SETA ANALZ

S E TA | S i y a s e t , E k o n o m i v e To p l u m A r a t r m a l a r V a k f | w w w. s e t a v. o r g | A r a l k 2 0 1 2

2012DE Trkiye

2012DE TRKYE
EDTRLER TAHA ZHAN | HATEM ETE BLM EDTRLER HATEM ETE | YILMAZ ENSAROLU | TALP KKCAN | UFUK ULUTA ERDAL TANAS KARAGL | BEKR S. GR DER YAZARLAR HAKM ALZADE | LEVENT BATRK | AHMET SEMH BNGL | SELN M. BLME | PEK COKUN | GALP DALAY | GLAH NESLHAN DEMR | SAM ORUN ERSAY | DOAN EKNAT | MBERRA GRMEZ | YAVUZ GTRK | ABDULLAH AYDOAN KALABALIK | KILI BURA KANAT | HSEYN KIRMIZI | MJGE KKKELE | LK STKLAL MIHIOKUR | MURAT ZOLU | BAYRAM SNKAYA | FURKAN TORLAK | CEM DURAN UZUN | KADR STN

SETA ANALZ

COPYRIGHT 2012 SETA SETA | Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenahatun Caddesi No: 66 Gaziosmanpaa / ankaya 06700 ANKARA TRKYE Tel:+90 312.551 21 00 | Faks :+90 312.551 21 90 | www.setav.org | info@setav.org SETA | Washington D.C. Office 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, DC 20036 USA Tel: +1 202-223-9885 | Faks: +1 202-223-6099 | www.setadc.org | info@setadc.org SETA Analiz, No. 57, Aralk 2012 Tasarm&Uygulama: mare Yazar | Bask: Pelin Ofset, Ankara

NSZ

BRNC BLM
SYASET

11

KNC BLM
HUKUK VE NSAN HAKLARI

49

NC BLM
DI POLTKA

85

DRDNC BLM
EKONOM

131

BENC BLM
ETM

143

SONSZ

159

NDEKLER

NSZ | 7 1. SYASET | 11 1.1 Vesayetin Geriletilmesi ve Darbelerle Yzleme | 12 1.1.1 Darbe Teebbs Davalarnn Sonu | 12 1.1.2 Darbelerin Yarglanmas | 13 1.1.3 Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonu | 14 Sonu | 15 1.2 na Siyaseti ve AK Parti | 16 1.2.1 Vesayet Rejiminin Tasfiyesi | 16 1.2.2 Yeni Trkiye ve Hegemonya Mcadelesi | 17 Sonu | 22 1.3 Aray Siyaseti ve CHP | 25 1.3.1 Kadro Deiimi | 26 1.3.2 Kimlik Aray | 26 1.3.3 Siyaset Tarz | 28 Sonu | 30 1.4 Telafi Siyaseti ve MHP | 31 1.4.1 Ksknleri Geri Kazanma | 31 1.4.2 Parti i Muhalefetin Glenmesi | 33 Sonu | 34 1.5 Vekalet(en) Siyaset(i) ve BDP | 36 1.5.1 KCK Operasyonlar | 36 1.5.2 Mzakere arlar | 37 1.5.3 Alk Grevleri | 37 1.5.4 PKKllarla Kucaklama ve Dokunulmazlk Tartmas | 38 Sonu | 38 1.6 Gvenlik-Diyalog Ekseninde PKK ve Krt Meselesi | 40 1.6.1 iddetin Ykselmesi ve Eylemlerin eitlenmesi | 41 1.6.2 Arap Baharnn Etkisi | 42 1.6.3 Yeni Blgesel Dinamikler | 44 1.6.4 Alk Grevlerinin Siyasal Yansmalar | 45 Sonu: zm ama Nasl? | 46 2. HUKUK VE NSAN HAKLARI | 49 2.1 Yasama Faaliyetleri | 49 2.1.1 karlan Kanunlar | 49 2.1.2 Yeni Anayasa Sreci | 51 2.1.3 TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu | 53

2.2

2.3

Yarg | 55 2.2.1 Yarg Reformu Sreci | 55 2.2.2 Anayasa Mahkemesine Bireysel Bavuru Yolu | 57 2.2.3 zel Yetkili Mahkemeler | 58 2.2.4 12 Eyll Davas | 58 2.2.5 Tartmal Davalar | 60 nsan Haklar Asndan 2012 | 63 2.3.1 Gvenlik Sektrnn Sivil Denetimi | 63 2.3.2 TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu | 64 2.3.3 Uluslararas nsan Haklar Hukukuna Uyum | 65 2.3.4 nsan Haklar Alannda Kurumsallama | 67 2.3.5 nsan Haklar Sorunlar | 68

3. DI POLTKA | 85 3.1 Trkiye-Avrupa Birlii likileri | 85 3.2 Trkiye-ABD likileri | 88 3.2.1 Gvenlik Alannda birlii | 88 3.2.2 Arap Devrimlerinin kili likilere Etkisi | 88 3.2.3 Suriye Meselesi | 89 3.2.4 rana Yaptrmlar ve ABDnin Trkiyeden Beklentileri | 90 3.2.5 Ekonomik likilerin Gelitirilmesi | 90 3.3 Trkiye-Rusya likileri | 92 3.4 Trkiye-Kafkasya likileri | 96 3.4.1 Azerbaycanla likiler | 96 3.4.2 Grcistanla likiler | 96 3.4.3 Ermenistanla likiler | 97 3.5 Trkiye-in likileri | 99 3.5.1 Ekonomik likiler | 99 3.5.2 Stratejik likiler | 100 3.5.3 Dou Trkistan Meselesi | 101 3.6 Trkiye-Balkan ilikileri | 102 3.7 Trkiye-ran likileri | 106 3.8 Trkiye-Msr likileri | 110 3.8.1 Ekonomik ilikilerde yeni dnem | 111 3.8.2 Trk Msr ran geni | 111 3.9 Trkiye-Tunus likileri | 112 3.10 Trkiye-Libya likileri | 114 3.11 Trkiye-Krfez lkeleri likileri | 117 3.12 Trkiye-Irak likileri | 121 3.13 Trkiye-Suriye likileri | 125 3.14 Trkiye-srail likileri | 129 4. EKONOM | 131 4.1 Ekonomik Byme ve Yumuak ni | 131 4.2 Cari Ak | 132 4.3 D Ticaret | 135 4.4 Kamu Finansman | 137 4.5 Para Politikas, Cari Ak ve Ekonomik Byme | 139 5. ETM | 143 5.1 Milli Eitim | 143 5.1.1 4+4+4 | 144 5.1.2 retmen Yetitirme Stratejisi ve Atamalar | 147 5.1.3 Dershanelerin Kaldrlmas | 149 5.1.4 Ders Kitaplarnn Deerlendirilmesi | 149 5.1.5 Okullarda Klk Kyafet Ynetmelii | 150 5.2 Yksekretim | 154 5.2.1 Yksekretimde Harlarn Kaldrlmas | 154 5.2.2 Yksekretimin Yeniden Yaplandrlmas | 155 5.2.3 AOBPnin Kaldrlmas | 155 5.2.4 Yksekretimde Arz ve Talep Durumu | 157 SONSZ | 159

NSZ
2012, siyasi takvime, Trkiyenin siyasal normallemesinin ve konsolidasyonunun balang yl olarak not edildi. Son be yln siyasal yk 2012de yeni bir normalleme fazna geti. Bir nceki seneyi SETA Analizde yle deerlendirmiiz:
2011 senesi, 12 Eyll 2010 Anayasa referandum sonularnn siyasi ve sosyal yansmalarnn hissedilecei bir yl olacakt. 12 Eyll referandumunda eski Trkiyeye veda ederken; yeni Trkiyenin nasl ina edileceini tartr olmutuk. Ana temamz yeniydi. Yeni Trkiyeyi btn ynleriyle tartmaya hazrlanrken, Tunusta balayan, ardndan btn blgemizi etkisi altna alan deiim ve devrim dalgas ile kar karya kaldk. 2011e damgasn vuran yeni temas, Kuzey Afrika ve Ortadoudaki devrimlerle ve alkantlarla hem blgesel hem de kresel siyasetteki ana dinamik haline geldi.

2012 senesini hem 2011 genel seimlerinin ortaya kard siyasi tablo hem de blgemizde yaanan derin krlmann Trkiyeye yansmalaryla geirdik. 12 Haziran genel seimleriyle siyasi tablo bir tahkim sreci yaarken; d politikada yaanan gelimeler yeni Trkiye ile eski Trkiyenin karlamasna ahitlik ediyordu. 2012 son be yln tartmalarnn billurlat bir mevzuya da ahitlik etti: yeni anayasa! Asr akn sredir devam eden anayasa tartmamz bu sene ierisinde de somut neticeler retmeden siyasal bir bakiye devriyle 2013 senesinin de ana gndem maddelerinden birisi olmann tesine geemedi. Kurucu meclis marifeti olmakszn uzla yoluyla yeni bir anayasa yapma giriimi temennilerin tesine geemedi. Siyasal pozisyonundan taviz vermeyeceini ak bir ekilde ilan eden en az siyasi partinin oluturduu drt unsurlu anayasa komisyonu belli ilerlemeler kaydetmekle beraber eski Trkiye bariyerini aamad. 12 Haziran seimleriyle perinlenen AK Parti realitesi Trkiye siyasetinde ana belirleyici, kurucu eksen olma tartmalarn balatm oldu. CHPde Baykal sonras

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

yaanan deiim de Kldarolu zerinden 2012 senesinde bir ka kez tahkim giriiminde bulundu. zellikle kongreler zerinden yaanan gelimeler, parti ierisindeki eski CHP ile yeni CHP arasnda skan siyasetin gelgitlerinin oluturduu olduka dank bir siyasal dalga boyu olumasn salad. Mezkur dalga boyunun kendisini belli bir dzene sokmakla megul olmasndan dolay Trkiye siyasetine dair kurucu bir yn henz ortaya km deil. MHP, Devlet Bahelinin liderliine kongrede muhalefet yaplmasna ramen Bahelinin liderliini tahkim ettii bir sene geirmi oldu. BDP, -terrn en kanl ekilde sahneye kt 2012 senesinde- Krt meselesinde ina ettii siyasal araf dnyasnda kalmaya devam etti. Krt meselesi, 2012 ierisinde -byk lde PKKnn son yllarda hi olmad kadar- terr estirdii bir dneme ahitlik etti. Asker, PKKl ve sivil kayplarn binin zerine kt 2012 senesinde PKKnn sadece Trkiyeyi deil Ortadouyu da batan aa yanl okuyan anakronik pozisyonunun derinleerek devam ettiini grdk. zellikle Suriyedeki gelimeleri realiteden kopacak ekilde deerlendiren PKKnn; Suriyede Kamlya, Trkiyede ise emdilliye skan siyasal aklla okumas manidard. Bu anakronik perspektif sadece kann anlamsz bir ekilde akmasn salamamakta ayn zamanda btn blgeye yaylan Krt yabanclamasn da derinletirmektedir. Suriye 2012 senesinde siyasal pozisyonlarn bir turnusol testine tabi tutulduu yl oldu. AK Partinin Tunusla balayan Arap syanlar srecinin son halkasn temsil eden Suriyede deiim silsilesini tamamlayan bir pozisyon almas kanlmazd. Trkiye en youn ilikide olduu Suriye Baas rejimi ile 2011 sonuna doru kprleri atmann ilk iaretini vermiti. 2012 senesinde Suriye Baas rejimi ile ilikilerini tamamen koparan Trkiye ak bir ekilde muhalefetin safnda yer ald. Trkiyenin Suriye imtihan ksa srede i siyasette yeni tartmalara yol at. Hem zihinsel hem de tarihsel olarak yeni Ortadouya hazr olmayan siyasi aktrler, elitler ve medya olduka karmak tepkiler verdiler. Sre ksa srede bir d politika eletirisinden syrlarak eski Trkiyenin kalplar ve korkularyla yeni Trkiyenin kurucu gelecek vizyonu arasnda bir makasa dnt. Bu yeni yzleme de Trkiyenin demokratikleme hamlelerini destekleyen farkl kesimlerinde Kemalizmle bilinli veya bilinsiz bir imtihan ierisine girdiklerini de grm olduk. Kresel ekonomik krizin duraanlat ama pozitif iaretlerin henz gl olarak belirmedii 2012de Trkiye ekonomisi baarl performansn srdrmeye devam etti. Bymede ve cari akta daralma yaanmakla beraber muadili ve rekabet ettii ekonomilere gre daha gl istihdam retmeye devam etti. 2011den getiimiz senenin gndemine tanan tutuklu vekiller ve Ergenekon davas canlln korudu. 2012, Krt meselesinde youn terr saldrlar dnda PKKnn balatt cezaevi alk grevleri ile de gndemi bir sre megul etti. Alk grevlerine konu edilen baz dzenlemeleri de dahil eden yeni yarg paketleri yava ama istikrarl reform admlarnn devam etmesini salad. 2012nin yargda reform tartmalarnn gndemi aylarca igal ettii en nemli balk ise zel Yetkili Mahkemeler (YM) zerinden gerekleti. 7 ubatta polis-

NSZ

yarg marifetiyle MT Bakann ifadeye arma giriimi TBMMnin mdahalesiyle nce engellendi; ardndan da YMlere yeni bir dzenleme getirildi. Tpk yllardr Dantayn yerindelik kararlar, Anayasa Mahkemesinin ierik incelemesi gibi polis-yarg marifetiyle Krt meselesinde siyasetin tercihlerine ak bir mdahale eklinde okunan MT soruturmas, yeniden devletin demokratiklemesi ve siyaset zerinde vesayet tartmalarnn almasna yol at. Mezkur tartma ilerleyen aylarda birok konuda kendisini tekrar ederek srdrld. Elinizdeki analizde Trkiyenin 2011den 2012ye tad siyasal gerilimler, d ve i politikada yaanan tartmalar, ekonomi ve eitim alanndaki yaananlar, hukuk ve insan haklar genel bal altnda vuku bulan gelimeler detaylca incelendi. SETA 2012 Analizi sadece getiimiz yl boyunca yaananlarn uzman kalemlerce bir analizi deil ayn zamanda ktphanenizde siyasal tarihimize dair nemli bir hafza almas olarak bulundurulmay hak etmektedir.

YAZARLAR HATEM ETE, GALP DALAY, SAM ORUN ERSAY, DOAN EKNAT

1. SYASE T
Trkiye, 2012 yln, vesayet sisteminin siyasal denklem zerindeki arln yitirmesini sembolize eden 12 Eyll (2010) referandumu ve demokratik ilkelere dayal yeni Trkiyeyi ina srecinin toplumdan vize almasn sembolize eden 12 Haziran (2011) seimlerinin siyasal yansmalaryla geirdi. Trkiyenin ikinci ksm bir hayli sert geen 10 yllk bir mcadeleden sonra, vesayet rejimini geriletmesi, btn siyasi aktr, kurum ve kesimlerin siyaset zeminini deitirdi. Siyasi partilerin deien siyasal zemine adaptasyon abalar, vesayet rejimiyle srdrlen mcadelenin siyaset lehine sonulandn tescilleyen 12 Eyll referandumundan hemen sonra, CHPnin vesayet rejimiyle ittifak siyaseti yrten Genel Bakann deitirmek zorunda kalmas ve tarihi bir yanl kararla vesayet safnda yer alan MHPnin 12 Haziran seimlerinde baraj tehlikesi yaamas ve yapt yanl telafi etmeye ynelik bir siyaset yrtmesi, zerinden okunabilir. 12 Eyll referandumu, AK Partiye vesayetten arndrlm demokratik bir Yeni Trkiyeyi ina sorumluluu yklerken, yalnzca BDPnin siyaseti zerinde hayati bir etkide bulunmad. Trkiyedeki gelimelere yalnzca Krt hareketine yansmalaryla snrl bir ilgi duyan BDP ise, PKKya vekalet etmeye endekslenmi bir siyaset tarzn srdrmeye devam etti. Bu erevede, 2012 ylnn, bazen birbirini besleyen, bazen de birbiriyle atan iki dinamik zerinden ekillendii sylenebilir. Bu dinamiklerin ilki, 12 Eyll referandumu ve 12 Haziran seimlerinin gndeme tad yeni Trkiyeyi ina srecidir. kinci dinamikse, yeni Trkiyenin ina srecinin hz, balam ve ynelimi zerinde dorudan etkili olan i ve d gelimelerdir. Yeni Trkiyeyi ina parametreleri zerinde etkili olan i dinamikler balamnda, Trkiyenin 20132014te, srasyla, yerel, Cumhurbakanl ve genel seim srelerinden geecek olmasnn ve bu seimlerin AK Partinin liderlik kadrosunun omurgasn dei-

11

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

tirecek olmasnn alt izilebilir. te taraftan, bata Suriyedeki gelimeler olmak zere Arap Bahar zerinden blgesel denklemin yeniden kuruluyor olmas da ina sreci zerinde etkili olmaktadr. Yukarda iaret edilen parametreler ekseninde, 2012 ylndaki siyasi gndem, yeni Trkiyeyi ina misyonu ile bu misyonun enstrmanlar, takvimi ve ynelimi zerinde yrtlen mcadeleyle ekillendi. Aada, siyasi partilerin performans ve siyasal meselelerin geliimi zerinden yeni Trkiyeyi ina serveninin 2012 ylna ait fotoraf ekilmeye allmaktadr.

1.1

VESAYETN GERLETLMES VE DARBELERLE YZLEME

2012 yl, 2000lerin bandan beri siyasal gndemin belirleyici dinamiklerinden biri olan, siyasal sistemi vesayeti etkilerden arndrma srecinin hz kesmeden devam ettii bir yl oldu. 2000lerin bandan itibaren yasal ve anayasal mevzuat dzeyinde balayan de-militarizasyon sreci, 2007de darbeye ortam hazrlama ve darbe teebbslerinin yarg karsna karlmas ve 2011de gemite gerekletirilen askeri darbelere ynelik yarglama srecinin balamasyla devam etti. 2012 ylnda, bir yandan bu sreler devam ederken, TBMMde darbe ve muhtralar aratrma komisyonunun kurulmasyla toplumsal-siyasal bir yzleme safhasna dnt. Davalara, iddianamelere ve siyasi tartmalara kaynaklk eden bu sre, askeri vesayetin geri ekilmek zorunda brakld, sivil aktrlerin ve siyaset kurumunun etkin olduu yeni bir rejime doru evrilmeye balad.

1.1.1

Darbe Teebbs Davalarnn Sonu

2012 ylnda siyaset gndeminde en ok yer bulan darbe teebbs davalar yine Ergenekon ve Balyoz davalaryd. 2008 ylnda grlmeye balanan Ergenekon davas, 274 sann yarglanmasyla devam etti. CHPnin, tutuklu milletvekilleri Mehmet Haberal ve Mustafa Balbay zerinden sk sk gndeme getirdii ve milletvekili dzeyinde takip ettii davann kukusuz en dikkat ekici gelimesi, Genelkurmay eski Bakan Em. Org. lker Babuun daha sonra Ergenekon ana davasyla birletirilen nternet Andc davas erevesinde yln ilk gnlerinde tutuklanmas oldu. Babuun devam eden tutukluluk hali ve kendisine isnat edilen terr rgt kurmak ve ynetmek suu, bata siyasi liderler olmak zere1 bir ok kesim tarafndan tartld ve eletirildi. Ergenekon davasnda yaanan aksaklklar ve uzun tutukluluk srelerinin yargsz infaz haline geldii eletirileri, zel Yetkili Mahkemelerin Temmuz aynda yasalaan 3. Yarg Paketi ile kaldrlmasn beraberinde getirdi. Ergenekon davasna
1. Erdoan: Babu tutuksuz yarglanmal, NTVMSNBC, 9 Ocak 2012. http://www.ntvmsnbc.com/id/25312660/

12

1 . S YA S E T

bakan stanbul 13. Ar Ceza Mahkemesinin Kasm aynda Cumhuriyet savcs Mehmet Ali Pekgzelden esas hakknda mtalaa istemesi, dava srecinde sona yaklald eklinde yorumland.2 ki yl akn sredir devam eden Balyoz davas iinse 2012, karar yl oldu. Toplam 365 sann yargland davada Hava Kuvvetleri eski Komutan Em. Org. Halil brahim Frtna, Deniz Kuvvetleri eski Komutan Em. Or. zden rnek ve 1. Ordu eski Komutan Em. Org. etin Doan hakknda arlatrlm mebbet hapis cezas verildi; ancak sanklarn cezalar yirmier yla indirildi. 12 Haziran 2011 seimlerinde MHP aday olarak Milletvekili seilen Engin Alan ise 18 yl hapis cezasna arptrld.3 Kararn aklanmasnn ardndan Babakan Erdoan, Yargtay srecinin takip edilmesi gerektiine vurgu yaparken, CHP cephesinden yaplan yorumlarda ise mahkemenin vicdann siyasi otoritenin emrine verdii iddiasna yer verildi.4 MHP ynetimi, mahkeme kararn Yargtayda temyize gtreceini aklarken BDP Genel Bakan Yardmcs Gltan Kanak ise Trkiyenin tek tek davalar tartmak yerine darbe gelenei ve kltr ile hesaplamas gerektiini vurgulad.5 Derin devlete ynelik ilk operasyon olarak bilinen Atabeyler Davasnn Temmuz aynda sonulanmas, sembolik olarak olaanst bir dnemin sonuna gelindiine iaret etti. Kamuoyunda daha ok dikkat eken Balyoz davasnda kararn aklanmas da Trkiyede asker-siyaset ilikilerinin normalleme srecinin tamamlanmaya baladn temsil etmesi asndan nemli oldu. Ergenekon davasnda da sona yaklalmas ile 2013 ylnda darbe teebbs davalarnn sonulanacan ngrmek mmkndr. Uzun tutukluluk sreleri ve tutuklu milletvekillerinin durumu gibi kamuoyunda hassasiyet uyandrarak baz maliyetler reten zel Yetkili Mahkemeler rejimi de 2012 ylnda kabul edilen 3. Yarg Paketi ile ortadan kalkm; Trkiye kamuoyunun dikkatini darbe mteebbislerinden baarl darbecilere ynlendirmesi mmkn hale gelmitir.

1.1.2

Darbelerin Yarglanmas

12 Eyll 2010 Anayasa referandumunda kabul edilen dzenlemeler, 12 Eyll 1980 askeri darbesinin yarg nne kartlmasn mmkn klmt. 30 Mays 2011de
2. Ergenekon davasnda sona geliniyor, BBC Trke, 28 Kasm 2012. http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/11/121127_ergenekon_case.shtml 3. Balyoz davasnda kararlar akland, CNN Trk, 22 Eyll 2012. http://www.cnnturk.com/2012/turkiye/09/21/balyoz.davasinda.kararlar.aciklandi/677583.0/index.html 4. Erdoandan Balyoz kararyla ilgili ilk aklama, Star, 21 Eyll 2012. http://haber.stargazete.com/guncel/erdogandan-balyoz-karariyla-ilgili-ilk-aciklama/haber-690912 Vicdann siyasi otoritenin emrine verene yarg denmez, Cumhuriyet, 21 Eyll 2012. http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=366642 5. MHP karara tepkili, Milliyet, 21 Eyll 2012. http://siyaset.milliyet.com.tr/mhp-karara-tepkili/siyaset/siyasetdetay/21.09.2012/1600088/default.htm BDPden Balyoz yorumu, CNN Trk, 22 Eyll 2012. http://www.cnnturk.com/2012/turkiye/09/22/bdpden.balyoz.yorumu/677693.0/index.html

13

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

7. Cumhurbakan Kenan Evren ve Em. Or. Tahsin ahinkaya, pheli sfatyla ifade vermeleri iin Ankara Cumhuriyet Savclna arlmt. Soruturmann Ocak aynda tamamlanmasnn ardndan Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesinin iddianameyi kabul etmesiyle 12 Eyll davas, 10 Ocak 2012de balam oldu. Davann 4 Nisan 2012 gn grlen ilk celsesi ile Trkiye tarihinde ilk kez, baarya ulaan bir davann sorumlular yarg nne karlm oldu. Siyasi yelpazenin her yerinden aktrlerin davaya mdahillik talebinde bulunmas, siyasi kutuplama yaratan darbe teebbs davalarnn aksine 12 Eylln yarglanmas srecinde toplumun enerjisini gemile hesaplamaya ynlendirecei umudunu yeertti. 12 Eyll davasnn almas, yakn gemite baarya ulaan dier askeri mdahalelerin de yarglanmas umudunu dourdu. Bu erevede yaanan ilk gelime, HAS Partinin 17 Ocak 2012 gn Ankara Cumhuriyet Basavclna 28 ubat sreci hakknda su duyurusunda bulunmas oldu. Yl boyunca devam eden soruturma sreci, dnemin Genelkurmay 2. Bakan olan Em. Org. evik Birin Nisan, YK eski Bakan Kemal Grzn ise Haziran aynda tutuklanmalaryla hz kazand. Balyoz davasnda hkm giyen MHP Milletvekili Engin Alan hakknda da 28 ubat soruturmas kapsamnda tutuklama karar alnd. Soruturmann sivillere uzanp uzanmayaca, bugn de tartlmaya devam etmektedir. 28 ubat iddianamesinde son aamaya gelinirken, ilgili mahkemenin iddianameyi kabul etmesi durumunda davann 2013 banda grlmeye balanaca tahmin edilmektedir.

1.1.3

Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonu

Askeri vesayet ve darbelerle yzleme alannda 2012 ylnn en verimli srelerinden biri, TBMM Genel Kurulunda drt partiden destek alarak kurulan darbe ve muhtralar aratrma komisyonunun almalar oldu. 28 Austos gn ilk toplantsn yapan komisyon, Kasm ayna kadar birok siyaseti, brokrat, iadam, gazeteci ve madurdan oluan 132 kiinin tanklna bavurdu. 27 Mays 1960 darbesi, 12 Mart 1971 muhtras, 12 Eyll 1980 darbesinin yan sra 28 ubat 1997 postmodern darbesi ve 27 Nisan 2007 e-muhtras balklarn ieren komisyon raporunda, partilerin birlikte almalarnn nemine ve darbe srelerinin birbirinden beslenerek meruiyet kazandna vurgu yapld.6 Kurulan bu komisyon araclyla Cumhuriyet tarihinde ilk defa Meclis, kendisine kar gerekletirilen darbelerle yzleme imkn buldu ve hazrlanan kapsaml raporla darbeleri kamuoyu vicdannda mahkm etti. Bylece darbelerle yzlemeyi seimler araclyla topluma, mahkemeler araclyla yargya havale eden yasama organ, yarm asr gecikmeli de olsa- dorudan kendisine ynelen askeri mdahalelerle yzlemi oldu. Sonu ve neri blmleri oybirlii ile kabul edilen bu raporun ierii zerinde yaanan uzlamazlklar, CHP ve MHPli yelerin alternatif raporlar retmelerine neden oldu.7
6. Darbe raporu ieke sunuldu, Hrriyet, 29 Kasm 2012. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/22035860.asp 7. CHP ve MHPden alternatif darbe raporu, Haber 7, 28 Kasm 2012. http://www.haber7.com/ic-politika/haber/957801-chp-ve-mhpden-alternatif-darbe-raporu

14

1 . S YA S E T

Sonu
Trkiyede siyasetin gndeminde 2007 ylndan beri nemli yer tutan darbe ve muhtra sreleri, 2012 yl itibariyle darbe mteebbislerinin yarglanmasnda gelinen nokta ve Meclis aratrma komisyonu raporunun tamamlanmas ile birlikte yeni bir dneme girmektedir. Bu erevede asker-sivil ilikilerinde elde edilen kazanmlarn psikolojik ve kurumsal adan tahkim edilmesini salayacak olan baarl darbelerin adalet nne karlmas aamasna gelinmitir. 1980 cuntasnn iki nemli isminin yarglanmasna balanrken, 28 ubat postmodern darbesi iin de benzer bir yarg srecinin gereklemesi beklenmektedir. Darbe suunun Trkiye toplumunun her kesimi asndan maliyet ve maduriyet rettii, Mecliste temsil edilen drt partinin de yzleme ihtiyac zerinde uzlamas zerinden tasdik olunmutur. Maduriyetlerin kamuoyuyla paylalmas kadar sorumlularn adalet karsnda hesap vermesi ve siyasal sistemin darbe hukukundan arndrlmas da Trkiyede yeni ve salam temelli bir sivil siyaset kurumunun ina edilmesi asndan byk nem tamaktadr.

KRONOLOJ 10 Ocak 2012 17 Ocak 2012 11 Nisan 2012 9 Mays 2012

VESAYETN GERLETLMES VE DARBELERLE YZLEME 12 Eyll iddianamesi kabul edildi. HAS Parti, 28 ubat sreciyle ilgili su duyurusunda bulundu. Darbe ve muhtralarla ilgili Meclis Aratrma Komisyonu kurulmas nergesi, drt partinin desteiyle Meclis Genel Kurulunda kabul edildi. 28 ubat soruturmasn deerlendiren Babakan Erdoan, bu dalgalarda lke boulur aklamasyla darbe srecinde sivillerin sorumluluu tartmasna katkda bulundu. Genelkurmay eski Bakan Em. Org. lker Babu, nternet Andc soruturmas kapsamnda tutukland. Babua isnat edilen terr rgt ynetici olmak suu, kamuoyunda uzun sre tartld. zel Yetkili Mahkemelerin de kapatlmasn ieren 3. Yarg Paketi, TBMM Genel Kurulunda kabul edilerek yasalat. Derin devlete ynelik ilk operasyon olarak bilinen Atabeyler davasnda yarglanan dokuz sank beraat etti. 2010 ylndan beri devam eden Balyoz davasnda karar akland. Meclis Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu, 1404 sayfadan oluan raporunu TBMM Bakan Cemil ieke sundu.

1 Haziran 2012

2 Temmuz 2012 17 Temmuz 2012 21 Eyll 2012 28 Kasm 2012

15

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

1.2

NA SYASET VE AK PART

AK Partinin 2012 ylndaki en nemli imtihan, vesayet sistemini tasfiye srecini derinletirerek srdrrken ina srecini balatmasyd. 2012 ylnn AK Parti iin ina srecinin imtihanna dnmesini salayan miras, 2010 ylnn vesayet sisteminin tasfiye olmasn sembolize eden 12 Eyll referandumuna, 2011 ylnn da AK Partiye vesayetten arndrlm demokratik bir yeni Trkiye ina etme vizesi veren 12 Haziran seimlerine sahne olmasyd. AK Parti, 12 Haziran seimlerine girerken tedavle soktuu 2023 vizyonuyla, kendisine yklenen misyona raz ve hatta talip olduunu tescillemiti. Dolaysyla, vesayet sistemini tasfiye etmekle geirdii on yln ardndan Trkiyenin, ina aamasna gemi olduunu sylemek mmkndr. Ancak, Trkiyenin 2014-2015 yllarnda, hem AK Partinin hem de lkenin kaderi zerinde belirleyici olacak seimlik bir maratona girecek olmas, zlmeyi bekleyen siyasi sorunlarn toplumsal uzlamay gerektirmesi, gelitirecekleri siyasi projelerle AK Partiye alternatif olabilecek veya AK Partiyi zorlayacak sahici siyasi aktrlerin yokluu ve blgesel gelimelerin radikal deiimlere gebe olmas, ina srecinin hz ve ynelimi zerinde belirleyici olmaktadr. Buna, hem AK Parti hem de mttefik ve muarzlarnn ina srecinin muhtemel parametrelerine ynelik srdrdkleri aray, tartma ve mcadelelerin younluunu da eklemek mmkn. Btn bu dinamikler dolaysyla, Trkiyenin henz ina srecine gei aamasnda olduu bile sylenebilir. 2012 ylnn hem AK Parti hem de Trkiye asndan neden bir inaya gei dnemi olduunu anlamak asndan, Trkiyenin gemi 10 ylda yaad sreci, bu srecin aktrln yrten AK Partinin siyasal performans zerinden analiz etmekte yarar var.

1.2.1

Vesayet Rejiminin Tasfiyesi

2002 ylnda iktidara gelen AK Partinin 10 yllk iktidarn belirli dnemlere ayrmak mmkndr.8 2002-2006 aras dnemde, AK Partinin siyasal gndeminin merkezinde AB ile ilikiler yer almaktayd. AK Parti, hem ABnin Kopenhag siyasi kriterlerinin 1990lar boyunca daralan siyasal merkezi geniletmek zere ilevsel olabileceini varsayarak hem de muhtemel bir demokratik reform srecinin ncelikle ierideki vesayeti aktrlerin direnciyle karlaabileceini ngrerek, AB srecini Trkiyedeki demokratikleme srecinin merkezine yerletirdi. Avrupa Birliinden mzakere tarihini almak bu dnemin en nemli siyasal hedefini olutururken, kapsaml ve sistematik demokratikleme ve reform paketlerinin

8. AK Partinin on yllk iktidarn drt dnem ekseninde deerlendiren bir yaz iin bkz. Hatem Ete, AK Parti iktidarn dnemselletirme, Sabah Gazetesi, 29.09.2012. http://www.sabah.com.tr/Perspektif/Yazarlar/ete/2012/09/29/ak-parti-iktidarini-donemsellestirme

16

1 . S YA S E T

(uyum yasalar) meclisten geirilip, uygulamaya konulmas siyasal atmosferin en tanmlayc zelliini oluturmaktayd. Bu dnemde, gerekletirilen reformlar sayesinde, i ve d politikada askeri etki azalrken sivil inisiyatif geniledi. AB srecinin sivil alan genileterek askerin siyasal sistem zerindeki arln azaltmasna ilk ciddi diren, 2007 Cumhurbakanl seimleri ncesinde, AK Partiye Cumhurbakann setirmemek zerinden gsterildi. Cumhuriyet mitingleri, 27 Nisan muhtras ve Anayasa Mahkemesinin verdii 367 kararyla gsterilen dirence AK Parti erken seim karar alarak karlk verdi. Toplumun, seimleri vesayet karsnda demokratik inisiyatifi destekleme balamna oturtmasyla AK Parti, %47 oy alarak 22 Temmuz 2007de ikinci kez iktidar vizesi ald. 14 Mart 2008de, vesayeti aktrler, intihar anlamna gelebilecek bir hamleyle, yaklak 8 ay nce toplumun yarya yaknnn desteini alan AK Parti hakknda kapatma davas at. AK Parti hakknda alan kapatma davasnn 4 ay sonra kapat(a)mamayla sonulanmas, 2006-2009 yllar arasnda yaanan sert mcadelenin yerini vesayet dzeninin tasfiye srecine brakmasna yol at. Tasfiye sreci aktrlerle balayp ideolojiyle devam etti. Ergenekon, Balyoz, vb. bir dizi davayla asker bata olmak zere, anti-demokratik enstrmanlara tevessl eden vesayeti aktrler tasfiye edildi. Bu davalar, vesayeti aktrlerin siyasal sistem zerindeki belirleyiciliklerinin ortadan kaldrlmasna ve siyasal sistemin demokratik bir dzleme ekilmesine hizmet etti. Vesayet sisteminin tasfiyesini amalayan bu sre 12 Eyll 2010daki referandumla birlikte yerini inaya brakt. Referandum paketi, ordunun siyasal merkezden uzaklatrlmasndan sonra kendisini rejimin yeni bekisi olarak konumlandran yargnn vesayetini krmay ncelese de, 1961 Anayasasyla kurulan vesayeti siyasal sistemi demokratikletirmeye ynelik iradenin yansmasyd. Referandumun %58 kabulle sonulanmas, vesayet sisteminin demokratikleme iradesi karsndaki yenilgisini tescillerken, ina srecinin nn at. Referandumdan ve 12 Haziran 2011 seimlerindeki %50lik galibiyetten sonra, AK Parti, tedavle soktuu 2023 vizyonu, Yeni Trkiye ve ustalk dnemi gibi kavramsallatrmalarla ina srecine istekli ve kararl olduunu deklare etti.

1.2.2

Yeni Trkiye ve Hegemonya Mcadelesi

Bu dnem, hem Trkiye hem de AK Parti iin yepyeni ve zorlu bir srece iaret ediyor. Vesayeti geriletme hedefinin tekillii yerini yeni Trkiyeyi ina misyonunun oul ihtimallerine brakm durumda. Trkiyenin 2014-2015 ylnda art arda seim srecine girecek olmas ve 2015 seimlerinde AK Partinin on yllk ynetici kadrolarnn byk bir ounluunun yasama ve yrtme grevlerinden ekilecek olmas, ina srecinin parametrelerini etkilemektedir. Bunlarn yan sra, ina srecinin kimin nceliklerine gre, hangi aralarla ve nasl bir zamanlamayla hayata geirileceine dair gr ayrlklar da yeni dnemin zorluklarla dolu olacana iaret etmektedir.

17

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

2012 yl bu gr ayrlklarnn ortaya kt ve AK Partinin gemi on yl boyunca kendisini destekleyen toplumsal kesimlerden en fazla eletiri ald yl oldu. Bu gne kadar, AK Parti, vesayetle srdrd mcadelede farkl eilimlere sahip geni bir toplumsal-siyasal yelpazeden destek almaktayd. Vesayet sisteminin otoriter rejiminden -birbirinden farkl gerekelerle- rahatsz olan birok kesim, vesayete kar mcadele kararllna sahip AK Parti nclnde bir araya gelmiti. Ancak, 12 Eyll (2010) referandumu ve 12 Haziran (2011) seimlerinden sonra, ortakl mmkn klan vesayetle mcadele sreci yerini yeni Trkiyeyi ina srecine braknca, AK Parti nclnde bir arada duran farkl toplumsal kesimler, inaya ynelik tadklar farkl perspektifler dolaysyla ayrmaya baladlar. 2012 yl boyunca, iki eilim arasnda youn bir tartma sreci yaand. Bir yandan, AK Parti, reform srecinin mevcut koullar elverdii lde ina hedefinden saplmadan srdrldn savunurken, te yandan, muktedir olduktan sonra demokratik bir siyasal sistem ina etme hedefinden vazgetii, halen sistem iinde varln srdren vesayeti aktrlerle anlat ve/ya muhafazakr bir ina srecini gndemine ald konusunda youn bir eletiriye tabi tutuldu. Burada, eletirilerin slubunun ve ieriinin, sahiplenilen farkl Trkiye vizyonlarndan kaynaklandn, dolaysyla, salt bir eletiriden te alternatif bir siyasal vizyonun hayata geirilme iddiasn da ierdiini aklda tutmakta yarar var. AK Partinin ngrd ina srecinin en zet fotoraf, 30 Eyllde gerekleen 4. Olaan Kongrede bulunabilir.9 Kongrenin AK Partinin kimlik bileenlerini oluturan milli gr ve merkez sa bakiyenin halen siyasal varln srdren iki nemli aktrnn katlmyla gereklemesi, ina srecinde nemsenen toplumsal mutabakatn bir gstergesi olarak okunabilir. Babakann Kongre konumas, Kongrede datlan 2023 vizyon belgesi ve Kongreye davet edilen yabanc liderlerin kimlii ve konumalar, AK Partinin nasl bir ina sreci ngrdne ynelik nemli ipularna sahipti. Kongrede ne kan bu parametrelerden yola karak, AK Partinin, tarihsel ve dinsel gemiiyle bark, demokratik bir siyasal vizyona sahip ve blgedeki gelimelere mdahil bir Trkiye ina etme tahayylne sahip olduu sylenebilir. AK Partinin 2023 vizyonu erevesinde kongrede kamuoyuyla paylap taahht altna girdii reformlar, siyasal sisteminin vesayeti etkilerden arndrlmasna ynelik kapsaml bir ina siyaseti muhtevasna sahiptir. Bu vizyon, siyasi partilerin kuruluu ve faaliyetleri zerindeki kstlamalarn kaldrlmas, temsilde adaletin salanmas, siyasal sistemin yeniden yaplandrlmas, yargnn hzlandrlmas, anadilde kamu hizmetlerine eriimin ve anadilde savunmann salanmas, etnik ayrmclk algs yaratan mevzuat hkmlerinin ayklanmas, darbelere dayanak olan mevzuatn ayklanmas, askeri okullardaki mfredatn yenilenmesi, gven-

9. Kongreye ilikin daha kapsaml deerlendirmeler iin bkz. Hatem Ete, Yeni Trkiyenin Kongresi, Star-Ak Gr, 07.10.2012. http://haber.stargazete.com/acikgorus/yeni-turkiye-kongresi/haber-695112

18

1 . S YA S E T

lik iin zgrlkten taviz verilmemesi, AB hedefinden saplmamas, yeni anayasa yazmnn gerekletirilmesi, vb. siyasal sistemi demokratikletirmeye ynelik hkmlerin yan sra, idari reformdan istihdama, yoksullukla mcadeleden savunma sanayisinin glendirilmesine, ARGEye arlk vermekten etkin d politikaya bir ok vaadi ieriyor. Dolaysyla, madalyonun bir yz, demokratikleme srecinin derinleerek ve daha geni bir alana yaylarak srdne ilikindir. Bir taraftan, hz kesmeden, vesayet dzeninin gemi uygulamalar mercek altna alnarak kapsaml bir yzleme ve hesaplama sreci yaanyor. Bu erevede, 12 Eyll referandumunun salad anayasal dzenleme sayesinde 12 Eyll darbecileri yarg nne karld, 28 ubat mdahalesine ynelik soruturma balatld, TBMM bnyesinde 27 Maystan 27 Nisana Cumhuriyet tarihindeki btn darbe ve muhtralar aratrlarak kamuoyuyla paylald, darbeye ortam hazrlama ve/ya darbeye teebbs sulamasyla sren davalar devam etti ve bir ksmnda karara varld. te taraftan, demokratik siyaseti kurumsallatrmaya ynelik reform sreci hz kesmeden devam ediyor. Yeni Anayasa yazm sreci, 3. Yarg paketinin Meclisten geirilmesi, 4. Yarg paketinin hazrlanmas, AK Parti Kongresinde 63 maddelik bir siyasi reform paketinin kamuoyuyla paylalmas, vb. reformlar bu balk altnda toplanabilir. Madalyonun dier yz, AK Partinin ina srecindeki performansna ynelik eletirilerle ilgilidir. Eletirilerin AK Partiye ynelmesinin iki anlalabilir gerekesinden bahsedilebilir. ncelikle, vesayeti aktrlerin siyasal sistem zerindeki arl azaldka, muktedir stats edinen AK Partinin sylem ve politikalar, doal olarak, daha ayrntl bir gzetime tabi tutuldu. AK Parti, muktedir olduka, eskiden muktedir olamama gerekesiyle devirdii hogrden mahrum kald. kinci olarak da, eski sistemi tasfiye etme amacnda AK Partiyle mterek bir perspektifi benimseyen evrelerin, yine doal olarak, ina srecine ynelik sahip olduklar farkl tahayyller dolaysyla AK Partiyle ayrmalar oldu. Eski dzeni ykma hedefinde AK Partiyle ittifak kuran evrelerin ina srecine ynelik farkl projeleri, AK Partiye muhalif cepheyi geniletti. Bu iki gereke, AK Partinin 2012 yl iinde mercek altna alnmasna ve youn bir eletiriye maruz kalmasna yol at. 2012 yl iinde, AK Partinin ina srecindeki performansna ilikin eletirileri genel balk altnda toplamak mmkn. En yaygn eletiri, AK Partinin vesayeti aktrleri zayflattktan sonra reformcu siyasetten vazgetii, sistem iinde varln srdren kimi aktrlerle anlama yoluna gittii, hatta kendisini yeni bir vesayet oda olarak konumlandrddr. Bu eletirilerin en somut ve gl tezahr, Uludere olay oldu. 28 Aralk 2011de snr ap kaaklk yapan Uludereli 35 vatanda, Kuzey Iraktan Trkiyeye szan terrist kafilesi zannedilerek TSKya ait uaklar tarafndan bombalanarak ldrld. Operasyonun kaza m kastl m olduu, kimin bombalama emri verdii, olay sonrasnda Hkmetin ve AK Parti ynetiminin kendisinden beklenen tutumu taknp taknmad uzun sre sorguland. AK Parti, hem kazaya maruz kalan

19

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

kesimlerle dayanma zaaf gsterdii, hem de olayn gerek boyutuyla anlalmas ve faillerin yarg karsna karlmas konusunda isteksiz davrand gerekeleriyle suland. AK Partinin darbecilerden arndrdn varsayd yeni ordu yaplanmasn koruma altna aldn iddia edenler olduu gibi, AK Partinin zannettiinin/zannedildiinin aksine henz muktedir hale gelemeyiinin bir sonucu olarak ordu iindeki vesayeti aktrler tarafndan tuzaa drldn iddia edenler de oldu. AK Partinin madurlara, olaya ve faillere ynelik performans beklentileri karlamayarak ina srecine ynelik eletirileri arttrd. AK Parti ise, srecin ilk gnden itibaren sorumlulukla ynetildiini ve kamuoyunda dillendirilen rahatszlklarn ksmen olayn trajikliinden, ksmen de birok kesimin Uludere zerinden hesap grme frsat yakaladn dnerek srekli gndemde tutmaya almasndan kaynaklandn dnmektedir. AK Parti, kendisine yneltilen eletirilerin hakszln, Uludere olay ile ilgili yaplanlar zerinden vurgulamaktadr. Bu erevede, kazadan duyulan rahatszln ilk anda dile getirildii, zarar ve maduriyetlerin temini iin gerekli tedbirlerin gecikmeden alnd, madurlarn yalnzln paylamak adna resmi dzeyde Babakan yardmcsnn, insani duygu paylam balamnda da Babakann ei Emine Erdoann madurlar ziyaret ettii, sorumlularn tespit edilip cezalandrlmas iin hem idari soruturmann balatld, hem de Meclis Aratrma Komisyonunun kurulduu, sorumlu olduu tespit edilen grevlilerin ilk gnlerde cezalandrld hatrlatlmaktadr. Bu balk altnda deerlendirilebilecek bir dier eletiri, zel Yetkili Mahkemeler (YM) balamnda dile getirildi. YMler, siyasal merkezin vesayeti aktrlerden arndrlmas srecinde ok merkezi bir rol stlenmilerdi. Bu srete YMler bnyesinde srdrlen davalarn soruturma ve yarglama safhasndaki arlklar, demokratik sistemin tahkim edilmesine ynelik fonksiyonlar dolaysyla grmezden gelinmiti. Ancak vesayet sistemi geriletilip AK Parti muktedir olarak alglanmaya balannca, YMler eletiri oklarnn hedefine konuldu. Eskiden demokratik sistemi tahkim etmekle selamlanan YMler, vesayet geriledike AK Parti rejiminin en gl enstrman olmakla sulanmaya baland. te taraftan, YMler de kendilerine ynelik tevecch smrmekten kanmayarak, zaman zaman, gerilemesinde rol oynadklar vesayeti aktrlerin yerini alma teebbsnde bulundu. Dolaysyla, YMler ina srecinde farkl gerekelerle youn eletirilerin oda haline geldi. AK Parti, hem tasfiye dneminin enstrman olmalar hasebiyle ina srecinde gereken uzlama atmosferine zarar verecekleri, hem de gn getike yeni vesayet oda olarak hareket etme istidatlar dolaysyla YMleri ortadan kaldrd. Ancak, varlklarnda AK Partinin ina edecei otoriter rejimin en gl enstrman olmalar gerekesiyle AK Partiye maliyet reten YMler, AK Parti tarafndan ortadan kaldrldktan sonra da AK Partinin reformcu inisiyatiften vazgeiinin gstergesi olarak ele alnp AK Partiye maliyet retti.

20

1 . S YA S E T

2012 yl boyunca, AK Partiye yneltilen ikinci eletiri, reform srecinin hzyla ilikili oldu. AK Parti, yeni Anayasa srecine beklendii lde aslmad, Krt meselesi bata olmak zere bastrlan siyasal kimliklerin taleplerini karlamad, siyasal sistemin vesayeti etkilerden arndrlmasna ynelik kapsaml-sistematik bir reform paketini gndemine almad ve AB perspektifinin terkedildii gerekeleriyle eletirilerin hedefi oldu. AK Partinin Bakanlk sistemi nerisi de bu balk altnda deerlendirildi. AK Partinin bu alanlardaki sylem ve politikalar, reform srecini yavalatmayla eletirildii gibi, zaman zaman ve kimi aktrlerce, reformcu ynelimden vazgemek olarak da algland. Ksaca, AK Partinin kendi konumunu glendirmekle snrl bir demokratik vizyona sahip olduu ve vesayet sisteminin geriletilmesinden sonra muktedir olan AK Partiden artk siyasal sistemi demokratiklemesinin beklenmemesi gerektii dillendirildi. AK Parti, srarl bir ekilde bu eletirilerin yersizliini vurgulayarak, demokratikleme iradesinin devam edeceini garanti eden aklamalarda bulundu. Anayasa ve Krt meselesi srelerindeki yavalamann AK Partiden kaynaklanmad, soruna taraf olan aktrlerin srece pozitif katk sunmamasndan kaynakland vurguland. AK Partinin gelecek dnem siyasetinin 2023te Trkiyeyi vesayetten kurtulmu, ekonomik byme ve istikrar salam, siyasal sorunlarn zerek toplumsal bar salam bir lke haline getirme hedefiyle ekillendiini ifade etmektedir. 2012 yl boyunca, AK Partiye yneltilen nc eletiri, ina srecinin ynyle ilikili oldu. AK Parti, dindar nesil yetitirme niyeti, mam Hatip Liselerinin nndeki engelleri kaldrmas, okullarda Kuran- Kerim ve Siyer derslerinin semeli ders olarak okutulmasn salamas, amlcaya cami projesi vb. balklar zerinden muhafazakr deerleri tahkim etmeye ynelik bir ina projesine sahip olmakla suland. AK Partinin Arap Bahar sonrasnda iktidara gelen slamc siyasi kadrolarla srdrd ibirlii de bu balk altnda deerlendirildi. AK Parti, eletiride bulunan kesimlerin mevcut siyasal perspektifleri farkl olsa da, bu eletirilerin, Kemalist bir ideolojik bakiyenin etkisiyle yapldn, eletirilen sylem ve politikalarn farkl yaam tarzlarn tehdit etmeden dindar-muhafazakr toplumsal kesimlerin maruz kaldklar maduriyetleri gidermeye ve devlettoplum ilikilerini normalletirmeye matuf olduunu savunmaktadr. Btn bu eletiriler, dayandklar zeminin-yaslandklar gerekenin hakll-hakszl bir tarafa, ncelikle, ina dneminin doas ile ilikilidir. Yukarda da ifade edildii zere, ina sreci, doas gerei, bir perspektife/vizyona dayanmak durumdadr. Bu perspektif, ina srecinin ieriine, yntemine, aralarna ve takvimine renk vermektedir. AK Parti de, doal olarak, ina srecini sahip olduu perspektifle yrtmektedir. Bu perspektifin eletirilere maruz kalmas da ayn lde doal karlanmaldr. Tasfiye ortak paydasnda birlikte hareket eden siyasal-toplumsal kesimler, sahip olduklar farkl perspektifler dolaysyla, ina srecinde farkllam durumda-

21

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

drlar. Bu farkllk, bal bana, ina srecine de, ina edilecek sistemin demokratik mahiyetine de zarar vermek durumunda deildir. Baka bir deyile, tasfiye srecindeki ittifakn ina srecinde zayflam olmas, tek bana, ina srecinin demokratik niteliine zaaf tekil etmez. na srecinin demokratik niteliini belirleyecek ey, ittifak kurulacak kesimlerin kimlii deil, ina edilecek sistemin dayanaca ilkelerdir. AK Parti, hangi kesimlerle ina srecini yrtt zerinden deil hangi ilkeler ekseninde hareket ettii zerinden sorgulanmal, snanmaldr. Ayn ekilde, ina srecinin takvimi de kurulacak siyasal sistemin demokratik doasyla dorudan ilikili deildir. na srecinin sorumluluunu stlenen siyasal kadrolar, doal olarak, siyasal konjonktr, seim takvimini, toplumun saduyusunu, vs. gzeterek ina srecini hayata geirmenin gerektirecei siyasal gten mahrum kalmayacaklar bir takvimi ileteceklerdir. Burada da nemsenmesi gereken ina srecinin takvimi deil, ina hedefine ballk olmaldr. AK Parti, ina hedefine balln yitirmedii lde, ina srecinin takvimini kendi ncelikleri ve objektif koullar erevesinde belirlemekte zgrdr. Son olarak, ina srecinin ynelimine ilikin muhafazakrlk eletirisi de kurulacak siyasal sistemin demokratik doasyla ilikili deildir. Bu eletiriler, Cumhuriyet elitinin bir asr nceden balayarak dindarl gericilikle ve otoriterlikle zdeletiren batc-materyalist paradigmann hkim olduu bir zihinsel arka planla yaplmaktadr. Demokratik bir siyasal sistem adna vesayetle mcadele eden kesimlerin vesayetin kendisini merulatrd bir zihinsel ereve ierisinden konuarak dini grnrlk karsnda aydnlanmac bir teyakkuza gemeleri manidardr. AK Partinin muhafazakrlkla nitelendirilen ina projesi, kendiliinden, demokratik bir mahsur iermemektedir. Aksine, muhafazakr toplumsal ounluun siyasal sisteme eit katlmn, siyasal sisteme gvenmesini salad ve yllarca batc bir ulus inas adna mahrum brakld haklarna kavumasn hedefledii lde demokratik bir siyasal sistemin inasna hizmet etmektedir. Ayrca, dini yaamn normallemesi balamnda Trkiyenin daha yolun banda olduu, henz olduka yetersiz uygulamalara gsterilerin reaksiyonlarn tonundaki younluun da bunu gsterdii vurgulanmaldr. Sonu olarak, 2012 yl boyunca, ina srecinin muhtemel parametrelerine ynelik srdrlen tartmalar, ina srecinin demokratik niteliiyle ilgili olmaktan te, tasfiye hedefinde ortaklk kuran farkl toplumsal-siyasal kesimlerin ina srecinde sahip olduklar farkllklar da vurmalaryla ilikilidir. Bu, siyasal normallemenin ve yeni Trkiyenin muhtemel parametreleri zerine srdrlen hegemonya mcadelesinin doal ve kanlmaz bir sonucudur.

Sonu
2012 yl, ina srecinin parametrelerine ilikin bir muhasebeye, tartmaya ve hegemonya mcadelesine sahne oldu. Bir yandan, ina sreci ynnde yads-

22

1 . S YA S E T

namaz gelimeler kat edilmeye devam etmektedir. te yandan, bu gelimelerin beklentileri karlamaktan uzak olduu ynnde gl eletiriler de yaplmaktadr. AK Partinin ina srecine ynelik performans zerinde, 2015 ylna kadar Trkiyenin seimlik bir maratona girecek olmas, 10 yllk ynetici kadrosunun nemli bir kesiminin parlamenter siyasete ara verecek olmas, toplumsal kesimlerin ve siyasi aktrlerin kronik siyasal sorunlar zmek iin gereken mutabakattan uzak oluu, sahici ve gl bir siyasi muhalefetin yokluu ve blge halklarnn yeni bir siyasal srece doum evresinde olmas etkili olmaktadr. Bu faktrlere, ina sreci ncesinde lkeyi kutuplama atmosferinden karmak, asgari mterekler zerine bir ortak dzlem oluturmak ve atma srecinde oyundan kan aktr, kesim ve kurumlar tekrar oyuna dahil etmek gibi kayglar da eklemek mmkndr. Bu koullar, AK Partinin kapsaml ve radikal bir reform paketi ile aamal bir ina srecini planlamasn gletirmektedir. Bu erevede, AK Parti, 2015 ylna kadar, topyekn bir demokratikleme programn hayata geirmek yerine, siyasal maliyet retmeyecek ksmi ve paral bir reform srecini izleyecek gibi grnmektedir. AK Partinin bu ncelikler erevesinde yrtt ina siyaseti, kendisiyle tasfiye srecinde birlikte hareket eden birok siyasal-toplumsal kesim tarafndan 2012 yl iinde ciddi eletirilere tabi tutuldu. Eletiriler, AK Partinin ina hedefinden vazgemekle sulanmasna varmayp ina srecine ynelik paradigmalarn hegemonya mcadelesi olarak kald mddete salkl bir ina srecinin yaanmasna katkda bulunacaktr. Taraflar, bir yandan kendi nceliklerinin AK Parti tarafndan hesaba katlmasna ilikin bir mcadele yrtrken, ayn zamanda, AK Partinin yaad zorluklara ynelik bir empatiyle hareket ettikleri mddete, Trkiye, 2015 ylna kadar srmesi muhtemel bu ina ncesi gei dnemini demokratik bir siyasal sistemin kurumsallamasna hizmet eden bir ynelimle geirecektir. Bu sre boyunca, taraflarn ina srecine ilikin deerlendirmelerinde tek geerli kriter ina edilecek siyasal sistemin demokratik nitelii ve toplumsal barn inas olmaldr. Elbette, vesayet dzeninin tasfiyeye urad youn bir demokratikleme ivmesinden sonra toplumun yeni Trkiyeyi ina hedefine motive olduu bir dnemde, AK Partinin bir sreliine, ksmi-paral demokratik admlarla yetinme stratejisi ciddi riskler de barndrmaktadr. En ciddi risk, AK Partinin yrtecei denge siyaseti sonrasnda toplumsal vicdan yadrgatmas, 10 yllk muazzam siyasi performansla her sorunun zlebileceine ynelik oluturduu gven duygusunu zedelemesi ve toplumsal taleplere duyarl sahici siyasetin tadna varan siyasal-toplumsal kesimlerin bu srete siyasal alann darald endiesine kaplmalardr. Uludere olay sonrasnda AK Partinin vicdanlar mutmain klan bir siyasal performans sergileyememesi, milletvekillerinin dokunulmazlklarn kaldrmaya ynelik teebbsler, eylem ve gsterilerin kolaylkla bir asayi unsuru olarak deerlendirilerek sert bir ekilde bastrlmas ve kimi nemli konulara ilikin sylem

23

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ve politikalarn ciddi bir n hazrlktan geirilmeden kamuoyuna duyurulmas/ gndeme alnmas, ounluu AK Partinin ina iradesinin arkasnda kenetlenmi baz toplumsal kesimlerde rahatszlklara yol amaktadr. Sonu olarak, AK Parti, yapt siyasal muhasebeler neticesinde, ina srecinin takvimini, nceliklerini ve ynn tayin etme hakkna sahiptir. Ancak bu hakl inisiyatifin barndrd potansiyel risklerin farknda olarak, toplumsal vicdan rahatsz edecek, toplumun gven duygusunu zedeleyecek ve toplumda siyasal alann darald kaygsn depretirecek sylem ve politikalardan uzak durmaldr.

KRONOLOJ 29 Aralk 2011

NA SYASET VE AK PART F-16 sava uaklar, nsansz Hava Aralarndan (HA) gelen grntler zerine Iraktan kaak mazot getiren vatandalar snr geen PKKllar sanarak bombalad. rnakn Uludere ilesine bal Ortasu Kyne yakn snr blgesinde meydana gelen olayda, 35 vatanda yaamn yitirdi. Babakan Erdoan, partisinin Geniletilmi l Bakanlar toplantsnda yapt dindar genlik yetitireceiz aklamasyla tartma balatt. stanbul zel Yetkili Cumhuriyet Savcs Sadettin Sarkaya, MT Mstear Hakan Fidan, eski Mstear Emre Taner, eski Mstear Yardmcs Afet Gneinde aralarnda bulunduu 5 MT mensubunu KCK soruturmalar erevesinde pheli sfatyla ifadeye ard. Babakan Erdoan, emdinlide PKKllarla kuaklaan 9 u BDPli 10 milletvekilinin dokunulmazlklarnn kaldrlaca sinyali verdi. Demokrat Parti eski Genel Bakan Sleyman Soylu, AK Partiye katld. Feshedilen HAS Partinin eski Genel Bakan Numan Kurtulmu, AK Partiye katld. AK Parti, 4. Olaan Kongresini Ankarada gerekletirdi. Yeni yasama ylnn ilk AK Parti grup toplantsnda konuan Erdoan, u anda srarla sylyorum; TBMMde bu almay (yeni anayasa sreci) masadan kalkmadan sonuna kadar yrtme kararllndayz. Sre bellidir; artk bu yl sonuna kadar bu i oldu oldu, olmad artk bizi daha fazla megul etmesin diyeceiz ve yolumuza devam edeceiz. dedi. AK Parti, bakanlk sistemi nerisini Anayasa Uzlama Komisyonuna sundu.

1 ubat 2012 7 ubat 2012

1 Eyll 2012 5 Eyll 2012 22 Eyll 2012 30 Eyll 2012 3 Ekim 2012

6 Kasm 2012

24

1 . S YA S E T

1.3

ARAYI SYASET VE CHP

2012 yl, CHPnin, 2010dan beri srdrd siyaset arayn bir menzile vardrmaktan vazgeerek, aray siyasetine karar kld bir yl oldu. Siyaset araynn aray siyasetine dnme srecini daha iyi anlamak iin CHPnin deiim ihtiyac hissettii Mays 2010a gitmekte yarar var. Vesayet sisteminin tasfiye edilmesi, ilk yansmasn, Cumhuriyet Halk Partisinde gstermiti. 12 Eyll referandumu, 10 yllk youn mcadele dneminden sonra vesayetin tasfiyesini iaret ederken, CHPde siyaset deiikliini de zorunlu klmt. Hazrlanan Anayasa deiiklii paketinin referanduma sunulmaya yetecek bir sayya ulatnn kesinletii akam, TBMMde paketin son maddesi oylanyorken, Deniz Baykaln CHPnin Genel Bakanlndan istifa etmesine yol aacak grntler internet zerinden kamuoyuyla paylalmt. CHPnin siyasal denklemde tutulabilmesi iin vesayetin siyasi szcln yrten Baykaln da vesayetle beraber tasfiye edilmesi gerekmiti. Baka bir deyile, CHPnin yeni siyasal denkleme uygun bir parti haline gelmesine engel olarak grlen Baykal feda edilmiti. CHP, lider deiimi yaad Mays 2010dan beri, kimliini ve siyasetini yenileme arayn srdryor. Lider deiimiyle start verdii deiim arayn iki buuk yl aradan sonra, bugn de, bir menzile vardrdn sylemek zor. CHP, taban ve ynetim dzeyinde hissettii ihtiyatan te, kendisi dndaki siyasal koullarn zorlamasyla bu aray srdrmek durumunda kald iin epey sanc ekiyor. Deiimin dsal zorunluluklar dolaysyla gndeme gelmesi, CHPnin ieride almas zor direnlerle karlamasna yol ayor. 12 Haziran 2011 seimlerinde Meclis grubunda revizyona giden parti ynetimi, 2012 ylnn ubat ve Temmuz aylarnda yaplan kurultayla eski ynetici kadroyu da tasfiye ederek parti iinde yaanan iktidar mcadelesine son verdi. Ancak, geride kalan iki buuk yla be kurultay, bir referandum ve bir seim sdran yeni CHP ynetimi eski kadrolar tasfiye etmekte gsterdii kararll, eski kimlik ve siyaset tarzn deitirmek hususunda sergileyemedi. Semeni kstrmemek adna eski siyasetle ban koparmaktan kanan Kldarolu, eski kadrolardan boalan koltuklarn nemli bir ksmn, CHPnin eski siyasetini temsil eden yeni isimlere tahsis ederek bu algy kuvvetlendirdi. Bugn gelinen noktada, parti tabannda varln srdren ulusalc-sosyal demokrat ayrmas, partinin ynetici kadrosunda da temsil edilmekte; bu durum, neredeyse her kritik siyasal sorunda ayrmalara neden olmaktadr. 2014-2015 yllarnda gerekleecek seim, Kldarolunun ayran taraflar arasnda tercihte bulunarak, bir taraftan yana arlk koymasn zorlatryor. Bu durum, Mays 2010da balayan arayn sonlanmasn ve CHPnin snrlar belirlenmi bir kimlik ve siyasete karar klmasn neredeyse imkansz klyor. Bu nedenle, CHP iin, Mays 2010da balayan siyaset araynn, 2012 itibariyle, yerini aray siyasetine braktn sylemek mmkn.

