedenlerin yannda, eski yapda cidd deiiklikler getiren teknolojik yeniliklerin etkisi byk olmutu. Osmanl Devleti XIX. yzylda Batl devletlerin yatrmna sahne olmaya balad. Bu erevede stanbul limannn yenilenmesi iin Osmanl Hkmeti 1890 ylnda ounluunu Franszlarn oluturduu bir yatrmc grubuna yeni tesis kurma ve iletme imtiyaz verdi. Zira, bakent byk bir ticar potansiyele sahipti ve mallarn yklenmesi ve boaltlmasnda sorunlar yaanyordu. Byk buharl gemilerden kyya ancak tekneler, aracl ile mal tanabiliyordu. Mallarn ykletilmesi ve boaltlmas hamallarn iiydi. Anadolunun muhtelif blgelerinden gelmi, etnik ve din eitlilik gsteren hamallar,927 altklar alanlarda loncalar etrafnda rgtlenmilerdi.928
927

Hamallar daha ok lkenin dousundan geimlerini salamak zere gelmi insanlard. ou Trk, Ermeni, Krt ve Yahudilerden oluan hamallarn byk bir kesimi bekr olarak yaard. Etnik kken birlii ve hemehrilik i bulmada nemli rol oynuyor bakalarnn istihdamn engelleyebiliyordu. Hamallar altklar blgelere gre ayr ayr loncalarda rgtleniyorlard. Kazanlan para loncann ba olan Kethdaya verilir, o da kendi payn aldktan sonra yeler arasnda datrd. Ayrca her grubun bir hastalk ve sakatlk fonu mevcuttu. Bu fonun yannda yelerin iki ya da ylda memleketlerini ziyaret maksadyla para alabilecekleri bir baka fon da bulunmktayd. Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.87-91. stanbulda bulunan hamallarn devlet nezdinde ve alma hayatndaki etkileri ile saysal ounluklar dnemsel olarak deiiklik arz ediyordu. rnein, 1826da Yenierileri Ocann kaldrlmasyla bir ok Krt de hamallktan atlmt. nk Yenieri askerleri arasnda bir ok Krt hamal kaytl olarak bulunmaktayd. Bu sondan yalnz Krtler deil Trkler de nasiplerini aldlar. ten karlanlarn yerini Ermeni hamallar alnd. Ancak 1896da bir Ermeninin Osmanl Bankasna saldrsyla balayan olaylar srasnda Ermenilere kar oluan tepkiler erevesinde Ermeni hamallardan bazlar ldrlm bazlar da stanbulu terk etmilerdi. Ortaya kan hamal boluunu yeniden Krtler doldurdu. Ermeni hamallara kar

276

Dersaadet Rhtm irketi adn alan yabanc ortakln ald imtiyaz ile yapaca tesislerin ounluu, kayk ve hamallarn geimine dorudan yneltilmi bir tehditti. Hem hamallar hem de kayklar, hamallk snflandrmas dahilinde olan loncalara ye olup, kuvvetli bir dayanma iindeydi. Hamallarla tekne sahipleri, gemilerden kyya yzer doklar aracl ile mal tanmasn engellemek iin srekli bir mcadele verdiler. Bu erevede hamallar ve tekne sahiplerini devre d brakacak yahut ilerini azaltacak yeni yaplanmalara tepki gsterdiler. Bazen kyya yanaarak mal indirmeye alan gemilere ait yzer doklar zld ve bazen de uygulamay protesto eden gsteriler yaplarak gnderilen kolluk kuvvetleri geri pskrtld. irket kendi blgesinde resmen tannan lonca mensubu hamallara i vermekle ykml tutulmasna ramen, lonca mensubu olmayan, Ermeni ve Rumlar tercih ederek Mslmanlar saf d brakma gayreti iinde bulunuyordu.929 Rhtm irketinin 1894 Temmuz aynda bir ksm tesisi iletmeye amas zerine sandalc ve mavnaclardan 300-400 kii, Mesajeri irketine ait bir vapurun arap skelesine yanamasn engellemek iin toplanm, bunlardan 200 kii padiaha sunulmak zere bir dileke yazmt. Dilekede ikayetiler, 15.000 kiiden ibaret olduklarn belirtiyor ve rhtma vapurlarn yanamas durumunda isiz kalacaklarn ve perian olacaklarn dile getiriyor, hllerine bir are bulunmasn istiyorlard. Padiah ise, yetkililere gerekli tedbirlerin alnarak herhangi bir uygunsuzlua yer verilmemesini tembih etmiti.930 Limanda ykleme boaltma iiyle uraan btn kesimler, hkmet yetkililerine ba vurarak durumlarnn dzeltilmesini istiyor,931 ancak bazen direniin boyutunu deitiriyorlard. lerini kaybetme korkusu iinde olan mavnaclardan 78.000 kiinin Dersaadet Rhtm irketi direktrne suikast dzenleyeceklerine dair
giriilen harekatta Krtler ba rol oynamlard. Rohat Alakom, Dnyann Kahrn ve Ykn Tayanlar: stanbuldaki Krt Hamal Topluluu, Kebike, 5 (1997), s.171-172. 928 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.86-91. 929 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s. 92-95. 930 B.O.A, rade Husus, 1312.M. 74, 9 Temmuz 1310 (21 Temmuz 1894). 931 Ya Kapan, Un Kapan ve Umum skeleler mavnac esnafndan slam ve Hristiyan 300 kadar kii, ina edilmekte olan rhtma yanatrlmamalar nedeniyle perian olduklarn ileri srerek padiahn merhametine snmak zere Beiktaa kadar gelmilerdi. B.O.A, rade Hususi, 1312/76, 9 Temmuz 1310 (21 Temmuz 1894).

277

haberlere bile rastlanm, bu haber saraya kadar ulamt.932 Yine mavnaclardan bazlarnn durumlarn padiaha arz etmek iin selamlk resminde barp ararak padiaha bir mazbata sunacaklarna dair bir takm bilgiler de ayn ekilde padiaha kadar iletiliyordu.933 Bu duyumlar ve dier baz fiil teebbsler, giriimci firmann nlemleri artrmasna yol at. irket, tesislerin tamamlanmas srecinde mavnaclarla giritikleri mcadelede byk zorluklarla karlat. yle ki; dubalarn yerletirilmesi srasnda Fransz bayra alyor ve alanlar, Fransz askerleri tarafndan korunuyordu.934 1907de yabanc devletlerin ve irketin basks sonucu loncalarn etkisi nemli lde krld ve hamal says snrlandrld. Buna duyulan bir tepkiden olsa gerektir ki hamallardan bazlar i brakma eylemi yapt. Dersaadet Rhtm ve Dok ve Antrepolar irket-i Osmaniyesinin mdr Ferdinand Pierre, alan hamallardan 13 kiinin ilerini terk ettiini ve dierlerinin almasna engel olduklarn belirtti. Bu durumun ticareti sekteye urattn ve buna tahamml edemeyeceklerini belirterek, gereken tedbirlerin devlete alnmasn istiyordu. Ayrca i brakma ve engelleme faaliyetlerine katlan iilerin isimlerini de ilgili makamlara iletti. Onun verdii isimler iten kartld ve yerine yenileri alnd.935 nk loncann ii kartlmasnda herhangi bir yetkisi ve sz hakk yoktu. Hamallar Rsumat Emini iten kartabiliyordu. Yine irketin giriimiyle iten karma ilemleri devam etti. Bu erevede yasad cret aldklar gerekesiyle iten karlan936 42 hamal Rsumat daresi polis mevkiine gelerek vermi olduklar gedik paralarnn iade olunmasn, aksi taktirde bir yere gitmeyeceklerini belirttiler. Hamallarn istekleri arasnda kendilerine 25 kuru yevmiye verilmesi de vard. Bunlara 1.000 hamaln daha katlaca muhtemel olup, mevcut iiler, taleplerinin kabul edilmemesi durumunda almayacaklarn

932 933

B.O.A, rade Husus, nr: 129, 1 ubat 1310 (13 ubat 1894). B.O.A, dare Husus, nr: 81, 9 Mart 1311( 21 Mart 1895)

934 935

B.O.A, rade Husus, nr:115, 1 Eyll 1311 (13 Eyll 1895) B.O.A, ZB. 46/23, 29 Haziran 1907. 936 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.98.

278

belirterek isteklerinde srarc oldular. Ancak, olaylarn nlenmesi iin blgeye hemen kolluk kuvvetleri sevk edildi.937 1908de II. Merutiyetin ilnndan g alan hamallar, irkete kar ou kez hedeflerine ulaan bir dizi harekete getiler. 1908 ncesinde devlet daha ok irketin karlarn koruyan bir tavr iindeydi. Yeni dnemde irket bu destei bulamad. Daha nce iten karlan iiler cebren ilerine dndler. 1908de yine gemilerin yzer doklarla mal boaltmasna kar karak mavna kullanlmas konusunda direttiler. Alt ay boyunca irketle hamallar ve hkmet arasnda mcadele ve grmeler devam etti. Nihayet 1908 Ekim aynda irket yzer doklar kullanmyor, yk ve yolcular eskisi gibi mavnalarla tanyordu. 1914te sava balayana kadar gemilerin ou rhtma bordadan yanama yerine akta ykleme ve boaltma yapt.938 stanbulda hamallarn kar ktklar hususlardan bir dieri de; yabanc iiler meselesiydi. Yabanc irketler, kendi yklerini indirmede kendi mavna ve salapuryalarn kullanmakla kalmayp, bu i iin yabanc iiler de getiriyordu. Hamallar teden beri uygulanmakta olan939 bu sistemin 1908 sonbaharnda sadece yabanc lke vatandalarna tannan bir hak hline geldiini iddia ederek bu durumun maduriyetlerine yol atn ve uygulamaya son verilmesi gerektiini dile getirdiler.940 stedikleri dzenleme yaplmam olmal ki hamallar, Mart 1909de fiil giriimlerde bulundu. Yabanc gemilerden ve zellikle de Avusturya vapurlarndan eya karlmasn engellediler. 20 Martta Avusturya vapurundan yk karan vapur alanlarnn boaltma iine mani olundu. Zaptiye Nazr, Beyolu Mutasarrfna daha sonra gelecek ykl gemilerin boaltlmasna da sz konusu rhtm amelesinin engel olabileceklerini belirterek yeterli miktarda polis bulundurulmasn ve byle bir giriimin engellenmesini istiyordu.941

B.O.A, ZB. 330/167, 24 ubat 1324. (8 Mart 1909). Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.98-101. 939 Yabanc firmalar daha 1890 ylnda lkede yabanc ii bulundurmaktayd. B.O.A, rade Dhiliye, nr: 95442. 12 ubat 1306 (24 ubat 1891). 940 B.O.A, Zabtiye Nezareti stanbul Polis Mdrl Gelen Evrak, nr: 925. 26 Terinievvel 1324 (8 Kasm 1908). 941 B.O.A, ZB. 627/45. 7 Mart 1325 (20 Mart 1909).
938

937

279

Hamallar, Bat sermayesi ve teknolojisine kar verdikleri mcadelede inili kl seyirlerle az ya da ok baarl oldular. 1909 ylnda karlan Dersaadet Hamallarna Mahsus Talimatla bir ok eski usul ve esas kaldrlarak yenileri getirildi. Buna gre; Hamallar Kethdal kaldrlyor, hamal saysndaki snrlandrma sona eriyor, ancak iskeleler ile gmrklerde kstlama getirilmesi, ticar hayat kolaylatracak tedbirlerden addediliyorsa snrlandrma yaplabilmesi veya tekrar artrlabilmesi usul getiriliyordu. Bu saynn artmas ya da snrlandrlmas tccarn istei dorultusunda yaplacakt. Ayn talimatname ile hamallarn Osmanl vatanda olmas esas getiriliyordu.942 lkeye gelen yabanc yatrmn kurduu yeni tesisler, geleneksel ekonomik faaliyetleri ve bu faaliyetleri yrten sosyal kesimleri rahatsz etti. Devlet bir taraftan imtiyaz verdii irketin ve yabanclarn basksna maruz kalrken bir taraftan da kendi vatandalarnn isteklerine cevap verememenin sancsn yaad. D basklar ile imtiyaz sahibi irketin etkin olduu dnemlerde hamallar ve tekne sahipleri aleyhine olarak dzenlemeler yapld. mtiyazn II. Abdlhamit dneminde verilmesi, bu dnemde irket lehine kararlarn kmas zerinde etkili oldu. Buna ramen, irket istedii eyi tam olarak da elde edememiti. II. Abdlhamit dneminde hamallarn isteine aykr bir dizi tedbirin alnmas, onlar ttihat ve Terakki Cemiyetine yaklatrd. II. Merutiyetin ilnyla ykleme boaltmada alan insanlar, tpk dier alanlarda alan iiler gibi yaptrm gc daha fazla olan hareketlere giritiler.943 Hkmet yeni dnemin balarnda grevcilere kar sert tedbirlere ba vurmad. Ancak, ilerleyen dnemde ticar hayatn sekteye uramas ve yabanc devletlerden gelen bask nedeniyle hamallarn gcn krc yeni tedbirler alnd.944 Gazetelerde hamallardan bazlarnn;
teden beri gmrk hamallar arasnda meydana gelen olay ve karklkta n ayak olduklar anlalmasndan ve burann asayiinin salanmas asndan zabtann gzetimi altnda
942 943

Dstur, II.Tertip, cilt:1, s.720. Mavnaclar istibdat devrinde talya, Rusya ve Avusturya kendi eyalarn birer ikier mavna tedarik ederek kendileri tamakta olduunu, bir trl bunun nne geemediklerini belirterek, Merutiyet devrinde ise hi olmazsa nbetlee usulyle nakliyet yaplmasn istiyorlard. Bu nedenle de grev yapmak zorunda kaldklarn belirtiyorlard. Tanin, 19 ubat 1324 (1908), s.3. 944 Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.95-102.

280

bulundurulmak zere beer sene sreyle Trablus ve Bingaziye srgn edilmeleri Divan- Harb-i rfce kararlatrlmtr

eklinde haberlere rastlanyordu.945 1909 ylnda karlan Talimatname946 tekilatl bir hamal topluluuna vurulan darbeydi. nk lonca bakanl olan Kethdalk kaldrlyordu. Yllardr Dersaadet Rhtm irketi ve dier yabanc irketlerin istekleri, dank ve rgtsz bir liman ii topluluuydu. Yeni talimatname ile hamallarn hibir iskelede gedik ve ya tekel (inhisar) oluturamamalar da sz konusu irketlerin gayrimslim ii altrmasna zemin hazrlyordu. Yeni dzenlemede yabanc hamallarn almasna izin verilmemesi ise, Osmanl vatandalar iin bir zafer saylabilirdi. Aslnda hamallarn tepkileri dorudan yeni teknolojiye deildi. Onlar geim vastalarnn kaybolmasndan endie ediyordu. Nitekim iten karlma endiesi yaayan baka yerlerdeki hamallar da muhtelif hareketler ierisine girdi. Haydarpaa stasyonu hamallarndan 20 kadar Krt, demiryollar yneticilerinin evine kadar giderek tartmt. Olayn sebebi burada alan hamallardan bir ksmnn karlmas ve dierlerinin de yava yava karlaca haberinin alnmasyd.947 Daha sonra irket genel mdr Huguenin, ektii 5 Austos 1900 tarihli telgrafta hamallarla anlama salandn ve hamallarn ie devam edeceklerini bildirdi. Hamallarn dndaki iiler de deiik nedenlerle tepkilerini ortaya koyup, isteklerine ulama yoluna bavuruyorlard. irket-i Hayriyenin Hasky fabrikas iilerinden irkete mevsim gerei alma sresinin bir saat uzatlmasndan dolay iilerden bir ksm uygulamaya kar kmlard.948 Burada iilerin uygulamaya kar karken ne tr bir eylem ierisine girdiklerini belge ieriinden anlamak mmkn deil. Ancak, baz iyerlerinde iilerin tepkilerini ok sert bir ekilde dile getirdikleri oluyordu.
945

Tanin, 13 Mays 1325 (26 Mays 1909), s. 4. Bu erevede Bingaziye 3 ve Trablusa da 7 olmak zere 10 hamal beer yl srgn edilmilerdi. 946 Dstur, II.Tertip, cilt:1, s.720. 947 B.O.A, Y.PRK.ZB. 6 Haziran 1316 (19 Haziran 1900). 948 B.O.A, ZB, 352/16, 11 Mart 1324 (24 Mart 1908).

281

rnein, stanbuldaki tramvay irketinin iten kard iilerin kendi yerlerine alnan iilere ve irkete kar tavrlar sert olmutu.949 iler, yeni ie alnanlara kar hcum etmiler, meydana gelen atmada iki kii yaralanmt.950 ten karlan iilerin fkesi ayn meslek grubundan olan alanlarca da desteklendiinde bir hayli etkili olmaktayd. Galatada bir frn sahibi, altrd iileri kararak yerine yenilerini almaya altnda, ekmeki amelesinden bir grup frn basarak yeni ie alnanlar sopalarla kovalam ve almalarn engellemilerdi.951 Yine stanbul Bykderede bulunan ve bir talyana ait olan tula fabrikasnn iflas etmesi nedeniyle, fabrika sahibinin mevcut tulalarn piirilmesi ynndeki telkinlerine, fabrikada bulunan iiler tepki gstermiler, cretlerinin denmemesi durumunda almayacaklarn ve baka iileri de altrmayacaklarn belirtmilerdi.952 Grev iln etmeyen iilerden bazlar da ikayetlerini devlet byklerine ve zellikle de padiaha duyurmak iin giriimde bulunmaktayd. Bu yaklamda ama kendi durumlarn ortaya koyarak demenin yaplmas konusunda devlet mekanizmasn harekete geirmekti. Tersane-i mire iileri zaman zaman toplanarak saraya gitme teebbsnde bulunurlar, bu teebbs gvenlik kuvvetleri tarafndan geri evrilirdi.953 Hatta kimi zaman iiler deil de ii ailelerinin byk kalabalklar oluturarak cretlerin denmemesi nedeniyle perian olduklarn belirtip, padiahla grmeye altklar olurdu.954 Devlet ise kendi iyerlerinde alanlara kar sert denilebilecek nlemler almaktayd. rnein, Tersane-i mirede kargaalk kararak padiahla grmeye alanlarn derhal memleketlerine gnderilmesi kararlatrlmt. Cezaya mstahak olanlar ncelikle olaylara nayak olanlard. Bundaki amacn ise bir daha benzer durumun meydana gelmesini nlemek olduu belirtiliyordu.955
949 950

B.O.A, DH.MU. 97-2/15. 15 Mays 1326 (28 Mays 1910). Tanin, 22 Mays 1910 (4 Haziran 1910), s.3-4. 951 B.O.A, DH. EUM.VRK. 6/49. 8 Terinisani 1326 (21 Kasm 1910). 952 B.O.A, ZB. 391/91. 27 Terinisani 1323 (10 Aralk 1907). 953 B.O.A, rade Hususi, 1326/24, 23 ubat 1323 (7 Mart 1908). 954 B.O.A, rade Dhiliye, Nr:84397, 30 Mays 1304 (11 Haziran 1888). 955 B.O.A, rade Hususi, 1326, 5/16. 27 ubat 1323 (11 Mart 1909).

