Socjaldemokratyczna Polityka Społeczna (Ośrodek Myśli Społecznej Lassalle'a)

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA
Korekta Ryszard Chytrowski Redkacja Micha Syska Projekt okadki Agnieszka Jakbiak Zdjcia Piotr Buas Skad i amanie GroupMedia
ISBN 978-83-930596-9-0
Orodek Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea www.lassalle.org.pl e-mail: biuro@lassalle.org.pl
Pamici Prof. Tadeusza Kowalika (1926-2012)
Orodek Myli Spoecznej im. F. Lassallea Wrocaw 2012
Orodek Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea zosta zaoony w 2005 roku we Wrocawiu jako niezalene stowarzyszenie, ktrego celem jest upowszechnianie idei sprawiedliwoci spoecznej, pokoju, praw czowieka i zrwnowaonego rozwoju. Patronem stowarzyszenia jest Ferdynand Lassalle (18251864), twrca pierwszej partii robotniczej w Niemczech, ktry urodzi si we Wrocawiu i w tym miecie zosta pochowany. Dziaania Orodka su formuowaniu krytycznych refleksji o wspczesnym wiecie i jego rozwoju oraz budowaniu ideowej alternatywy dla postulatw konserwatywno-liberalnych i nacjonalistycznych, ktre dominuj w dzisiejszym dyskursie politycznym w Polsce. Funkcjonowanie Orodka wzorowane jest na dziaajcych w Europie Zachodniej instytucjach typu think tank, ktre peni rol fabryk idei dla ruchw spoecznych i partii politycznych. Orodek realizuje swoje cele poprzez organizacj konferencji, seminariw, szkole i warsztatw, dziaalno badawcz, wydawnicz i publicystyczn oraz kampanie spoeczne. Dziki wsppracy z lewicowymi fundacjami i instytutami z innych krajw OMS im. F. Lassallea bierze take aktywny udzia w europejskiej debacie politycznej i midzynarodowych projektach badawczych.
www.lassalle.org.pl
Fundacja im. Friedricha Eberta (FES) zostaa zaoona w 1925 roku na mocy politycznego testamentu pierwszego demokratycznie wybranego prezydenta Niemiec Friedricha Eberta. Fundacja, ktrej dziaalno w roku 1933 zostaa zakazana przez narodowych socjalistw, a w roku 1947 wznowiona, jest najwiksz i najstarsz wrd istniejcych obecnie fundacji politycznych w Niemczech. FES wspiera idee i gwne wartoci socjaldemokracji, a jej dziaania maj na celu zwikszenie partycypacji obywateli w yciu politycznym, wzmocnienie spjnoci spoecznej, sprawiedliwe ksztatowanie systemu spoeczno-ekonomicznego, pogbienie dialogu midzy zwizkami zawodowymi a wiatem polityki oraz nadanie globalizacji ludzkiej twarzy. Ponadto Fundacja przyznaje stypendia szczeglnie uzdolnionym studentom i doktorantom wyrniajcym si duym zaangaowaniem spoeczno-politycznym. Fundacja co roku wspiera ok. 2700 studentw i doktorantw, zwaszcza z rodzin niezamonych lub ze rodowisk imigrantw. Obok gwnych siedzib w Bonn i Berlinie FES utrzymuje przedstawicielstwa w ponad 100 krajach na caym wiecie. Biuro w Warszawie, istniejce od roku 1990, naley do najwikszych.
www.feswar.org.pl
Szanowni Pastwo,
Od momentu powstania ruchu robotniczego polityka spoeczna naley do najwaniejszych punktw programu socjaldemokracji. Dobrze funkcjonujce pastwo opiekucze jest bowiem dla kadego socjaldemokraty podstaw demokracji i wolnoci. Socjaldemokratom w przeciwiestwie do liberaw obce jest wskie i restrykcyjne rozumienie wolnoci, ktre ogranicza si do ochrony przed arbitralnymi ingerencjami pastwa lub spoeczestwa w sfer indywidualnych wolnoci, takich jak wolno sowa i myli. Wolno zawsze oznacza rwnie wolno od biedy i wykluczenia spoecznego. Czowiek jest bowiem dopiero wtedy prawdziwie wolny, gdy ma stworzone materialne moliwoci do samodzielnego decydowania o swoim yciu. Tyle teorii. Jak jednak w praktyce mona osign wolno od ekonomicznych ogranicze? Jak polityka spoeczna moe wspiera denia emancypacyjne jednostki? Jakie rodki sprawdziy si w przeszoci? Jakimi argumentami powinni posikowa si socjaldemokraci, aby przekona spoeczestwo do swoich racji? W niniejszej ksice staramy si udzieli odpowiedzi na te i podobne pytania. Autorki i autorzy ksiki nie roszcz sobie oczywicie prawa do zaprezentowania pracy naukowej cakowicie wyczerpujcej temat. Celem tej publikacji jest raczej przedstawienie w sposb przystpny treci, ktre w sumie tworz rodzaj podrcznika przeznaczonego dla osb zaangaowanych w dziaania na rzecz
9
socjaldemokratycznej polityki. W poszczeglnych rozdziaach opisane zostay rne obszary polityki spoecznej, zaprezentowano take aktualne wyzwania i kwestie sporne. Przykady konkretnych dziaa zrealizowanych w dziedzinie polityki spoecznej w innych pastwach powinny sta si inspiracj dla poszukiwania moliwych rozwiza dla Polski. W ten sposb chcielibymy przyczyni si do lepszego zrozumienia celw socjaldemokratycznej polityki spoecznej. Wierzymy, e tylko wtedy, gdy uda nam si zdefiniowa i wyjani cele naszego dziaania, bdziemy w stanie przekona do nich innych. Dlatego mamy nadziej, e niniejsza publikacja znajdzie szerokie grono czytelnikw. Knut Dethlefsen Dyrektor Biura Fundacji im. F. Eberta w Warszawie Micha Syska Dyrektor Orodka Myli Spoecznej im. F. Lassallea we Wrocawiu
SPIS TRECI
Wprowadzenie [Micha Syska] CZ PIERWSZA Wartoci socjaldemokratycznej polityki spoecznej [Rafa Bakalarczyk] | 19 Socjaldemokratyczna polityka spoeczna na tle innych modeli [Rafa Bakalarczyk] | 33 CZ DRUGA Zabezpieczenie spoeczne [Janina Petelczyc] | 45 | 65 | 83 | 119 | 13
Polityka na rzecz rodziny i opieki [Rafa Bakalarczyk] Zdrowie [Marek Balicki, wsppraca: Ewelina Latosek] Edukacja [Agnieszka Dziemianowicz-Bk] Polityka mieszkaniowa [Maria Skra] CZ TRZECIA | 141 | 101
Praca i dialog spoeczny [Maria Skra, Rafa Bakalarczyk]
Socjaldemokracja musi wzmacnia rol pastwa [z Rafaem Chwedorukiem rozmawia Bartosz Machalica] Kulturowe ograniczenia egalitarnej polityki [Jarosaw Klebaniuk] | 179 Sowniczek poj | 183 Autorki i autorzy | 187
| 161
11
WPROWADZENIE
Na gone ostatnio w publicystyce politycznej pytanie, czy Polsk sta na pastwo opiekucze odpowiadam: Polski nie sta na rezygnacj z pastwa opiekuczego1 te sowa prof. Tadeusza Kowalika (1926-2012) stanowi najlepsze motto dla ksiki, ktr trzymaj Pastwo w rkach. Ten wybitny ekonomista i socjaldemokrata wskazywa w swych licznych pracach, e w 1989 roku w Polsce bezrefleksyjnie zaczto realizowa neoliberalny model przemian gospodarczych, czego skutkiem byy rosnce nierwnoci spoeczne. Wedug prof. Kowalika istniay (i nadal istniej) inne wzorce gospodarki rynkowej, ktre charakteryzuj si ekonomiczn efektywnoci i zdolnoci do realizacji celw spoecznych. Przykady pastw skandynawskich pokazuj dobitnie, e aktywna rola pastwa, rozbudowana polityka spoeczna i wysokie podatki zapewniaj wysok jako ycia caego spoeczestwa oraz id w parze z rozwojem gospodarczym. W zdominowanym przez ideologi neoliberaln dyskursie publicznym tezy wygaszane przez prof. Kowalika i innych zwolennikw modelu socjaldemokratycznego byy spychane na margines debaty. Rodzimi rzecznicy niewidzialnej rki rynku wielokrotnie przekraczali (czyni to i dzi) granic naukowej rzetelnoci. Przykadem takiej postawy s sowa prof. Leszka Balcerowicza, architekta tzw. terapii szokowej, ktry podczas jednej z konferencji stwierdzi:
1
Trybuna, 12 kwietnia 2002.