25

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

1.3.1

Kadro Deiimi

CHP ynetiminin bir nceki yldan devrald balca gndem maddesi, bir sredir devam eden parti ii iktidar mcadelesinin sonulandrlmasyd. 2012nin ilk haftalarnda muhaliflerin imza kampanyasnn baarya ulamas ve parti ynetiminin kendi gndemiyle bir olaanst kurultay toplama karar, CHPnin ubat aynda 48 saat iinde iki olaanst kurultaya evsahiplii yapmasna neden oldu. Eski ynetici kadrosunun kesin malubiyetiyle sonulanan srecin sonular, 1718 Temmuz tarihlerinde gerekleen 34. Olaan Kurultayda tahkim edildi: Kurultaya tek aday olarak giren Kldarolu yeniden Genel Bakan seilirken, araf liste usulyle seilen 60 kiilik Parti Meclisine de delegeye iaret ettii 57 ismi sokmay baard. te yandan anahtar listede deiim yanls isimlerle ulusalc kanattan siyasetilerin bir arada bulunmas, CHP ynetiminin iki farkl beklentiyi ezamanl olarak karlama hedefinin bir gstergesi oldu. 2010 ylnda parti ierisinde iktidar eksiklii eken Kldarolu, 2012nin ubat ve Temmuz aylarnda toplanan kurultaylarla parti ii iktidar mcadelesini sona erdirerek, parti kadrolar zerinde mutlak hakimiyetini ilan etti. Ancak bu galibiyet, partinin dnm sreci nndeki engelleri kaldrmak anlamna gelmedi. Bugne kadar deiim srecinin hz ve kararllk eksikliinin sorumlusu olarak gsterilen parti ii mcadele, yeni kadrolarn meruiyetini garantiye alyordu. Ancak, Kldarolunun, eski aktrlerle snrl bir tasfiyeye karar klarak eski siyasetin yeni aktrlerle temsil edilmesine alan amas, iktidar mcadelesindeki galibiyetin yeni siyasetin nn amasn engelledi. Eski aktrler tasfiye edildi, Kldarolu iktidar mcadelesini kazand, ancak CHPnin siyaset ve kimlik araynn nndeki engeller ortadan kalkmad. Bir baka deyile eski aktrlerin tasfiye edildii ve Kldarolunun muktedir olduu sre, CHPnin siyaset ve kimlik araynn nndeki engelleri kaldrmak bir yana, deiim sanclarnn sreklilii sorununu ortaya kard. Bylece Kldarolu ynetimi, eski aktrlerin tasfiyesine gzyumulmas karlnda Yeni CHP umudunu ifade eden siyaset ve kimlik deiimini feda etti.

1.3.2

Kimlik Aray

Kadro deiiminin kimlik deiimine yol a(a)mamas, CHPnin gelien olaylar karsnda teksesli bir tutum ve politika gelitirmesini neredeyse imkansz hale getirdi. Parti ynetimi ierisinde 2011 ylnda da gzlemlenen farkl refleksler, 2012 boyunca da neredeyse her kritik dnemete varlk gsterdi. Kldarolu ise ulusalc ve sosyal demokrat isimler arasnda kan bu ihtilaflarda belirli bir taraftan yana arlk koymak yerine kendisini tarafsz bir uzlatrc olarak konumlandrmay seti ve zaman zaman ayrmalarn kamuoyuna yansmadan zmlenmesinde baarsz oldu. 2012 yl, CHPnin siyaset aray asndan anlam tayan hemen her konuda kamuoyuna iki farkl mesaj vermesine sahne oldu. Yln ilk aylarnda Uludere

26

1 . S YA S E T

zerinden hkmeti eletiren ve demokratikleme vurgusu yapan parti, iddet olaylarnn zirveye ulat Haziran aynda aklad on maddelik zm paketi ile birlikte demokratikleme mesajn hkmetle ibirliine dntrd.10 Kemal Kldarolunun Oslo tartmasna binaen yapt terr durdurmak iin herkesle grlr aklamas da bu izgiye katk yapt.11 te yandan bu demokratikleme ve diyalog temelli pozisyonun ulusalc taban kayglandrmamas adna parti ynetiminden farkl balamlarda sert aklamalar yapld. Austos aynda dzenlenen Gaziantep saldrsnn ardndan Grup Bakanvekili Emine lker Tarhann Twitter hesabndan yapt aklamalar, olayn faturasn Oslo grmelerine katlan iktidar partisine ve BDPye ykledi.12 Parti szcs Haluk Koun Eyll aynda Oslo grmeleri kaytlarn kamuoyuna AKP-PKK mutabakat metni olarak sunmas da ulusalc taleplerin CHPnin zirvesinde temsilini salad.13 Benzer bir yaklam sergileyen Grup Bakanvekili Muharrem nce de katld bir televizyon programnda Oslo grmelerini iktidar ve PKK arasnda yaplan bir seim ittifakna benzeterek bu mesaj perinlemi oldu.14 CHPnin en tartmal isimlerinden biri olan Tunceli Milletvekili Hseyin Aygnn seim blgesinde PKK militanlar tarafndan karlmas da parti ynetiminden atlak seslerin kmasna neden oldu. Krizin devam ettii srede hkmeti asayii salayamamakla sulayan CHP ynetimi, Aygnn serbest kalmasnn ardndan yapt aklamada kendisini karan militanlardan gen arkadalar diye bahsetmesine farkl tepkiler verdi.15 Parti Meclisi yesi Metin Feyziolu, PKKnn halk savas bir rgt olarak tanmlanmasn kabul edemeyeceklerini ifade ederken, Kldaroluna yakn isimlerden Sezgin Tanrkulu ve Adnan Keskinin stres ve insani duygular vurgusu yapmas dikkat ekti.16 Krt meselesi balamnda sergilenen okseslilik, CHPnin en kronik meselelerinden biri olan asker-sivil ilikileri balamnda da devam etti. Parti, yl boyunca Genelkurmay ve orduya ynelik eletirilerini sivilleme, demokrasi ve insan haklar kavramlar zerinden gerekelendirdi: Hkmet ve silahl kuvvetleri Uludere olaynn zerine gitmemekle sulayan parti, Mays aynda yaanan Paa polemiinde Cumhuriyet gazetesi yazar Bekir Cokun ve stanbul Barosu Bakan mit
10. Krt sorununun zm iin bir saatlik zirve, NTVMSNBC, 6 Haziran 2012. http://www.ntvmsnbc.com/id/25355730/ 11. Kldarolu: Terr durdurmak iin herkesle grlr, Milliyet, 21 Eyll 2012. http://bit.ly/Q1hmJc 12. Terrn hangi planlar iin kan dkt anlald, Aydnlk, 26 Austos 2012. http://www.aydinlikgazete.com/mansetler/14740-teroeruen-hangi-planlar-icin-kan-doektueue-anlald-.html 13. CHPli Ko, AKP-PKK mutabakat metnini aklad, Hrriyet, 18 Eyll 2012. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/21496907.asp 14. Muharrem nceden sert sulama, CNN Trk, 25 Eyll 2012. http://video.cnnturk.com/2012/haber/9/25/muharrem-inceden-sert-suclama 15. Hseyin Aygn yaadklarn anlatt, Cumhuriyet, 14 Austos 2012. http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=359102 16. Hseyin Aygnn kendisini karan terristleri vmesi CHPyi kartrd, Zaman, 16 Austos 2012. http://www.zaman.com.tr/newsDetail_getNewsById.action?haberno=1333944

27

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Kocasakaln eletirilerine kar bildiri yaymlayan Genelkurmay Bakanln da sert ekilde eletirdi.17 te yandan partinin bu sivilleme iddias, CHP siyaseti zerindeki Silivri etkisiyle tezat oluturdu. Ergenekon davasnda tutuklu yarglanrken 12 Haziran seimlerinde Milletvekili seilen Mustafa Balbay ve Mehmet Haberaln durumlar zerinden yarg srecini eletirmeye devam eden parti, farkl temsilciler araclyla durumalar izlemeye devam etti. 12 Eyll 2010 referandumunda hayr oyu veren CHPnin 2012de balayan darbe davasna mdahil olmas da partinin yaad elikilerin bir yansmas olarak okundu. Cumhuriyet Halk Partisinin laiklik konusunda da ikili bir pozisyon belirlemesi, partinin kemiklemi kitlesini riske etmeden yeni semen bloklarna ynelme abasn temsil etti. TBMMde kabul edilen 12 yllk kademeli zorunlu eitim (4+4+4) dzenlemesini Anayasa Mahkemesine gtren parti, tabannn laiklik konusundaki hassasiyetini Anayasa Uzlama Komisyonu grmelerinde de zaman zaman temsil etti. Konya Milletvekili Atilla Kartn AK Partiyi laiklii istismar etmek ile sulamas, CHPnin elinde tuttuu semene gven alama arzusunu gsterdi.18 Buna karlk partinin dindar semenle arasndaki mesafeyi azaltmak adna en somut admlar yine 2012 ylnda att sylenebilir. Partinin stanbulda dzenledii iftar yemeine Hseyin Glerce, Ahmet Hakan ve Ali Bula gibi isimleri davet etmesi ve yemekte Kldarolunun hatalarmz biliyoruz, telafi edeceiz mesaj vermesi bu kesimden olumlu tepkiler alrken, partinin oy potansiyeli artrma hamlesi olarak kaytlara geti.19

1.3.3

Siyaset Tarz

Cumhuriyet Halk Partisinin 2012 boyunca srdrd kimlik aray ve kararszln yansmalar partinin siyaset tarznda da dikkat ekici savrulmalar yaanmasn beraberinde getirdi. Parti ats altnda siyaset yapan farkl gruplarn ne kma abalar, siyaset deiimini gerekletiremeyen ynetimin siyasi slup zerinden kitleleri hareketlendirme abas gibi nedenlerle zaman zaman merkez sol parti kimliinden uzaklaarak dinamik ve riskli hamleler yapt gzlendi. 12 Haziran seimlerinde Meclise sokmaya alt tutuklu adaylar gereke gstererek ksa sren bir Meclis boykotu gerekletiren parti, 2012 ylnda da buna benzer hamlelere bavurdu. Kritik dnemelerde merkez parti kimliinin paras olan soukkanlln kaybeden parti, bu dnemlerde ulusal kamuoyu yerine kendi semen kitlesine hitap edecek eylem ve sylemlerle kamuoyunun gndemine gelerek radikal bir parti grnts verdi. CHP, rgt veya cemaat yaplan17. Kldarolundan Genelkurmaya tepki, Sabah, 8 Mays 2012. http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/05/08/kilicdaroglundan-genelkurmaya-tepki 18. Meclis Anayasa Uzlama Komisyonunda laiklik tartmas, Zaman, 7 Austos 2012. http://bit.ly/WrIYYD 19. Kldarolundan iftar, Hrriyet, 16 Austos 2012. http://www.hurriyet.com.tr/gundem/21239343.asp

28

1 . S YA S E T

masndan siyasal partiye gei srecini tamamlamam, ulusal kamuoyu yerine kendi semen kitlesine-siyasal cemaatine hitap etme veya hesap verme kaygsyla siyaset yrten radikal veya marjinal siyasi partilerin veya gerekletirdikleri eylemlerle kamuoyunda gndem oluturmay hedefleyen protestocularn bavurduu eylemlere bavurmaktan imtina etmedi. Bu siyaset tarzna, belirli bir gndemle toplanan Meclis (aratrma) komisyonlarnda pankart ama ve temsili eylemler (biber gaz, kelepe, vb) gerekletirme; Meclis bahesinde toplu yryler dzenleme; radikal sol-ulusalc genlik derneklerinin dzenledii kutlama programlarna katlma; ancak marjinal genlik rgtlerinde veya siyasi partilerde rastland ekilde polisle atma grnts verme; toplumsal bar zedeleme riski yksek yerel mezhepi dayanma gsterilerine katlma, vb. bir ok eylem ve siyasal tutum rnek gsterilebilir. Mart aynda 4+4+4 dzenlemesini protesto etmek iin grup toplantsn Tandoan Meydanna tayan CHP, Eyll, Ekim ve Aralk aylarnda itirak ettii kitle eylemiyle de lider deiiminden beri yerlemeye alt merkez sol mecray riske atmaktan ekinmedi. i Partisi ve yerel sol gruplarn Eyll aynda Hatayda dzenledii Suriye ile dayanma mitinginde katlan parti, Esad yanls poster ve sloganlarn yer ald gsteride hem yerel bir mezhep gerilimine taraf oldu hem de uluslararas lekte meruiyetini kaybetmi bir rejimin mttefiki grnts verdi. Benzer ekilde Trkiye Genlik Birlii tarafndan dzenlenen alternatif Cumhuriyet Bayram mitinginde Genel Bakan ve st ynetim dzeyinde yer alan CHP, polisle gstericiler arasnda kan arbedenin ortasnda kalan Kemal Kldarolunun grnts ile kamuoyunda kendisine yer buldu. Son olarak Aralk aynda da, yukardaki eylemi organize eden btn gruplarn birlikte yer ald Silivri karmasna katlan CHP, hem darbeye teebbs sulamasyla yarglanan kesimlere kaytsz-artsz destekte bulunmu hem de marjinal ulusalc yaplanmalarla kurduu ittifakn kalcln tescillemi oldu. Silivride yarglanan iki milletvekiline sahip kma politikasnn da tesine geerek davada yarglanan herkese kefil olmas anlamna gelen bu eylem de, yukardaki iki eylem gibi, CHPnin merkez-sol huviyetine halel getirdi. Her durumda da CHPnin, hkmetin politika ve uygulamalarn eletirmek amacyla slogan, pankart ve programn kendisinin belirleyecei kitlesel protesto eylemleri dzenlemek yerine baz radikal grup ve partilerin kendi gndemlerine hizmet eden toplantlara itirak etmesi, partinin ana aktr deil, yardmc oyuncu grnts vermesine neden oldu. Mitingler CHPnin son dnemde toplum nezdinde ina etmeye alt algya zarar verirken, merkez parti kimliine de glge drd. Ulusalc yorumcularn CHPnin kitlelerle bulumas olarak lanse ederek alklad eylemler, Yeni CHP umuduyla yola kan partinin eski dnemde dahi kolay kolay zdelemek istemeyecei marjinal ulusalc gruplarla ibirlii yapmasn beraberinde getirdi.

29

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Sonu
2012 ylnn Cumhuriyet Halk Partisi asndan rettii temel sonu, partinin kabuk deitirme srecinin zamana yaylmas nedeniyle artk radikal bir kimlik deiiminin mmkn olmadnn ve bu dnemde kimlik ve siyaset tarzlar itibariyle eski ve yeni kadrolarn parti ii nfuzlarn tahkim ettiklerinin anlalmas oldu. Eski ile yeninin neredeyse eit arlkla srdrd bu gerilimli birliktelik, dnm abasnn ngrlebilir gelecekte bugnden tarif edilmi bir menzile ulama olasln ortadan kaldrm gzkmektedir. Bugn CHP, eski kimliiyle bark olmamakla birlikte bu kimlii ardnda brakamayan; yeni bir kimlik edinme arzusunun gerektirdii kararll da sergilemeyen bir parti grnts vermektedir. 2010 referandumu ve 2011 seimlerini bu kararszla gereke gsteren partinin seime sahne olacak 2014-2015 dneminde de kesin kararlar almas kolay olmayacaktr. Bu faktrler gz nnde bulundurulduunda, geride kalan iki buuk yllk dnemde CHPnin yenilenmesi umudunu ifade ettii lde dinamik bir siyasete gndermede bulunan dnm srecinin artk CHPnin yeni politikas-kimlii haline gelerek statik bir durumu ifade ettiini sylemek mmkndr. CHP iin dnm veya aray artk bir sre deil, bir siyaset tarzdr. 2012 ylndaki gelimeler, dnm ve arayn CHP asndan bir sre olmaktan karak bir siyaset tarzna dntn gstermektedir.

KRONOLOJ 26-27 ubat 2012 4 Nisan 2012 23 Nisan 2012 3 Mays 2012 6 Haziran 2012 17 Haziran 2012 17-18 Temmuz 2012

ARAYI SYASET VE CHP Genel Merkez ve muhaliflerin arsyla 16. ve 17. Olaanst Kurultaylar topland. Parti tznde kkl deiiklikler yapld. Cumhuriyet Halk Partisi, 12 Eyll davasna mdahil oldu. Grup Bakanvekili Muharrem nce, 12 Eyll davasn iki ihtiyar yarglyorlar ifadesiyle eletirdi. Genel Bakan Yardmcs Grsel Tekin, parti ynetimindeki grevinden istifa etti. CHP lideri Kemal Kldarolu, Babakan Erdoanla bir araya gelerek partinin Krt meselesinin zm iin hazrlad 10 maddelik paketi anlatt. Abdullah calann ev hapsine alnmas tartmalarn deerlendiren Kldarolu, 4 parti uzlarsa bizim iin mesele olmaz yorumunda bulundu. 34. Olaan Kurultay dzenlendi. Kemal Kldarolu yeniden Genel Bakan seilirken, uzun sre sonra araf liste usulne gre seilen 60 kiilik Parti Meclisinde Kldarolunun destekledii 57 isim yer ald. Tunceli Milletvekili Hseyin Aygn, PKK yesi bir grup tarafndan karld. 48 saat sonra serbest braklan Aygnn militanlardan gen arkadalar diye bahsetmesi, baz CHP yneticileri ile kamuoyundan tepki ald. Parti szcs Haluk Ko, AKP-PKK mutabakat metni olarak tanmlad 2008 Oslo grmeleri kaytlarn kamuoyuna aklad. Suriyede 87 gn boyunca rehin tutulan gazeteci Cneyt nal, CHP heyetinin temaslar sonucunda serbest kald. 9 kiilik heyetin Suriye Devlet Bakan Bear Esad ile hatra fotoraf ektirmesi tartmalara neden oldu.

13-14 Austos 2012

18 Eyll 2012 19 Kasm 2012

30

1 . S YA S E T

1.4

TELAF SYASET VE MHP

2012 yl, MHPnin, telafi siyasetine duyduu ihtiyac, greceli olarak yksek bir maliyetle, hissettii bir yl oldu. Kendisinin de Mecliste bulunduu bir dnemde, Cumhurbakanl krizini zmek gibi kritik bir ka olay dnda, vesayetle srdrlen mcadeleye kaytsz kalan MHP, vesayetin tasfiyesini sembolize eden referandumun yansmalarn da ya yeterince doru alglayamad, ya da bilinli olarak yanl tarafta konum alarak karlad. MHP, zamann ruhuna ve tarihin akna ters gelen stelik siyasal-toplumsal geleneiyle de rtmeyen bu siyasetin retebilecei muhtemel maliyeti, kendisini ykselen Krt milliyetiliine kar gvenli bir barnak olarak konumlandrmay salayarak nispeten az bir hasarla atlatmay baard. Ancak, 2012 yl, MHPnin, referandum sonularyla yzlemeyi, siyasetini referandumun dourduu yeni siyasal denklem zerinden yeniden biimlendirmeyi daha fazla geciktiremeyeceini ortaya koydu. 2012 ylnn MHP iin en kritik gndemi, 4 Kasm 2012 tarihinde gerekletirilen 10. Olaan kongreydi. Genel Bakanla adayln aklayan Koray Aydnn Baheli karsnda gsterecei varlk, MHPnin siyaseti zerinden dorudan etkili olacandan kongre uzun bir sre nceden mercek altna alnd. Kongrenin nemsenmesi, Baheli ve ynetiminin 12 Eyll referandumundan balayarak milliyeti camia ierisinde memnuniyetsizlik retmi olmalarndan kaynaklanmaktayd. MHPnin 12 Eyll referandumunda taknd Hayr tutumunun20 semeni nezdinde ciddi rahatszlklar uyandrmas,21 12 Haziran seimleri ncesinde ortaya karlan kasetlerle Bahelinin ynetici kadrosunun nemli bir ksmn kaybetmesi ve MHPnin seimlerde baraj tehlikesi yaamas, Kongredeki yara ciddi bir g transferi yapt. Kongreyi nemli klan bu unsurlar, MHPnin telafi siyasetine duyduu ihtiyala da ilgilidir. MHP ynetimi, 12 Eyll referandumunun semeni zerinde rettii rahatszl onarmaya ynelik kapsaml bir siyaset yrtmedii iin semeni tarafndan eletirilmeye devam ediyordu. Nitekim Kongrenin sonucu Bahelinin onarma/telafi siyasetinde gecikmesinin rettii maliyeti ortaya koymaktadr. Bu erevede, 2012 yl MHP siyasetini deerlendirirken Baheli ynetiminin telafi siyasetine harcad mesaiye de odaklanmakta yarar var.

1.4.1

Ksknleri Geri Kazanma

MHPnin 2012 yl iinde, farkl politik enstrmanlara yaslanarak, milliyeti-muhafazakr tabanna ynelik bir onarm siyaseti gerekletirdiini sylemek mm-

20. MHPnin 12 Eyll referandumunda neden hayr cephesinde yer aldn ve yasland farkl iki toplumsal taban hakknda ayrntl bilgi iin ayrca bkz. http://www.setav.org/tr/mhpnin-hayir-tutumunun-irrasyonalitesi/yorum/711 21. MHPnin BBP ile ortak taban saylabilecek milliyeti muhafazakar cenahn referanduma verdikleri evet oyu ve nedenleri iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25118742/

31

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

kn. Bu enstrmanlar iinde ne kanlar, 12 Eyll referandumundaki Hayr pozisyonunun gnahn karmak adna asker-sivil ilikileri ve vesayet tartmalarnda sivil siyaseti nceleyen bir siyasi tavr gelitirmesi22 ve partinin ideolojik izgisindeki milliyeti-muhafazakr tabanyla uyumlu Trk-slam Sentezi sylem tonunu koyultmas oldu. te taraftan, MHP st ynetiminin bu onarm siyasetini tutarl ve sorunsuz bir ekilde yrttn iddia etmek zor. MHP yrtt onarm siyasetinde iki dinamik zerinden skmaktadr. lk zorluk, MHPnin sylem ve politikalarna yansyan onarm siyasetinin baz gerilimleri de beraberinde getirmesidir. Bu gerilime, partinin darbe ve vesayet tartmalarnda sivil siyaseti nceleyen yeni tutumu konusunda yaad baz i gerilimler rnek gsterilebilir: MHP, sivil siyasete ynelik askeri-brokratik basklara ilkesel olarak kar durmak yerine, gereklemi askeri darbelere kar karken, teebbs aamasnda akim kalan darbeleri destekleyen bir grnt vermektedir. Bu erevede, MHP lideri Devlet Baheli, partisinin darbelerin soruturulmas iin verdii nergenin hemen ardndan 12 Eyllde Parlamentoyu kapatanlara, 28 ubatta balans ayar yaparak su ileyenlere, 27 Nisanda siyasete ekil ve yn vermeye alanlara hak ettikleri yaptrm uygulanmaldr23 eklinde deme verirken, Balyoz davas karara balandktan sonra yapt yazl aklamada, sanklarn ald cezalar ve davann sonucuna dair duyduu rahatszl dile getirdi.24 Onarm siyasetinin MHP st ynetimince tutarl ve sistematik bir ekilde yrtlebilmesinin ikinci zorluu, MHPnin iki farkl semen kitlesini ayn anda memnun edecek bir onarm sylemi gelitirememi olmasyla ilgilidir. Baheli ve ynetimi, partinin Trk-slam sentezi25 tonunun artmasna26 paralel bir ekilde Anadoludaki muhafazakar-milliyeti tabann konsolide etmeye alrlarken dier yandan MHPnin Bat ve Gney sahil eridinde, kimliklerinin temel belirleyicisi laiklik olan sekler-ulusalc tabann kaybetme riskiyle kar karya kalmaktadrlar. MHP lideri Bahelinin ubat ay ierisindeki dindar gen-

22. Partinin bu yndeki tavrnn rneklerinden birisi olarak, parti szcs Oktay Vuraln 10 Nisan 2012 tarihinde MHPnin btn darbe ve asker mdahalelerin aratrlmas iin verdii nerge ve ona ilikin yorumlar iin bkz. http://bit.ly/UQCLmU 23. http://www.haberturk.com/gundem/haber/734055-demokrasinin-iffetini-savunmaliyiz24. Bahelinin yazl aklamas iin bkz. http://www.haberturk.com/gundem/haber/778540-bahceliden-balyoz-yorumu 25. Parti ynetiminin her 27 Maysta Gn Sazak ve lkc ehitleri anma merasiminin 2011 ylndaki yldnmnde Ankara Kzlcahamamda lkc ehitler ant aldn ve partinin Trk-slam lkcleri gemiine zelikle 12 Eyll referandumundan sonra daha fazla sahip ktklarn not etmek gerekir. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.mhp.org.tr/htmldocs/genel_baskan/konusma/1087/index.html 26. Bahelinin Trk-slam Sentezine yapt vurguyu bu ylki Hollanda gezisinde Amsterdamda yapt konumalarda grmek mmkndr. Baheli Mescid-i Aksa Tekilat Bozok Eitim ve Genlik Lokalinin aln yapt konumada, Burada doup burada yaayan, geleceini burada belirleyecek olan deerli evlatlarmza nce gzel Trke ve yannda dini inanlarmz, dinimizi en iyi ekilde retin eklinde temennilerde bulunmutur. nce gzel Trke yannda dini inanlar vurgusu ise Bahelinin Trk-slam sentezindeki tercih ettii sralamay gstermede anlamldr. http://bit.ly/SZd6NE

32

1 . S YA S E T

lik tartmalarnda Babakan Erdoana destek kmas, mam Hatip Liselerinin orta ksmlarnn almasnda MHPnin byk katks olduunu belirtmesi, Hz. Muhammedin hayat ve Kuran- Kerim derslerinin okullarda semeli olarak verilmesinin kendi projeleri olduunu ifade etmesi, vb. aklamalar sekler-ulusalc tabann tekrar CHPye ynelmesi riskini dourmaktadr. Bu balamda 2012 ylnn MHP asndan iki toplumsal taban arasnda kalmann rettii gerilimin devam ettii bir yl olduunu; ancak bu gerilimde 12 Eyll referandumundaki hayr pozisyonundan tr milliyeti-muhafazakr taban nazarnda kaybettii prestiji tekrar milliyeti-muhafazakr sylemlerle onarmaya27 alarak geirdii bir yl olarak ifade etmek mmkndr.

1.4.2

Parti i Muhalefetin Glenmesi

2012 yl sadece MHP iin deil Trkiyedeki 4 byk siyasi parti iin de bir Kongreler Yl olarak tarihe geti. MHPnin 10.Olaan Kongresine damgasn vuran gelimenin ise Devlet Bahelinin 725 oyla 6. kez Genel Bakanla seilmesinden ziyade oy kullanan 1214 delegeden 489unun oyunun genel bakanla aday dier iki isim Koray Aydn (441) ve Msavat Dervioluna (48) gitmesi oldu. Bu tablo MHPde %40lk bir muhalefetin varln da gzler nne serdi. Genel bakan ve kadrolarda deiim, fikirde ze dn sylemi ile vcut bulan muhalefetin28 varlnn kamuoyunda grnr olmas ise kongreden yaklak 9 ay nceye 11 ubat 2012 tarihine tekabl ediyor. Bu tarihte hareketin nclerinden eski stanbul Milletvekili Ahmet akar, 11 ubatta muhaliflerin yapaca toplanty lkc iradenin tecelli edecei kurultay olarak nitelendirdi. Toplantnn lkc tre ve terbiyeye uygun olarak yaplacan kaydeden akar, bu yaklamn parti ynetimince de makul karlanaca iddiasn beyan ettikten sonra genel bakan Devlet Bahelinin ve parti ynetiminin, ynetim anlayn kabul etmediklerini beyan etti. 29 MHPde muhalefetin douu, ifade edildii zere, 9 ay ncesine dayanyordu ancak muhalefetin kamuoyunda yank bulmas arlkl olarak kongre sonrasnda mmkn olabildi. Kongreden hemen sonra basnda, MHPdeki muhalefetin ku-

27. 21.dipnotta belirtildii gibi 12 Eyll referandumunda BBP evrelerinin aka Evet oyu kullanacaklarn aklamalar ile MHPnin hayr cephesinde yer almas, MHPnin milliyeti-muhafazakr taban ile ortaya kan gerilimi daha da derinletirmi dolaysyla MHPnin bu tabana ynelik onarm siyasetini de zorlatrmtr. 28. MHPde muhalefetin tek ve btncl bir yapda olmadn; aksine paral, ok yapl ve genel bakanla ok adayl bir ekilde gelitii eklenmelidir. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.haberturk.com/gundem/haber/760216-bahceliye-muhalefet-atagi 29. Haberin detay iin bkz. http://bit.ly/UflU0u

33

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

rumsallatna ynelik yorumlarn yapld belirtilmelidir.30 Ancak bu yorumlarn ksmen aceleci yorumlar olduunu, MHPden ksa srede byk deiim beklemenin yanl olacan ifade etmek gerekir. Zira mevcut muhalefetin, genel bakanlk adaylklarn deklare etmelerinin kongreden sadece 2 ay ncesine denk gelmesi muhalefetin ne kadar planl olduunu tartlr klmaktadr. Ayrca bu deklarasyonlarn 1 Eyll 2012de mevcut Genel Bakan Devlet Bahelinin Birok arkadamz genel bakanla adayln dnebilir. eklinde aklamasndan sonra gerekletii hatrlanrsa;31 genel bakanla adayln bile Devlet Bahelinin icazetine bal olduu MHPde gerekleecek olas bir deiimin eski milletvekili Ahmet akarn ifade ettii gibi lkc tre ve terbiyeye uygun olarak dzen iinde snrl ve kstl bir deiim olaca n grlebilir. Dier bir ifadeyle MHPdeki muhalefetin nicel gcnn u an itibariyle niteliiyle paralel olmadn ve dolaysyla kurumsallatn sylemek erken bir karm olacaktr. Bunlara ek olarak, Kongrede Genel Bakan Devlet Bahelinin al konumasnn ardndan konumalarn gerekletiren dier iki Genel Bakan aday Koray Aydn ve Msavat Derviolunun konumalarnda; neden genel bakanla aday olduklarn, mevcut parti ynetiminin yanllarnn veya eksikliklerinin neler olduunu, kendileri genel bakan olurlarsa nasl bir faaliyet plan ngrdklerini aklamalar beklenmekteyken; iki genel bakan adaynn da MHPnin mevcut ynetimi yerine Hkmet ve Trkiye meselelerinden dem vurmalar, muhalefetin MHP ynetimini devralmak adna bir projeleri olmadn ve henz muhalefetin olgunlamadn gsteren bir dier iarettir. Bu balamda MHPnin tabannda bir deiiklik ve tazelenme isteinin olduu sylenebilir; ancak bu deiim hangi aktr veya aktrlerle ve nasl bir politikayla gerekleecek; partinin istikameti hangi rotada ilerleyecek, gibi parti iin nemli konularda ne mevcut MHP ynetimin ne de olumaya balayan muhalefetin kafas henz nettir.

Sonu
Sonu olarak, MHP, 2012de mesaisinin byk bir blmn, 12 Eyll referandumundaki hayr tutumunun milliyeti-muhafazakr tabannda yaratt memnuniyetsizlii gidermeye ynelik olarak harcamtr. Bu memnuniyetsizliin yan sra, partinin seimlerdeki performansnn masaya yatrld tartmalarda MHPnin baraj alt kalma riski ile beraber anlyor olmas, ayrca Haziran 2011
30. Bu yorumlarla ilgili basnda kan birka yaz iin ayrca bkz. http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/21859641.asp, http://siyaset.milliyet.com.tr/bahceli-ye-verilen-isaret/siyaset/siyasetyazardetay/05.11.2012/1621936/default.htm ve http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/21851980.asp 31. Bahelinin farkl kiilerin genel bakanlk adaylklarn uygun grmesini aklad tarih 1 Eyll 2012, Koray Aydnn genel bakanla adayln aklad tarih 1 Eyll 2012 ve Msavat Derviolunun genel bakanla adayln aklad tarih 22 Eyll 2012dir.

34

1 . S YA S E T

seimlerinden nce ortaya kan ve parti tabannca lkc tre ve terbiyeye sdrlamayan kaset skandal gibi gelimeler neticesinde MHPde muhalefet saflar spontane bir ekilde sklaarak kongrede %40lk bir g olarak zuhur etmitir. nmzdeki dnemde MHP ile ilgili ana gndem, dedii maliyet sonrasnda gecikmeli olarak telafi siyasetinin gerekliliini hisseden partinin, referandumun iaret ettii yeni siyasal denkleme karlk gelecek bir siyaset retip ret(e)meyeceidir. Siyaset zeminin yapsal deiime urad, Yeni Trkiyenin siyasal parametreleri zerinde youn bir hegemonya mcadelesinin yaand, blgesel gelimelerin i siyasete dorudan yansd bir dnemde, Krt pasna tutunan bir siyasetle yetinmek -garanti bir oy destei salasa da- MHPnin siyasi krizini zmeyecektir. Varln Krt siyasetine endekslemeye devam eden bir MHP, akbetini kendisi dndaki koullara endekslemi olacaktr. MHPnin yakn gelecei zerinde etkili olacak bir dier gndem maddesi, muhalefetin mevcut saysal gcn siyasal bir gce dntrp dntremeyeceidir. Kongrede, lke siyasetine dair bir proje sunmad gibi, mevcut ynetimin siyasal krizine dair anlaml bir zm nerisi de sunmayan muhalefet, henz mevcut MHP ynetimine alternatif olabilecek bir siyasi g devirmi grnmemektedir. MHP muhalefeti de, MHP ynetimi gibi, kendisi dndaki koullarn geliimine baml grnmektedir. Muhalefet asndan bu d dinamik, mevcut MHP ynetiminin 2014 yerel ve 2015 genel seimlerindeki performans olacaktr. MHPnin yerel seimlerde sergiledii siyasi performans beklentileri karlamayacak olursa, muhalifler, 4 Kasmdaki kongrede kazandklar, partiyi olaan st kongreye arma frsatn kullanma meruiyetini elde ederek, sahip olduklar saysal gc siyasal gce tahvil etme imkn bulacaklardr.

KRONOLOJ 11 ubat 2012 28 Austos 2012 1 Eyll 2012 1 Eyll 2012 2 Eyll 2012 15 Eyll 2012 21 Eyll 2012 24 Eyll 2012

TELAF SYASET VE MHP MHPde muhalif hareket, parti genel merkezinin karsndaki pazar yerinde bir araya gelerek demokratik bir kongre iin parti ynetimine arda bulundu. BDPli milletvekillerinin PKKllarla kucaklamasnn ardndan MHP, dokunulmazlk teklifini AK Parti ve CHPye sundu. MHP Lideri Baheli Birok arkadamz Genel Bakanla adayln dnebilir diyerek parti iindeki genel bakanlk yarna yeil lk yakt. Koray Aydn, MHP Genel Bakanlna adayln aklad. Masum Trker, MHP Genel Bakanlna adayln aklad. Seyfi ahin, MHP Genel Bakanlna adayln aklad. Msavat Derviolu, MHP Genel Bakanlna adayln aklad. MHP lideri Devlet Baheli Balyoz Davasnda 18 yl ceza alan MHP stanbul Milletvekili Engin Alan Silivri Cezaevinde ziyaret etti.

35

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

1.5

VEKALET(EN) SYASET() VE BDP

2012 yl, teden beri rgt ile parti olma arasndaki belirsizlikle siyaset yapan BDPnin, siyasi parti olmaktan biraz daha uzaklaarak rgtle daha fazla zdeletii bir yl oldu. Bu tespite, BDPli milletvekillerinin PKKllarla kucaklamas, BDPnin alk grevlerinde yattrc veya arabulucu bir rol stlenmek yerine alk grevlerinin siyasi szcln stlenmesi ve siyasi inisiyatif gelitirmesi beklenen hemen hemen her olay esnasnda varlk gerekesini ortadan kaldrmak pahasna calan veya PKKy adres/muhatap gstermesi gibi unsurlar gereke gsterilebilir. Bu erevede, 2012 yl, BDPnin siyasi varln anlamszlatrd, varlk gerekesini tekil eden siyasi kanallar ama sorumluluunu stlenmekten en fazla uzaklat bir yl olarak geti.

1.5.1

KCK Operasyonlar

2012 ylnn BDPyi etkileyen ilk gelimesi, 17 ilde dzenlenen KCK operasyonlar ve bu operasyonlarn sonucunda BDP evrelerine yakn pek ok kiinin gzaltna alnmasyd. Bu operasyonlarda Krt siyasi hareketinin nemli figrlerinden Leyla Zanann evinin aranmas ve ardndan 9 ubatta BDPlilerin, calann yakalanmasnn yldnm olan 15 ubatta parti tekilatlarn sokaa inmeye armas siyasi tansiyonu iyice artrd. Bu gelimelerin ardndan BDPliler KCK operasyonlarnn durdurulmas ve Abdullah calann durumunun iyiletirilmesi taleplerinde bir farkndalk yaratmak adna iki yl nce balattklar sivil itaatsizlik eylemlerine geri dnerek iki gn srecek bir alk grevine baladlar. Bu eylem, Eyll aynda bu sefer hapishanelerde bulunan PKKl mahkmlar tarafndan, Abdullah calann zerindeki tecridin kalkmas, anadilde eitim ve anadilde savunma hakk talepleri iin tekrar balatlacak ve kamuoyunda da oka tartldktan 67 gn sonra sona erecekti. KCK operasyonlarnn parti kadrolarn daraltmas nedeniyle BDP st ynetimi, 27 Temmuzdaki basn aklamasnda II. Olaanst Kongrenin 14 Ekimde gerekletirileceini duyurdu. Genel Bakan Demirta, olaan kongrenin zerinden henz bir yl gemeden, Parti Meclisinin, 80 asil ve 40 yedekten oluan 120 kiilik kadrosundan 56 kiinin tutuklamalar yznden parti meclisinde yer alamadn ifade ederek, alamaz hale gelen Parti Meclisindeki boluklar doldurmak iin II. Olaanst Kongrenin yaplmasnn elzem olduunu ifade etti.32 14 Ekimde gerekleen Kongrede Genel Bakanlk seimi iin kaytl 1191 delegeden 654 oy kulland. 650 oy geerli, 4 oy geersiz kabul edildi. Selahattin Demirta, 650 oyla yeniden Genel Bakanla seildi.33 Kongrede, bir ilk yaanarak, salona Trk bay32. Demirtan aklamalarnn detaylar iin bkz. http://www.cnnturk.com/2012/turkiye/07/27/bdp.olaganustu. kongreye.gidiyor/670546.0/index.html 33. Kongre sonularnn detayl bilgileri iin bkz. http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/10/14/bdpkongresinde-ocalan-posteri

36

1 . S YA S E T

ra asld. Kongreye zerklik talebi damga vurdu. 15-20 blgeden olumu zerk ynetim blgeleri nerdiklerini belirten BDP Genel Bakan Selahattin Demirta, Bu etnik temelli bir blge deil. Sosyo-ekonomik, kltrel durumuna gre 1520 blge olabilir diye konutu.34 Matematiksel bir ihtiyatan yola klarak gerekletirilen Kongrenin bu ihtiyac gidermeyle snrl bir fonksiyon icra ettiini sylemek mmkn. Bu erevede, 2012 yl iinde, kongre srecinden geen dier partilerin (AK Parti, CHP, MHP) aksine, BDP kongresi, parti kimlii ve siyaseti zerinde kalc bir etkiye yol amam grnmektedir.

1.5.2

Mzakere arlar

Mart aynn son gnlerinde Babakan Erdoann BDP ile drst davrandklar srece grme yapabiliriz35 aklamalarnn ardndan Glten Kanak Krt sorunu mzakereci bir yntemle zlmek isteniyorsa BDP, Kandil ve mral buna hazrdr36 diyerek muhataplkta aktrn de neminin her zaman gz nnde bulundurulmas gerektiini belirtti. BDPnin aktrlk konusunda genel tutumunu yanstan Kanakn bu aklamalarn destekler nitelikte, muhtelif zamanlarda partiden yaplan farkl aklamalarda, aktrler arasnda eitlik ve biri olmadan dierlerinin anlamszlna ynelik aklamalar yapld.37 Hkmet ve BDP arasnda mzakere arlar, yl iinde farkl zamanlarda tekrar gndeme gelmi olmasna ramen, diyalog ve mzakerenin yaslanaca zeminin yokluu, arlarn fiiliyata gemesini engelledi.

1.5.3

Alk Grevleri

BDP iin 2012 ylnn nemli gndem maddelerinden bir dieri de alk grevleriydi. Ancak belirtmekte yarar var ki; BDP asndan srece bakldnda, bu krizi zme noktasnda kendisinden beklenen arabuluculuu devreye sokmaktan ziyade parti, sreci bir aktrlk hiyerarisine indirgeyerek bu mcadelede Abdullah calann elini glendirme gayesini gtm ve bu yzden alk grevinin sresi uzadka cezaevlerinden cenazelerin kma riskini de peinen stlenmitir. Abdullah calann zerindeki tecritin kalkmas iin cezaevlerindeki PKKl mahkmlar tarafndan balatlan alk grevi, 12 Eyllden 18 Kasma kadar 67 gn boyunca srd. Bu srece, alk grevlerinin bitmesine yakn bir tarihte eklemlenen BDP, nce alk grevlerini destekleme karar ald, ardndan milletvekilleri ve belediye bakanlar dzeyinde kendisi de greve katld. Alk grevleri gnde-

34. Demirtan aklamalarnn ayrntlar iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25390019/ 35. Babakann aklamas iin bkz. http://siyaset.milliyet.com.tr/bdp-ye-terorle-mucadele-mesaji/siyaset/siyasetdetay/23.03.2012/1519285/default.htm 36. Kanakn aklamalar iin bkz. http://www.zaman.com.tr/newsDetail_getNewsById.action?haberno=1264965 37. Bu argmana rnek olarak bkz. Aysel Tulukun aklamalar: http://bit.ly/12CdodS

37

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

min ana konusu haline gelip hkmet ve BDP arasnda gerilimin artt gnlerde, calan devreye girerek, alk grevlerinin bitirilmesi ynnde gr bildirdikten ksa bir sre sonra alk grevleri bitirildi. teden beri, siyasi szcln stlendii kitleyi makul bir siyasal vasata ekmek yerine, belirlenen konuma kendisini uyarlayan BDP, alk grevi eylemi srasnda da bu gelenei bozmad. Alk grevi eyleminde BDP, taban ve kamuoyu arasnda uzlatrc bir arabulucu rolne soyunmak yerine kendisi de greve katlarak, zmn deil, sorunun bir paras oldu. BDP, kan bir krize mdahale edip siyasal pozisyonunu glendirmek yerine, kendi aktrln bilinli ekilde ikincil bir konuma iterek calann pozisyonunu glendirmeye alt. nne kan bu frsat, en basitinden arabuluculuk pozisyonu stlenerek siyasi iradesini glendirmek zere kullanmak yerine, edilgen bir pozisyonla kendisini grev eylemcileriyle eitleyen BDP, siyaset kurumu tarafndan ciddiye alnma ve/ya kendi kitlesini ynlendirme potansiyelini de zayflatt.

1.5.4

PKKllarla Kucaklama ve Dokunulmazlk Tartmas

BDP iin yln en byk krizi, 17 Austos 2012de 9 BDPli milletvekilinin emdinli ilesi Balar Kynde PKKl terristlerle kucaklamasyla meydana geldi. BDPli milletvekillerinin PKKllarla kameralar nnde olduka samimi fotoraflar vermeleri gerek kamuoyunda gerekse de Hkmet kanadnda byk bir infiale yol at. Bu bulumada BDPli vekillerin rgt yelerine kar olduka scakkanl yaklamlarnn, toplumda BDPye scak bakmayan ancak partinin varln ve onun etnik siyasetini demokratik oulculuun bir unsuru olarak kabul eden kesimlerin BDP adna at kredinin kolektif hafzada dumura uramasna neden oldu. Bu fotorafn, sonular itibariyle, II. Habur etkisi yarattn sylemek yanl olmaz. 9u BDPli 10 milletvekili hakknda Van Cumhuriyet Basavcl tarafndan hazrlanan fezlekenin Adalet Bakanlna gnderilmesinin38 ardndan Babakann dokunulmazlklar kaldrma lehine verdii demelerle, fezlekeler Meclise gelmi bulunmaktadr.

Sonu
Blgesel gelimelerin Krt meselesinin ve PKKnn akbetini dorudan belirleyecek bir dzeye geldii, vesayetin tasfiyesinden sonra Krt meselesi ve PKK dosyasn gndemine alan siyasetin ve siyasi iktidarn zm iin youn bir aray srecinde olduu, PKKnn yanl bir blgesel okumayla gerekletirdii Temmuz 2011deki Silvan saldrsndan sonra demokratik siyasete alan kapatmay ncelikleri arasna alarak zm umudunu rseleyecek bir iddet sarmal balatt bir dnemde, BDP,

38. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.trthaber.com/haber/gundem/teroristlerle-bulusmaya-fezleke-61482.html

38

1 . S YA S E T

her zamankinden daha fazla ihtiya hissedilen siyasi bir inisiyatif stlenmek yerine PKKya bal, bilindik edilgen tavrn srdrd. Bu erevede, ulusal ve blgesel koullarn Krt sorununu zmeye ve PKKy silahszlandrmaya aciliyet kazandrd, objektif koullar itibariyle zme en fazla yaklald bir zaman diliminde, 2012 ylnda, BDP, siyaset retmek zere yakalad frsatlar hoyrat bir tutumla teperek PKK yedeinde yrtt apolitik tutumunu tahkim etti.

KRONOLOJ 13 Ocak 2012 20 ubat 2012 27 Temmuz 2012 17 Austos 2012 5 Eyll 2012 12 Eyll 2012 18 Kasm 2012 27 Kasm 2012

VEKALET SYASET VE BDP 17 ilde 123 adreste PKKnn ehir yaplanmas KCKya ynelik operasyonlar gerekleti. BDP milletvekilleri, KCK operasyonlarn protesto etmek iin iki gnlk alk grevi yapma karar ald. BDP, Parti Meclisinde 120 kiilik kadrosundan 56 kiinin alamaz hale gelmesini gereke gstererek 14 Ekim 2012 tarihinde olaanst kongreye gitme karar ald. Hakkrinin emdinli ilesine giden 9u BDPli 10 milletvekili, yol kesen PKKllarla kucaklat. Babakan, BDPli milletvekillerinin PKKllarla kucaklamasnn ardndan milletvekili dokunulmazlklarn gndeme getirerek Parlamentoda gerei yaplacak dedi. Hapishanelerdeki PKKl mahkmlar Abdullah calann artlarnn iyiletirilmesi iin alk grevi balattlar. Abdullah calann alk grevlerini bitirin talimatnn ardndan alk grevleri 67. gnn sonunda bitirildi. Van Bamsz Milletvekili Aysel Tuluk ile 9 BDPli milletvekilinin dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin Babakanlk Tezkeresi, TBMM Bakanlna sunuldu.

39

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

1.6

GVENLK-DYALOG EKSENNDE PKK VE KRT MESELES

2012 yl, 14 Temmuz 2011de PKKnn Silvanda gerekletirdii saldryla balayan srecin glgesinde geti. 2012 yl boyunca, younlaan atma, gvenlik ihtiyac, dili ve enstrmanlarnn n plana kmasna, siyasetin mesaisinin ounu gvenlik tedbirlerinin glendirilmesine hasretmesine ve Krt meselesinin zmne ilikin gndemin terrle mcadele gndemi karsnda mevzi kaybetmesine yol at. Silvan saldrsnn anlamn ve bu saldr sonrasnda siyasete egemen olan havann daha doru anlalmas iin biraz geriye gidip alm srecini hatrlamakta yarar var. 2009da balayan alm sreci, devletin PKK ile mcadele ve Krt sorununu zme stratejisinde esasl bir krlmay ifade ediyordu. Trkiyenin vesayetle mcadelede kat ettii mesafenin bir yansmas olarak siyasal sistem militarist elerden arndrldka glenen sivil siyaset, sorunlar gvenliki paradigma ekseninde deerlendirmekten uzaklaarak demokratikleme perspektifini iselletirmeye balad. Bu paradigma deiiminin yansd balklarn banda Krt sorunu ve PKK ile mcadele geliyordu. Yllarca, gvenliki paradigma erevesinde Krt meselesi, PKK ile eitlenerek inkar edilmi, silahl mcadele tek geerli enstrman olmutu. Sivil siyasetin vesayeti aktrler karsnda mevzi kazanmaya balamasnn yansmas olarak, nce Krt meselesi, asayi ve gvenlik parantezinden karld, ardndan da PKKnn silahszlandrlmasna ynelik sivil-siyasi enstrmanlar kullanlmaya baland. Krt sorunun zmnde demokratikleme, PKKnn silahszlandrlmasnda da diyalog enstrmanlar devreye sokuldu. Sivil-siyasi enstrmanlarn youn bir ekilde kullanld bu sre, PKKnn Temmuz 2011de gerekletirdii Silvan saldrlaryla byk bir yara ald. Krt meselesinin zmnde demokratikleme perspektifinden vazgeilmedi ancak PKKnn silahszlandrlmasna ynelik araylarda gvenlik perspektifi ve askeri zm arlk kazanmaya balad. PKK, Arap Baharnn Krt Baharna yol aaca beklentisiyle zm srecini ertelemenin ileride daha avantajl sonular reteceini varsayp, Silvan saldrsyla devletle diyalog srecini baltalamt. Devlet diyalog srecinden yaad hayal krklyla, PKK ise blgesel dinamiklerin zmszl daha krl kldna ynelik yanl okumayla, gvenlik ve atma politikalarna yneldiler. Silvan saldrs, devletin zm perspektifinde kkl deiikliklere yol aarak, PKKnn diyalogla silahszlandrlamayaca ve PKK silahszlandrlmadka Krt sorunun demokratik reformlarla zlemeyecei kanaatinin olumasn salad. 2012 yl, devlet ve PKKnn Silvan saldrs sonras benimsedikleri atma ve sahada atarak stnlk kazanma stratejisine sahne oldu. Bu erevede, 2012 yl, iddetin son yllarn en yksek dzeyine kt, blgesel ve kresel dinamiklerin sorun ve zm zerindeki belirleyici etkisinin en fazla telaffuz edildii, Krt siyasetinde aktrlk ve muhataplk tartmalarnn hz kesmeden devam ettii

40

1 . S YA S E T

(calan, Kandil, KCK, BDP, DTK, Avrupa), devletin zm perspektifi ve enstrmanlarna ynelik eletirilerin artt bir yl olarak kaytlara geti.

1.6.1

iddetin Ykselmesi ve Eylemlerin eitlenmesi

14 Temmuz 2011 Silvan saldrsyla start verilen yeni dnem, 2011in Ekim aynda PKKnn Hakkrinin Yksekova ve ukurca ilelerindeki askeri hedeflere yapt saldrlar sonucu 24 askerin hayatn kaybetmesi39 ve 28 Aralkta silahl kuvvetlere ait uaklarn rnakn Uludere (Roboski) blgesinde snr geen kylleri bombalamas zerine 35 vatandan hayatn kaybetmesi40 ile lkeyi bir iddet ve atma sarmalna soktu. Bu dnemde benimsenen mcadele stratejisinin birbiriyle ilikili dzlem zerinden yrtld sylenebilir: yaygn iddet kullanm, mcadele tarznn eitlendirilmesi ve AK Partinin ana hedef olarak belirlenmesi. PKK, bu dzleme yaslanarak, 2012 yl boyunca ok youn, iddetli ve kararl bir mcadele yrtt. PKKnn lider kadrosunun yln ilk dneminde kulland dil ve ortaya koyduu yeni mcadele (sava) konsepti, yln geri kalan ksmnda yaygn iddetin hkim dili oluturacana dair gl mesajlar iermekteydi. Cemil Bayk, ANFye verdii mlakatta Artk bunun da, ehri, metropol kalmayacak, sava her alana yaylacaktr. Krt zgrlk Hareketi devletin askeri glerine, polis ve kontrgerilla glerine, bu savan merkezinde yer alan idari ve siyasi glere ynelecektir. Sava gemi dnemden farkl srecektir41 szleriyle iaret ettii yeni strateji, rgtn, askeri ve sivil alan, da ve ehri ierecek kitlesel iddet kullanmn zm srecinin ana eksenine yerletireceini gsteriyordu. Dolaysyla, rgt, siyasetle zm arama, silah ve siyaseti beraber kullanma ve silah zmn tek unsuru olarak grme (Devrimci Halk Sava) yntemlerinden ncsn bu yeni dnemin ana stratejisi olarak benimsediini ortaya koyuyordu.42 Bu stratejinin bir sonucu olarak, 2012 yl son yllarn en kanl yl oldu. Savunma bakanlnn verilerine gre 2002 ylnda 6 asker atmalarda hayatn kaybederken, bu rakam 2009da 56, 2010da 88, 2011de 99 ve 01 Ocak 31 Ekim 2012 tarihleri arasnda 123 olarak gerekleti.43 Buna karlk, yln ilk 10 aynda atmalarda len PKKl says ise 496dr.44
39. Bu saldr hakknda detayl bilgi sahibi olmak iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25289955/ 40. Bu olay hakknda daha detayl bilgiye sahip olmak iin bkz. http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?ArticleID=1074002&CategoryID=77&aType=RadikalDetayV3 41. Cemil Baykla yaplan rportajn tamamn okumak iin bkz. http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=57535 42. Yaln Akdoan, calan gmen strateji, BDPyi de anlamszlatryor, Star, 9 Austos 2012, http://haber.stargazete.com/yazar/ocalani-gomen-strateji-bdpyi-de-anlamsizlastiriyor/yazi-660072 43. Milli Savunma Bakannn aklamas iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25404614; http://www.ntvmsnbc.com/id/25404615/ 44. Yln ilk 10 aynda ldrlen PKKl says, Haber7.com, 8 Kasm 2012. http://www.haber7.com/guncel/haber/949357-yilin-ilk-10-ayinda-oldurulen-pkkli-sayisi

41

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

2012de yaanan iddet sarmal, sadece askeri hedeflerle snrl kalmayp, sivil alanlar da hedef ald. PKK, devlete ve AK Parti hkmetine ciddi bir maliyet douracan hesaplayarak, iddeti, Gaziantep rneinde olduu gibi ehirlere ve sivil alana tayacak ekilde daha ok kullanmaya balad. rgt, ykselen iddet dalgasnn nce rgte kar toplumsal bir fkeyi tetiklese de, belli bir sre sonra, iddeti durdurmayan siyasal iktidara yneleceini hesaplamaktadr. Bununla birlikte, Ortadouda yaanan gelimelerin de Trkiyede yaanan iddet dalgasnn Trkiyeye olan maliyetini artrc bir ilev grdn dnmektedir. Kendi lkesinde dk younluklu atmalar yaayan Trkiyenin hem Ortadou platformunda hem de uluslararas alanda srekli bir yumuak karna sahip olacan varsayarak, Arap Baharna benzeyen bir Krt Baharnn, hkmetin yeni blgesel sistemin ana szcs olma imajna glge dreceini hesaplamaktadr. Gelien iddetin boyutu ile etkiledii alann yannda, uygulanan yeni eylem tarz, nceki yllarda uygulanan geleneksel gerilla tarz mcadele biimlerinden (vur-ka taktii) farkllklar arz etmekteydi. Alan savunmas, vur-kal veya alan drlmesi olarak tanmlanan bu yeni eylem tarz daha nce Arap Baharndan esinlenerek gelitirilen Devrimci Halk Sava konseptinin yeni bir vehesini oluturmaktayd. zellikle yaz aylarnda, emdinliHakkriYksekova ekseninde uygulamaya allan ve 14 Temmuzdaki emdinli saldrsyla da test edilen bu taktikle rgt, Arap Bahar deneyimini yaam ve yaayan lkelerde de gerekletii gibi, nce bir blgeyi drp (kurtarlm alan yaratma) oradan da bir Krt Baharn balatmay denedi. Nitekim BDP E Genel Bakan Selahattin Demirtan emdinli ile ukurca arasndaki 300-400 kilometrelik bir alann rgtn denetiminde olduu, askerin bu blgelere karadan operasyon yapamad45 eklindeki demeci de bu stratejinin yansmalarndan biri olarak deerlendirilebilir.

1.6.2

Arap Baharnn Etkisi

Temmuz aynda yeni taktiin uyguland emdinli saldrs srasnda rgtn, 30 yllk tarihinde bir ilki gerekletirip, yapt yol kontroln nokta adresi vererek twitter hesab zerinde duyurmas da, sosyal medyann Arap Baharnda oynad rolden ilham aldna iaret etmektedir. Son olarak da, bu tarz eylemlerin younlat Temmuz, Austos aylarnn ayn zamanda Suriye Krtlerinin (PYDnin) Kuzeyde Baas rejiminden boalan otorite boluunu doldurduu dneme denk gelmesi, PKKnn bu saldrlar ile devlete Suriyeye mdahale etmesi halinde denkleme dhil olaca mesajn vermeye alt anlalmaktadr.46 PKKnn bu yl ilk defa bavurduu eylem tarzlarndan bir dieri de, siyasetilerin karlmas oldu. Hseyin Aygnn karlmas kamuoyunda daha youn bir far45. Selahattin Demirtan demecinin tamam iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25377501/ 46. Murat Karaylann ANFye verdii mlakatn tamam iin bkz. http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=67915

42

1 . S YA S E T

kndalk olutursa da, bu yl AK Partinin blge temsilcilerine ynelik youn karlma hadiseleri de yaand.47 Bu karlmalarda rgtn kulland terminolojiyle (gzaltna alnd, sorgulanyor ve ilemleri bittikten sonra serbest braklacak) bu yl izlenen mcadele stratejisini beraber deerlendirdiimizde, PKKnn lkenin dou ve gney dousunda alana hkim olduu algsn topluma alamaya alt anlalmaktadr. PKKnn alan hkimiyeti stratejisi, resmi ve siyasi aktrleri karmas, okullar boykot etmeye ynelik basklar, yol kontrollerini sklatrmas, kararl bir stratejinin hayata geirilmeye alldn gstermektedir. Bu yeni konseptin son ayan ise Baykn yln banda dile getirdii, Duran Kalkann da 1 Temmuzda ANFye verdii mlakatta detaylandrd AK Partiyi yenilgiye uratma stratejisi oluturmaktadr. Kalkan, artk silahl zm aamasna girdiklerini anlatt bu rportajda, bu srete AK Partiye ynelik yaklamlarn yle ifade ediyordu: Biz iki yl nce stratejik deiiklik yaptk. Artk mevcut AKP ynetimi devam ettike Krt sorununun siyasi zmnn gerekleemeyecei kanaatine vardk. Dolaysyla da AKPyi siyasi yenilgiye uratacak aktif bir mcadele konumuna getik, strateji deitirdik. Devrimci halk savayla AKP siyasetini yenilgiye uratp Krt sorununun demokratik siyasal zmn byle bir direni temelinde gerekletirmeyi ngrdk.48 Bu cmlelerin de iaret ettii gibi AK Partiye kar aktif ve sert mcadele bu yeni konseptin temel ayaklarndan birisini tekil etmekteydi. rgtn gelitirdii yeni mcadele konseptinde AK Partiyi ana hedef semesinin birok siyasal sebebi mevcuttur. Birincisi, Krtlerin youn yaad dou ve gney douda pratikte ok partili bir siyasal sistemden ziyade iki partili bir sistem mevcuttur: AK Parti ve BDP. Dolaysyla, AK Partiyi zayflatmak yegne hkim olmak anlamna gelecektir. kincisi, vesayet sisteminin nemli oranda geriletilmesi ve askerin yasal snrlarna ekilmesi, rgte AK Partinin Trkiyedeki asl gc temsil ettii algsnn hkim olmasna yol am grnmektedir. rgt, devletin sahibi olarak alglad AK Partiye kar verdii mcadeleyi adeta devlete kar verilen mcadeleyle edeer grd iin AK Partiyi hedef almaktadr. ncs, devletin blgedeki halk nezdinde byk bir meruiyet sorunu yaamasna ramen AK Partinin ayn blgede geni bir toplumsal kesime hitap edebilmesi rgtn AK Partiyi hedef almasna neden olmaktadr. Bu erevede, rgt, blgede kuraca hegemonyaya kar en byk tehdidin meruiyet sorunu yaayan devletten ziyade toplumsal taban olan AK Parti olduunu dnmektedir.

47. Karlan AK Partililerden bazlar: Hakkri l Bakan Mecit Tarhan, http://www.ntvmsnbc.com/id/25378853/; Van Grpnar AK Parti le Bakan Hayrullah Tan, http://www.ntvmsnbc.com/id/25363467/; Diyarbakr AK Parti merkez Sur lesi eski le Bakan Hamit elikkkanat, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/21273743.asp; AK Parti Kulp le Bakan Veysel elik, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/05/14/ak-parti-kulp-ilce-baskani-kacirildi 48. Rportajn tamam iin bkz. http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=64940

43

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

1.6.3

Yeni Blgesel Dinamikler

PKKnn 2012 ylndaki stratejisini ve bu stratejinin deien vehelerini daha doru bir ereveye yerletirmek iin blgesel gelimelerin rettii frsat alanlarna da bakmakta yarar var. Nitekim PKK merkez komitesinin 2012 ylnda verdii demelerin neredeyse tamamnda blgesel gelimelere ilikin analizler ihmal edilmemektedir. Cengiz andarn ifade ettii souk sava sonrasnda Orta ve Dou Avrupadaki lkelerin maruz kald harita deiimine benzer ekilde, Ortadoudaki gelimelerin de lkelerin haritalarn deitirecei kanaatinin, rgtn lider kadrosu tarafndan paylald anlalmaktadr.49 Bunun yannda, Ortadoudaki mezhep jeo-politiinin birok bakentin siyaset ve pozisyon belirlemesini etkileyen ana dinamik olarak ortaya kmas, hem devletlerin birbirleriyle olan ilikilerini hem de devletlerin devlet-d aktrlerle kurduklar ilikileri yeniden dizayn etme ihtiyacn dourdu. Suriye krizinde kristalleen bu yeni tutum ve durum Esad Rejimi, ran ve Iraktaki Maliki ynetimini statko kampnda toplarken, Trkiye, Katar ve benzeri lkeler ise deiim kampnda yer aldlar. Bu yeni durum, bu 3 snr lkesinin PKKya kar Trkiyeye daha nce sunduklar desteklerini durdurup, tersi bir politika izlemelerine yol at. Bu politikann somut sonularndan biri, 5 Eyll 2011 tarihinde ran ve PJAK arasnda yaplan antlama olmutur.50 Bu antlamayla, PJAK rana kar yapt saldrlarn durdururken, randa bunun karlnda PKK/PJAKn kamplarna dzenledii hava hareketlerini durdurdu. Suriye, ran ve Irakn uygulad basknn ortadan kalkmas,51 PKKya operasyonel kabiliyet ile geni manevra alan salarken, Trkiyeye kar daha rahat eylem yapabilme imkn sundu. Buna paralel olarak, Suriyedeki Baas rejiminin muhalifler karsnda mevzi kaybetmesi, lkenin belli blgelerindeki otoritesini yitirmesi, Suriyedeki en organize olmu gruplardan biri olan Krtlerin, ama zellikle de PKKya yaknlyla bilinen PYDnin bu durumdan istifade etmesini salad. Bu balamda, Esadn Temmuz aynda Krtlerin youn yaad blgelerdeki glerini ekmesi sonras PYDnin oluan bu boluu doldurmas, de-facto bir otonom sistemin domasna yol at. PKKda yer alan nemli orandaki Suriyeli says ve PYD ile PKK arasndaki organik balar dikkate alndnda, Suriyedeki gelimelerin Trkiyedeki Krt meselesini etkileyecei aktr. Yaanan bu gelimeler, Krt meselesinin artk blgesel bir mesele olduunu ve sadece i siyasette atlacak admlarla halledilmesinin gletiini gstermektedir. Dolaysyla, zerindeki blgesel basknn u anlk ortadan kalktn gren
49. Cengiz andar: Ortadouda snrlar deiecek, Trkiye de buna dahil..., t24.com.tr, 26.11.2012. http://t24.com.tr/haber/cengiz-candar-ortadoguda-sinirlar-degisecek-turkiye-de-buna-dahil/218234 50. Detayl bilgi iin bkz. Murat Karaylann ANF ile yapt mlakat. http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=67915 51. Murat Karaylan, ANFye verdii mlakatta Trkiye ile Suriye arasndaki ilikilerin bozulmas zerine Suriyenin kendilerine kar yrtt mcadeleyi durduunu belirtiyor. Mlakatn tamam iin bkz. http://www.firatnews.com/index.php?rupel=nuce&nuceID=67915

44

1 . S YA S E T

ve Suriyedeki olaylarn da kendi lehine gelitiini dnen rgt, hem Trkiye ile pazarlk masasna oturmak iin bir aciliyet hissetmemekte hem de u anda masaya otursa da neyi talep etmesi gerektiini netletirememektedir. Dolaysyla, Suriyedeki denklem ile oradaki Krtlerin ne elde edecekleri durumu netleene kadar (blgesel gelimeler netlik kazanana kadar), Trkiyenin PKK ile mcadelesinde esasl-yapsal bir deiimin kaydedilmesi zor grnmektedir.