282

Buna karlk Bahriye Nazr bir deerlendirmesinde; Tersane-i mireden ii karmann zorluuna deinmekteydi. Nazr, ad geen yerde alan ii miktarnn azaltlmas gerektiini ancak,
bazlarnn tevikine kaplarak en kk bahane ile seslerini ykseltip barmakla zat- linizin kranlarn ekmee alm olduklarndan saylarnn azaltlmas mmkn olamamaktadr

diyordu. Ve yine Tersane-i mirede alan iilerin hemen hibir faydasnn olmadn, yaplmas gereken gemilerin yabanc firmalara yaptrlmasnn daha krl bir i olacan dile getiriyordu.956 Bahriye Nazrnn deerlendirmesine baklrsa iiler, yapm olduklar eylemlerin mkfatn almaktayd. Yani seslerini ykselttikleri taktirde taleplerini elde ediyorlar, bu giriimleri iten atlmalarna neden olmuyordu. Sadrazam, irket-i Hayriyede alma saatlerinin uzatlmasna kar gelenlerden n ayak olanlarn zmir, zmit ve Eskiehir gibi yerlere srgn edilmelerini emrettiyse de Zaptiye Nazr, bu maksatla tutuklanan yedi kiiden beinin stanbullu olmas nedeniyle perian olacaklarn belirtip, bunlarn bir daha irketin semtine uramamak zere ve kefalete balanmak suretiyle, iten karlmalarnn uygun olacan belirtti.957 Sadaretin bu teklife ne ekilde karlk verdii bilinmiyor ancak, bu kiilerin en azndan iten atldklarn syleyebiliriz. i hareketleri ierisinde nadiren de olsa iyeri tahriplerine rastlanmaktayd. Kavalada iverenin ii cretlerini drmesi, isizlik ve alk gibi nedenlerden dolay ok sayda ii ttn maazalarna saldrarak kap ve camlar krd. Kasabaya ttn iinde almak iin dardan ok sayda ii gelmi ancak, ttn piyasasndaki d nedeniyle iveren de ii cretlerini drm, bu durum iilerin isyan etmesine yol amt.958

956 957

B.O.A, Y.MTV. 298/9, 2 Mays 1323 (15 Mays 1907). B.O.A, ZB, 352/16, 11 Mart 1324 (24 Mart 1908). 958 B.O.A, Y.MTV. 272/107. 11 Mart 1321( 24 Mart 1905).

283

Modern anlamdaki ii hareketleri ierisinde deerlendirilebilecek olan bir baka eylem tr de makine krcl idi. XIX. yzyln balarndan itibaren balayan ancak ok seyrek olarak grlen makine krclna XX. yzyln balarnda da rastland. 6 Nisan 1907de bir Mslman ocuunun yaraland tramvay kazasnn ardndan bir grup Mslman stanbul Elektrik ve Tramvay letmesine ait tramvay vagonlarndan tanesini tahrip etmiti.959 1908 yl Mart ay banda Uakl kadnlarn giriimleri ise byk apl ve ses getiren cinstendi. nemli bir hal imal merkezi olan Uakta Mart aynn ortalarnda ounluu kadn ve ocuklardan oluan kalabalk bir grup, mekanik ve buharl yn eirme fabrikasn bast, fabrikalarda bulunan yn iplikleri yamalad, fabrikalarda bulunan makineleri de tahrip etti. Saylar 1500e ulaan kadnlar sokaklarda gsteri yaparak hak talebinde bulundular. Makineleri tahrip ettikleri dnlen kiiler askerlerce tutukland. Olaylar karsnda gstericilere kar yeterli tedbir almad gerekesiyle Uak Kaymakam Tevfik Efendi grevden alnd. Bir sre sonra tahrip edilen makineler tamir edildi ve yeniden faaliyete balad. Olay isiz kalma endiesi duyan Mslman kadnlarn tepkisiydi. ark Hal irketi, Mslman kadnlarn aleyhine olarak bir takm uygulamada bulunmutu. Buna gre irket, at tezgahlarda daha ok Ermeni ve Rum kadnlar altryor, bunun yannda fabrikalar kurarak, burada el emeini devre d brakyordu. Bylece elle yn temizleme, yn eirme ve boyama ii yapan Mslman kadnlarn ii elinden alnm oluyordu. Yine irketin bir baka uygulamas da kendi kurduu tezgahlarda sadece kendi retimi olan ipliklerin kullanlmasn istemesiydi. te Uaktaki kadn ve ocuklar bu sebepten dolay makine krcl olayna ba vurmulard. Kadnlar, makineyle retilen ipliin yasaklanmasn ve fabrikalarn yklmasn istemekteydiler.960

Yavuz Selim Karakla, Uakta Kadn Hal ilerinin syan (1908), Toplumsal Tarih, 99 (Mart 2002), s.54. 960 Donald Quataert, Machine Breaking and The Changing Carpet Industry of Western Anatolia 18601908, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, The Isis Press, stanbul, 1993, s.117-136.

959

284

zel iyerlerindeki eylem yapan iilere ise devlet daha farkl yaklayordu. Buralarda devletin ncelikli amac alma hrriyetini salamakt.961 Bylece hem iverenin ve hem de almak isteyen dier iilerin haklar korunmu oluyordu. Asayiin salanmas konusunda devlet, ncelikle olaylar yattrmak iin gvenlik kuvvetlerini olay mahalline sevk ediyor, ardndan eylemciler eer gerekiyorsa mahkemeye karlyordu. Osmanl Devletinin son dnemlerinde karlalan ii hareketlerinden biri de boykotlardr. Boykotlar bata mill bir mesele dolaysyla gndeme gelse de daha sonra, yllardr elde edilemeyen haklarn ve zlemeyen sorunlarn iiler lehine zlmesi iin bir ara olarak kullanlmt. 1908 ncesinde ve bu yldaki grev dalgasyla direni gc ve alkanln kendisinde bulan hamallar, Avusturya- Macaristan mparatorluunun Bosna ve Herseki Ekim 1908de igal etmesi nedeniyle harekete geti. Buras zaten Berlin Anlamasndan beri fiilen sz konusu devletin denetimi altnda bulunmaktayd. imdi; uzun yllar boyu Osmanl topra olan yerler ilhak edilmiti. Avusturyaya kar boykotun balamasna ttihat ve Terakki Partisi yanda basnda kan makalelerin etkisi byk olmakla birlikte, hareket fiilen medrese rencileri, ttihat ve Terakki Komitesi yeleri ile binlerce Trk, Rum ve Ermeninin Harbiye Nezareti nnde toplanmasyla balad. stanbuldaki geni halk kitleleri Avusturya mal almama ve Avusturya dkkanlarndan alveri yapmama eylemlerine giriti. stanbul ve Selanikteki liman iileri ile mavnaclarn Avusturya Lloyd Firmasna ait ykleri tamay reddetmesiyle boykot yaygnlat. Boykotun kuvvetlenmesinde Jntrklerin zel bir yeri vard ve hareket, oluturulan Boykot Sendikas tarafndan idare ediliyordu. Jntrkler kendi konumlarn glendirmek ve ilhaka kar olan halk tepkisini muhaliflerin eline brakmak istemiyorlard. Hamallar mavnaclarla ibirlii iinde hkmetin yapm olduu ar ve basklara
961

B.O.A, DH.D. 107/23, Lef:1. 28 Mart 1327 (10 Nisan 1911).

285

ramen Avusturya mallarn indirmeyi reddediyorlard. Bylece liman iilerine destek veren ttihatlar da hkmeti karlarna alm oluyordu. Gemilerden mal boaltma iine girienler de kar olanlarca engellenmekteydi. 962 Hamallar, 1909 yl balarna gelindiinde direnilerine hl devam ediyorlard ve iki devlet arasndaki anlama Meclis-i Mebusandan gemedike boykotu kaldrmayacaklarn belirtiyorlard. Hkmet hamallara szn geiremiyordu. Defalarca yaplan uyar ve giriimlere ramen tutumlarnda bir

deiiklik olmad. Hkmet Dersaadet Rhtm irketine daha nce iten karlan 42 hamaln yeniden ie alnmasn kabul ettirdi. Buna ramen iba yaplmad.963 Nihayet Osmanl-Avusturya barnn imzalanmas zerine 27 ubat 1909da boykota son verildi.964 Uzun sren boykot srasnda madd sknt ektikleri anlalan hamallar yararna baz etkinliklerin dzenlendiine dair haberlere rastlanyordu. Tanindeki Hamiyetli Hamallar balkl haberde hslatn yarsnn kazanlarn mill hisler urunda feda eden Dersaadet Rhtm Duba hamallarna terk edilmek zere fevkalade olarak Gen Zabit Yahut Kurban- stibdat adl piyesin Rumeli Hisar ttihat ve Teavn Cemiyeti amatrleri tarafndan sahnelenecei belirtilerek halktan, hamallarn bu fedakrlklarna kar yardmlarn esirgememeleri isteniyordu.965 Avusturya mallar ve firmalarna kar boykot, nemli bir liman kenti olan zmirde de oluturulan boykot sendikas aracl ile srdrld. lk balarda stanbuldaki kadar baarl olunamad. Ancak, Aralk ayndan itibaren daha etkili bir ynetimle gemilerdeki mallarn boaltlmas tamamen durduruldu. Buradaki ii eylemi de yine ttihat ve Terakki Komitesi tarafndan rgtlenmekteydi. iler anlamann imzalanmasna kadar direnilerine devam ettiler.966

962 963

Quataert, Avrupa ktisadi Yaylm, s.105-108. Quataert, Avrupa ktisad Yaylm, s.109-110. 964 Tanin, boykotu harb-i iktisadiye olarak nitelendirmi, bu yntemin tam bir baaryla sonulandn yazmt. Tanin, 14 ubat 1324 (27 ubat 1909), s.1. 965 Tanin, 18 Kanunevvel 1324 (31 Aralk 1909), s.4. 966 Quataert, Avrupa ktisad Yaylm, s.112-114.

286

Boykotun Avusturyaya karn etkin olarak uyguland bir baka yer de Trabzondu. Gmrk mdr ve ttihat ve Terakki Komitesi buradaki boykota nclk etti. Hristiyan ve Mslman tccarlarn katlmyla 13 Ekim 1909da boykot sendikas oluturuldu. Alnan karara gre; mavnaclar Avusturya irketi olan Lloyd irketine ait mallar tamayacakt. lerleyen dnemde yerli tccarlar pek scak bakmasalar da boykot liman iileri ve ttihatlarn abalaryla baarl olabildi. Mal tamak isteyen hamallar dvld, Avusturya mallar tahrip edildi.967 Avusturya mal tayan dier lkelere ait gemilerin de mal boaltmasna izin verilmemekteydi.968 Bu nedenle rnein Almanya Avusturyayayla birlikte Osmanl hkmetine bir muhtra vererek Trabzondaki hamal ve mavnaclarla ilgili ikayetlerini belirtmilerdi. Muhtray 3 Kasmda Trabzon vilayetine gndererek konu hakknda bilgi isteyen hkmet, aradan bir aydan fazla zaman getii halde hl bir cevap alamamt.969 Mavnaclar, baz kimselerin dier lke mallar arasna Avusturya mallarn kartrarak, almaya altklarn, her nereden yklenirse yklensin bu lkeye ait mallarn asla kabul edilmeyeceini belirterek durumun herkese bilinmesini istiyorlard.970 Trabzondaki boykot, Osmanl-Avusturya anlamasnn imzalanmasndan bir sre sonra 2 Mart 1909da tamamen sona erdi. i boykotlar eylem tr bakmndan Osmanl tarihinde bir ilk olmalyd.971 Boykotlarda ttihat ve Terakki yneticilerinin etkin rol oynamas liman iilerinin hareketi kendiliinden balatmadn gstermektedir. ttihatlarn desteini almalar, iilerin hkmete ve Avusturya firmalarna kar direnlerini artrmt. Hamallar, hareketlerini mavnac esnaf ile birlikte yrtt ancak, stanbulda onlardan daha erken sonlandrdlar. Yllarn biriktirdii sorunlarn ardndan boykot, hak elde etme asndan iyi bir frsat dourmutu. Boykot vesilesiyle hamallar daha
Quataert, Avrupa ktisad Yaylm, s.115-116. Kudret Emirolu, Trabzonda Avusturya Boykotu 1908, Toplumsal Tarih, 8 (Austos 1994), s.17-21. 968 Quateart, Avrupa ktisad Yaylm,s.116. 969 B.O.A, DH.MU, 50-1/15, 17 Kanunevvel 1325 (30 Kasm 1909). 970 Tanin, 2 Kanunevvel 1324 (15 Aralk 1908), s.3. 971 Tanin, boykotun Osmanl Devletinde ilk kez uygulanan bu yntem olduunu belirtmektedir. Tanin, 14 ubat 1324 (27 ubat 1909), s.1.
967

287

nce iten karlan arkadalarnn tekrar ie alnmasn salad. Mavnaclar ise yabanc mavnalarn almasn engelledi. Kendi iyerlerindeki bir takm sorunlarn zlmesi yannda liman iileri Avusturyaya verdirdikleri zarar sonrasnda bu lkenin anlamaya yanamasnda etkin bir rol oynayarak mill bir meselenin zmne de katkda bulunmu oldular. Hkmet kuvvetleri liman iilerine kar sert harekette bulunmadlar. Ancak, bazen yk tayan hamal dvenlerin tutuklanarak adliyeye sevk edildiklerine de rastlanmaktayd.972 Boykotlar stanbul, zmir ve Trabzonun yannda Selanikte973 de uyguland. Trabzonda Avusturyaya kar uygulanan boykot Bulgaristana kar da uygulanmaktayd. Tanindeki bir haberde Trabzon iskelesi mavnaclar sz konusu lkeye kar boykot yaplacan ve her nereden yklenirse yklensin bu lkeye ait eyalarn kabul edilmeyeceini ve karlmayacan belirtiyorlard.974 Bulgaristana duyulan tepkinin sebebi belliydi: Avusturya II. Merutiyetin ilnndan sonra Bosna-Herseki ilhak planlar yaparken Bulgaristann bamszln da destekliyordu. Nitekim Bulgaristan Avusturyann Bosna-Herseki ilhak ettii gn yani 5 Ekim 1908de Osmanl Devletinden ayrlarak bamszln iln etti. Ayn tarihte Girit Meclisi de Yunanistana katldn iln etti.975 Btn bu gelimeler liman iileri tarafndan tepkiyle karland. Daha sonra Karadeniz sahilindeki liman iilerinin Girit meselesi yznden Yunan gemilerine kar boykot balattklar ve bu erevede rnein, Erelide kmr tayan mavnaclarn Yunan gemilerine kmr yklememe karar aldklarna dair haberler gelmekteydi.976 Yunan gemilerine uygulanan boykotla ilgili bir dier bilgi de Beyruttan gelmiti. Bir grup tccar, 25 Haziran 1910 tarihinde Dahiliye Nezaretine yazdklar dilekede, Marsilyadan sipari ettikleri mallarn bir Yunan vapuruyla geldiini; ancak iki gnden beri karaya karlmasnn engellendiini belirttiler. Tccarlar mallarn, boykot ilnndan nce sipari edildiini ve Yunan mal olmadn, dolaysyla boykota tabi olmamas gerektiini, bu konuda
972 973

Mehmet Emin Elmac, 1908 Avusturya Boykotunda Liman ileri, Kebike, 5 (1997), s.160. Quataert, Avrupa ktisad Yaylm, s.105. 974 Tanin, 2 Kanunevvel 1324 (15 Aralk 1908), s.3. 975 Rifat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul, 1985, s.339-340. 976 Buna dair haberin kayna Ereli Kmr Mavnaclar Kethdas Kadirdi. Tanin, 29 Haziran 1910 (12 Temmuz 1910), s.2. Tanin, 30 Mays 1910, s. 2.

288

gerekenlerin yaplmasn istemekteydiler.977 Beyrut valisi ise, kayklarn, kendisinin yapt btn giriimlere ramen,Yunan gemisinden mal indirmeme konusunda srarc olduklarn, belirtmekteydi.978 Anlaldna gre kayklar, ittifak halinde Yunan gemisinden mal indirilmesini12 gnden beri engellemekteydi ve muhtemelen boykot bir sre daha devam etmiti.

V. DEVLETN TEDBRLER

HAREKETLERNE YAKLAIMI VE ALINAN

Devlet teden beri asayii bozucu gsteri, toplant ve benzeri hareketlere kar hassast. Osmanl bakentinde ve dier yerlerde meydana gelen toplu gsteriler ou kez ac sonla bitiyordu. Yenieri ayaklanmalar, Anadoludaki Celali isyanlar, devlet yneticilerinin hatralarnda derin izler brakmt. Bu sebeple toplu hareket eden gruplara daima pheyle yaklald. Bu kaygnn bir gstergesi olarak daha XIX. yzyln ortasna doru (1845) karlan Polis Nizamnamesinde polise, iilerin yapabilecei toplu gsterilere mdahale etme yetkisi tannyordu. XIX. yzyln son eyreinde art gsterip, II. Merutiyetin ilnnda byk bir patlama saladktan sonra I. Dnya Savann balangcna kadar dalgal seyir izleyen ii hareketlerine kar, devletin yaklamn temelde dnem hlinde incelemekte fayda vardr: II. Merutiyet ncesi, II. Merutiyetin ilnyla yasal dzenlemelerin olduu dnem ve 1914e kadar Merutiyet dnemi. II.Merutiyet ncesi Dnem: Bu dnem; II. Abdlhamitin ilk Osmanl Anayasasn yrrlkten kaldrmasndan sonra kii hak ve zgrlklerinin kstland bir dnem olarak bilinir. 1845 tarihli Polis Nizamnamesi, ii hareketlerinin nndeki en byk engel olarak durmaktadr. Buna ilave olarak devletin btn birimleri asayiin salanmas ynnde faaliyet gsterme abas ierisindedir. Bu dnem iin sorulmas ve cevaplandrlmas gereken bir takm sorular bulunmaktadr. Dnem gerekten ii tarihi asndan kara bir sayfa mdr?
977 978

B.O.A, DH.MU. 108-2/3, 12 Haziran 1326(25 Haziran 1910). B.O.A, DH.MU. 108-2/3, 22 Haziran 1326(5 Temmuz 1910).