13
Pastwo opiekucze tworzy spoeczestwo klientw systemw spoecznych. Bezporednimi ofiarami pastwa opiekuczego staj si ludzie modzi i kobiety. To oni najczciej s bez pracy, bo przywileje zyskiwane przez rne grupy zawodowe i spoeczne deformuj taki rynek pracy2. Trudno o bardziej pozbawion empirycznych podstaw konstatacj. Wszak to w socjaldemokratycznych pastwach skandynawskich notuje si najnisz stop bezrobocia i najwyszy poziom aktywizacji zawodowej kobiet. Robert Goodin w wydanej w 1999 roku ksice The real worlds of welfare capitalism podda analizie liberalny (USA), konserwatywny (Niemcy) i socjaldemokratyczny (Holandia) model pastwa dobrobytu. Konkluzja tego badania brzmiaa: Reim socjaldemokratyczny jest co najmniej tak dobry (a czsto lepszy) jak oba pozostae reimy pod wzgldem realizacji wszystkich spoecznych celw, ktre tradycyjnie stawiamy welfare state. Co wicej, socjaldemokratyczny reim welfare state jest co najmniej tak samo dobry jak one w realizacji celw ekonomicznych3. Globalny kryzys ekonomiczny wykaza wszystkie sprzecznoci i niedoskonaoci neoliberalnych konceptw ekonomicznych i spoecznych. Trwajce od koca lat 70. ubiegego wieku procesy deregulacji gospodarki, liberalizacji rynkw finansowych, uelastyczniania rynkw pracy, redukcji opodatkowania i zmniejszania roli pastwa w obliczu opakanych skutkw, jakie przyniosy trac dzi spoeczn legitymizacj. Wyzwaniem, zwaszcza dla rodowisk postpowych, staje si wypracowanie systemowej alternatywy dla bankrutujcych na naszych oczach neoliberalnych rozwiza. To wyzwanie take dla polskiej lewicy.
2 3
Dziennik Polski, 20 maja 2010. Cytat za: Supiska J., Nie tylko Polski nie sta na rezygnacj z pastwa opieku czego, [w:] Bugaj R., Halbersztadt J., Polskie przemiany. Uwarunkowania i spory, Warszawa 2002.
14
WPROWADZENIE
Niniejsza ksika adresowana jest do osb, ktre s zainteresowane zmian neoliberalnego paradygmatu polskich przemian po roku 1989 na rzecz socjaldemokratycznego modelu rozwoju. Jego podstaw musi by nowoczesna polityka spoeczna, ktra:
rozumiana jest szeroko: obejmuje nie tylko dziaania osonowe dla najsabszych, ale jest narzdziem modernizacji i niwelowania rnic spoecznych poprzez polityk zdrowotn, edukacyjn, rodzinn, opiekucz, mieszkaniow adresowan do caego spoeczestwa; traktowana jest jako inwestycja, a nie obcienie dla budetu; stanowi warunek rozwoju i wzrostu gospodarczego, a nie wydatek, na ktry trzeba najpierw zarobi stosujc liberalne rozwizania; jest uniwersalna, czyli dostpna dla kadego niezalenie od statusu majtkowego, aby nie stygmatyzowa biedy i budowa wsplnot; oparta jest na systemie usug publicznych, ktre nie s poddane rynkowej logice zysku.
Przytoczone powyej zasady stanowi ideow o wszystkich rozwaa zawartych w tej ksice. Autorki i autorzy odrzucaj te tez przeciwnikw socjaldemokratycznego pastwa opiekuczego, wedug ktrej realizacja jego zaoe w Polsce jest niemoliwa ze wzgldu na rnice kulturowe midzy naszym krajem a np. Skandynawi. W politycznych rachubach nie wolno lekceway kwestii historii, tradycji i uwarunkowa kulturowych. Trzeba jednak pamita, e to przede wszystkim instytucje polityczne tworz kultur. Ich ksztatowanie to stawka demokratycznej rywalizacji. Nadszed najwyszy czas, by polska socjaldemokracja odegraa w niej znaczc rol. Mamy nadziej, e ta ksika okae si w tym pomocna.
15
CZ PIERWSZA
WARTOCI SOCJALDEMOKRATYCZNEJ POLITYKI SPOECZNEJ

CZyM JEST POLITyKA SPOECZNA?
Polityka spoeczna we wspczesnych krajach rozwinitych stanowi istotn cz polityki publicznej. W uproszczeniu oznacza ona oddziaywanie przez rne podmioty (na czele z pastwem) na struktur spoeczn w celu podnoszenia poziomu dobrobytu wszystkich jej czonkw i rozwizywania kwestii spoecznych. Istnieje wiele sposobw rozumienia polityki spoecznej i wiele jej definicji. Z perspektywy socjaldemokratycznej najlepsz definicj wydaje si by ta zaproponowana przez prof. Ryszard Szarfenberga, ktra brzmi nastpujco: Polityka spoeczna jest rodzajem polityki publicznej i wie si z instrumentalnym wykorzystaniem wadzy w pastwie do osignicia wszechstronnego dobrobytu wszystkich obywateli, z uwzgldnieniem nierw-
19
noci socjalno-ekonomicznych oraz nierwnoci wadzy midzy rnymi grupami obywateli4 Uznanie polityki spoecznej za dzia polityki publicznej nie jest tosame z traktowaniem jej wycznie jako jednego z obszarw polityki pastwa, ale take jako zadania, w ktrego realizacji uczestnicz take inne podmioty, np. zwizki zawodowe czy organizacje spoeczne. O ile rozrnienie midzy polityk spoeczn a szersz od niej polityk publiczn jest z reguy przynajmniej intuicyjnie wyczuwane, o tyle w polskiej debacie publicznej nierzadkie jest zatarcie granic midzy polityk spoeczn a wsz od niej co do zakresu polityk socjaln. Ta ostatnia w wszym rozumieniu wie si z dziaaniami na rzecz grup w trudnej sytuacji yciowej, czyli z pomoc spoeczn, za w rozumieniu szerszym z systemem zabezpieczenia spoecznego. Zadania polityki spoecznej naley postrzega w jeszcze szerszej perspektywie, wczajc do niej take takie obszary jak zdrowie, mieszkalnictwo czy edukacja, czego odzwierciedleniem jest zakres tematyczny niniejszej ksiki.
Formacje konserwatywne maj skonno uzasadniania swej doktryny i programw jako najbardziej naturalnych
WARTOCI I WARTOCIOWANIE W POLITyCE SPOECZNEJ

Polityka spoeczna ze swej istoty wymusza wartociowanie, odniesienie do pewnych wartoci, na podstawie ktrych bdziemy projektowa dziaania, jak i ocenia ich skutki, take te uboczne.
4
Szarfenberg R., Definicje, zakres i konteksty polityki spoecznej, [w]: G. Filrit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka Spoeczna. Podrcznik akademicki, Wydawnictwo naukowe PWN, 2009.
20
WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ
Formacje konserwatywne maj skonno uzasadniania swej doktryny i programw jako najbardziej naturalnych (zgodnych z prawem naturalnym, tradycj, religi), a rodowiska liberalne jako jedynych racjonalnych ekonomicznie. W obydwu przypadkach prbuje si ukry fakt, e dziaanie mniej lub bardziej wiadomie wyraa dan ideologiczn wizj stosunkw spoecznych. Wybory dokonywane w obszarze polityki spoecznej nie s neutralne z punktu widzenia danej aksjologii.
