Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin HISTORIJSKI RAZVOJ CJEVOVODNOG SAOBRAAJA U BIH U periodu nakon II svjetskog rata, razvijajui

se pod dejstvom dva suprotna procesa: snanom industralizacijom i dinamikom urbanizacijom, Sarajevo nije moglo izbjei potekoe koje su neminovni pratioci spomenutih procesa. Prva mjerenja aerozagaenosti u Sarajevu zapoeta su 1961.godine i pokazala su da je zagaenost u gradu izuzetno velika naroito u zimskom periodu kada je koncentracija ai, SO2 i sedimenta daleko iznad dozvoljenih granica. Posljedica ovakve situacije bila je, naalost, poveana smrtnost kao i pojava hroninih oboljenja disajnih organa stanovnitva. Uzrok zagaenosti vazduha su specifini klimatski uslovi i upotreba neadekvatne vrste goriva, tj. goriva pri ijem sagorijevanju se stvara visoki procenat ai SO2.
8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1 2 3 4 5 6 7

godina emisija so

-grafiki prikaz aerozagaenosti od 1971-1999 god-

Shvativi svu teinu i mogunost jo teih posljedica od aerozagaenosti Skuptina grada je u okviru Programa izgradnje i prostornog razvoja Sarajeva pristupila rjeavanju ovog problema. U periodu od 1972.godine do 1974.godine razmatrano je vie varijanti rjeavanja aerozagaenosti uz pomo domaih i stranih strunih institucija i izabrana je varijanta za koritenje prirodnog gasa na mjesto uglja i tenih goriva u kotlovnicama i individualnim loitima, kao optimalno rjeenje zasnovano na ekonomskim i ekolokim pokazateljima. Ova varijanta zasnovana je na mogunosti prikljuenja Gasnog sistema grada Sarajeva na gasni sistema Srbije (SR Jugoslavije) to je podrazumijevalo ukljuenje u projekat izgradnje Gasnog sistema grada i finansijska uea za gradnju magistralnog gasovoda Batajnica-Zvornik. Ovo rjeenje je prihvatila i Meunarodna banka za obnovu i razvoj iz Vaingtona donosei odluku, prvu takve vrste od kada postoji, da uestvuje znaajnim sredstvima u finansiranju izgradnje gasnog sistema grada Sarajeva. Snadbijevanje gasom Gasnog sistema Sarajevo predvieno je da se vri uvozom gasa iz Rusije. Realizacija ove varijante gasnog sistema grada je, zapravo, i zaetak izgradnje gasnog sistema Bosne i Hercegovine gdje je kao prvi potroa bila TG Bira, a kasnije grad Sarajevo, te izgradnjom kraka SemizovacZenica, RMK Zenica i ostali potroai na tom kraku. Nakon donoenja ovakve odluke nije se moglo izbjei prisjeanje da Sarajevo nije grad bez gasne tradicije. 1913. godine je projektovana i poela izgradnja gasnog sistema na bazi gradskog gasa niske kalorine vrijednosti sa vie od 60 km razvedene mree na koju je bilo prikljueno oko 15.000 domainstava. Ovaj gasni sistem je funkcionirao sve do 1958. 1

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin godine kada je ukinut i naputen zbog dotrajalosti mree koja je proputala oko 30% transportovane koliine gasa. Projektovanje gasovoda Zvornik-Sarajevo, koji se u blizini vee na krak gasne mree Srbije (Batajnica-Loznica-Zvornik), povjereno je firmi PETROLINVEST, Sarajevo, uz struno konsultovanje sa Francuske konzalting organizacije SOFREGAS iz Pariza. U globalu se moe rei da se transport prirodnog gasa za potrebe potroaa u BIH vri se transportnim sistemom ruske Federacije, koji koji je u mjestu Beregovo vezan za transportni sistem Maarske do Kiskumdorozne (Horgoa) na maarsko-jugoslovenskoj granici. Dalje, kroz gasovodni sistem Jugoslavije (dananje Srbije i Crne Gore) gas se transportuje do Zvornika gdje je primopredajna mjerna stanica za potrebe Bosne i Hercegovine. Potom se gas transportuje gasovodom od Zvornika do Sarajeva. eljezara Zenica je 1983. godine izgradila gasovod od Sarajeva do Zenice. Duina magistralnog gasovoda kroz BIH iznosi 171 km. Ako se uzmu u obzir i svi odvojci, onda njegova duina iznosi 191 km. Prenik gasovoda je 16 ina, a maksimalni radni pritisak 50 bara.Najkarakteristicnija svojstva cjevovodnog transporta koja predodreuju ekonomsku cjelishodnost njegovog koritenja pri transportu nafte,naftnih proizvoda i gasa su:

neprekidnost toka koji obezbjeuje redovitost dostave nafte,naftnih proizvoda i gasa

primaocu visok stepen mehanizacije radova koja obezbjeuje znatno veu proizvodnost rada nego kod drugih vidova transporta visoki stepen hermetinosti koja do minimuma smanjuje gubitke pri transportu jednorodnost graenja to obezbjeuje znatno manje nego u eljeznikom i drumskom saobraaju uee investicionih ulaganja manja, nego kod svih drugih grupa saobraaja ,potronja goriva znatno manja nego u eljeznikom i drumskom saobraaju cijena kotanja prevoza

Nakon izbora optimalne trase gasovoda Zvornik-Sarajevo pri emu se vodilo rauna o duini trase, teini terena sa stanovita gradnje, blizine komunikacija i o podrujima kroz koja prolazi kao i mogunosti napajanja gasom usputnih mjesta, uraen je hidraulini proraun sa sljedeim parametrima: 1. Maksimalni protok bez usputnije kompresije Q = 125.000 Nm/h, 2. Poetni pritisak u Zvorniku P1 = 50 bara, 3. Duina gasovoda L = 1170 km, 4. Visinska razlika du trase H =300 m, 5. Prosjenim hemijskim sastavom pririodnog gasa. 2

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin U nedostatku domaih standarda i propisa za gasovode izbor materijala i opreme napravljen je shodno amerikim nacionalnim standardima ANSI,ASTM kao i API stnadardima. Proraunom definisani gasovod od 16cm debljine stjenke u ovisnosti od klase terena,odnosno gustoe naseljenosti podruja kroz koja gasovod prolazi, izgraen je od elinih politilonomizolovanih cijevi koje su katodno tiene.Isporuilac ovih cijevi je francuska firma VALLOUREC, a zapornih i sigurnosnih ventila ROCKWELL USA.

Du trase gasovoda izgraena su projektom predviene blok i istake stanice. Gasovod je projektovan i izgraen kao osnovna i dio budueg gasnog sistema Bosne i Hercegovine sa kojeg je ve izgraen i sastaveljen u funkciji odvojak iz Semizovca do Zenice. Takoe se vodilo rauna o tome da ovaj gasovod moe raditi i revizibilno jer se razmiljalo o mogunosti snadbjevanja tenim prirodnim gasom ( LNG ) iz Alira koji bi se transportovao sa obale Jadranskog mora novoizgraenim gasovodom do Sarajeva , a dalje postojeim gasovodom u sjeverne dijelove zemlje. Gasovod1 Sarajevo-Zvornik je izgradila renomirana holandska firma A.HAK, koja je ovaj posao dobila nakon meunarodne licitacije.Na izgradnji gasovoda bile su angaovane i firme: 1

Geoinenjering - Sarajevo na geodetskom i geolokom snimanju trase, Feroelektro za uvoz opreme, IPSA za struni nadzor nad izvoenjem radova,

Dr. Milan Adamovi, Uvod u saobraaj, Saobraajni fakultet 2000. godine, Beograd

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin ITEN Energoinvest za superkontrolu zavarenih izolovanih spojeva.