1.6.4

Alk Grevlerinin Siyasal Yansmalar

Alk grevleri ile onun etrafnda yaanan gelimeler yln son ksmnda Krt meselesi balamnda yaanan en nemli olay olmutur. 12 Eyllde cezaevlerindeki PKK, PJAK ve KCKl tutuklular, Abdullah calana ynelik tecridin kalkmas, Anadilde savunma ve Anadilde eitim talepleriyle alk grevine baladlar. 64 kiiyle balayan bu eylem ksa bir sre sonra dier cezaevlerine de srayp, bini akn bir sayya ulat. Balang aamasnda, kamuoyunda ok fazla ilgi grmeyen bu grev, krknc gnlerine yaklanca hem durumun ciddiyetinin artmas, hem yaplan kitlesel destek eylemleri ve BDPnin bu konuyu srekli ilemesi, hem de yazar ve aydn evrelerinin bu konuyla alakal aklamalar yapmas meseleyi, Trkiyenin ve kamuoyunun gndemine sokmay baard. Alk grevlerine kar Hkmet iki ayakl bir strateji izledi; Babakan bu eylemle trajediden siyaset devirilmeye alldn savunup bu erevede dile getirilen taleplere kar tavizsiz bir tavr alrken -hatta idam konusunu tekrardan gndeme getirip kar hamle yaparken-; Adalet Bakan nce grevin 43. gnnde Sincandaki tutuklularla, daha sonra da BDP Genel Bakan Demirta ile grerek, Blent Arn da eylemcilere grev brakma arlarnda bulunarak, grevi can kayb olmadan diyalogla zmeye alt. Yaplan grmeler sonucunda Abdullah calann kardei Mehmet calann mralya gidip abisiyle grmesi konusunda mutabakat saland. Yaplan grmede Abdullah calan, alk grevlerinin amacna ulatn dolaysyla da bu greve derhal son verilmesi gerektiini ifade edince, 18 Kasmda, alk grevlerinin 67. gnnde, tutuklular grevi sonlandrdklarn akladlar. Alk grevleri araclyla ortaya konulan talepler, sre boyunca yaananlar ve bitirilme ekli u hususlara iaret etmektedir. Birincisi, talepten biri olan anadilde eitime dair herhangi bir dzenlemenin yaplmam olmas, yaplacana dair de ne bir sylemin ne de bir takvimin ortaya konulmam olmasna ramen grevin bitirilmesi ile anadilde savunmann da zaten AK Partinin kongrede aklad 63 maddelik siyaset vizyon belgesinde yer almas beraber deerlendirildiinde, grevin asl amacnn calann zerindeki tecridin kaldrlmas ve onun Krt meselesinde ana aktr olduunun tescil edilmesinin oluturduu anlalmaktadr. kincisi, anadilde savunmann sz edilen siyaset vizyon belgesinde yer almasna ramen hala bunun zerinden bir kavgann verilmi olmas, elde edilen/ edilecek haklarn znesinin kim olduu sorusuyla yakndan ilikilidir. rgt, kazanlan haklarn hkmetin uygulad demokratikleme paketinin bir paras olarak deil de kendilerinin verdii bir kavgann sonucunda elde edildii algsn toplumda uyandrmak istemektedir.

45

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

2012 senesinde olan bitenler 2013 senesinin de diyalog-mcadele geriliminde bir yl olacan haber verirken Suriye sorunu mcadelenin sonucunu belirlemek bakmndan sembolik bir anlam tamaktadr. Suriyede Esad rejiminin sonlanmas veya gidiinin uzamas PKKnn eylemlilik sreciyle yakndan ilgilidir. Esadn gidiinin ertelenmesi PKK eylemlerinin artmasna zemin hazrlayacak ve bahar dneminde rgt yeniden eylemlere balayacaktr. Bu balamda k sreci, kalc bir uzlama salanmas ve gven artrc admlarn atlmas noktasnda tarihi bir ilev grebilir.

Sonu: zm ama Nasl?

Hkmet, bir yandan Krt meselesinin hak ihlallerinden kaynaklanan unsurlarn demokratik reformlarla zme iradesini srdrrken, te taraftan da PKKnn ykselttii iddet dalgasna kar etkili bir terrle mcadele stratejisini hayata geirmektedir. Bu e zamanl iki farkl strateji, doal olarak birbirini etkilemekte ve gvenlik n plandayken demokratik reformlar gndemin arka sralarna dmektedir. Bu erevede, 2012de PKKnn katmanl mcadele stratejisi dolaysyla ykselen iddet, siyasi gndemin gvenliki bir iklime teslim olmasna yol amtr. Oysa 2012 yl boyunca, bu iki strateji, e zamanl olarak yrtld. Gvenliki politika ve sylemin ska kullanld yln ilk dnemini, Krtenin okullarda semeli ders olarak okul mfredatlarna sokulmas gibi demokratik admlar takip etti.52 2012nin ilk yarsna terrle mcadele sylemi damgasn vururken; senenin geri kalan ksmna siyasetle mzakere sylemi hkim oldu.53 Bu ksmi yumuama, Leyla Zanann Babakann bu sorunu zebileceine inandn aklamas sonras yaplan ErdoanZana grmesi ile daha da iyimser bir yne evrildi. eride bunlar yaanrken, Suriye krizinin Krt boyutunun gl bir ekilde ortaya kmas, hkmeti Barzani zerinden bir zm arama formlne itti. AK Partinin kongrede datt 63 maddelik siyaset vizyonu belgesinde yer alan Anadilde savunmann sorun olmaktan karlmas, Anadilde kamu hizmetlerine eriim ve Mevzuatta etnik ayrmclk algs yaratan btn hkmlerin ayklanmas54 gibi hedefleri ile babakan veya hkmet kanadndan farkl yetkililerden mzakere grmelerinin tekrardan balayabileceine dair beyanatlar,55 Krt meselesinde yln ikinci yarsndan itibaren ibrenin yeniden diyalog ve mzakere eksenli bir zme kaydna iaret etmektedir. Hassas olan bu dnemde, iyi planlanmam bir politik hamlenin bu sreci yeniden tersine evirme potansiyeli mevcuttur. Bu balamda, son gnlerde yaanan

52. Bununla alakal kapsaml bir aklama iin bkz. http://www.ntvmsnbc.com/id/25381268/ 53. Babakan Erdoann BDPyi siyasi muhatap olarak grdne dair beyanat ile BDP Genel Bakan Selahattin Demirtan buna cevab iin bkz. http://www.haberturk.com/gundem/haber/744311-hicbir-zaman-diyalog-kapisini-kapatmadik 54. Bu maddelerin hepsine ulamak iin bkz. http://www.haber7.com/partiler/haber/934507-ak-partinin-63-maddelik-hedefinde-ne-var 55. Gerekirse mralyla grlr, Sabah, 27.09.2012. http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/09/27/erdogan-gerekirse-imraliyla-gorusulur

46

1 . S YA S E T

dokunulmazlk tartmasnn evrilecei yn diyalog/mzakere ekseninde gelien olumlu iklimi deitirme potansiyeline sahiptir. 14 Temmuz 2011de gerekleen Silvan saldrsyla yeniden tedavle sokulan gvenliki perspektif, 2012de ykselen iddet dalgas ve gerekleen yksek can kayplar eklinde yaand. Bununla birlikte, Suriye krizinin derinlemesi ve PKKnn PYD zerinden mcadeleyi Suriyeyi de ierecek ekilde geniletme hesaplar, meselenin blgesel ve uluslararas boyutunu belirginletirdi. Bugnden grnen, Trkiyenin mzakere ve mcadele, siyaset ve gvenlik parametrelerini birlikte hesaba katan bir sorunu ynetme ve zme kavuturma perspektifini srdreceidir. Trkiye, bir yandan Krt meselesini zme iradesini srdrerek demokratik hak temelli reform srecini srdrecek, te taraftan da PKKy etkisizletirmeye ve silahszlandrmaya ynelik bir mcadele stratejisini devam ettirecektir. Ulusal ve blgesel g odaklarnn sorunu ynlendirme kapasitelerinin varln srdrmesi ve PKK nderliindeki Krt siyasetinin silah brakmaya hazr olmay, mzakere seeneinden sonu alnmasn zorlatrmakta ve demokratik reformlarn siyasal iklimi yumuatmasn engellemektedir. Dolaysyla, siyasal iklimin gvenliki kayglara teslim oluunun ncelikli sorumlusu, Trkiyenin mevcut siyasal sistemi silahl mcadeleye gerek brakmayacak ekilde siyasal mcadeleye akken, Krt meselesinin zmne ilikin kayglardan te Krt hareketinin ikbal kayglar dolaysyla Krt siyasetinin silahl mcadeleyi fetiletirmesidir. Ancak, bu tespit, Trkiyeyi ynetme sorumluluunu stlenen AK Partinin yrtt politikann siyasal balamn anlamamza yardmc olsa da, AK Partinin zm sorumluluunu azaltmamaktadr. Bu erevede, yukarda da vurguland zere, anlalabilir gerekelere yaslansa da, 2012 ylnda, zmden ok sorunun konuulmu olmas, umuttan ok kaygnn hkim olmas, alm siyasetinden te gvenlik kayglarnn siyasal gndemi megul etmesi, nemli bir sknt olarak not edilmelidir. AK Parti, her hangi bir koul altnda silah brakma seeneini gndemine almad iin iddet ve terre sarlan PKKnn, gvenlik paradigmasn siyasal iklime hkim klma stratejisine teslim olmamaldr. PKKnn arzulad, terrle mcadele perspektifinin demokratik-siyasal zm perspektifinden daha fazla gndemi megul etmesidir. Terr ve terrle mcadele, gndemi megul ettike, toplumsal ayrma zemini de glenmektedir. AK Parti, demokratik-siyasal zm stratejisine ynelik inancn ve kararlln srdrd, bu kararll, Krte semeli ders uygulamasn balatma, anadilde savunmay mmkn klma ve anadilde kamu hizmetlerini salamay taahht etme zerinden gsterdii halde, 2012 yl boyunca, terrle mcadele perspektifinin siyasal gndeme hkim olmasna engel ol(a)mamtr. nmzdeki yllarda, PKKnn ngrd toplumsal ayrma stratejisini boa karmak zere, AK Partinin terrle mcadele gndeminin siyasal iklime hakim olmasnn nne geerek, toplumun her kesimine umut alayacak bir demokratikleme perspektifini tedavlde tutmas yararl olacaktr.

47

KRONOLOJ 29 Aralk 2011

GVENLK-DYALOG EKSENNDE PKK VE KRT MESELES F-16 sava uaklar, nsansz Hava Aralarndan (HA) gelen grntler zerine PKKl sandklar Iraktan kaak mazot getiren vatandalar bombalad. rnakn Uludere ilesine bal Ortasu Kyne yakn snr blgesinde meydana gelen olayda, 35 vatanda yaamn yitirdi. BDP Genel Bakan Selahattin Demirta, partinin Meclis grup toplantsnda yapt konumada, Krt sorunun zm iin hkmetle diyalog kurmaya hazr olduklarn syledi. PKK silah brakmadka mzakere olmayacan vurgulayan Babakan Erdoan, her eye ramen BDPyi siyasi muhatap olarak grdklerini belirtti. Leyla Zana, Babakan Erdoan iin, Ben onun bu ii zeceine inanyorum. Buna dair umudumu da, inancm da asla yitirmedim. Yitirmek de istemiyorum dedi. Babakan Erdoan Diyarbakr Bamsz Milletvekili Leyla Zanay kabul etti. Blgesel Krt Ynetimi lideri Mesut Barzani, 4 gn sren toplantlar sonucu Suriye Krtleri arasnda birliktelii salayarak taraflarla birlik fotoraf ektirdi. Esadn askerlerinin amda muhaliflerle mcadele iin lkenin kuzeyinden ekmesini frsat bilen PKKya yaknlyla bilinen PYD birok kentte kontrol ele geirdiini duyurdu. CHP Tunceli milletvekili Hseyin Aygn, PKKllar tarafndan karld ve iki gn sonra serbest brakld. Hakkrinin emdinli ilesine giden 9u BDPli 10 milletvekili, yol kesen PKKllarla kucaklat. PKK, Gaziantepte Karyaka polis merkezi yaknlarnda bomba ykl arala saldr dzenledi. Olayda 9 kii hayatn kaybetti, 66 kii de yaraland. Babakan Erdoan, emdinlide PKKllarla kuaklaan 9u BDPli 10 milletvekilinin dokunulmazlklarnn kaldrlaca sinyali verdi. Cezaevlerindeki PKK, PJAK ve KCKl tutuklular Abdullah calana ynelik tecridin kalkmas, Anadilde savunma ve Anadilde eitim ile ilgili admlar atlmas talepleriyle alk grevine baladlar. Milli Eitim Bakanl, ortaokullarda okutulacak Krte ders mfredatn tamamlad. Adalet Bakan Sadullah Ergin alk grevinin 43. gnnde Sincan Cezaevinde alk grevindeki tutuklu ve hkmllerle grt. Anadilde savunma hakkn dzenleyen taslak TBMM nsan Haklar Komisyonundan geti. Abdullah calan, cezaevlerindeki PKK ve KCKl tutuklularn srdrd alk grevlerinin bir an nce bitirilmesi iin kardei Mehmet calan araclyla ar yapt. Van Bamsz Milletvekili Aysel Tuluk ile 9 BDPli milletvekilinin dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin Babakanlk Tezkeresi, TBMM Bakanlna sunuldu.

3 Nisan 2012

21 Mays 2012 14 Haziran 2012 30 Haziran 2012 12 Temmuz 2012 22 Temmuz 2012

12 Austos 2012 17 Austos 2012 20 Austos 2012 1 Eyll 2012 12 Eyll 2012

12 Eyll 2012 24 Ekim 2012 15 Kasm 2012 17 Kasm 2012

27 Kasm 2012

YAZARLAR YILMAZ ENSAROLU, YAVUZ GTRK, HSEYN KIRMIZI, CEM DURAN UZUN

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

Bu blmde, 2012 yl boyunca hukuk ve insan haklar alannda yaanan gelimeler ele alnacaktr. Bu erevede, nce 2012de gerekletirilen ve hukuk devleti ve insan haklar asndan nem tayan anayasal ve yasal dzenlemeler; daha sonra, yargyla ilgili gelimeler incelenecektir. Son blmde ise, insan haklar alanndaki gelimeler deerlendirilecektir.

2.1
2.1.1

YASAMA FAALYETLER
karlan Kanunlar

Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 2012 ylnda, 10 Aralk 2012 tarihi itibariyle toplam 98 yasa karmtr. Yln hukuk devleti, insan haklar ve demokratikleme asndan en nemli yasama faaliyetleri olarak unlarn ne kt sylenebilir: a) 19.01.2012 tarihinde kabul edilen Cumhurbakan Seimi Kanunu ile Cumhurbakan seimine, Cumhurbakan adaylarnda aranacak niteliklere ve seim usullerine ilikin esaslar belirlenmitir. b) 31.01.2012 tarihinde kabul edilen ek Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile karlksz ek yazanlar iin ngrlm olan bir yla kadar hapis cezas kaldrlmtr. Bu dzenlemeyle, 1500 civarnda mahkum tahliye edildii gibi, yarg zerinde nemli bir yk oluturan altyzbin civarnda dosya dmtr. c) 17.02.2012 tarihinde kabul edilen Devlet stihbarat Hizmetleri ve Milli stihbarat Tekilat Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile MT mensuplarnn veya belirli bir grevi ifa etmek zere kamu grevlileri arasndan Babakan tarafndan grevlendirilenlerin soruturulmas Babakann iznine balanmtr.

49

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

d)

08.03.2012 tarihinde kabul edilen Ailenin Korunmas ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun ile kadnlarn, ocuklarn, aile bireylerinin ve tek tarafl srarl takip maduru olan kiilerin korunmas ve bu kiilere ynelik iddetin nlenmesi amacyla alnacak tedbirlere ilikin usul ve esaslar dzenlenmitir. 30.03.2012 tarihinde kabul edilen lkretim ve Eitim Kanunu le Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile zorunlu eitim 8 yldan 12 yla karlm, eitim sistemi 4 yl ilkretim, 4 yl ortaretim ve 4 yl lise eklinde yeniden organize edilmitir. Ayrca bu Kanun ile mam-Hatip Liselerinin orta ksmlar tekrar alm ve ortaokul ve liselerde Kuran- Kerim ve Hz. Peygamberin hayat, seimlik dersler arasna konulmutur. 04.04.2012 tarihinde kabul edilen 6289 sayl Kamu Grevlileri Sendikalar Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile Kamu Grevlileri Sendikalar Kanununun ad, Kamu Grevlileri Sendikalar ve Toplu Szleme Kanunu eklinde deitirilmi ve memurlara da toplu szleme yapma hakk tannmtr. 05.04.2012 tarihinde kabul edilen 6291 sayl Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun le Denetimli Serbestlik ve Yardm Merkezleri le Koruma Kurullar Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile denetimli serbestlik uygulamasnn kapsam geniletilmi ve daha fazla saydaki mahkumun, cezasnn bir ksmn cezaevinde geirdikten sonra geri kalann denetimli serbestlik kapsamnda darda tamamlamasna imkan salanmtr. 27.04.2012 tarihinde kabul edilen 6301 sayl Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile tutuklu ya da hkmllerin, vefat eden belli derecede yaknlarnn cenazelerine katlmalarna imkan tannm, belli derecede yaknlar ar hasta olanlarn da, hasta yaknlarn ziyaret etmelerinin yolu almtr. 31.05.2012 tarihinde kabul edilen 6321 sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile grev ve lokavt yaplamayacak ikollarna havaclk hizmetleri de eklenmitir. Ancak getirilen bu snrlama, yaanan youn tartmalar sonucunda 18.10.2012de kabul edilen Sendikalar ve Toplu Szleme Yasasyla kaldrlmtr. 07.06.2012 tarihinde kabul edilen 6325 Sayl Hukuk Uyumazlklarnda Arabuluculuk Kanunu ile taraflarn zerinde serbeste tasarruf edebilecekleri i veya ilemlerden doan zel hukuk uyumazlklarnn zmlenmesinde, istee bal olarak arabuluculuk yntemine bavurulabilmesinin n almtr. Bu Kanun ile yargnn zerindeki i yknn azaltlmas ve uyumazlklarn daha hzl zmlenmesi amalanmaktadr. 14.06.2012 tarihinde kabul edilen Kamu Denetilii Kurumu Kanunu ile 2010 Anayasa deiiklii ile getirilen Kamu Denetilii Kurumuna ilikin esaslar belirlenmitir. (Ayrntl bilgi iin bkz. nsan Haklar Alannda Kurumsallama Blm)

e)

f)

g)

h)

i)

j)

k)

50

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

l)

20.06.2012 tarihinde kabul edilen Sal ve Gvenlii Kanunu ile iyerlerinde i sal ve gvenliinin salanmas ve mevcut salk ve gvenlik artlarnn iyiletirilmesi iin iveren ve alanlarn grev, yetki, sorumluluk, hak ve ykmllkleri dzenlenmitir.

m) 21.06.2012 tarihinde kabul edilen 6332 Sayl Trkiye nsan Haklar Kurumu Kanunu ile Trkiye nsan Haklar Kurumu kurulmutur. (Ayrntl bilgi iin bkz. nsan Haklar Alannda Kurumsallama Blm) n) 02.07.2012 tarihinde yarg hizmetlerinin hzlandrlmasn amalayan ve eitli kanunlarda deiiklik yapan bir Kanun kabul edilmitir. Kamuoyunda 3. Yarg Paketi olarak anlan bu Kanun ile icra-iflas ilerinden ceza yarglamasna kadar geni bir alanda bir ok dzenleme ve yenilik yaplmtr. (Ayrntl bilgi iin bkz. Yarg Reformu Sreci Blm) 18.10.2012 tarihinde uzun zamandr tartlan ve ertelenen Sendikalar ve Toplu Szlemesi Kanunu kabul edilmitir. Kanunla, ii ve iveren sendikalar ile konfederasyonlarn kuruluu, ynetimi, ileyii, denetlenmesi, alma ve rgtlenmesine ilikin usul ve esaslar ile iilerin ve iverenlerin alma artlarn belirlemek zere toplu i szlemesi yapmalarna, uyumazlklar bar yollarla zmlemelerine, grev ve lokavta bavurmalarna ilikin usul ve esaslar dzenlenmitir.

o)

2.1.2

Yeni Anayasa Sreci

12 Haziran 2011 seimleri ncesinde btn siyasi partiler tarafndan gndeme getirilen yeni bir anayasa yaplmas hususunda TBMMnin son yasama dneminde somut adm atld. AK Partinin arsn kabul eden Meclisteki dier partilerin de katlmyla ve drt partinin de er ye ile eit sayda temsil edildii Anayasa Uzlama Komisyonu 19 Ekim 2011de TBMM Bakan Cemil iekin bakanlnda greve balad. Komisyon, alma usul ynnden btn siyasi partilerin mutabakat ile karar almakta, uzlalamayan konular Komisyonun uygun grecei zamanda yeniden deerlendirilmektedir. Komisyonun en az siyasi partinin birer yesinin katlm ile toplanmas, Komisyonda bulunan siyasi partilerden birinin ekilmesi ya da ekilmi saylmas ile grevinin sona erecek olmas, ne kan dier alma usulleri arasnda yer almaktadr.1

1. Komisyonun alma usul ve esaslarna iliki ayrntl bilgi iin Bkz: Anayasa Uzlama Komisyonunun alma Usulleri, https://yenianayasa.tbmm.gov.tr/calismaesaslari.aspx, Son Eriim: 22.11.2012.

51

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

KRONOLOJ 12 Haziran 2011

YEN ANAYASA SREC Seim ncesi btn siyasi partiler tarafndan gndeme getirilen yeni bir anayasa yaplmas hususu, siyaset evrelerinde daha youn bir biimde tartlmaya baland. TBMM Bakan Cemil iek, yeni anayasa almalar kapsamnda eitli niversitelerde grev yapan 24 anayasa profesr ile bir araya geldi. AK Parti, CHP ve MHPye yeni anayasa almalar iin davet mektubu gnderdi. Anayasa Uzlama Komisyonu greve balad. Komisyonun yazm sreci ncesi kii ve kurumlardan anayasa nerileri topland. Yeni anayasa yazm sreci balad. lk olarak, temel hak ve hrriyetlerin temel ilkelerinden balamak zere taslak madde metni oluturmak amacyla bir alt komisyon kuruldu. almalar hzlandrmak iin Anayasa Yazm Komisyonun says ikiye karld. lk alt aylk dnemde Temel Hak ve zgrlkler blm ele alnrken, sadece 10 maddede uzlama salanabildi. Komisyon Mali, ekonomik ve sosyal hkmler ve Yasama ana balklarn da grmeye balad.

19 Eyll 2011 26 Eyll 2011 19 Ekim 2011 30 Nisan 2012 18 Mays 2012

11 Eyll 2012 26 Ekim 2012 6 Kasm 2012

Komisyon yazm srecine gemeden nce tm topluma arda bulunarak herkesin anayasa yapm srecine katkda bulunmasn istedi. 30 Nisan 2012 tarihine kadar vatandalar Komisyona grlerini bildirdiler. Bu srete web sitesi zerinden 66015 kii, e-posta yoluyla 1872 kii ve posta yoluyla da 1050 kii nerilerini sundu. Ayrca, kurulan 3 alt komisyon 160 kurulu ile yz yze grme gerekletirdi. Bu srete ii, iveren ve memur konfederasyonlar gibi at kurulularn ziyaret eden Komisyon, TOBB tarafndan 12 ilde dzenlenen Trkiye Konuuyor toplantlarna da destek verdi. Komisyon, bunlarn yan sra, Trkiyedeki tm niversitelere, barolara, Mecliste yer almayan siyasi partilere, belediye birliklerine, meslek kurulularna, yksek yarg organlarna, sendikalara, STKlara ve 1700 yerel ve ulusal medya organna posta yoluyla grlerini bildirmeleri arsnda bulundu. 104 niversite, 5 enstit, 58 vakf, 102 dernek, 32 platform, 19 dier STK, 21 kamu kurumu, 21 siyasi parti, 34 meslek rgt, 30 sendika olmak zere toplam 426 kurumsal gr Komisyona sunuldu.2 Komisyonun mmkn olduunca geni katlm salamak amacyla yaklak alt ay boyunca kii ve kurumlardan szl, yazl ve elektronik ortamda katk toplamasnn, Cumhuriyet tarihi boyunca yaplm anayasalara ilikin olarak yneltilen halkn anayasalarn yapm srecinde hibir katksnn olmad yolundaki eletirileri byk lde sonlandraca sylenebilir. Ayn ekilde, Komisyonun gr alma srecinde aznlk temsilcilerini de Meclise davet etmesi olduka olumlu tepkilere yol amtr. Nitekim stanbul Fener Rum Patrii Bartholomeos, 20 ubat gn Mecliste Alt Komisyona nerilerini sunduktan sonra yapt aklamada, Cumhuriyet tarihinde aznlklara ilk defa bu tr bir resmi davet gnderildiini belirtmitir. Mays ayndan itibaren ise yeni anayasa yapm srecinin ikinci aamas olan yazm sreci balad. Yazm dneminde ilk olarak Temel Hak ve zgrlkler blm
2. TBMM 24. Dnem 1. ve 2. Yasama Yl Faaliyet Raporu (12 Haziran 2011 4 Temmuz 2012), s. 14-15.

52

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

ele alnd. Komisyonun alma yntemi olarak tam mutabakat artn aramas nedeniyle ilk alt aylk dnemde, sadece 10 maddede uzlama saland; 38 maddenin yazm ise uyumazlk nedeniyle almalarn sonunda yeniden ele alnmak zere ertelendi. Uzlama Komisyonunun oybirlii kuraln benimsemesinin, yeni anayasa almalarn zaman zaman yavalatmas sz konusu olsa da, u ana kadar hibir partinin masadan kalkmamas ve Trkiyenin siyasi gndeminde yer alan sert tartmalar ierisinde yeni anayasa yazm zerinden polemik yrtmemeleri olumlu bir gelime olarak not edilmelidir. Bununla birlikte, 2012 yl sonuna kadar anayasann yazm srecinin tamamlanmas hedefi gerekletirilememitir. 2013 ylnda almalarn younlamas beklenirken, Komisyonun nihai bir taslak hazrlamas srecinde, Mecliste bulunan siyasi partilere ve liderlerine byk sorumluluk dmektedir. nk btn toplum, yeni bir anayasa beklentisi iindedir. Nitekim getiimiz aylarda yaplan bir saha aratrmas halkn ok byk bir blmnn toplumun tm kesimlerinin katld ve uzlat bir anayasa istediini, toplumun nemli bir kesiminin de, srmekte olan anayasa hazrlk almalarndan memnun olmadn gstermektedir.3 Yeni anayasann herkesin benimsedii bir toplumsal szleme olabilmesi iin herkesin yeni anayasa ile ilgili grlerini, beklentilerini yeniden gzden geirmesi, uzlama kltrn gelitirecek yaklamlar sergilemesi ve uzlalabilecek formller gelitirmesi gerekmektedir.4 Prof. Dr. Ergun zbudunun belirttii zere, anayasa yapm srecine ilikin milletleraras literatrde sk sk vurgulanan bir husus, en gereki uzlama senaryosunun, taraflardan hibirinin btn isteklerinin kabul konusunda srarc olmad, her birinin ikinci derecede en iyi (second best) ya da yaanabilir zmlere raz olduu bir ortamdr.5

2.1.3

TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu

2012 ylnda kanun teklif ve tasarlarn esas veya tali komisyon olarak inceleyebilme yetkisi alan TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu, yaplan bu deiikliin ardndan 7 teklif ve tasar hakknda incelemelerini tamamlayp raporlarn sundu. Komisyona havale edilen 20 tasar ve teklif ise beklemektedir. Komisyon, Haziran 2011-Ekim 2012 dnemini kapsayan 1. ve 2. Yasama yllarnda yaklak 4000 bavuru almtr. 2012 ylnda cezaevleri hakknda kurulan alt komisyon tarafndan Trkiyenin farkl blgelerindeki sivil ve askeri cezaevlerinde yaplan incelemeler sonucu raporlar yaynland. Kadna ve Aile Bireylerine Ynelik iddetin ncelenmesi amacyla 2011de kurulan bir alt komisyon, 24 Mays 2012 gn incelemesini tamamlayp raporunu yaynlarken, yine 2011de Terr ve iddet Olaylar Kap3. Aratrmada grlen kiilerin yzde 78,5i toplumun tm kesimlerinin katld ve uzlat bir anayasa beklentisi iinde iken, Srmekte olan anayasa hazrlk almalar sizin dediiniz artlara uygun mu ilerliyor? sorusuna grlen kiilerin yzde 49,9u hayr cevab vermitir. Ayrntl bilgi iin Bkz: Anayasaya Dair Tanm ve Beklentiler, TESEV, Eyll 2012, s.29-30. 4. Ylmaz Ensarolu, Anayasa Yazm Srecinin Sonuna m Geldik?, Sabah - Perspektif, 17.11.2012. 5. Ergun zbudun, Yeni anayasa midi tkeniyor mu?, Star - Ak Gr, 17.11.2012.

53

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

samnda Yaam Hakk hlallerinin ncelenmesi amacyla oluturulan bir dier alt komisyon, eitli blgelerde yapt incelemelerin yan sra, Mecliste 37 oturum gerekletirdi; gazeteci, yazar, akademisyen, insan haklar savunucusu ve yaknlarn kaybeden toplam 49 kiiyi dinledi. Bu alt komisyon halen raporunu hazrlama aamasndadr.6 Trkiyede bulunan mlteciler, snmaclar ve yasad gmenlerin sorunlarnn incelenmesi amacyla kurulan alt komisyon ise, Hatayda ikamet ettirilen Suriyeli snmaclar hakknda iki kez inceleme yapt ve rapor yaynlad. Alt komisyon ayrca lke apndaki uydu kentlerde serbest ikamete tabi tutulan snmaclar ile Trkiyeyi hedef veya transit lke olarak kullanrken yakalanan yasad gmenlerin durumunu yerinde incelemek amacyla 2012 ylnda eitli geziler gerekletirdi. Bunlarn dnda Komisyon, 2000-2006 yllarnda Almanyada Neo-Nazilerce ilenen cinayetler hakknda da bir inceleme raporu yaynlad. 28 Aralk 2011 akam rnakn Uludere ilesine bal Ortasu (Roboski) ky yaknlarnda Iraktan kaak mazot getiren 34 vatandamzn Trk Hava Kuvvetlerine ait sava uaklar tarafndan yaplan bombardman sonucu yaamn yitirmesinin ardndan, bu olay aratrmak zere 9 Ocak 2012de bir alt komisyon kuruldu. Uluderedeki olay mahallinde incelemelerde bulunan, olayda hayatn kaybedenlerin yaknlar ile sivil ve askeri yetkililerle grmeler yapan ve olaya ilikin insansz hava arac grntlerini inceleyen alt komisyon, taslak raporunu Kasm ay sonunda tamamlad. Kurulan alt komisyonlarn yan sra, 2012de askerde kt muamele iddialar, Grcistanda Trklerin haksz yere tutukland iddialar, ii haklar, salkl bir evrede yaama hakk ve Batdaki slam kartl, yabanc dmanl ve rklk konularnda Komisyon tarafndan izleme dosyalar ald.
TBMMNIN IKARDII BAZI KANUNLAR
19 Ocak 2012 17 ubat 2012 8 Mart 2012 30 Mart 2012 Cumhurbakan Seimi Kanunu Devlet stihbarat Hizmetleri ve Milli stihbarat Tekilat Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Ailenin Korunmas ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun lkretim ve Eitim Kanunu le Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (Kamuoyunda 4+4+4 olarak bilinen ve zorunlu eitimi kademeli olarak 12 yla karan kanun) Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun le Denetimli Serbestlik ve Yardm Merkezleri le Koruma Kurullar Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Hukuk Uyumazlklarnda Arabuluculuk Kanunu Kamu Denetilii Kurumu Kanunu Trkiye nsan Haklar Kurumu Kanunu Yarg Hizmetlerinin Etkinletirilmesi Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Basn Yayn Yoluyla lenen Sulara likin Dava ve Cezalarn Ertelenmesi Hakknda Kanun (3. Yarg Paketi) Sendikalar ve Toplu Szlemesi Kanunu

5 Nisan 2012 7 Haziran 2012 14 Haziran 2012 21 Haziran 2012 2 Temmuz 2012

18 Ekim 2012

6. TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu 24. Dnem 1. ve 2. Yasama Yllar Faaliyet Raporu, s.20-22.

54

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

2.2
2.2.1

YARGI
Yarg Reformu Sreci

Adalet Bakanl tarafndan 2011 ylnda karlan 1. ve 2. Yarg Paketlerinin7 ardndan, 3. Yarg Paketi8 de 2 Temmuz 2012de TBMMde kabul edilerek yasalat. 107 maddeden oluan kanun ile ceza, icra-iflas, idari yarg ile basn ve ifade zgrl alanlarnda dzenlemeler yapld. zel Yetkili Ar Ceza Mahkemelerinin kaldrlmasnn yan sra, haberlemenin gizliliini ihlal sularndan dolay verilen cezalarn miktar drlm, aleni olmayan konumalarn izinsiz ya da gizli bir ekilde kaydedilmesine ilikin cezalar artrlmtr. Soruturma ve kovuturma aamasnda kiilerin zgrlklerine ve savunma haklarna getirilen snrlamalar kaldrlm ya da farkl gvenceler salanm, Terrle Mcadele Kanunu (TMK) erevesinde verilen cezalarn da CMK kapsamnda seenek yaptrmlara evrilebilecei hkme balanmtr. Benzer ekilde, hakimlerin tutuklama yerine adli kontrol uygulayabileceine ynelik dzenlemedeki sre snr kaldrlmtr. Ayrca rgte ye olmamakla birlikte, rgt adna su ileyenler ve rgt iindeki hiyerarik yapya dahil olmamakla birlikte, rgte bilerek ve isteyerek yardm eden kiilere verilecek cezalar yeniden dzenlenmitir. Son olarak, basn yayn sularnn cezalarnn infaz belli baz artlar altnda ertelenmitir. Kanun ile icra ileri ve uygulamalar ile ilgili olarak da nemli yenilikler yaplmtr. 4. Yarg Paketinin de 2012 Aralk ay ierisinde Meclise gelmesi beklenirken, Adalet Bakan Sadullah Ergin, 4. Yarg Paketinin Trkiyenin AHMden ald ihlal kararlar dorultusunda hazrlandn ifade etmitir.9 22 maddelik 4. Yarg Paketi, Kasm aynda Bakanlar Kurulunda iki kez ele alnm; Paketin 20ye yakn maddesi, Bakanlar Kurulunda benimsenirken, ifade zgrlnn geniletilmesi ve AHMin ihlal kararlarnn nlenmesi iin terr sularnn kapsamnn netletirilmesine ilikin konular ile evli kadnn kzlk soyadn tek bana kullanabilmesinin yaratabilecei karklklarn nasl nlenecei hususunda belirsizliklerin hl srd belirtilmitir.10 Uzun yarglamalardan kaynaklanan maduriyetlerin nlenmesine ilikin TBMMye sunulan Tasar ise, halen Meclisin gndeminde bulunmaktadr. Tazmin usulnn ngrld yeni dzenleme ile AHMdeki dava yknn azaltlmas hedeflenmektedir. 2010 Anayasa deiiklii ve Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun ile getirilen bireysel bavuru usul ise Eyll 2012 tarihinde yrrle girmitir.
7. 1. Yarg Paketinin tam ad Yarg Hizmetlerinin Hzlandrlmas Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanundur (Resmi Gazete, Say 27905, 14.04.2011). 2. Yarg Paketinin tam ad ise Adalet Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun le Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Hkmnde Kararnamedir (Resmi Gazete, Say 28037, 26.08.2011). 8. Kanunun tam ad Yarg Hizmetlerinin Etkinletirilmesi Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Basn Yayn Yoluyla lenen Sulara likin Dava ve Cezalarn Ertelenmesi Hakknda Kanundur. Bkz. Resmi Gazete, Say : 28344, 05.07.2012. 9. 4. Yarg Paketi hazr, Anadolu Ajans, 20.11.2012. 10. 301. Madde, 4. Yarg Paketinden kt, Hrriyet, 27.11.2012.

55

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Adalet Bakanl, 2009da Bakanlar Kurulunda grlerek Avrupa Birlii organlarna sunulan Yarg Reformu Stratejisi ve Eylem Plannnda konulan hedeflerin % 70 orannda gerekletirilmesi zerine, Plan gncelleme almalarna balam ve Eyll 2012de yeni strateji taslan aklamtr. 11 ama ve 103 hedefin bulunduu taslakta, yargsal uygulamalardan ve mevzuattan kaynaklanan insan haklar ihlallerinin nlenmesi ve insan haklar standartlarnn glendirilmesi amalar arasnda yer almaktadr. Bu arada, yarg organlarnn daha hzl, etkin ve ilevsel alabilmesi iin yaplan almalar sonularn vermeye balad. Yargtayda incelenmeyi bekleyen dosya says Ekim 2012 itibariyle 1.150.000den 880.000in altna inerek 2011 yl rakamlarna gre i yk te bir orannda azaltld. Yargtayda karara balanan dosya says 2011 ylnda 786.468 iken, 2012 ylnn Ekim ay itibariyle 723.057 dosya karara baland. Dantayda karara balanan dosya says ise, 2008den beri kademeli olarak artmaktadr.11 Ayrca Temmuz 2012de kabul edilen 6352 sayl Kanun ile Dantayn ilk derece mahkemesi sfatyla grd davalarn bir ksmnn ilk derece idare mahkemelerine devredilmesi, Dantayn temyiz mercii sfatyla bakt davalarn azaltlmas ve Dantay Savclna ilikin deiiklikler yaplmas suretiyle Dantayn i yknn hafifletilmesi amalanmaktadr. Halen 15 yerde kurulu bulunan blge adliye mahkemeleri ise 2012 ylnda da maalesef faaliyete geirilmedi. Buna karlk, lke genelindeki adli tekilatlarn yapsna ilikin dzenlemelere 2012de de devam edildi. HSYK Genel Kurulu, Haziran 2012de Trkiye genelinde 102 adli tekilatn baka bir adli tekilatla birletirilmesine karar verdi. Ocak 2012de ikinci ve nc blgede toplam 3 mahkeme, birinci blgede ise toplam 22 mahkeme faaliyete geirilirken, 20 mahkemenin faaliyeti donduruldu. 2012 ylnn ilk 6 aynda toplam 2.632 hkim ve savc meslek ii eitime alnd.12 Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu alma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik 4 Temmuz 2012de yrrle girdi. Adliyelerde ve mahkeme salonlarnda bulunan dzenlemelere ilikin tartmalar 2012 ylnda da srd. Adliyelerde savclarn, hkimlerden ayr blmlerde alma odalarnn bulunmamas, savclarn mahkeme salonlarna giri ve klarda hkimlerin kullandklar kapy kullanabilmesi ve mahkeme salonlarnda avukatlarla ayn seviyede oturmamas Avrupa Komisyonu tarafndan eletirilirken,13 AHM, 2012 ylnda verdii bir kararda Cumhuriyet Savclarnn duruma salonunda fiziki olarak yksekte bulunmasnn ayrcalkl olduunu belirtti ancak bu durumu silahlarn eitlii ilkesine aykr bulmad.14 te yandan, 2005 ylnda kabul edilen Adli Kolluk Ynetmelii15 erevesinde kurulmas ngrlen savclklara bal adli kolluk birimleri halen kurulmamtr.
11. Adalet Bakan Sadullah Erginin TBMM Plan ve Bte Komisyonunda Yapt Konuma, http://www.sgb.adalet.gov.tr/duyurular/2012/2013YiliButce%20SunusKonusmasi.pdf, Son Eriim: 06.12.2012. 12. HSYK 2012 Yl lk 6 Aylk Faaliyet Raporu, Temmuz 2012, s.33-37. 13. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.89. 14. Savcnn oturduu yer adaleti bozmaz, Sabah, 04.06.2012. 15. Adl Kolluk Ynetmelii, http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/23169.html, Son Eriim: 06.12.2012.

56

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

Adli kolluk olmamas ceza/adalet sisteminin en nemli sorunlarndandr. Polisin, hem istihbarat yapp, hem gvenlik operasyonlarn kararlatrp yrtmesi hem de adl kolluk/yarg grevini icra etmesi, genellikle phelilerin aleyhine olan kant ve karinelere dayanarak hazrladklar fezlekelerin neredeyse aynen iddianameye dnmesi sonucunu dourmaktadr.16 Bu durum, uzun sredir adil yarglanma hakknn nndeki nemli sorunlardan birisi olarak dile getirilmektedir. Bu nedenle, artk daha fazla geciktirilmeksizin adli kolluk kurulmaldr.

2.2.2

Anayasa Mahkemesine Bireysel Bavuru Yolu

2012 ylnda yarg alannda gerekletirilen nemli reformlardan birisi de, Anayasa Mahkemesine bireysel bavurularn 23 Eyll 2012 tarihinden itibaren balam olmasdr. Bireysel Bavuru Yolu, ilk defa 12 Eyll 2010 tarihinde yaplan referandumla kabul edilmi olan deiiklik paketiyle, 1982 Anayasasnn 148. maddesine u ekilde eklenmiti: Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Ancak uygulamaya geilebilmesi, uzun ve ciddi bir hazrlk srecini gerektirmitir. Bu balamda, yasal altyapnn oluturulmasna ilikin hazrlklarn yan sra, Anayasa Mahkemesinde raportr says artrlm ve ilk defa yeni kanunla oluturulan raportr yardmcl kadrolarna atamalar yaplmtr. Ayrca Anayasa Mahkemesi raportrlerinin bireysel bavuruya hazrlk kapsamnda insan haklar konularnda eitimi almalar, yurt ii ve dnda eitli ekillerde yrtlmtr. Sonu olarak, bavurularn kabul edilmeye baland 23 Eyll 2012 tarihine kadar ciddi bir hazrlk yapldn sylemek mmkndr. Bireysel Bavuru Yolu, iptal davas ya da itiraz yolu gibi, Anayasa Mahkemesine dier bavuru yollarndan ayr olarak dorudan temel hak ve zgrlklerin sahibi olan bireylerin bavurabilecekleri ve esas amac anayasal dzeni korumak deil, bizzat temek hak ve zgrlkleri korumak olan bir mekanizmadr. Bu mekanizma ile devlet, bir bakma, temel hak ve zgrlkleri bireysel bavurularla da koruyarak, her trl hak ihlalinin takipisi olacan sylemektedir. te yandan, bu vesileyle, vatandalarda anayasal hak sahibi olma ve demokrasi bilinci daha fazla geliecek; bireyler, demokratik anayasal dzenin bir znesi olarak devletten hak talep etme imkanna ve hakkna sahip olacaklardr. Vatandalar anayasadaki temel hak ve zgrlklerin kat zerinde kalm ii bo hukuk kurallar olmadn bu mekanizma ile bizzat grecek ve bylece hukuk ve adalete olan gvenleri artacaktr. Verdikleri tm kararlarn bireysel bavuru konusu olabileceini ngren mahkemeler ise, temel haklar konusunda daha dikkatli ve hassas davranmak durumunda kalacaklardr. Bununla birlikte, bireysel bavuru yolunun Anayasada ve AHSde yer alan haklarla snrlanm olmas, ciddi eletirilere yol amtr. nk bu snrlamayla, Anayasada
16. Ylmaz Ensarolu: Yargy bir gvenlik arac olarak kurgulamaktan vazgemeliyiz, Mostar, Temmuz 2012.

57

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ve AHSde yer almayan ama Trkiyenin taraf olduu dier insan haklar szlemelerinde gvence altna alnan haklarn ihlali halinde bu yol kullanlamayacaktr. Kald ki, Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru yolu, yasal olarak ok iyi dzenlenmi olsa dahi, bu konudaki baar, Anayasa Mahkemesinin temel hak ve zgrlkleri koruma amal istikrarl bir tutum izlemesi ve yetkilerini hukuka uygunluun snrlar ierisinde kullanmasyla ortaya kacaktr. Bu konudaki en nemli risk, bireysel bavuru yolunun amacn, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine (AHM) Trkiyeden yaplan bavurular azaltmak olarak grmektir. Bu yntemle ulalmak istenen hedef, Trkiyedeki insan haklar ihlallerini nlemek olarak grlmeli ve bunun sonucu olarak da AHMne giden dava saysnn azalaca beklenmelidir.

2.2.3

zel Yetkili Mahkemeler

02 Temmuz 2012 tarihinde, yarg hizmetlerinin hzlandrlmasn amalayan ve eitli kanunlarda deiiklik yapan 3. Yarg Paketi ile zel Yetkili Ar Ceza Mahkemeleri kaldrlmtr. Bununla TMKnn 10. maddesinde yaplan yeni dzenleme nedeniyle, zel yetkili mahkemelerin dayanan oluturan Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)nun 250, 251 ve 252. maddeleri yrrlkten kaldrlmtr. CMKnn yrrlkten kaldrlan 250. maddesinin 1. fkrasna gre, grevlendirilen mahkemelerde alan davalara, kesin hkmle sonulandrlncaya kadar, bu mahkemelerce baklmaya devam edilecei hkme balanmtr. zel Yetkili Ar Ceza Mahkemelerinin grev alanna giren terr sularna ilikin davalara, Adalet Bakanlnn teklifi zerine, HSYK tarafndan yarg evresi birden ok ili kapsayacak ekilde belirlenecek illerde grevlendirilecek ar ceza mahkemelerinin bakaca belirtilmitir. Bylece, bu tr davalara bakmak zere blge ar ceza mahkemeleri kurulmutur. Son yllarda Ergenekon, Balyoz, KCK ve ike Davalar ile gndemden hi dmeyen ve ncesindeki Devlet Gvenlik Mahkemeleri gibi eitli kesimlerden devaml eletiriler alan zel Yetkili Mahkemeler yarg sistemimizden bu Kanun ile karlmtr. Bu mahkemelerdeki hakim ve savclara tannan ve savunma hakkn snrlayan baz zel ve istisnai yetkiler ile bu yetkilerin kullanlndaki zensizlikler temel eletiriler olarak grlmekteydi. Zamanla bu mahkemelerin muhalifleri sindirmek ve siyasetin alann daraltmak amacn tayan uygulamalara bavurduklar eletirileri oalmt. Mahkemelerin kaldrlmasna ilikin tartmalarda, bu mahkemelerin kaldrlmas halinde kimi sanklarn serbest kalaca ynndeki eletiriler, bu mahkemelerin adaleti tesis etmek ya da adil yarglamay gerekletirmekten te baz zel amalara ynelik algland eletirilerini dourmutur.

2.2.4

12 Eyll Davas

12 Eyll 1980de dnemin Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin liderliinde Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) tarafndan emir-komuta zinciri dhilinde gerekletirilen askeri darbe nedeniyle, darbe ynetiminin en st karar organ olan Milli Gvenlik Konseyini oluturan 5 generalden hayatta kalanlardan Kenan Evren ve Tahsin ahinkaya hakknda, TCKnn Devlet Kuvvetleri Aleyhinde Crmlere

58

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

ilikin 146. maddesi ile 80. maddesi uyarnca arlatrlm mebbet hapis cezas talebiyle hazrlanan iddianame, 10 Ocak 2012de Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kabul edildi. Davann ilk durumas 4 Nisan 2012de gereketi. Kasm 2012 itibariyle, davada 11 duruma yaplrken, 20 Kasm 2012de grlen son durumada salk gerekesiyle duruma salonuna gelmeyen sanklar, mahkeme salonuna kurulan ekrandan yanstlan ses ve grntleri araclyla davaya katldlar. Sanklar sorulara yant vermeyi reddderken, sanklardan Kenan Evren, savunmasnda kendilerinin kurucu iktidar olduunu, bu nedenle Mahkemenin kendilerini yarglayamayacan, ihtilale teebbs etmediklerini, ihtilal yaptklarn, ihtilal yapmay su sayan bir kanun olmadn ve piman olmadn ifade etti.17 te yandan, davann grld Ankara 12. Ar Ceza Mahkemesinin Genelkurmay Bakanl, MASAK ve MT gibi resmi kurumlardan istedii belgelerin byk blm halen gnderilmedi. Dava dosyasnda, darbenin temel belgesi saylabilecek Bayrak Harekt Plannn orijinali bile bulunmazken, Mahkeme son durumadaki ara kararnda 12 Eyll 1980 ncesinde Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar arasnda yapld iddia edilen toplantlara ilikin tutanaklar bir kez daha istedi.18 Bu davann gerek bir yzleme davas olabilmesi iin, davann derinletirilmesi, soruturmann geniletilmesi ve durumalarn hzlandrlmas zorunludur. 12 Eyll darbesinin hazrlanmas iin yaplan kitlesel katliam ve provokasyonlar dava kapsamnda soruturulmal, bunun yan sra, darbe srasnda ve sonras gerekleen sistematik ikence ve kt muamele sular da aratrlmal, Evren ve ahinkayann yan sra, dnemin brokratlar ile ikence, yargsz infaz gibi sulara karan kamu grevlileri de sank sandalyesine oturtulmaldr. Ancak davann u anki seyri, bu konulardaki beklentileri karlamamaktadr. Davann geniletilmesi bir yana, yarglanan iki sank mahkeme salonuna dahi getirtilememi, mdahil avukatlarn sanklarn sistematik ikence ve kt muamele sular ynnden de savunmalarnn yaplmasna ynelik talepleri Mahkeme tarafndan reddedilmitir. Darbeci sanklarn sadece devlete kar iledikleri sulardan yarglanyor olmalar ve bu yarglamalarn da, kendilerine zel ayrcalklar tannarak srdrlmesi, kamu vicdann tatmin etmek bir yana, derinden yaralamtr. Bu durum, hem madurlar tarafndan eletirilmi hem de kamuoyunda geni tartmalara yol amtr. 12 Eyllle gerekten yzleilebilmesi iin, ikence bata olmak zere, bu dnemde ilenen insanlk sularyla ar insan haklar ihlallerinin hzla soruturularak ikinci bir iddianamenin hazrlanmas ve darbecilerin bu sulardan da yarglanmalar gerekmektedir. Bu balamda, 12 Eyll dnemindeki ikence vakalarndan sorumlu olanlara ynelik ilk somut gelime, yln sonlarnda, Aralk 2012de yaanmtr. 1981 ylnda gzaltna alnan Sleyman Cihann bir apartmann beinci katndan atlayarak in-

17. 12 Eyllcler yarglamaya kar kt, http://bit.ly/UIXWGq, Son Eriim: 30.11.2012. 18. Gnlsz bir darbe davas, Radikal, 30.11.2012.

59

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

tihar ettii iddialarna karlk, ailesi, 13 Mays 2012 tarihinde stanbul niversitesi Tp Fakltesinden Cihann intihar etmedii, ldrldkten sonra atldn ve ok sayda kemiinin krldn belirten bir rapor ald. Bunun zerine stanbul Cumhuriyet Basavcl, dnemin stanbul Emniyeti 2. ube Mdr Mehmet Aar ile stanbul 1. Ordu ve Skynetim Komutan Nejdet ru, stanbul Emniyeti 1. ube Mdr Tayyar Sever, Bakomiser brahim ahin ve polis memuru Bayram Kartal hakknda grevi ihmal ve ikence yapmak suundan soruturma balatt. Sz konusu soruturmaya ilikin dava almas halinde, 12 Eyll ikencelerinin yarglanmas bakmndan bir ilk yaanacak.19

2.2.5

Tartmal Davalar

Ergenekon Davas 2012 ylnda kamuoyunda en ok tartlan davalardan birisi, yine Ergenekon Davas20 oldu. Devletin ierisinde rgtlendii ve bnyesinde asker, polis, gazeteci, akademisyen yeleri olduu iddia edilen Ergenekon terr rgtne kar yaplan operasyonlar sonrasnda 2008 ylnda alan dava sonulanma aamasna geldi. 67si tutuklu 275 sann yargland davada drt yllk sre ierisinde 21 ayr iddianame birletirildi. 31i gizli tank olmak zere, 160a yakn tann dinlenildii davada, Aralk 2012 itibariyle yaklak 600 duruma yapld. Durumalar srasnda baz savunma avukatlar delillerin incelenmesinin eksik kaldn ve savunma hakknn ihlal edildiini iddia ederken, Mahkeme Heyetinin esas hakkndaki mtalaasn hazrlamas iin savcya sre vermesinin ardndan yeni bir srece girildi. Savcnn mtalaasn aklamasnn ardndan, sank ve avukatlara son savunmalarn yapmalar iin sz verilecek. Daha sonra sanklar son szlerini syleyecek, ardndan da mahkeme davaya ilikin kararn aklayacak. Balyoz Davas Kamuoyunda Balyoz Davas olarak bilinen Balyoz Gvenlik Harekat Plan davas ise, 21 ay sren yarglamann ardndan, 21 Eyll 2012de sonuland. Trkiye Cumhuriyeti Hkmetini cebir ve iddet kullanarak ortadan kaldrmaya teebbs ettikleri iddiasyla aralarnda st dzey komutanlarn da bulunduu 250si tutuklu 365 sann yargland davada 34 sank beraat ederken, 330 sana eitli hapis cezalar verildi. Emekli Tugeneral Levent Erszn dosyas, ifade veremedii iin ayrld. Mahkeme, dnemin 1. Ordu Komutan Orgeneral etin Doan, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Halil brahim Frtna ve Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral zden rnek iin 20 yl hapis cezas karar verdi. te yandan baz sank avukatlar, Savclarn 920 sayfalk mtalaay, dosyada bulunan deliller

19. 12 Eyll brokratlarna ikence soruturmas, Taraf, 09.12.12. 20. 12 Haziran 2007 tarihinde stanbulun mraniye ilesinde bir gecekonduda 27 el bombas, TNT kalplar ve fnyelerin bulunmasyla balayp zamanla genileyen soruturma neticesinde hazrlanan iddianamelerin 25 Temmuz 2008de kabulyle balayan Ergenekon davas, Dantay saldrs, Cumhuriyet gazetesine bomba atlmas ve Vatansever Kuvvetler Birlii Davas bata olmak zere 7 dava ile birletirildi.

60

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

deerlendirilmeden ve baz tanklar dinlenmeden mahkemeye sunmasn protesto ederek durumalara katlmad. Karar verilirken ordudaki ast-st ilikisinin, emir-komuta zincirinin gzetilmedii ve dolaysyla alt rtbelilerin hak etmedikleri cezalara arptrldklar yollu iddialar, kararla ilgili olarak en ok tartmaya yol aan husus oldu. 28 ubat Soruturmas 28 ubat postmodern darbesiyle ilgili yrtlen soruturma erevesinde, Bat alma Grubu (BG)nda yer alan ve aralarnda dnemin YK Bakan Kemal Grz, Genelkurmay 2. Bakan evik Bir, Genelkurmay Genel Sekreteri Erol zkasnak, Jandarma Genel Komutan Teoman Koman ve emekli Orgeneral Fevzi Trkerinin de bulunduu 90 sankl iddianamenin 2012 yl sonunda tamamlanmas bekleniyor.21 ddianamede sanklar, Hkmeti ortadan kaldrmaya veya grevlerini yapmasn ksmen veya tamamen engellemek ve engellemeye teebbs etmek ile suland. Savclk, tamamlayaca iddianamenin yan sra, mahkemeye, 310 klasr belge de sunacak. Belgeler arasnda 28 ubat dneminde darbecilerle ibirlii yapan siviller, brokratlar, emekli askerler ve gazetecilerle ilgili evraklar bulunmayacak. Savclk, bu konudaki soruturma evraklarn ve delilleri tefrik etme karar ald. Soruturma savcs Mustafa Bilgili, iddianameyi mahkemeye sunmadan, dnemin Genelkurmay Bakan smail Hakk Karadayya BGnin kurulu amac, Sincanda tanklarn yrtlmesi ve Tansu illerin ifadelerinde yer alan hususlar da soracak. Hrant Dink Cinayeti Davas Agos Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Hrant Dinkin 19 Ocak 2007de ldrlmesine ilikin, ikisi tutuklu 20 sank hakknda stanbul 14. Ar Ceza Mahkemesinde alan dava, 17 Ocak 2012de grlen 25. durumayla sonuland. Sanklarn esas hakkndaki son savunmalarn alan mahkeme heyeti, suikastn rgtl bir i olmadna kanaat getirerek, sank Yasin Hayale, tasarlayarak insan ldrmeye azmettirme suundan arlatrlm mebbet hapis cezas; yazar Orhan Pamuku tehdit etmek suundan 3 ay; ruhsatsz silah bulundurmak suundan da 1 yl hapis cezas verdi. Tutuklu dier sank Erhan Tuncel ise, toplam 10 yl 6 ay hapis cezas ald ancak tutuklu bulunduu sre nedeniyle tahliye edildi.22 Faili Mehul Cinayetler ve JTEM Davalar 90l yllarda zellikle Gneydouda ilenen faili mehul cinayetler ve kayplara ilikin alan davalar, 2012 ylnda da devam etti. rnakn Cizre ilesinde 1993 1995 yllarnda, Cizre Jandarma le Komutan Cemal Temizzn grev yapt dnemde ilenen 20 faili mehul cinayetle ilgili olarak alan, yedi sankl Jandar21. 28 ubatta 90 sankl iddianame, Taraf, 03.12.2012. 22. Hrant Dink cinayeti san Ogn Samast, dier sanklardan ayr olarak stanbul 2. ocuk Ar Ceza Mahkemesinde yarglanm, 25 Temmuz 2011de tasarlayarak adam ldrmek ve ruhsatsz silah bulundurmak sularndan toplam 22 yl 10 ay hapis cezasna arptrlmt.

61

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ma stihbarat ve Terrle Mcadele (JTEM) Davasna 2012de devam edilirken, Temizz ile 3 itiraf ve 4 Uzman avu Astsubay hakknda taammden adam ldrmek suundan 10 kez arlatrlm mebbet hapis istemiyle Kasm 2012de yeni bir dava daha ald.23 Bu davalarn yan sra, Diyarbakr, Mardin, Batman ve rnakta 19891994 yllar arasnda ilenen faili mehul cinayetler, kundaklama ve bombalama eylemleriyle ilgili itiraflardan oluan 15 sankl JTEM Davasyla, Diyarbakrda 19921994 yllar arasnda sekiz kiinin ldrlmesiyle ilgili olarak aralarnda Yeil kod adl Mahmut Yldrm ve itiraf Abdlkadir Aygann da bulunduu be sann yargland JTEM Davasnn atl suun ayn olmas nedeniyle birletirilmesinin ardndan, toplam 16 sankl davada yarglamaya da 2012de Diyarbakr 6. Ar Ceza Mahkemesinde devam edildi. Temizz davas ile grlmekte olan dier davalar, Trkiyenin gemiiyle yzleebilmesi ve cezaszlkla mcadele hususunda byk nem arzetmekle birlikte, zamanam hkmleri, soruturma kapsamnn darl, tank korumann uygulanmamas, bask neticesinde baz tanklarn ifadelerini geri ekmeleri, avukatlara ynelik tehditler ve yarglama srecinin uzunluu bu davalara ilikin eletirilen hususlar arasndadr.24 Devlet grevlilerince ilendiinden phelenilen yaam hakk ihlalleri ve dier ar insan haklar ihlalleri iin zamanamnn, soruturmann nnde bir engel tekil etmemesini salayacak yasal dzenlemelerin yaplmas, Ergenekon Davasnda uyguland zere tanklarn korunmas iin azami gayret sarf edilmesi, tanklarn ve avukatlarn gvenliklerinin devlet tarafndan kesin bir biimde salanmas, Trkiyenin yakn tarihinde yaanan bu ar insan haklar ihlalleriyle yzleebilmesi ve cezaszlk politikasna son verilebilmesi iin elzemdir. Malatya Zirve Yaynevi Davas Ayn ekilde, Malatyada 18 Nisan 2007de Hristiyanlkla ilgili kitaplar basan ve merkezi stanbulda bulunan Zirve Yaynevi alanlarnn ldrlmesiyle ilgili dava da, 2012de sonulandrlamad. Ergenekon savclarna ulaan ihbar mektuplar ve gizli tank anlatmlar dorultusunda balatlan operasyon kapsamnda, Malatya Jandarma Alay eski Komutan Mehmet lger ve nn niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Ruhi Abatn da tutuklanmasyla beraber 13 kii halen tutuklu olarak yarglanmaktadrlar.

23. JTEMin infaz mangasna 10 kez mebbet hapis talebi, Zaman, 28.1.2012. 24. Adalet Vakti / Trkiyede Doksanlarda Gerekleen Faili Mehul Cinayetler ve Kayplar in Cezaszln Sona Erdirilmesi, Human Rights Watch, 2012, s. 2-3.

62

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

2.3
2.3.1

NSAN HAKLARI AISINDAN 2012

Gvenlik Sektrnn Sivil Denetimi

Trkiyede halen gvenlik kurumlarn izleme ve denetleme konusunda ciddi eksiklikler bulunmaktadr. Gvenlik personelinin su iledii ya da ihmalkarlklarnn bulunduu birok olayda etkin ve effaf soruturmalarn yrtlmemesi, demokrasinin geliiminin nndeki en nemli engellerden birisidir. 2012 ylnda bu konuda en ok tartlan vakalardan ilki, Uludere katliamdr. 28 Aralk 2011 akam rnakn Uludere ilesine bal Ortasu (Roboski) ky yaknlarnda Iraktan kaak mazot getiren 34 vatandamzn sava uaklar tarafndan yaplan bombardman ile ldrlmesi sonrasnda Uludere Cumhuriyet Basavcl ile Diyarbakr zel Yetkili Cumhuriyet Basavclnca yrtlen soruturma dosyalar hakknda gizlilik karar verildi. rnak Valiliinin balatt idari soruturma kapsamnda ileri Bakanlndan mfetti talebinde bulunuldu ve bu talep zerine Bakanln grevlendirdii 3 mfetti, rnak ve Uluderede incelemeler yapt. TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu da konuyla ilgili bir alt komisyon kurdu. Uludere Alt Komisyonu Kasm ay sonunda taslak raporunu st komisyona sunarken, Vur emri kimden sorusu raporda yantlanamad ve Yerel gvenlik birimleriyle operasyon zerinde bir bilgi paylam olmad grlmtr ifadesine yer verildi. lgili kurumlardan istenen bilgi ve belgelerin gelmemesi nedeniyle alt komisyon raporunun yazmnda kiileri zan altnda brakacak net ifadeler kullanlmasndan kanld belirtildi.25 Gvenlik gleri etrafnda ciddi tartmalara yol aan bir dier vaka da, Afyonkarahisarda meydana gelen patlama oldu. 6 Eyll gn Afyonkarahisarn Ataky ilesindeki 500. stihkam Ana Depo Komutanlnda bulunan askeri cephanelikte el bombalarnn tasnif ilemlerinin yapld srada meydana gelen patlamada 25 asker yaamn yitirdi, 23 asker yaraland.26 Patlama sonras Cumhuriyet Basavcl ve askeri savclk adli ynden, Genelkurmay ve Milli Savunma Bakanl da idari ynden soruturma aarken, alan soruturma erevesinde bir albay, bir binba ve bir stemen tutukland. 6 Aralk 2012 itibariyle soruturmalarn sonular hakknda halen kamuoyuna bir aklama yaplm deildir. Aralk 2010da kabul edilen 6085 sayl yeni Saytay yasasnda, 29 Haziran 2012 tarihinde, yaplan deiikliklerle27 daha da geri dzenlemeler yaplm; Saytayn varlk nedeni olan bamszl nemli lde yara alrken, gerek asker gerekse sivil kurumlarn harcamalarnn denetimini neredeyse ortadan kaldrr bir nitelik kazanmtr. TBMMnin savunma alanndaki harcamalarn denetimi konusunda herhangi bir kstlama ile karlamamas, asker harcamalar konusunda gizlilik
25. Vur emri kimin raporda da yok, Radikal, 01.12.12, Son Eriim: 06.12.2012. 26. Askeri cephanelikte patlama: 25 ehit, http://www.ntvmsnbc.com/id/25379685/, Son Eriim: 22.11.2012. 27. Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, Resmi Gazete, Say: 28351, 12.07.2012.