IDEOLOGIE W POLITyCE SPOECZNEJ

Podzia na model liberalny, konserwatywny i socjaldemokratyczny jest nieco uproszczony, istnieje bowiem wiele form porednich oraz perspektyw w ogle niemieszczcych si w tym podziale. Podzia ten jest jednak powszechny w typologiach polityki spoecznej i pozwala powiza systemy polityki spoecznej z ideologiami politycznymi. Modele te rni si znacznie (co wszak nie musi oznacza odrzucenia poszukiwania punktw wsplnych) i to nie tylko na poziomie przekona co do sposobu organizacji ycia spoecznego (czyli doktryny), ale na jeszcze wyszym poziomie na paszczynie podstawowych norm i wartoci. Liberalizm, konserwatyzm i socjaldemokracj cechuje nie tylko odmienny wachlarz najwaniejszych wartoci w polityce spoecznej, ale przede wszystkim inna hierarchizacja tych samych wartoci i inne ich rozumienie. Zarwno liberalizm, jak i socjaldemokracja uznaj wolno za wan warto, lecz inaczej j rozumiej. Stawiaj w innej relacji do pozostaych wartoci, takich jak rwno i sprawiedliwo. Naley jednak zaznaczy, e tworzenie katalogu wartoci socjaldemokratycznej polityki spoecznej nie powinno by budowane wycznie przez kontrast z pozostaymi ideologiami, ale przede
21
wszystkim na podstawie zaoe odnonie tego, za czym opowiada si socjaldemokracja, niezalenie od tego czy i w jakiej mierze konserwatyci i liberaowie podzielaj te wartoci i postulaty.
WARTOCI NACZELNE
Wrd naczelnych wartoci naley wymieni: wolno, rwno, sprawiedliwo, solidarno, partycypacj i samorzdno oraz powszechno (uniwersalno). Socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna dy do respektowania wszystkich tych zasad i ksztatowa instytucje w taki sposb, by wartoci te wzajemnie si wzmacniay.
RWNO
Rwno jest wartoci nierozerwalnie kojarzon z socjaldemokracj. Socjaldemokraci definiuj rwno szeroko, szerzej ni pojcia rwnoci wobec prawa oraz rwnoci szans. Rwno wobec prawa w teorii uznaj take konserwatyci. W praktyce jednak nie rozszerzaj tej zasady na wiele sytuacji, np. sytuacj mniejszoci nieheteroseksualnych, Lekcewa te czsto wpyw czynnikw kulturowych na niemono faktycznego rwnouprawnienia, mimo formalnej rwnoci. Przykadem jest sytuacja kobiet na rynku pracy. Socjaldemokraci rozumiej, e nie wystarczy zakaz dyskryminacji ze wzgldu na pe, ale potrzeba szeregu rozwiza prawnych i instytucjonalnych, by kobiety mogy uczestniczy w rynku pracy na tych samych zasadach, co mczyni. wiadomo koniecznoci aktywnego wspierania rwnoci (a nie tylko formalnego zakazu dyskryminowania) rni podejcie socjaldemokratyczne od liberalnego, ktre jest niechtne bardziej rozbudowanym interwencjom w stosunki spoeczne i rynkowe.
22
Socjaldemokratyczna polityka spoeczna wykracza take poza kategori rwnoci szans, akceptowan przez liberaw i cz konserwatystw. W podejciu socjaldemokratycznym rwno szans to za mao. Nie wystarczy bowiem da wszystkim rwne szanse w zawodowej czy edukacyjnej konkurencji, w wyniku ktrej powstanie podzia na wygranych, ktrzy zagarn wszystko, oraz na przegranych, ktrym nie zostanie nic. Chodzi o to, by rnice midzy osobami, ktre znajd si niej i wyej w hierarchii spoecznej, nie byy due, a w kontekcie moliwoci korzystania z pewnych dbr spoecznych (dostp do podstawowych usug edukacyjnych, zdrowotnych czy poradnictwa w trudnych sytuacjach yciowych), by tych rnic wcale nie byo. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna nie dy wic wycznie do rwnoci na starcie, ale take do zmniejszania rnic w warunkach yciowych i zapewnienia rwnego dostpu do szeregu dbr publicznych.
Socjaldemokracja a rwno pci

Socjaldemokratyczna polityka spoeczna, opowiadajc si za wiksz obecnoci laickiego pastwa w yciu obywateli, umoliwia redefinicj kontraktu pci. Z jednej strony opowiada si za partnerskim modelem rodziny, wspierajc wspdzielenie obowizkw opiekuczych lub oferujc zewntrzne instytucjonalne formy opieki nad dziemi czy zalenymi czonkami rodziny. Z drugiej strony docenia warto tzw. nieodpatnej pracy domowej (dbr i usug produkowanych w gospodarstwie domowym, nieobecnych w formalnej gospodarce) poprzez wczanie osb sprawujcych obowizki opiekucze nad bliskimi i przez to nieobecne na rynku pracy do systemw zabezpieczenia spoecznego, by uchroni je przed ryzykiem ubstwa.
23
Tradycyjnie, sfera prywatna, zwizana z domem, obowizkami reprodukcyjnymi i prac opiekucz przypisana bya kobietom, wykluczajc je z rynku i pozostawiajc w sytuacji ekonomicznej i politycznej zalenoci od mczyzn. Moliwo podjcia pracy zawodowej nie jest jednak wystarczajcym warunkiem emancypacji i wspudziau w strukturach wadzy. Wci inne wzorce i oczekiwania adresowane s do kobiet i mczyzn. Zauwaalne s rnice szans i moliwoci. Std, rwno pci jest jedn z fundamentalnych przesanek socjaldemokracji. Wynika ona z przekonania o koniecznoci ochrony praw jednostki bez wzgldu na cechy takie jak pochodzenie, wyznanie, wiek, sprawno czy pe, jak i ze wiadomoci kosztw, jakie w duszej perspektywie generuj nierwnoci spoeczne.
SPRAWIEDLIWO
W socjaldemokratycznym podejciu sprawiedliwo ma kilka wymiarw: Z jednej strony gdy mwimy o sprawiedliwoci wymiennej chodzi o to, by wynagradza w zalenoci od zasug, a nie np. od takich cech, jak pe, narodowo, orientacja seksualna. W tym znaczeniu sprawiedliwo wie si z rwnym traktowaniem i zakazem dyskryminacji. Jednoczenie, w podejciu socjaldemokratycznym dopuszcza si pewne specyficzne instrumenty na rzecz grup defaworyzowanych proponuje si nierwne traktowanie w imi wyrwnywania moliwoci. Dla socjaldemokratw wana jest take sprawiedliwo dystrybutywna, zwizana z podziaem zasobw. Ten wymiar sprawiedliwoci porednio wie si nie tylko ze stosunkiem do rwnoci, ale take do omwionej poniej solidarnoci. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna otwiera dostp do dbr nie tylko wedug statusu (rodzinnego, zawodowego), zasug (mierzonych nie tylko efektem, ale i wielkoci wkadu pracy), ale take w sporej czci przypadkw wedug potrzeb. Uznaje si, e osoby ktre s sabsze, powinny otrzymywa pewne wsparcie ze strony wsplnoty, na24
wet jeli nie id za tym ich przesze ani teraniejsze zasugi. Owo wsparcie nie wynika jednak z aktu aski, ale jest tu traktowane jako wyraz praw spoecznych, przysugujcych jednostce, ktre polityka spoeczna powinna zagwarantowa. Warto pamita, e zasadzie kademu wedug potrzeb powinno towarzyszy od kadego wedug moliwoci. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna wic poprzez system wielorakich zacht promowa skonno do dzielenia si indywidualnymi zasobami ze wsplnot (np. poprzez progresywny system podatkowy). Socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna oddziaywa na to, by osoby pracujce byy wynagradzane godnie, a z uwagi na to, e wpyw na wynagrodzenia w sektorze prywatnym bywa ograniczony, polityka ta powinna kompensowa niesprawiedliwo wpisan w funkcjonowanie coraz bardziej zglobalizowanego rynku przy pomocy wasnych instrumentw kompensacyjnych.
SOLIDARNO
Solidarno jest silnie powizana ze sprawiedliwoci. To, co odrnia podejcie socjaldemokratyczne od dwch pozostaych podej, to odpowied na pytanie: kto z kim ma si solidaryzowa i jakimi metodami? W podejciu liberalnym i konserwatywnym rwnie przyjmuje si pewne wymiary solidarnoci, lecz z reguy odnosz si one do maych wsplnot (rodzina, spoeczno lokalna, korporacja zawodowa) i maj charakter oddolny. Natomiast w socjaldemokratycznym ujciu owa oddolna, spontaniczna solidarno obywatelska jest uzupeniona o solidarno obejmujc ca wsplnot i realizowan poprzez podatkowo-transferowy system redystrybucji. Ten ostatni rodzaj solidarnoci ma dawa gwarancj, e adna jednostka (np. znajdujca si poza oddolnymi, spoecznymi sieciami wsparcia) nie zostanie pozostawiona sama sobie, gdy znajdzie si w potrzebie. Innymi sowy, wsplnotowa solidarno realizowana za porednictwem pastwa ma zabezpiecza sprawiedliwo, w jej socjaldemokratycznym rozumieniu.