Sarajevskoj firmi UNIONINVEST , koja je koristila konsultantske usluge holandske gasne Unije iz Groningena ,povjereno je projektovanje gradske gasne mree koja iz transportnog gasovoda preuzima gas i distribuira ga do potroaa. Ovog se puta odluilo za usvajanje NEN (Niderlandse norme holandske norme) koje su nam najvie odgovarale za nau koncepciju distribucije gasa. Osnovna koncepcija gradske gasne mree postavljena je tako da obezbjedi sigurno, ekonomino i kontinualno snadbijevanje potroaa gasa. GASNI SISTEM GRADA SARAJEVA Prilikom projektovanja posebna panja je posveena gradskim uvjetima kao to su razliiti urbani tipovi gradnje, gustina naseljenosti pojedinih dijelova grada, nedostatak navike kod stanovnitva u koritenju prirodnog gasa, sastav tla Sarajevske kotline i ostalih bitnih uvjeta. Usvojen je viestepeni distributivni sistem. Osnovna gradska mrea izvedena je kao elini prsten radnog pritiska 8 ( 14,5 ) bara sa koje se preko redukcione stanice odvaja manji poletilenski prsten pritiska 3 ( 4 ) bara , a koji prolazi kroz gusto naseljena podruja starog dijela grada. Osnovni prsten je dimenzionisan za protok gasa od 125.000 Nm i koncipiran je da njegov promjer od 12 sa poveanjem radnog pritiska sa 8 bara na 14,5 bara moe poveati kapacitet za 2 puta. Preko dvije gradske mjerno regulacione stanice sa dvije redukcione linije od kojih je jedna rezervna i svaka kapaciteta protoka od 62,500 Nm/h, povezana je gradska distributivna gasna mrea sa transportnim gasovodom Zvornik Sarajevo. Za sekundarnu distributivnu gasnu mreu izabaran je reetkasti tip mree jer daje veu sigurnost snadbjevanja dotokom sa dvije strane a prilikom opravke svake dionice ne remete se kontiunitet u snadbijevanju. Dobra organizacija posla sa kvalitetnim izborom projektnih rijeenja, izvoaa radova, isporuilaca opreme i materijala rezultirali su izgradnju modernog i nadasve pouzdanog gasnog sistema, koji je omoguio da se ve 1980. godine pone sa snadbijevanjem svih vrsta potroaa prirodnim gasom. Tako je 1980. godine bilo prikljueno 8.759 potroaa koji su potroili 5 miliona Sm prirodnog gasa.2 Ipak tokom ratnih godina sa minimalnim tehnikim sredstvima i znaajno reduciranim brojem osoblja, Sarajevo gas je uspio odrati pogonsku ispravnost gasnog sistema i obezbjediti snadbijevanje potroaa u svim prilikama izuzev kakda bi dolazilo do prekida u dotoku gasa za grad. Od prvog dana rata bile su blokirane sve cestovne i eljeznike komunikacije koje vode u grad. Ubrzo je dolo do razaranja gradskog sistema centralnog grijanja a nestalo je i elektrine energije i svega onoga to je ovisilo o njoj kao to je opskrba vodom, zalihe smrznute hrane i sl. Zalihe krutih i tenih goriva bile su iscrpljenei prirodni gas je najednom, za stanovnike Sarajeva postao najvanije sredstvo za grijanje stanova i kuhanje hrane.
2

dr. Milan Adamovi, Uvod u saobraaj, Univerzitet u Beogradu, Saobraajni fakultet Beograd, str. 154