289

iler ezilmi, hareketleri kontrol altna alnm ve tamamen sindirilmi midir? Devlet her ii hareketini sert bir ekilde mi sona erdirmektedir? ilerin hak arama hrriyetleri olmakla birlikte bu hakka nemli bir snrlama getirilmiti. st dzey bir polis yetkilisinin Bahriye Nazrna yazd tezkere;979 dnemdeki toplant, gsteri ve hak arama hrriyetinin snrlarn ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Konu, Tersane-i mire iilerinin topluca gsteri yapmalar vesilesiyle gndeme gelmiti. Tezkerede kanun ve nizamlar dairesinde herkesin haklarn koruma ve isteme amacyla devlet dairelerine bizzat ba vurabilecei, ancak, herhangi bir sebeple tamamen veya ksmen toplanmann kesinlikle yasak olduu belirtiliyordu. Halbuki bir sreden beri Tersane-i mire iileri, ara sra maa talebiyle Divanhane nnde, urada burada toplanmakta ve gsteri yapmaktayd. Yetkili, bu toplanma olaynn ileride baka yerlere de yaylacann ak olduunu belirttikten sonra, iilerin yine toplanmaya baladklarn dile getirip, zgrlklerin snrlarn bir kez daha vurguluyordu: Bunlarn mnferiden, hak talebinde bulunabilecekleri ancak, bu ekilde toplanmaya kanunen hak ve salahiyetlerinin olmad kendilerine etrafl bir ekilde hatrlatlmt. ilerin hak arama hrriyeti vard. stelik bu hrriyet yalnz iilere zg deil herkes iin geerliydi. Ancak, kanunlar kim olursa olsun gruplar hlinde veya topyekn deil tek tek mracata izin veriyordu. Toplant ve gsteri yaparak hak arama mcadelesinde bulunmak yasakt. Aslnda bu yasak yeni deildi. 31 Aralk 1879 tarihli bir belgede yine Terane-i mire iilerinin eskiden beri yksek makamlardan eitli isteklerde bulunmak istediklerinde topluca gidip gelmeyi alkanlk hline getirdikleri, halbuki durumlarn ifade etmek iin bir yere gittikleri zaman ileri gelenlerden birka kiinin temsilen gitmeleri gerektii vurgulanyordu.980 Anlalan daha sonra iilerin hak arama hrriyetlerinde biraz daha daralma meydana gelmiti. Her defasnda yasaklar dile getirilmesine ramen, bu yasaklarn nne geilemedi. Ne pahasna olursa olsun bir araya geliniyor, talepler yksek sesle dile
979 980

B.O.A, Y.PRK.ASK, 46/54, 12 Mays 1304 ( 24 Mays 1884). B.O.A, Y.PRK.ASK. 4/11, 17 Muharrem 1297 (31 Aralk 1879).

290

getiriliyor ve gsteriler dzenleniyordu. dare-i Mahsusann Azap Kapsndaki fabrikasnda alan iiler, grev iln ederek idareye gidip haklarn talep etmilerdi.981 dare-i Mahsusa iilerinden 40 akn kii denmeyen maalarn talep iin idare nnde toplanm ve Cevat Paann yakasna sarlrcasna saldrmlard.982 Tersane-i mire iileri 1900lerin bana gelindiinde bile topluca hareket etmekten geri kalmyordu. Sz konusu iyerinde alan iilerden 300-500 kadar ilerini terk etmi ve arp durmaktayd.983 Yine ayn yl Cibali Ttn fabrikasnda alan 2.000 kadar ii grev iln etmiti.984 Bu dnemde devletin yasaklamasna ramen ii hareketlerinin meydana gelmesi nasl aklanabilir? stelik bu II. Abdlhamit dnemiyse. Sorunun cevab iilerin neyi gze aldklar yahut devletin onlara davran tarznn nasl olduunun ortaya konmasyla anlalabilecektir. Toplant, toplu mracaat ve gsterinin yasak olmasna ramen bu fiili ileyenlere kar devletin tavr nasld? Olaylarda etkin rol oynayarak iileri grev ya da gsteriye tevik edenler derhal tutuklanyor, geri kalanlar ise kolluk kuvvetleri marifetiyle datlyordu. 24 Mays 1884 tarihinde gsteri yaparak Divanhane nne kadar gelen Tersane-i mire iilerinden bu ie nayak olan bir kii tutuklanm, kkrtclarn toplam ise 14 kii olarak tespit edilmiti.985 Daha sonra dare-i Mahsusa iilerinden olup Cevat Paaya kar sert bir giriimde bulunan iilerin lideri Tahir ile ona yardm eden 7 kii tutuklanmt.986 Sz konusu iiler devlete ait teekkllerde alyordu. Ancak, zel iyerlerinde alan iiler iin de ayn yasaklar sz konusuydu. stanbulda harmanda alan iiler cretlerin azl nedeniyle grev iln etmiti. ilerin, polisin uyarsyla ie balamasna ramen, grevde nclk yapanlar tutuklanmaktan geri kalmamt.987 Yabanc bir giriim olan Dersaadet Rhtm ve Dok ve Antrepolar
981 982

B.O.A, ZB. 7/9, 5 Mart 1307 (17 Mart 1891). B.O.A, ZB. 8/68. 13 Haziran 1307. (25.06.1891). 983 B.O.A, Y.PRK.EA. 50/87, 6 Temmuz 1323. (19 Temmuz 1907). 984 B.O.A, rade Hususi, 1324.S.1, 16 Mart 1322. (29 Mart 1906). 985 B.O.A, Y.PRK.ASK, 46/54, 12 Mays 1304 (24 Mays 1888). 986 B.O.A, ZB. 8/68. 13 Haziran 1307 (25 Haziran 1891). 987 B.O.A, ZB. 8/38, 14 Mays 1308 (26 Mays 1892).

291

irketinde alan hamallarn grevi sebebiyle yine greve tevik eden elebalar yakalanm, dierleri serbest braklmt.988 Grev ya da gsteriyi tertipleyen elebalar bazen bir daha yapmayacaklarna sz verip piman olmalar hlinde serbest braklyorlard. Harman iileri grevine nclk yapanlar pimanlk duyup aflarn istemeleri ve bundan sonra byle bir harekette bulunacak olurlarsa haklarnda iddetle muamele yaplaca hatrlatlarak serbest braklmt.989 iler her zaman sert mdahalelerle karlamyordu. Bunda onlara verilen szn yerine getirilememesi de etkiliydi. Uzun sredir cret alamad iin greve giden Tersane-i mire iilerine kar herhangi bir tutuklama ve iten atma meydana gelmemi, sadece bir aylk cretlerinin verilecei anlatlm olmasna ramen bu para denememi, grev devam etmiti.990 Tersane-i mire iilerine daha nce sz verildii hlde demenin belirtilen gnde yaplmamas onlarn topluca greve gitmelerine neden olmutu. Padiah iilere demenin yaplmasn ve bu gibi durumlara meydan verilmemesi iin geren tedbirlerin alnmasn istemiti.991 Ancak, eylemde bulunan kalabaln ounluu datlsa bile elebalar her zaman sadece serbest braklmyordu. Grev ve toplu gsteri yapanlara kar uygulanan en yaygn ceza iten atlma ve srgnd. Bylece dier iyerlerine yaylmasndan endie duyulan hareketlerin nlenecei dnlyordu. Dersaadet Rhtm ve Dok ve Antrepolar irketi hamallarnn grevine nclk edenlerden olduklar tespit edilen Kolba Mehmet b.Tahir, Hamdi b. Halil, Ali b. brahim ve Kasm b. brahim almakta olduklar ilerinden atlarak yerine yeni hamallar alnmt.992
988 989

B.O.A, ZB. 46/23, Lef:4, 29 Haziran 1907. B.O.A, ZB. 8/38, 14 Mays 1308 (26 Mays 1892). . 990 B.O.A, Y.PRK. 34/44, 11 Austos 1302 (23 Austos 1886). 991 B.O.A, rade Dhiliye, nr: 84582, 10 Nisan 1304 (22 Nisan 1888). 992 B.O.A, ZB. 46/23, Lef:2. 18 Haziran 1323 (1 Temmuz 1906).

292

Reji ttn fabrikas iilerinden drt kiinin iileri kkrttklar gerekesiyle iten atlarak srgn edilmeleri emri padiah tarafndan verilmiti.993 Yine Rum cemaatinden olup Reji fabrikasndaki iileri kkrtmalarndan dolay taraya srgne gnderilen kiinin daha sonra affedilerek stanbula dnmelerine izin verilmiti. Ancak, bu izin arta balyd. iler bir daha fabrikann semtine uramayacaklar ve herhangi bir ekilde kkrtmada bulunmayacaklard. Buna dair ilgin bir uygulama daha vard; kefalet sistemi.994 ilerin ie alnmasnda da kullanlan kefalet sistemi ii hareketlerini nlemede nadiren ba vurulan ve belki de etkili yntemlerden biriydi. Buna gre; iten atlan bir kiinin tekrar ie alnmas mmkn deildi. stelik alt eski iyerinin yanna yaklamas bile yasaklanyordu. Bunun iin iilerin kefil bulmas isteniyordu. stanbul dna srgn kararlar bazen bu ekildeki bir uygulamayla kent iinde oturma iznine dnebiliyordu. irket-i Hayriyede alan iilerden olup alma sresinin uzatlmasna kar klmasna n ayak olan yedi kiinin tutuklanarak stanbul dna zmir, zmit ve Eskiehir gibi yerlere srgn edilmeleri Sadrazam tarafndan emredilmise de bunlardan beinin stanbullu olmas nedeniyle iten karlmalar ve iyerinin semtine bir daha uramamak zere kefaletle serbest braklmalar Zabtiye Nazr tarafndan teklif edilmiti.995 Yine Tersane-i mire iilerinden olup greve nclk eden be kiinin, memleketlerine gnderilmesi padiaha emredilmi, bunlardan drd memleketlerine gnderilmekle birlikte geri kalan be kiinin ailelerinin stanbulda bulunmas sebebiyle, memleketlerine gnderilmeyip, kefalete balanarak iyerine yaklamamalar artyla burada kalmalarna izin verilmesi istenmekteydi.996 1906 yl Nisan aynda Tersane-i mire iilerinin sk sk ilerini terk ederek grev yapmalarndan ve serkee hareket etmeyi alkanlk hline getirenler hakknda yaplmas gerekenlerin grlmesi iin bir komisyon oluturulmutu. Komisyon, yakn dnemde grev yapan ve iiyi greve tevik eden 9 kiiyi tespit ederek bunlarn,
993 994

B.O.A, rade Hususi, 1324.S.12, 17 Mart 1322 (30 Mart 1906). B.O.A, ZB. 381/48, 24 Nisan 1323.(7 Mays 1907). 995 B.O.A, ZB. 352/16, 11 Mart 1324 (24 Mart 1908). 996 B.O.A, Y.PRK.ASK. 248/46.Lef:1, 25 Haziran 1323 (8 Temmuz 1907)

293

bundan sonra grev yapacaklara rnek olmas iin iten karlmasna karar vermiti. Bu iilerin yalnz iten atlmalarna deil, ayn zamanda birikmi cretleri dendike Zabtiye Nezaretiyle ibirliine gidilerek memleketlerine gnderilmelerine de karar verildi. Bundan baka eyleme ikinci derecede katlm olan 23 kiinin ise bir daha ie alnmamak zere iten karlmasna karar verildi.997 Yine ayn iyerinde alan iilerden toplanarak mracatta ve yolsuz harekette bulunanlara emredilmiti. nclk
998

edenlerin

memleketlerine

gnderilmesi

padiaha

Devlet otoritesinin son derece hassas olduu konu toplu hareket edilmesiydi. 29 Mart 1906 tarihli bir belgede Cibali Ttn fabrikas iilerinin grev iln ettikleri ve bir gn sonra topluca Reji daresine mracaat edecekleri haberi alnmt. Bunun zerine ii istekleri dikkate alnarak bir ekilde memnun edilmeleri iin devlet kendi payndan den bir deme yaplabileceini ancak, asla toplanamayacak ve mracaat edemeyeceklerini, iilerin byle bir hareketine izin verilmemesi gerektii belirtildi.999 Devlet, iverenin kendisi olmas durumunda iilere dnk cezalar daha kolay verip uygulayabiliyordu. zel iyeri alanlar da devletin bu yaptrmn dnda kalmyor, devlet mdahalesiyle iiler iten atlabiliyordu. rnein, ark Demiryollarnda sendika kurma faaliyetine katlanlardan bazlar Bulgar komitesine yardm edebilecekleri endiesiyle iten kartlmt.1000

997 998

B.O.A, Y. MTV. 285/57. 9 Safer 1324. (3 Nisan 1906). B.O.A, rade Hususi, 1326, 5/16. 8 Safer 1326 (11 Mart 1908). 999 B.O.A, rade Hususi, 1324.S.1, 16 Mart 1322 (29 Mart 1906) . 1000 B.O.A, Y. MTV. 311/153, 26 Cemaziyelevvel l326 (25 Haziran 1908).

294

Toplant ve gsteri yasa ihllinin ou kez iiler iin pahalya mal olmas, zor durumda kalan ailelerin harekete gemesine neden oluyordu. Amele cretlerinin denmemesinden dolay fakr u zaruret iinde olduklarn belirten Feshane-i mire iilerinin ailesi, saylar 100den fazla olduu halde saraya doru yrmler ancak, gvenlik kuvvetlerinin nlerini kesmesiyle durumlarn anlatan bir dilekeyi padiaha ulatrmlard.1001 Frn iilerinden olup bota bulunan fakat almakta olan dier iileri grev iin kkrtan 48 Ermeni ve Rumun, asayiin temini erevesinde Trabzon tarafna giden dare-i Muhsusa vapuruna bindirilerek gnderilmesi teklif edilmiti.1002 Netice itibariyle II. Merutiyet ncesinde devletin ii hareketlerine yaklam yasaklaycyd. Devlet otoritesinin, bir takm ii hareketlerini engelleme ynnde etkin ve kararl bir ynetim sergilese de bunda tamamen baarl olduu sylenemez. Kii hak ve zgrlklerinin kstlanmasyla grev saysnn azalmas arasnda doru orant olmad aktr. II. Abdlhamitin btn saltanat boyunca belirli aralklarla grevler devam etmi, ancak tamamen ortadan kaldrlamamtr. Bunda ekonomik zorluklar nedeniyle devletin iilere hak ettii creti verememesinin de rol olsa gerektir. nk, iiler hareketlerinde ou kez daha fazla cret talebiyle deil, birikmi olanlar almak amacyla eylemde bulunmutu. Bu da devletin iilere bir daha grev yapamayacak derecede bir yaptrm uygulamasn engellemi olmaldr. Nitekim iverenin devlet olmas hlinde bile her zaman, ii iin kt sonulanan yaptrmlara ba vurulmamaktayd.

II. Merutiyet Dnemi:

II. Merutiyet ncesinde aralklarla seyreden

grevler, Hrriyetin ilnyla birlikte grlmemi bir ekilde patlak verince nceleri iveren kesiminde olduu gibi devlet yneticilerinde de bir aknlk meydana geldi. Yeni dnemde alan kesim eskiye nispet edercesine faaliyet ierisine girdi. in dorusu ttihat ve Terakki yneticileri de ilk bata alan kesimi kendi yanlarnda
1001 1002

B.O.A, rade Dhiliye, nr:84397, 30 Mays 1304 (11 Haziran 1888). B.O.A, Y.PRK.H. 3/48. Lef:1, Lef: 3. 23 Terinievvel 1306 (5 Kasm1890).

295

grmekten mutluluk duydular. Ne var ki grevlerin birbirini takip etmesi ve ticaret, ulam ile aydnlanma hizmetlerinde aksamalar meydana gelmesi, yneticileri tedbir almaya zorlad. Grevlerin balad dnemlerde yetkililer grevi, alan kesimin bir hakk olarak deerlendirdiler. Zira yllardr bask dnemi altnda yaayan ynlar hrriyete hasret kalmt. imdi henz hrriyete kavumuken eski dnemdeki yasakl andran bir uygulamaya girmek olmazd. Bu nedenle grevler karsndaki ilk tepkiler zgrlklerin gvence altna alnmasyla ilgili oldu. Nasl ki iilerden bir ksmnn grev yapma hakk varsa dierlerinin de alma hakk vard ve bu engellenmemeliydi. Yeni dnemde yneticiler bu noktaya dikkat ektiler ve almak isteyenlerin alma serbestisinin salanmas gerei srekli vurguland. Bylece grev yapanlarn dierlerini bask altna alarak almaktan men etmesi engellenmek isteniyordu. Daha hrriyet sarholuunun yeni balad gnlerde grev veya grev ihtimali haberleri yneticileri olaylar karsnda tedbir almaya ve fikir beyan etmeye zorlad. Reji ttn fabrikas mdr, iilerin grev iln ederek baz giriimlerde bulunacaklar ve Reji idaresine giderek gsteri yapacaklarna dair Dhiliye Nezaretine mracaat etmiti. Dhiliye Nezareti iilerden isteyenin ilerini terk edebileceklerini veya alabileceklerini, buna hkmetin bir ey diyemeyeceini, ancak, iilerin fabrika binas ve oradaki mallar tahrip yolundaki hareketlerine meydan braklmas uygun olmayacandan zabtaca bir uygunsuzlua meydan braklmamak zere oralarn uygun ekilde gzetim altnda tutulmas ve gerektiinde askerden de yardm talep edilerek asayiin korunmas gereini bildirmiti.1003 Hrriyetin ilnndan sonra en etkili grevler demiryollarnda meydana gelenlerdi. ark Demiryollarnda yaplan grevden dolay Dhiliye Nezaretinin alma hrriyetiyle ilgili yapt deerlendirme ilgi ekicidir. Dhiliye Nazr;1004
1003 1004

B.O.A, ZB, 24/14, 28 Temmuz 1324 (10 Austos 1908). Anadolu Demiryollar genel mdr Msy Hugueninin bir gn nce yeni Dhiliye Nzr Hakk Beyi ziyaretle tebrik ettii haber verilmekteydi. kdam, 14 Austos 1324 (27 Austos 1908), s.2. Dolaysyla bu dnemde grevlerde alnacak tedbirler ve ii zgrl ile ilgili yorumlar yapan kii henz bakan olan Hakk Beydir ve byk bir ihtimalle de ttihatdr.

296

Kanun- Esas mucibince herkes hukuk- hrriyetine mlik ve u kadar ki herin hukuk- hrriyetine tecavz etmemekle mkellef olup, amele tatil-i egalde muhtar iseler de almak isteyenleri mene bir vechile salahiyetleri olamayaca

nn ak olduunu belirtiyordu. Yani demir yolunda alan iiler kendi haklarn koruma adna grev yapabilirler, fakat bakalarnn almasn engelleyemezlerdi. Bu nedenle nakliyatn durmamas ve asayiin temini asndan gerekli tedbirlerin alnmas Zabtiye Nazrna bildirilmiti.1005 Halbuki Dhiliye Nazr ayn gn Zabtiye Nezaretine yazm olduu yazda Merutiyetle ynetilen baz devletlerde dahi imendifer memurlaryla iilerinin grev yapmalarnn yasak olduundan bahsediyordu.1006 Merkezden Selanike gnderilen telgrafta da almak istemeyen iiye bir ey denemezse de almak isteyen dier iiye mani olmalar tecviz olunamayacandan gerekli tedbirlerin alnmas istenmekteydi.1007 Anadolu Demiryolu alanlarnn genel mdr Huguenini mdr olarak tanmadklarna dair Dhiliye Nezaretine gelen bilgi zerine alma hrriyeti ile iveren hrriyeti hakknda Nazr, devlet grevlilerine ynelik nemli deerlendirmelerde bulunmutu. Yazmalarda hrriyetlerin dayana bakmndan srekli olarak Kanun- Essye vurgu yapan Nazr, herkesin kendi haklarn korumaya hrriyeti olduu gibi bakalarnn haklarna tecavz etmemekle de ykml olduunu belirtiyordu. Nazr, Anadolu Demiryollarnda alan ii ve memurlarn durumlarnn iyiletirilmesi veya kr ve kazan yollarn isteme konusunda nasl haklar varsa, Osmanl Devletinin kanunlarnca kurulmu bir ahs- manev olan Anadolu irketinin de mdrlkte emin ve ehil kabul ettii kiileri altrmaa o ekilde hakknn olduunu sylyordu. alanlarn bu adan irketin ilerine mdahale etmemesi gerektii, mdahale edenler hakknda gerekli kanun ilem yaplarak mahkemeye sevk edilecekleri belirtildi.1008 Nitekim Huguenini alanlarn istememek gibi bir kstahlklarnn hkmet tarafndan asla dikkate alnmayaca, bunlardan herhangi bir tecavzde bulunanlara iddetle

1005 1006

B.O.A, ZB. 25/6, Lef:3, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). B.O.A, ZB. 25/7, 18 Austos 1324(31 Austos 1908). 1007 B.O.A, B.E.O, Selanik Giden Evrak, nr: 254126. 21 Austos 1324 (3 Eyll 1908). 1008 B.O.A, ZB. 25/6, Lef:2. 17 Austos 1324 (30 Austos 1908).