25
Socjaldemokratyczna solidarno i to kolejna cecha rnica j od tej w innych modelach nie jest adresowana tylko do wykluczonych i najsabszych. O ile w liberalnym ujciu solidarno wsplnotowa wkracza dopiero w ostatecznoci, gdy naturalne mechanizmy, jak rodzina i rynek, nie s w stanie speni swej roli, o tyle w podejciu socjaldemokratycznym solidarnoci ze strony instytucji wsplnotowych jednostka moe oczekiwa w rnych sytuacjach yciowych (np. zwizanych z wychowywaniem dziecka, przejciowymi trudnociami w znalezieniu pracy czy koniecznoci opieki nad osob starsz). Nie mona te pomin zwaszcza w kontekcie wyzwa demograficznych solidarnoci midzypokoleniowej. rodowiska liberalne dezawuujc system repartycyjny (oparty wanie na solidarnoci midzygeneracyjnej) uderzaj w ow warto. Socjaldemokraci musz szuka rozwiza czcych ide repartycji z moliwociami jej realizacji w warunkach zmieniajcych si proporcji liczebnych midzy poszczeglnymi generacjami.
BEZPIECZESTWO (SOCJALNE)
Bezpieczestwo socjalne to wana warto nie tylko dla socjaldemokracji, ale take dla polityki spoecznej (zwaszcza dla systemu zabezpieczenia spoecznego) w caym jej historycznym rozwoju. Socjaldemokraci przywizuj do tej kategorii szczegln wag, dc do uchronienia jednostki przed ryzykami socjalnymi, z ktrymi sama nie moe sobie poradzi. W dyskursie liberalnym bezpieczestwo socjalne jest czsto dezawuowane jako anachronizm nie przystajcy do warunkw globalnego kapitalizmu wymuszajcego elastyczno. Socjaldemokraci musz przekonywa, e elastyczno z bezpieczestwem do pewnego stopnia da si godzi (por. flexicurity), a niestabilno naszych czasw tym bardziej wymusza potrzeb dziaa rwnowacych, ktre powinny zmierza w kierunku dostarczenia ludziom minimum stabilizacji. Zadaniem socjaldemokracji jest obrona
26
kategorii bezpieczestwa socjalnego jako wymiaru i warunku dobrostanu jednostki i spoeczestwa. W wymiarze indywidualnym bezpieSocjaldemokratyczna czestwo socjalne podnosi jako ypolityka spoeczna cia, zmniejsza stres wywoany niepewnoci, za w wymiarze wsplnojest alternatyw dla towym ogranicza zagroenie destabipolicyjnej polityki lizacji i niepokojwspoecznych.Wspbezpieczestwa czenie polityka neoliberalna i neokonserwatywna (zwaszcza w USA) prbuje rekompensowa zmniejszone bezpieczestwo socjalne zaostrzaniem represyjnych rodkw bezpieczestwa osobistego. Dziaania te prowadz do zwikszenia kontroli i ograniczenia wolnoci obywatelskich. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna, przyczyniajca si do budowania stabilnoci sytuacji yciowej ludzi i stosunkw midzyludzkich, jest alternatyw dla policyjnej polityki bezpieczestwa.
WOLNO
Socjaldemokratyczna wolno ma wymiar nie tylko ekonomiczny, ale wie si z deniem do spoecznej emancypacji. Chodzi tu o wyzwolenie od rnych form ucisku i czynnikw uniemoliwiajcych lub utrudniajcych jednostkom samostanowienie. O ile liberaowie chc uwalnia gwnie od pastwa, o tyle dla socjaldemokratw wane jest uniezalenienie podstawowych praw jednostki od jej sytuacji rynkowej (dekomodyfikacja) i rodzinnej (defamilizacja). W odrnieniu od podejcia neoliberalnego wolno jest nie tylko negatywna (wolno od), ale take pozytywna (wolno do). Nie chodzi wic wycznie o wolno od zewntrznej ingerencji, ale take o wolno do samostanowienia i wpywu na wasne ycie i na spoeczestwo.
27
Z wolnoci pozytywn wi si spoeczne prawa czowieka. Spoeczne prawa czowieka to te z praw czowieka, ktre dotycz pracy, ochrony socjalnej, zdrowia, ycia rodzinnego, udziau w yciu kulturalnym, edukacji:
prawa pracownicze obejmuj zakaz pracy przymusowej, zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu, prawo do godziwych warunkw pracy, godziwego wynagrodzenia oraz rwnego wynagrodzenia za prac rwnej wartoci, prawo do organizowania si, prawo do strajku; prawo do ochrony socjalnej oraz prawo do ochrony zdrowia oznaczaj prawo do zabezpieczenia spoecznego na wypadek choroby, staroci, niezdolnoci do pracy, bezrobocia oraz prawo do pomocy spoecznej; prawa rodziny obejmuj prawo rodziny do ochrony prawnej, spoecznej i gospodarczej, prawo do ochrony macierzystwa, prawo dzieci do ochrony przed wszelkimi formami eksploatacji; prawo do edukacji to prawo do bezpatnej nauki na szczeblu podstawowym, dostp do szkolnictwa na wyszym poziomie, prawo do uzyskania wsparcia socjalnego celem uatwienia dostpu do edukacji; prawa w dziedzinie kultury obejmuj prawo udziau w yciu kulturalnym i korzystania z postpu naukowego, ochron praw autorskich.
PARTyCyPACJA I SAMORZDNO
Z wolnoci pozytywn wie si inna warto partycypacja i moliwo wspdecydowania. Powinno si to dokonywa zarwno w oparciu o mechanizmy dialogu obywatelskiego, jak i spo28
ecznego (z udziaem przedstawicieli gwnych aktorw na rynku pracy, w tym reprezentacji pracowniczej). Polityka spoeczna powinna by na rnych etapach jej planowania i wdraania realizowana partycypacyjnie, z uwzgldnieniem opinii stron spoecznych. Polityce spoecznej powinny towarzyszy dziaania informacyjne i konsultacyjne.
POWSZECHNO I UNIWERSALIZM
Pewne prawa musz by zagwarantowane wszystkim (co nie znaczy, e nie naley rnicowa instrumentw w zalenoci od indywidualnych bd grupowych potrzeb i moliwoci). Chodzi o to, by wsparcie byo dostpne dla wszystkich obywateli w rnych fazach i sytuacjach yciowych. W koncepcj uniwersalnoci powinna by wpisana specyficznie rozumiana indywidualizacja zdolno do przyporzdkowywania instrumentw w zalenoci od indywidualnej sytuacji. Uniwersalizm w polityce spoecznej jest wartoci zarwno autoteliczn (sam w sobie) jak i instrumentaln, prowadzc do realizacji innych wartoci, np. budowania wsplnoty i kapitau spoecznego.
Uniwersalizm vs. selektywizm

Podstaw socjaldemokratycznej polityki spoecznej jest zasada uniwersalizmu, wedug ktrej dostp do gwarantowanych przez pastwo wiadcze i usug nie jest warunkowany kryteriami dochodowymi. System uniwersalny jest bardziej efektywny ni system selektywny. Kierowanie strumienia pomocy do konkretnych grup jest procesem niezwykle pracochonnym i skomplikowanym. Opracowanie kryteriw przyznawania danych wiadcze oraz weryfikacja uprawnie do ich pobierania wymaga rozbudowy
29
administracyjnego aparatu biurokratycznego i pochania due rodki finansowe na jego utrzymanie. Efektem zastosowania zasady selektywizmu jest zazwyczaj pozbawienie wiadcze grup, ktre wsparcia potrzebuj. Bez pomocy pozostaj wszyscy ci niezamoni, ktrzy nie speniaj arbitralnie ustalonych kryteriw (np. zarabiaj 100 zotych ponad prg okrelony przez urzdnikw), ale nie sta ich na pokrycie kosztw danej usugi z wasnej kieszeni. System uniwersalny nie stygmatyzuje ludzi. Bieda bywa wstydliwa i upokarzajca dla osb, ktre jej dowiadczaj. Czsto jej najbardziej dotkliwym efektem nie jest brak dostpu do dbr materialnych, ale odarcie z ludzkiej godnoci. Selektywny model polityki spoecznej t przykr dotkliwo potguje, wymaga bowiem od ludzi ubiegania si o stygmatyzujcy status osoby ubogiej. Z kolei mniej zaradni i gorzej wyksztaceni mog mie powane problemy w odnalezieniu si w biurokratycznej pajczynie i w skutecznym upominaniu si o wasne prawa, co w konsekwencji moe ich pozbawi niezbdnego wsparcia. System uniwersalny buduje wsplnot. Badacze fenomenu skandynawskiego welfare state wskazuj, e to wanie jego uniwersalny charakter sta si podstaw obywatelskiej i solidarnej wsplnoty (community-building). To, e wszyscy niezalene od statusu majtkowego mog korzysta z gwarantowanych przez pastwo usug publicznych i wiadcze, powoduje zasypywanie podziaw spoecznych oraz kreuje wspln trosk o dobro wsplne. Nie powstaj getta subsydiowanej przez rzd biedy obok otoczonych murem enklaw bogactwa z prywatnymi szkoami, szpitalami i firmami ochroniarskimi. Bogatsi Norwegowie, Szwedzi czy Finowie nie odwracaj si plecami do pastwa i nie podwaaj jego roli w aktywnej
30
polityce na rzecz spjnoci spoecznej. Nie pobieraj te wiadcze publicznych kosztem najuboszych, pac bowiem wysze podatki ni ci ostatni.