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin U periodu do kraja 1992. godine Sarajevo gas je izveo, sa preostalim materijalom vie od 1000 novih prikljuaka na gasnu mreu.Ulaskom u zimu 1992/93. stanovnici Sarajeva su poeli traiti nain da se bilo kako prikljue na gasni sistem Prikljuci su izvoeni vodovodnim ili inprovizovanim spojnicama izravno na distributivnu gasnu mreu pritiska 100 mbara i takav gas je zatim dopreman u stanove pomou gumenih , plastinih, vodovodnih cijevi od odvoda rukohvata, saobraajnih znakova i drugih slinih cijevi. U neposrednoj saradnji sa Skuptinom grada i optinskim organima u opkoljenom Sarajevu zapoela je 1993. godine intenzivna aktivnost na projektovanju i izgradnji distributivne gasne mree za padinske dijelove grada ali i za savremena naselja s izgraenim toplinskim sistemima koji su u ratu prestali funkcionisati. Veliku pomo u realiziranju ovih projekata pruila je meunarodna organizacija IRC iz USA, a zatim holandska vlada i holandski krst, Gastec Holandija , gradovi Italije: Modena, Bolcano, Brea i Livorno, panski grad Barselona, humanitarna organizacija Katara, Visoki saudijski komitet i drugi. Na kraju rata potronja gasa predstavljala je 70% ukupne potronje energije a mrea se proirila sa 15.000 na 80.000 i prikljuenih domainstava.Nakon rata, tokom implementacije projekta hitne rekonstrukcije gradskog grijanja 34.000 domanistava je vraeno na gradski sistem centralnog grijanja to je ukupan broj domanistava koja neposredno koriste prirodni gas svelo na oko 55.000. Nakon zavretka agresije pristupilo se izgradnji projekta hitne rekonstrukcije gasnog sistema. Glavni cilj projekta bio je da se ponovo uspostavi sigurno i pouzdano snadbijevanje gasom Bosne i Hercegovine, naroito Sarajeva.Ovo je podrazumijevalo sanaciju magistralnog gasovoda, distributivne mree i prikljuaka za sve korisnike ukljuujui i kotlovnice preduzea TOPLANE koja upravlja gradskim sistemom grijanja. Drugi cilj je bio da se povea sigunost i energetska efikasnost i eliminiu svi nepropisni i inprovizovani gasni prikljuci izvedeni u toku rata i isti zamijene standardnim. Ostali ciljevi odnosili su se na poboljanje naplate utroka gasa kod potroaa,jaanja institucione sposobnosti Sarajevo gasa i uspostavu Alternativnih izvora snadbijevanjem gasa. U globalu se moe rei da se transport prirodnog gasa za potrebe potroaa u BIH vri sa transportnim sistemom Ruske federacije, koji je u mjestu Beregovo vezan za transportni sistem Maarske i do Kiskumdorozne(Horgua) na maarsko jugoslovenskoj granici. Dalje kroz gasovodni sistem Jugoslavije (dananje Srbije i Crne Gore) gas se transportuje do Zvornika gdje je primopredajna mjerna stanica za potrebe BIH3. Potom se gas transportuje gasovodom od Zvornika do Sarajeva. eljezara Zenica je 1983. godine izgradila gasovod od Sarajeva do Zenice.Duina magistralnog gasovoda do BIH iznosi 171 km. Ako se uzmu u obzir i svi odvojci onda njegova duina iznosi 191 km. Prenik gasovoda je 16 ina a maksimalni radni pritisak 50 bara.

Moje vizije razvoja cjevovodnog saobraaja u BiH

3

vodovodi, toplovodi, kao i prenos elektrine energije su potrebni zatvoreni sistemi prevoza koji ne ulaze u saobraajni sistem

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin Cjevovodni saobraaj u BiH i nije ba razvijen u mjeri u kojoj bi doprinjeo cijelom razvoju i ugledu saobraaja u BiH. Jer vjerovarno elni ljudi nisu upoznati s znaajkama cjevovodnog transporta ili dovoljno nekoriste sve karakteristike ovog vida koje su mnogobrojne i mnogo efikasne. Trenutna atmosfera oko koridora Vc nam moe posluiti vezah je za ovu temu jer je najvei napredak i najvea afirmacija ukupne privrede i svih privrednih grana upravo koridor Vc. Naime, sam pomen na koridor kod ljudi izaziva pometnju jer podrazumjevaju samo izgradnju autoputa, to nije tano, jer jedna od karakteristika koridora je upravo cjevovod. Bez premca i imalo dvojbe razvoj cjevovoda vidim u ovom smjeru i pravu, tj. izgradnja kroz koridor Vc. Naravno, budunost ovog projekta zavisi od (dosad) neodgovornih ljudi i afirmacija e i u buduem periodu od njih zavisiti. Pored ovog giganckog projekta za BiH, ne bi trebalo ni zanemariti zahtjevanje cjevovodnom mreom manjeg ili veih preduzea kojima e cjevovodni transport doprinjeti smanjenju ukupnih trokova i boljeg poslovanja u svakom pogledu (ekonomskog, komercijalnog, poslovnog itd.) Poto je BiH bogata rudom i ima veliki broj rudnika, koji su veliki korisnici cjevovodnih kapaciteta, investicija cjevovodnig saobraaja u ove ''vode'' ne bi bila uzalud. Ne bi bilo na odmet sagledati i mogunost ugradnje cjevovodne transportne mree u ostale gradove BiH, jer je koritenje npr. gasa manje tetno od danas upotrebljivih loivih materijala. Veliku korist od cjevovoda i osavremenjavanja postojeeg cjevovoda bi imale korist mnoge firme i preduzee koja koriste resurse prevoenja cjevovoda, od kojih su najznaajnija eljezara Zenica, MEETAL Steal Zenica, Sarajevo-gas, rudnici, termoelektrane, toplovodi itd. Ali ipak najpravedniji projekat u okviru cjevovodnog sistema BiH je koridor Vc, jer bi se kroz cjelu BiH mogao koristiti i dopunjavati prikljucima onih podruja gdje bi cjevovodni transport donio boljitak i napredak.