297

hadlerinin bildirilecei, hkmete kararlatrlm ve mdr gvenlik kuvvetlerinin korumas altna alnmt.1009 Bylece daha grev olaylarnn henz younlamaya balad bir dnemde alanlara, giritikleri eylemlerde snrsz bir zgrle sahip olmadklar hatrlatld. Devlet grevler karsnda tavrn daha net bir ekilde ortaya koymaya balad. Yetkilileri alma hayatndaki hrriyetlere snr izmeye sevk eden nedenler arasnda sermaye sahiplerinin basks nemli rol oynad. nk, ark Demir yolu grevinden dolay irket sahipleri derhal hkmete bavurmu ve gerekli tedbirlerin alnmasn istemiti.1010 Anadolu Demir yolu mdr en ufak bir sorundan dolay hkmete ba vuruyordu. Yaplan grevlerden yalnz irketler deil, devlet, tccar ve dier vatandalar da olumsuz ynde etkileniyor, zarar ediyordu. Ayn zamanda alma hrriyetiyle ilgili deerlendirmelere rastlanan gazete haberleri de devleti tavr almaya sevk eden nedenlerden biriydi. ttihat ve Terakki yanls yayn yapan Taninin yorumlaryla st dzey kamu grevlilerinin yapm olduu baz yorumlar ayn kalemden kmasna benzerlik gsterir. stanbul limanlarndaki vapur iilerinin grev haberini duyuran sz konusu gazete, haberin devamnda zetle u deerlendirmeyi yapmaktayd: Gemilerde alan ii grev yapabilir fakat almak isteyen dier iilerin i grmesini engellemeye hakk yoktur. Zira, her ferdin hrriyeti dier fertlerin haklar ile snrldr. Halbuki grev yapan ii rhtm zerinde almak isteyen hamallarn ileriyle uramasna bir takm tehditlerle engelleme yapmaktadr. Hkmet ahs hrriyetlerin her trl etkiden, saldrdan uzak tutulmasn temin ile ykml olduundan, almak isteyen iinin serbeste almasn her ne ekilde olursa olsun temin etmek grevi zaptiyeye der. Bu konuda Nezaretin dikkatini ekeriz.1011 Haber ve yorumun demiryollaryla ilgili giriimlerde bulunulmasndan daha nce olmas, basnn yneticiler zerinde etkisi olabileceini gstermektedir.

1009 1010

B.O.A, ZB. 325/34, 19 Austos 1324 (1 Eyll 1308). B.O.A, ZB. 25/6, Lef:3, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). 1011 Tanin, 1 Austos 1324 (14 Austos 1908), s. 4.

298

Bu durumda gerekli tedbirlerin alnmas konusunda giriimde bulunulmakta, iilerin grev yapmas doal bir hak olarak kabul edilmekte, ancak ii-iveren arasndaki sorunlarn ne ekilde sonulandrlacana dair henz bir yasal dzenlemeden bahsedilmemekteydi. eitli iyerlerinde alma hrriyetine yaplan mdahalelerin n alnmaya alld veya alnd. Hkmet, grev meydana gelen yerlerde almak isteyenlerin hrriyetlerini salama giriimi erevesinde yeteri kadar gvenlik grevlisi bulundurmakta ve gerekli tedbirleri almaktayd. Kavsala fabrikalarnda 600 kadar ii greve gitmi, bunlardan 15 tanesi almak isteyenleri engellemekteydi. Bu nedenle yeteri kadar gvenlik grevlisi gnderildi.1012 Yine baz yerlerde grev yaparak bakalarnn almasn da engelleyenlere kar tutuklama emri verilmekteydi.1013 Samsunda grev yaparak almak isteyenleri engelleyen iilere kar asker birlikler sevk edilmi, ancak askerler iileri datmakta baarl olamamt.1014 Bykderedeki Tula Fabrikas iisinden 6-7 kiinin nayak olarak almak isteyen dier iileri engellemekte olduklar haber verildiinden hemen yeterli sayda memurla fabrikaya giderek ve gerekirse mahall karakoldan da asker alarak sz konusu iileri almaktan men edenler kimler ise bunlar mtecaviz olduklarndan haklarnda kanun ilem yaplmak zere tutuklanmalar istenmekteydi.1015 Devletin yetkili birimleri almak isteyen iilerin haklarn korurken, ayn zamanda iyeri sahiplerinin zararn da nlemi oluyordu. Devlet adamlar zaman zaman hem iveren ve hem de alan kesimden bir ksmnn menfaatine olmak zere bunlar arasndaki uyumazlklara zm getirme noktasnda arabuluculuk roln de stlendi. ark Demiryollarndaki grevlerde iilerle irket arasnda arabuluculuk rol devlet yetkililerindeydi. Grev devam ederken bir taraftan irket yetkilileri dier
1012 1013

Tanin, 22 Austos 1324 (4 Eyll 1908) , s.4. B.O.A, ZB. 621/24. 6 Austos 1324 (19 Austos 1908). 1014 kdam, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s. 2. 1015 B.O.A, ZB. 622/106, 26 Eyll 1324 (9 Ekim 1909).

299

yandan iiler devlete ba vurdular.1016 ark Demiryollar mdr, Zabtiye Nazrnn yanna giderek demiryollar alanlar vekilleri de arlm ve uzlatrma iin gayret edilmise de taraflarn istek ve iddialar arasndaki farkn pek byk olmas nedeniyle ihtilafn ortadan kaldrlmas mmkn olmamt.1017 Bunun zerine tekrar ad geen direktrler, Nafia Hukuk Maviri Ohannis, imendfer Komiseri Esad Bey ve Zabtiye Nazr Sami Paann bir araya gelmesiyle mzakerelere devam edilmiti.1018 Taninde kan bir haberde Anadolu Demir yolu alanlar ile irket arasndaki ihtilafn Zabtiye Nazrnn gayret ve yardmlaryla zld, alanlarn cretlerinin artrld belirtilmekteydi.1019 Grevlerin nlenmesi ve taraflar arasnda uzlama salanmasn temin iin bazen eski yneticiler de devreye sokulmaktayd. Balya-Karaaydn madenleri iisinin grevi zerine blgeye Karasi eski mutasarrf Mehmet Ali Bey grev olaylarnn incelenmesi iin Sadrazam tarafndan gnderilmiti.1020 Mehmet Ali Bey iilerin ie balamalarn salayamad. in bir baka yn de buradaki maden iilerinin grevin halli konusunda hkmete deil de ttihat ve Terakki Partisine ba vurmasdr. Mehmet Ali Beyden sonra partinin atad Sudi Beyde blgeye geldi. kisinin giriimiyle grev sona erdi.1021 Hakikaten II. Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde iilerle iveren arasndaki uyumazlklarn zmnde ttihat ve Terakki Partisi yetkililerinin de etkin rol oynadklar grlmekteydi. Halen bir ok eski yneticinin i banda bulunmas iilerin devlete gre partiye daha gvenle bakmalarnn nedeni olabilir. Ekmeki amelesinin yevmiyelerinin artrlmas talebiyle ttihat ve Terakki komitesine dileke verecekleri bildirilirken Reji iileri de ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan gnderilen Selim Srr ve Salim Beylerin almalaryla ilerine balamlard. stanbul frn iilerinin grevleri de ttihat ve Terakkiden Seyfi Beyin

1016 1017

kdam, 7 Eyll 1324 (20 Eyll 1908), s. 2. Tanin, 7 Eyll 1324 (20 Eyll 1908), s.7. 1018 kdam, 8 Eyll 1324 (21 Eyll 1908), s.3. 1019 Tanin, 5 Eyll 1324 (18 Eyll 1908), s.2. 1020 kdam, 22 Eyll 1324 (5 Ekim 1908), s.3. 1021 Sencer, Trkiyede i Snf, s.194-195.

300

giriimleriyle ve cret art salanarak sonulanmt.1022 Aydn Demir yolu grevi srasnda iilerden birinin lmesi ve nn de yaralanmas zerine ttihat ve Terakki ynetimi arabulucu olarak Hrriyet Kahraman Enver Bey ve arkadalarn blgeye gndermiti.1023 Anadolu Demir yolu iileri irket hakknda ikayette bulunarak hak ve menfaatlerinin temini iin Nafa Nezaretine vermek istedikleri ikayetname, ttihat ve Terakki Partisi yneticilerinin bu gibi mevzularn Meclis-i Mebusann birleiminden sonra konuulaca gerekesiyle engellenmiti.1024 ttihat ve Terakki yneticileri iktidara gelilerinin daha ilk balarnda ok sayda grevin meydana gelmesi ve asayiin bozulmasndan endie duyuyorlard. Asayi bir ekilde salanmalyd. Grevcilerin gsterilerde yabanc lke bayraklar amalar parti yneticilerinin endielerini artrd. zmirdeki grevcilerin yabanc bayrak amas zerine yaynlanan bildiride; sz konusu bayraklarla yaplan gsterilerin sona ermesi gerektii, zira bu durumun hkmeti byk bir sorumluluk altna soktuu, eer devam ederse hkmet ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin verecei emirler dorultusunda silahl g kullanlaca belirtilmekteydi.1025 Nitekim her gn bir yenisi patlak veren ii hareketlerine kar eski dnemdeki uygulamalar aratmayacak yntemlere bavuruldu. Haydarpaa Rhtm zerinde ina edilmekte olan istasyonda alan iilerin irket mdrne cretlerinin artrlmasn, aksi taktirde grev yapacaklarn belirtmeleri zerine mdr, durumu yetkililere bildirmi bu haberden sonra gvenlik kuvvetleri olay mahalline sratle sevk edilmi ve gerekli tedbirler alnmt.1026 Zonguldak ve Erelideki iilerin grev iln ederek madenlere saldrmas zerine blgeye yeteri kadar asker birlik gnderilmi ve esef verici bir durum meydana gelmemiti.1027

1022 1023

Sencer, Trkiyede i Snf, s.178. ve s.182, Karakla, 1908 Grevleri, s.202. 1024 Tanin, 31 Temmuz 1324 (13 Austos 1908), s. 4. 1025 Karakla, 1908 Grevleri, s.203. 1026 kdam, 15 Austos 1324 (28 Austos 1908), s.3. 1027 kdam, 14 Eyll 1324 (27 Eyll 1908), s.3.

301

Aydn demir yolu hattnda ise atma meydana gelmiti. Aydn demir yolu alanlarnn talepleri irket tarafndan kabul edilmeyince katarlardan birini hattan karmlar, zerlerine gnderilen mfrezeye kar silah kullanmlar, meydana gelen atmada bir grevci lm de yaralanmt. ilerin kzgnlkla hareket ettikleri ve istasyon yakma giriimlerinin gvenlik kuvvetleri tarafndan nlendii de blgeden alnan haberler arasndayd.1028 Aslnda olay treni yoldan kararak hasara yol aanlarn istasyona hapsedilmesi ve arkadalarnn serbest braklmasn talep eden iilerin yapt giriimin engellenmesi zerine blk zabitine kar iiler tarafndan ate almasyla meydan gelmiti.1029 alanlar ayn zamanda telgraf hatlarn keserek haberlemeyi de engellemilerdi.1030 Olaylar karsnda devlet tpk dier yerlerde olduu gibi asayiin salanmas erevesinde olay yerlerine yeteri kadar gvenlik grevlisi sevk etmiti.1031 ark Demiryollarnda grev iln edilmesi zerine grev mahallinde gerekli yerlere yeteri kadar gvenlik grevlisi yerletirilmiti.1032 Hat muayenesi iin Ayastefanos Kyne giden demir yolu yaralayan 20 ii Ayastefanos memurlarna engel olup, mhendisi Kynde tutuklanarak gzaltna alnmlard.1033

stanbul Rhtmnda alan hamallarn grev yapmasna nayak olarak tecavz giriiminde bulunan on kii tutuklanm dierlerine de iddetli nasihatte bulunulmutu.1034 Bazen grev duyumu zerine polise nceden mdahale edilerek, grev nleniyordu. Yedikule Gazhanesinde alan iiler cretlerinin artrlmas amacyla greve teebbs etmiler ancak, polis tarafndan gerekli tedbirler alnarak grevin meydana gelmesi nlenmiti.1035 Devlet bu dnemde de tpk II. Merutiyet ncesinde olduu gibi kkrtclarn peindeydi. ark imendifer irketi alanlarn greve tevik eden bir
1028 1029

kdam, 22 Eyll 1324 (5 Ekim 1908), s.3. Tanin, 20 Eyll 1324 (3 Ekim 1908), s.8. 1030 kdam, 20 Eyll 1324 (3 Ekim 1908), s.3. 1031 kdam, 17 Eyll 1324 (30 Eyll 1908), s.3.
1033 1034

B.O.A, ZB. 621/120, 23 Austos 1324 (5 Eyll 1908). Tanin, 7 Austos 1324 (20 Austos 1908), s.4. 1035 B.O.A, ZB. 326/117, 15 Austos 1324 (28 Austos 1908).

302

kii trenle Bulgaristana gnderilmi, ancak ayn ahs Edirnede tekrar ayn giriimlerde bulunmutu. Ad geen kkrtcnn tutuklanmas emri verildi.1036 Bundan bir gn sonra da yine Dhiliye Nazr, Bulgaristanda sosyalistlik fikrini yayan yedi kiinin Osmanl snrlarn geecei eklinde haber alndn, bunlarn Osmanl snrlarna giriinin kesinlikle yasaklanmasn, sz konusu kiilerin demiryollar ve dier messeselere girerek alanlar greve tevik etmelerinin engellenmesini istemekteydi.1037 Yine ayn demir yolunda iileri greve tevik eden Davidyan isimli ahs Filibeden stanbula derhal tutuklanmas emri verildi.1038 Devlet her ne kadar grevcilere kar zaman zaman sert tedbirlere bavursa da grevcilerin hedefleri devlet deildi. iler, kendi durumlarnn dzeltilmesini istiyordu. Mecbur kalmadka atmaya girmekten kanyordu. Grev ilan etmi olan ark demiryollar alanlarna, hkmet tarafndan Edirneye vagon silah ve cephane ile 15 gvenlik grevlisi sevk olunaca beyan edildiinde alanlar, yaptklar grevin irketin zulmne kar taknlm bir hareket olup, hkmete her zaman hizmet ve yardm edeceklerini, istendii an asker sevkyat ve saire iin hizmete hazr olduklarn ifade etmilerdi.1039 Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun-u Muvakkat ve Sonras (1914e Kadar): Devlet yetkililerinin ilk nceleri grevleri pek ciddiye almadklar sylenebilir. nk grevlerle ilgili bir deerlendirmede; lkede alanlar ile baz erbab- sanayinin tatil-i egal eylemesi gibi hadiseler meydana gelmise de sratle anlama yoluna gidildiinden ve Osmanl Devletindeki ii hareketlerinin Avrupadaki genilikte ve mahiyette olmadndan bahsedilmekteydi.1040 Ancak, Temmuz sonlarnda balayan grev dalgasnn Eyll ay ortalarna gelindiinde cidd polisiye tedbirlere, uyar ve tutuklamalara ramen devam ediyor olmas, yneticilerin tedirginliklerini artrd. zellikle yabanc sermaye yatrmlarndaki ii
1036 1037

gelmi, tekrar Filibeye dnerken

Edirnede trenden inerek alanlar i brakmaya tevik etmiti. Bu kiinin de

B.O.A, ZB. 325/121, 17 Austos 1324 ( 30 Austos 1908). B.O.A, ZB. 25/7, 18 Austos 1324 (31 Austos 1908). 1038 B.O.A, ZB. 621/88, 16 Austos 1324 (29 Austos 1908). 1039 Tanin, 7 Eyll 1324 (20 Eyll 1908), s.7. 1040 B.O.A, HR. HM. O, 40/9, 25 Austos 1324 (7 Eyll 1908).

303

hareketleri, irket yetkililerinin hkmet nezdinde giriimde bulunarak, bask yapmalarna yol at. Demir yolu, tramvay, aydnlatma ve deniz ulam gibi daha bir ok sektrdeki grevler yalnz irketleri deil, vatandalar ile devleti de byk lde etkilemeye balad. Grevlerin srmesi, demiryollarnda irket sahiplerine devlet tarafndan kilometre garantisinin verilmesi nedeniyle, devletin zarar etmesine de yol aacakt. Anadolu Demiryollar ile ark Demiryollar irketlerindeki grevler, tama ve ulama byk darbe vurdu. Aydn demir yolu grevi ise, i kesimlerden kyya tarm rn nakliyatn olumsuz ynde etkiledi. Gerek devletin yarar, gerek sermayedarlarn ticar karlar ve basks ve gerekse halkn maduriyeti sebebiyle cidd yasal tedbirler alma yoluna gidildi. Yasal dzenleme ihtiyac ortaya knca Ticaret Nafa Nezareti bir tezkere hazrlayarak ura-y Devlete sundu. Arkasndan Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat olarak adlandrlan kanun hkmndeki kararname, ura-y Devlet Tanzimat Dairesinde grldkten sonra dier prosedrler tamamlanarak 5 Ekim 1908de kabul edildi ve iki gn sonra da Takvim-i Vekayide yaynland.1041 ura-y Devlet Tanzimat Dairesince hazrlanan gerekesinde1042

kararnamenin karlma nedeni ve dayana aklanmaktayd. Ticaret ve Nafa Nezaretince hazrlanan tezkereye deinilerek, demir yolu irketlerinde alan memur ve mstahdemler tarafndan yaplan grevler (tatil-i egal) zerine tamann (mnakalt) sekteye uramamas erevesinde irketlerce bunlarn maa ve gndeliklerinin artrlmas iine giriilerek durumun nnn alnd hlde bundan cret alan baz kiilerin tekrar tatil-i egale kalktklar irketler tarafndan haber verildii belirtilerek kararnamenin karlma nedeni dile getiriliyordu. Kararnamenin dayana ise ura-y Devlet mazbatasnda;

1041 1042

Glmez, Trkiyede alma likileri, s.291. Zafer Toprak, 1909 Tatil-i Egal Kanunu zerine, Toplum ve Bilim, (Bahar 1981), s. 148-149.