63

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ve gvenlik gerekeleri ileri srlerek herhangi bir konunun Saytayn denetim kapsamn snrlayacak ekilde denetim dna kartlmamas gerekmektedir.28

2.3.2

TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu

11 Nisan 2012de TBMM Genel Kurulunda, Mecliste grubu bulunan siyasi partilerin ayr ayr verdikleri nergeler birlikte deerlendirilerek darbe ve muhtralarla ilgili Meclis aratrmas almasna ortaklaa karar verildi. Kamuoyunda ksaca TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma Komisyonu olarak adlandrlan29 ve toplam 17 milletvekilinden oluan Komisyon almalarn srdrrken ayrca 46 uzmandan katk ald. Komisyon, 27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 Askeri Mdahaleleri, 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi ve 28 ubat 1997 ve 27 Nisan 2007 Askeri Mdahale Sreleri konularnda almak zere alt komisyon kurarak almalarn yrtt. 2 Maysta almalarna balayan ve 28 Kasmda raporunu tamamlayarak Meclis Bakanlna teslim eden Komisyon, toplam 157 kiinin bilgisine bavurdu. Komisyon, darbe ve muhtralara ilikin olarak dnemin siyasetilerinin yan sra, askerleri, brokratlar, medya patronlarn ve gazetecileri dinledi. Bununla birlikte, Komisyon tarafndan dinlenmek zere iki kez ar yaplan 12 Eyll darbesinin liderleri Kenan Evren ve Tahsin ahinkaya, anayasal konumlar nedeniyle Komisyonun bilgisine bavurabilecei kiiler kapsamnda olmadklarn savunarak ret cevab verdiler.30 Komisyon Bakan Nimet Ba, Milli Gvenlik Kurulu (MGK)nun 12 Mart ve 28 ubat kararlarn komisyonlarna gndermesiyle, ilk kez MGK kararlarnn aklanm olacan ancak gizlilik karar kalkmad iin kararlar medya ve kamuoyu ile paylamayacaklarn belirtti.31 Ba, Genelkurmay Bakanl ve MTten baz belgelerin Devlet srr kapsamnda olduu gerekesiyle verilmediini, eski Cumhurbakan Sleyman Demirelin Komisyonla grrken, bir sreci aratrrken baka maduriyetler yaratmamak lazm dediini ifade etti.32 Ba ayrca, 12 Eyll ve 28 ubata ilikin yarg srecine bakan savclara, kendilerinden istenen belgeleri gnderdiklerini belirtti. Bu tr bir Komisyona TBMMdeki tm siyasi partilerin katk sunmas, son derece olumlu bir gelimedir. Bunun yan sra, Komisyonun yrtt almalar, toplumda darbe ve muhtralarn salkl bir ekilde tartlmasn salamtr. Bununla birlikte, demokratik lkelerde devlet kurumlarnn Meclisin oluturduu bir komisyona bilgi verme konusunda isteksiz davranmas sz konusu olmazken, Trkiyede Meclisin iradesiyle oluturulmu bir Komisyonun daveti halen rahat-

28. Zayf Kalan Meclis radesi: Yeni Saytay Yasasnda Asker Harcamalarn Denetimi Sorunu, TESEV, Temmuz 2012, s.32-33. 29. Komisyonun tam ad udur: lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muhtralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Tm Giriim ve Srelerin Tm Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu. 30. Darbeciler Anayasalarna Snd, http://bit.ly/UTAsQS, Son Eriim: 15.11.2012 31. 28 ubat halk renmeyecek, Milliyet, 04.09.2012. 32. TSK ve MT baz belgeleri vermedi, Milliyet, 15.11.2012.

64

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

lkla geri evrilebilmektedir. Ayrca Komisyonun almalar gstermektedir ki, Trkiyede hala devlet srr kavramnn snrlar belirsizdir. stihbarat birimleri ve ordu da dahil olmak zere, hibir kurumun TBMMden veya onun kurduu komisyonlardan bilgi saklamas sz konusu olmamaldr. slup, ierik ve derinlik asndan dikkat eken Darbeleri Aratrma Komisyonunun raporu, birok bakmdan bir ilk olma zelliini tamaktadr. Trkiyenin gemiiyle yzlemesi anlamnda, tm siyasi partilerin ibirliiyle hazrlanan ve imdiden nemli bir hafza belgesi olarak nem atfedilen sz konusu raporun, Trkiyenin gemiiyle yzlemesi; gerek gemite yaanm insanlk sularyla gerekse demokrasiyi kesintiye uratan darbelerle gerekten hesaplalmas srecine kayda deer katk salamas beklenmektedir. Bu bakmdan, Raporun Meclis arivlerine hapsolmasna izin verilmemesi, gelitirdii nerilerin mutlaka dikkate alnarak gerekletirilmesi gerekmektedir.

2.3.3

Uluslararas nsan Haklar Hukukuna Uyum

2012 ylnn ilk dokuz aynda AHM, toplam 160 bavuruda, Trkiyenin AHSni ihlal ettiine karar verdi.33 AHMnin 2011de verdii toplam tazminat kararlarnn (71.889.407 Euro) yaklak % 43n (30.887.568 Euro) Trkiyeden giden davalar oluturdu.34 Bunun yan sra, 31 Ekim 2012 itibariyle Trkiye hakknda 17.100 bavuru AHMde beklemektedir. Trkiyeden yaplan bavurular, toplam bavurularn yzde 12,6sn oluturmaktadr.35 Trkiye AHMe yaplan bavurularda Rusyadan sonra ikinci srada yer almaktadr. Bununla birlikte, AHM Hakimi Prof. Dr. Il Karaka Rusya ile ilgili ikyetlerin yzde 10unun, Trkiye ile ilgili ikayetlerin ise yzde 60nn incelenebilecek nitelikte olduuna iaret ederek bu sralamann yanltc olduunu belirtti.36 2012de, AHMe yaplan bavurularn nemli bir blmn oluturan yarg srelerinin uzunluu konusunda nemli bir adm atld. Hkmet tarafndan 17 Mays 2012de TBMMye sunulan Yarglama Srelerinin Uzunluu ile Mahkeme Kararlarnn Ge veya Ksmen cra Edilmesi ya da cra Edilmemesi Nedeniyle Tazminat denmesine Dair Kanun Tasars ile uzun yarglama sresinden kaynaklanan ve AHMde bekleyen yaklak 3 bin dosya, Ankarada kurulacak Hukuk Komisyonunda ele alnacak. Tazminat Komisyonu gibi alacak bu mekanizma ile AHMdeki stok dosyalarn eritilip, madura nakdi deme yaplmas ve dosyann Trkiye iinde sonulandrlmas hedefleniyor. Bu erevede, AHM, kurulacak komisyonun hazrlanmas iin, uzun yarglama ile ilgili Trkiyeden gelen yaklak bin ikyet bavurusunu bir yllna askya ald.
33. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.21. 34. Supervision of the execution of judgments and decisions of the European Court of Human Rights / Annual report, 2011, Council of Europe, April 2012. 35. ECaHR - Pending Applications Allocated To A Judicial Formation, http://bit.ly/TCKQNe, Son Eriim: 26.11.2012 36. Sedat Ergin, AHMdeki Trk yarg: Durumumuz parlak deil, Hrriyet, 27.11.2012.

65

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Trkiye, AHSnin mlkiyetin korunmas, eitim hakk ve serbest seimler konularn ieren ve 18 Mays 1954 tarihinde onaylanan 1 Nolu Protokole koyduu ekinceyi 2012de de kaldrmad. 19 Ekim 1992de imzalanp 23 ubat 1994 tarihinde onaylanan Ek 4 Nolu Protokol ise, onay belgesi henz tevdi (depo) edilmedii iin, Trkiye halen Protokole taraf deildir. Trkiye tarafndan 14 Mart 1985 tarihinde imzalanan AHSnin 7 Nolu Protokolnn onay ilemi de tamamlanmad. Trkiye, AHSnin ayrmclk yasan dzenleyen 12 Nolu Protokoln 18 Nisan 2001 tarihinde imzalad ancak bugne kadar onaylamad. 11 Mays 2011 tarihinde stanbulda imzalanan ve kamuoyunda stanbul Szlemesi olarak da bilinen Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesi 8 Mart 2012de yrrle girdi. Trkiye ayn zamanda Szlemeyi parlamentosundan geiren ilk lke oldu.
ULUSLARARASI MEKANZMALARDA TRKYE
BM Evrensel Periyodik Gzden Geirme Mekanizmas: 2012 ylnda Trkiyeye ilikin bir deerlendirme yaplmamtr. BM Irk Ayrmclnn Ortadan Kaldrlmas Komitesi: Komite, Trkiyeye ilikin deerlendirmesini son olarak 2009 ylnda yapt. Komite, Trkiyeye 24 balk altnda tavsiyelerini sunarak, bunlardan ne ilikin bir ara raporu Mart 2010 tarihine kadar sunmasn ve 2011 ylnda da 4 ve 5. Periyodik Raporunu birleik halde vermesini istedi. Ancak bu raporlar henz Komiteye sunulmad. BM ocuk Haklar Komitesi: Trkiyenin 2007 ylnda BM ocuk Haklar Komitesine sunmas gereken periyodik lke raporu, ikinci ve nc raporlar birletirilerek 2009 ylnda sunulmutur. BM ocuk Haklar Komitesi, Trkiyenin birletirilmi ikinci ve nc periyodik raporunu 29 Mays-15 Haziran 2012 tarihlerinde yaplan oturumlarda ele ald.92 Komite, Trkiyeden bir sonraki birletirilmi 4 ve 5. periyodik raporunu 3 Mays 2017 itibariyle sunmasn ve mevcut sonu gzlemlerinin uygulanmas zerine bilgiyi dhil etmesini istedi. BM kenceyi nleme Komitesi: Komite son olarak 34 Kasm 2010 tarihlerinde Trkiyenin yaklak drt yl gecikmeyle sunulan 3. Periyodik Raporunu gzden geirdi. Trkiye 4. periyodik raporunu 19 Kasm 2014 tarihine kadar sunmakla ykml. BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi Komitesi: BM nsan Haklar Komitesi, Trkiyenin ilk periyodik raporunu 17-18 Ekim 2012 tarihlerinde deerlendirdi. Trkiye, 2. periyodik raporunu ise 30 Haziran 2016 tarihine kadar sunmakla ykml. BM Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi Komitesi: Trkiye 16 Aralk 2004 tarihinde sunmas gereken lke raporunu 17 Mart 2011 tarihinde sunmutu.93 Komite Trkiyenin raporunu 2013 ylnda gzden geirecek. Trkiye 2. periyodik raporunu 31 Ekim 2016 tarihine kadar sunmakla ykml. BM Kadna Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Komitesi (CEDAW): Trkiye Temmuz 2012de ara raporunu sundu. Yeni periyodik raporunu 31 Temmuz 2014e kadar sunmas gerekiyor. BM Engelli Haklar Komitesi: Trkiye, BM Engellilerin Haklarna likin Szlemeyi 3 Aralk 2008de TBMMde onaylad. Szlemeye taraf olunmasyla beraber ilk devlet raporu taraf olduktan iki yl sonra, rutin devlet raporlar ise drt ylda bir BMye gnderilmelidir. Trkiyenin ilk raporunu 28 Ekim 2011e kadar sunmas gerekiyordu. BM Gmen iler Komitesi: Trkiye, 26 Nisan 2001 tarihinde onaylad Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szlemenin 76. ve 77. maddelerine ilikin bir bildirim ekleyerek Szlemenin uygulanmasnn denetlenmesi amacyla oluturulacak Komitenin yetkisini ilerideki bir tarihte tanyacan belirtti. Bu yetki halen tannmamtr.

37 38

37. Deerlendirme raporunun tam metni iin bkz: http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/co/CRC_C_TUR_CO_2-3.pdf. 38. Raporun tam metni iin bkz: http://www.ccprcentre.org/doc/HRC/Turkey/CCPR.C.TUR.1_en.doc

66

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

2.3.4

nsan Haklar Alannda Kurumsallama

Trkiyede, 2012 ylnda insan haklaryla ilgili kurumsallama alannda nemli admlar atld. Kurumsallama admlarndan ilki, ombudsmanlk mekanizmasnn kurulmasn salayan Kamu Denetilii Kurumu Kanunudur. Kamu hizmetlerinin ileyiinde bamsz ve etkin bir ikyet mekanizmas oluturmak suretiyle, idarenin her trl eylem ve ilemleri ile tutum ve davranlarn; insan haklarna dayal adalet anlay iinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk ynlerinden incelemek, aratrmak ve nerilerde bulunmak amacyla oluturulan Kanun uyarnca TBMM tarafndan bir kamu badenetisi ve be kamu denetisi iin Kasm aynda seim yapld. TBMM Dileke ve nsan Haklarn nceleme Komisyonundan oluan Karma Komisyonun belirledii aday iin 27 Kasm gn yaplan seimde Mehmet Nihat merolu en ok oyu olarak bu greve seildi.39 Bu balamda, 2012de bir dier nemli gelime de, Trkiye nsan Haklar Kurumunun kurulmas oldu. BMnin 1990da kabul edilen Paris lkeleri erevesinde ye lkelere insan haklarn desteklemeleri ve korumalar iin yetkileri anayasa ya da yasalarda aka belirtilen geni yetkilerle donatlan ulusal kurumlar oluturmas ars sonras, demokratik lkelerde zamanla ulusal insan haklar kurumlar oluturulmaya balarken, Trkiyede de yaklak son on yldr bu tr bir kurumun oluturulmas iin ulusal insan rgtleri ar yapmaktayd. nsan Haklar Kurumuna ilikin yasann hazrlk aamasnda ve Meclisten geirilmesi srasnda STKlar, grlerinin yeterince dikkate alnmad ynnde eletiriler yneltmilerdir. Haziran aynda kabul edilen Trkiye nsan Haklar Kurumu Kanunu erevesinde Eyll aynda Cumhurbakanl, Hkmet, YK ve Baro Bakanlar tarafndan 11 kiilik Kurul yeleri seilmitir.40 Ancak kanunen en az ayda bir kez toplanmas gereken Trkiye nsan Haklar Kurulu, aradan ay gemesine ramen, 15 Aralk itibariyle henz ilk toplantsn dahi gerekletirememitir. Toplanmas halinde Kurul, ilk aamada kendi iinden Bakan ve kinci Bakan seecek ve bir brokratn da Bakan Yardmcs olarak atamasn yapacaktr. Ardndan Kurum faaliyete geecek ve bu aamada Babakanlk nsan Haklar Bakanl da lavedilecektir. Oluturulan bu Kuruma ve Kurul yelerine Trkiyede ikence ve kt muameleyle mcadele etme, ikyetleri inceleme, insan haklarnn korunmasna ve gelitirilmesine katk yapacak bamsz bir mekanizma olduunu gstermek hususunda byk sorumluluk dmektedir. 1990 ylndan beri faaliyet gsteren TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu da 2012de yapsal bir deiiklik geirdi. Kurulu kanununda 1 Aralk 2011de ya39. 28 Kasm 2012de yaplan seimde ise Serpil akn, Mehmet Elkatm, Zekeriya Aslan, Muhittin Mhak ve Abdullah Cengiz Makas kamu denetisi olarak seildiler. 40. Cumhurbakan Abdullah Gl Prof. Dr. Serap Yazc ve Yard. Do. Dr. Levent Korkutu; Bakanlar Kurulu ise Do. Dr. Abdurrahman Eren, Av. Fatma Benli, Dr. Hikmet Tlen, mer Vardan, Selamet lday, Ylmaz Ensarolu ve Prof. Dr. Yusuf evki Hakyemezi Kurul yeliine atad. YK tarafndan Prof. Dr. Nihat Bulut grevlendirilirken, Baro Bakanlar tarafndan yaplan seimi ise Artvin Barosu Bakan Av. zzet Varan kazand.

67

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

plan deiiklikle, Komisyona kanun teklif ve tasarlarn esas veya tali komisyon olarak inceleyebilme yetkisi verildi. Bylece 2012 ylndan itibaren Komisyon, Meclise sevk edilen kanun tasarlar ve tekliflerini insan haklar asndan bir ihtisas komisyonu sfatyla ele almaya balad. Trkiyenin 2005 ylnda imzalad BM kenceye Kar Szleme Ek Protokolnn 12 Mart 2011 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmesinin ardndan, Trkiyenin bir yl ierisinde ikencenin nlenmesi iin Semeli Protokole uygun bir Ulusal nleme Mekanizmas kurma ykmll altna girmesine ramen, 27 Ekim 2012 tarihine kadar kurulmas gereken OPCAT Ulusal nleme Mekanizmasna ilikin bir gelime olmamtr ya da bilinmemektedir. ileri Bakanl tarafndan yrtlen, Anayasann 10. maddesinde yer alan eitlik ilkesi ve ayrmclk yasann etkili bir ekilde uygulanabilmesi ve ayrmclk nedeniyle oluan maduriyetlerin nlenebilmesi amacyla hazrlanan Ayrmclkla Mcadele ve Eitlik Kurulu Kurulmasna likin Kanun Tasars ile ilgili almalar 2012de de srmtr. Bamsz Kolluk ikayet Komisyonu (Kolluk Gzetimi Komisyonu) kurulmasna ilikin kanun tasars da Mecliste olup henz yasalamamtr.

2.3.5

nsan Haklar Sorunlar

fade zgrl Yarg paketleri aracl ile ifade zgrl alannda yrtlen reform almas 2012 ylnda da srd. 3. Yarg Paketi ile beraber, yazl eserlere yaymlamadan nce el konulmas yasakland. Paketin yrrle girmesinin ardndan, Temmuz 2012de, Ankara Emniyet Mdrlnn talebi zerine, yayn yasa bulunan eserler zerinde kapsaml bir inceleme yapld. Ankara Cumhuriyet Savcs Krat Kayral, 31 Aralk 2011 tarihinden nce Ankara Mahkemeleri ve dier mahkemelerce verilen yayn yasaklarn tek tek inceledi ve yaklak iki bin eser zerindeki yayn yasann kaldrlmasna karar verdi. Skynetim mahkemeleri, DGMler, CMK 250, Ankara 11. ve 12. Ar Ceza Mahkemelerince verilen yayn yasaklar kararlar ise Haklarnda karar verilmek zere ilgili birimlere gnderildi.41 Bununla birlikte, ifade zgrl alannda sorunlar giderilebilmi deildir. AHMe, Trkiyede ifade zgrlnn ihlal edilmesine ilikin olarak ok sayda bavuru yapld. Yargtay Bakan Ali Alkan, Adli Yl al trenlerinde yapt aklamada, ulusal mahkemelere ve AHMe ifade zgrl alanndan giden dava dosyalarnn says dikkate alndnda, bir ifade zgrl sorununun ak olduunu belirtti.42
41. 2 bin esere zgrlk, Hrriyet, 07.12.2012. 42. Yargtay Bakan Ali Alkan, 2012-2013 Adli Yl Al Konumas, http://www.yargitay.gov.tr/belgeler/site/acilisKonusma/2012-2013.pdf, Son Eriim:25.11.2012.

68

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

Gazeteciler ve basn alanlar hakknda alan davalar ve hapisteki gazeteciler konusu, 2012de de kamuoyunda geni bir biimde tartld. Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) Ekim 2012de yaynlad zel raporda Trkiyedeki cezaevlerinde 76 gazetecinin bulunduunu, bunlardan en az 61inin dorudan gazetecilik faaliyetleri ile ilgili olarak hapiste tutulduunu iddia etti.43 Hkmet ise, tutuklu veya hkml gazetecilerin mesleki faaliyetlerinden tr deil, cezai eylemleri nedeniyle cezaevlerinde bulunduklarn ileri srd. Bata siyasetiler ve medya mensuplar olmak zere, kiilerin yaz yazmak, deme vermek, konuma yapmak vb. aktivitelerinden tr TMKnn 6 ve 7. maddeleri ile TCKnn 220 ve 314. maddelerinden yarglanmas, ifade zgrln ihlal eden uygulamalar olarak eletirilmektedir.44 Kald ki, zellikle medyada ifade zgrlnn nndeki tek engel yasalar da deildir. Siyasi yetkililer, kamu grevlileri ve medya patronlar tarafndan yaplan bask ve tehditlerin, kimi gazetecilerin iten karlmasna ve oto sansrn ciddi lde yaygnlamasna neden olduunu da kaydetmek gerekmektedir. Din zgrl Trkiyede Cumhuriyetle birlikte uygulamaya konulan laiklik anlay ve uygulamas, lkede yaayan ve farkl dinlere inanan ya da herhangi bir dine inanmayan tm insanlarn din zgrln ciddi lde kstlamaktadr. Sz konusu laiklik anlay, otoriterdir, dini tanmlamaktadr ve tanmlad dini herkese dayatmaktadr. Bundan tr de, resmi din anlay dnda bir din algsna sahip olan Mslmanlar bask altna almakta, dier dini grup ve cemaatleri ise neredeyse tanmamaktadr. Nitekim Trkiyede Lozanda tannan Ermeniler, Rumlar ve Museviler dnda herhangi bir dini aznlk hukuken bulunmamaktadr. Bu iki eksen zerinde yryen laiklik politikalar yznden, lkede yaayan herkes, din zgrl asndan byk sorunlar yaamaktadr. Din zgrlyle ilgili sorunlar, gerek Mslman ounluk gerekse dier dinlere mensup kii ve cemaatler asndan, 2012de nemli oranda devam etmitir. Geleneksel dini cemaatlerin yaplanmalarna ve mekanlarna ynelik yasaklarda herhangi bir deiiklik olmam; Alevilerin ve ii/Caferilerin talepleri herhangi bir karlk bulmamtr. Yllarca keyfi biimde uygulanan ve ok geni kitleleri ilgilendiren barts yasa, niversitelerin byk bir blmnde uygulanmamakta ise de, bu sorunun kalc bir zme kavuturulduundan sz etmek mmkn deildir. Yneticilere bal olarak bartl renciler derslerine devam edebilmekte ya da engellenebilmektedirler. Nitekim zaman zaman kimi niversitelerde yasak uygulamalarn
43. Raporda dier 15 gazetecinin aleyhindeki delillerin yeterince ak olmamas nedeniyle alkonmalarnn dayanan aratrmaya devam edildii belirtiliyor. Bkz. Trkiyenin Basn zgrl Krizi, Gazetecileri Koruma Komitesi zel Raporu, http://cpj.org/tr/Turkey2012.Turkish.pdf, Son Eriim:08.12.2012. 44. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.26.

69

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

gndeme geldii bilinmektedir. Kamu kurumlarnda ise hakim uygulama hala bartsnn yasaklanmas eklindedir. Bunlara karlk, Cumhuriyet tarihinde ilk kez, Temmuz 2012de, bir Diyanet leri Bakan, Fener Rum Patrikhanesini ziyaret etmitir.45 Getiimiz yllarda cem evi ziyaretinde de bulunan Diyanet leri Bakan Mehmet Grmezin bu diyalog giriimleri genellikle olumlu deerlendirilmekle birlikte, 2012 yl itibariyle Diyanetin yapsnda ve alma esaslarnda yapsal bir deiiklik olmamtr. Diyanet leri Bakanlnn, 2012-2016 dnemi yurt iindeki ve yurt dndaki misyonerlik faaliyetlerini takip etme ve deerlendirmeyi stratejik amalar arasna almas, eletirilere neden olmutur.46 te yandan, gayrimslimlerin kendi dinlerini renme ve retmelerinin nndeki engeller ortadan kalkmamtr. oka tartlmasna ramen, Heybeliada Ruhban Okulu halen kapaldr. Lozanda tannan gayrimslim cemaatler dndakilerin rgtl olarak resmen tannmamas, yani tzel kiiliklerinin olmamas, mlkiyet haklar, yargya bavurma ve yabanc din adamlarnn oturma izni alabilmeleri gibi konularda sorun tekil etmektedir. Bununla birlikte, Rum Ortodoks Patrii Bartholomeos, Austos 2012de, yaklak 90 yl sonra, nc defa Trabzon ilindeki Smela Manastrnda ayin gerekletirmitir. Bunun yan sra, Van Gl Akdamar adasndaki Ermeni Surp Ha Kilisesinde yllk dini ayin yaplmas da devam etmektedir. 2012de din zgrl alanndan ok tartlan konulardan birisi de cem evlerinin stats olmutur. Yargtay 7. Hukuk Dairesinin bir Cemevi Yaptrma Dernei hakknda kapatma karar vermesi ve cami ve mescit dnda bir yerin ibadethane olarak kabul edilmesinin mmkn olmad belirtmesinin47 yan sra, CHP Milletvekili Hseyin Aygnn Mecliste cem evi almasna ilikin talebinin TBMM Bakan Cemil iek tarafndan Alevilik slam ii bir oluumdur. slam dininin ibadet yeri camidir48 denilerek reddedilmesi baz Alevi gruplarn tepkilerine neden olmutur.49 Diyanet leri Bakan Mehmet Grmez ise konuyla ilgili olarak, Diyanetin kilise gibi dini kutsal bir otoritesi yoktur. Hibir kiiyi ve toplumu dinin dna itme hakk da yoktur. Haklar ve zgrlkler her insana doutan verilir ve toplum dzenini bozmamak kaydyla bireylerin ve topluluklarn bu haklar sonuna kadar kullanmalar esastr. Kanunlarn ve yasalarn bu haklar kstlamas sz konusu olmayaca gibi, bu haklarn verilmesi iin bir referandum da sz konusu olmamaldr dedi.50

45. Balatta Tarihi Buluma, http://www.ntvmsnbc.com/id/25364169, Son Eriim: 10.12.2012. 46. Diyanet leri Bakanl Stratejik Plan 2012-2016, Ankara, 2012, s.90. 47. Cami ve mescit dnda bir ibadethane olamaz, Star, 28.08.2012. 48. slam dininin ibadet yeri camidir, Vatan, 09.07.2012. 49. Cemevleri Alevilerin badet Merkezidir!, http://bit.ly/R78P8U, Son Eriim: 10.12.2012. 50. Diyanet: zm daha fazla zgrlkte, http://www.ntvmsnbc.com/id/25370515, Son Eriim: 10.12.2012.

70

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

te yandan, Milli Eitim Bakanl (MEB) tarafndan 2012- 2013 eitim yl iin hazrlanan ders kitaplarnda, Alevi inanc ile ilgili bilgilere yer verilmesi olumlu bir gelime olarak deerlendirilmitir. Buna karlk zorunlu din dersleri halen srmektedir. Bu konuda AHMin Zengin/Trkiye davasnda verdii karar henz uygulanmamtr. Ayn ekilde, AHMin 2010 ylnda verdii kimlik kartlarnda din hanesinin bulunmasnn AHSyi ihlal ettiine dair kararn uygulanmamas da, din zgrl alannda tartlan konulardan biri olmaya devam etmektedir. Temmuz 2012de yaynlanan 2011 ABD Uluslararas Dini zgrlkler Raporunun Trkiyeye ilikin deerlendirmesinde, genel itibariyle dini zgrlklerin gvence altna alnd ancak baz anayasa hkmlerinin dini zgrlkleri kstlad belirtilmekle birlikte, dini inanlar ve ibadet ekilleri nedeniyle baz gruplarn toplumsal baskya maruz kaldklar, zellikle Mslman olmayanlara ynelik tehditlerin bask ortam yaratt ve bu gruplarn dini zgrlklerinin kstland ifade edilmitir.51 rgtlenme ve Toplanma zgrl 2012de rgtlenme zgrl alanndaki en nemli gelimelerden birisi, Kamu Grevlileri Sendikalar Kanununda yaplan deiikliktir. 4 Nisan 2012de kabul edilen Kamu Grevlileri Sendikalar ve Toplu Szleme Kanunu ile memurlara da toplu szleme yapma hakk tannd. Yeni yasayla sendika ve konfederasyonlar tzklerinde gsterilen amalar gerekletirmek zere uluslararas kurulu kurabilirken, kamu ivereninin; sendika iyeri ile il ve ile temsilcisinin iyerini deitirmesindeki hakl bir neden art kaldrld. Uzun zamandr tartlan ve ertelenen Sendikalar ve Toplu Szlemesi Kanunu ise, 18 Ekim 2012de kabul edildi. Kanunla, ii ve iveren sendikalar ile konfederasyonlarn kuruluu, ynetimi, ileyii, denetlenmesi, alma ve rgtlenmesine ilikin usul ve esaslar ile iilerin ve iverenlerin karlkl olarak ekonomik ve sosyal durumlarn ve alma artlarn belirlemek zere toplu i szlemesi yapmalarna, uyumazlklar bar yollarla zmlemelerine, grev ve lokavta bavurmalarna ilikin usul ve esaslar dzenlendi. Salk Bakanlna ilave yetki tanyan ve Salk Meslekleri Kurulunu kuran Kasm 2011 tarihli Kanun Hkmnde Kararname,52 Trk Tabipleri Birlii (TTB)nin yan sra, Dnya Tabipler Birlii (DTB) tarafndan da mesleki zerklii azaltt ynnde eletirildi.53 te yandan, sendikalara ve STKlara ynelik bask ve ope-

51. 2011 ABD Uluslararas Dini zgrlkler Raporu, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm?dlid=192871, Son Eriim: 10.12.12. 52. Salk Bakanl ve Bal Kurulularnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname, Resmi Gazete, Say : 28103 (Mkerrer), 02.11.2012. 53. Turkish Government urged to Restore Powers to Medical Association, http://www.wma.net/en/40news/20archives/2012/2012_08/index.html, Son Eriim: 12.12.2012.

71

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

rasyonlar, 2012de srd. rnein, KESKe bal sendikalar ile baz insan haklar rgtlerinin temsilcilikleri, farkl tarihlerde polis tarafndan basld, gzaltna alnan ok sayda sendika ve STK temsilcisi tutukland. Ayrca sivil toplum kurulular ve insan haklar savunucular yaptklar basn aklamalarndan dolay hala ceza alabilmekte ya da soruturmaya uramaktadrlar. Anayasal bir hak olmasna ramen gsteri ve toplant dzenleme zgrl zaman zaman pratik olarak eitli engellerle karlamaktadr. Bu engellerin banda daha ok idari dzenlemeler gelmektedir. Gsteri yapmak iin nceden bildirim gereklilii kat bir idari zorlua sebep olmaktadr. Bir dier zorluk, mlki amirlerin gsteriler iin gstericiler tarafndan kabul edilmesi mmkn olmayan yer ve zamanlar art komasdr. Sendikal haklar, Krt meselesi ve renci haklar gibi konularla ilgili gsterilerde gvenlik gleri zaman zaman orantsz g kullanmaktadrlarr. Buna karlk, gstericilere kar iddet kullanan resmi grevliler hakknda etkili bir soruturma yaplmamakta ve gvenlik grevlileri, ounlukla korunarak cezasz kalmaktadrlar. Cezaevleri Adalet Bakanl istatistiklerine gre,54 2011 ylnda cezaevlerinde 92.617 hkml ve 35.987 tutuklu olmak zere, toplam 128.604 kii bulunmakta iken, Adalet Bakan Sadullah Ergin tarafndan 24 Ekim 2012de yaplan aklamada, cezaevlerinde 94.830u hkml, 32.042si de tutuklu olmak zere toplam 126.872 tutuklu ve hkml bulunduu belirtildi. 2012de ceza infaz sisteminde yaanan en nemli gelime, Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun ile Denetimli Serbestlik ve Yardm Merkezleri ile Koruma Kurullar Kanununda deiiklik yapan yasann Nisan 2012de TBMMde kabul edilmesi oldu.55 Yasa deiikliiyle beraber, ak cezaevinde cezasnn son 6 ayn kesintisiz olarak geiren, ocuk eitimevinde toplam cezasnn bete birini tamamlayan veya koullu salverilmesine 1 yl ve daha az sre kalan iyi halli hkmllere, cezalarnn koullu salverilme tarihine kadar olan ksmn denetimli serbestlik tedbiri kapsamnda cezaevi dnda geirebilme imkn tannd. Bylece, Kanunun yrrle girmesinden sonraki ilk ay iinde, yaklak 18 bin mahkm artl tahliye olurken,56 Adalet Bakan Ergin, denetimli serbestlikle cezasnn kalan ksmn toplum iinde eken hkmllerin yzde 98inin denetimli serbestlik artlarna uyum gsterdiini, yzde 2ye yakn bir blmnn ise yeniden su iledikleri veya kendileri iin ngrlen artlar ihlal ettikleri iin
54. Detayl bilgi iin bkz. Adalet Bakanl Ceza ve Tevkifevleri Genel Mdrl statistii, http://www.cte.adalet.gov.tr, Son Eriim: 12.11.2012. 55. Kanunun t am metni iin bkz: Resmi Gazete, Say: 28261, 11.04.2012. 56. 18 bin mahkum tahliye oldu, Sabah, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/07/16/18-bin-mahkum-tahliye-oldu, Son Eriim: 12.11.2012.

72

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

tekrar cezaevine dndn ifade etti.57 Cezaevlerindeki hkml orann giderek artp, tutuklu orannn azalmas olumlu bir gelime olarak not edilmelidir. Ancak Denetimli Serbestlik Kanunundaki deiiklie ramen cezaevlerindeki younluk devam etmektedir. Trkiye genelindeki toplam 377 ceza infaz kurumundan sadece 3 ocuk eitimevi, 4 ise, ocuk ve genlik kapal ceza infaz kurumu olarak iletilmektedir. Adana Pozant ocuk Cezaevinde gerekleen ikence, taciz ve tecavz iddialarnn tekrarlanmamas iin bu saynn arttrlmas ve ocuklarn cezaevlerinin tmnde yetikinlerden ayr tutulmas iin hassasiyet gsterilmesi gerekmektedir. 2012 yl ierisinde, toplam 13 yeni ceza infaz kurumu alm, 7 ek binann yapm tamamlanmtr. Halen 3 ceza infaz kurumunun inaat ise ihale aamasndadr.58 te yandan, Haziran aynda anlurfa E Tipi Cezaevinde kan yangn sonras 13 kiinin lm, cezaevlerinin denetlenmesi hususunu tekrar gndeme getirmitir. Halihazrda ceza infaz kurumlar, idari denetim kapsamnda hkim ve kontrolrlerin yan sra, il ve ile insan haklar kurullar, cezaevi izleme kurullar ve TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu tarafndan denetlenmektedir. Uluslararas denetim kapsamnda Avrupa kenceyi nleme Komitesi de haberli ve habersiz olarak cezaevlerini ziyaret edebilmekte ancak hazrlad raporu devletin izni ile yaynlayabilmektedir. Bu denetim mekanizmalarnn cezaevlerindeki koullarda deiiklie yol ap amad konusunda salkl veriler bulunmazken, Trkiyedeki bamsz insan haklar rgtlerinin cezaevlerini denetleyebilmesi imkn halen bulunmamaktadr. Ar hasta mahkmlar iin ceza erteleme sistemi ya da af uygulanabilmesiyle ilgili tkanklklar eskiden beri alamamaktadr. Bu konuda rapor vermekle yetkili tek merci olan Adli Tp Kurumunun zerindeki ykn hafifletilmesi iin Tp Fakltelerinin Adli Tp Anabilim Dallarna, bnyesinde Adli Tp Anabilim Dal olan Hastanelerin bazlarna yetki verilmesi, mevcut tkanklklarn almasn salayacak ve ar hasta tutuklu ve hkmllere zamannda gerekli mdahalelerin yaplmasn nemli lde kolaylatracaktr. 2012 yl sonlarnda cezaevlerinde yaanan bir dier nemli gelime ise, alk grevleri oldu. Trkiye genelindeki eitli cezaevlerinde bulunan PKK, PJAK ve KCK davalarndan tutuklu ve hkmller, 12 Eyll 2012de Abdullah calana uygulanan tecridin kaldrlmas, anadilde savunma hakk ve anadilde eitim talebiyle alk grevleri balattlar. Bir sre sonra alk grevi eylemine katlanlarn says 600 at. 17 Kasm 2012de Abdullah calann kardei Mehmet calan araclyla cezaevlerindeki alk grevi eylemlerine bir an nce son verilmesi arsnda bulunduunu bildirmesi sonras eylem 68. gnnde sonlandrld. Bata
57. Denetimli serbestlikte 6 ay ak cezaevi art kalkacak, Anadolu Ajans, 12.11.2012. 58. Adalet Bakan Sadullah Erginin TBMM Plan ve Bte Komisyonunda Yapt Konuma, http://www.sgb.adalet.gov.tr/duyurular/2012/2013YiliButce%20SunusKonusmasi.pdf, Son Eriim: 06.12.2012.

73

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Adalet Bakan Sadullah Ergin olmak zere, tm ilgili aktrlerin, bu srete baarl bir kriz ynetimi sergilediklerini kaydetmek gerekmektedir. Ayn ekilde, AK Parti Kongresinde belirtilen taahhtler arasnda yer alan anadilde savunma ile ilgili yasal dzenlemenin hzlandrlmas iin alma balatlmas ve Abdullah calann avukatlar ve yaknlaryla grebilmesi iin yeni bir deniz arac tahsis edilmesi, bu eylemin herhangi bir can kayb olmadan sona erdirilmesi iin atlm olumlu admlar olarak not edilmelidir. Kadn Haklar 2012 ylnda kadna ynelik iddetin nlenmesi iin nemli yasal dzenlemeler yapld. Bunlardan ilki, 20 Mart 2012de yrrle giren 6284 sayl Ailenin Korunmas ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanundur 59. Kanun kadnlar, ocuklar, aile bireylerini ve tek tarafl srarl takip madurlarn iddete kar koruyarak iddeti nlemeyi amalamaktadr. Bu nedenle Kanunda, kadnlar ve aile bireylerinin iddetten korunmas iin mlki amirler ve hakimler tarafndan uygulanmak zere koruyucu ve nleyici tedbirler uygulanmas ve alnan tedbir kararlarnn savclk ve kolluk birimleri tarafndan hzl bir biimde uygulanmas ngrlmektedir. 237 kadn rgt ve platformu bnyesinde barndan iddete Son Kadn Platformu ise, Kanunun yasalamasndan nce, tasardaki eksiklikleri bir mektupla milletvekillerine iletti. 2007-2010 dnemini kapsayan Kadna Ynelik Aile i iddetle Mcadele Ulusal Eylem Plan, uygulama sresinin dolmasnn ardndan STKlar ve niversitelerin de katk ve katlmlaryla gncellendi. 10 Temmuz 2012 tarihinde yrrle giren Plan, Ksa (20122013), Orta (20122014) ve Uzun vade (20122015 ve sonras) olmak zere uygulama dnemini kapsamaktadr. 2008-2013 Toplumsal Cinsiyet Eitlii Ulusal Eylem Plan zleme ve Deerlendirme Toplantlar 2011 Yl Birleik Raporu da Mays 2012de akland. Ayrca, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl ile Jandarma Genel Komutanl 12 Nisan 2012de iddet madurlarnn desteklenmesi amacyla, kadna kar iddetin nlenmesi ve toplumsal cinsiyet eitlii konularnda Jandarma personeline eitim verilmesine ilikin bir protokol imzaladlar. Bu dnemde bir dier nemli gelime de, stanbul Szlemesinin 8 Mart 2012de yrrle girmesi oldu. Trkiyenin hazrlna nclk ettii, 11 Mays 2011 tarihinde stanbulda imzalanan ve kamuoyunda stanbul Szlemesi olarak da bilinen Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesinin yrrle girmesi iin sekizi Avrupa Konseyi yesi olmak zere, on devletin daha onaylamas gerekmektedir. stanbul Szlemesi, uluslararas hukukta kadna ynelik ve aile ii iddet konusunda yaptrm gc olan ilk szleme olma zelliini tamaktadr.

59. Kanunun tam metni iin bkz. Resmi Gazete, Say: 28239, 20.03.2012.

74

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

2012de snma evlerinin kapasitesi byrken, ilgili ynetmeliin deitirilmesi iin de alma balatld. 2012nin ilk 10 aynda alan 20 yeni snma evi ile kapasite ykseltildi. Trkiyede halen Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlna bal 69, belediyelere bal 31, STKlara bal 3 olmak zere toplam 103 konukevi/snmaevi bulunmaktadr.60 Belediyeler Kanununa gre nfusu 50 binin zerinde olan her belediyenin bir snma evi amas ngrlrken, Trkiyede 35 ilde hala snma evi bulunmamaktadr. te yandan, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl, yl ierisinde kadn snma evleriyle ilgili ynetmelii deitirmek iin de almalara balad. 20 Kasm 2012de Babakanla gnderilen yeni ynetmelikte, iddete urayan ya da urama tehlikesi bulunan kadnlar iin, eer 12 yandan byk ocuu varsa bamsz bir ev kiralanmas hkme baland. Kadnlarn igc piyasasna katlmn, yani kadn istihdamn arttrmak amacyla yrtlen almalar 2012de devam etti. Kadn stihdamnn Desteklenmesi Operasyonu kapsamnda, KUR ile Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Mdrl arasnda kadn istihdamnn artrlmas iin ynlendirme a kurulmasna ilikin protokol imzaland. Sermaye Piyasas Kurulu da 11 Nisan 2012de kard bir tebli ile zorunlu uygulamay gerektirmemekle birlikte, Ynetim kurulunda en az bir kadn ye bulunur ilkesini getirdi. Bununla birlikte, kadnlarn istihdam konusunda eitli sorunlar da devam etmektedir. Kadn Emei ve stihdam Giriimi (KEG) Platformu, 2010 ylnda yaymlanan Kadn stihdamnn Arttrlmas ve Frsat Eitliinin Salanmas Genelgesine ilikin 2012de hazrlanan raporunda61 Genelgenin maddelerinde ounlukla belirsiz ifadelerin kullanlmasnn ve yaptrm mekanizmasna yer verilmemesinin, etkisinin snrl kalmasna neden olduunu belirtti. TBMM Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonu ise 2012de Toplumsal Cinsiyet Asndan Anayasa konulu bir rapor hazrlad. Komisyona ynelik olarak, yasal sre yoluyla toplumsal cinsiyet eitliinin ana politika alanlarna dahil edilmesi, toplumsal cinsiyet eitliine ilikin kanun ve genelgelerin uygulanmasnn izlenmesi ve kadn rgtleri ile ilikiler kurulmas konularna daha fazla dahil olmas ynnde eletiri ve beklentiler ska dile getirilmektedir.62 Temmuz aynda karlan ve tbbi zorunluluk bulunmas halinde doumun sezaryenle yaplmasn dzenleyen, Salk Bakanl ve Bal Kurulularn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun nedeniyle hkmet ile kadn rgtleri arasnda polemik yaand. STKlar, Kanunun yeterli hazrlk yaplmadan ve yeterince tartlmadan kabul edildiini iddia ederken, benzer bir polemik hkmetin krtajla ilgili aklamalar sonrasnda da gndemi megul etti.

60. http://www.kadininstatusu.gov.tr/tr/html/204/Kadin+Konukevleri#10, Son Eriim: 02.12.2012. 61. Raporun tam metni iin bkz. http://www.keig.org/raporlar.aspx, Son Eriim: 02.12.2012. 62. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.31.

75

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ocuk Haklar BM ocuk Haklar Szlemesine konulan ekincelerin yan sra, AHS 1 Numaral Ek Protokol Trkiye tarafndan onaylanrken, eitim hakkna ilikin 2. maddesine 430 sayl Tevhidi Tedrisat Kanunu gereke gsterilerek konulan ekince 2012 ylnda da kaldrlmamtr. 2012de Trkiyede ocuk haklar zerine en nemli deerlendirme, BM ocuk Haklar Komitesi tarafndan yaplmtr. Trkiyenin 2007 ylnda BM ocuk Haklar Komitesine be ylda bir sunmas gereken periyodik lke raporlarndan ikinci ve ncsn birletirerek 2009 ylnda sunmasnn ardndan BM ocuk Haklar Komitesi, 29 Mays - 15 Haziran 2012 tarihlerinde yaplan oturumlarda bu raporlar ele ald.63 Komite, TMKda 2010da yaplan ve Trkiyede ocuklarn davalarnn ocuk mahkemelerinde grlmesini ve 18 yandan kk ocuklarn cezalarnn hafifletilmesini salayan dzenlemeleri, 2005de karlan ocuk Koruma Kanununu, yine 2005de yaplan zrl ocuklarn eitimi, rehabilitasyonu, bakm ve sosyal gvenliine ilikin yasal deiiklikleri ve yeni TCK ile asgari cezai ehliyet yann 11den 12ye karlmasn memnuniyetle karlarken, ocuk Haklarna Dair Szlemeye Ek ocuk Sat, ocuk Fahielii ve ocuk Pornografisi ile lgili htiyari Protokoln (2004), ocuk Haklarna Dair Szlemeye Ek ocuklarn Silahl atmalara Dahil Olmalar Konusundaki htiyari Protokoln (2004) ve Avrupa Konseyi ocuklarn Cinsel Smr ve stismara Kar Korunmas Szlemesinin (2007) de aralarnda bulunduu bir dizi szleme ve protokoln Trkiye tarafndan onaylanmasn takdir etti. Ayn ekilde, Ulusal ocuk Haklar Stratejisi (2012-2016) ve ocuk ilii Eylem Plan (2004-2006) gibi ocuklarn haklarn ve iyi olma hallerini gelitiren politika ve programlarn benimsenmesi olumlu gelimeler olarak not edilmelidir. Buna karlk, ocuk Haklarna Dair Szlemeye ilikin ekincelerin hala kaldrlmamas, bamsz ve etkili bir izleme mekanizmasnn olmamas, Lozan Antlamasnda tannmam olan aznlklara mensup ocuklara kar ayrmclk, Dou ve Gneydou blgeleri bata olmak zere krsal alanda yaayan ocuklara yeterli salk hizmetleri verilememesi ve eitime eriimleri konusundaki eitsizlikler ile baz cezaevlerindeki kt koullar da eletirilen hususlar olarak ne kmaktadr. te yandan, MEBe bal okullarda rencilerin klk ve kyafetlerine dair ynetmelik, Kasm 2012de deiti.64 Ynetmelikte belirlenen snrlamalar dnda okul ncesi, ilkokul, ortaokul ve liselerde klk ve kyafet serbest hale geldi. Okullarda tek tip kyafet zorunluluun kalkmas zerine, tek tip kyafeti eitlikle zdeletiren ya da gelir dzeyleri eit olmad iin ocuklarn kyafetlerinin eit olmayaca ve yoksulluk manzaralarnn ortaya kaca yollu yaklamlar ok doru/
63. Deerlendirme raporunun tam metni iin bkz: http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/co/CRC_C_TUR_CO_2-3.pdf. 64. Mill Eitim Bakanlna Bal Okul rencilerinin Klk ve Kyafetlerine Dair Ynetmelik, Resm Gazete, Say: 28480, 27.11.2012.

76

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

hakl bulmak mmkn gzkmemektedir. Okullarda tek tip kyafet uygulamasnn, aileler arasndaki byk gelir fark dolaysyla yapld ve rencilere nlk ya da niforma giydirerek eitliin salanabilecei argman aslnda yoksulluu ortadan kaldrmann deil, sadece gizlemenin/stn rtmenin amalandn gstermektedir. Bunun yan sra, barts yasann, sadece mam Hatip liseleri ve baz seimlik dersler dnda srdrlmesi de, ciddi eletirilere yol amtr. 2012 ylnda grlen baz davalar, ocuk istismarna kar alnan nlemler ve yaklam konusunda kamu kurumlarnn, yarg organlarnn ve medyann yeniden tartlmasna neden olmutur. Edirnede iitme engelli kz ocuu Z.K.nin (14), be kiinin istismarna uradktan sonra Savclk ve ocuk ube Mdrl tarafndan, yasalar gerektirdii halde, koruma altna alnmamas ve bu dnemde tecavze urayp hamile kalmas youn tartma ve eletiri konusu oldu. Ayn ekilde, Haziran 2012de Sakaryada lise rencisi .C.ye (14) aralarnda iki polis mdrnn de bulunduu 31i renci 34 kiinin cinsel istismarda bulunduu iddiasyla alan dava kamuoyunda youn olarak tartld. Uzmanlar konuya ilikin olarak asl sorulmas gereken sorularn, niye koruma karar alnmad ya da korumak iin yeterli kurumumuz var m, kurumlar buna elverili mi, koruma karar alnd zaman nerede kalyor bu ocuklar, ne tr bir tedavi gryorlar? olduunu, ayrca davalar srasnda ocuklarn basnda yaplan haberler nedeniyle zarar grdn vurguladlar.65 kence ve Kt Muamele 2012de gvenlik grevlilerinin gzalt merkezleri ve cezaevlerinin yan sra, tutuklama srasnda ve resmi gzalt merkezlerinin dnda ar g kullanm, insan haklar rgtleri tarafndan ska dile getirilen bir sorun olmutur. Avrupa Komisyonu, kolluk kuvvetleri tarafndan gerekletirilen kt muamele vakalarnn saysnda ve iddetinde azalma eiliminin devam ettiini belirtirken, insan haklar rgtleri ikence ve kt muamele uygulamalarnn younluunun artmakta olduunu, cezaszlk uygulamasnn ikenceyi tevik ettiini ifade etmektedirler.66 Adalet Bakanlna bal Adli Tp Kurumu bnyesindeki kurul raporlarnn yan sra, adli tabip raporlar ile niversite veya bamsz kurulularn raporlarnn baz mahkemeler tarafndan kant olarak kabul edilmesi olumlu bir gelimedir. Bununla birlikte Trkiye, BM kenceyle Mcadele Szlemesi htiyari Protokoln onaylad halde, Protokoln koullar ile uyumlu Ulusal nleme Mekanizmasn henz oluturmamtr.

65. ocukla Emniyet Mdr Ayn Dosyada Yarglanamaz ve, Kurumlar Koruma iin Yeterli mi?, http://www.bianet.org/, Son Eriim:08.12.2012. 66. HD ve THVnin 10-17 Aralk nsan Haklar Haftas Basn Aklamas, http://www.ihd.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2606, Son Eriim:10.12.2012.

77

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

TSKda yaanan ikence ve kt muamele iddialar da 2012de kamuoyunda geni bir ekilde tartlmtr. Temmuz 2011de Kbrsta bir askerin disiplin cezaevinde kald esnada gardiyanlarn ikencesi sonucu hayatn kaybetmesi sonras, TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu blgede incelemelerde bulundu ve bir rapor hazrlad.67 Ordudaki ikence ve kt muamele iddialarna ilikin STKlarn almalar ise son yllarda artm durumdadr. STK raporlarnda, hakaret, dayak, ar fiziksel aktiviteye zorlama, tehdit, orantsz cezalar, uykusuz brakma, yeterli salk hizmeti alamama orduda karlalan ikence ve kt muamele trleri arasnda yer almaktadr.68 2012 ylnda, gzaltnda ikence yapmaktan hkm giyen ve AHMde Trkiyenin mahkum edilmesine yol aan polis efi Sedat Selim Ayn, terfi ettirilerek stanbula Terrle Mcadele ube Mdr olarak atanmas, insan haklar evrelerinin tepkisini ekmitir.69 Kamu grevlilerine kar alan ikence iddialarnn adli ynden olduu kadar idari ynden de hzl ve kapsaml bir ekilde soruturulmas gerekmektedir. kence ve kt muamele iddialarna ilikin olarak alan idari soruturmalarn eksik yaplmas ve uzun srmesi bir yana, alan davalarda verilen hapis cezalarnn ounlukla tecil edilmesi, bir cezaszlk politikas olarak grlmektedir. Bunun yan sra, vatandalar ikence ve kt muameleye ilikin ikyet bavurusu yapmak istediklerinde, karlk olarak haklarnda, polise mukavemet davas almakla tehdit edilmektedirler. kence ve kt muamele sulamasyla kamu grevlileri hakknda alan dava says ile gvenlik grevlilerinin ikyetleri zerine polise mukavemet sulamasyla vatandalar hakknda alan dava says arasndaki byk fark, cezaszlk ithamlarna hakllk kazandrmaktadr.70 Engelliler Trkiye, 3 Aralk 2008de onaylad BM Engellilerin Haklarna likin Szlemenin BMye bireysel ve kolektif bavuru hakknn tannmas hususunu ieren Ek htiyari Protokoln 28 Eyll 2009 tarihinde imzalamasna ramen henz onaylamamtr. Dolaysyla engelli bireylerin urad hak ihlalleriyle ilgili olarak Trkiyeden BMye bireysel bavuru henz yaplamamaktadr. Bunun yan sra, Trkiye Szlemeye taraf olmasna ramen hl bir ulusal uygulama ve denetim mekanizmas kurmamtr. BM nsan Haklar Komitesi bata olmak zere pek ok kii ve kurulu, TBMMde Engelli Haklar Aratrma Komisyonu kurulmas iin arda bulunmaktadr.

67. Raporun tam metni iin bkz. Kbrs Trk Bar Kuvvetleri Komutanl 2nci Snf Askeri Ceza ve Tutukevi nceleme Raporu, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/docs/2012/raporlar/20_04_2012_2.pdf. 68. Zorunlu Askerlik Srasnda Yaanan Hak hlalleri, askerhaklari.com, Ekim 2012. 69. Emma Sinclair-Webb, Torture and impunity, Human Rights Watch, 08.08.12; AHMin ikenceden mahkm ettii Ayn hkmete gre sicili temiz!, t24.com.tr, 02.08.2012. 70. Dayak polislere sahte rapor sulamas, Milliyet, 05.12.2012.

78

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

Buna karlk, engellilere ynelik birok hizmette olumlu gelimeler de grlmektedir. rnein evde bakm hizmetleri yaygnlam ve engelliler iin giriimcilii tevik almalar artmtr. Bununla birlikte, engelli kiilerin istihdamn arttrma ynnde eitli sorunlar ve eksiklikler de devam etmektedir. Trkiyedeki engelli istihdam politikas zorunlu tutma ve cezalandrma stratejisini izlemektedir. Ancak lkemizdeki iletmelerin sadece yzde 2sinin engelli istihdam etmek zorunda olduu gz nne alnrsa, zorunluluk ve cezalardan oluan bir strateji yerine engelli istihdamn arttrmak iin zendirme ve kolaylatrma aralarnn kullanlmas gerekmektedir.71 Engelli kiiler gnlk hayatta, eitim, salk, sosyal hizmetler ve kamu hizmetlerine eriimde zorluklarla karlamaya devam etmektedirler. Engellilerin Haklarna likin Szlemenin ilgili kurumlarca uygulanmasnn tevik edilmesi iin zrl ve Yal Hizmetleri Genel Mdrl 2012de 4 farkl hedef gruba ynelik olarak nsan Haklar ve zrllk balkl bilgilendirme seminerleri dzenlemitir. Bu arada, kamu kurumlarnn engellilere ynelik eriim hizmetleri sunmas iin zorunlu uyum sresi uzatlm ve ertelenmitir. te yandan, akl hastanelerinin izlenmesinden ve tefti edilmesinden sorumlu bamsz bir birim de henz kurulmamtr.72 Aznlklar ve Kltrel Haklar 2012de yrtlen yeni anayasa almalar srasnda gayrimslim aznlklarn temsilcileri Cumhuriyet tarihinde ilk defa TBMMye davet edilerek grleri alnmtr. MEB, zel retim Kurumlar Ynetmeliinde yapt deiiklikle, Ermeni, Rum ve Musevi cemaatlerine ait okullarda Trk vatanda olmayan Ermeni, Rum ve Musevi kkenli ailelerin ocuklarnn okumasnn nn amtr. Bu sayede, misafir renci uygulamasyla, Trkiyede kaak olarak alan Ermenistanl gmen ailelerin ocuklarnn eitim sorunlarna bir zm getirilmitir.73 Bunlarn yan sra, gayrimslim cemaatler tarafndan yaymlanan gazetelerin resmi ilan yaymlamasna izin veren mevzuat deiiklii de 2012de gereklemitir.74 2012de Trkiyedeki aznlklara ynelik fiziki bir saldr meydana gelmezken, Nisan 2007de Malatyada Protestann ldrlmesiyle ilgili dava ve Piskopos Padovesenin 2010 ylnda skenderunda ldrlmesiyle ilgili dava devam etmektedir. Mardinin Midyat ilesinde bulunan 1615 yllk Mor Gabriel Manastrna ait arazinin 276 dnmlk blm 2012 ylnda Yargtay kararyla Hazineye devredilmitir. 2008 ylndaki kadastro almalar sonrasnda balayan hukuki sre sonunda, ilk derece mahkemesinin aksi yndeki kararna ramen, Yargtay Hu-

71. N. Emrah Aydnonat, Engelli stihdamn Arttrmann Yollar, TEPAV, Haziran 2012, s.2. 72. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.35. 73. MEBden aznlk okullar iin beklenen dzenleme, Agos, 21.03.2012. 74. Karar No:195, Resmi Gazete, Say: 28218, 28.02.2012.

79

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

kuk Genel Kurulu arazinin Hazine adna tesciline hkmetti. Manastr yetkilileri, arazinin kendilerine ait olduunu kantlayan vergi beyannameleri ile 1936 ylnda Vakflar Genel Mdrlne verdikleri beyannameyi davann ilk aamasnda dosyaya eklediklerini ancak bu belgelerin dava dosyasndan kaybolduunu, karar dzeltme dilekelerinde bunlar tekrar yolladklar halde Yargtayn taleplerini reddettiini belirttiler. Yargnn vermi olduu bu karar, gayrimslim aznlklara ait vakf ve cemaatlerin Trkiyede yaad mlkiyet sorunlarna kkl zmlerin getirildii ve bu konudaki birok maduriyetin giderildii bir ortamda, yaplan reformlar glgelemi ve yurt iinden ve dndan tepkiler almtr. Trkiye, Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas in ereve Szlemesini ve Avrupa Blgesel ve Aznlk Dilleri artn 2012de de imzalamamtr.75 Aznlk haklar ile ilgili olarak BM Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesine ve eitim hakk ile ilgili olarak da BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesine konan ekinceler hl srmektedir. Bu ekincelerin kaldrlmas ve sz konusu belgelerin imzalanarak onaylanmas halinde, lkemizdeki aznlklarn hak ve zgrlkleri biraz daha gvence altna alnm olacaktr. Krt Sorunu Krt sorunu, 2012de de Trkiyenin insan haklar sorunlar arasndaki yerini korudu. Dahas, Krt sorunu balamnda 2012ye iddet ve atmalarn, terr eylemlerinin ve gvenlik operasyonlaryla gvenliki politikalarn damgasn vurduunu sylemek mmkndr. 2012 ylnda gvenlik gleri ile PKK militanlar arasndaki silahl atmalar iddetini arttrarak devam etti. 01 Ocak - 31 Ekim 2012 tarihleri arasnda 123 asker yaamn yitirirken, 300n zerinde de PKK militan ldrld.76 PKK tarafndan gerekletirilen saldrlar AB de dahil olmak zere, uluslararas kamuoyu tarafndan knanrken, zaman zaman gvenlik gleri mensuplarnn yan sra, siyasetilerin ve sivillerin karlmas ciddi tepkilere neden oldu. 28 Aralk 2011de rnakn Uludere ilesine bal Ortasu (Roboski) ky yaknlarnda Irak snrndan Trkiyeye kaak olarak geen kyllerden 34nn sava uaklar tarafndan bombalanarak ldrlmesi sonras alan soruturmalarn effafl ve etkililii konusunda dile getirilen kayglar ve yaplan eletiriler aralksz devam etmitir. Ayn ekilde, olayla ilgili olarak askeri veya sivil makamlar tarafndan zr dilenmemesi, tepkilere neden olmutur. TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonunun konuyla ilgili hazrlad rapor da, henz aklanmamtr. Tm bu gelimeler, zellikle lenlerin yaknlar tarafndan, sulularn korunarak olayn rtbas edilmek istendii eklinde deerlendirilmitir.

75. Trkiye Andora, Fransa ve Monaco ile beraber bu Szlemeyi imzalamayan drt lkeden birisidir. Bkz. http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/default_en.asp, Son Eriim:09.12.2012. 76. 2002: 6 ehit, 2012: 123 ehit, http://www.ntvmsnbc.com/id/25404614, Son Eriim:09.12.2012.

80

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

PKKnn ehir yaplanmas olarak bilinen Koma Ciwaken Kurdistan-Krdistan Topluluklar Birlii/Trkiye Meclisi (KCK/TM) adl yasad yaplanmaya kar lke genelinde yrtlen operasyonlar 2012 ylnda da srmtr. Aralarnda milletvekilleri, belediye bakanlar ve yerel ynetim temsilcilerinin de bulunduu binlerce kiinin uzun tutukluluk hali, lkenin gneydousunda gerilimin olaanst trmanmasna yol amaktadr. nsan haklar balamnda Krt sorunu etrafnda yaplan tartmalarn odan, anadilde eitim hakk oluturmutur. Ana dilde eitim, uluslararas szlemelerle gvence altna alnm olan nemli haklardan birisidir. Eitimde ana dilinin kullanlmas, siyasi bir mcadelenin enstrman olarak kullanlmak ve deerlendirilmek yerine, ocuun geliimiyle ilgili pedagojik ve insani bir sorun olarak ele alnmas gereken bir haktr. Dolaysyla ana dilinin semeli bir dersle retilmesi, bu hakkn karlanmas anlamnda kabul edilebilir bir uygulama deildir. Bununla birlikte, MEB, 2012-2013 eitim retim ylndan itibaren geerli olacak mfredatta Yaayan Diller ve Leheler dersine yer vermitir. Buna gre, ilkokullarda, en az 10 rencinin bavurmas halinde, Krte ve erkezce gibi dil ve leheler semeli ders olarak okutulabilecektir. Halk tarafndan ok yetersiz bulunmasna ramen, Krte dersi, Dou ve Gneydou illerinde en fazla seilen dersler arasnda yer almtr.77 Bunun yan sra, YK Zaza ve Krmani Krtesini de kapsayan Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blmnn kurulmas iin Tunceli niversitesi tarafndan yaplan bavuruyu Aralk 2011de onaylamtr. Mardin Artuklu ve Mu Alparslan niversitelerinde Krte zerine lisans ve lisansst dersler devam etmektedir. Tm bu uygulamalar, ana dilde eitim hakknn tam kullanm yolunda atlm olumlu admlar olarak deerlendirmek ve bu dorultuda hazrlklar yrtmek gerekmektedir. Buna karlk, KCK davalar ile 2009 ylnda balayan ana dilde savunma krizinin zmne ynelik dzenlemeler de 2012de ele alnmtr. AK Parti Byk Kongresinde belirtilen taahhtler arasnda yer alan ve cezaevlerinde balayan alk grevleri ile hzlandrlan anadilde savunma ile ilgili yasal dzenleme,78 TBMM Adalet ve nsan Haklarn nceleme Komisyonlarnda grldkten sonra Aralk 2012de Meclis gndemine alnmtr. Ne var ki, KCK davalar bata olmak zere, Krt sorunu etrafnda yllardan beri yaanan pek ok sorunun zmnde nemli roller oynayacak byle bir dzenlemenin Mecliste grlp yasalamas, 2013 ylna kalacak gibi gzkmektedir. Oysa bu konunun ncelikle ele alnmas gerekmektedir. Bir dier olumlu gelime olarak da, Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunun uygulama sresinin Nisan 2012den

77. renciler en ok o dersi seti, Sabah, 24.09.2012. 78. Ceza Muhakemesi Kanunu ile Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars, http://www2.tbmm.gov.tr/d24/1/1-0708.pdf, Son Eriim: 10.12.2012.