Powszechny dochd obywatelski

W dobie przemian spoecznych i gospodarczych, rosncego rozwarstwienia spoecznego i ubstwa, a take coraz wikszych trudnoci w wypracowaniu staego dochodu i godziwych emerytur, niektrzy socjaldemokraci zaczynaj promowa koncepcj powszechnego dochodu obywatelskiego. Prawo do takiego dochodu kady uzyskiwaby bezwarunkowo, niezalenie od opacania skadek, dochodu, odpowiednich okresw zatrudnienia i innych kryteriw. Zwolennicy tego rozwizania maj na celu powszechne zabezpieczenie wszystkich obywateli przy jednoczesnym zapewnieniu im poczucia godnoci nie trzeba nikogo prosi o pomoc; nie trzeba stara si o ni udowadniajc, e jest si biednym i niezdolnym do pracy; nie trzeba przechodzi upokarzajcych testw ubstwa wpuszczajc do domu pracownikw socjalnych, ktrzy decyduj o ewentualnym przyznaniu pomocy. Wprowadzenie powszechnego dochodu obywatelskiego skutkowaoby rwnie brakiem stygmatyzacji, z ktr spotykaj si beneficjenci pomocy spoecznej. Zniknby te problem uzalenienia finansowego osb niezatrudnionych lub le zarabiajcych od innych. Rozwizanie to wzbudza jednak liczne kontrowersje. Po pierwsze, mogoby spowodowa zmniejszenie poday pracownikw, a przez to znaczne spowolnienie gospodarcze. Po drugie, koszty takiego wiadczenia w Polsce wynosiyby okoo 450 mld z, czyli a jedn trzeci PKB.
SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA NA TLE INNYCH MODELI

Nauka o modelach polityki spoecznej ma ju kilkudziesicioletni tradycj. Pierwsze prby typologii sigaj lat 60. XX wieku. Przeomem okazaa jest jednak praca Trzy wiaty kapitalistycznego pa stwa dobrobytu Gosty Esping-Andersena, ktry zaproponowa nowe kryteria wyodrbnienia poszczeglnych modeli, a take powiza je z gwnymi ideologiami politycznymi w krajach zachodniego kapitalizmu: liberalizmem, konserwatyzmem i socjaldemokracj. Typologia ta zyskaa du nono w naukach spoecznych i jest obecnie jedn z najbardziej popularnych. Sam autor pod wpywem rozmaitych krytyk, a take zmian jakie zaszy po upadku ZSRR, zmodyfikowa swoj teori w pniejszych pracach, utrzymujc jednak, e uwzgldnienie nowych kryteriw raczej potwierdza zasadno zaproponowanego wczeniej podziau w obrbie pastw zachodniego kapitalizmu. Zasadniczymi kryteriami pozwalajcymi odrni model socjaldemokratyczny od liberalnego i konserwatywnego w typologii Espinga-Andersena s:
33
stosunek do ksztatowania stratyfikacji spoecznej: wpyw wiadcze i usug socjalnych na zachowanie lub zmian istniejcych podziaw spoecznych; na ile pastwo interesuje poziom i charakter rozwarstwienia spoecznego. poziom tzw. dekomodyfikacji (odtowarowienia) dostpu do wiadcze i usug: na ile dostp do nich jest niezaleny od sytuacji rynkowej jednostki, a na ile warunkowany opacaniem skadek, wiadczeniem pracy czy sytuacj materialn. Pierwotnie dekomodyfikacja odnosia si do dostpu do wiadcze pieninych (in cash), ale mona na ni patrze szerzej w kategoriach dostpu do spoecznych wiadcze w naturze (in kind): rzeczowych i usugowych. relacje midzy rynkiem a pastwem w systemie dobrobytu (w pniejszych pracach autor sugerowa, e naley rozway nie tylko podzia midzy pastwem a rynkiem, lecz take midzy pastwem, rynkiem a rodzin).
Ponisza charakterystyka bdzie uzupeniona take o te aspekty, ktre s bardziej zaakcentowane w innych typologiach, ni w tej autorstwa Espinga-Andersena lub ktre wypywaj z praktyki pastw realizujcych poszczeglne modele.
MODEL LIBERALNy
Model liberalny (czciowo zbieny z wystpujcym w innych typologiach modelem marginalnym lub rezydualnym) zakada moliwie skromn ingerencj w stosunki rynkowe i oddziaywanie na ksztat struktury spoecznej. Stoi za tym wiara w rynek jako racjonalny i najbardziej podany mechanizm ksztatowania stosunkw spoecznych i ekonomicznych. Pastwo za traktuje si w tym modelu co najwyej jako czynnik korygujcy mechanizmy zapewniania dobrobytu (gwnie przez rynek, czciowo tak34
SOCJALDEMOKRATyCZNA POLITyKA SPOECZNA NA TLE INNyCH MODELI
e przez rodzin) i wkraczajcy wwczas, gdy jednostka nie jest w stanie sobie poradzi. W efekcie programy s zazwyczaj selektywne, adresowane tylko do osb bardzo ubogich. Dopuszczalne s take programy bardziej uniwersalne, ale na bardzo niskim poziomie, ukierunkowane tylko na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb. Zarwno selektywno wiadcze, jak i bardzo niski poziom wybranych wiadcze o charakterze uniwersalnym, ma suy wypchniciu ludzi wykluczonych poza sfer publicznego wsparcia socjalnego i tym samym wymusi aktywno na rynku. Oprcz tego, pastwo prowadzi nieraz w tym celu dziaania aktywne, np. subsydiujc prywatne programy ubezpieczeniowe i pomocowe. W modelu tym rwnowaga midzy pastwem a rynkiem zostaje przechylona w stron tego drugiego. Pastwo nie dy przy pomocy wiadcze spoecznych do zasadniczej zmiany stratyfikacji spoecznej w kierunku mniejszych nierwnoci. Poziom dekomodyfikacji jest tu bardzo niski. Sytuacj spoeczn jednostki w duej mierze determinuje jej pozycja ekonomiczna i status na rynku pracy. Osoby o korzystnym statusie rynkowym mog cieszy si wikszym poziomem dobrobytu ni osoby ubogie. Te ostatnie, by uzyska pomoc socjaln, musz zazwyczaj speni test dochodowy. Wspczenie otrzymanie wsparcia warunkuje si te innymi kryteriami (np. podjciem niskopatnej pracy). Za najblisz realizacji tego modelu uznaje si polityk spoeczn USA. Wrd krajw europejskich najwicej elementw teje doktryny widzimy w polityce spoecznej Wielkiej Brytanii.