304

Kanun- Esasnin 36. maddesinde Meclis-i Umumnin mnakit olmad zamanlarda emniyet-i umumiyeyi halelden vikaye iin bir zaruret-i mbreme zuhur ettii takdirde Kanun- Esas ahkmna mugyir olmamak zere Heyet-i Vkela tarafndan ittihaz olunacak kararlarn b irade-i seniyye muvakkaten kanun hkm ve kuvvetinde olaca

belirtiliyordu. Yani, anayasann 36. maddesi gereince Meclis-i Umum toplantda olmad zamanlarda zaruret ortaya ktnda anayasaya aykr olmamak kaydyla Heyet-i Vkela, geici bir sre iin kanun hkmnde kararname karabilecekti. Kararname, padiahn onayndan geecekti ve konuyla ilgili kanun yaplncaya kadar yasa hkmnde olacakt. Kararname hkmleri ne getiriyordu? Yasal dzenleme lkedeki btn iveren-ii mnasebetlerini dzenleyen bir ierie sahip deildi. Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat1043 hkmetten ruhsat veya imtiyaz alarak kurulmu demir yolu, tramvay ve liman muamelatyla aydnlatma ii gibi umuma mteallik bir hizmet ile ykml olan her nevi irketlerle, mstahdemn ve amelesi arasndaki ilikileri dzenliyordu. Sz konusu irketlerdeki ii ve dier alanlar arasnda alma artlarna dair bir anlamazlk meydana geldiinde, uyumazla neden olan konularn zmne zemin hazrlanyordu. alan kesim, iverenle arasndaki ihtilaf konularn Ticaret ve Nafa Nezaretine bildiriyordu. Bu arada alanlar ile irket sahipleri er vekil tayin ediyorlar, bu vekiller Nezaret tarafndan tayin edilen bir memurun bakanlnda anlamazlk konularna zm aryorlard (m.1, 3, 4). Uzlama salanmas durumunda taraflar ve reisin imzalarn tayan bir zabt hazrlanacakt (m.5). Eer taraflar arasnda bir uzlama meydana gelmezse amele ve mstahdemn terk-i hizmette muhtar oluyordu. (m.6). zerinde uzlama salanan konulara irketin uymamas durumunda para cezas takdir ediliyordu. Aslnda yasal dzenlemenin en nemli maddelerinden biri sekizinci maddeydi. Buna gre sz konusu irketlerde tevik ve tehditle ve zor ve iddet kullanarak sendika kuran ve hizmetin durmasna sebebiyet veren veya bunlar tevik eden heyetlere dahil bulunan veyahut dierlerinin almasn engellemeye girien
1043

B.O.A, rade Kanun ve Nizamat, 25 Eyll 1324 (8 Ekim 1908), Dstur, II.Tertip, Cilt:I, s.88-90.

305

kimseler mahkemece bir aydan bir seneye kadar hapis ve bir liradan elli liraya kadar para cezasyla cezalandrlacakt. Ayn maddeyle iyerlerine zarar verenlere, verdikleri zararn kendilerine dettirilecei hkm getiriliyordu. On birinci maddede ise yukarda belirtilen umuma ynelik hizmet veren iyerlerinde kurulan sendikalarn feshedildikleri belirtilmiti. Bylece II. Merutiyetin ilnndan beri zellikle zerinde durulan almak isteyenlerin alma hrriyetleri, yasal teminata kavumu oluyordu. Yine iveren kesimini rahatsz eden neredeyse btn konular onlarn lehine olacak ekilde yasal gvenceye kavumutu. Sz konusu yasal dzenleme umuma ynelik hizmet veren irketlerin dndakileri kapsamadndan. grevlerin icrasnn kolluk kuvvetleri asndan bir takm skntlara yol at anlalmaktadr. 29 Aralk 1908 tarihinde Zabtiye Nezaretince kaleme alnan bir tezkere, grevlerin yaplmasyla ilgili usul ve esaslar dzenleyen bir kararn alnmas gereini dile getirmekteydi. Bir mahalde alanlar tarafndan grev yaplaca zaman grevin sebep ve yapl ekli ile nerede ve ne zaman toplant ve gsteri yaplaca hakknda, bunu yapacaklar tarafndan ncelikle mensup olduklar zabta dairelerine iki gn nce mracaat ederek bilgi vermeleri ve bunun zerine zabta tarafndan gerekli tedbir ve nlem alnmas lzumu belirtiliyordu. Aksi hlde grevin yaplmasnda zorluklar yaandndan, bundan sonra grev yapacaklar tarafndan, yazld zere zabtaya (polise) bilgi verilmesi iin bir karar alnmas gerei Beyolu Mutasarrflndan bildirilmiti.1044 Nezaretin talebine baklrsa, grevler Kanun- Muvakkatin yrrle girmesinden sonra da devam etmekteydi. Ancak, 1908 yazna gre byk bir azalma sz konusuydu. Bunda yasal dzenlemenin getirdii hkmlerin yaptrm gc kadar, hkmete alnan tedbirlerin git gide sertlemesinin de etkisi vard. Nitekim II.Merutiyetin ilnndan sonra rastlanmayan srgn cezalarna tekrar bavurulduu grlyordu. Dersaadet Emtia- Dhiliye Gmrnde alan iilerden olup teden beri gmrk hamallar arasnda meydana gelen olay ve karklkta n ayak olduklar
1044

B.O.A, ZB. 329/66, 16 Kanunevvel 1324 (29 Aralk 1908).

306

anlalan kiiler, burann asayiinin salanmas iin beer sene sreyle srgn cezasna arptrlmlard. Srgn cezasna arptrlanlar toplam on kii olup bunlardan Bingaziye, geri kalan yedi kii de Trablusa gnderilmiti.1045 Meclis-i Umumnin hn-i ictimanda kanuniyeti teklif olunmak zere geici bir sre iin karlan Tatil-i Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat, 9 Temmuz 1909 ylnda karlan Tatil-i Egal Kanunu1046 ile ortadan kaldrld. Tatil-i Egal Kanunu, muvakkat kanunun ats zerine oturtulmu ancak, birtakm deiikliklere gidilerek hazrlanmt. Kanun, geici kanunda yer alan her nevi irketler yerine her nevi messest tabirini kullanarak kapsama alann daha da geniletmiti. Ayrca, alanlarla iveren kesimi arasnda uzlama salanmas konusundaki usul ve esaslar belirten hkmler de getirmiti. Buna gre; ii ve mstahdemn vekil tayin ederek ihtilaf nedeni olan konular ieren dilekeyi iki nsha hlinde dzenleyerek Ticaret ve Nafa Nezaretine bavuracakt (m.1). Daha sonra Nezaret, alanlarca verilen dilekeyi, ilgili irkete ulatracak, belirlenen sre zarfnda irket de vekil tayin edecekti. irket, belirtilen srede gereken ilemleri yapmazsa alanlarn taleplerini kaytsz artsz kabul etmi saylacakt (m.3). Nezaret de belirlenen sre iinde (bir hafta) konuyla ilgili bir memur atayacak ve Nezarete ihbar tarihinden itibaren gn iinde taraflarn vekillerini kendi bakanlnda uzlama heyeti (heyet-i itilafiye) eklinde toplantya davet edecekti (m.4). Eer taraflar arasnda uzlama meydana gelirse bu, altnda taraflarla, tayin edilen memurun imzalarnn bulunduu bir zabtla iln edilecekti (m.5) Mzakere srecinde taraflar arasnda bir uzlama meydana gelmezse amele ve mstahdemn terk-i hizmette muhtar oluyorlard (m.6). Bu madde alanlarn greve gitmelerine yasal dayanak oluturuyor, grev zgrl getiriyordu.1047 Ancak, bu hakkn nasl kullanlacana ve hukuk sonularnn ne olacana dair bir aklk
1045 1046

Tanin, 13 Mays 1325 (26 Mays 1909), s. 4. Dstur, II. Tertip, cilt: 2. s. 433-436. 1047 Glmez, Trkiyede alma likileri, s.303-305.

307

yoktu. Uzlama yoluna ba vurmadan yaplan grevler ile uzlama saland hlde ilerin tatiline katlanlar hakknda yirmi drt saatten bir haftaya kadar hapis ve 25 kurutan 100 kurua kadar para cezas ngrlyordu (madde 9). Kanun, alanlarn grev haklarn ortadan kaldrmamakla birlikte grevin rgtlenmesi ve baarya ulamasnda etkin rol oynayacak olan sendikalar ortadan kaldrmt. Sendikalarn yasaklanmas, ii hareketlerini zayflatan nemli hususlardan biridir. Sendikasz bir ortamda uzlatrma kuruluna gidecek temsilcilerin seimi, uzlama meydana gelmemesi durumunda yaplacak grevin balatlmas, yrtlmesi, sonulandrlmas ve iverenle ilikiler gibi konularn alanlar arasnda bir takm anlamazlklara ve huzursuzluklara yol amas muhtemeldir. Ayrca kanun, iiler asndan alma hrriyetinin temini, iverenler asndan da teebbs hrriyetinin salanmas bakmndan nemli olan bir takm dzenlemeler getirmekteydi. Buna gre;
ibu messeselerde sendika tekil eden (sendika kuran) ve dierlerinin almasn men eyleyen (engelleyen) ve tahrikt ve ifalat icra ve tehdidat ika ve cebir ve iddet istimal ederek hizmetin tatiline sebebiyet veren kimselerden sendika tekil ve dierlerinin almasn men edenler ve tahrikat ve ifalat icrasyla tatil-i egale sebebiyet verenler bir haftadan alt maha (aya) kadar hapis

cezasyla cezalandrlyorlard. Yine tehdit, cebir ve iddet kullanarak hizmetin durmasna yol aanlara da hapis ve para cezalar ngrlyordu (m.8). Tatil-i Egal Kanununun kabul edilmesinden sonraki uygulama nasl oldu? lkedeki btn iyerleri alanlarn kapsamayan kanunun umuma ynelik hizmet veren yerlerdeki uygulamalar nasld? Yllardr verilen mcadele sonrasnda bir takm snrlamalara ramen kazanlan grev hakk gerekten nemliydi. Anlamazlklar ilk kez yasal bir erevede zme kavuturulacakt. ncelediimiz dnemde sz konusu iyerlerinde meydana gelen grevler ve taraflarn devletle ve birbirleriyle olan mnasebetlerini ortaya koyan rneklere sahibiz. Tatil-i Egal Kanununun uygulanmas ve devletin grevlere yaklamn

308

sergilemesi asndan Dersaadet Tramvay irketindeki gelimeler ilgintir. irket alanlar, cret art ve yabanc ii altrlmamas gibi meselelerden dolay, Tatil-i Egal Kanununa tabi olduklarndan bu kanun hkmlerince belirlenen prosedr yerine getirerek irketle bir uzlamaya varmlard. Ne var ki uzlama metni yeni ihtilaflarn kmasna kaynaklk etti. Bir takm atma ve srtmelerin sebebi oldu. Tramvay alanlarnn resm vekillerince 18 Nisan 1910 tarihinde Sadarete yazlan mektupta; Tatil-i Egal Kanununun uygulanma tarz ve uygulamadaki zorluklar dile getiriliyordu. Buna gre; alanlar kanun gerei yaplmas gereken giriimleri yapmlar ve Ticaret ve Nafa Nezaretinin giriimiyle Tramvay irketi grmeye davet edilmi ve uzlatrma kurulunda taraflar 13 maddelik bir metin zerinde anlamaya varmlard.1048 Ne var ki, alanlarn vekilleri irketin anlama artlarna uymadn, Ticaret ve Nafa Nezaretinin ise hibir ey yapamadn belirterek Sadaretten yardm talebinde bulundular. alan kesimin temsilcileri;
yzlerce alan grevden alkoymak iin elimizden geleni yapyoruz. Fakat, biz iyi niyetimizi ortaya koyduka Kumpanya da zulm ve yapt yolsuzluu artrmaktadr. Hepimiz bu vatann evlad ve devletimiz sadk vatandalaryz. Allah iin olsun acilen bir komisyon tekiliyle hukukumuzun korunmas iin yardm edin

diyorlard.1049 Aradan bir aya yakn bir zaman getii hlde, alanlar lehine her hangi bir giriimde bulunulmam olmal ki 19 Mays 1910 tarihinde alan kesimin temsilcileri, bu kez grev iln ettiklerini belirttiler.1050 Vekiller, Padiah ve Sadrazama ektikleri telgraflarda, irketin uyuma metni hkmlerine uymadn ve bundan dolay ailelerinin perian olduunu belirterek yardm talebinde bulunmulard.1051

1048

Taraflar arasndaki uzlama muhtemelen Mart sonlarnda salanmt. nk Tanin konuyla ilgili u haberi vermektedir: Tramvay iisinin istekleri meselesi tesviye olunmutur (dzeltilmitir). Memurlarn maalarna senelik 600 lira zam olunacaktr. Gnde 12 saat allacak ve bundan fazla alan memur ve iilere saatte 60 para verilecektir. Tanin, 7 Mart 1326 ( 20 Mart 1910), s.4. 1049 B.O.A, DH. MU, 97-2/5, 5 Nisan 1326 (18 Nisan 1910) 1050 Tanin, grevi u ekilde duyuruyordu: Dn Beyolu tramvaylar mstahdemini grev yaptklarndan bir mddet arabalar ilememitir. Akama doru bir suret-i tesviye bulunduundan ve hkmete de tedbir-i lzime ittihaz edildiinden arabalar ilemee balamlardr. Tanin, 7 Mays 1326 ( 20 Mays 1910), s.4. 1051 B.O.A, DH. MU, 97-2/5, 6 Mays 1326 (19 Mays 1910).

309

Uzlama metni hkmlerine uyulup uyulmad Ticaret ve Nafa Nezareti tarafndan aratrlarak bir rapor hazrland. Buna gre; gerekten baz hkmlere uyulmad tespit edildi. Bunlar; cret denmesine dair hususlar ile, yabanc ii altrlmayaca hkmnn ihll edilmesiyle ilgili konulard. Buna ramen, irket uzlamada kararlatrlan konulara uygunluk gstermeyen hkmlerin dzeltileceini vaat etti.1052 Greve gidenlerden bir ksm veya tamam iten atlarak yerine yenileri alnd.1053 Bunun zerine iini kaybedenler yeni iilerin almasna engel oldular. Arabalar hayvanlardan skerek depoya soktular. Bu ie n ayak olan kondktr Manul ve Nikola, Beyolu Polis mdrlnce tutuklanarak Divan- Harb-i rfye (Skynetim Mahkemesi) sevk edildi. stanbul valilii, eskilerin yerine ie alnan iilerle sermaye sahiplerinin haklarn korumann devletin bir grevi olduun belirtti.1054 Bu tutuklamalar iileri yldrmad. Grevciler, daha sonra yine hareketlerine devam ederek yeni ie alnanlara saldrdlar, meydana gelen kavgada grevcilerden Manul ile Cemal yaraland.1055 Bu olaylara katlanlar ise, Tatil-i Egal Kanununa muhalefetten tutuklanarak Divan- Harb-i rfiye sevk edildiler.1056 irket uzlama artlarna uymad taktirde ne olacakt? Bu konu Tatil-i Egal Kanununun yedinci maddesinde dzenleniyordu. Buna gre; taraflar, uzlamay ieren zabtname hkmlerine uymad taktirde, Ticaret ve Nafa Nezaretince sz konusu hkmleri icraya davet edilecekti. htarnamenin tebliinden sekiz sonra, her bir gn iin itibar sermayesi orannda para cezas ngrlyordu. Ticaret ve Nafa Nezaretinin irketin uzlama kararlarna uyup uymad konusunda hazrlad rapor, alanlarn btn iddialarn dorulamasa da irketin cidd ihlller yaptn ortaya koyuyordu. rnein, altrlan yabanc ii iin en ksa zamanda tezkere-i Osman alnaca belirtilmiti. Oysa kararlarn yaklak iki aydan beri uygulanyor olmas gerekirdi.
1052 1053

B.O.A, DH. MU, 97-2/5, 8 Mays 1326 ( 21 Mays 1910). Yeni iilerin acemiliklerine baklrsa cidd boyutlarda bir iten karmann olduu sylenebilir. Zira, yeni ie girmi alanlarn srd tramvay arabalarndan ikisi Taksimde, dier ikisi de ilide arpmlar (msademe) ise de bir kaza meydana gelmemiti. Tanin, 22 Mays 1326 ( 4 Haziran 1910). 1054 B.O.A, DH. MU, 97-2/5, 10 Mays 1326 (23 Mays 1910). 1055 Tanin, 22 Mays 1326 (4 Haziran 1910), s.3-4. 1056 B.O.A, DH. MU, 97-2/5, 22 Mays 1326 (4 Haziran 1910).

310

yle anlalyor ki, hkmet bir yabanc sermaye giriimi olan Dersaadet Tramvay irketine kar kanunlar icra etmekten ekiniyordu. alanlar ise daha zayft. Grev yapanlar kanunlara aykr gelmekten tutuklandlar. Hseyin Cahit (Yaln), Tanindeki yazsnda devletin yabanc irketlerin imtiyaz artlarna aykr hareketleri karsnda aciz kaldn belirterek tramvay grevinde alanlarn haklln dile getirmiti.1057 Tatil-i Egal Kanunu ve bu erevede devlet-ii mnasebetleri konusundaki ikinci rnek Ayadn-Kasaba demir yolu iilerinin grevidir. Demir yolu alanlar hayat pahallndan yaknarak, cretlerinin artrlmasn talep etmiler, eer iki gn ierisinde istedikleri yaplmazsa greve gideceklerini belirtmilerdi.1058 Bunun zerine Dhiliye Nezareti, Tatil-i Egal Kanunu hkmlerinin uygulanarak nakliyatn sekteye uramamas iin gerekli tedbirlerin alnmas konusunda Aydn vilayetine gerekli uyarlar yapt.1059 Aydn valilii ise; irketin, alanlarn isteklerini dikkate alacana dair vaatte bulunduunu, grevin dnlemeyeceini, buna ramen greve teebbs edilirse, gerekenin yaplaca belirtmiti.1060 Uak Kaymakaml aracl ile Bursa valiliinden gelen haberlere baklrsa demir yolu alanlarnn en ge 25 Temmuz 1911 tarihi itibariyle grevde olduklar anlalmaktadr. Gelime zerine valilik, Ktahya mutasarrfnn Tatil-i Egal
Hseyin Cahid (Yaln), yazsnn bir blmnde grevle ilgili u deerlendirmeyi yapmaktayd: Grlyor ki tramvay mstahdemini iddialarnda yerden ge kadar hakldrlar. Fakat iin inde baka bir mesele var. Tramvay mstahdemni byle esasen hakl olmakla beraber irketten bu yolda mtalebatta bulunmaa selahiyattar mdrlar, deilmidirler? Burada hi tereddt etmeyerek selahiyetleri yoktur deriz. nk mstahdemn bir irketin idare ilerine karamaz. Buna ancak hkmet karr. irketi ifa-y taahhde ancak hkmet icbar eder. te imdi iin asl ehemmiyetli noktasna geldik. nk btn u grlt hkmetin kendisine terettb eden vazifeyi laykyla ifa etmemesindan ileri geliyor. Hkmet vazifesini takdir edip de tramvay irketini artname ahkmna riayete mecbur etseydi bittabi tramvay mstahdemni syleyecek bir sz bulamazlard. Bu ihtilaf da tahadds etmezdi. Tramvay kumpanyasn ifa-y taahhde kim davet edecek? Tramvaylarn mercii ehremaneti midir, Nafa Nezareti midir? Biz burasn tayin edemiyoruz. Zannederiz ki ehramenti de Nafia Nezareti de tayin edemez. Ortada bir kr d olursa tabiidir ki Tramvay Kumpanyas da bildii gibi hareket eder. Neticesi de ite byle hadisata mncer olur. imdi zavall amelenin a ve sefil sokaklara dklmesi ayb m olmutur? Bu adamlar usul ve kaide nokta- nazarndan haksz. Fakat esas itibariyle hakl olduklarn kim inkar edebilir? Tanin, 20 Mays 1326 (2 Haziran 1910), s.1. 1058 B.O.A, DH.D. 107/34, Lef:4. 16 Haziran 1327 (29 Haziran 1911). 1059 B.O.A, DH.D. 107/34, Lef: 3. 18 Haziran 1327 (1 Temmuz 1911). 1060 B.O.A, DH.D. 107/34, Lef: 6, 18 Haziran 1327 (1 Temmuz 1911)
1057

311

Kanununun 1., 8. ve 9. maddeleri zerine dikkatinin ekildiini bildiriyordu.1061 Dhiliye Nezareti ise, grevciler hakknda kanun hkmlerin metanet ve ciddiyetle tatbikini ve bunlara hogryle yaklalmamasn istemiti.1062 Umuma ynelik hizmet veren demir yolu alanlar, Tatil-i Egal

Kanununun kendilerine verdii haklar kullanmamlar, cret taleplerini dorudan doruya irkete bildirerek durumlarnn dzeltilmesini istemiler; aksi taktirde irket yetkililerini grev yapmakla tehdit etmilerdi. Bursa valiliinin de hatrlatt 9. madde;
kanun dairesinde mracaat ve neticeye intizar etmeksizin (sonucu beklemeksizin) umuma mteallik (umuma ynelik) hizmetin tatiline itirak edecek olan kimseler yirmi drt saatten bir haftaya kadar hapis ve yirmi be kurutan yz kurua kadar

para cezasyla cezalandrlacaklard. ilerin kanunun ngrd ilemleri yapmakszn grev iln etmeleri su tekil ediyordu ve anlalan iiler bunu gze almlard. Dhiliye Nezaretinin sz konusu kanun hkmlerinin kararllk, ciddiyet ve msamahaya yer vermeksizin uygulanmasn istemesi, herhlde bir takm hapis ve para cezalarn beraberinde getirmiti. Ticaret ve Nafa Nezareti, Austos ay balarnda grevin sona erdiini haber verdi. Nezaret, zmir- Kasaba demir yolu alanlarnca iln edilmi olan grevin alnan baz tedbirler ve irketin gsterdii ve Nafa Nezaretinden fedakrlk neticesinde ortadan kaldrlarak, alanlarn eskisi gibi ilerine baladn belirtiyordu. Ayrca, Ticaret Dhiliye Nezaretine yazlan ayn yazda umuma ait hizmetler ile megul bu gibi irket alanlarnn fesatlarn kkrtmalarna kaplarak ara sra tatil-i egal (grev) ile muamelt- umumiyeyi megul etmeleri devletin genel menfaatlerine zarar vereceinden, buna msaade edilmemesini, ad geen olayn bir daha tekrar etmemesi ve Tatil-i Egal Kanunu hkmlerinin tamamen tatbik ve icras ile bundan sonra bu hususta zerre kadar ihmal

1061 1062

B.O.A, DH.D. 107/34, Lef: 2. 12 Temmuz 1327 (25 Temmuz 1911) B.O.A, DH.D. 107/34, Lef:1 14 Temmuz 1327 (27 Temmuz 1911).