81

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

itibaren bir yl daha uzatlmasn not etmek gerekmektedir. Bu erevede, Eyll ayna kadar Zarar Tespit Komisyonlarna 361.391 bavuru yaplmtr. Bu bavurulardan 305.758i deerlendirilerek, 166.158 bavuru ile ilgili tazminat denmi, 139.600 bavuru da reddedilmitir.79 Anayasa ve Siyasi Partiler Kanunu da dhil olmak zere, mevzuatta yer alan Trke dndaki dillerin kullanmna ilikin kstlamalar hl srmektedir. Bunun yan sra, yerel ynetimlerin Trke dndaki dilleri kullanmalarna izin verilmesi ve bu dorultuda Belediye Kanununda reform yaplmasna ilikin Avrupa Konseyi Yerel ve Blgesel Ynetimler Kongresinin 2007 yl 229 sayl Tavsiye Karar80 halen uygulanmamaktadr. Oysa Trkiyede Krtlerin talepleri, bireysel hak ve zgrlklerle snrl olmayp, belli bal siyasi talepleri de iermektedir. Bu kapsamda, ademi merkeziyetilii esas alan, merkezi ynetimin kimi yetkilerini devrederek yerel ynetimleri glendiren kkl bir demokratik ynetim reformu, Krt sorunu etrafndaki bir ok talebin karlanmasn da salayacaktr. Dolaysyla Krt sorununun zmne ynelik projeksiyonlara, yerel ynetimlerin glendirilmesi perspektifiyle yaklalmas artk bir zorunluluk halini almtr. Mlteciler 2012de Trkiyede bulunan mlteciler ve snmaclarla ilgili olarak da olumlu admlar atld. Nitekim Avrupa Komisyonu da, geri gnderme merkezlerindeki muamele ve gzalt koullarnn nceki dneme gre iyiletiini, kolluk kuvvetleri ile merkezi ve yerel ynetimlerin, uygulamalarn gelitirdiklerini belirtmektedir.81 Trkiyenin g ve iltica alannda temel politikalarn yeniden ekillendirecek olan Yabanclar ve Uluslararas Koruma Kanunu Tasars 27 Haziran 2012 tarihinde TBMM ileri Komisyonunda oybirlii ile kabul edildi ve TBMM Genel Kuruluna sevk edildi. nsan Ticaretiyle Mcadele ve Madurlarn Korunmas Hakknda Kanun Tasars Tasla zerine almalar ise halen devam etmektedir. Trkiye, Mltecilerin Hukuki Statsne likin 1951 Szlemesini 1961 ylnda, bu Szlemeye ek 1967 Protokoln de 1968 ylnda onaylamasna ramen, Szlemeye koyduu corafi ekinceyi halen kaldrmamtr. Buna gre, Trkiye yalnzca Avrupadan gelenleri mlteci prosedrne tabi tutarken, Avrupa dndaki lkelerden gelenler iin ise geici ikamet izni tanmaktadr. Yllardr eletirilen corafi ekincenin artk kaldrlmas gerekmektedir.

79. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.42. 80. Tavsiye kararnda Trkeden baka dilleri konuan Trk vatandalarnn kltrel haklarnn ve zgrlklerinin kstland, kamu hizmetlerinin salanmasnda Trke dndaki dilleri kullanmalar nedeniyle yerel yneticilere kar alnan tedbirlerin tm diller iin tutarl bir ekilde uygulanmad vurgu yaplan noktalard. Kararn tam metni iin bkz. Recommandation 229 (2007) Dmocratie locale en Turquie, Conseil de lEurope, 20 Novembre 2007. 81. Avrupa Komisyonu, Trkiye 2012 Yl lerleme Raporu, s.42-43.

82

2. HUKUK VE NSAN HAKLARI

BM verilerine gre, Haziran 2012 itibariyle Trkiyede mlteci ve snmac olarak 22.640 kii bulunmaktadr.82 Bu rakama Mart 2011den beri Suriyede yaanan i sava nedeniyle Trkiyeye snanlar dahil deildir. 21 Kasm 2012 itibariyle Suriyeden gelenler iin kurulan 13 adr kent, 1 geici kabul merkezi ve 1 adet konteynr kentte 123.747 Suriye vatanda bulunmaktadr.83 Trkiyenin Suriye vatandalarna salad insani yardm, bata BM olmak zere, uluslararas toplum tarafndan takdirle karlanmakla birlikte,84 Suriyeli mltecilerin geici koruma tabir edilen bir politika erevesinde lkeye kabul edilmesi ve sadece temel ihtiyalarnn karlanmas, Trkiyede snma arayan dier uyruklarn tabi olduu bireysel bavuru prosedrne tabi tutulmamas ve Suriyeli mltecilerin BMMYK araclyla nc lkeye yerletirilme seeneinden yararlanamamas, STKlar tarafndan eletirilmektedir.85 BM tarafndan 18 Aralk 1990 tarihinde kabul edilen ve Trkiye tarafndan 26 Nisan 2001 tarihinde onaylanan Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szlemenin 40. maddesine konulan ekince halen kaldrlmamtr.86 Trkiye, Szlemenin 76 ve 77. maddelerine ilikin bildiriminde ise Szlemenin uygulanmasnn denetlenmesi amacyla oluturulacak Komitenin yetkisini ilerideki bir tarihte tanyacan belirtmitir. Bu yetki halen tannmamtr. Bununla birlikte, sz konusu Szlemeyi bugne kadar BosnaHersek Cumhuriyeti ve Trkiye dnda Avrupadan hibir devletin imzalamadn da belirtmek gerekir. Afrika, Orta Dou, Asya lkelerinde yaayan mltecilerin Trkiyeden Yunanistana Ege Denizi zerinden kaak yollarla ulamaya almas, Sahil Gvenlik ekiplerinin son yllarda ald daha sk nlemlere ramen devam etmektedir. Bu yolculuklar srasnda batan baz teknelerde yaamn yitirenlerin birou resmi kaytlara bile girmezken, bilinen tekne facialarnn en by, 6 Eyll 2012de meydana gelmitir. zmir aklarnda batan mlteci teknesinde 61 kii hayatn kaybetmitir.87 Nefret Sular Yeni bir anayasa yapm srecinin devam ettii Trkiyede nemli sorunlardan birisi de uzun yllardr sren polarizasyon ve ayrmclk politikalarndan kaynaklanan nefret sylemi ve nefret sulardr. zellikle son yllarda arta geen

82. http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/page?page=49e48e0fa7f&submit=GO, Son Eriim: 08.12.2012. 83. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Basn Duyurusu, http://www.afad.gov.tr/TR/HaberDetay.aspx?ID=12&IcerikID=857, 84. Ban Ki-Moon: Suriye konusunda uluslararas camia ve BM birlikte almal, Zaman, 07.12.2012. 85. Mlteci Haklar Koordinasyonu Basn Aklamas, http://www.multeci.org.tr/?p=771, Son Eriim: 08.12.2012. 86. Bkz: http://www2.ohchr.org/english/law/cmw.htm, Son Eriim: 08.12.2012. 87. zmirde mlteci teknesi batt 61 kii ld, Hrriyet, 07.09.2012.

83

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

farkl etnik ve dini gruplara ve dezavantajl kesimlere ynelik hogrszlk ve ayrmclklar, eitli nefret sularnn ilenmesine yol amtr. Bu sular imdiye kadar nefret sular kapsamnda cezalandrlmad gibi, tam tersine, cezaszlk tartmalarna da neden olmaktadr. Ne yazk ki, 2012de de nefret sularyla ilgili herhangi bir dzenleme yaplmamtr. Fakat bu konu Mecliste gndeme gelmi ve eitli yasa tasla almalar yaplmtr. niversiteler ve STKlar hem bu konuda eitli raporlar hazrlam hem de nefret sularnn mevzuata girmesi iin birtakm almalar yrtmlerdir. zellikle slam dininin kutsal deerlerine ve Mslmanlara hakaret ettii gerekesiyle dnya genelinde pek ok protestoya yol aan Mslmanlarn Masumiyeti adl film sonrasnda yaanan olaylar ve slamofobia tartmalarndan sonra Trkiyedeki karar vericiler de bu konuyu konumaya balamlardr. 2013de bu konuda birtakm dzenlemeler yaplmas beklenmektedir. Ayrmclk, nefret sylemi ve nefret sularna ynelik olarak yaplacak dzenlemeler, hem ayrntl ereve tanmlar iermeli hem de sz konusu cezaszlk problemini ortadan kaldracak caydrc hkmler ihtiva etmelidir. eitli uzmanlarn ve STKlarn bu konuda yaptklar almalarla, kayda deer bir literatr zaten olumu durumdadr.88 nemli olan, karar vericilerin, bu sorunu gerekten gndemlerine alarak, kapsaml bir dzenlemeyi bir an nce gerekletirmeleridir. Bununla birlikte, nefret sylemine ve nefret sularna dair bir dzenleme olmamasna ramen, yargdan bu konuda olumlu kararlar da kabilmektedir. rnein, Statko Dergisi Genel Koordinatr Okan Ban Ocak-ubat 2012 tarihli sayda, Agos Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Hrant Dinkin katili Ogn Samast hakknda vg ieren ifadeler kullanmas zerine Irkla ve Milliyetilie Dur De Giriimi tarafndan yaplan su duyurusu sonras alan dava, Aralk 2012de sonuland. Mahkeme, suu ve suluyu vme, halk kin ve dmanla sevk etme, tahrik veya aalama, kiinin hatrasna hakaret ve su ilemeye tevik sularndan Baa 1 yl 3 aylk hapis cezas verdi.

88. Bu konuda nsan Haklar Ortak Platformu (HOP)nun almalarna www.ihop.org.tr adresinden; nsan Haklar Aratrmalar Dernei (HAD)nin almalarna www.ihad.org.tr adresinden; Sosyal Deiim Derneinin almalarna http://www.sosyaldegisim.org adresinden ulalabilir.

84

YAZARLAR HAKM ALZADE, LEVENT BATRK, SELN BLME, GLAH NESLHAN DEMR, ABDULLAH AYDOAN KALABALIK, KILI BURA KANAT, MJGE KKKELE, BAYRAM SNKAYA, FURKAN TORLAK, UFUK ULUTA, KADR STN

3. DI POLTK A
2012 yl tpk bir nceki yl gibi Trk d politikasnn gerek i kamuoyunda gerekse d dnyada younlukla tartld bir yl oldu. D politikann son yllarda yaad younluk devam ederken, bir nceki yldan kalan hem problemler ve krizler hem de frsatlar, 2012 ylnda da Trk d politika yapclarnn gndemini tayin etti. Ortadoudaki devrim sreleri ve devrim sonras lkelerin istikrar yakalama abalar, duraan seyreden AB ile ilikiler, Arap Bahar srecinde ABD ile younlaan ve Suriye meselesi sebebiyle ran ve Rusya ile gerginleen ilikiler, in ile ilikileri salam bir zemine oturtma abalar, Balkanlarla siyasi, kltrel ve ekonomik ilikileri derinletme faaliyetleri, 2012 senesinde Trk d politikasnn ana konularn tekil etti.

3.1

TRKYE-AVRUPA BRL LKLER

Mzakerelerin balad 2005 ylndan itibaren Trkiye-AB ilikilerinde gzlemlenen durgunluk 2012 yl boyunca da devam etmitir. Son iki yl boyunca mzakere srecinde yeni bir balk almamtr. u anki durumda 35 mzakere balndan sadece 13 alm, bunlardan yalnzca bilim ve teknoloji bal kapanabilmitir. Geriye kalan balklardan 14 Kbrs, biri Kbrs ile ayn olan 5 baln Fransa tarafndan bloke edilmesiyle toplamda 18 fasl askda kalmtr. Bu durumda geriye alabilecek balk kalmaktadr. te yandan Trkiye-AB ilikilerindeki duraanlk, Kbrsn Haziran 2012de AB dnemsel bakanln devralmasyla beklendii zere ilikilerde fiili bir donmaya dnmemitir. Ancak Trkiyenin ABnin oluturduu Pozitif Gndem vastasyla AB Komisyonu ile srdrd direkt irtibat, ilikilerin siyasi boyutunda bir deiim dourmamtr. Ekim 2012de yaynlanan ilerleme raporu ilikilerin durgun vaziyetini yanstr niteliktedir.

85

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Pek ok yerli ve yabanc uzman tarafndan ABnin son yllarda Trkiyeye ynelik en sert raporu olarak yorumlanan AB ilerleme raporu, Trkiyenin AB yelii hedefinin olduka uzak bir proje olduu fikrini kuvvetlendirmitir. Raporda 3. Yarg reformu, anayasa sreci, ekonomik durum ve d politika vlrken, uzun tutukluluk halleri, tutuklu gazeteciler, gzalt srelerinin uzunluu, KCK tutuklamalar, basn ve ifade zgrlnde yaanan skntlar ise youn eletiriye maruz kalmtr.1 Raporun siyasi kriterlere sralad eletiriler Trk siyasetilerin tepkisini ekmitir. ABden Sorumlu Devlet Bakan Egemen Ba, raporun siyasi kriterleri deerlendiren ksmnn hayal krkl yarattn ifade ederken2, Dileri Bakanl, yapt aklamada raporun nceki yllara kyasla olumsuzluklar zerinde younlatn, bu ekliyle dengesiz olduunu dile getirmitir.3 2011 ylnn banda Arap dnyasn sarsan isyan dalgas, Trkiye-AB ilikilerine mzakere dnda yeni bir dinamik kazandrmtr. Trk d politikas zellikle Suriye krizi ile trmanan blgesel kaos ortamnda AB iin daha da kritik nem kazanrken, oluturulan diyalog mekanizmas d politika, gvenlik ve enerji konularnda ibirliin gerekliliini ngrmtr. Ancak iki taraf arasnda ortak eylemi mmkn klabilecek kurumsal altyapya kavuturulamayan mekanizma, dileri bakanlarnn katld birka toplantdan teye geemeyerek ilerlik kazanamamtr. AB ile mzakere srecinde devam eden tkanklk, diyalog mekanizmasnn kstl ibirlii alanlar ve etkin bir yapya dnememesi, AB Komisyonunu Trkiyeye ilikin yeni alternatiflere yneltmitir. Trkiyenin mzakere srecini canl tutmak ve ilikilere taze bir hava katmak amacyla gelitirilen Pozitif Gndem, Mays 2012de ABnin genilemeden sorumlu komiseri Stefan Fle ve ABden Sorumlu Bakan Egemen Ba tarafndan balatlmtr. Siyasi reform, temel haklar, vize, g, enerji, ticaret, terrizmle mcadele, d politika gibi alanlarda ibirlii ve AB mktesebatyla uyumu hedefleyen Pozitif Gndem, bu alanlarda Trkiyenin neler yapt ve neler yapmas gerektii konularnda deerlendirmede bulunacak alma gruplar oluturacaktr. Bu alma gruplarnn deerlendirmeleri ve gzlemleri ilerleme raporlarnda yer bulacaktr. Trkiyenin yeliine kar kan ye lkeleri dikkate almayarak bir nevi glge mzakere sreci olarak hareket eden Pozitif Gndemin, ABnin Trkiyeye gvenilir bir adaylk hedefi sunmadka ne derece etkili olaca sorusu ise muammadr. Dier yandan ABnin Trkiyenin yeliine ilikin gvenilir bir irade ortaya koymas ise ksa vadede pek muhtemel grnmemektedir. 2012 ylnda Fransa, Hollanda, Slovenya ve Litvanya gibi AB ye lkelerinde yaplan seimlerde sol eilimli ve liberal parti ve adaylarn parlamento ve bakanlk seimlerinden galip gelmesi mit verici olsa da, ar sa parti sylemlerinin Avrupadaki toplumsal destei hala gldr. Buna ilaveten, ABnin Euro krizi sonrasnda Mali Pakttan Bankaclk Birliine uza-

1. Turkey 2012 Progress Report, European Commission, COM (2012) 600, Brksel. 2. Ba: lerleme Raporu hayal krkl, NTVMSNBC, 10 Ekim 2012. 3. AB Komisyonunun Trkiye 2012 lerleme Raporu Hk., No: 234, 10 Ekim 2012, http://www.mfa.gov.tr/no_234_-10-ekim-2012_-ab-komisyonu_nun-Trkiye-2012-ilerleme-raporu-hk_.tr.mfa

86

3. DI POLTKA

nan bir dizi reformlarla kurumsal yapsn revize etmeye almas, daha ie dnk bir AB srecini ortaya karmtr. Genilemenin tabu haline geldii mevcut konjonktrde, Trkiye ile ilikilerde zellikle ele alnan d politika ve gvenlik konular ise henz AB gndeminin olduka alt sralarnda yer alabilmektedir. Trkiyenin Avrupa siyasi planlamasnda hak ettii yeri bir trl alamamas ve Trkiye-AB ilikilerinin geleceine dair var olan belirsizlik, Trk kamuoyunda ABnin objektifliine dair duyulan kukuyu glendirmektedir. Trk-Alman Eitim ve Bilimsel Aratrmalar Vakfnn (TAVAK) Haziran 2012de yapt aratrmaya gre, Trk halknn yalnzca %17si Trkiyenin AB yesi olabileceine inanmaktadr.4 Dier yandan ABnin objektifliine duyulan kuku toplumsal zeminde kalmayp siyasi evrelere de sirayet etmitir. Zira youn i gndem ve blgesel gelimelerin etkisiyle, nceliini kendi i siyasetine ve blgesel meselelerine kaydran Trkiye, son dnemde AB lkeleri ile ilikilerini daha fazla d gelimeler zerinden yrtmekle snrl kalmtr.
KRONOLOJ 3-5 ubat 2012 7-8 ubat 2012 22 Mart 2012 22-23 Mart 2012 3-4 Nisan 2012 17-19 Nisan 2012 19 Nisan 2012 TRKYE-AB LKLER Dileri Bakan Ahmet Davutolu 48. Mnih Gvenlik Konferansna katld. AB Bakan ve Ba Mzakereci Egemen Ba, Brksele ziyaret gerekletirdi. Dileri Bakan Ahmet Davutolu Avusturyaya resmi bir ziyaret gerekletirdi. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, AB D likiler ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcisi Catherine Ashtonn davetine icabet ederek, Brkseli ziyaret etti. Portekiz Devlet Bakan ve Dileri Bakan Paulo Portas Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirdi. Cumhurbakan Abdullah Gl, Hollandaya resmi ziyarette bulundu. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Fransa Dileri Bakanlnn ev sahipliinde Suriye konusunda dileri bakanlar dzeyinde Pariste gerekletirilen toplantya katld. Almanya Dileri Bakan Westerwelle Trkiyeye geldi. Babakan Yardmcs Ali Babacan Aday lkelerle AB Ekonomi ve Maliye Bakanlar Arasnda Bakanlar Diyalou toplants mnasebetiyle Brksele gitti. Genileme ve Komuluk Politikasndan sorumlu AB Komiseri Stefan Fle, Trkiyenin AB katlm sreci erevesinde, Pozitif Gndemin Mktesebata Uyum unsuru kapsamndaki almalara ynelik balang toplantsna katlmak zere Trkiyeye geldi. Avrupa Birlii Bakan ve Ba mzakereci Egemen Ba Belikaya bir ziyaret gerekletirdi. Trkiye-AB Enerji likileri Drtl Bakanlar/Komiserler toplants Stuttgartta dzenlendi. Danimarka Babakan Helle Thorning-Schmidt Trkiyeyi ziyaret etti. AB Bakan ve Ba mzakereci Egemen Ba bakanlnda bir heyet, Trkiye-AB Karma stiare Komitesi (KK) toplants iin Berlini ziyaret etti. Dileri Bakan Ahmet Davutolu Fransaya bir ziyaret gerekletirdi Dileri Bakan Ahmet Davutolu, 6 Temmuz 2012 tarihinde Pariste yaplan Suriye Halknn Dostlar grubunun nc toplantsna katld. Fransa Dileri Bakan Laurent Fabius Trkiyeye ziyaret gerekletirdi. AB Trkiye lerleme Raporunu yaynland. Babakan Recep Tayyip Erdoan Almanya Babakan Merkelle grt.

14-15 Mays 2012 15 Mays 2012 16-17 Mays 2012

22 Mays 2012 14 Haziran 2012 14 Haziran 2012 26 Haziran 2012 5 Temmuz 2012 6 Temmuz 2012 17 Austos 2012 10 Ekim 2012 31 Ekim 2012

4. ABye destek dibe vurdu, Habertrk, 19 Austos 2012.

87

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.2

TRKYE-ABD LKLER

Trkiye-ABD ilikileri 2012nin Amerikada seim yl olmasna ramen zellikle Suriye krizi yznden youn geti. 2011de Trkiyenin Arap devrimleri karsnda ald tutum ve NATO fze savunma sistemi kapsamnda radar sistemlerinin Krecikte konulanmasn kabul etmesi ikili ilikileri 2010daki sorunlardan uzaklatrmt. 2012de Trkiyenin taleplerini ve karlarn dikkate alan ve ilikilerin eitlendirilmesi iin aba gsteren bir Amerikan ynetimi grdk. Trkiyenin ekonomisi, siyasi dinamiklii ve diplomatik profiliyle kendini blgesel bir aktr olarak ispat etmi olmas bunun en nemli sebebiydi. Taraflar ilikilerde geleneksel olarak sorun yaratan maddeleri byk lde aarak hem blgesel (Suriye) hem de kresel (NATOnun rol) dzeyde kritik meselelerde birbirlerini anlamaya ve dinlemeye zen gsterdiler.

3.2.1

Gvenlik Alannda birlii

2012 Trkiyede terr eylemlerinin had safhada olduu bir yl oldu. Bu hareketlilik ABD ile ilikilerde gndemin en nemli maddesi olmaya devam etti. Bu yzden de Trkiye terrle mcadele konusunda ABDden daha fazla ibirlii talep etti. Trkiye PKKya kar mcadelede Amerikadan yakn bir koordinasyon ve istihbarat paylam istemeyi srdrd. Obama ynetimi bu konuda Trkiye ile yakn alp istenilen seviyede destek verdiini savunurken, Cumhurbakan Gl, ABDnin daha fazlasn yapabileceini ifade ederek Trkiyenin bu husustaki beklentilerini dile getirdi. Babakan Erdoan, ABD Bakan Obama ile Gney Koredeki grmesinde, ABDnin PKKya kar Trkiyenin yannda durmasndan memnun olduklarn belirtti. ABD, NATO mttefiki olmas hasebiyle Trkiyenin gvenlik konusundaki taleplerine hassasiyet gstermeye almaktadr. Iraktan ekildikten sonra insansz hava aralarn (Heron) Trkiyeye brakan ABD, Trkiyenin kendi HAlaryla gerekletirdii istihbarata bu ekilde ek istihbarat destei salamaktadr. Ayrca Trkiye silahl insansz hava aralarn (Predator) ABDden satn alma konusunda Obama ynetimini ikna etmeye almktadr. Bu tr yksek teknoloji paylam anlamna gelen ve stratejik deeri olan satlarn, Kongre tarafndan onaylanmas gerekmektedir. Seim ylnda byle bir satn Kongreden gemesi ok zor olduu iin, ABD ynetimi bu konuyu 2013e brakmtr. Bu konu Genelkurmay Bakan zelin ABD Genelkurmay Bakan Dempseyle grmesinde ve Cumhurbakan Gln katld NATO Chicago zirvesinde de gndeme gelmitir.

3.2.2

Arap Devrimlerinin kili likilere Etkisi

Arap Bahar olarak tabir edilen Arap halk devrimleri sreci mevcut Camp David dzenini derinden sarst. ABDnin blgede demokrasi pahasna otoriter liderlerin

88

3. DI POLTKA

desteklenmesi zerine kurduu bu dzen srailin gvenlii, enerji piyasalarnn istikrar ve terrle mcadele gndemlerini nceliyordu. Arap halklarnn isyan ekonomik ve sosyal nedenlerle birlikte bu blgesel dzene de bir meydan okuma anlamna geliyordu. Trkiye askeri vesayetten kurtulup gerek bir demokratik dzen kurma srecine girerken ekonomik gc ve diplomatik arlyla otoriter liderlerinden kurtulan Arap lkelerine bir model olarak gsterildi. Gemite de benzer model tartmalar yaansa da bu sefer blgesel dzenin revizyona urama ihtimali ortaya kt. Dolaysyla blgede istikrara katksyla Trkiye ne karken, Amerika bu gelimelere hazrlksz yakalanp devrimleri destekleyen bir retoriin tesine geemedi. Trkiye ise dinamik ekonomisi ve insan gcyle blgedeki gelimelerin hzna yetimeye alt. Bu artlarda oluan yeni siyasi konjonktr 2012de ABD-Trkiye ilikilerinin younlamasna katkda bulundu. Trkiye blgede oyun kurucu bir aktr olduunu ispatlarken, ABD Irak igaliyle blgeye dzen getirme abasnn kendine ne kadar pahalya malolduunun tam anlamyla farkna vard. Bu yzden Obama ynetimiyle dnyann her sorununda liderlik etme iddiasn revize eden ABD, Trkiye gibi blgesel aktrlerle daha eitliki bir iliki kurmak durumunda olduunu anlamaya balad. Arap devrimleriyle blgesel istikrarszln had safhaya ulamas, Trkiye gibi bar ve istikrara katk yapan lkeleri, ABD asndan ok daha deerli kld. Oysa souk sava ve sonrasnda ABD ile Trkiye arasndaki dikey iliki, taraflarn birbirlerinin nceliklerini anlamasna engel olmutu. zellikle 2010 ylnda Trkiyenin yapt stratejik bir hamleyle sraili ABD-Trkiye ilikilerinin dinamiinden karmas, ilikinin uzun vadeli sal asndan nemliydi. Obama ynetimi birlikte almakta zorland ve siyasi maliyet dedii srail ile derin sorunlar yaarken, Trkiye ile ilikileri ise tarihin en iyi dnemlerinden birini yaad.

3.2.3

Suriye Meselesi

Trkiye son on ylda Suriyeyle ilikilerini en st dzeye kararak stratejik manevra alann geniletti. ABDnin ok da scak bakmad bu ilikinin Trkiyeye hem gvenlik hem de ekonomik adan ok katks oldu. Komularyla iyi ilikilerini blgesel istikrar ve bar iin kullanmaya alan Trkiye, Suriye zerindeki ran etkisini dengeledi. Suriye zerinden Arap dnyasyla ilikilerini gelitiren Trkiye, Suriye devrimi srecinde Esed rejimine kar ald tavrla demokrasi pahasna otokratik liderlerin yannda duran bir izgiden uzak durdu. Suriyeli mltecilere kaplarn ap muhalefete destek veren Trkiye, halkn meru taleplerinin yannda yer ald. ABDnin Suriyede ulusal hayati karlar bulunmad iin Amerikan ynetimi Suriye rejiminin sonunu getirmek adna etkin admlar atmaktan kand. Irak tecrbesinin de travmasn yaayan Amerika, Suriye meselesinde demokrat retorii

89

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

yksek sesle kullanmakla yetindi. Devrim sonras kurulan slamc iktidarlar, istikrarszln ve iddetin blge lkelerine sramas, kimyasal silahlar ve el-Kaide varl, ABDyi kayglandrsa da bu tehditleri ortadan kaldrmak adna ciddi admlar atmayan Obama ynetimi, sadece diplomatik abalarla yetindi. ABD, F-4 uann Suriye tarafndan drlmesi ve Akakalede yaananlar sonras Trkiyeyi destekleyen aklamalar yapt. Trkiyenin dorudan gvenlik zaaf yaamas durumunda da NATO zerinden gerekli destei salama sz veren ABD, yine de Ortadouda Irak benzeri yeni bir maceradan kanaca mesajn verdi.

3.2.4

rana Yaptrmlar ve ABDnin Trkiyeden Beklentileri

rann nkleer program konusundaki gvensizliklerin devam ve 2012nin ABDde seim yl olmas, Obama ynetimini yaptrm politikasn derinletirmeye itti. Bu yzden ABD ynetimi Trkiye ve dier mttefiklerinden yaptrmlar konusunda dorudan destek beklerken, Trkiye zel sektrn ABD yaptrmlarna uyup uymamak konusunda serbest davranacan belirtti. te yandan da Trk Hkmeti randan petrol almlarn azaltarak ABDnin yaptrmlarnn Trkiyeye zarar vermesini engelledi. Ayrca Trkiye bu dnemde rana altn ve deerli mcevherat satarak ran ekonomisinin yaad sorunlardan bir nevi yararlanm oldu. Nkleer mzakerelerin stanbulda devam etmesi de Trkiyenin kilit rolnn deimediinin bir iareti olarak karmza kt. ran ve Irak ynetimleriyle Suriye konusunda derin gr ayrlklar yaayan Trkiye, ABD ynetiminin Badatn politikalar konusunda yeterince bask yapmamasndan ikayeti oldu. Seim ylnda Irakta sorun yaamak istemeyen Obama, Malikinin politikalarna ciddi eletiriler getirmedi.

3.2.5

Ekonomik likilerin Gelitirilmesi

ki lke arasndaki ekonomik ilikiler esas alndnda gvenlik ve askeri almsatmlar ikili ticaretin en nemli kalemini tekil etmitir. Ekonomik ilikilerin gelitirilmesi ve derinletirilmesinin gereini kabul eden taraflar 2010da st dzey bir ekonomik ibirlii konseyi kurulmasna karar vermiti. Model ortaklk inasna ynelik bu aba Trk-Amerikan ilikilerinde yaanan sorunlar (Mavi Marmara ve ran yaptrmlar oylamas) nedeniyle hzl aama kaydedememiti. Fakat u aamada ikili ticaretin gelimesinin nndeki engellerin almas ve ticaret kalemlerinin eitlendirilmesiyle ilikinin daha salkl bir temele oturmas ngrlmektedir.

90

3. DI POLTKA

KRONOLOJ 7 Ocak 2012

TRKYE-ABD LKLER ABD Temsilciler Meclisi (TM) ounluk Lideri Eric Cantor, beraberinde Dileri Komitesi Bakan Ileana Ros-Lehtinen ve TM yelerinden oluan bir heyetle lkemizi ziyaret etti. ABD Dileri Bakan Yardmcs William Burns Trkiyeyi ziyaret etti ve ziyaret kapsamnda Dileri Bakan Ahmet Davutolu tarafndan kabul edildi. Dileri Bakan Ahmet Davutolu beraberinde bir heyetle, ABDye resmi bir ziyaret gerekletirdi. Babakan Tayyip Erdoan ve ABD Devlet Bakan Barack Obama, Seulde dzenlenen Nkleer Gvenlik Zirvesi ncesinde bir araya geldi. Grmeden sonra ortak basn aklamas yapan iki lider, Suriye konusuna vurgu yapt. Amerika Birleik Devletleri senatrlerinden John McCain ve Joe Lieberman Trkiyenin Suriye snrnda bulunan mlteci kampna srpriz bir ziyaret gerekletirdi. ABD Bakan Barack Obama, Ermeni diasporasnn basklarna ramen 24 Nisan aklamasnda, soykrm ifadesini kullanmad. NATO Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi ABDnin evsahipliinde ikagoda dzenlendi. Zirvede, Cumhurbakan Abdullah Gl bakanlnda Dileri Bakan Ahmet Davutolu ve Milli Savunma Bakan smet Ylmazn da yer ald bir heyetle katlm saland. Babakan Erdoan ve Amerikan Bakan Obama yaptklar telefon grmesinde Suriye Lideri Bear Esedin gitmesi konusundaki abalarn artmas zerinde mutabk kaldlar. Trkiyeyi ziyaret eden ABD Dileri Bakan Hillary Clinton Babakan Tayyip Erdoan, Cumhurbakan Abdullah Gl ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile birtakm temaslarda bulundu. CIA bakan David Petreaus Trkiyeye srpriz bir ziyaret gerekletirdi. ABD Genelkurmay Bakan Orgeneral Martin E. Dempseyin, Genelkurmay Bakan Orgeneral Necdet zeli ziyareti erevesinde, terrle mcadelede ibirlii ve istihbarat paylam, blgesel gvenlik gibi konular grld. ABD Bakanlk seimlerinde seim sonular belli oldu. Demokrat Partinin aday Barack Obama ikinci kez ABD bakanlna seildi.

9 Ocak 2012 8-14 ubat 2012 25 Mart 2012

10 Nisan 2012

24 Nisan 2012 20-21 Mays2012

30 Temmuz 2012

11 Austos2012

2 Eyll 2012 17 Eyll 2012

6 Kasm 2012

91

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.3

TRKYE-RUSYA LKLER

Trkiye-Rusya arasnda ekonomik, siyasi ve kltrel anlamda son on yla damgasn vuran yaknlama, zellikle ilikilerin 2006 ylnda stratejik ortalk olarak adlandrlmasndan bu yana atlan admlarla nemli bir ivme kaydetmitir. ki lke arasnda vizeler kaldrlrken, 20 milyar dolarlk Mersin Akkuyu nkleer santral ihalesinin Rusyaya verilmesi, 2011in sonunda Rus gaznn Karadenizdeki Trk karasularndan geerek Avrupaya ulamasn salayacak olan Gney Akm Boru Hatt anlamasnn imzalanmas ve Denizbankn 2012de Ruslar tarafndan alnmas ok nemli admlar olarak grlmektedir. Bylece Rus sermayesi Trk finans sistemine girerek iki lke arasndaki ilikilere yeni boyutlar kazandrmtr. Buna karn iki lkenin farkl gvenlik alglar ve buna dayal olarak gelitirdikleri d politika anlaylar, Trkiye-Rusya arasndaki ok boyutlu ilikilerin her zaman en zayf ynn oluturmutur. Baz durumlarda ortak pozisyon alsalar da d politikada Rusya ile gr ayrlklarnn ska yaand gzlemlenmitir. Nitekim 2012 ylnda Trkiye-Rusya ilikilerine de bu alandaki krizler damgasn vurmutur. Sene boyunca ekonomik alanda yaanan olumlu gelimeler byk lde Suriye meselesinde alnan kart pozisyonlarn dourduu krizlerin glgesinde kalmtr. Suriye krizine ek olarak Irakla ilikiler ve fze kalkan meseleleri de yl iinde memnuniyetsizlik alanlar olarak Trkiye-Rusya ilikilerinde kendini gstermitir. 2012nin bandan itibaren Suriye krizi bydke lkelerin aldklar tutumlar keskinleirken, Ankara ve Moskovann bu anlamda kart kamplarda yer almalar ilikileri pek ok kez gerilimin eiine tamtr. Liderlerin nceleri lke ad vermeden yaptklar politika eletirileri, Suriye krizi iinden klmaz bir hal aldka yerini dorudan eletirilere brakmtr. Bu anlamda iki lke arasndaki ilk ciddi gerilim 22 Haziran 2012 tarihinde Trk jetinin uluslararas sularda Suriye tarafndan drlmesinin ardndan yaanm ancak aklamalar dzeyinde kalan bu gerilim bir krize dnmeden alabilmitir. Uan nasl ve kim tarafndan drld sorular cevap beklerken, Rusyann Tartus limanndan atelenen bir fzenin kullanld hatta bizzat Rus teknisyenlerin olayn arkasnda oldugu ve Rusyann bu yolla Trkiyeye mesaj vermeye alt iddialar gndeme tanmtr.5 Bu iddialarn Rusya tarafndan yalanlanmas ve Trkiye tarafndan da byle bir ihtimalin hi bir ekilde dnlmediinin aklanmas iddialarn bir ileri seviyeye tanmasn engellemitir.6 Buna karn Trk jetinin drlmesine ilikin Rusya Dileri Bakanlnn Trk jetinin Suriye tarafndan drlmesinin provokasyon ya da nceden planlanm bir hareket olarak grlmemeli aklamasn ve ardndan Babakan Recep T. Erdoann Rusyann Suriyelilerin azyla konutuunu sylemesi iki lke arasndaki gerginlii yanstmas bakmndan nemlidir.7 Rusya ile Trkiyenin gerek anlamda kar karya kald kriz ise 11 Ekimde Rusyadan kalkan Suriye Havayollarna ait yolcu uann silah tad phesi ile zorunlu olarak Trk jetleri eliinde Ankara Esenboa Havalimanna indirilme5. Uan drlmesinde Rus parma, Habertrk, 2 Temmuz 2012. 6. Rusyann bu lgnl yapmasnn mant yok, Milliyet, 27 Haziran 2012. 7. Jet krizinde Rusyaya jet cevap, Sabah, 26 Haziran 2012.

92

3. DI POLTKA

sinin ardndan yaanmtr. zellikle uan indirildii gn Rusya Devlet Bakan Putinin 14-15 Ekim 2012 tarihleri arasnda gereklemesi beklenen Trkiye ziyaretini ertelemesi, pek ok kesim tarafndan Rusyann mesaji olarak deerlendirilirken iki lke ilikileri asndan tedirginlii daha da artrmtr. Olayn hemen akabinde Putinin Trkiyeye yeni ziyaret tarihini 3-4 Aralk 2012 olarak aklamas, Trkiyenin ise uak incelemesine ilikin yapt aklamalarda Rusya ile ilgili dikkatli bir dil kullanmas ve eletirilerini Suriye rejimine yneltmesi krizin derinlemesini engelleme abalar olarak okunmaldr. Bununla birlikte yaplan incelemenin ardndan Trkiyenin silah paralarna rastlandn aklamas ve Rusyann ise bulunan malzemeye resmen sahip kmaktan kanrken, bunlarn askeri malzeme olmadn iddia etmesi nedeniyle sorun tam anlamyla alamamtr. Son olarak Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrovun Ankaraya indirilen Suriye yolcu uanda silah ve mhimmat bulunmadna dair Trkiyeden aklama beklediklerini sylemesi8 bu kez Rusya resmen ister de silahlar iade edilmezse Putinin, Trkiye ziyaretini yeniden ve sresiz erteleyecei konusunu gndeme tamtr.9 Buna karlk Putinin 3 Aralkta gerekletirdii Trkiye ziyareti, Trkiye-Rusya arasnda gerekletirilen Yksek Dzeyli Stratejik birlii Toplants, her iki lke tarafndan yaplan karlkl aklamalar, iki lke arasndaki ilikilerin uak krizinden etkilenmeyecek kadar derinlikli olduu, ilikilerin istikrarl ve salam bir ekilde devam ettii ynnde olmutur.10 Suriye krizinin bandan itibaren ilikilerde yaanan btn skntlara ramen ilikilerin en az dzeyde etkilenmesine ve birbirlerini sreten dlamamaya zen gstermilerdir. Nitekim Babakan Erdoan, ran Cumhurbakan Ahmedinecad ile Bakde yapt grme sonrasnda Suriye krizini zmek iin l mzakere sistemi kurulmas konusunda prensip anlamasna varldn aklarken srece Rusyay da dahil etmek istediinin sinyalini vermitir. te yandan Rusyada 2012 Mart aynda gerekleen devlet bakanl seimleri srecinde fze kalkann sk sk gndeme tayan Rus ynetimi NATOnun fze kalkan sistemine kar nlemler alacan beyan etti. Fze kalkan projesine asimetrik ve etkili bir yant verilmeli diyerek askeri harcamalar arttrma ve orduyu modernletirme sz veren Putin, bakanl kazandktan sonra da meseleyi gndemde tutmaya devam etmitir.11 Proje kapsamnda Trkiyenin Malatya Erha Hava ssne radar yerletirilmesini kabul etmi olmas, Rusyann bu yndeki giriimlerinde Trkiyeyi de dolayl olarak hedef haline getirmektedir. Nitekim Babakanlk grevini srdrmekte olan Dimitri Medvedev de kendi devlet bakanl dneminde ABD ve NATO ile uzlamaya varlmamas halinde modern silah sistemlerinin Avrupa snrlar iinde bulunan Kaliningrada ve Trkiye snr anlamna gelen Rusyann gneyine yerletirilebileceini aklamtr.12 Tr-

8. Rusya, Trkiyeden aklama bekliyor, Vatan, 23 Ekim2012. 9. Rusya ister de Trkiye iade etmezse Putin gelmeyecek, Taraf, 26 Ekim 2012. 10. Trk-Rus ilikileri etkilenmeyecek, Milliyet, 15 Ekim 2012. 11. Fze kalkanna asimetrik yant veririz, Hrriyet, 21 ubat 2012. 12. Moskovadan fze kalkan sistemine tehdit, BBC Trke, 23 Kasm 2011.

93

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

kiye, fze kalkan meselesinde dorudan Rusya ile kar karya kalmamaya zen gstermesine ve sistemin her hangi bir lkeye kar saldr amal olmadnn altn izmesine ramen projenin Rus tarafnda yaratt memnuniyetsizlik aktr. zellikle fze kalkann tamamlanp hayata gemesi ile iki lke arasndaki ilikilerde nmzdeki yllarda yeni skntlar dourmas muhtemeldir. Son olarak Trk-Rus ilikilerinde sene iinde n plana kan dier bir sknt Rusyann Irakla imzalad ve ksa bir sre sonra askya alnan askeri anlamadan kaynaklanmtr. Nuri el Maliki ynetimindeki Irakla Trkiye, PKK, snr tesi operasyonlar, tutuklama karar bulunan Irak Babakan Yardmcs Tark el Haiminin Trkiyeye snm olmas gibi bir dizi mesele zerinde anlamazlklar yaarken Rusyann Irak ile 4,3 milyar dolarlk bir askeri anlama imzalanmas Ankara tarafnda honutsuzluk yaratmtr. Daha sonra yolsuzluk nedeniyle askya alnan ve Moskovann son 30 ylda yapt nc byk silah sat olarak tanmlanan anlamay Irak, Trkiyenin blge gcn dengeleme adna atlm bir adm olarak grmektedir. Nitekim Irak Meclisi Gvenlik ve Savunma Komitesi yesi Zamili, bu alveriin en nemli amacnn Trkiyenin snrtesi operasyonlarna kar caydrclk olduunu aklarken, anlamann ierdii silah sistemlerinin, Trk sava uaklarnn Irak hava sahasnda PKKya kar dzenledii operasyonlara kar kullanlacan sylemitir. Bu amala Rusyadan alnan uaksavar fzeleri ile radar sistemlerinin Kuzey Iraka konulandrlmas, eer blgesel ynetim buna izin vermezse Krt blgesinin snrna yerletirilmesi planlanmaktadr.13 Bu gelimeler ise Trkiyeyi rahatsz etmektedir. Trkiye ile Rusya arasndaki ticaret hacmi 2011 ylnda 30 milyar dolarken, 2012 ylna dair beklentiler bu rakamn 35 milyar dolar bulmas ynndedir. 2012nin ilk sekiz aynda Trkiyenin Rusyaya ihracat 4 milyar 297 milyon dolar olarak gereklemi, ithalat ise 17 milyar 140 milyon dolar bulmutur.14Artan ticaret hacmi Rusyay Almanyadan sonra Trkiyenin en nemli ticari orta haline getirmitir. zellikle 2009 ylnda Devlet Bakan Putinin Trkiye ziyareti srasnda be yllk sre zarfnda iki lke arasnda 100 milyar dolar ticaret hacmi hedefi konulduu gz nne alnrsa iki lke arasndaki ticari ilikilerin nemi daha net anlalabilir. Rusya bugn Trkiyenin enerji ihtiyacn byk oranda karlayan en nemli tedariki konumundadr ve her yl 3.5 milyon civarinda Rus turist Trkiyeyi ziyaret etmektedir. 2012 senesi itibariyle Rusyada 3 bin dolaynda Trk irketi faaliyet gsterirken, Trk irketlerinin Rusyada yapt dorudan yatrm miktar ise 7,3 milyar dolara ulam, Trkiyeye yatrm yapan Rus sermayesi ise 6 milyar dolar olarak kaytlara gemitir.15 Trkiye ile Rusya arasnda sanayi, ticaret, enerji, turizm alanlarnda gelimi ilikilerin varl ve bugne kadar kurulmu olan iki lke arasndaki st dzey diyalog mekanizmalar, siyasi alanda sene boyunca yaanan skntlarn krize dnmeden almasn da kolaylatrmtr. Cumhurbakanlar, babakanlar ve
13. Dikkat eken Irak - Rusya yaknlamas, Milliyet, 12 Ekim 2012. 14. Trkiye ve Rusya birbirine mecbur, Milliyet, 29 Ekim 2012. 15. 21. yzylda Rus-Trk likileri; Souk Savatan Stratejik Ibirliine Sempozyumu, St. Petersburg, 5 Ekim 2012; Trkiye ve Rusya birbirine mecbur, Milliyet, 29 Ekim 2012.

94

3. DI POLTKA

devletin dier st kademelerinde gerekletirilen karlkl ziyaretler, 2010 ylnda kurulan Trkiye-Rusya st Dzey birlii Konseyi (DK) dzeyindeki toplantlar bu anlamda ayr bir neme sahiptir. 3 Aralkta gerekletirilen Rusya Devlet Bakan Vladimir Putinin ziyareti hem kriz sylentileri ortadan kaldrma hem de ilikilere yeni boyutlar katm olmas bakmndan nemlidir. Putin ticari ve siyasi ilikileri glendirecek nemli bir ekonomik paketle Trkiyeye gelmitir. Ayrca ziyaret kapsamnda ele alnan konulardan biri de Trkiyenin yaklak 4 milyar dolarlk uzun menzilli hava ve fze savunma sistemleri ihalesi olmutur.16 Trkiye-Rusya ilikileri 2012 senesinde zellikle Suriye krizindeki gelimelerden olumsuz anlamda etkilenmitir. Bu alanda yaanan gerilime karn ekonomi alannda yakalanan ivme devam etmitir. ki lke arasnda stratejik ortaklk olarak tanmlanan ilikilerin ok boyutlu ierii yaanan sorunlarn kriz seviyesine kmasnn nne gemitir. Trkiye ile Rusya arasnda yaknlama srecinin ilk bandan itibaren gvenlik ve d politika yaklamlarnda farkllklar mevcuttur. Taraflar ilikilerini bu gereklik zerine kurmulardr. Bu durum zaman zaman krizleri kanlmaz klsa da ayn ekilde hzla zmn de mmkn klmaktadr. nmzdeki sene iinde de Trkiye-Rusya ilikileri zellikle Ortadouda yaanan gelimelerden olumsuz ynde etkilenme riski tasa da ilikilerin sanayi, ticaret, enerji, turizm alanlarnda krizleri aan ivmesi devam edecek niteliktedir.
KRONOLOJ 5 ubat 2012 4 Mart 2012 26-27 Mart 2012 TRKYE-RUSYA LKLER Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde (BMGK) grlen Suriyeye kar yaptrmlar ieren tasar Rusya ve in tarafndan veto edildi. Rusyada devlet bakanl seimlerini Vladmir Putin yzde 63,6lk oy oranyla kazand. Babakan Recep Tayyip Erdoan, beraberinde Dileri Bakan Ahmet Davutolunun da yer ald bir heyetle, Gney Korede dzenlenen Nkleer Gvenlik Zirvesine katld. Ziyarette Rusya Devlet Bakan Dimitri Medvedev bir grme gerekletirildi. Vladmir Putin yemin ederek Rusya Devlet Bakan olarak greve balad. anghay birlii rgt () nezdinde Diyalog Orta Stats iin Trkiyenin yapm olduu bavuru, Pekinde Devlet Bakanlar Zirvesinde kabul edildi. Babakan Recep Tayyip Erdoan ile Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin G20 zirvesinin dzenlendii Meksikada bir grme gerekletirdiler. Suriye krizinin grld Cenevre Toplants srasnda Dileri Bakan Ahmet Davutolu ve Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrov bir araya gelerek bir grme gerekletirdiler. Babakan Recep Tayyip Erdoan, beraberinde Dileri Bakan Ahmet Davutolu ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz ile Rusyaya bir ziyaret gerekletirdi. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde (BMGK) grlen Suriyeye kar yaptrmlar ieren yeni tasar Rusya ve in tarafindan veto edildi. 8 Ekim tarihinde gerekletirilen telefon grmesine binaen Rusya Devlet Bakan Vladmir Putinin 14-15 Ekim 2012 tarihleri arasnda Trkiyeye yapaca ziyaretin ertelendii akland. Rusyadan kalkan bir Suriye yolcu ua, Trkiye tarafndan askeri malzeme tad gerekesiyle Esenboa Havaalanna zorla indirildi. Rusya Devlet Bakan Vladamir Putin beraberinde heyetle birlikte Trkiyeye bir ziyaret gerekletirdi.

7 Mays 2012 6-7 Haziran2012 19 Haziran 2012 30 Haziran 2012

18 Temmuz2012 19 Temmuz 2012 11 Ekim 2012

11 Ekim 2012 3-4 Aralk 2012

16. Rusya ister de Trkiye iade etmezse Putin gelmeyecek, Taraf, 26 Ekim 2012.

95

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.4

TRKYE-KAFKASYA LKLER

1990l yllarn banda SSCBnin knden sonra Gney Kafkasyada kurulan devletin bamszln ilk tanyan lkelerin banda gelen Trkiye, bugn de Ermenistan hari tm lkelerle gl ilikilere sahiptir. Trkiyenin blgeye ynelik politikalar zellikle Austos 2008 Rus-Grc sava sonras dnemde reaksiyoner politikalardan proaktif ve kapsaml politikalara dnmtr. Bu yeni d politikann ana hatt Ermenistan dhil olmak zere Kafkaslarda var olan sorunlarn zerinegidilmesi ve zmynnde inisiyatif alnmasdr.2010 ylnn balarnda Kuzey Afrikada patlak veren ve Orta Dou lkelerine de srayan Arap Devrimleri Trkiye d politikasn doal olarak bu blge zerine younlatrdysa da Kafkasya lkeleri ile de youn ibirlii devam ettirildi.

3.4.1

Azerbaycanla likiler

Azerbaycan, Trkiyenin Kafkasyaya baknda bir ncelik ve belirleyicilie sahiptir. Azerbaycan, Trkiye iin, etnik ve kltrel balarn yan sra, blgesel dengelerin belirlenmesi, Kafkasya ve Hazar civarndaki doal kaynaklardan pay alabilme ve dier blge aktrleri zerinde etkinlik kurabilme adna byk nem arz etmitir. Bu balamda Azerbaycan, Trkiyenin Kafkaslardaki stratejik ortadr. 2012 senesinde de bu stratejik ortaklk her iki lke yneticileri tarafndan devam ettirilmitir. ok boyutlu Trkiye-Azerbaycan ilikilerini deerlendirirken bu ilikilerin banda hi kukusuz ekonomik ve ticari ilikilerin geldii grlmektedir. 2012 ylnn iki lke adna en nemli olay, 2011 senesinin sonunda n mutabakat gerekletirilen TransAnadoluDoalgaz Boru Hatt Projesinin (TANAP) 26 Haziran tarihinde Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyevile BabakanRecep Tayyip Erdoan tarafndan imzalanmasyd. TANAP, Azerbaycandan kan doalgazn Grcistandan geip Trkiye zerinden satlmasn ngren yaklak 7 milyar dolarlk dev bir projedir. Projede Trkiyenin yzde 20lik, Azerbaycan irketi SOCARn ise yzde 80lik ortaklk pay bulunmaktadr. 2012 senesinde bir dier bir kayda deer gelime ise Azerbaycann PETKMe 5 milyar dolarlk yatrm yapmas olmutur, bu miktarn nmzdeki senelerde 17 milyar dolara ulatrlmas ngrlmektedir. 2012 senesinde cereyan eden baka bir nemli gelime de Azerbaycann tatil beldesi Gebele kentinde Babakan Recep Tayyip Erdoan ile Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyevin bakanlk ettii Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyi toplants ve bu toplantda eitli alanlar kapsayan 8 anlamann imzalanmasyd. 28 Kasmda ise Erzurumda Trkiye Azerbaycan ran Dileri Bakanlar l Toplants gerekleti ve toplantda ikili ilikilerle birlikte blgesel konular ve ibirlii imkanlar tartld.

3.4.2

Grcistanla likiler

Trkiyenin, Azerbaycandan sonra Kafkaslardaki dier bir orta Grcistandr. Bamszlndan bu yana Grcistanla siyasi, ticari ve gvenlik alanlarnda ba-

96

3. DI POLTKA

latlm olan iliki artan bir ivmeyle 2012 ylnda da devam etmitir. 2002 ylnda 240 milyon dolar olan ticaret hacmi, 2011 ylnn sonunda 1,5 milyar dolara kadar ykseltilmitir. Bu rakamn 2012 ylnn sonunda 2 milyara ulalmas beklentiler ierisindedir. 2012 verilerine gre Trkiye Grcistann ithal sralamasnda birinci, ihracatta ise ikinci konumdadr. 2011 senesinin son gnlerinde Trkiye-Grcistan arasnda pasaportsuz seyahat imkan hayata geirilmi ve bu imkan ikili ilikilerin derinletirilmesine frsat tanmtr. Ekonomi Bakanl, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) ve DEKin organizasyonunda ilki 15 ubat 2012de Tifliste gerekletirilen Trkiye-AzerbaycanGrcistan Forumunun ikincisi Ekonomi Bakanlarnn ve i adamlarnn katlmyla Karsta yaplmtr.Trkiye-Azerbaycan-Grcistan Forumunun aslnda bir Deniz Projesi olduunu belirten Ekonomi Bakan Zafer alayan, Hazar Denizi, Karadeniz ve Akdenizi birletirerek tm dnyaya aldklarn sylemitir. 2012 senesinde yaplan parlamento seimlerinde Rusya eksenli politikalar savunan Bidzina vanavili bakanlndaki partinin kazanmas Grcistanla ilikilerde bir terdirginlie sebep olmutur. Fakat Babakan olduktan sonra vanavilinin verdii demeler bu tedirginlii ortadan kaldrmtr. Trkiyenin blgede Azerbaycan ve Grcistanla ilikilerini stratejik bir boyuta tamas bu blge lkeleriyle Trkiyenin blgesel entegrasyonunu pekitirmektedir. Bu anlamda TrkiyeAzerbaycan-Grcistan arasnda ortak Serbest Ticaret Alan oluturulmas gibi hedefler, Bak-Tiflis-Kars demir yolu hatt ve dier ortak almalarn 2012 ylnda da srdrlmesi olumlu admlardr.

3.4.3

Ermenistanla likiler

Ermenistann bamszln ilk tanyan lkeler arasnda bulunan Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikiler, Ermenistan anayasasndaki Ermeni soykrm ve toprak iddialar, Yukar Karaba igali ve Ermeni lobilerinin Trkiye kart tutumlar sebebiyle dnemsel uralara ramen rayna oturamamtr. 10 Ekim 2009da imzalanan iki protokolle somutlaan Ermeni alm politikas Ermenistann dier blge lkeleri gibi entegrasyonunu hzlandrmak, ekonomik kalknma salamak ve blgedeki gergin atmosferi sonlandrmak asndan ortaya atlm olumlu bir proje olsa da tm abalara ramen sonusuz kalmtr. Kafkasyada ekonomik ve dier alanlarda blgesel entegrasyonun zayf aya olarak Trkiye-Ermenistan ve Azerbaycan-Ermenistan ilikilerinin kopukluu gsterilmektedir. 2012 yl ikili ilikiler iin olduka duraan gemitir. Yine de Ermeni soykrm yasa taslan ABD ve srail parlamentolarnda mzakereye ama giriimleri ve Fransada cumhurbakanl seimleri ncesi parlamentoda Ermeni soykrm inkr yasasnn nce kabul, daha sonra ise iptali gibi nc lke giriimleri sebebiyle ilikiler gndeme gelmi, bu giriimlerin elle tutulur bir sonucu olmad gibi ikili ilikilere de bir faydas dokunmamtr. nc lkelerin parantezinden kan ikili ilikiler, 15 Ekim ve 8 Kasm tarihlerinde Ermenistandan havalanarak Suriyeye giden uaklarn Erzuruma kargo aramas iin indirilmesi iki lke basn

97

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

tarafndan da yakn bir ekilde takip edilmi, hatta ikili ilikilerin gerilecei eklinde aceleci yorumlar da yaplmtr. Fakat, aramalarn daha nceden mutabakata varld zere yaplmas ve rutin aramann sonunda uaklarn Trkiye hava sahasn kullanarak Suriyeye giri yapmas bu yorumlar kadk brakmtr. Son olarak da Ermenistann Trkiye snrna yakn olarak konulandrlm eski Metsamor nkleer santralinin tehlikeleri konusunda Trkiye Atom Enerji Kurumu ve dier yetkililerin uyarda bulunmas, 2012 ylnn her iki lke arasnda cereyan eden nemli gelimelerdendir.

KRONOLOJ 09 Ocak 2012

TRKYE-KAFKASYA LKLER Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), Yukar Karaba sorunu ile ilgili Ermenistan ve Azerbaycan vatandalar tarafndan yaplan iki bavurunun dava olarak grlmesini kabul etti. 1915 olaylaryla ilgili Ermeni iddialarnn inkrn su sayan yasa tasars, Fransa Milli Meclisinin ardndan Senatoda 86ya kar 127 oyla kabul edildi. Fransa Anayasa Mahkemesi, Ermeni soykrm iddialarnn inkrn su sayan yasa tasarsn, yasann anayasaya uygun olmad, dnce ve ifade zgrlne aykr olduu gerekesiyle iptal etti. Babakan Erdoan birok blgeyi birbirine balayacak kritik bir noktada yer alan Ovit Tnelinin temelini att. Erdoan, bu tnelin Rizeyi ve btn Karadenizi, Kuzey Kafkasyay, Dou ve Gneydou Anadoluyu oradan Orta Asya ve rana balayacak olan nemli bir ulam gzerghnn en kritik gei noktas olduunu belirtti. Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan D leri Bakanl l toplantsnn ilki Trabzonda yapld. D leri Bakanl, Ermenistan Hava Yollarna ait Suriyeye giden kargo uann Erivandan kalkmadan nce pilotlarn arama yaplmak zere inecekleri bilgisine sahip olduunu aklad ve uan rutin arama nedeniyle indii belirtildi.

23 Ocak 2012 28 ubat 2012

13 Mays 2012

8 Haziran 2012 15 Ekim 2012

98

3. DI POLTKA

3.5

TRKYE-N LKLER

in ile Trkiye ilikilerinde 2012 senesi, daha nceki yllarda oluturulmaya balayan ibirliklerinin pekitirilmeye alld bir sene oldu. Bu yl iinde bir yandan iki devlet arasnda st dzey grmeler yaplrken te yandan da daha alt dzeyde zellikle kltrel alanlarda almalar yapan gruplar ilikilerini gelitirmeye alt. Bu sene ierisinde in ve Trkiye arasnda yaplan en nemli iki grmenin ilki ubat aynda in Devlet Bakan Yardmcs ve Kasmda yaplan Komnist Parti Kongresinde Parti Genel Sekreterliine getirilen ve nmzdeki aylarda devlet bakanln stlenecek olan Xi Jingpinin Ankaraya yapt resmi ziyaret idi. Xinin kongre ncesinde lkeyi kapsayan d seyahatinde Amerika ve rlandann yannda Trkiyeyi ziyaret etmesi olduka nemli bir tercih olarak yorumland. Xinin gezisi sonrasnda in Halk Cumhuriyetine Babakan Erdoann nclnde byk bir heyet tarafndan son yllarda yaplan en st dzeyde bir gezi gerekleti. Bu seyahatin ilk durann Urumi olarak seilmesi ve burada Babakan Erdoana gsterilen scak ilgi ve alaka olduka dikkat ekiciydi. Urumi sonrasnda Pekine geen Erdoan ve heyeti burada st dzey temaslarda bulundu. Bu iki gezi srasnda taraflar birok ikili ticaret anlamasna imza atarken ilikilerin daha da ilerletilmesi konusunda iki devletin en st kademesindeki yneticiler ciddi aba sarfettiler. Bu st dzey grmelerin yannda 2012 yl iinde ayn zamanda daha alt dzeyde resmi temaslarda da bulunuldu. Bu toplantlarda iki taraf nemli ekonomik meselelerin yannda kltrel ibirlii gibi mevzular da en nemli gndem maddeleri olarak grt. zellikle 2012 ylnn Trkiyede in yl ilan edilmesi bu tip ilikileri daha da gelitirmeyi amalamt. Yaplan ticari anlamalar ve kltrel yaknlama abalar iki lkenin ekonomik alanda ibirlii profilini ykseltirken bu durum siyasi ve stratejik alanlarda herhangi bir gelimeye yol amad. Dahas ikili ilikilerdeki en nemli sorunlardan birini tekil eden ve zellikle Trkiyedeki kamuoyunun in algs konusunda belirleyici rol oynayan Dou Trkistandaki Uygurlarn insan haklar konusunda in herhangi olumlu bir adm atmad gibi blgede uygulanan bask politikas son bir sene ierisinde daha da artrld.

3.5.1

Ekonomik likiler

Trkiye-in arasndaki ekonomik ilikiler 2012 senesi ierisinde -zellikle ticaret hacmi asndan- gelimeye devam etti. Hem devlet nezdinde hem de zel mteebbisler tarafndan bu hacmi nmzdeki yllarda 50 milyar sularna ykseltme hedefi sklkla dile getirildi. Ancak hzla artmakta olan ticaret hacmi iki lke arasndaki ilikilerde nemli bir sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu sorunun temelinde ticari ilikiler konusunda yaanan dengesizlik ve ticaret hacminin Trkiyenin aleyhine gelien grn yatmaktadr. Trkiyenin in ile yapt ticarette karlat d ticaret ann 2012nin sonu itibariyle 19 milyar civarnda olmas beklenmektedir. Bu durum uzun vadede dengelenmedii takdirde ikili ekonomik ilikiler ibirlii ve yaknlk yerine ilikilerde nemli problemlere ve krizlere sebep olabilecektir. Zira in ile bu tip asimetrik bir ticaret ilikisi ve d

99

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ticaret ann getirdii ekonomik yk ayn durumda olan dier lkelerde hkmetler iin in ile ilikileri gelitirmeyi olduka maliyetli bir unsur haline getirmi durumdadr. Ayrca daha nce birok rnekte grld zere bu durumun ekonomik klfeti yannda nemli siyasi yansmalar da olabilmektedir. in ile ticaret ve ekonomik ilikiler i politikada nemli bir siyasi fay hatt oluturabildii gibi baz durumlarda retim sektrndeki baz gruplarn da katksyla ciddi bir kamuoyu basksn da beraberinde getirebilmektedir. Bu sebeple inin Trkiye aleyhine olan bu durumu dzeltmedii takdirde ticari ilikilerdeki dengesizlik Trkiyede de beraberinde siyasi ve toplumsal bir tepkiyi dourabilir. Baz sektrlerde imdiden bu tarz tepkiler ortaya km durumda. Uzun vadede bu tip tepkilerin ykselmesi in ile ilikilerde dier alanlarda da ciddi zorluklar dourabilecektir.

3.5.2

Stratejik likiler

ki lke arasnda ticari konularda imzalanan anlamalar ve yaplan st dzey grmelerin ibirliini siyasi ve stratejik alanlara tamas konusunda ortaya kan iyimser beklentiler 2012 yl ierisinde nemli d politika sorunlarnda iki lkenin farkl taraflarda yer almas sonrasnda byk lde sonusuz kalm oldu. zellikle Arap Bahar konusunda iki lkenin takip ettii farkl siyasetler ve uluslararas arenada ve organizasyonlarda yaanan gr ayrlklar stratejik anlamda iki lkenin ulusal kar ve nceliklerindeki farkllklar ortaya kard. Her ne kadar Rusya kadar ne kmam olsa da in Halk Cumhuriyeti de Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde Suriyeye ynelik kararlar Trkiye gibi lkelerin tepkisine ramen veto etti. Bu durum Trkiye ile in arasnda direk bir krizin ortaya kmasna sebep olmadysa da Arap Bahar genelinde ve Suriye meselesi zelinde yaanan bu fikir ayrl Ortadouya ve bu blgedeki halk hareketlerine baktaki farkll yanstmas bakmndan olduka nemliydi. Trkiye bu dnemde Esed rejimine kar yaptrmlar- byk ekonomik maliyetine ramen- destekleyerek blgede dklmeye devam eden kan durdurmaya alrken, in ise zellikle uluslararas yaptrmn uyguland alanlarda Suriye ile ilikilerini gelitirmeye devam etti. Hatta son zamanlarda inin internet kontrol ve siber sansr konusunda blgedeki birok otoriter lkeye teknoloji aktarm salad ve altyap destei sunduu dahi ne srld. Blgedeki rejimlerin ve siyasi yapnn geleceine ynelik iki lke vizyonlarndaki bu farklln devam uzun vadede ikili ilikileri daha da derinden etkileyebilir. Bunun yannda iki lke Ortadoudaki halk hareketleri srasnda yaadklar bu fikir ayrln insan haklar ve demokratiklemenin ncelikli gndem maddeleri olduu baka blgelerde de yaayabilir. Mesela Arakan meselesinde in ile Trkiyenin farkl taraflarda yer almas her ne kadar ksa vadede gze arpmam olsa da uzun vadede Burmadaki krizin derinlemesi ve uluslararas rgtler nezdinde balatlacak almalar bu iki lkeyi sklkla kar karya getirebilir. Burmaya ek olarak uzun vadede iki lkenin de ekonomik karlar ve kltrel ve sosyal balar bulunan Orta Asyadaki devletlerle ilgili bu tip gr ayrlklar daha fazla ortaya kabilir. Bununla birlikte in ile nc baz lkeler arasnda yaanabilecek baz krizler de Trkiyenin ine ynelik d politikasnda baz ayarlamalar yeniden yapmasn

100

3. DI POLTKA

gerektirebilir. Her ne kadar ksa ve orta vadede pek olas grnmese de uzun vadede in ile Amerika arasnda zellikle Gney in Denizi konusunda yaanabilecek gerginliklerin ortaya karaca gvenlik krizleri ve Amerikann NATOya bu konuda aktif rol almas iin yapaca basklar Trkiyeyi stratejik olarak yeni bir ikilemin ortasnda brakabilir. Bu blgede yaanmaya balayan silahlanma yar Trkiye tarafndan dikkatle takip edilmek zorundadr.