MODEL KONSERWATyWNy
Model konserwatywny (znany te pod nazw korporacyjnego lub motywacyjnego) rwnie jest niechtny wobec daleko idcej ingerencji w stosunki spoeczno-ekonomiczne, dopuszczajc j o tyle, o ile usprawnia ona stosunki spoeczne i rynkowe oraz funkcjonowanie jednostki w ich ramach. Inaczej ni w modelu liberalnym, nie przyjmuje si tu wiary w racjonalno ekonomicz35
n jednostek, wobec czego w sposb nieco paternalistyczny prbuje si przy pomocy systemu bodcw motywowa do pewnego typu dziaa. Mechanizmem motywacyjnym w tym modelu jest powszechny obligatoryjny system ubezpieczeniowy. Dobrobyt jednostki (lub ywiciela rodziny) zaley od uczestnictwa w rynku pracy (stau, dochodw i wielkoci skadek). Im dana osoba jest lepiej zakorzeniona w rynku pracy, tym wyszy poziom i zakres uprawnie, System ktrym si moe cieszy. Poziom dekozabezpieczenia modyfikacji (uniezalenienia jednostki spoecznego od jej pozycji na rynku) jest tu jednak w krajach o modelu wikszy ni w modelu liberalnym. Dokonser watywnym by brobyt nie zaley wycznie od pozycji przez lata nastawiony rynkowej jednostki, ale take od sytuacji rodzinnej. Gdy ywiciel rodziny na ochron dobrze radzi sobie zawodowo, przekatradycyjnej rodziny da si to na sytuacj spoeczno-ekonoz patriarchalnym miczn czonkw rodziny, ktrzy uzypodziaem rl skuj uprawnienia pochodne. System zabezpieczenia spoecznego w krajach o modelu konserwatywnym by przez lata nastawiony na ochron tradycyjnej rodziny z patriarchalnym podziaem rl. Rodzina w tym modelu jest rdem dobrobytu jednostki nie tylko w kontekcie systemu ubezpiecze spoecznych, ale jako bezporedni dostawca dbr i usug jej czonkom oraz gwarant ich socjalnego bezpieczestwa. W modelu tym zakada si i wspiera istotn rol rnych pozapastwowych organizacji wsplnotowych, spoecznoci lokalnych, stowarzysze i organizacji religijnych. Pastwo ma wkracza wwczas, gdy jednostka znajdzie si poza tymi naturalnymi sieciami wsparcia, zgodnie z zasad subsydiarnoci. System ten odtwarza nierwnoci spoeczne, cho akceptowany poziom rozwarstwienia jest tu niszy ni w modelu liberalnym, za wyszy ni w socjaldemokratycznym. Do krajw, ktrych polityka spoeczna jest bliska temu modelowi, zalicza si czsto Niemcy (m.in. ze wzgldu na centraln
36
pozycj systemu ubezpieczeniowego) i Wochy (ze wzgldu na siln pozycj rodziny w dostarczaniu dobrobytu). Oba kraje realizuj jednak zasadniczo odmienne warianty tego modelu, obydwa te ulegaj w ostatnich latach istotnym przeksztaceniom.
MODEL SOCJALDEMOKRATyCZNy
Model socjaldemokratyczny (zwany te instytucjonalno-redystrybucyjnym) istotnie rni si od dwch pozostaych. W modelu socjaldemokratycznym odpowiedzialno za zapewnianie dobrobytu ponosi nie tyle jednostka i jej rodzina, ile cae spoeczestwo, ktrego emanacj jest polityka publiczna. W podejciu tym nie wierzy si w to, ze rynek i rodzina s zdolne do zaspokojenia potrzeb socjalnych na godziwym poziomie, wobec czego zaleca si siln ingerencj pastwa, nie tylko w korygowanie i uzupenianie, ale take w ksztatowanie oraz planowanie adu spoecznego. Poprzez system wysokich, progresywnych podatkw oraz wysokich, szeroko dostpnych transferw, tworzy si znacznie bardziej spaszczon struktur spoeczn ni ta, ktra wynikaaby z gry si rynkowych uzupenionych o solidarno rodzinn, zawodow i oddoln spoeczn. Wpyw polityki spoecznej na stratyfikacj jest duy, co skutkuje stosunkowo niskim rozwarstwieniem spoecznym w krajach realizujcych w model, a take za spraw uniwersalnych wiadcze brak jest wyranego podziau (w odrnieniu od modelu liberalnego) na korzystajcych z systemu socjalnego i na tych, ktrzy go opacaj. Cho skala obcie na rzecz pastwa dobrobytu jest zrnicowana w zalenoci od finansowych moliwoci, obywatele ze wszystkich grup dochodowych mog sobie pozwoli na korzystanie z podobnego zestawu wiadcze publicznych. Model ten opiera si na zao37
eniu, e wszyscy obywatele niezalenie od indywidualnej sytuacji powinni mie prawo do skorzystania z publicznego wsparcia w zakresie realizacji wanych yciowych potrzeb. Wie si to te z ide obywatelstwa socjalnego, w myl ktrej korzystanie z pewnych praw spoecznych jest dostpne dla kadego obywatela (w przypadku niektrych wiadcze rozszerza si ow zasad take na rezydentw) i nie musi by poprzedzone spenieniem okrelonych warunkw, takich jak test dochodw, zatrudnienie etc. Model ten zatem charakteryzuje si bardzo wysokim poziomem dekomodyfikacji niezalenie od pozycji rynkowej, jednostki powinny mie prawo do uczestnictwa w spoeczestwie i korzystania z wielu dbr publicznych. Moliwo zapewnienia pewnego poziomu dobrobytu dla wszystkich moliwa jest dziki solidarnemu dzieleniu si nim ze strony bardziej zamonych warstw, a take dziki aktywnej polityce wspierania powrotu na rynek pracy. Nie dy si jednak do tego za spraw wypychania ludzi na rynek z systemu socjalnego, oferujcego niskie wiadczenia, ale poprzez dostp do rnych form podnoszenia i zmieniania kwalifikacji i tym samym zwikszania zatrudnialnoci. Szczeglnie intensywne i rozbudowane dziaania kierowane s do grup traktowanych jako defaworyzowane, np. do niepenosprawnych. Due znacznie w modelu socjaldemokratycznym ma te denie do rwnoci pci poprzez polityk rynku pracy, rodzinn oraz system usug publicznych (w tym opiekuczych). W modelu tym jednostki s podmiotami praw jako obywatele, a nie czonkowie grup (np. rodziny). Model ten promuje uniezalenienie moliwoci spoecznych jednostki od jej sytuacji rodzinnej (defamilizacja), aczkolwiek naley pamita, e owa defamilizacja nie musi dziaa destrukcyjnie na rodzin, mimo e pastwo przejmuje od niej cz obcie (przy maym udziale rynku w tej sferze).
38
Kraje, ktre realizuj socjaldemokratyczny model polityki spoecznej, zazwyczaj uzyskuj wysokie wskaniki dzietnoci i aktywnoci zawodowej kobiet. Najblisza modelowi socjaldemokratycznemu jest polityka spoeczna realizowana w krajach skandynawskich (zwaszcza w Szwecji, w ktrej socjaldemokraci mieli najwikszy wpyw na ksztat instytucji spoecznych).
MODELE POLITyKI SPOECZNEJ ZESTAWIENIE

Liberalny Rola pastwa Rola rynku Rola rodziny Dominujcy model solidarnoci Dominujce miejsce ulokowania solidarnoci Poziom odtowarowienia marginalna centralna marginalna indywidualna Socjaldemokratyczny centralna marginalna marginalna uniwersalna Konserwatywny pomocnicza marginalna centralna pokrewiestwo, korporatyzm, etatyzm
rynek
pastwo
rodzina
minimalny rezydualne (pomoc spoeczna) sabe/ defamilizacja silna
wysoki uniwersalne (technika zaopatrzeniowa) sabe /defamilizacja silna
wysoki (dla ywiciela rodziny) ubezpieczeniowe (technika ubezpieczeniowa) silne/ defamilizacja saba
Welfare state Zobowizanie socjalne rodziny/ poziom
rdo: Szarfeneberg R., Modele polityki spoecznej w teorii i praktyce (wersja 1.7, 27.06.2009) http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/modele_ps.pdf
39
ROZWOJOWy POTENCJA MODELU SOCJALDEMOKRATyCZNEGO

Wybitny ekonomista prof. Tadeusz Kowalik, zwolennik socjaldemokratycznej polityki spoecznej, przestrzega przed traktowaniem skandynawskiego modelu w oderwaniu od tamtejszych stosunkw gospodarczych. Przekonywa, e polityka spoeczna i gospodarcza s ze sob silnie powizane, i e powinien zachodzi midzy nimi efekt synergii i sprzenia zwrotnego. Jednoczenie co szczeglnie warte odnotowania odpowiednia polityka spoeczna moe by take czynnikiem wzrostu i rozwoju gospodarczego. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna poprzez zwikszanie zatrudnienia, przeciwdziaanie wykluczeniu oraz uatwianie godzenia pracy z innymi spoecznymi rolami jednostki pozytywnie wpywa na rozwj gospodarczy. Pamitajc o gospodarczym wymiarze polityki spoecznej, warto pochyli si take nad postproduktywistycznymi perspektywami patrzenia na system dobrobytu, ktre wskazuj na inne jego aspekty, takie jak ekologia czy wizi spoeczne. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna rwnie pamita o postproduktywistycznych wymiarach spoecznego dobrostanu. Rodzi to pole wsppracy z formacjami ekologicznymi, za w kontekcie wizi (np. budowanych w ramach aktywnoci opiekuczej) take z formacjami feministycznymi. Socjaldemokratyczny, uniwersalistyczny system solidarnoci i wsparcia wpywa korzystnie na poziom zaufania spoecznego, bdcego wanym wymiarem kapitau spoecznego. Rwnie denie do zmniejszania kontrastw spoecznych i zapobieganie wykluczeniu sprzyjaj spoecznej integracji i budowaniu kapitau spoecznego. Za kapita spoeczny jest uwaany w krajach wysoko rozwinitych za jeden z gwnych czynnikw rozwoju. Zdolno do budowania wizi w spoeczestwie dziki socjaldemokratycznej polityce spo40
ecznej jest kolejnym argumentem na rzecz uznania jej za wany element strategii rozwojowej.