312

gsterilmemesi gereinin isteniyordu.

1063

Aydn Vilayetine kat suretle bildirilmesi

Grld gibi demir yolu alanlar Tatil-i Egal Kanununun ak hkmlerine ve devlet yetkililerinin btn engelleme giriimlerine ramen greve giderek, istediklerini elde etmilerdi. Yasal dzenlemelerin olmas illa da buna uyulaca anlamna gelmiyordu. alanlar buna sevk eden sebep belki de kanun gerei yaplacak ilemlerin uzun srmesinden kaynaklanmt. Cibali Reji ttn fabrikas iileri de yasal prosedre uymakszn grev iln etmilerdi. ubatta seslerini ykselterek1064 Mart aynda greve giden iilerle ilgili devletin yaklam ilginti. Dhiliye Nezareti, alp almamak iinin ayn derecede hakk olduu gibi, almak isteyenlere engel olmamak ve onlara alma hakk tanmann da bir grev olduunu, bu sebeple almak isteyenleri engelleyenlere kar tedbir alnmasn istiyordu.1065 Fabrika yneticileri ise, belirledikleri tarihe kadar iba yapmayanlarn iten karlarak yerlerine yeni iilerin alnacan duyurmutu. Yaplan grevden istediklerini elde edememi olmallar ki Reji iileri, bir kez daha 1912 ylnn yaznda cret art amacyla giriimde bulundular. iler bu kez Tatil-i Egal Kanununun kendilerine verdii hakk kullanarak cret artna dair taleplerini ieren dilekeyi Ticaret ve Nafa Nezaretine sundular. Reji daresi, kanunun tand sre sekiz gn olmasna ramen, davete 20 gn sonra katld. Aslnda bu gecikme nedeniyle iveren ii taleplerini kaytsz ve artsz kabul etmekle ykmlyken, uzlatrma kurulu, bu i iin zel olarak atanan memurun giriimiyle topland. i temsilcileri, daha nceki isteklerini yarya indirmelerine ramen, istekleri kabul edilmedi. Ancak, genel bir art olmasa bile, madur olanlar iin bir art salanabilecei fabrika mdrnce belirtildiyse de Reji daresi Genel Mdr bir santim bile zam verilemeyeceini belirtti. Bunun zerine, kandrlma nedenlerini fabrika mdrne soran iiler, serke olarak deerlendirildi ve 3
1063 1064

B.O.A, DH.D. 107/34, Lef:10. 30 Temmuz 1327 ( 12 Austos 1911). B.O.A, DH. D, 107/51, Lef:1. 5 ubat 1326 (18 ubat 1911). 1065 B.O.A, DH. D, 107/51, Lef:2. 27 Mart 1327 (9 Nisan 1911).

313

Temmuz 1912 tarihinde fabrika kapatld.1066 Aslnda fabrikann kapatlmasna, 100 kadar iinin, fabrikay basarak fabrika mdr yardmcs bata olmak zere bir ksm st dzey grevliye kt davranmas ve dvmesi neden olmutu. Reji daresi, fabrika kapsnda bir Jandarma noktasnn kurulmasn istemi, gerekli gvenlik tedbirlerinin alnmamas hlinde fabrikann almayacan belirtmiti.1067 Aradan bir aydan fazla zaman getii hlde fabrika hl kapalyd. Dhiliye Nezareti, fabrikann bulunduu yerin karakollara yakn olmas nedeniyle gvenli bir yer olduunu, fazladan tedbir almaya gerek olmadn belirtti. Kapatlmasnn zerinden bir buuk ay gemesine ramen, fabrika hl almamt.1068 Kanunun uygulanmasnda ok ynl sorunlarn kt, hkmlerin ar aksak yrd ilerleyen yllarda daha ak bir ekilde ortaya kt. verenin kanunun hkmlerine riayet etmemesi durumunda devletin fazla bir ey yapamad grld. Buna ramen devlet, umuma ynelik hizmet veren iyerlerinde alanlarn grev yapma hakknn bulunmas ve bu hakkn kullanlmas durumunda, hizmetlerde aksama meydana geldiini ileri srerek yeni nlemler alma yoluna gitti. Tatil-i Egal Kanunu gereince, sermaye sahipleriyle iiler arasnda anlama meydana gelmemesi durumunda amelenin tatil-i egale selahiyattar bulunmas ve kanunun umuma ynelik hizmet veren messeselerde hizmetlerin yrtlmesini temin edememesi nedeniyle Ticaret ve Nafa Nezareti, yasal dzenleme yaplmas konusunda bir kanun layihas hazrlamt. Layiha hakknda ura-y Devletin karar Meclis-i Vkelada okundu. Nezaret layihada; Tatil-i Egal Kanunu yerine tahkim-i cebr usuln neriyordu. Buna gre, ii ve iveren kesimi tahkim-i cebr usul hkmlerince verilecek karara uymaya mecbur olacaklard. Tahkim-i cebr, ii ile iveren kesiminin anlaamamas durumunda devletin verecei ve her iki taraf da balayan kararlar anlamna gelmekteydi. Layihann hazrlanma gerekesinde sava tehlikesi zamannda alanlarn yapacaklar grevin devlete byk zarar verecei belirtilmiti.
1066 1067

B.O.A, DH.D. 107/51. Lef:10 (Tarihsiz). B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 13. 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912). 1068 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 9. 1 Austos 1328 (14 Austos 1912).

314

Yine

oluturulacak

heyetin

verdii

karara

uymayan

alanlarn

zorla

altrlacaklar, aksi taktirde iten atlacaklar belirtilmekteydi. ura-y Devlet, mevcut kanunun harp tehlikesi zamanlarnda hkmete devletin karlarn koruma konusunda gerekli yetkiyi verdiini,1069 Nezarete iadesini kararlatrd.1070 ura-y Devletin umuma ynelik hizmet veren yerlerdeki iilerin zorla altrlmalar veya iten atlmalar nerilerinin hrriyet-i ahsiyeye aykr olduu gerekesiyle kar kmas son derece nemlidir. Bu durum, devletin alanlarn hukukunun korunmas ve alma hrriyeti konusunda II. Merutiyetin ilnndan sonra takip ettii politikann bir uzants ve her ne vesile ile olursa olsun zorunlu istihdama yola aabilecek yasal bir dzenlemeye izin verilemeyeceinin en nemli gstergesiydi. Devlet bir yandan iilerin alma hrriyetini koruma altna alrken te yandan rgtlenme sahalarn iyice daraltt. Tatil-i Egal Kanununa gre umuma ynelik hizmet veren iyerlerinde alanlara sendika kurma yasa getirilmiken, sz konusu hizmet alan dnda faaliyet gsteren iyeri alanlarnn sendika kurmas serbestti. 1912 yl Mart aynda zorunlu istihdam ve buna uymayanlarn iten atlmas hakkndaki kanun layhasn reddeden ura-y Devlet, 1913te sendika yasan btn iyerlerine yayan kanun teklifini onaylamt.1071 Bylece ii rgtlenmesinin nne nemli bir engel getirildi ve I. Dnya savana gelinceye kadarki dnemde ii hareketlerinin seyrek olmasnda bu yasak, nemli bir rol oynad. zorla altrmann ise, hrriyet-i ahsiyeyi gvence altna almaktan yoksun olduunu belirterek kanun layhasnn

1069

Tatil-i Egal Kanununun 10. maddesi yleydi: Hizmet-i Umumiyenin temin ve istikrar iin hin-i hacette kuvve-i umumiye istimal olunacak ve harb veya harb tehlikesi vukuunda hkmet-i seniye mstahdemn ve amele metalibinin tedkikini tehir ve tatil hakkn haiz bulunacaktr. Dstur, II. Tertip, cilt: 2. s. 433-436. 1070 B.O.A, MV.163/33. 18 Mart 1328 (31 Mart 1912). 1071 B.O.A, MV. 174/124, 25 Rebiylevvel 1331 (4 Mart 1913). B.O.A, DH.D.112-1/13, 27 Rebiylevvel 1331 (6 Mart 1913). Sadaretten Dhiliye Nezaretine yazlan yaz.

315

Kanun kapsam dnda kalan zel sektrdeki ii hareketlerine kar devletin tavr asayiin salanmas, almak isteyenler ile sermaye sahiplerinin mallarna zarar verilmemesi ve iileri greve tevik edenlerin tutuklanmas eklinde olmutu. Bursadaki ipek ve hal fabrikalarnda alan iilerin alma artlarnn iyiletirilmesi ve karlkl ilikilerini belirleme noktasnda valilike hazrlanan nizamname layihas serbesti-i say-i amel kaidesine aykr bulunarak ura-y Devlet tarafndan reddedilmiti. te yandan sz konusu iyerlerinde alan iilerin 1910 yaznda grev erevesinde yapm olduklar bir takm gsteri ve yryler, Tatil-i Egal Kanunu hkmlerine dayanlarak engellenmiti.1072 Ancak, hidemat- umumye ile mkellef olmayan messeselerde alan iilerin grev hakkndan yararlanmalar iin baz kanun hkmlerinin konulmas gerei Dhiliye Nezaretince dile getiriliyordu.1073 Devlet ister umuma hizmet veren yerlerde ve isterse dier iyerlerinde meydana gelen ii-iveren anlamazlklarnda arabulucu roln srdrd. Bursadaki kadn iilerin grevinde uzlama salama giriimleri sonusuz kalrken stanbul limanndaki hamallarn grevinde baarl bir uzlatrma salanmt. 2.000e yakn iinin Ekim 1910da yaptklar grev, Deniz Merkez Memurluunun ii ve tccar kesimi arasndaki arabuluculuk faaliyetleri neticesinde sona erdirilmiti. Buna ramen, deme bir ok iiyi memnun ettii ve liman dairesinde vuku bulan toplantda hazr bulunan ameleden biroklarnn grevden vazgemeye meylettikleri srada, iilerin bulunduklar kahvehanelere giderek anlama iin verilen aba ve anlama artlar aleyhinde ameleyi kkrtan ve tehdit edenlerin ileri gelenlerinden alt kii Tatil-i Egal Kanununa muhalefetten dolay haklarnda kanun ilem yaplmak zere tutuklanarak Emniyet-i Umumiye Mdrlne sevke edilmiti.1074 Olay zerine bu tutuklama hakknda sosyalist fikirleriyle tannan stanbul mebusu Zhrap Efendi, Meclis-i Mebusan bakanlna bavurarak Tatil-i

1072 1073

B.O.A, DH.D. 107/17. Lef:4. 5 Austos 1326 (18 Austos 1910). B.O.A, DH.D. 107/17. Lef: 1, 6 ubat 1326 (19 ubat 1911). 1074 B.O.A, DH.D. 107/16, Lef:9 (tarihsiz).

316

Egal Kanununa ramen

tutuklanma nedenini sormutu.1075 Daha sonra bu

kiilerin salverildii akland. lgin olan bir yn vard ki umuma hizmet veren yerler iin geerli olan Tatili Egal Kanunu dier iyerlerinde grev meydana geldiinde devlet grevlilerince mesnet olarak kabul edilip ona gre muamele yaplyordu. Umuma hizmet veren iyerleri dnda kalan alanlarda da sermaye sahiplerinin teebbs hrriyeti korunarak serbest-i say-i amelin teminine allmaktayd. Kavala ve Dramada ttn iilerinin grev ilnna iveren kesiminin boykotla cevap vermesi zerine sebest-i say i amelin salanmas ve bir huzursuzluk meydana gelmemesi iin blgede gereken tedbirlerin alnmas hkmet tarafndan istenmekteydi.1076 1912ye gelindiinde iilerin dorudan grev yapmalarna kar

klmamakta ancak, almak isteyen iilerin engellenmesinin nne geilmeye alld grlmekteydi. Nitekim Zonguldaka bal Gelik madenlerinde grev yapan iilerin dier iilerin almasn engellemesinin nne geilmesi istenmekteydi.1077 Sonuta 1876dan I. Dnya Sava ncesine kadar geen srede devletin ii hareketlerine yaklamnn ekillenmesinde, iktidarn dnya gr, devletin siyasal ve ekonomik gc ile iveren kesiminin devlet zerindeki arl nemli rol oynad. VI. HAREKETLERNE VEREN TEPKS OLARAK LOKAVT En genel anlamyla lokavt; bir veya birden fazla iverenin bir uyumazlk nedeniyle, iilere, i vermeme, cret dememe suretiyle bask yapmak iin iyerini

B.O.A, DH. D. 107/16, Lef: 5. 6 Terinisani 1326 (19 Kasm 1910). B.O.A, DH.D. 107/23, Lef:2, 27 Mart 1327 (9 Nisan 1911 ve B.O.A, DH.D. 107/23, Lef:1 28 Mart 1327 (10 Nisan 1911). 1077 B.O.A, DH.MU. 115/36.Lef:3. 13 Temmuz 1328 (26 Temmuz 1912).
1076

1075

317

kapatmas ve iileri topluca ve geici olarak iten uzaklatrmas eklinde tanmlanmaktadr.1078 Osmanl Devletinin son dnemlerinde meydana gelen ii hareketlerine kar iveren kesiminin bir tepkisi olarak lokavt uygulamalarna da rastlanmaktayd. Hak arama mcadelesi erevesinde iilerin yapm olduklar grevlere kar iveren kesiminin tavr farkl ekillerde ortaya kyordu. veren grevlere kar iilerin isteklerinin bir ksmn ya da tamamn kabul ederek cretlerin artryor ve alma artlarn dzeltiyor ya da isteklere kar karak iilerden bir ksmn yahut tamamn iten kararak iyerini btnyle kapatabiliyordu. iler, durumlarn ok ynl olarak dzeltmek maksadyla cemiyet ve sendikalar kurma yoluna giderken, iveren kesiminin kendi arasnda birleerek oluturduklar bir sendika, cemiyet ya da baka bir adla anlan kurulu yoktu. veren olarak devlet glyd. Kolluk kuvvetlerini kullanarak ii hareketlerini kontrol edebiliyor ve gereken dier tedbirleri alyordu. zel iyeri sahiplerinden yabanc yatrmclar, iilere kar devletten yardm bekliyor ayn zamanda tebaas bulunduu devletin yetkililerini devreye sokarak hkmet nezdinde giriimde bulunulmasn istiyordu. Yerli zel mteebbisler ise, asayiin salanmas talebiyle emniyet glerine ba vuruyordu. Gerek ii- iveren ilikilerini dzenleyen hukuk metinlerinin oluturulmasndan nceki dnemde ve gerekse daha sonraki dnemde devlet grevlileri taraflar arasnda uzlatrc bir rol oynamaktayd. i-iveren ilikilerinde tkanklk her eye ramen alamyorsa taraflar kozlarn ortaya koyuyordu. inin isteklerini kabul ettirmedeki en byk kozu nasl grevse, iverenin ki de lokavtt. 1876-1914 yllar arasnda meydana gelen ikiyzden fazla grev olayna iveren nadiren lokavt iln ederek karlk verdi. Ulaabildiimiz kaynaklarda lokavta dair ilk bilgiler Paabahe ie fabrikasnn drt ay sreyle kapatlacana dair haberden ibaretti. 7 Mart 1907 tarihinde Beykoz Polis Komiserinin bildirdiine gre fabrika mdr fabrika iine
1078

ebnem Gkeolu Balc, Lokavt, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:2, stanbul, 1998, s.322.

318

ast ilanlarda fabrikann drt ay sreyle imalta ara vereceini belirtiyordu. malta ara verilmesinin sebebi iilerin yapt grev veya baka bir hareket deildi. Alnan duyuma gre iyeri sahibi Osmanl vatandalarn iten kartarak onlarn yerine yabanclar almak iin byle bir yola ba vurmutu.1079 Nitekim bu haberden yaklak iki yl sonra ie fabrikasnn talyan sahibi tarafndan yerli iilerin karlmas zerine Anadolulu iiler greve gitmilerdi.1080 yerinin kapatlmasyla ilgili bir dier rneimiz Reji iileriyle ilgilidir. Reji fabrikalarnda alan iilerden bazlar cretlerine %100 orannda zam yaplmasn isteyince, Reji daresi bunu kabul etmeyerek iileri iten karm ve fabrikay da kapatmt.1081 Buna ramen, iiler bu grevden %40 ile %50 arasnda zam aldlar.1082 lerleyen yllarda fabrikadaki ii hareketleri durulmad. ilerin 18 ubat 1911de seslerini ykselttikleri1083 anlalmaktadr.
1084

ve 9 Nisan 1911de de greve gittikleri

Sonuncusu Temmuz 1912de patlak verdi. 2.200 alan ile

stanbulda en fazla iinin alt yer olan Cibali Reji Ttn fabrikas grevler karsnda zor dnemler yaad. ilerin cret artrlmasna dnk istekleri ynetimce reddedilince fabrika yneticilerine kar tavrlar sert oldu. alanlar fabrika mdr yardmcs ile bir mfettie odalarnda saldrp tartakladlar. Bu olay zerine Reji daresi fabrikay kapatarak gerekli gvenlik nlemleri alnmadka fabrikann almayacan ve ikinci bir emre kadar kapal kalacan belirten bir yazy fabrikann kapsna yaptrd.1085 Anlaldna gre fabrika en az be gn sreyle kapal kalmt. Bylece fabrika ikinci kez tm iilere kaplarn kapatm oluyordu. Bir nceki lokavt sonras ii taleplerinin yarsn ve hatta yardan fazlasn indirdiine gre ikinci lokavttan da krl kacan umuyor olmalyd. Ne yazk ki lokavtn ne kadar srd ve anlamann ne ekilde sonulandn aklayc bir bilgiye imdilik ulalamad.