3.5.3

Dou Trkistan Meselesi

in Trkiye ilikilerinin en nemli gndem maddelerinden biri olan Dou Trkistan meselesi de Babakan Erdoann getiimiz Nisan aynda ine yapt geziye Urumiden balamas sonucunda bu sene daha fazla ne kt. Blgede yaayan Uygurlara uygulanan bask rejimi ve inin srdrmekte srarc olduu politikalar yeni etnik atmalara sebep olabilir. Bu durum Trkiyede ine kar tutum ve algda nemli bir sorun yaratabilir. Daha nce blgede Uygurlara kar uygulanan bask politikalar Trkiyede birok kesimde olduka tepkiyle karlanmt. Temmuz 2009da Urumide yaanan olaylar sonrasnda Trkiyede byk kitlelerin katld protesto gsterileri dzenlenmi ve sivil toplum rgtleri hkmetin in ile ilikilerini gzden geirmesi iin arda bulunmutu. Bu olaylar sonrasnda Babakan Erdoann yaananlar soykrm olarak nitelemesi iki lke arasnda ksa dnemli bir krize de sebebiyet vermiti. 2009 ylndan bu yana blgede Uygurlarn insan haklar konusunda herhangi bir iyilemeye gidilmemi olmas bu tip siyasi krizler iin ak kap brakyor. zellikle getiimiz Ramazan aynda blgedeki Mslmanlara kar uygulanan basklar ve dini zgrlklerine uygulanan kstlamalar blgede bu tip sosyal patlamalarn nmzdeki dnemde de devam edeceini gzler nne sermektedir. Sonu olarak 2012 yl Trk in ilikileri asndan yaplan st dzey grmeler ve ticari anlamalar haricinde stratejik ve siyasi adan nemli bir gelimenin yaanmad bir sene olarak kayda geti. Uluslararas sistemde giderek daha fazla grnr hale gelen Trkiye ve inin kresel bazda alnan baz siyasi pozisyonlarn sonucu olarak farkl taraflarda yer almas ksa vadede stratejik bir ortakla olduka zor ulalabileceini gstermektedir.
KRONOLOJ 20 ubat 2012 22 ubat 2012 TRKYE-N LKLER in Devlet Bakan Yardmcs Xi Jinping, Cumhurbakan Abdullah Gln davetlisi olarak Trkiyeye geldi. Trkiye hracatlar Meclisi (TM) tarafndan dzenlenen Trkiye in Ekonomik ve Ticari birlii Forumunda bir araya gelen Trk ve inli irketler yaklak 1 milyar 400 milyon dolarlk i birlii anlamasna imza att. Babakan Recep Tayyip Erdoan, in Babakan Vn Ciabao tarafndan yaplan resmi trenle karland. Trkiye ile in arasnda Nkleer Enerjinin Barl Amalarla Kullanmna likin birlii Anlamas ile Nkleer Enerji alannda ibirlii ieren niyet mektubu imzaland. ki in Sava Gemisini Trkiyeye drt gnlk bir ziyarette bulundu.

09 Nisan 2012 9 Nisan 2012

5 Austos 2012

101

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.6

TRKYE-BALKAN LKLER

Trkiyenin son yllarda Balkanlarda gsterdii d politika etkinlii 2012 ylnda da devam etmitir. Bir yandan ikili ilikiler karlkl ziyaretler ile pekitirilirken, dier yandan ok tarafl diyalog mekanizmalar ile blgesel ibirlii ynnde admlar atlmtr. Balkanlarda blgesel sahiplenme ve herkesi kapsayan bir d politika gden Trkiye, blgesel diplomasi ve arabuluculuk faaliyetleri ile blgesel bar ve istikrara katksn, zellikle de blge lkelerinin AB ve NATO yeliine desteini srdrmtr. ok tarafl diyalog mekanizmalarn blge politikasnn nemli bir unsuru olarak gren Trkiye, 2012 ylnda iki byk toplantya ev sahiplii yapmtr. Karadeniz Ekonomik birlii rgtnn 20. Yldnm Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi, Cumhurbakan Abdullah Gl ve Srbistan Cumhurbakan Tomislav Nikoliin e bakanlnda Haziran aynda stanbulda gerekletirilmitir. Arnavutluk, Srbistan, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan dileri bakanlarnn bir araya geldii toplantda Karadeniz Ekonomik birlii Tekilatnn on yllk ekonomik gndemi oluturulmutur. 2012 ylnda Trkiyenin ev sahiplii yapt dier bir uluslararas toplant ise Balkan Savalarnn 100. yl nedeniyle Ekim aynda stanbulda dzenlenen Balkan Savalarndan Balkan Barna adl konferanstr. Bosna Hersek, Makedonya, Arnavutluk ve Karada dileri bakanlarnn katld konferans Trkiyenin blgesel bar ve ibirliini Balkanlarda yeniden hkim klma abalarnn bir yansmasdr. Siyasi ilikilere ilaveten, Trkiyenin blge ile kurduu youn kltrel ilikiler 2012 ylnda da artarak devam etmitir. Blgede pek ok kalknma projesine finansman salayan TKA, ayn zamanda Osmanl dneminden kalma tarihi eserlerin bakm ve onarmlarn stlenmitir. Yurtd Trkler ve Akraba Topluluklar Bakanl ise blgedeki Trk aznlklarn sorunlarn takip ederek, Trkiye ile balarn glendirmede zel bir rol stlenmitir. Yine ayn ekilde at Trke kurslar ve gerekletirdii kltr sanat faaliyetleri ile blge lkeleri ile Trkiye arasnda kpr grevi kuran Yunus Emre Enstits, en son Ekim aynda Arnavutlukun kodra kentinde at ubesiyle Balkanlarda toplamda 12 ubeye sahip olarak etkinliklerini geniletmeye balad. Karadada Mslman nfus arasnda ortaya kan anlamazlklarda arabuluculuk yapma yetkisine sahip olan Diyanet leri Bakanl, 2012 ylnda Arnavutluktaki Mslmanlarn Hac organizasyonunu dzenlemitir. Bosna Hersekte Balkanlar Blge Mdrl aan Anadolu Ajans Bonaka, Srpa ve Hrvata yayna balamtr. 2012 ekonomik iliikler bakmnda da verimli bir yl olmu, Trkiye ile blge lkeleri arasndaki ticaret hacmi artmtr. Trkiye, Arnavutluk ve Kosova gibi lkelerde ilk yatrmc lke iindeyken, yatrmlar neredeyse tm sektrleri kapsar niteliktedir. Kosova, Srbistan, Karada ve Arnavutlukta Trk yatrmlar altyap ve otoyol projelerine younlarken, Arnavutlukta telekomnikasyon, Bosna Hersek, Romanya, Bulgaristan ve Yunanistanda bankaclk, Kosovada

102

3. DI POLTKA

salk, Makedonyada gda, Yunanistan ve Romanyada hidrokarbon Trkiye firmalarnn balca yatrm yaptklar sektrler olarak ne kmaktadrlar. Bosna Hersek hava yollarnn bir ksm hissesini satn alan Trk Hava Yollar, Srbistann Jat havayollar ile de benzer grmeleri devam ettirmitir. Ayn ekilde Cevahir Holding Makedonyann skp ehrinde 300 milyon Euroluk rezidans kompleksi projesini 2012 Temmuzunda balatmtr. Trkiyenin son on ylda Balkanlarda artan etkisinin rahatlkla gzlemlendii lkelerden biri Arnavutluktur. 2011 ylnda 397 milyon dolar bulan d ticaret hacmi lkeye artan Trk yatrmlaryla 2012 ylnda da art eilimini srdrmtr. Son be yl ierisinde be kat art gsteren Trkiyenin Arnavutluktaki yatrmlar, Trkiyeyi Arnavutlukun nc byk yatrmcs yapmtr. Trkiye ile Arnavutluk arasnda gelien ekonomik ilikilerde 2008 ylnda yrrle giren serbest ticaret anlamasnn da etkisi bulunmaktadr. Artan ekonomik ilikiler siyasi ve kltrel balarla da desteklenmektedir. Arnavutluk Dileri Bakan Edmond Panariti, 2012 ylnda Nisan ve Ekim aylarnda Trkiyeye resmi ziyaret dzenlemitir. ki lke arasndaki askeri, ekonomik ve diplomatik balarn ele alnd grmelerde, Trkiye Arnavutlukun AB ve NATO yelik srelerine tam destek vermeye devam etmitir. Trkiyenin blgede iyi ilikiler kurduu dier bir lke Makedonyadr. Trkiye gerek Makedonyada yaayan Trk aznln gvenlii gerekse lkenin Balkanlarn istikrarnda sahip olduu nem itibariyle Makedonya ile ilikilerine byk nem vermektedir. Bu anlamda Makedonyann NATO yelik sreci desteklenmektedir. ubat 2012de Trkiyeye resmi gezi dzenleyen Makedonya Babakan Nikola Gruevski, Anadolunun be ayr ehrini gezerek Trk i adamlarn Makedonyada yatrm yapmaya armtr. 2011 ylnda 380 milyon dolar bulan karlkl ticaret hacmi 2012 ylnda artan Trk yatrmlar ile devam etmitir. Trkiyenin en byk ay reticisi aykur, 2012 ylnda Makedonyann pek ok kentinde gda pazarnda faaliyet gstermeye balamtr. Makedonyada Osmanl dneminden kalma tarihi eserlerinin korunmas, bakm ve onarm, renci deiimi, Trke kurslar gibi kltrel ilikiler ise karlkl ilikilerin bir baka nemli dinamiini oluturmaktadr. Trkiyenin Bosna Hersek ile olan derin siyasi ve ekonomik ilikileri 2012 ylnda da devam etmitir. Bosnann ok kltrl ve etnik yapsnn korunmasn d politikasnn en temel ncelii haline getiren Trkiye, bu anlamda Bosna Hersekin Hrvatistan ve Srbistan gibi komularyla olan ilikilerini gelitirmesine 2012 ylnda da destek olmutur. Eyll 2012de Trkiyeye gelen Bosna Hersek Bakanlar Kurulu Bakan Vyekoslav Bevanda Babakan Erdoanla yapt grmenin ardndan yapt aklamada Trkiyenin 2010 ylnda balatt l zirvenin nemine deinmitir. Bosna Hersek ile olan gl siyasi ilikiler ekonomik ilikilere de yanstmaktadr. 2011 ylnda 360 milyon dolar bulan karlkl ticaret hacmi 2012 ylnda artmaya devam etmitir.

103

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Balkanlarda istikrar hedefleyen Trk d politikas iin Kosova ile ilikiler ayr bir nem arz etmektedir. Trkiye 2008 ylnda bamszln ilan eden Kosovay tanyan ilk lkelerden biri olmutur. Son bir ka ylda lkedeki siyasi ve ekonomik etkinliini artran Trkiye, ayn zamanda Kosovann askeri kapasitesini glendirmeye almaktadr. Trk firmalarnn lkedeki yatrmlar ise art gstermektedir. Bankaclk, alt yap ve Telekom sektrlerinde faaliyet gsteren Trk firmalar, hali hazrda Kosova ve Arnavutluk arasnda bir otoyol ina etmektedirler. Balkanlarn AB yesi lkesi Bulgaristan ile 2011 ylnda zaman zaman Bulgar hkmetinin Trkiye kart klar nedeniyle dalgal bir seyir gsteren ilikiler, 2012 ylnda daha olumlu bir zemine kaymtr. Bulgaristan parlamentosunun Ocak 2012de 1984-1989 yllar arasnda Komnist rejimin Trk aznla kar iledii asimilasyon politikasndan tr zr dilemesi ilikilere katkda bulunmutur. Mart 2012de Bulgaristan Babakan Boylo Borisovun Trkiyeye dzenledii ziyarette 17 anlama imzalanm, Bulgaristan Azerbaycan doalgazn Trkiye zerinden Avrupaya tayacak trans Anadolu doal gaz boru hatt projesine olumlu yaklatn belli etmitir. Son on ylda Bulgaristan ile Trkiye arasnda neredeyse 6 kat artan ticaret hacmi 2011de 3 milyar Euroyu bulmutur. Karlkl ticaretteki art eilimi 2012 ylnda da devam etmektedir. Yunanistan ile karlkl ziyaretler 2012 ylnda da devam etmitir. Ocak 2011de Yunanistana resmi bir ziyaret dzenleyen Egemen Ban ardndan, Yunan Dileri Bakan Dimitris Avramopulos Haziran aynda Trkiyeye gelmitir. ki lke arasndaki temel sorunlar olan Kbrs ve Egedeki kta ve deniz sahanl sorunlar devam etmekle birlikte, iki lke ilikileri ilerletecek ortak iradeyi ortaya koymulardr. Bu ortak iradenin yansmas olarak Dileri Bakan Ahmet Davutolunun Ekim aynda gerekleen Yunanistan ziyaretinde, iki lke arasndaki Yksek Dzeyli birlii Toplantsnn Ocak 2013te yaplmas kararlatrlmtr.

KRONOLOJ 4-6 Ocak 2012 11 Ocak 2012

TRKYE-BALKAN LKLER Egemen Ba Yunanistana resmi ziyaret gerekletirdi. Bulgaristanda 1984-1989 yllar arasnda Trklere ynelik uygulanan asimilasyon politikas Bulgaristan hkmeti tarafndan ilk defa kabul edilerek knand. Yunanistan, Meri (Evros) blgesinde kaak gmenlerin lkeye giriini engellemek iin, Trk-Yunan snrna tel rg yapmna balad. Babakan Erdoan, Makedonya Cumhurbakan Gyorgi Ivanov ile grt. Anadolu Ajans Bosna Hersekte Balkanlar Blge Mdrl at ve Bonaka, Srpa ve Hrvata yayna balad. Bulgaristan Babakan Boyko Borisov, Trkiye-Bulgaristan Yksek Dzeyli birlii Konseyinin birinci toplants dolaysyla Trkiyeye geldi. Trkiye, askerden arndrlm statsnde bulunan Semadirek Adasnda tatbikat yapan Yunanistana nota verdi.

6 ubat 2012 19 ubat 2012 11 Mart 2012 20 Mart 2012

29 Mart 2012

104

3. DI POLTKA

KRONOLOJ 3-4 Mays 2012 14-16 Mays 2012 17-18 Mays 2012 18 Mays 2012 26 Haziran 2012

TRKYE-BALKAN LKLER Dileri Bakan Ahmet Davutolu Bosna-Herseke resmi bir ziyaret gerekletirdi. Makedonya Dileri Bakan Nikola Poposki, Trkiyeye ziyaret gerekletirdi. TBMM Bakan Cemil iek Makedonya ve Arnavutluka ziyaretlerde bulundu. Babakan Erdoan ve baz bakanlar resmi temaslar iin Bulgaristana gittiler. Karadeniz Ekonomik birlii rgt (KE) 20. Yldnm Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesi, Cumhurbakan Abdullah Gl ile Srbistan Cumhurbakan Tomislav Nikoliin e bakanlnda stanbulda gerekletirildi. Bosna-Hersek Cumhurbakanl Konseyi Bakan Bekir zetbegovile Trkiyeye bir alma ziyareti gerekletirdi. Tam bamszla kavuan Kosova ile Trkiye arasnda ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas imzaland. Babakan Erdoan ve baz bakanlar Bosna Herseke resmi ziyaret gerekletirdiler. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Yunanistana bir ziyaret gerekletirdi. Balkan Savalarnn 100. Ylnda Balkan Savalarndan Balkan Barna temal uluslararas konferans Dileri Bakan Davutolunun ev sahipliinde stanbulda dzenlendi. Konferans alna BosnaHersek, Makedonya, Arnavutluk ve Karada Dileri Bakanlar da katld.

30 Temmuz-1 Austos 2012 10 Eyll 2012 12-14 Eyll 2012 10 Ekim 2012 18 Ekim 2012

105

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.7

TRKYE-RAN LKLER

Trkiyenin NATO Fze Kalkan erevesinde Malatyaya radar sistemi yerletirilmesine izin vermesi ve iki lkenin Suriye isyan karsnda zt tutumlar almas nedeniyle Trkiye-ran ilikilerinde 2011 ylnda balayan soukluk 2012 ylna da damgasn vurdu. Bu soukluk her iki lkede de kimi yetkililerin zellikle Suriye politikas nedeniyle dier lkeye ynelttii eletirilerle devam etti. Geen yln sonunda Irakta Cumhurbakan yardmcs Tark Haimiye terr olaylarna kart iddiasyla soruturma almas ile ortaya kan kriz iki lke ilikilerini olumsuz etkileyen bir baka faktr olarak ortaya kt. Bylece, nceki yllarda Trkiye ile ran arasnda balayan blgesel rekabet, 2012 ylnda Trkiye-ran gerginlii eklinde grlmeye balad. kili ilikilerde grnrdeki soumaya ve gerginlie ramen Trk ve ranl yetkililer arasnda diplomatik istiareler srdrld. ki lke arasnda yln ilk diplomatik temas, Dileri Bakan Ahmet Davutolunun 6 Ocakta Tahrana yapt ziyaret oldu. Davutolu, Tahran yolunda blgede (zellikle Irak, Suriye ve Lbnan hattnda) mezhep eksenli souk sava kma belirtilerinin olduunu ve krklenen mezhep geriliminden kayg duyduunu dile getirdi. Hem Suriyede hem de Irakta mezhep temelli gerilim iaretleri olduunu syleyen Davutolu, bu sorunlarnn zmnn demokrasi olduunu ifade etti. Ziyaretin gndemi vard; rann nkleer program hakknda Altlar (BM Gvenlik Konseyinin 5 daimi yesi, art Almanya) ile ran arasnda mzakerelerin balatlmasnda Trkiyenin katks ve rol, blgesel gelimeler ve Malatyaya yerletirilen NATO radar sistemi. Davutolu, Trkiyenin ran tehdit olarak grmediini ve Trkiyeden bu lkeye ynelik bir saldr olmayacan net bir ekilde ifade ederek muhataplarn radar kararnn ran tehdit etmeyecei ynnde temin etmeye alt.17 Trk diplomasisinin bu alm karlk bulmu olmal ki hem ran Meclis Bakan Ali Laricani, hem de Dileri Bakan Ali Ekber Salihi Ocak aynda Ankaray ziyaretlerinde radarn rana kar olmad konusunda Trk liderlerinin szlerine gvendiklerini syledi. rann nkleer program ile Suriyedeki gelimeler Babakan Erdoann 28-29 Martta ran ziyaretinde ne kan balklar oldu. Seulde dzenlenen Nkleer Gvenlik Zirvesinin ardndan Tahrana giden Erdoan, hkmetinin rann barl nkleer almalarn desteklediini; Ayetullah Seyyid Ali Hameneinin nkleer silah yasaklad fetvasna istinaden rann programnn bar olduunu kabul ettiklerini belirten Erdoan, bu durumu ABD Bakan Barack Obamaya da anlattn syledi. Tahrandaki grmelerde Altlar ile ran arasnda planlanan mzakerelerin 13 Nisanda stanbulda yaplmas hususu teyit edildi. Tahrandaki temaslarnn ardndan Erdoan, Mehede giderek Hamanei ile grt. Hamenei ile grmenin merkezinde Suriye vard. Her iki lider de bu lkedeki
17. Babakan Erdoan da 28-29 Martta ran ziyaretinde radar sistemi ile ilgili olarak kontroln Trkiyede olduunu belirtti ve NATOnun Trkiyenin koullarna uymamas durumunda sistemin kaldrlmasn isteyebileceini syledi.

106

3. DI POLTKA

gelimelerden rahatszln dile getirdi ve sorunun zm iin birlikte adm atlmas ynnde gr bildirdi. Ancak bu grmede iki lkenin fakllklar bir kez daha ortaya kt; Hamenei, Siyonizme kar duruu nedeniyle Suriyeyi desteklemeye devam edeceklerini, bu lkenin i ilerine karlmasna kar olduklarn ve Esedn reformlarna destek vereceklerini belirtirken Erdoan, Eseda gvenilemeyeceini ve onun iktidardan ekilmesi gerektiini syledi. Trkiye ile ran arasnda Suriyedeki gelimeler hakknda gr ayrlklarndan dolay 1 Nisanda stanbulda toplanan Suriye Halknn Dostlar Konferansna ran davet edilmedi. ran Meclis D likiler Komisyonu Bakan Alaaddin Burucerdinin, Trkiyenin Suriye politikas nedeniyle nkleer mzakerelere ev sahiplii yapmasnn uygun olmadn sylemesi hkmetin ok sert tepkisine neden oldu. Babakan Erdoan, randan gelen bu tr tepkileri ipe un sermek olarak deerlendirdi ve ran makamlarnn drst davranmas gerektiini syledi. Suriye zerinden Ankara ile Tahran arasnda ortaya kan bu gerilim ilk deildi. Ocak aynn ikinci haftasnda Trkiye, Suriyeye silah vb. malzeme tadndan phelendii 5 ran TIRna yklerini incelemek zere el koymutu. ubat ay ierisinde de Babakan Yardmcs Blent Arn, Suriye askeri birliklerinin kandil gecesinde Humus kentinde dzenledikleri youn saldr karsnda ran kaytsz kalmakla itham etmiti. Buna karlk ran Dileri Bakanl Szcs Mihmanperest, Trkiyenin Suriyede yanl hesap iinde olduunu sylemiti. ran Genel Kurmay Bakan Hasan Firuzabadinin 7 Austosta Trkiyeyi (Suudi Arabistan ve Katar ile birlikte) Suriyede Byk eytann sava planlarna yardmc olmakla sulamas ve bu temelde hareket etmeye devam ederlerse bir sonraki seferde sra Trkiye ve dier lkelere gelecektir eklindeki demeci Trkiyede bir tehdit olarak algland. Firuzabadiye tepki Trkiyeden en st dzeyden, Babakan Erdoandan geldi. Dnyada yannda kimsenin kalmad bir dnemde Trkiyenin rana destek olduunu hatrlatan Erdoan, ran ynetiminin kendisini hesaba ekmesi gerektiini syledi. Karlkl sulamalar devam ederken rann, 31 Austosta Tahranda toplanacak olan Balantsz lkeler Zirvesinin gvenliini gereke gstererek iki lke arasnda umuma mahsus pasaport sahiplerine vize muafiyetini 5-31 Austos tarihleri arasnda askya almas, Trkiye ile ran arasndaki gerginliin bir yansmas olarak deerlendirildi. Suriyedeki gelimeler Trkiye ile ran arasnda sadece gerilime neden olmad, yer yer ibirliine de sahne oldu. zgr Suriye Ordusu tarafndan Suriyede karlan 11 ranl 6 ubatta Trkiyenin arabuluculuu ile serbest brakld. Mart aynda yine Suriyede karlan iki Trk gazeteci, Adem zkse ile Hamit Cokun, rann giriimleriyle Tahrana gtrldler ve 12 Maysta serbest kaldlar. Ayn zamanda, yine Suriyede karlan iki ranl serbest braklarak Hataya gtrld. 22 Haziranda Trk keif uann drlmesi nedeniyle Trkiye ile Suriye arasnda balayan kriz zerine Salihi, Davutolu ile grerek itidalli olunmasn istedi. Keza ran, 3 Ekimde Suriye snrndaki Akakaleye top mermilerinin dmesiyle alevlenen Trkiye-Suriye krizinde yine taraflara itidalli olunmas arsnda bulundu.

107

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Trkiyenin nclk ettii ama ran davet etmedii Suriye Halknn Dostlar Konferansna karlk ran tarafndan 9 Austosta Tahranda 29 lkenin temsilcisinin katld ama Trkiyenin davet edilmedii bir Suriye istiare konferans dzenlendi. 17 Eyllde ise Msr Cumhurbakan Muhammed Mursinin nerisiyle Kahirede Trkiye, ran ve Msr Dileri Bakanlarn ayn masada buluturan bir toplant yapld. Bu toplantya davetli olduu halde Suudi Arabistan temsilci gndermedi.18 ki lke arasndaki ilikiler Suriye zerinden inili kl ekilde seyrederken ran ile Altlar arasnda 2012 ylndaki ilk mzakereler 13 Nisanda stanbulda yapld. Altlar AB D Politika Komiseri Catherine Ahston, ran Milli Gvenlik Konseyi Sekreteri Said Celilinin temsil ettii bu grme, taraflar arasnda bir yl nce yine stanbulda yaplan toplantdan sonraki ilk grme oldu. Taraflarn yapc ve yararl bulduu mzakerelerin daha sonra Badat ve Moskovada devam ettirilmesine karar verildi. stanbul, 3-4 Temmuzda da taraflar arasnda teknik grmelere ev sahiplii yapt. Ancak bu mzakere srecinden kayda deer sonular alnamad. Bir nceki ylda 15 milyar dolar aan Trkiye-ran ticaret ilikileri 2012 ylnda da olumlu seyrine devam etti. Fakat giderek arlaan Amerikan ve AB yaptrmlar Trk-ran ekonomik ilikilerini zora soktu. Bu nedenle iki lke arasndaki ticaret bavul ticaretine kaymaya balad ve Trkiyeden rana yaplan altn ihracat arpc bir ekilde artt. 2011de Trkiyenin rana yapt toplam ihracatn deeri 3,5 milyar dolar civarnda iken 2012 ylnn daha ilk be aynda rana yaplan altn ihracat 4 milyar dolar at. Bu gelime Trkiyenin randan ald petrol ve doalgazn cretlerini altn olarak dedii eklinde speklasyonlara yol at. Bu iddialar yalanlayan Enerji Bakan Taner Yldz, anlamalar gerei Tpran Trk liras ile BOTAn ise Amerikan dolar ile deme yaptn belirtti. ki lke arasndaki gvenlik ibirlii 2012 ylnda sekteye urad. Haziran aynda Ankarada yaplmas planlanan Yksek Gvenlik Komisyonu toplants ran heyetinin gelmemesi nedeniyle gerekletirilemedi. Yaz aylarnda PKK saldrlarndaki art baz evrelerde ran ve Suriyenin bu rgt Trkiyeye kar desteklemeye balamasna isnat edildi. Gvenlik ibirliinin sekteye urad iddias Babakan Yardmcs Arn tarafndan da dolayl bir ekilde doruland. Arn, TemmuzAustos aylarnda emdinlide iddetli atmalardan sonra yapt aklamada, buradaki olaylar Kuzey Iraktan deil ran tarafndan szan terristlerin gerekletirdiini ifade etti. Bu konu ile ilgili Trk basnnda yer alan haberlerde iki lke arasndaki istihbarat ibirliinin bozulduu, ran gizli servisinin emdinliye szan PKKllar Trk makamlarna bildirmedii ileri srld. Trkiye-ran ilikilerinde gerginlik algsn glendiren bir baka gelime de casus krizi oldu. ncelikle ubat balarnda bir grup Devrim Muhafznn
18. ran Cumhurbakan Birinci Yardmcs Muhammed Rza Rahimi, 5 Ekimde Ankara ziyaretinde bylece ortaya kan l mekanizmaya Irak ile Balantszlar Grubu adna Venezellann katlmasn nerdiklerini syledi.

108

3. DI POLTKA

Trkiyeye girerek trl eylemler planlad istihbarat basnda yer ald. Bu haberlerin ranl askeri yetkililer ile eski Devrim Muhafzlar Komutan ve halihazrda Hamaneinin askeri danman olan Safevinin Trkiyeye ynelik eletirilerinden sonra ortaya kmas kamuoyundaki gerginlik algsn pekitirdi. Basnda yer alan haberlerde ranl bir ajann Diyarbakrda BDP mitingine katld ileri srld. Dier taraftan baz yabanc gazetelerde Hamaneinin Suriyeli muhalifleri destekleyen lkelere saldr emri verdii ve bu erevede Kuds Gcne bal bir grup ajann Trkiyede olduu iddia edildi. 19 Austos 2011de casusluk sulamasyla iki ranl ve bir Trkn yakalanmasyla balayan takip sreci devam etti ve nihayet Idr ve Kocaelide ran istihbarat rgt adna casusluk yaptklar gerekesiyle 28 Austosta 7 Trk vatanda tutukland. Sonu olarak Ankara ile Tahran arasndaki ilikiler, blgesel meseleler, gvenlik ibirliinin bozulmas ve Amerikan yaptrmlar nedeniyle soumaya devam etti, ama bu soukluk iki lke arasnda byk bir krize dnmedi. Yer yer st dzey yetkililerin karlkl sert aklamalarna ramen, iki lke hkmetleri siyasi dzeyde istiare mekanizmalarn ayakta tuttu ve sorunlar kontrol altna ald.

KRONOLOJ 4-5 Ocak 2012

TRKYE-RAN LKLER Dileri Bakan Ahmet Davutolu rana gerekletirdii alma ziyareti erevesinde Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad ve Cumhurbakan Birinci Yardmcs Muhammed Rza Rahimi ile grt Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, ABD ve ABnin ran yaptrmlar kapsamnda aldklar Petrol ambargosu karar bizim amzdan balayc deil dedi. Trkiye, Azerbaycan ve ran Dileri Bakanlar ikinci toplants Nahvanda dzenlendi. Adalet Bakan Sayn Sadullah Erginin rana gerekletirdii resmi ziyaret kapsamnda da Trkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanl ile ran slam Cumhuriyeti Adalet Bakanl Arasndaki Hukuki ve Adli Yardmlamaya Dair Mutabakat Muhtras imzaland. Babakan Tayyip Erdoan, Dileri Bakan Ahmet Davutolu, MT Mstear Hakan Fidan, Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Hulusi Akardan oluan heyetle temaslarda bulunmak zere rana gitti. slam birlii Tekilat 4. Olaanst Zirvesi dolaysyla Mekkede bulunan Cumhurbakan Abdullah Gl, ran Cumhurbakan Ahmedinejad ile grt. Grmede arlkl olarak Suriye meselesi ele alnd. Uygulanan petrol ambargosuna ramen Trkiyenin ihracat yapt lkeler iinde ran, 2 milyar 157 milyon dolar ile ihracat sralamasnda zirvede yer ald. ran Cumhurbakan 1. Yardmcs Muhammed Rza Rahimi Trkiyede temaslarda bulundu, ziyaret kapsamnda Cumhurbakan Abdullah Gl ve D leri Bakan Ahmet Davutolu ile grt. Ekonomik birlii Tekilatnn (ECO) 12. Zirvesi dolaysyla Azerbaycann bakenti Bakde bulunan Babakan Recep Tayyip Erdoan, , ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad ile Suriye arlkl bir grme gerekletirdi.

16 ubat 2012

7 Mart 2012 7-9 Mart 2012

28 Mart 2012

15 Austos 2012

1 Eyll 2012 4 -5 Ekim 2012

16 Ekim 2012

109

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.8

TRKYE-MISIR LKLER

25 Ocak 2010da balayan ve 11 Eyll 2011 tarihinde Mbarekin devrilmesiyle sona eren 18 gnlk halk isyannn ardndan Msr, demokratikleme ve sivilleme ynnde ciddi admlar atmtr. Parlamento ve Cumhurbakanl seimlerinde sandk bana giden Msr halk, 30 Haziran 2012 tarihinden bu yana seimle i bana gelen ilk sivil Cumhurbakan tarafndan ynetilmektedir. 25 Ocak Tahrir Devrimiyle birlikte Msrda balayan yeni srete, Mslman Kardelerin aday Muhammed Mursinin Cumhurbakanl seimlerini kazanmas, Trkiye - Msr ilikilerine yeni bir dnemin kaplarn at. Bu balamda iki lke arasnda nemli bir yardmlama rneinin yaknda hayata geirilecei resmi azlar tarafndan ifade edilmitir. Msr Cumhurbakan Mursinin Trkiye ziyareti ve AK Parti Kongresine katlm olmas, iki lke ilikilerinin kazand yeni ivmenin nemli bir gstergesi olarak alglanmtr. Msr halk isyan esnasnda Tahrir Meydannda 2 ubat 2011 tarihinde gerekletirilen ilk milyonluk miting esnasnda Babakan Recep Tayyip Erdoann Mbareke ekilme arsnda bulunmas, Msrdaki devrim ve deiime Trkiye ynetiminden byk bir destek olarak yorumlanmtr. Msr halk, devrimden sonra gerekletirilen ilk effaf ve demokratik seimlerde, yllardan beri rejimlerin basksna maruz kalan Mslman Kardeler ve Selefi hareketler gibi slami akmlar destekledi. Parlamento seimlerinde slami hareketler yzde 70e yakn oy ald. Ancak Cumhurbakanl seimlerine gelindiinde aradan geen bir buuk yllk zaman diliminde, ortaya konan siyasi manevralar nedeniyle devrim doal olarak ypratld. Trk d politikas kurmaylar, ite byle toplumsal istikrarszlklarn yaand bir ortamda, Ortadounun en nemli lkelerinden Msra byk bir destek vermitir. Devrimden ok ksa bir sre sonra, Msrda ciddi gvenlik zaafiyetinin yaand ve gvenlik glerinin grev yerlerine dnemedii bir kaos ortamnda, Cumhurbakanl dzeyinde bu lkeye ilk resmi ziyaretin de Trkiye tarafndan gerekletirildii unutulmamaldr. Cumhurbakan Abdullah Gl, Yeni Msrda yapt bir aklamada, ziyareti aile ii olarak nitelendirmekteydi. Cumhurbakan Mursinin AK Parti Kongresindeki konumasnda Cumhurbakan Gln bu gezisine deinmesi son derece anlamlyd. Mursinin Trkiye ziyareti ve zellikle de Ankarada yapt konuma, Arap dnyas tarafndan yakndan takip edilmi, konuma Msr devlet televizyonlar, zel kanallar, el Cezira ve el Arabiya gibi gl haber kanallar tarafndan Trke tercmesiyle birlikte canl verilmitir. Msr kamuoyu bu srete Trkiye Msr ilikilerini derinlemesine ele alm ve deerlendirmitir. zellikle de Trkiyenin Msra yapaca 2 milyar dolarlk kredi yardm, tartmalarn merkezinde yer almtr. El Ahbar Gazetesi yazarlarndan Rda Mahmud, gezi ile ilgili makalesinde, Mursinin ziyaretinin iki lke ilikilerine yedi farkl faydasnn olduunu syleyerek, zellikle de Akdenizde gvenliin iki lke arasndaki yaknlama er-

110

3. DI POLTKA

evesinde daha da artacana19 iaret etmitir. Msrn Ortadouda Mbarek dneminde kaybettii mevziyi tekrar kazanmasnn uzun bir sre alabileceini ne sren Lbnanl yazar George Seman ise, Msrn Trkiye ile yeni dnemde daha iyi ilikiler gelitirmeyi hedeflediini20 iddia etmektedir.

3.8.1

Ekonomik ilikilerde yeni dnem

Son drt yldan bu yana balatlmas iin diplomatik ve teknik almalarn yapld Trkiye ile Msr arasndaki Ro-Ro ve karayolu transit tamacl konusunda nihayet sonu alnmtr. Mersin ve Port Said limanlar arasnda seferler fiilen balam bulunmaktadr. Suriyede yaanan atmalarn, Trkiyenin Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerine gei kapsn olumsuz etkilemesi, Msr alternatifini tekrar gndeme getirmiti. Trkiyenin stratejik projesi olarak da ifade edilen Trkiye Msr Akdeniz kprsnn, Trk TIRlarna sadece Krfez lkeleri ve Kuzey Afrikann deil, Orta ve Gney Afrikann da yollarn aaca ngrlmektedir.

3.8.2

Trk Msr ran geni

Yllardan beri blge iin bahsedilen Trkiye, Msr, ran geni ilk kez Ortadounun en nemli problemini zmek iin toplanmay baarmtr. l zirve, Ortadoudaki baskn lkelerin blge sorunlarnn zmnde daha aktif rol oynamaya baladklar eklinde alglanmtr. Zirvenin yaplabilmi olmas bile haddizatnda nemli bir baar olarak alglanmaktadr. Ortadounun byk lkesinin dileri bakanlarnn Msr inisiyatifi erevesinde bir araya gelebilmesi, Msr Mursi ynetimi, Trkiye ve ran adna Ortadou problemlerine zm araylar bakmndan nemli bir adm olarak nitelendirilmektedir. Suriye l zirvesi, blge lkelerinin sorunlarnn yine blgedeki aktif lkeler tarafndan zlmesi adna atlm ileri doru bir adm olarak alglanm ve Krfez lkeleri dndaki halklar ve ynetimler tarafndan desteklenmitir.

19. Bkz. http://www.masress.com/elakhbar/186437 20. Bkz. http://alhayat.com/OpinionsDetails/439988

111

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.9

TRKYE-TUNUS LKLER

Tunus souk sava yllarn da iermek zere, Arap dnyasnda, Arap Bahar ncesi dnemde, Trkiyenin uzun yllar boyunca en iyi ilikilere sahip olduu lkeler arasndadr. Trkiye-Tunus ikili ilikileri tarihi ve kltrel faktrler zerine kurulan iyi ilikiler temelinde srdrlegelmitir. Tunusun asr aan Osmanl mparatorluu idaresi altnda olduu dnemi olumsuz deerlendirmeyen yaklam, Trkiye ile olan ilikilerinde yapc bir rol oynamtr. Tunus, bamsz bir lke olarak milletleraras arenada yer almaya balad 1956 ylndan sonra Cumhuriyet Trkiyesini pek ok ynden rnek alan bir lke olmutur. Bu durum iki lke arasndaki ilikilerin olumlu ynde geliimine katk salayan unsurlardandr. Arap Bahar sonras dnemin farkl blgesel ve kresel konjonktrnde bu rnek alma ok daha farkl bir dzleme tanm ve iki lke arasndaki ilikiler 19562010 ncesiyle hi bir ekilde mukayese edilemeyecek ekilde ok daha farkl ve ileri bir boyut kazanmtr. 2012 yl iki lke arasndaki ibirlii ve diyalog mekanizmalarnn giderek daha fazla kurumsallatrlmas ve glendirilmesi yolunda atlm pek ok giriimlere ve faaliyetlere tank olmutur. ki lke arasnda bakanlar dzeyinde st dzey ziyaretlerin dzenli ve baka lkelerle olan ilikilere oranla daha youn bir ekilde gerekletirilmesinin yansra, siyasi partiler ve sivil toplum kurulular arasndaki dosta ilikiler de dahil olmak zere hemen her alanda dzenli ve salkl bir ekilde gelimitir. 2012 yl boyunca iki lke arasndaki ikili ilikilere gz atldnda, iki lke arasnda resmi bir grmenin yaplmad tek bir ay bile yoktur. Tunus Dileri Bakan Refik Abdsselam ilki Dileri Bakan Ahmet Davutolunun daveti zerine biri Ocak aynda olmak zere, yl iinde defa Trkiye ziyaretinde bulunmutur. Ayrca iki bakan 12 Austos 2012 tarihinde Ciddede bir araya gelerek bata ekonomik kalknma konularnda ibirlii olmak zere ikilli ilikileri ele almlardr. Tunus devriminin birinci yldnm kutlamalarna Cumhurbakan Abdullah Gl temsilen Babakan Yardmcs Beir Atalay katlmtr. 7-9 Mart 2012 tarihleri arasnda da Cumhurbakan Abdullah Gl, Tunus Cumhurbakan Munsif Marzukinin daveti zerine Tunus ziyaretinde bulunmutur. Ayn zamanda iktidardaki Nahda Partisinin Genel Bakan Raid Gannui birisi 30 Eyll 2012 tarihindeki Adalet ve Kalknma Partisinin kurultaynda konumac olmak zere eitli vesilelerle Trkiyede bulunmutur. Ayrca Ekim ay iinde SETA Vakf tarafndan Tunusta dzenlenen Ortadouda Yeni Toplumsal Szleme Aray: Tunus ve Trkiye Konferansna Tunus Babakan Hamadi Cebali, Dileri Bakan Abdsselam ve Nahda lideri Gannui de konumac olarak katlm ve her vesileyle dile getirdikleri Trkiyeden ilham aldklarna ve Trkiye ile dostlua her eyin stnde nem verdiklerine dair dncelerini ifade etmilerdir. ki lkenin iktidar partileri arasndaki bu yakn iliki Trkiye hkmetinin Tunustaki dier siyasi aktrleri ihmal etmesi pahasna olmam ve dier siyasi oluum ve sivil toplum yaplanmalar ile de yapc ilikilere girilmitir. Siyasi alandaki bu ya-

112

3. DI POLTKA

knlamann bir neticesi olarak 26 Nisan Gvenlik ve birlii Anlamas Trkiye - Tunus ileri Bakanlar tarafndan imzalanmtr. Bunun yansra karlkl ziyaretler de artarak devam etmitir. Trk taraf adna Kalknma Bakan Cevdet Ylmaz 16 Temmuz 2012 tarihinde Tunusa resmi bir ziyarette bulunmutur. Bakan Ylmazn ziyareti esnasnda iki lke arasnda Trkiye-Tunus Kalknma Program Anlamasnn imzalanmas kararlatrlmtr. Ayrca 11 Eyll 2012 tarihinde, Trk birlii ve Koordinasyon Ajans (TKA) Bakan Yardmcs ve Tunus AB yesi lkelerle likiler Direktr tarafndan Trkiye ile Tunus arasnda Teknik ibirlii ve Kalknma Anlamas imzalanmtr. Tunus Blgesel Kalknma ve Planlama Bakan Cemaleddin Garbi de Trkiyeyi eitli temaslarda bulunarak ziyaret etmitir. Garbi ile Orman ve Su leri Bakan Veysel Erolu arasndaki grmeler neticesinde, Tunusun kuzeyinde yer alan Macerda Nehri taknlarnn nlenmesi amacyla Trkiye tarafndan bir baraj ina edilmesi kararna varlmtr. Yaklak maliyeti 97 milyon ABD dolar olan Melleque Amont Barajnn inasna ksa zaman iinde balanaca Bakan Erolu tarafndan aklanmtr. Ancak iki lke arasnda ekonomik ve kalknma ibirlii abalarnn younluuna ramen 2012 ylnda, Eyll ay itibariyle, bir nceki yla gre kk bir azalma grlmtr. Tunusa ihracatta 24 milyon, Tunustan ithalatta ise 44 milyon dolarlk azalma kaydedilmitir.21 Dier yandan Tunus ve Trkiye arasnda turizm, kltr ve eitim alanlarnda da ibirlii hzla gelimektedir. Kltr ve Turizm Bakan Erturul Gnayn 16-17 Nisan 2012 tarihleri arasndaki Tunus ziyareti esnasnda Tunus-Trk Ortak Turizm Komisyonu 9. Oturum Toplant Tutanagn ve Kltr Anlamas Deiim Protokoln imzalad. ki lke arasnda turizmin gelimesi iin resmi ve zel kurum ve kurulular arasnda eitli toplantlar ve grmeler dzenlendi. Tunusun iinde olduu ekonomik skntya ramen; geen yldan bu yla, Eyll ay itibariyle gelen turist saysnda yaklak 18 bin kiilik art oldu.22 ki lke arasndaki iyi ilikilerin en grnr iaretlerinden biri de 5 Haziran 2012 Tunus Milli Eitim Bakan Abdllatif Ubeyd tarafndan aklanan Trkenin 2012-2013 akademik ylnda Tunusta semeli ders olarak okutulacann aklanmasdr. Bu durum Trkiyeye kar hissedilen siyasi yaknln yansra, Tunusta Trk dili, sanat, mzii ve son zamanlarda Trk dizileri olmak zere, genelde Trk kltrne kar yakn bir ilgi gsterilmesinin de bir neticesidir.

21. http://www.ekonomi.gov.tr/index.cfm?sayfa=7155BE01-D8D3-8566-45208351967592CF 22. http://www.tcmb.gov.tr/odemedenge/tablo11.pdf

113

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

3.10

TRKYE-LBYA LKLER

Arap Bahar srecinin serbest seimlerinin yapld ve demokratik hkmetin greve balad nc lkesi olan Libya ile Trkiye arasndaki ilikiler, Tunusla olan ilikilere benzer ekilde 2012 ylnda byk bir gelime gstermitir. Devrim srecinde Trkiyenin Libya halkna koulsuz destei sebebiyle Libya halk Trkiyeye ve Trk halkna mteekkir olduunu her frsatta ifade etmektedir. 2011 ylnn Eyll aynda Babakan Recep T. Erdogann alt bakanla birlikte Libyaya yaptklar ve drt farkl ehirde yrttkleri ziyaretlerde Libya halknn gsterdii tevecch 7 Temmuz 2012 tarihindeki Libya Milli Kongre seimlerini izlemek zere giden 14 kiilik Trk heyetince de farkl ehirde yakndan gzlemlenmitir. Bu ilginin neticesidir ki, Trkiye Trablus Bykelilii Misrata ehrinde yeni bir konsolosluk amak iin almalara balam ve Yunus Emre Enstitsn amak iin de bakentte uygun bir bina aranmaya balanmtr. Trkiyenin Libya Bykelisi Ali Kemal Aydna gre eitli kamuoyu yoklamalar da Libyada Trkiyeye ynelik algnn ok olumlu olduunu, hatta olumlu algnn Arap lkeleri arasnda en yksek olduu lkelerden birinin Libya olduunu gstermektedir.23 Libya halknn Trkiyeye kar olan tevecch, her kesimden Libya siyasetileri arasnda da gzlemlenmektedir. Libya Tunusa gre istikrarsz bir grnm arzetmesine ramen, 2012 ylnda iki lke arasndaki gelimelere baknca bunu gzlemlemek mmkndr. 2012 ylnda seimlerini ancak Temmuzda yapabilmi ve yeni kabinesini ancak Kasm aynda oluturmu olan Libya ile Trkiye arasnda karlkl ziyaretler haliyle Tunustaki kadar hareketlilik arzetmese de yakn ve youn ilikilerin varln inkar etmek imkanszdr. 25 ubat 2012 tarihinde Libya Babakan Dr. Abdurrahim El Keib, Babakan Erdoann davetlisi olarak bakanlardan oluan bir heyetle Trkiyeyi ziyaret etmitir. Ziyareti esnasnda yukarda ifade ettiimiz dorultuda Trkiye hakkndaki kanaatlerini dile getirmi, Libya ve Trkiyenin birbirlerinden koparlmaz balarla birbirlerine bal olduklarn sylemi, pek ok Libyal ailenin Trk kkenli olduklarn ve Trkiyeyi bir model olarak grdklerini belirtmitir. Kaddafi dneminden kalan gl kurumsal yaplar olmad iin Libyann bu kurumsallamann olumas iin Trkiyenin tecrbelerinden istifade etme ihtiyac olduunu ifade etmitir. Bu erevede 2 Nisan 2012 tarihinde Trkiye ile Libya Gei Hkmeti arasnda Libya Ulusal Polisinin Eitimine ve Kapasite Gelitirmesine likin birlii Konulu Mutabakat Muhtras imzalanmtr. Yeni dnemde kurumlarn yaplanmas anlamnda destek vermeyi amalayan bu anlama dahilinde Libya polis tekilatnn yaplandrlmas srecine de Trkiye destekte bulunmaktadr. ki lke arasnda ilikilerin gelitirilmesi ynnde almalar devrim sonrasnda hzlanarak devam etmitir. Bu kapsamda 19-20 Nisan 2012 tarihinde Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlnn ev sahipliinde stanbulda Dnya Enerji Liderleri
23. Libya Bykelisi Ali Kemal Aydn: Libyallar devrime sahip ktklarn gsterdiler, Yenitrkiye.org, 31 Austos 2012, http://bit.ly/XUayNn

114

3. DI POLTKA

Zirvesi dzenlenmi ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Taner Yldz, Libya Petrol ve Gaz Bakan Abdurrahman Bin Yizza ve Libya Elektrik Bakan El Barasi ile grmeler gerekletirmitir. Ayrca 3-4 Haziran 2012 tarihinde Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakan Nihat Ergn bakanlnda, sanayici ve iadamlarndan oluan yaklak 100 kiilik bir heyet Libyann Bingazi ehrinde gerekletirilen Libyann Yeniden Yaplandrlmas ana temal 2.Trk-Arap Sanayi birlii Konferansna katlmtr. Ayrca iki lke arasnda przl konulardan biri olan Trk irketlerinin malvarlklarna el konulmas sorunu da tatmin edici bir ekilde almtr. ki lke arasndaki d ticaret de Ocak-Eyll aras rakamlarna gre, 2011 ile 2012 arasnda byk art gstermitir. 2011de 500 milyon dolar civarnda olan ihracat yaklak 1,5 milyar dolara ykselmi, buna karlk ithalat da 132 milyon dolardan 235 milyon dolara ykselmitir. Ocak-Eyll 2011 arasnda 21 bin civarnda olan Trkiyeyi ziyaret eden Libyal says da 2012 ylnn ayn dneminde yaklak 121 bine ykselmitir.24

KRONOLOJ 10-11 Ocak 2012

TRKYE-LBYA-TUNUS-MISIR LKLER Tunus Dileri Bakan, Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolunun daveti zerine Cumhurbakan Sayn Abdullah Gl ve Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoan Trkiyede ziyaret etti. Babakan Yardmcs Sayn Beir Atay, Cumhurbakan Sayn Abdullah Gl temsilen Yasemin Devriminin birinci yl kutlamalarna katlmak zere Tunusu ziyaret etti ve ziyareti srasnda siyasi liderler ile de grt. Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolu, Tunusta dzenlenen Suriye Halknn Dostlar Grubu Toplantsna katld. Libya Babakan Dr. Abdurrahim El Keib, Babakan Sayn Recep Tayyip Erdoann davetlisi olarak Bakanlardan oluan bir heyetle lkemizi ziyaret etmitir. Tunus Blgesel Kalknma ve Planlama Bakan Cemaleddin Garbi resmi grmelerde bulunmak zere Trkiyeye geldi. Cumhurbakan Sayn Abdullah Gl, Tunus Cumhurbakan Munsif Merzukinin daveti zerine Tunusa resmi bir ziyaret gerekletirdi Libya halk kahraman mer Muhtarn olu Muhammed mer Muhtar Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolu tarafndan kabul edildi. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlnn ev sahipliinde stanbulda dzenlenen Dnya Enerji Liderleri Zirvesinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Sayn Taner Yldz, Libya Petrol ve Gaz Bakan Abdurrahman Bin Yizza ve Libya Elektrik Bakan El Barasi ile grmeler gerekletirdi. Libya Ulusal Merkez Partisi Genel Bakan Ali Tarhuni beraberinde bir heyetle lkemizi ziyaret etti. Ziyaret srasnda Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolu tarafndan da kabul edildi. Gvenlik ve birlii Anlamas Trkiye ve Tunus ileri Bakanlar tarafndan imzaland. Msr Trkiyede gerekleen Akdeniz Parlamenterler Asamblesi (Akdeniz PA) zel alma Grubu Toplantsna katld.

13-15 Ocak 2012

24 ubat 2012 25 ubat 2012 1-2 Mart 2012 7-9 Mart 2012 17 Nisan 2012 19-20 Nisan 2012

20-25 Nisan 2012

26 Nisan 2012 29-30 Nisan 2012

24. http://www.tcmb.gov.tr/odemedenge/tablo11.pdf

115

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

KRONOLOJ 3-4 Haziran 2012

TRKYE-LBYA-TUNUS-MISIR LKLER Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakan Sayn Nihat Ergn bakanlnda, sanayici ve iadamlarndan oluan yaklak 100 kiilik bir heyet Libyann Bingazi ehrinde gerekletirilen Libyann Yeniden Yaplandrlmas ana temal 2.Trk-Arap Sanayi birlii Konferansna katld. Tunus Milli Eitim Bakan Abdullatif Ubeyd, bir okul ziyareti srasnda yapt aklamada Trkenin nmzdeki eitim dneminden itibarenTunusliselerinde semeli ders olarak okutulacan aklad. Msr bakan dzeyinde Terrizmle Mcadele Kresel Forumunun (TMKF) Bakanlar Oturumu ile 2. Koordinasyon Komitesi Toplantsna katld. Ekonomi Bakan Sayn Zafer alayan Libya ziyaretinde Libya Gei Hkmeti Bakan Abdurrahim El Keib ve Libya Ekonomi bakan Ahmed El Kosli ile bir araya geldi. Dileri Bakan Sayn Ahmet Davutolu Msra resmi bir ziyaret gerekletirdi. Sayn Bakan ziyaret kapsamnda Msr Cumhurbakan Mohamed Mursi ve Dileri Bakan Kamel Amr ile grt. Mili Eitim Bakan Sayn mer Diner ve Libya Eitim ve retim Bakan Sleyman Ali El Salihi Trkiyede bir grme gerekletirdiler. Grme sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti ile Libya Hkmeti Arasnda Eitim Alannda birlii Anlamas imzaland. Kalknma Bakan Cevdet Ylmaz, resmi temaslarda bulunmak zere Tunusa gitti. Trkiye-Tunus Kalknma Program Anlamasnn imzalanmas kararlatrld. Msr Cumhurbakan Mohamed Mursi Trkiyeye bir ziyaret gerekletirdi. Tunustaki koalisyon hkmetinin byk orta Nahda Hareketi Partisinin lideri Raid Gannui, izlemek iin geldii AK Parti 4. Olaan Byk Kongresinde konuma yapt. Trkiye ve Msr arasnda 2012 Dostluk denizi tatbikat korsanlkla mcadele, itfaiye ve deniz yakt alanlarnda almak iin balad. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ve Tunus Cumhuriyeti Hkmeti Arasnda Teknik birlii ve Kalknma Anlamas imzaland. Trkiyeden destek amal gnderilen 14 kiilik heyet Libya Ulusal Kongre seimlerine ulusal gzlemci olarak katld. Babakan Erdoan beraberinde kalabalk bir heyetle Msra resmi ziyarette bulundu.

5 Haziran 2012

7-8 Haziran 2012 10 Haziran 2012

2-3 Temmuz 2012

4 Temmuz 2012

16 Temmuz 2012 30 Eyll 2012

7 Ekim 2012 11 Ekim 2012 23 Ekim 2012 17 Kasm 2012

116

3. DI POLTKA

3.11

TRKYE-KRFEZ LKELER LKLER

Trkiye ve Krfez lkeleri arasndaki ilikiler Arap isyanlar ncesinde daha ok ekonomik merkezli geliirken Arap isyanlaryla birlikte taraflar arasnda siyasal gelimeler de hz kazanmaya balamtr. Souk savan sona ermesi, 11 Eyll saldrlar sonrasnda Amerikann deien blge politikas ve son olarak da Arap isyanlar, Krfez lkelerini i ve d politikalarn yeniden yaplandrmaya zorlamtr. Blgeye entegrasyonunu artrmaya balayan Krfez lkeleri iin Trkiye, son dnemde gerekletirdii ekonomik byme, istikrar ve blge siyasetinde artan etkisiyle ekici hale gelmitir. Son dnemde Trkiye ile bata Suudi Arabistan ve Katar olmak zere Krfez lkeleri arasnda yaplan st dzey ziyaretlerin artmas, ilikilerin gelimeye baladnn nemli gstergelerindendir. 28 Ocakta Trkiye - Krfez birlii Konseyi (KK) 4. Yksek Dzeyli Stratejik Diyalog Dileri Bakanlar Toplants stanbulda gerekletirilmitir. Dileri Bakan Ahmet Davutolu toplantnn al konumasnda Trkiye ve KK olarak Ortadou blgesinin bir bar, refah ve istikrar havzas haline dnmesi iin birlikte almaya kararlyz. Bu ynde atlacak admlar birlikte koordine edeceiz. diyerek lkeler arasnda kurulan stratejik diyalog mekanizmasnn nemine vurgu yapmtr. Konumasnn devamnda Bakan Davutolu Eminim, nmzdeki dnemde bu mekanizma gerek kresel ekonomik krize gerekse blgemizde yaanan siyasal kriz ve deiime pozitif ynde byk katklar yapacaktr. nmzdeki meydan okumalar ok byk ancak bizim potansiyelimiz de byk. KK ve Trkiye, birlikte ok byk bir potansiyeli blgenin huzuru, istikrar, bar iin sunmaya hazrdr. szleriyle ilikilerin imknlarn belirtirken kapsam ve derinliinin artrlmasna da iaret etmitir.25 Toplantnn ardndan yaynlanan 38 maddelik ortak aklamada Trkiye ile KK yesi lkeler arasnda ilikilerin bata ekonomik ve siyasi olmak zere her alanda glendirilmesi ve eitlendirilmesine vurgu yaplmtr. zellikle eitim alannda renci deiim programlarn gelitirmek, akademik ve bilimsel ibirliini tevik etmek ve Trke ve Arapa retim faaliyetlerini hzlandrmak maddesi, ilikilerin derinletirilmesine iaret eden karar olmutur.26 kili ilikileri gelitirme admlarnn yan sra 2012de Trkiye ve KK lkeleri arasndaki en nemli siyasi gndem Suriye krizi ve Esed rejiminin meruiyetini kaybetmesiyle beraber Suriye muhalefetinin desteklenmesi olmutur. Suriye krizine zm bulmak amacyla taraflar arasnda st dzey grmeler yl boyunca srm ve istiare halinde kalnmtr. Bu dorultuda Babakan Recep Tayyip Erdoan 13 Nisanda Riyada giderek Suudi Kral Abdullah ile Suriyedeki durum ve blgesel gelimeler zerine grme yapmtr. Grmelerde taraflar

25. Davutolu: Potansiyelimizi blgenin bar iin sunmaya hazrz, Zaman, 28 Ocak 2012. 26. Joint Statement Turkey-GCC High Level Strategic Dialogue 4th Joint Ministerial Meeting, T.C. Dileri Bakanl, 28 Ocak 2012.

117

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Suriyedeki dnmn halkn talepleri dorultusunda gereklemesinden yana olduklarn dile getirmilerdir.27 Babakan Erdoann, Suriye kriziyle ilgili bir dier temas 21 Nisanda Dohada dzenlenen 13. Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferansna katlm srasnda gereklemitir.28 Babakan Erdoann Katar Babakan ve Dileri Bakan eyh Hamad bin Casim bin Cabir El Sani ile yapt grmeye Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile MT Mstear Hakan Fidann da katlmas, taraflarn ikili ilikilerin gelitirilmesinin yan sra blgede siyasi deiim ve dnm sreciyle ilgili istiare iinde hareket ettiklerinin gstergesi saylmtr. Nitekim Babakan Erdoann Katar ile e gdm halinde ve istiare iinde hareket etmeye nem atfediyoruz ifadesi29 de Trkiye ile Katar arasnda son dnemlerde uluslararas camiadaki siyasi dayanmann arttnn bir ifadesi kabul edilmitir. 12 Austosta slam birlii Tekilatn toplant iin gittii Ciddede Dileri Bakan Davutolunun KK Dileri Bakanlar toplantsnda gndeme getirdii konu yine Suriye olmutur.30 Yine Suriye kriziyle ilgili olarak Dileri Bakan Davutolu, Suriye muhalefetinin yeniden ekillendirildii Dohadaki toplantya katlmak zere 8 Kasmda Katara gitmi ve Katar Babakan ve Dileri Bakan ile ikili bir grme gerekletirmitir.31 2012de Trkiye ve KK arasndaki siyasi ilikiler bata Suriye krizi olmak zere blge gndemi etrafnda ekillenirken, ticaret ve ekonomik yatrmlar ayrca analiz edilmeyi gerektirmektedir. Taraflar arasndaki ticaret hacmi 2002 ylnda yaklak olarak 1,5 milyar dolarken 10 ylda 11,9 milyar dolara ykselmi, ay srede Krfez lkelerinden Trkiyeye yaklak 30 milyar dolarlk dorudan sermaye yatrm gelmitir. Bu artn en nemli sebeplerinden birisi olarak Batl lkelerin 2008 kresel finansal krizinden k yollar ararken, Krfez lkeleri meneli Arap sermayesinin Bat lkelerinin Trkiyedeki yatrm boluunu doldurduunu ileri srmek mmkndr. Trkiyenin, nmzdeki yllarda Krfez fonlarndan 30 milyar dolar sermaye daha ekebilecei, bu fonlarn zellikle bayndrlk, enerji, salk, gayrimenkul, sanayi ve altyap sektrlerindeki yatrmlarda kullanlaca ifade edilmektedir. Toplam deeri 2,5 trilyon dolar bulan Krfez fonlarnn yurtd yatrmlar 1,8 trilyon dolardan fazla olduu dikkate alndnda bu miktarn ok kk olduunu belirtmek gerekmektedir.32 Fakat yine de Katarda, 2022 FIFA Dnya Kupasnn da yaplacak olmasnn etkisiyle, ina edilecek yeni metro, yeralt istasyonu, demiryolu, stadyum, AVM frsatlarna Trk mteahhitlerin ilgisinin artmas, baz Trk firmalarnn Katardaki byk yatrmlarn ihalelerini

27. Riyadda gndem Suriye, AA, 13 Nisan 2012. 28. Trkiye mucizesini anlatacak, Sabah, 21 Nisan 2012. 29. Babakan Erdoan, Katara gitti, T24, 19 Nisan 2012. 30. Dileri Bakan Davutolu Ciddede, Hrriyet, 12 Austos 2012. 31. Dileri Bakan Davutolu Katarda, Dnya Blteni, 8 Kasm 2012. 32. Krfezden 30 milyar dolar geldi, NTVMSNBC, 6 ubat 2012.

118

3. DI POLTKA

almak iin yeterlilik belgesi almalar33 ve 2012 ylnn ilk alt aynda Arap lkelerinden Trkiyeye gelen turistlerin saysnda yaklak %71lik bir art olmas, ykseli trendinin devam edeceine iaret etmektedir. Trkiye ve KK arasndaki potansiyeli kullanma ve mevcut i sahalarn geniletme adna nemli ziyaretler gereklemitir. Cumhurbakan Abdullah Gl, 29 Ocak-1ubat tarihleri arasnda bakanlardan Ahmet Davutolu ve Mehmet imek, Trkiyenin BAE bykelisi Vural Altay ve baz milletvekilleriyle BAEye bir ziyaret gerekletirmitir. 15 yl aradan sonra Trkiyeden BAEye cumhurbakan dzeyinde gerekletirilen ilk ziyaret srasnda BAE yetkilileri Trkiye ile ilikilerinde byk bir sray beklediklerini ifade etmilerdir.34 Ziyaret, Trkiyenin BAEnin petrol d ticaretinin bymesinde nemli bir rol araynda olduu yorumlarna kap am ve Cumhurbakan Gln Trkiye-BAE Forumunda iki lkenin geici ortaklklar yerine stratejik, byk ortaklklar kurmas gerektiini ifade etmesi bu yorumu kuvvetlendirmitir.35 Ticaret hacmini geniletme adna kararlarn alnd Trkiye-Krfez birlii Konseyi 1. Forumu 6-7 ubat tarihlerinde stanbulda dzenlenmitir. Forumun al konumasnda Babakan Yardmcs Ali Babacan Forum, ekonomik ve ticari balar adna bir mihenk ta olacaktr Bu tr organizasyonlarn en ksa srede somut neticeler vermesi kukusuz son derece nemli olacak szleriyle beklentilerini dile getirmitir.36 Ali Babacan karlkl ticaret hacminin daha da artmas iin Serbest Ticaret Anlamasnn en ksa srede imzalanmas gerektiini belirtirken Ekonomi Bakan Zafer alayan da Trkiye-Krfez birlii Konseyine ye 7 lke arasnda vizelerin karlkl olarak kaldrlmas arsnda bulunmutur.37 Trkiye-KK ilikilerinde ticaret hacminin genilemesinin ve ticari ilikilerin gelimesinin, taraflar arasndaki siyasi ve sosyal ilikilerin de kapsamnn genilemesine katk yaptn ve bunun nmzdeki dnemde de artan bir hzla devam edeceini sylemek mmkndr.