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin RAZVOJ CJEVOVODNOG SAOBRAAJA U BIH U BUDUNOSTI Du trase gasovoda BIH izgraena su projektom predviene blok i istake stanice. Gasovod je projektovan i izgraen kao osnova i dio budueg gasnog sistema Bosne i Hercegovine sa kojeg je ve izgraen i sastavljen u funkciji odvojak od Semizovca do Zenice. Takoer se vodilo rauna o tome da ovaj gasovod moe raditi i revizibilno jer se razmiljalo o mogunosti snadbijevanja tenim prirodnim gasom (LNG) iz Alira koji bi se transportovao sa obale Jadranskog mora novoizgraenim gasovodom do Sarajeva, a dalje postojeim gasovodom u sjeverne dijelove zemlje. U planu je bila izgradnja podzemnog skladita prirodnog gasa u BIH i to u okolini Tuzle. Naime, na ovoj lokaciji planira se eksploatacija novog rudnika soli Tetima u kojem se moe izgraditi budue skladite prirodnog gasa u solnim komorama. Dosadanja istraivanja su pokazala da postoje mogunosti izgradnje tri komore ukupnog kapaciteta skladinog prostora ega 60 miliona m gasa.Ovaj projekat izgradnje podzemnog skladita prirodnog gasa je jedan od prioritetnih projekata razvoja gasnog sektora u BIH. Naravno to bi doprinjelo to manjim problemima sa gasom kojih u posljednjim godinama ima sve vie. Za povezivanje podzemnog skladita sa postojeim gasovodom potrebno je izgraditi prikljuni gasovod od Kladnja do Tuzle u duini od 50 km. Ovaj prikljuak bi se, takoer, koristio za potrebe gasifikacije Tuzlanskog Kantona i ire regije.

Zakljuak

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin Cjevovodni transport je najmlaa grana saobraaja. Ovaj vid saobraaja nije u naoj zemlji razvijen u onoj mjeri u kojoj se primjenjuje u saovremenoj organizaciji saobraajnih sistema u industriji i tehnologiji. Cjevodni transport se naglo razvija tek nekoliko desetina godina, mada se prva postrojenja javljaju krajem prolog i poetkom ovog vijeka. Danas se itava evropa iarana cjevovodnim sistemom a planirana je ili se nalazi u toku izgradnje mnogobrojnim cjevovodi koji bi doprinjeli brem razvoju kako evrope tako i BiH. Cjevovodni transport je jedan od najracionalnijih oblika transporta odreenih vrsta tereta, sa osjetno niim trokovima transporta nego kod drugih vidova kopnenog saobraaja. Prvi plinovod- gasovod izgraen je 1913. godine kad se poela projektovati gradska mrea. Sa naglim porastom znaaja nafte i plina u proizvodnji energije i kao sirovina u hemijskoj industriji poinje i nagli razvoj plinovoda u naoj zemlji. Iako su poele primjene prostorni transport cijevima poeo se razvijati poslije drugog svjeckog rata. Sa razvojem tehnologije opada naglo i cijena kotanja prevoza to jo utie na porast primjene ove vrste transporta. Kako e se kretati dalji razvoj cjevovodnog transporta u naoj zemlji moe da poslui podatak da e se u slijedeih 15 godina svjecke potrebe za enegijom nafte i plina porasti za dva puta, a za 25 godina 3 puta. Tokom godina potpuno su mehanizovani radovi na polaganju cjevovoda rekordno poveanja duine i prenici to je sve dovelo do znaajnih snienja cijena kotanja prijevoza nafte i plina cijevima.

Osnovi transportnih sistema, Adilovi Almedin

Literatura
1. dr. Milan Adamovi, Uvod u saobraaj, Univerzitet u Beogradu, Saobraajni fakultet 2000. godina. 2. Osnovi transportnih sistema (skripta), Univerzitet u Sarajevu, FSK, 2002/03. 3. Muharem H. Reidovi, Prirodni gas (termike i eksplozivne karakteristike), Sarajevo 1999. godine. 4. Internet