1079 1080

B.O.A, ZB. 375/114. 24 ubat 1322 (9 Mart 1907). B.O.A, ZB. 364/110. Lef:3, 21 Mart 1325 (3 Nisan 1909). 1081 Tanin, 31 Temmuz 1324 (13 Austos 1908), s.3. 1082 B.O.A, DH.D.107/51. Lef: 13, 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912). 1083 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 1, 5 ubat 1326 (18 ubat 1911). 1084 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 2, 27 Mart 1327(9 Nisan 1911). 1085 B.O.A, DH.D. 107/51. Lef: 13. 25 Temmuz 1328 (7 Austos 1912).

319

i hareketlerinin youn olduu Rumeli taraflarnda da ii grevlerine kar lokavta rastlanmaktayd. Selanik valisinin 9 Nisan 1911 tarihinde Dhiliye Nezaretine ektii telgrafta Kavala ve Dramadaki Herzog1086 maazalarnda alan iilerin byk bir ksmnn ie gitmemesinden dolay iverenin maazalar tamamen kapatt haber veriliyordu. Yine bu grevden etkilenen irketler de maazalar kapayarak iileri iten karmlard. Daha baka iyerlerinin de bunlara katlacaklar muhtemeldi. Vali, iyerlerinin kapanmas nedeniyle 10.000 kiinin isiz kaldn belirtiyordu.1087 Vali brahim Bey, 20 Nisan tarihli telgrafnda ise Kavala, Drama ve Pravite amele grevinin, taraflarn menfaati dorultusunda halledileceini ve bir gn sonra maazalarn alacan belirtiyordu.1088 i hareketlerine kar bir tepki olan lokavtn grevlerdeki yaygnla gre son derece az olduu grlmektedir. Bu ya iverenin ii karsnda gl olmasndan kaynaklanyordu ya da ii, eylemleriyle ivereni ar boyutta sktramyordu. veren 1908 ncesinde yeterli devlet desteini yannda buluyordu. Buna ilaveten grev yapan iiler iyerinin kapanmas ve dolaysyla topyekn ilerini kaybetmeleri durumunda yeni ii bulunmas noktasnda sknt ekilmeyeceini biliyordu. nk gerek i g ve gerekse imparatorluktan ayrlan topraklardan muhacir g nedeniyle zellikle stanbul ve zmir gibi byk ehirlerde genel anlamda igc sknts ekilmiyordu. Ayrca alan iiler ivereni bunaltacak derecede bir rgtlenme ierisine girememiti. Zaten gerek II. Merutiyet ncesinde ve gerekse Merutiyet dnemindeki grevlerde iiler, nadiren istedikleri iyiletirmeye kavuabilmilerdi. Lokavt engelleyen faktrlerden biri de iverenin kolay ii kartabilmesiydi. Bata devlet teekklleri olmak zere btn iveren kesimi ibret olsun diye iiyi harekete sevk edenleri iten atyordu. Bu da lokavt gereksiz klyordu. nk belirtildii zere iini kaybeden iinin geinmesi ok zordu. Bahsedilen lokavtlar Osmanl Devletindeki ilk rnekleri temsil etmesi bakmndan nemli olmakla birlikte, eldeki rneklerin azl iddial deerlendirme
Herzog ve ortaklar, bir Macar firmas olup, Selanikte ttn ticaretinde birinci srada yer alyordu. Quataert, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, s.199. 1087 B.O.A, DH.D, 107/23, Lef:2, 27 Mart 1327 (9 Nisan 1911). Burada zikredilen irketin ad Komursal Tatu Levi Lambrindisi (?) eklinde okundu. 1088 B.O.A, DH.D, 107/23, Lef:3, 7 Nisan 1327 (20 Nisan 1911).
1086

320

yaplmas ve genel kanaate varlmasn engellemektedir. Ortaya kacak yeni kaynaklar bu konuda daha salkl bir deerlendirme yaplmasn kolaylatracaktr.

321

SONU Osmanl Devletinde toplumsal bir snf olarak iiler, retim faaliyetlerine dorudan yaptklar katlm nedeniyle gerek sosyal, gerekse ekonomi tarihi asndan son derece nemli bir yere sahiptir. Yzyllar boyu geleneksel tarzda retim yapan iiler, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren sanayi inklbnn dourduu yeni artlar nedeniyle youn bir ekilde Batnn tesiri altna girdi. Bu erevede lonca tekilat geleneksel nemini tedric olarak kaybetti ve XX. yzyln banda ortadan kalkt. Sanayi inklbnn etkisi ve hkmet politikalar yerli retim tarznn hacmi ve ekli zerinde cidd etki yapt. iler, artk krsal alanda kendilerine ait el tezgahlarnda geleneksel retime devam ederken bir taraftan da devlet marifetiyle kurulan yeni fabrikalarda almaktaydlar. Ayrca XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln banda yabanclarn demiryolu ve liman yapm gibi alanlarda yatrm yapmalar, kitlesel ii istihdamn dourdu. Bu yatrmlar lkeye yabanc iilerin giriinin kaplarn aralad. Yabanc irketlerin Osmanl vatanda olan ii istihdamnda bilinli olarak snrlamalara gitmeleri, devletle yatrmclar kar karya getirdi. Bu dnemde lkede bir yandan yabanc ii istihdam salanrken bir yandan da yurtdna ii g verilmekteydi. zellikle gayrimslimler, Amerika ve dier Avrupa lkelerine g etmeye balamlard. Bunda lkedeki i alanlarnn yetersizlii kadar, askerlik grevinin btn lke vatandalar iin zorunlu hale getirilmesinin de etkisi vard. Buna ramen Osmanl memleketlerinde zellikle kentsel alandaki sanayi kurulularnda alanlarn ounluunu gayrimslimlerin oluturduu da bir gerekti. Zira yerli yatrmclarn ounluunu gayrimslimler oluturuyordu. Gerek bunlar ve gerekse dier yabanc yatrmclar daha ok gayrimslim Osmanl vatandalarn altrmay tercih ediyorlard. Osmanl Devletinin son dnemlerinde kamu sektrnde alan iiler, zel teebbse ait iyerlerinde alan iilere gre nemli oranlarda sosyal haklara

322

sahipti. Kamu kesiminde istihdam edilen iiler adna bata emeklilik ve salk konularnda olmak zere nemli admlar atlmt. Daha geni bir yelpazede faaliyet gsteren zel teebbse ait iyerlerinde alan iilerin ok byk bir blm ise sosyal gvenlik ve yardmlardan mahrumdu. szlemeleri hem zel sektrde ve hem de kamu kesiminde liberal bir ortamda gereklemekteydi. Dnemsel ve coraf blgeler aras farkllklar gstermekle birlikte zaman zaman ii ktl yaand olmaktayd. Ancak genel anlamda zellikle stanbul ve zmir gibi sanayilemenin youn olduu alanlarda ii asndan bir sknt yaanmad. stanbul her trden insann emek arznda bulunduu g alan bir merkezdi. Dolaysyla ii skntsnn ekilmedii bir ortamda i szlemeleri karlkl rzaya balyd. Ayrca i szlemelerini belirli kayt ve arta balayan yasal dzenleme de mevcut deildi. veren istedii vasflardaki iiyi alr ve istedii anda iten kartabilirdi. Bu balamda mmkn deildi. Tpk i szlemesinde olduu gibi ii cretleri de serbest piyasa koullarnda olumaktayd. Devletin asgari cret politikas yoktu. Yine devletin iilerin alma artlarna mdahalesi de sz konusu deildi. Gerek zel sektre ait bir ok iyerinde ve gerekse devlete ait iyerlerinde alma sresi uzun, alma ortam ktyd. zel kesimdeki iilerin alma esas ve usulleri genellikle iverenle ii arasndaki szl mukaveleye dayanyordu. Ancak devlet kurulularndaki iiler, iyeri i tz diyebileceimiz nizamname veya talimatlara gre almaktayd. Devlet, zel sektrdeki iilerden gelen, alma saatleri ve alma artlaryla ilgili baz hususlarn dzeltilmesi konusundaki talepleri, lkede serbest-i say-i amel, yani alma hrriyeti olduu gerekesiyle reddediyordu. i hareketlerinde XIX. yzyln sonundan itibaren ncesiyle kyaslandnda cidd saysal artlar meydana gelmiti. Bunun sebepleri nelerdi? Sebepler arasnda Bat kaynakl dnce akmlarnn etkisi olabilir miydi? Sanayileen Batda maksimum kr iin minimum maliyet peinde hareket ederek, ucuz igc teminine alan kapitalistlerin ii emeini smrs karsnda, sosyalizm ortaya kmt. i gvencesinden sz etmek

323

zellikle 1848 ihtilalleriyle fikirden fiile dnen sosyalist hareketin arkasnda Karl Marx ve Engels gibi gl ideologlar vard. Batl lkeler ii snfnn iktidarn hedefleyen bu akmn nn kesmek adna aldklar tedbirler erevesinde iiler lehine nemli dzenlemeler yapt. Sosyalizm Osmanl Devletinde XIX. yzyln sonlarndan itibaren aydnlar ve iiler arasnda yava yava yaylma imkan buldu. Ancak ideoloji, sadece sosyal gruplar arasndaki gelir dalmnda meydana gelen farklar ortadan kaldrma peinde olan bir fikir olarak algland. lkede ii diktatrlne gidecek yolun almas balamnda bir devrim hareketinden sz edilmiyordu. Sosyalistlerin etkisiyle eitli eylemlerde bulunan Mslman ya da gayrimslim iilerin, cretlerin makul seviyeye ykseltilmesi ve alma artlarnn iyiletirilmesinin tesinde, ii snfnn iktidara tanmasn salayc siyasal dnm iin hareket ettiklerine dair bilgiler mevcut deildir. iler bir yana, lkede sosyalizmin nde gelen temsilcilerinden bir ounun bile gerek anlamda sosyalist fikirler tamadklar da bilinmektedir.

Sosyalist fikirlerin lkeye tanmasnda eitli vesilelerle lkeye gelen yabanc iilerin de etkisi vard. Bamszlk peinde koan gayrimslimler, sosyalizme ayr bir nem verdi. Ayrlk milliyeti gruplar, sosyalizmin evrensel ve milliyetilii reddeden doktriner yapsna ramen, amalarna ulamada onu bir ara olarak kullanmakta saknca grmediler. zellikle Selanik, sosyalist maksatl rgtlerin yuvaland bir merkezdi. Burada yer alan farkl etnik gruplarn bazlar sadece ii haklarn destekledii iin, bazlar da kendi etnik bamszln salayacana olan inancndan dolay sosyalizmi benimsediler.

lkenin Mslman tebaas arasnda da reva bulan sosyalizm, II. Merutiyet sonrasnda siyasal partilerce de tercih edildi. Osmanl Sosyalist Partisi siyasi arenada bir etkinlik salayamasa da partiyi destekleyen basn kurulular aracl ile, snrl da olsa iiler zerinde etkili oldu. Devlet, sosyalistleri genel anlamda asayi bozucu, kanunlara ve geleneksel toplum dzenine kar faaliyet gsteren kiiler olarak alglad. Osmanl Amele ve ifti Frkasnn tamamen sosyalist esaslara dayand gerekesiyle siyas arenada faaliyet gstermesine izin verilmedi.

324

Son dnemlerde Osmanl aydnlar arasnda ilgi gren ve ii hareketlerini etkileme kabiliyetinde olan bir dier fikir akm liberalizmdi. Daha XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren etkisini gstermeye balayan akm, bir ksm devlet adamlarndan ttihat ve Terakki Cemiyetine ve Servet-i Fnun evresindeki aydnlara kadar geni bir evrede kabul grd. Fransz ihtilalinin getirdii deerler olan hrriyet, eitlik ve adalet gibi kavramlar, II. Abdlhamit dneminde sz konusu evrelerce ou kez gizli ve st kapal bir ekilde dile getirildi. Hrriyet, eitlik ve adalet gibi kavramlar hak elde etme mcadelesinde olan her kesim gibi iiler arasnda da etkili oldu. Nitekim II. Merutiyetin ilnnn hemen ardndan ortaya kan grev olaylarnda liberal felsefenin yansmasn hem yneticilerde, hem de iilerde grebilmek mmkndr. Ancak hemen belirtmeliyiz ki sosyalistlerde olduu gibi liberallerin dorudan iileri hedef alan, onlarn rgtlenme ve grev yapmalar iin dorudan mcadele eden bir tekilatlanmalar yoktu. Mesel Mehmet Cavit Bey gibi biri, iilerin grev yapabilme haklar konusunda bir ok platformda grlerini dile getirmi olsa bile bu abann clzl ortadadr. XIX. yzyln son eyreine gelindiinde geleneksel ii rgt olarak deerlendirebileceimiz loncalar nemini kaybetmiti. XX. yzyl balarnda ise loncalarn yerini yeni rgtlenme biimleri almaya balad. Farkl amalar gden son derece snrl saydaki ii cemiyetleri, II. Abdlhamit devrinde gelime imkan bulamad. Sendikalar da ayn zorluklar yaad. Gerek cemiyetler ve gerekse sendikalar asndan II. Merutiyetin iln nemli bir dnm noktas oldu. Yeni dnemin hemen balarnda kii hak ve hrriyetlerinde ncesine gre nemli gelimeler meydana geldi. Bu zgrlk ortam iinde hzla artan ii rgtlenmesinde deiik etkenler rol oynad. lkeye devletin teknoloji transferi erevesinde getirdii uzman iiler ile dorudan yaplan yabanc yatrmlar dolaysyla Batdan getirilen iiler beraberlerinde kendi snflarna zg kurumlar da getirdiler. Yardmlama cemiyetleri ile sendikalar bu balamda akla gelen tekilatlard. Geleneksel lonca tekilatnn yklmasndan sonra rgtl ii saysnn son derece snrland da dnlebilir. nk; Anadolu krsalnda ve

325

tarada binlerce ii rgtllkten uzakt. rnein; hal dokuma ii ile tarm kesiminde alan bir yn ii rgtlenme bilincinden yoksun bir ekilde faaliyet gstermekteydi. i sendikalarnn ve cemiyetlerinin olumasna iki adan bakmakta fayda vardr. ncelikle bu rgtlerin byk bir ksm herhangi bir siyasi ideolojinin tesiri altnda kalmakszn ortaya kmt. Ancak hemen belirtelim ki rnein sendika, Osmanlnn kendi geleneksel kltrnn bir rn deil, Avrupaya zgyd. Bu anlamda Batnn etkisi gz ard edilemez. Nitekim ilk ii rgtlerinde yabanc iilerle yerli gayrimslimlerin Mslmanlara gre daha aktif bir rol oynadklar grlyordu. Ayn ey, ii hareketleri iin de geerlidir. kinci etki sosyalizme aittir. zellikle lkenin Rumeli kesiminde youn bir sosyalist ii rgtlenmesi sz konusuydu. Sosyalistlerin etkisiyle kurulan ii cemiyet ve sendikalar Selanik ve bal yerlerde, ii cretlerinin artmasna ve ekonomik dengelerin deimesine neden oldu. Buna karn sosyalist etki, stanbul ve dier Anadolu kent merkezlerinde snrl kalrken, krsal kesimdeki imalt sektrnde alan iiler zerinde belki de hi etki yapmad. ncelediimiz dnemde, zellikle II. Merutiyet ncesinde ii grevleri tamamen iilerin iinde bulunduklar duruma gsterdikleri bir tepkinin tezahrleridir. Bu dnemde ii hareketleri sanldndan daha fazlayd. Bu fazlalk ariv belgeleri zerinde yaplan titiz bir alma sonucu ortaya karld. II. Abdlhamit ynetiminin baskc olmas, II. Merutiyetin ilnnn ardndan meydana gelen grev hadiseleriyle kyaslandnda snrl kalmakla birlikte, ii hareketlerinin says zerinde ok cidd bir engelleme de yapamamt. unu da hemen vurgulamalyz ki II. Abdlhamit ynetimi iilerin hakl talepleri karsnda her ii hareketinde sert tedbirlere bavurmamt. Ayrca kamu kesiminde alan iilerin zlk haklarnn dzeltilmesi erevesinde emeklilik, salk hizmeti gibi konularda nemli dzenlemeler yaplmt. II. Merutiyetin ilnyla kalabalklar, hrriyet, eitlik ve adalet istei ile meydanlara dkld. Bat Avrupa toplumlaryla kyaslandnda az bir sosyal kesimi

326

oluturmakla birlikte, lkede bulunan iiler bu hareketlerde nemli bir yer tutuyordu. Bu kesim, gerek eski dnemde rahat hareket edememenin verdii skntdan kurtulmann hevesi ve gerekse durumlarn iyiletirmek amacyla youn bir mcadelenin iine girdiler. Yryler, gsteriler, ksa sreli i brakmalar ve grevler birbirini takip etti. iler ncelikle hayat pahallndan yaknarak cretlerinin artrlmasn ve alma artlarnn dzeltilmesini istemekteydiler. Greve giden her alan hedefine ulaamad. Ancak cidd baarlar elde edenler de oldu. Grevlerin her geen gn artmas, hkmeti tedbir almaya zorlad. Oysa yetkililer, grev dalgasnn ilk gnlerinde yaptklar aklamada klasik hrriyet tarifi erevesinde i brakma ya da almann bir hak olduundan bahsediyorlard. Eyll 1908 ylndaki yasal dzenlemeden itibaren ii hareketlerinin saysnda git gide azalma yaand. Bu durum 1914te I. Dnya savann balad ana kadar bylece devam etti. i hareketlerinin azalmasnda yasal dzenlemelerin yannda savalar ve iktidarn takip ettii ii politikalarnn da etkisi byk oldu.