33. 40 milyar dolarlk metroya Trkler talip, Milliyet, 19 Nisan 2012. 34. UAE seeks big leap in Turkey ties, Gulf News, 31 Ocak 2012. 35. Trk-BAE Forumu Dubaide gerekletirildi, TOBB, 31 Ocak 2012. 36. Babacan, Trkiye-Krfez birlii Konseyi 1. Forumunda konutu, Zaman, 7 ubat 2012. 37. Minister calls on Gulf countries to lift visa with Turkey, World Bulletin, 7 ubat 2012.

119

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

KRONOLOJ 26- 28 Ocak 2012 29 Ocak 1-ubat 2012 2 ubat 2012 6-7 ubat 2012 27-28 ubat 2012

TRKYE-KRFEZ LKLER Trkiye KK Yksek Dzeyli Stratejik Diyalog 4. Dileri Bakanlar Toplants stanbulda gerekletirildi. Cumhurbakan Abdullah Gl Birleik Arap Emirliklerine bir ziyaret gerekletirdi ve Trkiye-BAE Forumuna katld. Kuveytte parlamento seimleri yapld. 50 sandalyeli parlamentonun 34 sandalyesini slamclar ve liberallerden oluan muhalifler kazand. Trkiye-Krfez birlii Konseyi 1. Forumu stanbulda dzenlendi. Abu Dhabi Veliaht Prensi ve Birleik Arap Emirlikleri Bakomutan Yardmcs eyh Muhammed Bin Zayed Al Nahyan, Babakan Recep Tayyip Erdoann daveti zerine Trkiyeye bir ziyaret gerekletirdi. Babakan Recep Tayyip Erdoan Riyada bir ziyaret gerekletirdi ve Suudi Kral Abdullah ile grt. Babakan Recep Tayyip Erdoan Dohada dzenlenen 13. Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferansna katld. Erat Hrmzl, Suudi Arabistanda yeni atanan Suudi Savunma Bakan ile savunma sanayi konusunda temaslarda bulundu. Trkiye ile Suudi Arabistan arasnda askeri eitim ibirlii anlamas imzaland. Anlama erevesinde Suudi askerler Trkiyedeki askeri okullarda eitim alabilecek. Prens Selman bin Abdlaziz, Nayif bin Abdulaziz el-Suudun lm zerine Prens Nayif veliaht prens olarak atand. Dileri Bakan Ahmet Davutolu Ciddede yaplan Krfez birlii Konseyi toplantsna katld. Dileri Bakan Ahmet Davutolu Suriye Ulusal Konseyinin toplantsna katlmak ve iki temaslarda bulunmak zere Katara gitti.

13 Nisan 2012 21 Nisan 2012 15 Mays 2012 31 Mays 2012

16 Haziran 2012 12 Austos 2012 8 Kasm 2012

120

3. DI POLTKA

3.12

TRKYE-IRAK LKLER

Irak, 2012 ylna Ulusal Birlik Hkmetinin kurulmasna zemin oluturan mutabakatlarn hayata geirilememesinin yaratt hayal krklyla girmitir. lke ierisindeki Snni-ii Araplar, Krtler ve Trkmen gruplarn Babakan Nuri elMaliki hkmetine kar yer yer cephe ald bu sre, yl boyunca siyasi istikrarszlk olarak kendisini gstermitir. Buna karlk Maliki hkmetinin, mevcut krizin almasna dnk abalardan ziyade, krize kaynaklk tekil ettiini savunduu d etkenlerin peine dt gzlenmitir. Bu yaklamn da Irak daha fazla kendi ierisine kapatt ve blgedeki komu lkelerle ilikilerinde gerilemelere yol at grlmtr. Bu erevede 2012 yl Trkiye ile Iraktaki merkezi hkmet arasnda siyasi ilikilerde de gerilimlerin yaand bir yl olarak kaytlara gemitir. Iraktaki ulusal birlik hkmetinin kurulmasn ilk tebrik eden lke olarak Trkiyenin mutabakat zeminini glendirin tavsiyeleri Badatta karlk bulmazken, Irakl farkl gruplara ynelik sindirme harektnn bizzat Babakan Maliki tarafndan balatlmas Trkiyenin tepkisine neden olmutur. Irakn Snni Cumhurbakan Yardmcs Tark El Haiminin Trkiyeye snmasyla trmanan gerilim sresinde neredeyse tm Irakl siyasi ve dini figrler Babakan Malikinin tehdit politikasndan nasibini almtr. Trkiye, tm bu olumsuz gelimelere ramen tm Irakl taraflarla iletiim halinde olma politikasn 2012 ylnda da srdrmtr. Ankara, 12 Ocakta Irakn Snni Meclis Bakan same Nuveyfiyi, 25 Ocakta Irakl iilerin nde gelen liderlerinden Irak slam Yksek Konseyi Bakan Seyyid Ammar el Hekimi, 18 Nisanda da Irak Krdistan Blgesel Ynetim Bakan Mesut Barzaniyi arlam, ikili ve blgesel sorunlar masaya yatrmtr. Irak Blgesel Krt Ynetimi Babakan Neirvan Barzani, ikinci kez Babakan seilmesinin ardndan ilk ziyaretini 17 Mays tarihinde Trkiyeye gerekletirmitir. Yine 20 Maysta Enerji bakan Taner Yldz, 1 Austosta da Dileri Bakan Ahmet Davutolu Irakn Erbil kentini ziyaret etmi, Bakan Davutolu, 75 yl aradan sonra Kerkke giden ilk Trk Dileri Bakan olmutur. Trkiyenin Irak halknn tm kesimleier ile diyalog halinde olmasnn olumlu yansmalar ekonomik ilikiler alannda da kendisini gstermi, Trkiyeden Iraka giden firmalara ilgi artarak devam etmitir. Almanya ve ngilterenin yan sra Trkiyenin en fazla mal ihra ettii lkeden birisi olan Iraka38 2012 Kasm ay itibariyle Trkiyenin ihracat 6.5 milyar dolar bulmutur. Bu rakamn 2011 yl toplam itibariyle 7.5 milyar dolar olduu dikkate alndnda Ankara ile Maliki

38. hracat verileri akland, CNNTRK, 2 Kasm 2012, http://www.cnnturk.com/2012/ekonomi/genel/11/01/ihracat.verileri.aciklandi/682763.0/index.html.

121

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

hkmeti arasndaki gerginliin ekonomik ilikilere yansmad grlmtr.39 Irak Ticaret Bakanlnn 11 Eyll 2012 tarihinde yabanc firmalarn tescil ilemlerini durdurmas nedeniyle Trk firmalarnn yaad kayg ise ksa srm; Ekonomi Bakan Zafer alayan, 25 Ekim tarihinde tescil ilemlerinin yeniden balatldn duyurmutur.40 te yandan 4 Ekimde Ankaray ziyaret eden Irak Blgesel Ynetim Doal Kaynaklar Bakan Ati Havrami ise Irakn Trkiye gibi lkelerin yardmna ihtiyac bulunduunu, Irakn enerjinin enerji kaynaklarnn birlikte deerlendirilmesinin Iraka gelir, Trkiyeye arz gvenlii salayacan belirtmitir.41 Enerji Bakan Taner Yldz da Irakta alacak 40 kuyunun antlamann imzaladklarn, 7 bin kuyunun almas iin ise almalarn devam ettiini duyurmutur.42 Buna karlk siyasi ilikilerin enerji alanndaki baz yatrmlara 7 Kasmda Irakn TPAOnun lkenin gneyindeki petrol arama faaliyetlerini yasaklamas ile yanstlmaya alld grlmtr.43 Yine Trkiyeden zel bir enerji irketinin Kuzey Iraktan gaz ithalat bavurusu Erbilden onay ald halde Badattan gememitir.44 Trkiye - Irak ilikilerinin en nemli gndem maddelerinden birisi olan gvenlik alannda da PKK sorunu 2012 ylndaki nemli yerini korumutur. Bu balamda Irakn Kuzeyinde konulanan PKK, Trkiyenin gvenliini tehdit etmeye devam etmi, buna karlk Trkiye terr rgt kamplarna ynelik eitli hava operasyonlar dzenlemitir. Yine bu erevede TBMM Genel Kurulu, 11 Ekim tarihinde terrle mcadele kapsamnda, Irakn kuzeyine snr tesi operasyon konusunda Hkmete verilen yetkiyi 1 yl daha uzatan Babakanlk Tezkeresini kabul etmitir.45 Buna karlk 2012 ylnda gvenlik alannda Trkiye-Irak arasndaki ibirliinin srdne dair gl sinyaller alnamam, hatta Irakn kuzeyinde yaynlanan Aware adl dergide Irak Bakan Nuri el Malikinin PKKl iki st dzey yetkili ile grtne dair iddialara yer verilmitir.46

39. hracat rakamlar, Trkiye hracatlar Meclisi, http://www.tim.org.tr/tr/ihracat-ihracat-rakamlari-interaktif-harita.html, Eriim tarihi 06.11.2012. 40. Irak yeniden tescile balad, CNNTrk, 25 Eyll 2012, http://www.cnnturk.com/2012/ekonomi/genel/09/25/irak.yeniden.tescile.basladi/677981.0/index.html. 41. Trkiye blgedeki en byk enerji piyasas, CNNTrk, 4 Ekim 2012, http://bit.ly/R79eIq. 42. Trkiye Irakta 7 bin petrol kuyusunun peinde, Dnya Blteni, 2 Kasm 2012, http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=233352. 43. Iraktan Trkiyeye petrol oku, Sabah, 7 Kasm 2012, http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/11/07/iraktan-Trkiyeye-petrol-soku. 44. Irak geriliminde bir darbe de doalgaza, Milliyet, 10 Kasm 2012, http://bit.ly/Ta5jcr. 45. Snr tesi tezkere Meclisten geti, CNNTrk, 11 Ekim 2012, http://www.cnnturk.com/2012/Trkiye/10/11/sinir.otesi.tezkere.meclisten.gecti/680255.0/index.html. 46. Maliki Suriyeye destek iin PKK ile grt, CNNTrk, 16 Ekim 2012, http://www.cnnturk.com/2012/guncel/10/16/maliki.suriyeye.destek.icin.pkk.ile.gorustu/680838.0/index.html.

122

3. DI POLTKA

Trkiye Irak ilikilerindeki gerginliin bir dier yansmas Suriye meselesinde kendisini gstermitir. Maliki hkmetinin Suriye krizinde tarafsz olduunu duyurmasna ramen Esed lehine yorumlanabilecek tavrlar gelitirmesi gerek Trkiyede gerekse de uluslararas toplumda soru iaretlerine yol amtr. Yine Suriyenin Trkiyenin gvenliini yer yer ihlal eden operasyonlara imza atmasn Malikinin Trkiye, Suriye gerginliini abartyor eklinde deerlendirmesi47 de Badatn ikircikli Suriye politikasnn bir uzants olarak okunmutur. Bununla birlikte Irak 2 Ekim ve 27 Kasmda rann Suriyeye malzeme tayan iki uan indirerek kontrol yapt grlm ve Irakn kendi hava sahasndan Suriyeye silah tanmasna izin vermeyeceini vurgulamas dikkat ekmitir.48 Gelinen nokta itibariyle Trkiyenin Irakta mezhepsel ve etnik gerginliklerin artmas ve bunun lke gvenlik ve istikrar olumsuz etkileyebilecei ynndeki kayglar hakl kmtr. Ulusal birlik hkmetini douran mutabakatn hayata geirilmesi ihtiyacnn halen geerli olduu Irakta 2013 ylnda da siyasi istikrarszln devam etmesi beklenmektedir. Yine Badat-Erbil arasndaki gergin ilikilerin bu yla da damgasn vurabilecei dnlmektedir. te yandan Irakn acil altyap yatrmlarn bir an nce tamamlama, ekonomi brokrasisini effaflatrp kaynaklarn adil dalmn yeniden dzenleme gibi sosyo-ekonomik sorunlar da vardr. Bu dorultuda zellikle enerji alannda merkezi hkmet ile blgesel ynetimin ve Irakn farkl kesimlerinin kendi aralarnda uzlama salamas byk nem arz etmektedir. Irakn sz konusu admlar atmas ve i istikrarn salamas durumunda bata Trkiye olmak zere blge lkeleriyle ilikilerinde de normallemenin yaanaca sylenebilir.

47. Maliki: Trkiye Suriye ile gerginlii abartyor, CNNTrk, 10 Ekim 2012, http://www.cnnturk.com/2012/dunya/10/10/maliki.Trkiye.suriye.ile.gerginligi.abartiyor/680142.0/index.html. 48. Irak ran uan indirdi, CNNTrk, 29 Ekim 2012, http://www.cnnturk.com/2012/dunya/10/29/irak.iran.ucagini.indirdi/682363.0/index.html.

123

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

KRONOLOJ 12 Ocak 2012 25 Ocak 2012

TRKYE-IRAK LKLER Babakan Erdoan, Irak Meclis Bakan Usame Nuceyfi ile bir araya geldi. Iraktaki en byk ii grubun lideri Irak Yksek slam Konseyi BakanEl Hekim, Trkiyeye ziyaret gerekletirdi, Cumhurbakan Abdullah Gl, Babakan Recep Tayyip Erdoan, Dileri Bakan Ahmet Davutolu ve CHP lideri Kemal Kldarolu ile grt. Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakan Mesud Barzani, Trkiyede Babakan Recep Tayyip Erdoan ve Dileri Bakan Ahmet Davutolu ile grt. Irak Blgesel Krt Ynetimi Babakan Neirvan Barzani, ikinci kez Babakan seilmesinin ardndan ilk ziyaretini Trkiyeye yapt. Ankarada Cumhurbakan Abdullah Gl, Babakan Tayyip Erdoan ve Dileri Bakan Ahmet Davutoluyla grt. Irak Meclis Bakan same Nuveyfi, Ankaray ziyaret etti. T.C. Enerji Bakan Taner Yldz, Irakn Erbil kentinde uluslararas bir konferansa katld, Irak ve Trkiye arasnda ham petrol karl ilenmi petrol al verii yaplaca ilan edildi. Babakan Erdoan, Irak Blgesel Krt Ynetimi Babakan Neirvan Barzaniyi kabul etti. T.C. Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Irakn Erbil kentini ziyaret etti. Temaslar erevesinde Kerkk de ziyaret eden Davutolu, 75 yl aradan sonra bu kente giden ilk Trk Dileri Bakan oldu. El Irakiyye lideri yad Allavi Ankaray ziyaret etti. Irak Blgesel Krt Ynetimi Lideri Mesut Barzani Trkiye ziyareti gerekletirdi. Irak Blgesel Ynetim Doal Kaynaklar Bakan Ati Havrami Ankaray ziyaret etti.

18 Nisan 2012 17 Mays 2012

Mays 2012 20 Mays 2012

3 Haziran 2012 1 Austos 2012

2 Austos 2012 29 Eyll 2 Ekim 2012 4 Ekim 2012

124

3. DI POLTKA

3.13

TRKYE-SURYE LKLER

2012 senesini Trkiye-Suriye ilikileri asndan zor bir sene olarak kabul etmek doru olur. Suriyede Mart 2011de balayan barl gsteriler, Suriye Baas rejiminin gsterileri iddetle bastrmas sebebiyle nce rejimin devrilmesini ama edinen bir devrim hareketine dnm ve rejimin ar silahlarla ve sivilleri hedef alarak giritii bastrma harekat, Suriye devriminin silahlanmasna sebep olmutu. Bu srete ilk alt ay boyunca Suriye rejimini yapt direk grmelerle halkn taleplerine karlk vermesi iin ikna etmeye alan Trkiye, rejimden olumlu sinyalleri alamamas ve bu arada rejimin muhalefete kar iddet dozunu artrmas sebebiyle blgesel inisiyatiflere bavurmutu. ncelikle Arap Birlii erevesinde meselenin zm iin aba gsteren Trkiye, bu inisiyatifin sonu alamamasnn akabinde meselenin Birlemi Milletlere tanmasnda aktif bir rol oynad. Getiimiz sene boyunca Trkiye-Suriye ilikilerini iki ana balk altnda incelemek mmkndr. Trkiyenin Suriye rejimi ile olan ilikileri ile Suriye muhalefeti ile olan ilikileri birbiriyle balantl olmasna ramen ok farkl dinamiklere ve tabiata sahiptir. Bu sebepten ilikilerdeki bu ayrm nemlidir. Suriye rejimi ile ilikiler, 2012 senesi boyunca Trkiyenin Suriye meselesinin zmne ynelik uluslararas kurumlarda nclk ettii insiyatifler ve scak atma ihtimalini kuvvetlendiren ana kriz erevesinde gelimitir. Trkiye, nce 22 Ocakta ilan edilen, Bear Esedin grevi yardmcsna brakmas ve bir milli birlik hkmetinin kurulmas maddelerini ieren Arap Birlii planna destek vermi ve Suriyede blgesel bir zm tercih ettiini ifade etmitir. Devrimin ilk aylarnda rejimle yapt direk grmelerin verdii deneyimle rejimin bu inisiyatifi kabul etmesini beklemediini ifade eden Trkiyeli yetkililerin bu karamsarl ksa srede Suriye rejimi tarafndan teyit edilmi ve rejim ksa sre ierisinde Arap Birlii plann kabul etmediini aklamtr. Ardndan ubat aynda Birlemi Milletler Gvenlik Konseyine sunulan, Suriyede savaan taraflara atekes ars yapan ve Arap Birlii planna destek veren karar tasarsna Trkiye de destek vermi, fakat beklendii zere bu karar tasars daimi yelerden Rusya ve inin veto engeline taklmtr. Yine ubat ay ierisinde eski BM Genel Sekreteri Kofi Annan, BM ve Arap Birliinin Suriye zel temsilcisi olarak tayin edilmi ve Annan, 16 Martta 6 maddelik Suriye plann aklamtr. Trkiyenin yine karamsar olmasna ramen destek verdii plan Suriyede 10 Nisandan itibaren geerli olmak zere bir atekes ars yapmaktayd. Suriye rejimi Annan plann kabul ettiini akladysa da rejimin operasyonlarna devam etmesi ve muhaliflerin de karlk vermesi sebebiyle gerek bir atekes salanamad. Atekes umutlar Suriye rejiminin Mays aynda giritii bata Hule katliam olmak zere birok sivilin hayatna mal olan operasyonlar sebebiyle askya alnd. Hule katliamnn akabinde, 30 Maysta Trkiye, lkedeki tm Suriyeli diplomatik personeli snr d etme karar ald.

125

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

19 Temmuzda Suriyeye ynelik yaptrmlar ieren bir baka karar tasars daha BM Gvenlik Konseyinde Rusya ve inin vetosu ile reddedilince, 3 Austosta Trkiyenin de destekledii ve Suriye rejiminin iddet kullanmn knayan karar Birlemi Milletler Genel Kurulu, 193 lkeden 133nn evet oyu ile kabul etti. Bu srete Trkiyenin almalar, BMnin Suriye meselesinde hareket kabiliyetini kstlayan veto engellemelerinin ba aktr olan Rusya zerinde younlat. Sene banda Mnih Gvenlik Konferansnda Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrovla gren Dileri Bakan Ahmet Davutolunun ana gndem maddesi Suriye oldu. Ayn ekilde sene iinde yaplan karlkl st dzey ziyaretlerde, uluslararas konferanslar srasnda gerekletirilen ikili toplantlarda ve liderler aras telefon grmelerinde de Suriye krizi nemli bir gndem maddesi olarak masada yerini almtr. Nitekim gerek 19 Haziranda Erdoan ile Putin arasnda G20 zirvesinin dzenlendii Meksikada gerekleen grmede, gerekse Babakan Erdoann 18 Temmuzda gerekletirdii Rusya ziyaretinde ana gndem maddesi olarak Suriye krizi n plana kmtr. Trkiyenin Suriyeye ynelik diplomatik abalar ile birlikte ikili ilikileri en ok etkileyen gelimeler iki lke arasnda yaanan kriz olmutur. Bunlardan ilki test ve eitim grevi icra eden silahsz bir RF-4 uann 22 Haziranda Lazkiyenin 13 mil anda, uluslararas hava sahasnda Suriye tarafndan vurulmas ve bunun sonucunda Suriye karasularna dmesi zerine yaanmtr. BMyi ve 4. Madde balamnda istiare iin NATOyu toplantya aran Trkiye, uak drlmesi hadisesiyle alakal elindeki bilgi ve belgeleri uluslararas toplumla paylap bundan sonra ataca admlar iin uluslararas meruiyet zeminini hazrlamtr. Ayrca uak hadisesi sebebiyle Trk Silahl Kuvvetleri Suriyeye ilikin angajman kurallarn deitirip, snra yaklaan Suriye askeri unsurlarnn tehdit olarak kabul edileceini ve bu konuda gerekli tedbirleri alacan duyurdu. Bu yeni kurallar erevesinde Trkiye-Suriye ilikileri de yeni ve kritik bir dneme girmi oldu. kinci byk kriz ise Ekim ay ierisinde yaand. 3 Ekimde snrdaki Tel Ebyad kasabasnda rejim askerleriyle zgr Suriye Ordusu arasndaki atmalar srasnda Suriye rejiminin ateledii bir top mermisinin Urfaya bal Akakalede bir eve isabet etmesi sonucu 5 Trk vatanda hayatn kaybederken, 2si ar olmak zere 10 kii de yaraland. Trkiye uak hadisesine benzer ekilde bir yandan uluslararas toplumu mobilize ederken dier taraftan da mtekabiliyet esasna dayanarak angajman kurallar dorultusunda, Suriyedeki askeri hedeflere top atyla karlk verdi. ok sayda Suriyeli askerin ld bu atlar, Trkiyenin Suriye rejimine kar giritii en direk mdahale olarak kaytlara geti. Yaklak bir hafta sonra ise sivil havaclk kurallarna aykr malzeme tad bilgisi zerine Moskovadan hareket eden Suriyeye ait bir yolcu ua Esenboaya F-16lar eliinde indirildi. Yaplan arama sonras Ankaradan ayrlan uan ierisinde bulunan radar ve fze paralarna el koyulurken, Trkiye askeri malzeme tayarak sivil havaclk kurallarn ihlal eden uakla ilgili Suriyeye nota verdi. Bu kriz srasnda Trkiyenin

126

3. DI POLTKA

saduyulu tavr, krizlerin scak atmaya dnme riskini ortadan kaldrrken, Trkiyenin Suriyeyle sava isteyen bir lke olmadn da ortaya koydu. Trkiyenin Suriye muhalefeti ile olan ilikisi ise Suriye devriminin ilk gnlerinde balad. Siyasi ve corafi elverililik sebebiyle Suriye siyasi muhalefetinin merkezi haline gelen Trkiye, muhalefetin tek bir at altnda birleip siyasi bir yol haritas karmas iin en byk destek veren lkelerin banda geldi. BMde Suriye kararlarnn veto engeline taklmasyla birlikte Trkiye dier lkelerle birlikte Suriye Halknn Dostlar Grubunun kurulmasnda ve muhalefete diplomatik destek salanmasnda nclk etti. Ayrca Suriye Ulusal Konseyi, milli ahsiyetler, aznlk temsilcileri, mahalli konseyler ve daha birok grubu ierisinde barndran Suriye Ulusal Koalisyonunun kurulmasnda da Trkiye aktif bir rol oynad ve 15 Kasmda Koalisyonu Suriye halknn tek meru temsilcisi olarak tand. 2012 senesi boyunca 24 ubatta Tunusta, 1 Nisanda stanbulda, 7 Temmuzda Pariste ve son olarak 12 Aralkta Marakete toplanan grup, Suriye muhalefetinin uluslararas meruiyetinin artmas, muhalefete ekonomik destek verilmesi ve Suriye meselesine siyasi zm bulunmas adna nemli kararlar ald. Trkiye ayn zamanda lkelerindeki atmalardan kaan Suriyelilere de kaplarn at ve 130,000i akn Suriyeliyi Hatay, Urfa, Kilis, Antep, Kahramanmara, Osmaniye ve Adyaman illerindeki adrkent ve konteynerkentlerde arlamaktadr. Bununla birlikte pasaportlaryla Trkiyeye giri yapan ok sayda Suriyeli de zellikle Hatay ilinde kiraladklar evlerde kalmaktadr. Resmi rakamlara gre Suriyeli snmaclara yaklak 500 milyon YTL harcayan Trkiye, snmac saysnn artma ihtimaline kar da ek adrkentler ina etmektedir. Trkiyenin Suriye halkna verdii destek, Suriye rejiminin sert eletirilerini zerine ekmesine, rejimin PKKya verdii destei artrmasna ve Trkiye iindeki ve blgesel uzantlar kanalyla youn bir propaganda operasyonu yrtmesine sebep olmutur. Bu srete Trkiyenin yaad snr gvenlii sorunlar, snr hattna askeri sevkiyatlarn artmasna ve son olarak NATOdan snr hattna patriot fzelerinin yerletirilmesini talep etmesine sebep olmutur. Snrdaki bu askeri hareketlilik ve NATOnun Trkiyeye verdii destek, uak ve Akakale hadiseleri sonrasnda Trkiyenin Suriyeye kar caydrclk gcnn takviye edilmesine olanak salamtr. 2012 ylnda Trkiye-Suriye ilikileri Suriyede Mart 2011den beri devam eden protestolar ve atmalar eliyle ekillenmitir. kili ilikilerin gelecei de benzer ekilde Baas rejiminin ynetimde kalabilme sresi ile balantl olacaktr. Bu srete Trkiyenin Suriye halkna verdii ak destek, Baas rejiminin yklmasndan sonra ikili ilikilerin Mart 2011 ncesi seviyesinden daha da ileri seviyelere ykselmesine olanak salayacaktr.

127

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

KRONOLOJ 4 ubat 2012

TRKYE-SURYE LKLER Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Rusya ve inin vetosu sebebiyle BM Gvenlik Konseyinden karar kmaynca, Mnih Gvenlik Konferansnda Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrov ile grt. konusunda zerimize deni yapacaz. dedi. Suriyenin Dostlar Uluslararas Konferans Tunusta topland. Suriye lideri Bear Esed, Arap Birlii ile BM Suriye temsilcisi Kofi Annann lkedeki kanl atmalarn sona ermesi iin hazrlad 6 maddelik plan kabul etti. Suriye Halknn Dostlar Grubunun ikinci konferansnda Trkiyenin evsahipliinde stanbulda gerekletirildi. Suriyede Esed ynetimine bal birlikler, Huladan sonra Hamada da katliam yapt. RF-4 tipi bir Trk ua Lazkiyenin 13 mil anda, uluslararas hava sahasnda Suriye tarafndan drld. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde (BMGK), 7. maddenin Suriyeye ynelik uygulamaya konulmasn ngren tasar Rusya ve inin vetosu sonucu reddedildi. Birlemi Milletler, Suudi Arabistan tarafndan hazrlanan ve Trkiyenin de destek verdii Suriye karar tasarsn 193 lkeden 133nn evet oyu ile kabul etti. slam birlii Tekilatnn 4. Olaanst Zirvesinde, Suriyenin yelii askya alnd. Suriyenin Rakka kentine bal Tel Abyad ilesinden atelenen top mermisinin Akakaleye dmesi sonucu 5 kii ld, 2si ar 10 kii yaraland. Babakanlk, Akakale olayndan sonra angajman kurallar dorultusunda, Suriyedeki hedeflerin annda top atyla vurulduunu bildirdi. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinden (BMGK) Suriyeden atlan top mermisiyle Akakalede 5 vatandan hayatn kaybettii olaya ilikin knama karar kt. Sivil havaclk kurallarna aykr malzeme tad bilgisi zerine Suriyeye ait bir yolcu ua Esenboaya indirildi. Suriye Dileri Bakanl, Trk sivil uaklarnn Suriye hava sahasnda umasn yasakladn duyurdu. AB devlet ve hkmet bakanlar, Suriyeden Trkiyeye top atlar yaplmasn iddetle knad. Suriye Devrim ehitleri Veritaban (SRMD), yaymlad son rapora gre Suriyede Esed glerinin 15 Mart 2011den bu yana geen 20 ayda gerekletirdii operasyonlarda 35 bin 692si sivil ve 3 bin 492si zgr Suriye Ordusu (SO) askeri olmak zere 39 bin 184 kii hayatn kaybetti. Hayatn kaybedenlerin 35 bin 615inin erkek, 3 bin 569unun ise kadn olduu belirtildi. Suriyenin Dostlar Uluslararas Konferans Marakete topland.

24 ubat 2012 27 Mart 2012 1 Nisan 2012 28 Mays 2012 22 Haziran 2012 19 Temmuz 2012 3 Austos 2012 16 Austos 2012 3 Ekim 2012 4 Ekim 2012 5 Ekim 2012 11 Ekim 2012 14 Ekim 2012 19 Ekim 2012 1 Kasm 2012

12 Aralk 2012

128

3. DI POLTKA

3.14

TRKYE-SRAL LKLER

2007 ylnda srail-Bar grmelerinden itibaren ok youn geen Trkiye-srail ilikileri gndemi, Mavi Marmara saldrsnn akabinde yavalamaya balam ve Arap Baharnn btn blgeyi etkisi altna almas ile birlikte d politika gndeminin arka sralarnda yer almaya balamtr. Bu sebepten Mavi Marmara saldrs sonrasnda dondurulan ikili ilikiler, 2012 senesi ierisinde ilikileri tekrar tesis etme abalar erevesinde gndeme gelmi, srailin Trkiyenin taleplerinin karlanmas noktasnda adm atmamas da bu abalar sonusuz brakmtr. Dier taraftan ise Mavi Marmara saldrsnda hayatn kaybedenlerin ve madur olanlarn aileleri, saldrdan sorumlu olan srailli yetkililer aleyhine Trkiye mahkemelerinde dava am ve bu dava srail kamuoyunda geni yank bulmutur. Ortadou gndemini son iki senedir megul eden Arap isyanlarnn etkisi srailin i siyasetinde snrl kalsa da blgesel dinamiklerdeki ciddi deiimler, srailin blge siyaseti iin nemli sonular dourmutur. Bu srete srail, Ortadou siyasetinin kilit lkesi Msrn 1979dan beri devam eden desteini kaybetmi ve Msrda ykselen slami hareketlerin domine ettii yeni bir siyasi corafyayla yzlemek durumunda kalmtr. Suriyede devam eden atmalarn, srailin en gvenli snr olan Golan etkileme ve Esed sonras Suriyede Msra paralel slami hareketlerin ykselmesi ihtimali de srailin kayglarn derinletirmitir. Lbnanda Hizbullahn nfuzu ve nfusunun byk ounluunu Filistinlilerin oluturduu rdndeki karklklar da bu kayglara yenisini eklemitir. Arap Baharnn kaybeden lkesi konumunda olan srail, derinleen blgesel yalnzln Trkiye ile ilikilerini normalletirme yolunda ataca admlarla hafifletebileceini dnse de srail i siyaseti, 2012 senesi boyunca Trkiyenin normalleme iin ileri srd artn yerine getirilmesi iin elverili bir ortama sahip olmad. Bu srete srail, bazen gayri resmi arabulucular yoluyla bazen de Dileri Bakanl Mstear Feridun Sinirliolu zerinden mzakere abas ierisine girdi. Trk taraf ise resmi zr, tazminat ve Gazzeye uygulanan ablukann kaldrlmas taleplerinin mzakereye ak olmadn ve bu talebin yerine getirilmesi durumunda diplomatik normallemeye hazr olduunu beyan etti. 22 Ocak 2013te seimlere gidecek olan srailde, Trkiye ile normallemeye verilen kamuoyu destei artma eiliminde olsa da siyasi otorite 2012 senesi boyunca somut admlar atamad. Mays aynda stanbul 7. Ar Ceza Mahkemesi, Mavi Marmara saldrsna ilikin olay tarihinde grev yapan srailli komutanlar hakknda hazrlanan iddianameyi kabul etti ve iddianamenin kabul, srailde gndemin ilk sralarna yerleti. Zamannn srail Genelkurmay Bakan Gabi Ekenazi, Deniz Kuvvetleri Komutan Eliezer Marom, stihbarat Bakan Amos Yadlin ve Hava Kuvvetleri Komutan Aviay Levinin yargland dava 6 Kasmda balad ve 2013 senesinde devam edecek. Mavi Marmara davas Trkiye ile ilikileri tekrar srail gndemine tarken, srailli yetkililer bir yandan davay ciddiye almadklarn ifade edip di-

129

er yandan da dava sebebiyle duyduklar rahatszl dile getirdiler. Davann seyri nmzdeki srete de ikili ilikiler erevesinde ele alnacak konular arasnda yer alacaktr. zellikle Suriye krizi sonrasnda srail tarafnn Trkiyenin taleplerini karlama noktasnda adm atma olasl glenecektir. Bu srete srailin Arap Bahar srecini iyi analiz etmesi, Trkiyenin taleplerinin pazarlk konusu olmadn anlamas ve ilikilerin basn ve nc partiler zerinden kurulacak baskyla deil, ancak ilikilerdeki genel trendlerin analiz edilmesi ve hatalarn dzeltilmesi yoluyla normalleebileceini grmesi gerekmektedir.
KRONOLOJ 17 Ocak 2012 TRKYE-SRAL LKLER srail Dileri Bakan Yardmcs Danny Ayalon, Londrada bir konferansta Anadolu Ajansna yapt aklamada, Trkiyenin, blgede vazgeilmez bir lke olduunu belirterek, Bu zel stats dorultusunda hareket etmesini bekliyoruz. srail, Trkiye ile ilikilerin yeniden normallemesini ok istiyor. Ayrca, Mavi Marmara olaynn sonulanmasn ve kapatlmasn arzu ediyoruz. dedi. Dileri Bakan Ahmet Davutolu NATO Genel Sekreteri Anders Fogh Rasmussen ile bakanlnda yapt grmenin ardndan dzenlenen ortak basn toplantsnda, Trkiyenin hibir zaman herhangi bir NATO tesisinin herhangi bir nc taraf tarafndan kullanlmasna izin vermeyeceini belirterek,Hele bu srail olursa tutumumuz daha da net ve aktr. dedi. Trkiye, 14 Maysta bir srail hava aracnn KKTC hava sahasn ihlal etmesiyle ilgili olarak srailden izahat istedi. stanbul 7. Ar Ceza Mahkemesi, Mavi Marmara saldrsna ilikin olay tarihinde grev yapan srailli komutanlar hakknda hazrlanan iddianameyi kabul etti. srail Babakan Yardmcs Mofaz, Trkiyenin blgesinde bir sper g haline geldiini anlamalyz dedi. Trkiye, srailin Dou Kudsteki yeni yerleim birimleri iin ihale ama kararn knad. Dileri, srailli ar unsurlarn son gnlerde Mslman ve Hristiyanlarn kutsal mekanlarna ynelik iddet eylemlerini artrmasnn endieyle izlendiini bildirdi. Dileri Bakanl Szcs Seluk nal, srailli yetkililerin basna mesaj vermeye almak yerine ilikilerin normallemesi iin beklenen admlar atmalar gerekmektedir dedi. Mavi Marmara davas stanbul 7. Ar Ceza Mahkemesinde grlmeye baland.

17 ubat 2012

17 Mays 2012 28 Mays 2012 20 Haziran 2012 27 Austos 2012 11 Ekim 2012 22 Ekim 2012

6 Kasm 2012

YAZARLAR ERDAL TANAS KARAGL,LK STKLAL MIHIOKUR, AHMET SEMH BNGL

4. EKONOM
2011 ylnda i talep ile yksek oranda byyen Trkiye ekonomisinde, bu duruma paralel olarak ithalat ve dolaysyla cari ak artmtr. Bu yzden, 2011 ylnda Trkiye ekonomisinde gerekleen yksek byme ve buna bal olarak artan cari ak ve bu an srdrlebilirlii ekonomik gndemin en nemli tartma konusu olmutur. Bata AB lkelerinde devam eden bor krizi ve kresel ekonomide yaanan daralma nedeniyle oluan karamsar senaryolar , 2012 ylnda gelimi ve gelimekte olan lkelerin ekonomik byme tahminlerini aa ynl revize etmelerine sebep olmutur. Trkiye ekonomisinde de 2012 ekonomik byme hedefi 2011 ylna oranla dk kalmtr. Trkiye ekonomisinde 2012 2014 Orta Vadeli Programda (OVP) yzde 4 olan 2012 yl ekonomik byme hedefi, 2013 2015 OVPde yzde 3,2ye drlmtr. Bu yzden 2012de ekonomiye ilikin ne kan gelimeler deerlendirilmesinde, ekonomik byme, cari ak , d ticaret ve para politikas ne kan balklar olmutur.

4.1

EKONOMK BYME VE YUMUAK N

Trkiye statistik Kurumu (TK) verilerine gre, Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) 2012 yl ilk eyrekte, bir nceki yln ayn dnemine gre reel olarak yzde 3,4; ikinci eyrekte yzde 3; nc eyrekte ise yzde 1,6 artmtr (Tablo 1). 2012 ylnda cari an art nedeniyle bymede yaplan frene ramen, ekonomide byme trendinin devam ettii grlmtr. 2012 yl birinci ve ikinci eyreklerde meydana gelen ekonomik byme net ihracatn pozitif katksyla gereklemi ancak byme oranlar 2011 ylna oranla dk kalmtr. Birinci, ikinci ve nc eyrek dnemlerinde yani ilk dokuz ayda Trkiye beklentilerin altnda olsa da yzde 2,6 byme oran ile AB lkeleri ortalamasnn ok zerinde bir byme gerekletirmitir. 2012 yl nc eyrei itibariyle yurt ii talep daralmaya devam etmi, ihracat ise kresel byme grnmndeki zayflamaya ramen art eilimini korumutur.

131

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Bu nedenle ihracata dayal ekonomik bymenin devamll nem arz etmektedir. Ayrca, cari a azaltmak iin zellikle ithalatta gerekleen azal ile hem ekonomik byme bir nceki yla gre hz kesmi hem de cari ak kademeli olarak azalmtr. nmzdeki dnemlerde ihracatn yan sra i talebin de ekonomik bymeye katk yapmas iin, Merkez Bankasnn daha yksek oranlarda faiz indirimine gitmesi beklenmektedir. Politika faiz oranndaki indirim kredi faizlerinin nemli oranda dmesine ve dolaysyla ekonomik aktivitedeki canlln artmasna katkda bulunacaktr. talebin canlandrlmas ile ihracatn yan sra i talebin katksyla Trkiye ekonomisinin potansiyelinin altnda bymesi engellenecektir. Bunun yan sra yurtii tasarruflarn ve beraberinde byk lekli yatrmlarn art ile gerekleecek ekonomik byme srdrlebilir ekonomik istikrar asndan nemlidir. Trkiye ekonomisi asndan hkmetin 2023 ylna ynelik hedeflerinden olan dnyann ilk on ekonomisi arasnda yer almak da ancak byle bir ekonomik yapyla mmkn olacaktr.

TABLO 1. GSYH SONULARI (2011, 2012) Yl - Dnem 2011-I 2011-II 2011-III 2011-IV 2011 Yllk 2012-I 2012-II 2012-III
Kaynak: TK

Cari Fiyatlarla GSYH (Milyon TL) 287991 315493 351654 339755 1294893 327995 349630 377584

Gelime Cari Fiyatlarla GSYH Gelime Hz (%) (Milyon Dolar) Hz (%) 19,5 182588 14,3 18,6 18,8 14,9 17,8 13,4 10,3 7,7 201763 203375 184572 772298 182174 193686 209248 16,6 3,9 -9,1 5,6 -0,6 -4,5 3,2

Sabit Fiyatlarla GSYH (Milyon TL) 26251 28021 31087 29515 114874 27161 28838 31594

Gelime Hz (%) 11,9 9,1 8,4 5,2 8,5 3,4 3,0 1,6

4.2

CAR AIK

Trkiye 2008 kresel ekonomik krizin olumsuz etkilerini ksa srede gidermi, gelimi lkelere gre daha istikrarl bir grnm sergilemitir. Bu istikrarl grnm sayesinde Trkiye ekonomisi kresel ekonomideki bozulmadan kaynakl d oklarn olumsuz etkisini minimize etmitir. Ancak, 2011 ylndaki i talep kaynakl yzde 8,5lik ekonomik byme neticesinde cari an GSYH iindeki pay da yaklak yzde 10 seviyesine kmtr (Grafik 1). talebin pozitif etkisiyle byyen Trkiye ekonomisinde ithal girdilerin art cari an da nemli lde artmasna neden olmutur. zellikle 2011 ylnda inden sonra en hzl byyen ikinci ekonomi olan Trkiye ekonomisinde cari an GSYH iindeki paynn yzde 10 dzeyine kmas, cari an srdrlebilirlii tartmalarn gndeme getirmitir. Ayrca, ithalata olan yksek bamllk ve dk katma deerli retim neticesinde ekonomik bymenin cari a hzla artrmasna neden olmas Trkiye ekonomisinin krlgan

132

4. EKONOM

bir unsuru olarak grlmtr. Bu yzden, 2012 ylnda Trkiye ekonomisi, ekonomik byme ve cari ak arasnda tercih noktasna gelmitir. 2011 ylnda hem Trkiyenin en byk ihracat pazar olan Avrupa Birlii lkelerindeki d talebin azalmas hem de i talebin hzl art nedeniyle, Trkiye ekonomisinde cari a drmek iin kredilerde yavalama yoluna gidilerek ekonomik bymeden feragat edilmitir. 2012 yl iin, 2013 2015 OVPde yzde 3,2ye drlen ekonomik byme hedefi, cari ak zerinde azaltc etki yapm ve cari ak srdrlebilir seviyeye drlmtr. Bu tercih dorultusunda Avrupa Birlii lkelerindeki parasal genilemenin aksine bir politika izlenerek sk para politikas hedeflenmitir. Bu hedefe ynelik olarak Merkez Bankas tarafndan kredi hacmi daraltlarak i talep yavalatlmtr. Bu dorultuda alnan ekonomik tedbirler ile cari ak bir nceki yla kyasla azalarak Ocak-Eyll dneminde GSYH iindeki pay yzde 6,7ye dmtr. Cari a azaltmak iin ekonomik bymeden feragat etmek uzun vadede kalc zm olamayaca ve ekonomik bymenin Trkiye ekonomisi gibi gelimekte olan lkeler iin vazgeilmez olmas nedeniyle cari a azaltc yapsal tedbirlerin alnmas zorunlu hale gelmitir. Buna ynelik olarak alnan balca tedbir sanayi retimine ynelik verilen tevikler olmutur. hracat kompozisyonu arlkl olarak dk ve orta teknolojili mallardan oluan Trkiye ekonomisinde yksek teknolojili retime gei yapmak ve dorudan yabanc yatrmlar zendirmek amacyla yeni tevik sistemi hazrlanmtr. Yatrmclarn ihtiyalar ve talepleri gz nnde bulundurularak tasarlanan bu yeni tevik sisteminde, genel tevik uygulamalar, blgesel tevik uygulamalar, byk lekli yatrmlarn teviki ve stratejik yatrmlarn teviki olmak zere drt temel yatrm teviki konusu belirlenmitir. Dier yandan, yatrmlarn byklnn ve niteliklerinin nemli olduu bu sistemde cari a azaltc, istihdam arttrc ve blgesel gelimilik farklarn azaltc stratejik uygulamalara tevik verilmesi tasarlanmtr.
GRAFK 1. BYME ORANI VE CAR AIK/GSYH ORANI

Kaynak: TK, OVP (2013-2015) *OVP (2013-2015) tahminleri verilmitir.

133

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

Trkiye ekonomisinin kamu maliyesindeki olumlu gstergelerine ramen cari aktaki yksek oranlar sermaye evresi tarafndan bir krlganlk unsuru olarak grlmtr. Cari an srdrlebilirlii konusunun bir krlganlk unsuru olarak grlmesi, Trkiyeye gelecek yabanc sermayeyi dorudan etkileyen nemli bir faktr olarak ne kmtr. nk, kamu maliyesindeki ve dier makroekonomik gstergelerdeki olumlu gelimeler cari an glgesinde kalm ve yatrmlar dorudan etkileyen kredi derecelendirme kurulular iin de bir deerlendirme kriteri olmutur. Bu yzden, kredi derecelendirme kurulularnn notlar ile CDS primleri karlatrldnda, piyasann kredibiliteye verdii not ile kredi derecelendirme kurulularnn verdii not arasnda byk fark meydana gelmitir. Trkiyenin gerekletirmi olduu ekonomik, finansal ve siyasi istikrar piyasalar tarafndan kabul grrken, kredi derecelendirme kurulularnn piyasadaki bu kredibiliteyi kredi notuna yanstmadklar grlmtr. Hatta, 2011 ylndaki yksek cari ak ne srlerek 2012 yl Mays aynda byk uluslararas kredi derecelendirme kuruluundan biri olan Standard and Poors (S&P) tarafndan Trkiyenin yabanc para cinsinden uzun vadeli kredi notunun (BB+) grnm pozitiften duraana drlmtr. Uluslararas kredi derecelendirme kurulular tarafndan yllarca hi de hak etmedii seviyede, yani yatrm yaplabilir seviyenin altnda not verilen Trkiyeye yatrm fonlarnn girii engellenmi, bunun da lkeye maliyeti ar olmutur.1 2012 yl cari akta alnan nlemlerin bir sonucu olarak, enerji d cari an sfra yaklamas ksa vadede azalan makro-finansal riskler, srdrlebilir ekonomik bymeye geri dn, kamu bor yknn azalmas, enflasyondaki azal, gl bankaclk sistemi ve krizlere kar direncin artmas neticesinde Trkiye ekonomisinin kredi notu byk uluslararas kredi derecelendirme kuruluundan biri olan Fitch derecelendirme kuruluu tarafndan 18 yl sonra ilk kez yatrm yaplabilir seviyeye (BBB-) karlmtr. Kredi derecelendirme kurulularnn oligopolistik yaps gerei dier nde gelen kredi derecelendirme kurulularnn da Trkiyenin notunu nmzdeki dnemlerde yatrm yaplabilir seviyeye ykseltmesi beklenmektedir. Yatrm ortamnn iyiletiini gsteren bu durum Trkiyeye dorudan yabanc yatrmlarn ve yurt dndaki fonlarn ucuz maliyetle gelmesine katk salayacaktr. Cari an finanasmanna katk salayacak olan bu unsurun yan sra ekonomide yurtii tasarruflarn artrlmas, mali disiplinin devam ettirilmesi, kaytdlkla mcadelede yapsal reformlarn yaplmas da hem cari an finanasmann kolaylatrc hemde cari a azaltc etki yapacaktr.2

1. Karagl, Erdal.T. ve Mhokur, .. (2012), Kredi Derecelendirme Kurulular: Alternatif Araylar, SETA Rapor (No:7), Ankara. 2. T.C. Kalknma Bakanl, 2013 2015 Orta Vadeli Program, 9.10.2012.

134

4. EKONOM

4.3

DI TCARET

Dnya ekonomisinde ticaretin nndeki engellerin byk lde kalkt ve rekabetin hzland koullarda lkeler iin ihracat pazarnda geni paya sahip olmak birincil ekonomik hedef haline gelmitir. hracatn neminin artt ve lkeler aras rekabetin gittike zorlat dnya ekonomisinde yeni pazarlara sahip olmak, yksek kaliteli rnleri dk fiyata sunmak, yksek teknolojili rnler ihra edebilmek ve kresel ekonomi liginde st sralara kmak zorunlu hale gelmitir. Trkiye ekonomisi de bu pazardan yksek pay almay, 2023 ylnda ise 500 milyar dolar ihracat hacmine ulamay hedeflemektedir. Buna ynelik olarak 2012 ylnda 2023 Trkiye hracat Stratejisi ve Eylem Plan uygulamaya konmutur. Bu stratejinin balca amalar ihracattaki yapsal sorunlara zm bulmak ve kresel ekonomideki olas d oklara kar hazrlkl olmaktr.3 Dnya ticaretinde gleen rekabet koullarna adapte olan Trkiye ekonomisi d ticaret hacmi 2001 ylndan 2008 kresel krizine kadar srekli artmtr. 2009 ylnda kresel krize bal olarak den d ticaret hacmi 2010 ylndan itibaren yeniden ykselie gemi ve kresel kriz ncesi seviyeyi yakalamtr (Grafik 2). 2011 ylndaki Avrupa Birlii blgesindeki bor krizine ramen, Trkiyenin pazar payn bytmesi ve corafi eitlilii salamas ihracata pozitif bir ivme kazandrmtr. D ticaret hacmindeki bu art 2012 ylnda da devam etmi ve net ihracat arlkl bir ekonomik byme gereklemitir.
GRAFK 2. TRKYE EKONOMS DI TCARET HACM (MLYAR DOLAR)

Kaynak: TM

3. T.C. Ekonomi Bakanl, 2023 Trkiye hracat Stratejisi ve Eylem Plan, 13.06.2012.

135

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

2012 Ocak-Ekim dneminde gelimi lkelere yaplan ihracat derken, Trkiye ihracat orann artrmaya devam etmitir. 2012 ylnda Trkiyenin en nemli ticaret ortaklarndan olan Avrupa Birlii lkelerinin iinde bulunduu borluluk krizi nedeniyle bu blgeye yaplan ihracat oranlar dmtr. Fakat Trkiye ekonomisi ihracatta pazar eitliliini artrarak Avrupadan kaybettii pazar telafi etmitir. Avrupaya olan ihracattaki daralma Ortadou ve Afrika pazar ile ikame edilmi, bylece ihracat oranndaki art srdrlmtr. Referans dnemde, 2011 ylnn ayn dnemine gre ihracat yzde 12,09 orannda artarak ekonomik bymenin lokomotifi olmutur. hracatn yzde 40ndan fazlasnn gerekletii Avrupa Birlii lkelerinde meydana gelen talep daralmas ile Trkiyenin Avrupa Birlii lkelerine yapt ihracat bir nceki yln ayn ayna gre yzde 22,1 orannda azalmtr. Bu blgede azalan ihracatn olumsuz etkilerini azaltmak iin pazar eitlilii salanarak, bu blgede meydana gelen talep daralmas telafi edilmitir. Bir nceki yln ayn ayna gre Yakn ve Ortadou lkelerine yaplan ihracat ise yzde 28,7 ve Afrika lkelerine yaplan ihracat yzde 16 orannda art gstermitir. 2012 ylnda ise ihracat kresel kriz ortamna ramen ithalattan daha fazla artmtr. Bu nedenle 2012 yl Ocak-Ekim dneminde ihracatn ithalat karlama oran artarak yzde 64,5e ykselmitir (Grafik 3).
GRAFK 3. HRACATIN THALATI KARILAMA ORANI

Kaynak: TM

136

4. EKONOM

4.4

KAMU FNANSMANI

2012 ylnda Avrupa Birlii kaynakl kresel belirsizlik devam etmi bu da ekonomik aktivitede yavalamaya neden olmutur. Bu koullarda ekonomide srdrlen sk maliye politikas ve gl bankaclk sektr sayesinde, Trkiye ekonomisi gelimi lkelere gre daha istikrarl bir grnm sergilemi bu sayede kresel ekonomideki bozulmadan kaynaklanan d oklardan dier gelimi lkelere grece daha az etkilenmitir. Fakat byk lde ulatrma altyaps giderleri bata olmak zere, mal ve hizmet almlar, personel giderleri ve sosyal gvenlik primlerindeki artlar gibi alt kalemlerde de meydana artlarda bte an artrmtr.4 Trkiye ekonomisinde 2012 ylnda da mali disiplin srdrlm ve OVP 2013 2015te belirtildii zere bundan sonraki dnemde de srdrlmesi kararlatrlmtr. Orta vadeli programda 2012 yl iin bte a 33 milyar 472 milyon TL; bte ann GSYH iindeki paynn ise yzde 2,3 olarak gereklemesi ngrlmektedir (Grafik 4). Euro Blgesi lkelerinin ok yksek bte aklar verdikleri dnemde Trkiye ekonomisi bte an hedefledii oranlarda tutmay baarmtr.
GRAFK 4. BTE AII/GSYH

Kaynak: TK, *OVP (2013-2015) tahmini

Fakat kriz nedeniyle Euro Blgesi lkelerine ihracat den Trkiye ekonomisinde, ayn zamanda i talepteki daralma nedeniyle ithalat dm, buna bal olarak da ithalat vergilerinden salanan gelir azalmtr. Buna ramen sk mali disiplinin srdrlmesi, zelletirme gelirlerinde art ve i talebin canlanacak olmasnn yarataca dolayl vergi art ile 2012 ylnda yzde 2,3 orannda bte a verilmesi hedeflenmektedir.5 Bylece kresel ekonominin iinde bulunduu
4. Karagl, E.T. (2012), Orta Vadeli Program (2013 2015), SETA Perspektif (10), Ankara. 5. Karagl, E.T. (2012), Orta Vadeli Program (2013 2015), SETA Perspektif (10), Ankara.

137

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

belirsizlik ortam, gelimi ekonomilerin bor krizleri ve gelimekte olan lkelerdeki olumsuz makroekonomik koullarda, Trkiye ekonomisinin yzde 3 olan Maastricht Kriteri altnda bir bte a gereklemesi beklenmektedir. Kamu maliyesi performansnn bir dier gstergesi olan faiz d dengenin GSYHye orannn ise yzde 1,1 orannda gereklemesi ngrlmektedir.6 2002 ylndan bu yana devam eden sk maliye politikasnn srdrlmesi, zellikle d oklar kontrol edebilmek asndan byk nem tamaktadr. Bu nedenle 2013 2015 OVPde de mali disiplindeki kararlln srdrlmesi hedeflenmektedir. Trkiye ekonomisi 2012 ylnda da en baarl ekonomik performans kamu maliyesi alannda gerekletirmitir. Bunun devamll iin nmzdeki dnemlerde de bu mali disiplinin kalc hale getirilmesine ynelik yapsal reformlarn glendirilmesi ve kamu borlanma yaps kalitesinin ykseltilmesi ngrlmektedir. Mali disiplinin kalitesindeki artn yan sra yurt ii tasarruf hadlerini ykseltmeye ynelik uygulamalar finansal istikrarn desteklenmesine de katk salayacaktr.7 Dier yandan, Trkiye ekonomisinde AB tanml genel ynetim bor stokunun GSYH iindeki pay ise sk mali disiplin neticesinde 2001 ylndan 2008 ylna kadar kademeli azaln srdrmtr. 2009 ylnda kresel krizin bir yansmas olarak artan bu oran, 2010 ylndan itibaren de gemi ve 2011 ylnda kriz ncesi seviyesine gelerek yzde 39,2ye dmtr. 2012 yl iin ise 2013 2015 OVPde bu orann yzde 36,5 seviyesine dmesi beklenmektedir (Grafik 5).
GRAFK 5. AB TANIMLI GENEL YNETM NOMNAL BOR STOKU/GSYH (%)

Kaynak: TK * OVP (2013-2015) tahmini

6. T.C. Maliye Bakanl (2012), 2013 Yl Bte Gerekesi, Ankara. 7. TCMB, Finansal stikrar Raporu 2 (15), Ankara, Kasm 2012.

138

4. EKONOM

4.5

PARA POLTKASI, CAR AIK VE EKONOMK BYME

2011 ylnda kresel ekonomideki belirsizlik ve beraberinde enerji fiyatlarndaki ykseli, Trkiye ekonomisi enflasyon oranlarn da etkilemi ve zellikle 2011 yl Ekim aynda yaplan fiyat ayarlamalar nedeniyle ylsonu enflasyon oran yzde 10,45 seviyesinde gereklemitir. Enflasyondaki bu artn orta ve uzun vadedeki retim ve ekonomik bymeye olas olumsuz etkisi ve fiyat istikrar hedefinin tutturulamamas durumu TCMByi 2012 ylnda sk bir para politikasna ynlendirmitir. Bu dorultuda, 2011 ylnda olduu gibi 2012 ylnda da politika faizi, zorunlu karlk oranlar, faiz koridoru gibi birok para politikas arac kullanlmtr. Merkez Bankasnn uygulad bu esnek para politikasyla kontrol elinde tutmak isterken bir yandan da uygulayaca politikalar piyasa aktrleri tarafndan anlalamamtr. 2012 yl ilk eyreinde uluslararas petrol fiyat gelimeleri paralelinde ngrlenden hzl art kaydeden enerji fiyatlar enflasyon orannn ift hanede kalarak yzde 10,43 orannda gereklemesine neden olmutur. Bu yksek oranl ve hedeften olduka uzak olan enflasyon oran sonrasnda Merkez Bankas i talebi kontrol altnda tutmu ve zorunlu karlk oranlarn nemli lde artrmtr.8 Merkez Bankas kresel ekonomideki belirsizliklere nlem olarak para politikasndaki esnekliini elinde bulundurmaya devam etmi ve zorunlu karlk oranlarn artrarak rezerv biriktirme yoluna gitmitir. 2012 yl ikinci eyreinde enflasyon ngrld gibi d eilimine gemitir. Bu d i talepteki ve buna bal olarak ekonomik aktivitedeki yavalamadan kaynaklanmtr. talepteki bu durum yksek petrol fiyatlarna ramen cari a azaltc etki yapmtr. Bu dorultuda ksa vadeli dviz alm ihaleleriyle rezervler glendirilirken bir yandan da kredi art hz kontrol altnda tutulmaya allmtr. TCMB Enflasyon oranlarndaki hedeflenen arta ynelik olarak da faiz koridoru yukar doru geniletilmi ve alnan tedbirler dorultusunda TL ortalama fonlama maliyeti artrlarak TLde rekabeti denge salanmtr.9 2012 yl nc eyreinde Euro Blgesi bor krizine ynelik baz somut admlarn atlm ve kresel belirsizlik ortam az da olsa piyasalarda gven ortamnn olumasna neden olmutur. Merkez Bankas bu dnemde de sk para politikas grnmn korumutur. Fakat enerji d ithalat fiyatlarnn yksek seviyelerini korumas nedeniyle enflasyon oran da yksek seviyesinde kalmtr.10 Kresel ekonomideki belirsizlik ve enerji fiyatlarndaki ykseli de eklenince fiyat istikrarnda hedeflenen oranlardan uzaklalmtr. Kresel ekonomideki belirsizlik or-

8. TCMB, Enflasyon Raporu 2012 2, Ankara, 26.04.2012. 9. TCMB, Enflasyon Raporu 2012 1, Ankara, 31.01.2012. 10. TCMB, Enflasyon Raporu 2012 3, Ankara, 26.07.2012.

139

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

tam neticesinde yatrmlar azalm ayn zamanda faizler ykselmitir. Sz konusu iki gelimeye bal olarak da kredi talebi ciddi oranlarda dmtr. Bu nedenle 2011 ylnda yksek seyreden enflasyonun fiyatlama davranlarna olumsuz etkisi, petrol fiyatlarnn ngrlen seviyelerin zerinde seyretmesi ve Eyll ve Ekim aylarnda yaplan fiyat ayarlamalar 2012 ylnda da enflasyonun yksek gereklemesinde etkili olmutur. 11 Para politikasndaki bu gelimelerin yan sra 2012 ylsonu enflasyon hedefi OVP 2013 2015te yzde 7,4 olarak hedeflenmitir. Enflasyon hedefinin tutturulmas iin programda ngrlen sk maliye politikasyla birlikte sk para politikas egdm halinde olmaldr. zellikle uluslararas kredi derecelendirme kuruluu tarafndan not artrm sonras Trkiyeye gelecek sermaye akm iyi ynetilmeli ve fiyat istikrarn bozucu etki yapmas nlenmelidir. Ayrca, TCMB fiyat istikrar ve finansal istikrar birlikte srdrme hedefine ynelik oklu politika aralaryla makroekonomik grnm desteklemelidir. Uygulanan para politikalar kapsamnda zellikle d denge, kredi genilemesi ve sermaye akmlarndan kaynaklanan krlganlklara kar ekonominin dayanklln artracak uygulamalar benimsenmitir. Dolaysyla bir yandan ekonominin dengeli bir byme yolunda devam etmesi amalanrken (cari an kontrol alnarak yumuak iniin salanmas), dier yandan d finansmann kompozisyonunun daha salkl bir hale getirilmesi hedeflenmitir.12 Uygulanan ksa vadeli faiz oran aracyla enflasyon oran uygun seviyede tutulmaya allm hem de uygulanan faiz koridoru ile gnlk ve haftalk frekanslarda parasal durua ince ayar yaplabilmitir.13 Sonu olarak, kresel krizin yaand bir dnemde, uygulanan politikalar ile ihracat miktarnda hatr saylr bir art yaanmtr. lke ekonomisi 2012 ylnda ihracat oranndaki art ile birlikte 2009 ylnn son eyreinden itibaren devam eden pozitif ynl bymesine devam etmitir. Bata Euro Blgesinde olmak zere kresel ekonomik krizin etkilerinin ciddi ekilde hissedildii bir ok lkede ekonomik klme gerekleirken, Trkiyenin bymesini srdrmesi dier lkelerden ayrtnn nemli bir gstergesi olmutur. Ancak, Trkiyenin 2023 ylna ynelik belirledii hedeflerden dnyann ilk on ekonomisi arasnda yer almas iin nmzdeki dnemlerde daha yksek oranlarda bymeye ihtiyac vardr.

11. Karagl, E.T. (2012), Orta Vadeli Program (2013 2015), SETA Perspektif (10), Ankara. 12. A. Hakan Kara, Kresel Kriz Sonras Para Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB), Haziran, 2012. 13. a.g.e

140

4. EKONOM

KRONOLOJ 24 Ocak 2012 Merkez Bankas tarafndan yaplan aklamada, 25 Ocaktan itibaren dzenli dviz satm ihalelerine son verilmesine ancak, gerek grlen gnlerde gn ii dviz satm ihaleleri almasna karar verildi. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu, politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oran yzde 5,75 dzeyinde sabit tutulmutur. Merkez Bankas borlanma faiz oran yzde 5 dzeyinde sabit tutulmu; bor verme faiz oran yzde 12,5ten yzde 11,5e, drld. Merkez Bankas tarafndan dzenlenen TL Simge Yarmasnn sonular akland. TLnin yeni simgesi, Babakan Recep Tayyip Erdoan, Babakan Yardmcs Ali Babacan ve Merkez Bankas Bakan Erdem Ba tarafndan tantld. MerkezBankasndanyaplanaklamada,altnrezervlerinin glendirilmesi ve bankaclk sisteminin maliyet ve likidite kanallarnn olumlu etkilenmesi amacyla, Trk Liras ykmllkler iin tesis edilmesi gereken zorunlu karlklarn altn olarak tesis edilebilecek ksm yzde 10dan yzde 20ye ykseltildi. Kymetli maden hari yabanc para ykmllkler iin tesis edilmesi gereken zorunlu karlklarn altn olarak tesis edilebilecek ksm ise yzde 10dan sfra indirildi. Ekonominin 2011in son eyreinde yzde 5,2, yln tamamnda ise yzde 8,5 byd TK tarafndan akland. T.C. Ekonomi Bakanl tarafndan hazrlanan Yeni Tevik Sistemi Babakan Erdoan tarafndan akland. Uluslararas kredi derecelendirme kuruluu Standard and Poors (S&P) tarafndan Trkiyenin kredi notu grnm BB positiften duraana drld. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu toplantsnda, finansal istikrar desteklemek amacyla, TL ykmllkler iin tutulmas gereken zorunlu karlklarn dviz cinsinden tesis imknna dair getirilen esnekliin snrl lde artrlmasna karar vererek, st snr yzde 40tan yzde 45e ykseltildi. Trkiyenin kredi notu uluslararas kredi derecelendirme kuruluu Moodys tarafndan bir kademe artrlarak Ba2den Ba1e ykseltildi. Para Politikas Kurulu tarafndan politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oran yzde 5,75, Merkez Bankas borlanma faiz oran yzde 5, bor verme faiz oran yzde 11,5, ak piyasa islemleri erevesinde piyasa yapcs bankalara repo ilemleri yoluyla tannan borlanma imkan faiz oran yzde 11 olarak kararlatrld Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan , Trkiye ekonomisinin bu yln birinci eyreinde yzde 3,2 byd akland. Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan, Trkiye ekonomisinin bu yln ikinci eyreinde yzde 2,9 byd akland. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu tarafndan, politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oran yzde 5,75 dzeyinde sabit tutulmutur. Merkez Bankas borlanma faiz oran yzde 5 dzeyinde sabit tutulmu; bor verme faiz oran yzde 11,5ten yzde 10a, ak piyasa ilemleri erevesinde piyasa yapcs bankalara repo ilemleri yoluyla tannan borlanma imkan faiz oran yzde 11den yzde 9,5e drld. 2013 2015 Orta Vadeli Program (OVP) akland. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu tarafndan, politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oran yzde 5,75 dzeyinde sabit tutulmutur. Merkez Bankas borlanma faiz oran yzde 5 dzeyinde sabit tutulmu; bor verme faiz oran yzde 10dan yzde 9,5e, ak piyasa ilemleri erevesinde piyasa yapcs bankalara repo ilemleri yoluyla tannan borlanma imkan faiz oran yzde 9,5ten yzde 9a drld.