Polecana literatura:
Esping-Andersen G., Trzy wiaty kapitalistycznego pastwa dobrobytu, Difin, Warszawa 2010. Esping-Andersen G., Spoeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, Wydaw nictwo Wyszej Szkoy Pedagogicznej, Warszawa 2010. Ksiopolski M., Polityka spoeczna w rnych krajach, modele polityki spoecznej, [w:] G. Filrit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka Spoeczna. Podrcznik akademic ki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Szarfeneberg R., Modele polityki spoecznej w teorii i praktyce (wersja 1.7, 27.06.2009) http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/modele_ps.pdf.
CZ DRUGA
ZABEZPIECZENIE SPOECZNE
ZABEZPIECZENIE SPOECZNE KWESTIE PODSTAWOWE
Zabezpieczenie spoeczne jest kluczow gazi polityki spoecznej. W prawie wszystkich pastwach wiata pojawiaj si regulacje zwizane z t dziedzin, ktrej rol jest zarwno zapewnienie bezpieczestwa socjalnego obywateli, jak i pokoju oraz adu spoecznego. Nie ma jednak jednej definicji tego pojcia, ktrego zaczto uywa dopiero po II wojnie wiatowej, gdy uksztatowao si przekonanie, e istnieje potrzeba stworzenia caociowego systemu pomocy, gwarantujcego wszystkim obywatelom wolno od ubstwa i niedostatku5. W szerokim rozumieniu zabezpieczenie spoeczne jest to og wszystkich przedsiwzi i podejmowanych dziaa, ktre maj zapewni czonkom danego spoeczestwa odpowiedni poziom ycia. W zalenoci od prowadzonej w danym kraju polityki rnie pojmowany jest odpowiedni poziom ycia oraz zagroenia zwane ryzykami socjalnymi ktre objte s ochron pastwa. Zabezpieczenie spoeczne mona te traktowa
Ksiopolski M., Zabezpieczenie spoeczne, [w:] Barbara Rysz-Kowalczyk (red.), Leksykon Polityki Spoecznej, IPS UW, 2011, s. 240.
45
jako pewien stan podany, swoist warto, ktrej realizacji podporzdkowuje si okrelone dziaania pastwa.
STARE I NOWE RyZyKA SOCJALNE

Wikszo pastw czonkw Midzynarodowej Organizacji Pracy w tym Polska w 2003 r. ratyfikowao konwencj 102 MOP z 1952 r. o minimalnych normach zabezpieczenia spoecznego. Konwencja 102 zawiera katalog ryzyk socjalnych, ktre powinny by objte ochron oraz minimalne standardy, czyli: poziom wiadcze, procent objtej nimi populacji, warunki i dugo ich otrzymywania. Wymieniane w konwencji ryzyka socjalne, czyli zdarzenia przysze, niepewne, niezalene od woli czowieka i niekorzystne dla niego, ktre powinny by objte ochron6, to: choroba, macierzystwo, niepenosprawno, starszy wiek, mier ywiciela rodziny, wypadki przy pracy i choroby zawodowe, trudna sytuacja yciowa oraz bezrobocie. Wobec starzenia si spoeczestwa i wyduania ludzkiego ycia w niektrych pastwach zaczto wyrnia nowe ryzyko socjalne ryzyko niesamodzielnoci zwizanej z dugowiecznoci. Osoby najstarsze (80+) nie s w stanie same zaspokaja swoich potrzeb i w zwizku z tym wymagaj staej opieki. Udzia tych osb w spoeczestwie gwatownie wzronie w najbliszych latach ze wzgldu na starzenie si pokolenia wyu powojennego i niski przyrost naturalny. W opiece nad najstarszymi osobami w Polsce wci dominuje sektor nieformalny, a osoba, ktra chce uzyska wiadczenie pielgnacyjne na opiek nad osob starsz (w 2012 r. w wysokoci 520 z) musi zrezygnowa z pracy. Tymczasem w innych pastwach, takich jak np. Niemcy, ju w latach 70. XX wieku wyodrbniono to ryzyko wprowadzajc odrbne ubezpieczenie pielgnacyjne. Odpowiada to zarwno na potrzeby demograficzne jak
6
Joczyk J., Prawo zabezpieczenia spoecznego, Zakamycze 2004, s. 12.
46
i przyczynia si do poszerzenia solidarnoci spoecznej, poniewa sprawia, e osoba starsza w obliczu trudnej sytuacji yciowej nie pozostaje skazana na sam siebie i swoje lub rodzinne zasoby.
ZABEZPIECZENIE SPOECZNE NA WIECIE I W POLSCE

Warto zauway, e wedug danych Midzynarodowej Organizacji Pracy wci 80% wiatowej populacji nie korzysta z kompleksowego zabezpieczenia spoecznego, 30% nie ma dostpu do opieki zdrowotnej, 50% dzieci yje w biedzie i nie ma penego dostpu do edukacji, tylko 15% pracownikw ma prawo do wiadcze w razie bezrobocia i a 60% osb starszych nie otrzymuje emerytury7. Z tego powodu powstaa strategia poszerzania zasigu zabezpieczenia spoecznego, ktrej celem jest wypenianie istniejcej w wielu krajach luki w zasigu systemw zabezpieczenia spoecznego. Zdaniem autorw strategii jest to jedyna droga do osignicia sprawiedliwego wzrostu spoecznego, spjnoci spoecznej i godnej pracy dla wszystkich. Strategia ta zostaa przyjta przez pastwa czonkowskie MOP w czerwcu 2012 r. jako Zalecenie nr 202 dotyczce podstaw ochrony socjalnej. Zalecenie opiera si na nowym paradygmacie dwuwymiarowej strategii poszerzania. Wymiar poziomy stanowi ma zagwarantowanie powszechnego dostpu do podstawowej opieki zdrowotnej i podstawowego poziomu bezpieczestwa dochodowego jak najwikszej iloci ludzi, natomiast wymiar pionowy to stopniowe zapewnianie wyszych standardw zabezpieczenia spoecznego, ktre zgodne s z konwencj 102 oraz innymi normami. Prawo do zabezpieczenia spoecznego w formie ochrony prawnej i gwarancji bezpieczestwa na wypadek okrelonego zagroenia jest w Polsce prawem konstytucyjnym, gwarantowanym m.in. w ar-
International Labour Organization, http://www.ilo.org/global/lang--en/index. htm, 16.07.2012 r.