327

KAYNAKA 1. Kitaplar AKDA, M., Trkiyenin ktisad ve ctima Tarihi, cilt:1, Bar Yaynlar, Ankara, 1999. AKGNDZ, A., Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, cilt: 1, 2, FEY Vakf Yaynlar, stanbul, 1990, cilt:3, FEY Vakf Yaynlar, stanbul, 1991, cilt; 5, FEY Vakf Yaynlar, stanbul,1992. AKYILDIZ, A., Para Pul Oldu Osmanlda Kt Para, Maliye ve Toplum, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Arhengelos Gavriel, Anadolu Osmanl Demiryolu ve Badat Demiryolu irket-i Osmaniyesi daresinin Yz, cilt:1, 2, Mahmut Bey Matbaas, Dersaadet (stanbul), 1327 (1911). BARKAN, . L., Sleymaniye Camii ve mareti naat (1550-1557), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1972, s.93. BLMEN, . N., Hukuk slamiye ve sthalat- Fkhiyye Kamusu, cilt:6, Bilmen Yaynevi, stanbul, Tarihsiz. COHEN, A., Osmanl Kudsnde Loncalar, eviren: Nurettin Elhseyni, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2001. AVDAR, T., Trkiyede Liberalizm (1860-1990), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1992. ILADIR, S., Zonguldak Havzasnda i Hareketlerinin Tarihi (1848-1940), Yeralt Maden Yaynlar, Ankara, 1977. DEVELLOLU, F., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, II. Bask, Aydn Kitabevi, Ankara, 1995. ENGN, V., Rumeli Demiryollar, Eren Yaynclk ve Kitaplk, stanbul, 1993. ER, L., Trkiye'de i Snfnn Tarihi (zet Olarak), Kebike Yaynlar, Ankara, 1997. ERGN, O. N., Mecelle-i Umur- Belediye, cilt:4, 5, stanbul Bykehir Belediyesi Yaynlar, stanbul, 1995. ESEN, A., Sosyal Siyaset Asndan slamda cret Kavram, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar/63, Ankara, 1993.

328

FAROQH, S., Osmanlda Kentler ve Kentliler, (eviren: Neyyir Kalaycolu), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994. FEK, K., Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve i Snf, Doan Yaynevi, Ankara, 1969. Gelibolulu Azmi, Fabrika ve malathane Memuru, malat- Harbiye Matbaas, Dersaadet (stanbul), 1914. Glmez, M., Trkiye'de alma likileri (1936 ncesi), Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, Ankara 1983. _____, Trkiye Belgesel alma likileri Tarihi (1936 ncesi), Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, Ankara, 1983. GZEL, M. , Trkiyede i Hareketi (Yazlar Belgeler), Sosyalist Yaynlar:5, stanbul 1993. GLSOY, U., Hicaz Demiryolu, Eren Yaynclk ve Kitaplk, stanbul, 1994. Hilmi (Uran), Adana Ziraat Amelesi, Trksz Matbaas, Adana 1341(1925). HORVATH, B., Anadolu 1913, eviren: Tark Demirkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996. HUYUGZEL, . F., Hseyin Cahit Yaln'n Hayat, Hikaye ve Romanlar zerinde Bir Aratrma, Kltr ve Turizm Bakanl Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1982. IIK, Y., Osmanldan Gnmze i Hareketinin Evrimi (1876-1994), teki Yaynevi, Ankara 1995. ISSAWI, C., The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1986. Kerim Sadi (A. Cerraholu), Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk, Hazrlayan: Mete Tunay, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. KIRAY, E., Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, letiim Yaynlar, stanbul 1993. KODAMAN, B., Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk,Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar, Isparta, 2001. KURMU, O., Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Bilim Yaynlar, stanbul, 1974. MARDN, ., Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.

329

MEYDAN-LAROUSSE ANSKLOPEDS, HLM, Tunal, cilt:5, s.859, Meydan Yaynlar, stanbul, 1981. OKAY, O., Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Midhat Efendi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1991. ZYKSEL, M., Hicaz Demiryolu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000. Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, Hazrlayan: A. Gndz kn, T.C Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar, Ankara, 2000. ZTRK, O., Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, slami Aratrmalar Vakf Neriyat, stanbul, 1973. PAMUK, ., Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 1820-1913, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994. QUATAERT, D., Osmanl Devleti'nde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908), eviren:Sabri Tekay, Yurt Yaynlar, Ankara, 1987. _____, Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire 18001914. The Isis Press, stanbul, 1992. _____, Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. _____, Osmanl mparatorluu 1700-1922, eviren: Aye Berktay, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. SAYDAM, A., Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, Trabzon, 1999. SENCER, O., Trkiye'de i Snf Douu ve Yaps, Habora Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1969. ANDA, H. A., Yar Mstemleke Olu Tarihi/1908 i Hareketleri, Gzlem Yaynlar, stanbul, Tarihsiz. TEVETOLU, F., Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faliyetler (1910-1960), Ankara, 1967, TUNAYA, T. Z., Trkiyede Siyasal Partiler, cilt:1, letiim Yaynlar, stanbul, 1998. TUNAY, M., Trkiyede Sol Akmlar-1 (1908-1925), BDS Yaynlar, stanbul, 1991. UAROL, R., Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1985, s.339-340.

330

YAZAN, . M., Cevdet Paann Toplum ve Devlet Gr, nsan Yaynlar, stanbul, 1992. YTER, U. N., Kmr Havzasnda Amele Hukuku, Zonguldak, 1943. 2. Makaleler ADANIR, F., Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun ile Sosyalizmin Olumas ve Gelimesi: Makedonya rnei, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, Derleyenler: Mete Tunay-Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul, s.33-72, 2000 AKGNDZ, A, Eski ve Yeni Hukukumuzda inin alma Sresi, stirahat, Tatil ve badet Hakk, Mukayeseli Hukuk ve Uygulama Asndan i-veren Mnasebetleri, lmi Neriyat, stanbul, s.101-124,1990. ______, Gedik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, cilt:13, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, s.541-543, 1996. ALAKOM, R., Dnyann Kahrn ve Ykn Tayanlar: stanbuldaki Krt Hamal Topluluu, Kebike, say:5, s.167-181, 1997. ALKAN, M. ., Osmanl'da Cemiyetler a, Tarih ve Toplum, say:233, s. 412, 2003. ______, Bir ttihat ve Terakki Muhalifi Oalrak Liberal-Sosyalist Hilmi, Tarih ve Toplum, 81 (Eyll 1990), s. 47-51. BALCI, . G., Lokavt, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, cilt:2, stanbul, s.322-224, 1998. CENTEL, C., alma Sresi, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, cilt:1, s.215-216, 1996. ZAKA, M., Osmanl mparatorluunda Borlanmann Evrimi (XV. Yzyldan, XIX. Yzyla), Osmanl ktisat, cilt:3, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.223-226, 1999. DUMONT, P., Yahudi, Sosyalist ve Osmanl Bir rgt: Selanik i Federasyonu, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), Derleyen: Mete Tunay- Erik Jan Zrcher, stanbul, s.73-111, 2000. DURUKAN, K., Prens Sabahaddin ve lm-i tima Trk Liberalizminin Kkenleri, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, letiim Yaynlar, stanbul, s.150-155, 2002.

331

ELMACI, M. E., 1908 Avusturya Boykotunda Liman ileri, Kebike, say:5, s.155-162, 1997. ERDOAN, M., Son ncelemelere Gre Fatih Camiinin Yeniden nas Meselesi, Vakflar Dergisi, say:5, s.161-192, 1962. GUIDI, M., Mezdek, slam Ansiklopedisi, Maarif Basmevi, stanbul, s. 201-205, 1957, GLMEZ, M., Tatil-i Egal Kanun- Muvakkati, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:3, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.164-165, 1998. ______, Tatil-i Egal Kanun- Muvakkati, Tatil-i Egal Kanunu, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:3, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.165-167,1998. GZEL, A., Emeklilik, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:1, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,, s.370-373, 1996. GZEL, ., Tanzimattan Cumhuriyete i Hareketi ve Grevler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt:3, letiim Yaynlar, stanbul, s.803827, 1985. GZEL, M. ., lk Grev, Tarih ve Toplum, say:119, s.40-41, 1993. _____, 1908 Kadnlar, Tarih ve Toplum, cilt:2, say:7, s.6-12. 1984. KALA, A., Osmanl Devletinde Sanayilemenin lk Yllarnda zel Fabrikalar, Osmanl, cilt:3, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s, 286-301, 1999. KANSU, A., Prens Sabahaddinin Dnsel Kaynaklar ve Ar Muhafazakar Dncenin thali, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, letiim Yaynlar, stanbul, s.156-165, 2002. _____, 20. Yzyl Ba Trk Dnce Hayatnda Liberalizm, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, letiim Yaynlar, stanbul, s.277-295, 2002. KARAKILA, Y. S., Osmanl mparatorluunda 1908 Grevleri, Toplum ve Bilim, say:78, s.187-208. 1998. _____, Osmanl Sanayi isi Snfnn Douu 1839-1923, Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler 1839-1950, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s. 27-52. _____, Konak Hanmlndan Askeri Dikimevi iliine Bir Mslman Osmanl Kadnnn Hikayesi, Tarih ve Toplum, say:231, Mart 2003, s.132-138.

332

_____, Uak'ta Kadn Hal ilerinin syan (1908), Toplumsal Tarih, Mart 2002, s.54-57. KARPAT, K. H., The Ottoman Emigration to the America 1860-1914, nternational Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, Volume:12, Mays s.175-209, 1985. KIRPIK, C., 1830 Numaral Trabzon er'iye Siciline Gre (1643-1644) Trabzon Toplumunda Kadn, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon Belediyesi Kltr Yaynlar, Trabzon, s.267-286, 1999. KODAMAN, B., Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Sanayi Mektepleri, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, s.72-90,1980. _____, Osmanl mparatorluunun Ekonomik Kalknmas Hakknda Maliye Nazr Cavit Beye Sunulan Bir Rapor, Prof. Dr. smail Ercment Kurana Armaan, Trk Kltr Aratrma Enstits Yayn, Ankara, s. 155-174, 1989. KURAN, T, Osmanl Lonca Tekilat zerinde slam Etkiler, Osmanl, cilt:3,Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, s.97-112,1999. NOUTSOS, P., Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketin Olumasnda ve Gelimesinde Rum Topluluunun Rol:1876-1925, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), Derleyen: Mete Tunay- Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul, s.113-131, 2000. ONAT, H,. bhiye, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, s.252-254, cilt:19, stanbul, s.252-254, 1999. OVEN, R, 1840-1914 Dneminde Lbnan'da pek Dokuma Endstrisi: evre Toplumlarnda Fabrika retiminin nndeki Olanaklar ve Snrlamalar zerine Bir alma, Toplum ve Bilim, say:23, s.55-72, 1983. KN, A.G., 1911 Ylnda Tarmsal cretler zerine Gzlemler, Ekonomik Yaklam, cilt:3, say:7, s.195-203,1982. PAKALIN, M. Z., bahiyyun, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, cilt:2, stanbul, s. 654-657, 1971. ______Narh, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, cilt:2, stanbul, s.12, 1971. QUATAERT, D., Agriculture, An Economic and Social History of The Ottoman Empire, 1600-1914, Volume Two, S. Faroqhi, B. Mc Gowan, D. Quataert, and . Pamuk, Cambridge University Press, Cambridge and New York, s. 843-887, 1994.

333

_____, Machine Breaking and the Changing Carpet Industry of Western Anatolia 1868-1908, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914. Derleyen: Donald Quataert, The Isis Press, stanbul, s.119-136,1993. _____, Population, An Economic and Social History of The Ottoman Empire, 1600-1914, Volume Two, S. Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert, and . Pamuk, Cambridge University Press, Cambridge and New York, s. 777-797, 1994. _____, 19. yy'da Osmanl mparatorluu'nda Demiryollar, eviren: Ahmet Gnlk, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, cilt:6, stanbul, s.1630-1635,1985. _____, The Employment Policies of the Ottoman Public Debt Administration 1881-1909, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, Derleyen: Donald Quataert, The Isis Press, stanbul, s.137-140, 1993. _____, The Silk Industry of Bursa 1880-1914, Workers, Peasants and Ec onomic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, Derleyen: Donald Quataert, The Isis Press, stanbul, s.97-116,1993. _____, Fabrika Bacalarndan Tten lk Dumanlar, Selanik 18501918, Hazrlayan: Gilles Veinstein, (eviren: Cneyt Akaln), letiim Yaynlar, stanbul, s.200-202,1999. _____, Some Preliminary Observations on Silk and Carpet Workers in the Ottoman Empire, 1750-1914, The Turkish Studies Assosation Bulletin, Vol:8, s.1-5, Mart 1984. _____, Ottoman Women, Housholds, and Textile Manufacturing 1800-1914, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730-1914, Derleyen: Donald Quataert, The Isis Press, stanbul, s.81-95, 1993. _____, The Economy During the Tanzimat Periot, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, Derleyen: Donald Quataert, The Isis Press, s. 175-183, 1993. REYHAN, C., Prens Sabahaddin, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi I, letiim Yaynlar, stanbul, s.146-151, 2002. SAYDAM, A., Kamu Hizmeti Grdrme ve Suu nleme Yntemi Olarak Osmanllarda Keflet Usl, Tarih ve Toplum, say:164, s.4-12, 1997. SLER, O., Toplumsal Aratrmalar Grubu ve 1912 Ylna Ait ki Sendika Tz, Tarih ve Toplum, 79 (Temmuz 1990), s.24-30. SUVLA, R. ., Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat 1, Milli Eitim Basmevi, Ankara, s.263-288, 1999.

334

ULE, M. A., i Emeklilii, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, cilt:2, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s.101-102, 1998. TER MNASSAN, A., 1876-1923 Dneminde Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketin Douunda ve Gelimesinde Ermeni Topluluunun Rol, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), Derleyen: Mete Tunay- Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul, s.163-194, 2000. TOPRAK, Z., 1909 Tatil-i Egal Kanunu zerine, Toplum ve Bilim, s. 148-149. 1981. _____, Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt:5, letiim Yaynlar, stanbul, s. 1340-1347, 1985. _____, Sosyal Politika Tarihimizin lk nlemler Paketi: Messesat- Snaiyyede ocuklarn ve Kadnlarn altrlmas(1910), Toplum ve Bilim, say: 27, s.229237, 1984. TRKCAN, E., ngiliz Konsolosu W. Gifford Palgravein Raporuna Gre 1870de Trabzon, Tarih ve Toplum, cilt:6, 31 (Temmuz 1986), s.34-47. VAN OS, N.A.N.M., Bursa'da Kadn ilerin 1910 Grevi, Toplumsal Tarih, say:39, s. 7-10, 1997. VARLIK, M. B., Osmanl Devleti'nde Madenlerde alma Koullar, Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt:4, stanbul, s.917922,1985. VATTER, S., am'n Militan Tekstil Dokumaclar: cretli Zanaatkarlar ve Osmanl i Hareketleri, 1850-1914, Osmanl'dan Cumhuriyet Trkiye'sine iler 1839-1950, Derleyenler: D. Quataert & E.J. Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul, s.55-95, 1998. YALIMOV, ., 1876-1923 Dneminde Trkiye'de Bulgar Aznl ve Sosyalist Hareketin Gelimesi, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), Derleyen: Mete Tunay- Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul, s.138-139, 2000. 3. Dierleri 1. Ariv Kaynaklar A. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA). a. Belgeler 1. Bbl Evrak Odas Sadaret Evrak

335

- Mektub Kalemi, Mhime (A.MKT.MHM) 2. Dahiliye Nezareti Evrak (DH). Dahiliye Nezareti Hukuk Mavirlii (DH.HM). dare Ksm Belgeleri (DH.D). Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri (DH.MU). Tahrirt Kalemi Belgeleri (DH.EUM.THR). Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Evrak Odas Belgeleri (DH.EUM.VRK). Muhaberat- Umumiye Dairesi Siyas Evrak (DH.SYS).

3. Hariciye Nezareti Evrak (HR) - Hukuk Mavirlii stiare Odas Evrak (HR.HM.O). 4. rade Tasnifi rade, Dahiliye rade, Husus rade, Zabtiye rade, ura-y Devlet rade, Meclis-i Val rade, Maliye

5. Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV) 6. Yldz Tasnifi Yldz Tasnifi, Sadaret Husus Marzt Evrak (Y.A.HUS). Yldz Tasnifi, Sadaret Resm Maruzat Evrak (Y.A. RES). Yldz Esas Evrak (YEE). Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak (Y.PRK.MTV). Yldz Perakende, Umum Vilayetler Tahrirat (Y.PRK.UM). Yldz Perakende, Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ). Yldz Perakende, Hazine-i Hassa Maruzat Evrak (Y.PRK.HH). Yldz Perakende, ehremaneti Maruzat (Y.PRK.H). Yldz Perakende, Asker Maruzat (Y.PRK.ASK). Yldz Perakende, Zabtiye Nezareti Analitik Envanteri (Y.PRK.ZB). Yldz Perakende, Posta ve Telgraf Nezareti Maruzat (Y.PRK.PT). Yldz Perakende, Dahiliye Nezareti Evrak (Y.PRK.DH). Yldz Perakende, Elilik, ehbenderlik ve Ateemiliterlik (Y.PRK.EA).

7. Zabtiye Nezareti Evrak (ZB). b. Defterler 1. BEO, Selanik Vilayeti Giden Evrak, nr: 566. 2. Sreli Yaynlar ttihat ve Terakki

336

kdam Tanin nsaniyet iler Gazetesi Tarih ve Toplum Toplum ve Bilim Toplumsal Tarih International Journal of Middle East Studies Ekonomik Yaklam Kebike 3. Yaynlanm Belgeler Dstur, I.Tertip, cilt:6, Ankara, 1939. Dstur, I. Tertip, cilt:6, Ankara 1939. Dstur, I.Tertip, cilt:5, Ankara, 1937. Dstur, I.Tertip, cilt:8, Ankara, 1943. Dstur, I.Tertip, cilt: 6, Ankara, 1939. Dstur, I. Tertip, cilt:8, Ankara,1943. Dstur, II.Tertip, cilt:1, stanbul, 1329 (1913). Dstur, II. Tertip, cilt:3, stanbul, 1330 (1914). 3 Numaral Mhimme Defteri, T.C Babakanlk Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara,1993. 5 Numaral Mhimme Defteri, T.C Babakanlk Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara,1994. 6 Numaral Mhimme Defteri I, T.C Babakanlk Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara,1995. 6 Numaral Mhimme Defteri II, T.C Babakanlk Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara,1995. 4. Tezler ELK, B., Trkiye'de i Hareketlerinin Tarihsel Geliimi (1800-1870), zmir, 1999. (Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi.) GLEN, Z., Osmanl Devleti'nde Baruthne-i mire, Isparta, 2001, s. 54.(Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal. Baslmam Doktora Tezi).

337

ZGEM Kiisel Bilgiler: Ad Soyad: Cevdet KIRPIK Doum Yeri: Kadirli Doum Yl: 15.02.1971. Medeni Hali: Evli Eitim Durumu: Lise: Kadirli Lisesi (1984-1987). Lisans: Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi Tarih retmenlii Program (1987-1991). Yksek Lisans: Karadeniz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyal Bilimler Eitimi Anabilim Dal (1994-1998). Yabanc Diller ve Dzeyi: 1. ngilizce DS:70, KPDS:69. Deneyimi: 1991-1994 Kars Merkez Dikme lkretim Okulu Tarih retmeni 1994-2004 Srmene Ticaret Meslek Lisesi Tarih retmeni Bilimsel Yaynlar ve almalar: 1. 1830 Numaral Trabzon eriyye Siciline Gre Kentin Sosyal ve Ekonomik Hayat (1643-1644), Karadeniz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits BaslmamYksek Lisans Tezi. 2.1830 Numaral eriye Siciline Gre Trabzonda Mslman Gayrimslim Mnasebetleri, Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say:6-7, 2002, Isparta, s.35-50. 3. 1830 Numaral eriye Siciline Gre (1643-1644) Trabzon Toplumunda Kadn Trabzon Tarihi Sempozyumu, 1999, Trabzon, s. 267-286. 4. 1830 Numaral eriye Siciline Gre Trabzonda Ekonomik Hayat (H.10531054/M.1643-1644), Trabzon ve evresi Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, 2001, Trabzon, s.237-248.