21 ubat 2012

1 Mart 2012

27 Mart 2012

2 Nisan 2012 5 Nisan 2012 1 Mays 2012 29 Mays 2012

20 Haziran 2012 21 Haziran 2012

2 Temmuz 2012 10 Eyll 2012 18 Eyll 2012

9 Ekim 2012 18 Ekim 2012

141

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

KRONOLOJ 5 Kasm 2012 Trkiyenin uzun dnem yabanc para cinsinden kredi notu 1994 ylndan bu yana, ilk defa Fitch derecelendirme kuruluu tarafndan BB denBBB-ye ykseltildi, ve grnm duraan olarak belirlendi. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu tarafndan, politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oran yzde 5,75 dzeyinde sabit tutulmutur. Merkez Bankas borlanma faiz oran yzde 5 dzeyinde sabit tutulmu; bor verme faiz oran yzde 9,5ten yzde 9a, ak piyasa ilemleri erevesinde piyasa yapcs bankalara repo ilemleri yoluyla tannan borlanma imkan faiz oran yzde 9dan yzde 8,5e drld. Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan Trkiye ekonomisinin bu yln nc eyreinde yzde 1,6 bydn akland. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu tarafndan, politika faizi olan bir hafta vadeli repo ihale faiz oran yzde 5,75ten yzde 5,50ye drlmtr.

20 Kasm 2012

10 Aralk 2012 18 Aralk 2012

142

YAZARLAR BEKR S. GR, MURAT ZOLU, PEK COKUN, MBERRA GRMEZ

5. ETM

2012, eitim alannda 2000li yllarn en hareketli zaman dilimi olmutur. Bata 4+4+4 olarak bilinen ve 11 Nisan 2012de 28261 sayl Resm Gazetede yaymlanarak yrrle giren 6287 sayl kanun olmak zere, eitime ilikin tartmalar zaman zaman lkenin siyasal ve toplumsal gndeminin merkezini uzun sre igal etmitir. Buna ek olarak, Yksekretim Kurulu (YK) tarafndan hazrlanan yksekretim yasa tasla da, birka aydr tartlmaktadr. Hem milli eitim hem de yksekretim asndan baklnca, Trkiyede eitime ilikin ilk defa bu kadar kapsaml tartmalarn yapld sylenebilir. Bunun temel nedeni, eitimin vesayeti anlaytan gittike karlmas ve lkedeki genel normalleme sonucu, toplumun ve sivil temsilcilerinin eitim konusunda daha cesur admlar atmaya balamasdr. 2012de eitime ilikin ne kan gelimelerin deerlendirilmesi, milli eitim ve yksekretim olmak zere iki ana balk altnda sunulmutur.

5.1

MLL ETM

11 Nisan 2012 tarih ve 28261 sayl Resm Gazetede yaymlanan 6287 sayl kanunla birlikte, eitim sistemi 4+4+4 eklinde yeniden kademelendirilmi, zorunlu eitim 8 yldan 12 yla karlm, okula balama ya erkene alnm ve semeli derslerin alternatifleri artrlarak ortaokuldan itibaren alnabilmesine olanak salanmtr. 2012 ylnda gndemde geni yer bulan dier eitim konular ise unlar olmutur: retmen yetitirme stratejisi ve retmen atamalar, SBS ve dershanelerin kaldrlmas tartmalar, ders kitaplarnn deerlendirmesine ilikin ynetmelik deiiklii ve okullarda klk kyafet ynetmelii deiiklii. Aada milli eitimde yaanan bu gelimeler ele alnmtr.

143

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

5.1.1

4+4+4

18. Milli Eitim uras ile gndeme tanan Trkiye eitim sisteminin 4+4+4 eklinde kademelendirilmesi ve zorunlu eitimin 8 yldan 12 yla karlmasn ngren yasa teklifi, 20 ubat 2012 tarihinde AK Partili Grup Bakanvekilleri ve baz milletvekilleri tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) Bakanlna sunulmutur. Yasa teklifi, iddetli tartmalara sahne olan TBMM Milli Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonunda 11 Mart 2012de kabul edilmitir. 29 Mart 2012de ise TBMM Genel Kurulunda kabul edilmi ve 11 Nisan 2012de Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Kabul edilen yasayla, eitim sistemi 4+4+4 eklinde kademelendirilmi ve zorunlu eitim 12 yla karlmtr. Ayrca, baz MHP ve BDPli milletvekillerinin de desteiyle, semeli Kuran- Kerim ve Peygamberimizin Hayat dersleri kabul edilmi, mam Hatip ortaokullar alm ve dier semeli derslere izin verilmitir. Ana muhalefet partisi yasay, iptal edilmesi ve yrrlnn durdurulmas istemiyle 19 Nisan 2012de Anayasa Mahkemesine gtrm, ancak Anayasa Mahkemesi 24 Mays 2012 tarihinde iptal istemini reddetmitir. Trkiye eitim tarihi asndan bakldnda, 4+4+4 yasas ve tartmalar, birok adan olduka nemlidir. ncelikle, tartmalarn ve yaplan eletirilerin ekseninin eitimle ilikili olduunu sylemek gtr. Eitimsel kayglardan ziyade daha ok ideolojik tabanl sylemler tartmalarn merkezinde yer almtr. Esasnda Trkiye yakn tarihine bakldnda eitimle ilgili hemen hemen tm tartmalarda ideolojik kamplamalarn yaand grlmtr. Bununla birlikte, eitim sisteminde bir takm yeni dzenlemelere ihtiya olduu konusunda yaygn bir kanaat vardr. Zaten pek ok lke, eitim sistemlerini daha fazla rekabet edebilir klmak iin bir takm deiikliklere gitmektedir. Eitim tartmalar ve sorunlar elbette sadece Trkiyeye has deildir ve esasnda bu tartmalarn zgrce yaplabilmesi, btn ideolojik bagajlarna ramen, salkl bir demokrasiye iaret etmektedir (Cokun, 2012). Yaplan dzenlemenin hzl bir ekilde uygulamaya konmu olmas ve yeterli pilot uygulamalarn yaplmam olmas, kimi teknik sorunlar beraberinde getirmitir. Bununla birlikte, sekiz yllk ilkretimin kademelendirilmesi, ada eitim sistemleriyle son derece uyumludur. Ayrca, 4+4+4 ile birlikte, eitim sistemi siviller tarafndan bu kadar kapsaml bir dzenlemeye ilk defa tabi tutulmutur. Trkiyede daha nce eitimi dzenleyen ana aktrler, siviller deil, askerler ve yarglar olmutur. Bundan dolay, eitim sistemi toplumsal taleplere cevap retememitir. Eitim sistemini dzenleyen ana aktrler toplumun setikleri olduka, eitim dzenlemelerinin topluma kar hesap vermeyi iermesi ve zaman iinde toplumun taleplerini daha ok karlamas mmkndr (Gr, 2012a). Aada 4+4+4n ana unsurlar ksaca ele alnmtr. 5.1.1.1 Okula balama ya 4+4+4n en ok tartlan hususlarndan birisi, okula balama ya olmutur. lgili kanuna gre 60 ayn tamamlayan ocuklarn zorunlu olarak ilkokula balamas gereklidir. Gerek konunun muhalefet tarafndan siyasi bir kampanyaya dnt-

144

5. ETM

rlmesi gerekse de okula balama yann daha erkene alnmas ynnde ciddi bir toplumsal talebin olmamas, konunun kamuoyu tarafndan anlalmasn zorlatrmtr. Yllarca okula ge baland ve dolaysyla ocuklarn daha erken yalarda okula alnmas ynnde aba gsteren baz STKlar da, okul ncesi eitime darbe vuracak endiesiyle dzenlemeye kar kmlardr. MEB, birok Avrupa lkesinde ocuklarn okula erken baladn ifade ederek yeni dzenlemeyi savunmutur. Gelen tepkiler pek ok eliki barndrmasna ramen, toplumsal talepleri dikkate alan Milli Eitim Bakan mer Diner, 9 Mays 2012 tarihinde 12 Yllk Zorunlu Eitime Ynelik Uygulamalar konulu bir genelge yaynlayarak 30 Eyll 2012 tarihi itibaryla 66 ayn tamamlayan tm ocuklarn okul kayt ilemlerinin e-okul sistemi zerinden merkezi olarak yaplacan, geliim ynnden hazr olduu anlalan 60-66 ay arasndaki ocuklarn ise velisinin yazl istei ile ilkokula balayabileceklerini ifade etmitir. Bir baka ifadeyle, nceki yllarda Eyll ay itibariyle 69 ayn dolduran ocuklarn balad zorunlu eitim, 4+4+4 kanunu ve ilgili genelge sonras ay erkene ekilmitir. Bakanlk, okula balama yanda yaplan revizyon sonrasnda, ilkokul birinci snf mfredatnda da bir revizyona giderek daha kk ocuklarn okula uyumunu kolaylatrmay amalamtr. Bakanln okula balama yan 60 ay yerine 66 ay olarak belirlemesi ve ilkokul birinci snf mfredatn revizyon etmesi, okula balama yana ilikin tartmalarn azalmasna neden olmutur. Bu tartmalarn ardndan kamuoyunu en ok megul eden husus, ilkokul birinci snf mevcutlarnn ok kalabalk olaca ynndeki haberlerdir. Okullarn balamasna mteakip yaplan ilk gzlemler, zellikle ok g alan ve zaten derslik saysnn yeterli gelmedii iller hari, snf mevcutlarnda okula balama yann ay erkene ekilmesinden kaynakl bir kalabalkln sz konusu olmadn ortaya koymutur. Bunun temel nedeni, ilkokullarda norm fazlas durumuna den retmenlerin madur edilmemesi adna yeni ubeler almas ve bylece ortalama snf mevcutlarnn dmesidir (Gr, 2012c). MEB tarafndan okula balama ya ile ilgili yaynlanan genelge, bir veli tarafndan Dantaya gtrlmtr. Dantay 8. Dairesi, Milli Eitim Bakanlnn 9 Mays 2012 tarihli 12 Yllk Zorunlu Eitime Ynelik Uygulamalar konulu genelgesinin 66 aylklarn ilkokula balamasn ngren blmnn yrtlmesinin durdurulmas istemini oy birliiyle reddetmitir. Sonu olarak, zorunlu eitime balama ya Eyll ay itibariyle fiilen 69 aydan 66 aya ekilmitir. Bu hususa ilikin 13 Austos 2012 tarihinde Salk Bakanlnn ald kararla, ilkokul iin bedeni veya zihni geliiminin yeterli olmad dnlen 66 ay ve zeri ocuklara verilecek tbbi tanl raporun, ocuk sal ve hastalklar uzmanlar tarafndan dzenlenmesi uygun grlm, velilere bu ynde bir esneklik tannmtr. Kasm 2012 verilerine bakldnda, 66-72 aylk ocuklarn yaklak %10unun rapor ald grlmtr (Serterin raporuna, 2012). 5.1.1.2 Ortaretimin yeniden yaplandrlmas ve SBSnin kaldrlmas Gerek 2010 ylnda dnemin Milli Eitim Bakan Nimet ubuku (Ba) tarafndan yl ierisinde snavla renci alan liselere gei iin kullanlan SBSnin kal-

145

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

drlacana ilikin balatlan almalar gerekse de zorunlu eitim sresinin 4+4+4 ile birlikte 8 yldan 12 yla karlmas, sistemdeki mevcut snavlarn sorgulanmasna neden olmutur. ubukunun hedefi, btn dz liseleri Anadolu liselerine dntrme, ardndan liselere geite snavlarn kaldrlmas ve rencilerin adrese dayal olarak ortaretime devam etmesiydi (4 yl sonra Anadolu liselerine, 2010). Bu adma temel gereke olarak, eitimde frsat eitliini salamak gsterilmitir. 61. Hkmette Milli Eitim Bakanlna gelen mer Diner, selefi ubuku tarafndan balatlan almay srdrm ve nmzdeki yldan itibaren SBSnin kaldrlacan ifade etmitir. Eitim politikalarnda istikrar adna sz konusu admlarn devam ettirilmesi anlaml olmakta birlikte, batan beri srdrlen politikalarn ne derece isabetli olduu ayrca tartlmas gerekmektedir (elik ve Gr, 2010). Ortaretime gei snav kaldrlmadan baz illerde tm liselerin Anadolu lisesine dntrlm olmas snavda gerekli puan alamayan rencileri alternatifsiz bir ekilde meslek liselerine gitmeye mecbur brakmtr. Bakan ve Bakanlk brokratlar 2014te ortaretime gei snavnn tamamen kaldrlacan aka ifade etmi, bu sre zarfnda tm dz liselerin Anadolu lisesine evrilecei belirtilerek okullarn birbirine eit hale getirilecei ve rencilere eit eitim sunulacann zerinde durulmutur. Ancak mevcut Anadolu liselerine hl snavla retmen alnyor olmas projenin hayata geirilme srecindeki eitlik vurgusuna ters olan bir uygulamadr. Bu uygulama, okullar devlet eliyle eitsiz hale getirmektedir. Srecin bir dier belirsiz konusu ise fen ve sosyal bilimler liselerinin geleceidir. Bu okullar ile ilgili Bakanln nasl bir yol izleyecei bilinmemektedir. Ortaretimin yeniden yaplandrlmasna ilikin istikrarl ve cesur admlarn atlmas olumludur. Ancak, SBSnin kaldrlmas durumunda ne tr bir dzenlemenin getirilecei ve bu yeni dzenlemenin ne tr potansiyel ve riskleri tad ayrntl olarak analiz edilmelidir. Bakanlk bu konudaki almalarn kamuoyuyla paylamadndan, u an iin bu konuya ilikin kapsaml deerlendirmeler yapmak mmkn deildir. Bununla birlikte, herkesin kendi mahallesinde okula gitmesi tercih edilirse ayet, nispeten zengin bir muhitteki okula o muhitteki ailelerin ocuklar, nispeten fakir bir muhitteki okula ise bu fakir muhitteki ailelerin ocuklar gidecektir. Ayrca, imkn olan ailelerin ocuklarn istedikleri zel okula gndermesi mmkn olduundan, devlet okullar ile zel okullar arasndaki eitsizliin nasl giderilecei de belirsizdir. Frsat eitlii salamak adna atlan admlarn, eitsizlii daha da artrabilecek ynlerinin ortadan kaldrlmas gereklidir. Potansiyel eitsizlie sebep olabilecek bu uygulamann getirecei risklerin, Bakanlk tarafndan ne tr tedbirlerle bertaraf edilecei belirsizdir. Halen uygulanan ve yzbinlerce renciyi snavla seen mevcut sistem yerine, az sayda okula yeni bir merkezi snavla renci almann faydalar tartlmaldr. Bakanlk, SBS yerine getirilecek sistem konusunda karar vermeden nce alternatifleri kamuoyuyla paylamal ve katlmc bir yntemle nihai karar vermelidir. 5.1.1.3 Semeli dersler ve ders saatleri Milli eitim sistemi, teden beri tektipi birey yetiirmesiyle eletirilmitir. Bu erevede sunulan semeli dersler de, toplumsal talepleri yeterince karlayamam-

146

5. ETM

tr. 4+4+4 eitim dzenlemesiyle birlikte atlan en demokratik admlardan biri, Kuran- Kerim ve Hz. Muhammedin Hayatnn semeli ders olmasdr. Nitekim din eitimi ynnde ciddi bir toplumsal talep var olagelmitir. Ayrca Babakan Recep Tayyip Erdoann Krtenin semeli ders olarak okutulaca aklamas ve ardndan bu konuda somut admlarn atlarak Krtenin semeli ders havuzuna eklenmesi, yine bir toplumsal talebin karlk bulmas adna olduka nemli bir gelime olmutur (Gr, 2012b). Srete yaan bir dier nemli gelime ise, eitim sisteminin niteliini artrmaya ynelik bir adm olan ders saatlerinin artrlmasdr. Milli Eitim Bakan mer Diner, aralarnda AB lkeleri, Kuzey Amerika lkeleri ve OECD lkelerinden oluan 43 lke ile kyaslama yaptklarn ve eitimde baarl olan btn lkelerin yaplarn incelediklerini aklamtr. 8 yllk eitim iinde, 43 lkenin ortalamasna gre, Trkiyede yaklak olarak 674 saat daha eksik ders verildiinin ortaya ktn dile getiren Bakan Diner, kresel dzeyde ocuklarn ihtiya duyduu eitimi verebilmek iin 8 yllk sre iinde ders saatlerinin artrlmas gerektiini ifade etmitir (MEB, 2012). Ardndan yaplan dzenlemeye gre, 5. ve 6. snflarda haftalk ders saati says 30dan 36ya, 7. ve 8. snflarda ise 30dan 37ye ykselmitir. Baz okullar fiziksel kapasite asndan ciddi anlamda zorlayan bu yeni dzenlemelerin temel gerekesi, yukarda iaret edildii zere, Trkiyenin ders saatleri toplamnn uluslararas ortalamalarn ok altnda olmasdr. Ortaokul dzeyince haftalk sekizinci ders saati semeli ders olarak tanmlanmtr. Din eitimi derslerinin yannda matematik, fen, sosyal ve sanat gibi alanlardan semeli dersler sunulmutur. Buna ilaveten ilk snfn haftalk akademik ders yk hafifletilmi, fiziksel etkinliklere daha fazla yer verilmitir (Gr, 2012c). Genel olarak, 4+4+4n getirdii yeniliklerin ne derece amacna ulatna dair almalar yaplmas ve varsa sorunlarn ve muhtemel nerilerin raporlanmas olduka nemlidir.

5.1.2

retmen Yetitirme Stratejisi ve Atamalar

MEBi son birka yldr youn olarak megul eden konularn banda retmen atamalar gelmektedir. 2012 ylnda ve zellikle 4+4+4 dzenlemesi sonrasnda atanamayan retmenler konusu gndemi yeniden belirlemitir. MEB, 4+4+4 sonras oluan ihtiyac karlamaya dnk olarak Eyll aynda 40 bin retmen atamas yapmtr. Hkmetin retmenlere 40 bin gibi ciddi bir kadro ayrmas genel olarak olumlu karlanm olmakla birlikte, eitim sendikalar ve atanamayan retmen adaylar bu saynn yetersiz olduunu ve ubat 2013te yeniden bir atama yaplmasn talep etmilerdir. retmen yetitirmede arz-talep dengesinin yllarca gzetilmemesi Trkiyede eitimin en nemli sorunlarndan birisi olmutur. 2000li yllarn ncesinde yeterli sayda retmen yetitirilmedii iin birok alanda retmen ihtiyac sorunu ile karlalmtr. Son yllarda ise bu durum tam tersine dnm ve ihtiya fazlas retmen yetitirildii iin birok alanda saylar on binleri bulan retmen atanmay bekler duruma gelmitir. Bugn atanmay bekleyen retmenlerin says 300 bine yaklamtr. Bu sorunun zmne

147

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

ilikin baz giriimler olmasna ramen 2012 ylna kadar somut admlar atlamamtr. Hatrlanacak olursa, 2011 yl ubat aynda dnemin Milli Eitim Bakan Nimet ubuku, YK Genel Kurulu toplantsna katlmtr. Bu toplantda atanamayan retmenlerin ve eitim fakltelerinin durumu, zellikle de eitim fakltelerinin artan kontenjanlarn tartld basna yansmtr (YKte fakltelere, 2011). Ancak bu toplantya ramen, 2011 ylnda eitim fakltelerinin kontenjanlar yine artrlmtr. YK Genel Kurulu, yaklak bir yl sonra 9 ubat 2012 tarihinde bu kez Milli Eitim Bakan mer Diner bakanlnda yine ayn konuyu grmek zere toplanmtr. Toplant sonrasnda Bakan Diner Milli Eitim Bakanlnn ihtiya duyduu retmenlerin yetitirilmesi fikri zerinden hareketle konuyu tarttk eklinde aklamada bulunmutur. 2011 ylndan farkl olarak, 2012 ylnda yaplan bu toplantnn eitim faklteleri kontenjanlar zerinde etkisi olmutur. YK bu toplantdan yaklak 2 ay sonra 5 Nisan 2012 tarihli Genel Kurul toplantsnda, uzaktan eitim fakltelerinin retmenlik blmleri ile retmen ihtiyac olan okul ncesi retmenlii, rehberlik ve psikolojik danmanlk, zel eitim blm retmenlikleri, ilkretim din kltr ve ahlak bilgisi retmenlii ikinci retim programlar hari eitim fakltelerinin dier ikinci retim programlarn 2012-2013 ylndan itibaren kapatma karar almtr. Ayrca, ayn toplantda yeni pedagojik formasyon sertifika programlar almamasna ve daha nce almasna izin verilen programlarn da mevcut rencilerin ilemleri bittikten sonra kapatlmasna karar verilmitir. Diner, greve geldikten sonra hem atanamayan retmen adaylar sorununa kalc bir zm bulmak hem de retmen niteliini artrmak zere almalara balam ve 2011 ylnda Ulusal retmen Stratejisi altay dzenlemitir. Ardndan yaynlanan Ulusal retmen Strateji Belgesinde belirtilen ilk stratejik ama, her snfa en nitelikli retmenin ulamasn salamaktr (MEB, 2011). 2012 ylnda da MEB, konuyla ilgili almalarn yrtm ve zerinde alt retmen stratejisine ilikin belgeyi tamamlayarak Bakanlar Kuruluna sunmutur. Basna yansd kadaryla, yeni retmen stratejisine gre, meslee ayn basamaktan balayacak retmenler basamak atlamak iin snava girecekler. Ayrca, retmenlere denecek cretler, sorumluluk ve statleri aldklar puana gre artacaktr. Ancak Bakanlar Kuruluna nasl bir strateji belgesi sunulduu ve haberlerin belgenin ieriini ne derece yanstt kamuoyu tarafndan bilinmemektedir. MEB tarafndan yrtlen retmen stratejisi almalarnn en byk eksiklii, konuyla ilgili paydalarn ve kamuoyunun almalardan haberdar edilmemesi ve konuya ilikin nasl admlar atlacann kamuoyu tarafndan bilinmemesidir. retmen yetitirmeye ilikin nemli bir deiiklik de, retmen almnda, bundan sonra KPSS genel kltr ve eitim bilimleri snavlarna ek olarak 15 branta alan snavnn yaplacak olmasdr. retmenlerin niteliini artrma potansiyeli olan bu adm, retmen adaylarnn kendi alanlarnda daha donanml bir ekilde greve balamalarna yol amas asndan olduka olumludur (zolu, 2010).

148

5. ETM

5.1.3

Dershanelerin Kaldrlmas

zel dershanelerle ilgili tartmalar 1970li yllarn sonlarndan itibaren balam ve zaman zaman alevlenerek tekrar gndeme gelmitir. Babakan Recep Tayyip Erdoann 24 Mart 2012 tarihinde Gney Koreye yapt seyahat esnasnda gazetecilere zel dershaneler ve zel okullardan hizmet almna ilikin yapt aklamalarla birlikte zel dershanelerle ilgili tartmalar tekrar gndeme gelmitir. Tartmalar srerken Babakan Erdoan, dershanelerin kaldrlaca ynndeki aklamasn, bu kez tarih vererek ve kararllk vurgusu yaparak yenilemitir. Ardndan Milli Eitim Bakan mer Diner, 14 Kasm 2012 tarihinde basna verdii demete, dershanelerin kaldrlmasyla ilgili almalarn ylbanda tamamlanacan ifade etmitir (Dershaneler, 2012). zel dershanelerin kapatlmas ile ilgili bu kararl tutum karsnda, zel dershane sahipleri ciddi manada tedirgin olmu ve birlikte hareket etmek suretiyle kamuoyunda dershanelerin olumlu yanlarn anlatan aklamalarda bulunmulardr. MEB zel dershanelerin kapatlmas ile ilgili nasl bir yol izleneceine henz bir aklk getirmemitir. lgili brokratlar tarafndan imdiye kadar ortaya konan neriler, ortaretim ve yksekretime gei sistemlerinde deiiklik yaplmasn ve zel dershanelerin bir takm teviklerle kendilerinden hizmet alnan zel okullara dntrlmesini kapsamaktadr. MEB ortaretime geite SBSnin 2012-1013 ylnda son kez uygulanacan ve nmzdeki yldan itibaren de kaldrlacan aklamtr (SBS, 2012). Bu deiiklik hem renci ve veliler zerindeki snav basksn hem de zel dershanelere ynelimi azaltabilir. Ancak, yukarda da deinildii zere, SBS kaldrldktan sonra adrese dayal kayt yntemi benimsenecek olursa bunun beraberinde getirecei bir takm riskler mevcuttur. zel dershanelerin zel okula dntrlmesi, ilk olarak Dokuzuncu Kalknma Plannda, sonrasnda ise Milli Eitim Bakanl Stratejik Plannda birer hedef olarak ortaya konmutur. lgili belgelerde, bu dnmn hem zel okullardan hizmet alm hem de zel okulculuu tevik eden farkl tevik mekanizmalar ile gerekletirilecei belirtilmektedir. Ancak, zel dershane sahiplerinin de belirttii gibi, zel dershaneler ile zel okullar farkl hedef kitleleri olan ve farkl ama ve ilevlere hizmet eden farkl kurumlardr. zel okullara giden rencilerin birounun beraberinde zel dershaneye de gitmesi bu durumu ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Dolaysyla, dershanelere ynelik talebi azaltacak tedbirler alnmadan bu dnmn gerekletirilmesi istenen sonucu vermeyebilir (zolu, 2012).

5.1.4

Ders Kitaplarnn Deerlendirilmesi

12.9.2012 tarihinde yaynlanan Mill Eitim Bakanl Ders Kitaplar ve Eitim Aralar Ynetmelii (MEB, 2012b), tm okullarda okutulan ders kitaplarnn inceleme ve deerlendirme ynteminde radikal bir deiiklik gerekletirmitir. Bu ynetmelik ncesinde Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn bir birimi olan retim Materyallerini Gelitirme nceleme Merkezi ve Akam Sanat Okulu Mdrl daimi personeli veya grevlendirilmi retmenler tarafndan gerek-

149

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

letirilen inceleme ve deerlendirmenin, ynetmelik ile birlikte panel sistemi ile gerekletirilmesi ngrlmtr. ncesinde tm kitaplarn belirli sayda sabit kii tarafndan incelenmesinin yapld bir sistemden, tm Trkiye apnda 10 yldan fazla retmenlik yapan ya da doktora derecesine sahip retmenler ile retim yelerinin inceleme yapt bir sisteme geilmitir. Akran deerlendirmesi anlayna dayal bu yeni sistemde, ders kitaplarnn incelenmesi panelistlerin bulunduu yerde gerekletirilecek ve ardndan tm panelistlerin katlm ile ortak bir rapor hazrlanacaktr. Yeni yaklam, hem uzmanlarn birikimlerinden faydalanma hem de retmenlerin tecrbelerini ders kitaplarna yanstma potansiyeli asndan olduka nemli bir admdr.

5.1.5

Okullarda Klk Kyafet Ynetmelii

27 Kasm 2012 tarihinde MEBe bal okullarda rencilerin klk ve kyafetlerine dair yeni ynetmelik Bakanlar Kurulu karar ile Resmi Gazetede yaymlanmtr. Ynetmelik deiiklii, basnda daha ok nlklerin ya da okul niformalarnn kaldrlmas ve ocuklarn okullara serbest kyafetlerle gidebilmesi eklinde yer almtr. Eitim-retim dneminin ortasnda byle bir karar verilmesi, srecin etkin ynetimini zorlatrmtr. Her ne kadar ilgili ynetmelikte Geici 1. Maddenin 1. Fkrasnda 2012-2013 eitim-retim yl sonuna kadar, eski ynetmeliin uygulanmasna devam edilecei ifade edilse de, Milli Eitim Bakan mer Diner, rencilerin imdiden serbest kyafetlerle okullara gidebileceini aklam ve baz renciler serbest kyafetle okullarna gitmeye balamtr. Toplumun bir ksmnn zorunlu niformaya kar olduu ve serbestlik talep ettii bilinmektedir. Bundan dolay, zorunlu niforma uygulamasnn terk edilmesi genel olarak olumludur nihayetinde isteyenlerin niforma giymeyi srdrmesi mmkndr. Ne var ki, kararn alnma biimi ve sonrasnda yaplan resmi aklamalar ile ynetmeliin bartsne ilikin hkmleri tartmay hak etmektedir. Ynetmelik sonras yaplan tartmalar, daha ziyade, niformann rencilerin sosyoekonomik durumlarn rtt ve bylece eitliki bir ilev grd zerinden ilerlemitir. rencilerin klk kyafet farklarnn niformann kaldrlmasyla birlikte daha fazla grnr olaca dorudur. Ne var ki, niformalarn renciler arasndaki gelir farklarn kapatt tezi zayftr nk renciler ayakkab, silgi, defter ve anta gibi birok hususta zaten ayrmaktadr. Tartmalarda, niforma zorunluluunun kaldrlmasn destekleyenler, yeni uygulamann, tektipi birey yetitirilmesinin nne gemede bir adm olduunu ifade etmilerdir. Resmi aklamalar da bunu destekler mahiyettedir. Yeni ynetmelik hakknda konuan Diner, serbest kyafetle birlikte rencilerin zgveninin artacan ve ocuklarn artk otoriter bir yapda ezilmeyeceini savunmutur. Dinerin aklamasnn ardndan konuan Babakan Recep Tayyip Erdoan, niformann gelir farkn kapatt tezinin geerli olmadn vurgulamtr. Erdoan, serbest kyafete kar kanlarn daha nce ikna odalarnda rencilerin kyafetlerine mdahale ettiini belirterek yaplan eletirilerin ideolojik olduunu belirtmitir.

150

5. ETM

niformalara ilikin yukarda iaret edilen tartmalar bir kenara koyularak, dnyadaki uygulamalara bakldnda, baz eitimcilerin niformann rencilerin disiplini, grup kimlii ve okuldaki dayanma asndan olumlu bir ilev grdn dndkleri ve bundan dolay niformay savunduklar grlmektedir. Dnyada gl eitim gelenei olan saygn okullar genellikle niforma uygulamaktadr. ngiltere gibi lkelerde niforma halen yaygn olarak uygulanmaktadr ve bakanlk okullara niformay srarla tavsiye etmektedir (UK Department of Education, 2012). ABDde devlet okullarnn ounda serbest kyafet uygulanrken, New Orleans (%95), Cliveland (%85), Chicago (%80), Boston (%65) ve Miami (%60) gibi baz ehirlerde devlet okullarnn byk ounluunda renciler niforma giymek zorundadrlar. Grld zere, baz okullar niforma kullanmay tercih etmektedirler. Bunun arkasnda yatan temel neden, okullardaki disiplini salamaktr. ABDde 1999-2000 eitim ylnda okul mdrlerinin %12si okullarnda niforma talep ederken, 2009-2010 eitim ylnda bu talepte bulunan okul mdrlerinin oran %19a kmtr (Robers, Zhang ve Truman, 2012). Okullarda serbest kyafet uygulamasna geilmesinde yaanabilecek sorunlardan biri, velilerin her sabah ocuklar iin ayr bir kyafet belirlemesi ve ocuklara kyafet beendirmesidir ki bu durum ocuklar ve veliler arasnda atma konusu olabilir. retmenler ve okul ynetimi iin de uygulamada sorunlarla karlalmas muhtemeldir zira mevcut niforma uygulamasnda bile zaman zaman renciler kendilerinden beklenen ekilde giyinmeyi reddetmektedirler. Bununla birlikte, toplumun bir ksmnn serbest kyafet talep ettii dikkate alndnda, zorunlu niformaya kar klmas olumlu bir admdr. Ne var ki, serbest kyafet savunusunun, zaman zaman niforma kart aklamalara dnmesi sorunludur. Zorunluluun kaldrlmas ile niforma kartln birbirinden ayrt etmek gereklidir. Bakanln, zorunluluu kaldrmasna paralel olarak, niformann olumlu taraflarna da vurgu yapmas ve niformay srdrmek isteyenlerin de tercihine sayg duyduunu ifade etmesi, hem niformay destekleyenlerin hem de niformaya kar kanlarn taleplerinin dikkate alnmas anlamnda daha olumlu bir ilev grebilir. Nihayetinde veliler ve eitimciler, niformann zorunluluu hakknda bir uzlaya sahip deillerdir. Bundan sonra, Bakanln bu konuda bir taraf olmas ve niforma kart bir tutum izlemesi yerine, hem niformay destekleyen hem de niformaya kar kanlarn taleplerinin karlanabildii bir dzenlemeye vurgu yapmas daha anlamldr. Genel bir deerlendirme yapacak olursak, nceki ynetmelikle karlatrldnda, yeni ynetmeliin ierik itibari ile daha az detayl ve esnek olduu ifade edilebilir. Ancak ayn ynetmelikte ilkretim ve ortaretim kurumlarnda barts yasan srdren bir ifadenin yer almas, zgrlkleri nceleyen ve rencilere zgven alamay amalad ifade edilen bu ynetmeliin en byk elikisidir. Kz ocuklarnn zellikle ortaretim dzeyinde okullama oranlarnn arzu edilen dzeyde olmad Trkiyede, kendi tercihiyle ban rten bir renciye sadece mam Hatip Okullarnn kapsnn ak olmas, insan haklar balamnda

151

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

deerlendirilip yeniden gzden geirilmesi gereken bir konudur. Zaten ynetmelik sonras yaplan tartmalarda ne kan en nemli hususlardan biri, barts serbestliinin btn okullara getirilmemi olmasdr. Toplumun taleplerinin eitim sistemine yanstlabilmesi ve bylece eitim sisteminin demokratiklemesi ve normallemesi iin, bu konuda yeni bir dzenleme ihtiyac bulunmaktadr.

KRONOLOJ 12 Ocak 2012 Milli Eitim Bakanl Orta retim Genel Mdrl, 81 ilin milli eitim mdrlklerine gnderdii yaz ile 19 Mays Atatrk Anma, Genlik ve Spor Bayram trenlerinde farkl etkinliklere yer verilmemesi, kutlamalarn sadece okullarda yaplmas talebinde bulundu. 2011-2012 eitim retim ylnn ikinci dneminde baz pilot illerde uygulamaya balanacak FATH Projesinin tantm, Milli Eitim Bakan mer Diner ile Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakan Binali Yldrmn katld basn toplantsyla gerekletirildi. AK Parti Grup Bakanvekili Nurettin Canikli ve baz milletvekillerinin, milli eitimin 4+4+4 eklinde yeniden kademelendirilmesini ve zorunlu eitimin 12 yla karlmasn ieren yasa teklifi TBMM Bakanlna sunuldu. 4+4+4 yasas TBMM Milli Eitim Komisyonunda kabul edildi. Babakan Recep Tayyip Erdoan, Gney Koreye yapt seyahat esnasnda, gazetecilere zel dershanelerin kapatlacana ilikin aklama yapt. Zorunlu eitimi kademelendirerek 12 yla karan ve kamuoyunda 4+4+4 olarak bilinen yasa teklifi, TBMM Genel Kurulunda kabul edildi. 4+4+4 olarak bilinen 6287 sayl kanun, 28261 sayl Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. CHP, kamuoyunda 4+4+4 olarak bilinen ve zorunlu eitimi 12 yla karan yasay, iptal edilmesi ve yrrlnn durdurulmas istemiyle Anayasa Mahkemesine bavurdu. Milli Eitim Bakan mer Diner, 12 Yllk Zorunlu Eitime Ynelik Uygulamalar konulu genelge yaymlad. Buna gre, 30 Eyll itibaryla 66 ayn tamamlayan tm ocuklarn okul kayt ilemlerinin yaplmas; 60-66 ay arasndaki ocuklarn ise velisinin yazl istei ile ilkokula devamlarnn salanmas kararlatrld. Anayasa Mahkemesi, CHPnin 4+4+4n ekil bakmndan iptali ve yrrlnn durdurulmas talebini reddetti. YK Bakan Prof. Dr. Gkhan etinsaya, TBTAK Gebze yerlekesinde rektrler, akademisyenler ve sivil toplum kurulularyla bir araya geldi. etinsaya, Yksekretim Kanununun yenileneceini aklad. CHP, 4+4+4n ierik ynnden iptali ve yrrlnn durdurulmas istemiyle tekrar Anayasa Mahkemesine bavurdu. YK, eitim fakltelerinin ikinci retimleri ile uzaktan eitim fakltelerinin retmenlik blmlerini bu seneden itibaren kapatma karar ald. SYM Bakan Ali Demir, retmenlik alan snavlarnn 2013te yaplacan aklad. Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn tarihli ve 69 sayl Kurul Karar ile 1 ve 5 inci snflardan balamak zere lkokul ve ortaokullarda uygulanacak olan Haftalk Ders izelgesi belirlendi. Ortaokullarda haftalk ders saati says ve semeli derslerin says artrld. Kuran- Kerim, Hz. Peygamberin Hayat ve Temel Dini Bilgiler, semeli dersler listesine eklendi.

24 Ocak 2012

20 ubat 2012

11 Mart 2012 24 Mart 2012 30 Mart 2012 11 Nisan 2012 19 Nisan 2012

9 Mays 2012

24 Mays 2011 12, 19 ve 26 Mays 2012 8 Haziran 2012 13 Haziran 2012 20 Haziran 2012 25 Haziran 2012

152

5. ETM

KRONOLOJ 4 Temmuz 2012 Eitim ile ilgili baz deiiklikler ieren 6353 sayl torba kanun, TBMM Genel Kurulunda kabul edildi. Kanuna gre, AOBPnin 2012 ylnda da uygulanmas hkm altna alnmtr. Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 98 sayl Kurul Karar ile mam Hatip Ortaokulu Haftalk Ders izelgesi belirlendi. Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 124 sayl Kurul Karar ile ortaretim kurumlarnda uygulanacak olan Haftalk Ders izelgesi belirlendi. Semeli derslerin says artrld. Kuran- Kerim, Hz. Peygamberin Hayat ve Temel Dini Bilgiler, liselerin ikinci grup semeli dersler listesine eklendi. Babakan Recep Tayyip Erdoan, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunda dershanelerin kapatlmasna ilikin almann bir an nce tamamlanmas talimatn verdi. Yksekretim rencilerinden alnan renci katk payn dzenleyen 2012/3584 sayl Bakanlar Kurulu Karar Resmi Gazetede yaymland. Akretim ve birinci retimde harlar kaldrld. MEB, zerinde alt retmen stratejisini tamamlayarak Bakanlar Kuruluna sunuldu. Babakan Recep Tayyip Erdoan, yapt konumada dershanelerin kapatlacan tekrarlad. MEB, 40 bin retmen kadrosu iin atama yapt. Milli Eitim Bakanlnn ders kitaplar ile eitim aralarnn belirlenmesini dzenleyen ynetmelik yenilendi. Bylece, daimi personel tarafndan yaplan incelemelere son verilmi ve panel deerlendirmesi sistemi getirilmitir. Yeni eitim sisteminde yaplan deiiklikler nedeniyle yeniden dzenlenen Mesleki ve Teknik Eitim Ynetmeliinde yaplan deiiklik, Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. YK tarafndan hazrlanan Yksekretim Kanun Tasla kamuoyu ile paylald. MEBe bal okul rencilerinin klk ve kyafetlerine dair ynetmeliin yrrle konulmasna ilikin Bakanlar Kurulu karar, Resmi Gazetede yaymland. Ortaokul 6. ve 7. snf rencileri semeli hukuk ve adalet dersi almalarna ynelik Milli Eitim Bakanl ve Adalet Bakanl arasnda ibirlii protokol imzaland.

10 Temmuz 2012 14 Austos 2012

17 Austos 2012

29 Austos 2012

29 Austos 2012 9 Eyll 2012 10-13 Eyll 2012 12 Eyll 2012

4 Ekim 2012

5 Kasm 2012 27 Kasm 2012 4 Aralk 2012

153

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

5.2

YKSEKRETM

2012, milli eitimde olduu gibi yksekretimde de son derece hareketli bir yl olmutur. 2012 ylnda yaanan nemli gelimeler arasnda yksekretimde harlarn kaldrlmas, niversite giri snavnda baarl okullardan mezun olan rencilere avantaj salayan Arlkl Ortaretim Baar Puan (AOBP)nn kaldrlmas, son birka yldr devam eden yksekretimin yeniden yaplandrlmas almalarnn neticesinde yeni bir yasa tasla nerisinin kamuoyu ile paylalmas ve tartmaya almas, eitim fakltelerinin ikinci retim programlar ile uzaktan eitim fakltelerinin retmenlik blmlerinin kapatlmas ve yksekretim kontenjanlarnda yaanan bymenin devam etmesi gibi konular yer almaktadr. Aada yksekretimde yaanan bu gelimelere ilikin deerlendirmeler yer almtr.

5.2.1

Yksekretimde Harlarn Kaldrlmas

2012 ylnda yksekretim ile ilgili en nemli gelimelerden birisi, 29 Austos 2012 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanan ve yksekretim rencilerinden alnan renci katk payn dzenleyen 2012/3584 sayl Bakanlar Kurulu kararnamesi olmutur. Bu kararname ile 2012-2013 eitim-retim ylnda renimine devam eden veya yeni kayt yaptracak birinci retim ve ak retim rencileri renci katk payndan muaf tutulmutur. Dier taraftan, ikinci retime veya niversitelerin uzaktan retim programlarna devam eden veya yeni kayt yaptracak rencilerden ve kendi imknlar ile Trkiyede yksekrenim grmeye gelen yabanc rencilerden renim creti ad altnda renci katk pay alnmaya devam edilmitir. Ayrca, hazrlk snf veya yabanc dil gelitirme program hari olmak zere, n lisans, lisans ve lisansst dzeydeki yksekretim programlarndan program sreleri sonunda mezun olamayan rencilerden de katk pay alnmaya devam edilmitir. Harlarn kaldrlmas ile ilgili bu karar yksekrenim gren renciler tarafndan byk bir sevinle karlanmtr. Btn dnyada yksekretime kamu destekleri azalrken ve niversitelerde finansal kriz yaanrken, Babakan Recep Tayyip Erdoann alm olduu harlarn kaldrlmas karar, yeni niversitelerin kurulmas ve kontenjan artlar sayesinde elit bir hizmet olmaktan karlan ve kitlesel bir hl alan yksekretimin evrensellemesine bir katk salayacaktr. niversite harlarn kaldran Trkiye artk Finlandiya, sve, Norve ve Danimarka gibi har almayan ok az sayda lkenin arasnda anlacaktr. Harlarn kaldrlmasna ilikin karar sonras baz uzman ve yazarlar arasnda en ok tartlan husus, alnan kararn frsat eitliini bozup bozmayacana ilikin olsa da, renciler karar byk bir memnuniyetle karlam ancak II. retim rencileri kendilerinin kapsam dnda tutulmasn eletirmitir. Devletin II. retim rencilerinden hi har almamas, esasnda rencilerden salanan cretlerle yryen bir hizmetin srdrlemeyecei anlamna gelir. Bununla birlikte, nmzdeki yllardan itibaren II. retim rencilerine de, I. retim har creti kadar indirim yaplmas nerisi tartlmaldr.

154

5. ETM

5.2.2

Yksekretimin Yeniden Yaplandrlmas

2011 yl Aralk aynda YK Bakanl grevini Prof. Dr. Yusuf Ziya zcandan devralan Prof. Dr. Gkhan etinsaya ynetimindeki YK, zcan dneminde balatlan yksekretimin yeniden yaplandrlmas almalarna hz vererek devam etmitir. almalar, nceki yl olduu gibi katlmc bir yaklamla srdrlmtr. Bu balamda farkl toplant ve altaylarla ilgili paydalarn grne bavurulmutur. 2012 ylnn ilk yarsnda farkl zamanlarda sekiz ayr ilde blge toplantlar yaplm ve 165 niversite rektrnden ve renci temsilcilerinden gr alnmtr. Yine Mays ay iinde YKn paydalaryla farkl altay gerekletirilmi ve paydalardan yksekretim sisteminin sorunlar ve bu sorunlar zerine olas zm nerileri ile ilgili gr alnmtr. altaylardan ilki, 12 Mays 2012 tarihinde devlet ve vakf niversitelerinde grev yapan rektrlerin katlmyla; ikincisi, 19 Mays 2012de niversite idari personeli, akademisyenler ve renci temsilcilerinin katlmlaryla; ncs ise 26 Mays 2012 tarihinde medya, ilgili sivil toplum kurulular ve kamu kurum kurulularnn katlmlaryla gerekletirilmitir (YK, 2012). Bu almalarn neticesinde, YK tarafndan yeni bir yasa tasla nerisi hazrlanm ve 5 Kasm 2012 tarihinde tartlmak zere kamuoyu ile paylalmtr. Taslak aklandktan sonra, taslak ile ilgili grleri almak zere, YK bnyesinde aratrma grevlileri, yardmc doentler, doentler, profesrler, niversite idari personeli, kamu kurum ve kurulular, sivil toplum kurulular, renci temsilcileri ile ayr ayr toplantlar gerekletirilmitir. Ayrca, herkesin grn ifade edebilecei bir web sitesi kurulmu ve gelen btn grler sitede ilan edilmitir. Bu katlmc ve effaf tutum, toplumu kucaklayan bir yksekretim sistemi ina etme adna anlaml bir giriim olmutur. Bununla birlikte, taslak kamuoyunda youn olarak tartlmakta ve taslaa ilikin birbiriyle uzlatrlmas g neri ve talepler gelmektedir. Taslak, yksekretimin st ynetiminden sorumlu kurulu olarak Trkiye Yksekretim Kurulu (TYK)nu tanmlam ve yelerinin Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Rektrler Kurulu ve Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan belirlenmesini ngrmtr. Ayrca, baz niversiteler iin konseyli bir ynetim yaps ngrmtr. Yksekretimin st ynetiminden sorumlu TYK yelerinin, yrtme ve yasama organlar tarafndan belirlenmesi dnya rnekleriyle uyumludur; fakat Rektrler Kurulunun bu st yapya ye semesi hesap verebilirlik ilkesiyle elien bir yap dourma riski tamaktadr (SETA, 2012). Ayrca, niversite ynetimini belirleyecek konseyin ye yapsnn arlkl olarak o niversitedeki retim yelerinden olmas da benzer bir risk tamaktadr. Yeni yksekretim yasa tasarnn gelen neri ve eletiriler sonras yeniden ele alnmas ve ayrca yasalamas iin gnderilecei TBMM tarafndan da nemli lde deiiklikler yaplmas beklenmektedir.

5.2.3

AOBPnin Kaldrlmas

SETA tarafndan daha nce yaymlanan birok rapor ve analizde, Arlkl Ortaretim Baar Puan (AOBP)nn niversite giri snavnda baarl olan okul-

155

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

lardan mezun olan rencileri dllendirdii, baarsz okullardan mezun olanlar ise cezalandrd gerekesi ile eitsizlie sebep olduu ve bu uygulamaya son verilmesi gerektii vurgulanmtr (Gr ve elik, 2009; avuolu, 2011). 2012 ylndaki en nemli gelimelerden bir tanesi de AOBPnin kaldrlmas olmutur. Eitim sistemini 4+4+4 eklinde yeniden yaplandran, 11 Nisan 2012 tarih ve 28261 sayl Resm Gazetede yaymlanarak yrrle giren 6287 sayl kanunla AOBP uygulamasna son verilmitir. Ancak hem bu kararn kendisi hem de 2012 yl niversite giri snavnda uygulanp uygulanmayacana ilikin belirsizlikler tartmalar beraberinde getirmitir. lme, Seme ve Yerletirme Merkezi (SYM), 2012-SYS Klavuzunu 6287 Sayl Kanuna gre yeniden dzenlemi ve 29 Mays 2012 tarihinde web sitesinde yaymlamtr. Klavuzda AOBPnin bu yl uygulanmayaca belirtilirmitir. Klavuzun, 6287 sayl kanun yaymlandktan yaklak bir buuk ay sonra, LYS snavndan 2 hafta nce yaymlanmas, zellikle Fen ve Anadolu Liseleri gibi baarl okullarda okuyan renciler ve ailelerince tepkiyle karlanmtr. LYS ncesinde balayan tartmalar snav sonrasnda da devam etmitir. Bu tartmalar sonlandrmak zere, 4 Temmuz 2012 tarihinde yaymlanan 6353 sayl torba kanununa, AOBPnin nmzdeki yldan itibaren uygulanmasn ngren geici madde eklemitir. Ancak, 12 Temmuz 2012 gn toplanan YK Genel Kurulu, AOBPnin bu yl da dhil olmak zere kaldrlacan duyurmutur. Bu karardan birka gn sonra Dantay, LYS klavuzundaki ilgili hkmn iptali iin kendisine bavuran bir adayn bavurusunu OBP, zaten bu ylki snav sonularnda etkili olmayacak diyerek reddetmitir. Dantayn ilgili kararnda, 6287 Sayl Kanunun ilgili hkmlerine dikkat ekilerek, OBPnin bundan sonra yaplacak niversite giri snavlar iin geerli olduu, bu ylki hesaplamada, YK Genel Kurulunun 1 Aralk 2011deki kararnda belirtildii gibi AOBPnin esas alnaca kaydedilmitir. niversite yerletirme puanlarnn aklanmas beklenirken, Dantayn bu karar ile YK Genel Kurulu 18 Temmuz 2012 tarihinde tekrar toplanm ve 2012 ylna mnhasr AOBPnin uygulanaca ynnde yeni bir karar alm ve bylece SYM snav sonularn AOBPyi esas alarak hesaplamtr. Dolaysyla, AOBP 2012 ylnda son kez uygulanmtr. Son olarak, 17 Aralk 2012 tarihinde SYM Bakan Ali Demir tarafndan yaplan aklamayla, kanunda ngrlen Ortaretim Baar Puan (OBP)nn 2013 yl iin adayn diploma notunun be ile arpm sonucu elde edilecei belirtilmitir (Uzun ve Akta, 2012). Genel olarak bakldnda, olduka teknik ve karmak olan AOBP hesaplamasnn sonlandrm olmas ve bunun yerine diploma notlarndan ibaret basit bir hesaplama ynteminin benimsenmesi, hem eitlik hem de rehberlik asndan olumlu bir adm olmutur. Bununla birlikte, retmen notlarnda keyfiliin nne gemek iin birtakm yeni mekanizmalarn (r. akran deerlendirmesi, ortak snavlar, etik kurul) kurulmas faydal olacaktr (Kurt ve Gr, 2012). Ayrca, rencilerin motivasyonunu olumsuz ynde etkilememesi asndan snav takvimine dikkat edilmesi ve alnan kararlarn ilgili paydalara nceden duyurulmas faydal olacaktr.

156

5. ETM

5.2.4

Yksekretimde Arz ve Talep Durumu

Yksekretim arznda son yllarda yakalanan byme ivmesi, 2012 ylnda da devam etmitir. Her ne kadar 2012 ylnda sadece yeni vakf niversitesi kurulmu olsa da, daha nceki yllarda alan ancak henz faaliyete gememi birok niversitenin, 2012-2013 akademik ylnda renci kabul etmeye balamasyla birlikte kapasite genilemesi devam etmitir. 2012 ylnda niversitelerin yz-yze eitim veren yksekretim programlarnda toplam 721 bin 925 kontenjan yer almtr. 2011 yl kontenjanlar ile kyaslandnda, 2012 ylnda lisans ve n lisans programlarnn toplam kontenjannda yaklak % 10luk bir art yaanmtr. 2012 ylnda eitim fakltelerinin toplam kontenjanlar 10 binin zerinde olan ikinci retim programlarnn kapatld gz nnde bulundurulunca, bu artn olduka nemli olduu anlalmaktadr. te yandan, 2011 yl ile kyaslandnda, 2012 ylnda bo kalan kontenjan says da artmtr. 2011 ylnda ilk yerletirme sonrasnda 58 bin 433, ek yerletirme sonrasnda ise 66 bin 859 kontenjan bo kalrken, 2012 ylnda bu saylar srasyla 80 bin 228 ve 89 bin 397 olmutur. Bo kalan kontenjanlar devlet ve vakf niversitesi ayrm gzetilerek incelendiinde, ilk yerletirme sonularna gre, vakf niversitelerinin kontenjanlarnn % 18,9unun, devlet niversitelerinin kontenjanlarnn ise % 8,4nn bo kald grlmektedir. Bir baka adan deerlendirildiinde, ilk yerletirmede, (akretim hari) toplam 721.925 kontenjann 641.697si dolmutur. Bylece, kontenjanlarn %89u dolmutur; yerleenlerin ise yine %89u kayt yaptrm, %11i kayt yaptrmamtr. Yani, kayt hakk kazanan adaylarn 72.501i kayt yaptrmamtr. Bu veriler toplu olarak deerlendirildiinde, adaylarn tercihleri ile mevcut programlarn eletirilmesi asndan ciddi uyumsuzluklar olduu grlmektedir. Kazanan adaylarn onda birinin kayt bile yaptrmamas adaylarn tercihlerinin de yeterince bilinli olmadn ortaya koymaktadr. Ek yerletirme verilerine gre, (akretim hari) toplam 171.165 kontenjann neredeyse yars olan 81.768 kontenjan dolmutur. Bir baka ifadeyle, ek kontenjanlarn %48i dolmutur. Bu erevede mevcut seme ve yerletirme sistemin iyiletirilmesi ile arz ve talebin uyumlatrlmas adna, tercih edilmeyen programlar ile aday tercihlerini ve kayt davranlarn dikkate alan bir almann YK tarafndan yaplmasna ihtiya vardr.
TABLO 1. RENC SEME VE YERLETRME SSTEM BAVURU SAYILARI (2010-2012).

2012-YGS Snava Bavuran Aday Says Snava Girmeyen Aday Says Snav Geerli Aday Says
Kaynak: SYM, 2012.

2011-YGS 1.692.144 43.509 1.648.240

2010-YGS 1.512.519 24.893 1.487.493

1.895.479 57.742 1.837.344

2012 ylnda yksekretim arznda olduu gibi talepteki byme de devam etmitir. 2012 ylnda niversite snavna bavuran renci says 2011 ylna gre yaklak % 11 art gstermitir (Tablo 1). 4+4+4 ile birlikte zorunlu eitim sresinin 12 yla

157

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

karlmasyla, nmzdeki yllarda talebin artarak devam etmesi beklenmektedir. nk bu yl snava giren yaklak 780 bin lise son snf renci says, zorunlu eitimin tam olarak uygulanmaya konmas durumunda 2016 sonras kademeli olarak yaklak 1 milyon 200 bine ulaacaktr. Dolaysyla yksekretimdeki arzn nitelikli bir ekilde bytlmesine devam edilmelidir.

KAYNAKLAR
4 yl sonra Anadolu liselerine snavsz renci alnacak. (2010, 9 Aralk). Zaman. http://www.zaman.com.tr/ newsDetail_getNewsById.action?haberno=1062791&keyfield=65C49F6974696D Dershaneler iin son zil ocakta alacak. (2012, 14 Kasm). Radikal. http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aT ype=RadikalDetayV3&ArticleID=1107748&CategoryID=86 SBS son kez yaplacak. (2012, 3 Eyll). NTVMSNBC. http://www.ntvmsnbc.com/id/25378951/ Serterin raporuna Bakanlktan aklama. (2012, 26 Kasm). Hrriyet Eitim. http://www.hurriyetegitim.com/ haberler/26.11.2012/serterin-raporuna-bakanliktan-aciklama.aspx YKte fakltelere yeni kontenjan konuuluyor. (2012, 11 ubat). Haber7.com. http://www.haber7.com/haber/20110217/YOKte-fakultelere-yeni-kontejan-konusuluyor.php Cokun, . (2012, 8 Eyll). 4+4+4, dindar nesil yetitirme projesi mi? SABAH Perspektif. avuolu, A. (2011). Yksekretime geite katsay uygulamas. (Perspektif No. 3). Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf. elik Z. ve Gr, B.S. (2010). Ortaretime geiin yeniden dzenlenmesi. Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf. http://www.setav.org/tr/ortaogretime-gecisin-yeniden-duzenlenmesi/yorum/690 Gr, B. S. (2012a, 10 Mart). Eitimde messes nizam yklyor. SABAH Perspektif. Gr, B. S. (2012b, 16 Haziran). Eitimde tektipilik yerine ortak kltr. SABAH Perspektif. Gr, B. S. (2012c, 16 Eyll). 4+4+4 zerine erken bir bilano denemesi. STAR Ak Gr. Gr, B.S. ve elik, Z. (2009). Trkiyede mill eitim sistemi: Yapsal sorunlar ve neriler (Rapor No. 1). Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf. Kurt, T. ve Gr, B.S. (2012). Eitimde eitsizliin algoritmas: AOBP. (Rapor No. 52). Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf. MEB. (2011). Ulusal retmen strateji belgesi. http://egitim.erzincan.edu.tr/userfiles/ulusalogr.doc MEB. (2012a). 03.09.2012 tarihinde Milli Eitim Bakan mer Dinerin CNN TRK televizyonunda katld programn deifresi. http://www.meb.gov.tr/haberler/2012/CNNTURK_EgrisiDogrusuDesifresi_03092012.pdf MEB. (2012b, 12 Eyll). Mill Eitim Bakanl Ders Kitaplar ve Eitim Aralar Ynetmelii. Resmi Gazete, say: 28409. http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/09/20120912-2.htm SYM. (2012). 2012 YGS sonular. http://dokuman.osym.gov.tr/pdfdokuman/2012 /OSYS/2012YGSSonuclari.pdf zolu, M. (2010). Trkiyede retmen yetitirme sisteminin sorunlar. (Analiz, No. 17). Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf. zolu, M. (2012, 16 Eyll). Snavsz ve dershanesiz bir rencilik mmkn. Star Akgr. http://haber.stargazete.com/acikgorus/sinavsiz-ve-dershanesiz--bir-ogrencilik-mumkun/haber-689224 Robers, S., Zhang, J., and Truman, J. (2012). Indicators of school crime and safety: 2011 (NCES 2012-002/NCJ 236021). Washington, DC: National Center for Education Statistics, U.S. Department of Education, and Bureau of Justice Statistics, Office of Justice Programs, U.S. Department of Justice. http://nces.ed.gov/ pubs2012/2012002.pdf SETA. (2012). YK tarafndan hazrlanan yksekretim kanunu tasla zerine. (Perspektif No 11). Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf. UK Department for Education. (2012). School uniform guidance. http://education.gov.uk/schools/leadership/ schoolethos/b0014144/schooluniform Uzun, M. ve Akta, Y. (2012). niversite snavnda din dersinden soru. http://www.aa.com.tr/tr/egitim/112190-universite-sinavinda-din-dersinden-soru YK. (2012). Yeni yksekretim yasasna doru. http://yeniyasa.yok.gov.tr/

158

SONSZ
2013 senesi siyasi tarihimize seim lemesi olarak kayda gemesi muhtemel olan yerel, genel ve cumhurbakanl seimleri maratonu hazrlklar ve tartmalarnn iyiden iyiye hissedildii bir yl olmaya adaydr. Seim lemesi ayn zamanda bir siyasi performans dalgas oluturarak her bir seimin silsiledeki dier seimi de dorudan etkilemesinin nn aacaktr. 2012de yeni Anayasa srecinde en azndan die dokunur ilerleme kaydedilmesi umudumuz da 2013e sarkm durumda. Yazm srecinin paydalarnn siyasi pozisyonlarn tamamen koruyarak ortak bir anayasa yazlmasnn ya da uzlama ile bir anayasa yazlmasnn nasl bir siyasal tkanma ortaya kardn fark ettikleri lde yeni bir anayasa umudumuzu koruyabiliriz. Trkiyenin bir Krt meselesi, Krt sorununun ise bir PKK meselesi var. Bu ksr dngden kn tek bir yolu bulunmaktadr. PKK normalleerek terrden uzaklamad srece terr odakl Krt meselesi tartlmaya devam edecektir. Trkiyenin en youn demokratikleme dnemini yaad getiimiz yllar; PKKnn da en youn terre meylettii yllar olarak kayda geti. Bu derin eliki devam ettii srece, toplumsal dzeyde nefretin, siyasal dzeyde temkinli demokratiklemenin, brokrasi dzeyinde ise eski Trkiye alkanlklarnn frsat bulduka nksetmesi beklenmelidir. 2013, son bir buuk yln Trkiyenin i gndem balna dnen Arap isyanlarnn tartlmaya devam edecei bir yl olacaktr. zellikle Suriyede derinleen krizin etkilerini Trkiyede daha fazla hissedeceiz. 2013 banda Suriye rejiminden am rejimine dnen Baas ynetimi artk iktidarn geri almak iin deil; Rusya ve ran desteiyle vekalet savana devam etmek iin mcadele edecektir. Suriyede 2013 ierisinde yaanacak bir zlme sadece Trkiyede deil

159

S E TA A N A L Z 2 0 1 2 D E T R K Y E

btn blgede derin sonularn ortaya kmasn salayacaktr. Trkiye srecin bandan beri taknd siyasi tavr ile hem meruiyet dzeyinde hem ahlaki olarak hem de jeopolitik olarak kazanan olacaktr. Dnyada ekonomik, siyasi ve gvenlik alanlarnda eksen kaymas srelerinin yaand; blgemizde ise derin siyasi krlmalarn vukuu bulduu bir dnemden geiyoruz. 2012 Balkan Savalarnn 100. Yldnmyd. I. Dnya Savann ortaya kard blgesel dzenin yznc yldnmne doru ilerleyeceimiz 2013 ylnda Trkiye hem blgesinde hem de dnyada bir gvenlik ve siyasi istikrar adas olmaya adaydr. Trkiye mezkur adayln her anlamda kapasite artrm ve demokratiklemesini hitama erdirecek ekilde admlar att srece glendirecektir.

160

2012, siyasi takvime, Trkiyenin siyasal normallemesinin ve konsolidasyonunun balang yl olarak not edildi. Son be yln siyasal yk 2012de yeni bir normalleme fazna geti. 2012 senesini hem 2011 genel seimlerinin ortaya kard siyasi tablo hem de blgemizde yaanan derin krlmann Trkiyeye yansmalaryla geirdik. 12 Haziran genel seimleriyle siyasi tablo bir tahkim sreci yaarken; d politikada yaanan gelimeler yeni Trkiye ile eski Trkiyenin karlamasna ahitlik etti. 2013, siyasi tarihimize seim lemesi olarak kayda gemesi muhtemel olan yerel, genel ve cumhurbakanl seimleri maratonu hazrlklar ve tartmalarnn iyiden iyiye hissedildii bir yl olmaya adaydr. Seimler, bir siyasi performans dalgas oluturarak, siyasi aktrlerin sylem ve politikalar zerinde etkili olacak ve siyasal gelimelerin balamn belirleyecektir. Elinizdeki analizde, Trkiyenin 2011den 2012ye tad siyasal gerilimler, d ve i politikada yaanan tartmalar, ekonomi ve eitim alanndaki yaananlar, hukuk ve insan haklar genel bal altnda vuku bulan gelimeler detaylca incelendi. SETA 2012 Analizi sadece getiimiz yl boyunca yaananlarn, uzman kalemlerce bir analizi deil, ayn zamanda, ktphanenizde siyasal tarihimize dair nemli bir hafza almas olarak bulundurulmay da hak etmektedir.

SETA | Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenahatun Caddesi No: 66 Gaziosmanpaa / ankaya 06700 ANKARA TRKYE Tel:+90 312.551 21 00 | Faks :+90 312.551 21 90 www.setav.org | info@setav.org SETA | Washington D.C. Office 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, DC 20036 USA Tel: +1 202-223-9885 | Faks: +1 202-223-6099 www.setadc.org | info@setadc.org