47
tykule 2, zgodnie z ktrym Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym pastwem prawnym, urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci spoecznej. Przepis ten ma charakter oglny i dotyczy wszystkich dziedzin prawa, jednak w zabezpieczeniu spoecznym odgrywa szczegln rol, bo to poprzez zabezpieczenie dokonuje si sprawiedliwego podziau. Natomiast cile o prawie do zabezpieczenia spoecznego mowa jest w rozdziale II Konstytucji Wolnoci, prawa i obowizki czowieka i obywatela. Art. 67 stanowi, e obywatel ma prawo do zabezpieczenia spoecznego w razie niezdolnoci do pracy ze wzgldu na chorob lub inwalidztwo oraz po osigniciu wieku emerytalnego i w przypadku bezrobocia. Ochrona zdrowia gwarantowana jest w artykule 68. Prawo do zabezpieczenia egzystencji osb niepenosprawnych pojawia si w artykule 69. W artykule 71, ktry niektrzy zaliczaj do prawa zabezpieczenia spoecznego mowa jest o tym, e pastwo w swojej polityce spoecznej i gospodarczej powinno uwzgldnia dobro rodziny, zwaszcza znajdujcej si w trudnej sytuacji materialnej i spoecznej, w tym niepenej i wielodzietnej. Przepis ten, odnoszcy si do rnych dziedzin prawa, obejmuje swym zasigiem take uregulowania wiadcze rodzinnych i pomocy spoecznej. Naley doda, e zakres i formy zabezpieczenia spoecznego opisanego w Konstytucji okrelaj ustawy.
Sprawiedliwo spoeczna jest wartoci zapisan w polskiej konstytucji
SOCJALDEMOKRATyCZNE WARTOCI I CELE ZABEZPIECZENIA SPOECZNEGO

Zadaniem socjaldemokratycznej polityki spoecznej jest budowanie welfare state, a wic pastwa dobrobytu, ktre zabezpiecza obywateli przed ryzykami socjalnymi, takimi jak m.in. choroba, macierzystwo, niepenosprawno, starszy wiek, mier ywiciela
48
rodziny, wypadki przy pracy i choroby zawodowe, trudna sytuacja rodzinna oraz bezrobocie. Celem zabezpieczenia spoecznego jest zatem zapewnienie bezpieczestwa socjalnego obywatelom, ktrzy ze wzgldu na rne zdarzenia yciowe nie s w stanie zapewni sobie rodkw utrzymania pracujc lub wykorzystujc wczeniej zgromadzone oszczdnoci. Drugim, porednim celem zabezpieczenia spoecznego jest agodzenie nierwnoci w dochodach a dziki temu zapewnianie adu spoecznego. W socjaldemokratycznym podejciu sam wzrost gospodarczy nie jest satysfakcjonujcy, zwaszcza gdy towarzyszy mu coraz wiksze rozwarstwienie spoeczne, a owoce wzrostu nie trafiaj do wszystkich obywateli. Naley wic dba o sprawiedliwy podzia dbr. Dlatego celem zabezpieczenia spoecznego jest nie tylko zagwarantowanie bezpieczestwa socjalnego wszystkim obywatelom, ale i zapewnienie sprawiedliwego podziau dbr, niedopuszczajcego do zbyt duego rozwarstwienia dochodowego. Rol zabezpieczenia spoecznego jest bowiem, obok zabezpieczania dochodu, tworzenie warunkw prawidowego rozwoju gospodarczego i spoecznego. Socjaldemokraci nie traktuj systemu zabezpieczenia spoecznego jako obciajcego gospodark, lecz jako inwestycj. Poprzez budow kapitau spoecznego zabezpieczenie spoeczne staje si czynnikiem wzrostu gospodarczego. Zabezpieczenie spoeczne, ktre oparte jest o jasno sprecyzowane i podzielane przez spoeczestwo wartoci, buduje zaufanie do pastwa i jego instytucji, przyczynia si do budowania trwaych i spjnych rozwiza oraz lepszej ochrony socjalnej wszystkich obywateli. Ponadto prowadzi do wzrostu spoecznej solidarnoci i odpowiedzialnoci za tworzenie warunkw i moliwoci uczestnictwa w systemie take jednostkom sabszym, ktre nie poradziyby sobie same w warunkach wolnej konkurencji. Budowa trwaego i spjnego systemu zabezpieczenia spoecznego wymaga nie tylko silnych fundamentw ekonomicznych, ale take
49
powszechnie akceptowanych wartoci. Aby wprowadzi takie rozwizania, ktre podzielane s przez wikszo obywateli, konieczne jest prowadzenie dialogu spoecznego i dochodzenie do kompromisw. Zabezpieczenie spoeczne wdraane na drodze dialogu spoecznego i powszechnego uznania lecych u jego podstaw wartoci moe sta si narzdziem, ktre poprzez budow kapitau spoecznego wspiera wzrost gospodarczy i spoeczny. Najistotniejszymi wartociami uznawanymi przez socjaldemokratw za prowadzce do osignicia tych celw s: solidarno, sprawiedliwo, rwno i powszechno.
SOLIDARNO
Solidarno jest jedn z najwaniejszych zasad zabezpieczenia spoecznego w socjaldemokratycznej polityce spoecznej. Polega ona na dostarczaniu przez spoeczestwo rodkw do ycia tym jego czonkom, ktrzy je utracili lub nie mog ich uzyska samodzielnie na skutek okrelonego zdarzenia losowego, takiego jak np. brak pracy zarobkowej, osignicie wieku uniemoliwiajcego jej kontynuacj, trudna sytuacja rodzinna i inne sytuacje zwizane z ryzykami socjalnymi. Bezpieczestwo socjalne to pewno uczestnikw systemu, e w razie wystpienia trudnej sytuacji mog liczy na solidarn pomoc wsplnoty. Osoba zobowizana do pacenia skadek paci skadk proporcjonaln do wysokoci dochodw i swojej sytuacji materialnej. Solidarno wyraa si m.in. w tym, e nie wszyscy, ktrzy obowizkowo opacaj skadk na ubezpieczenie spoeczne lub podatki otrzySolidarno muj wiadczenia, lecz wycznie ci, oznacza, e kady ktrych spotka zy los, a wic ktrych dotyka ryzyko socjalne. obywatel w sytuacji
niedostatku moe liczy na wsparcie spoeczestwa
Solidarno w socjaldemokratycznej polityce spoecznej to take obejmowanie prawem do wiadczenia nie tyl50
ko osb objtych okrelonym ubezpieczeniem, ale i czonkw ich rodzin (np. ubezpieczenie zdrowotne w Polsce). Z kolei solidarno midzypokoleniowa moe by budowana np. poprzez repartycyjne systemy emerytalne, gdy pokolenie obecnie pracujcych finansuje emerytury dzisiejszych wiadczeniobiorcw. Cho w przypadku emerytur warto pamita, e pokolenie obecnych wiadczeniobiorcw wypracowao wczeniej pewien kapita, na ktrym dzisiejsi pracujcy buduj swj dobrobyt. To, co odrnia ubezpieczenia spoeczne finansowane na zasadzie repartycji od kapitaowych, to fakt, e w przypadku tych drugich kady paci i zbiera pienidze tylko na siebie, natomiast w systemie repartycyjnym dochodzi do solidarnego podziau dochodw midzy osoby aktywne i nieaktywne zawodowo. W systemie ubezpiecze kapitaowych wysoko wpaty za ubezpieczone ryzyko i wysoko wiadczenia musz si rwnoway. Tymczasem zasada solidarnoci w zabezpieczeniu spoecznym sprawia, e w przypadku wielu wiadcze ich wysoko pozostaje niezalena od wczeniejszego wkadu do systemu. Take czas ich pobierania moe by nieadekwatny do okresu opacania skadek lub podatkw. Celem jest bowiem solidarne zapewnienie godnych warunkw ycia wszystkim czonkom spoeczestwa, a nie indywidualne zabezpieczenie wasnych, jednostkowych potrzeb.
SPRAWIEDLIWO
Zasada sprawiedliwoci spoecznej to prawo do pomocy dla kadego obywatela, ktry znalaz si w trudnej sytuacji yciowej. Oznacza wic istnienie minimalnych gwarancji dochodowych, obejmujcych swym zasigiem wszystkich obywateli. Kady obywatel, ktry znajdzie si w sytuacji niedostatku moe wic liczy na pomoc spoeczestwa. Sprawiedliwo w socjaldemokratycznym zabezpieczeniu spoecznym dotyczy przede wszystkim zasad podziau dochodu. Zasada ta prowadzi do wikszego egalitaryzmu spoecznego i wyranego zmniejszania zasigu ubstwa.
51
Uczestnictwo w systemie zabezpieczenia spoecznego musi oznacza przystpienie do umowy spoecznej i prowadzi do uznania zasady wzajemnoci. Ryzyko losowe, jakie moe spotka jednostk jest nieznane, dlatego w umowie zawiera si postanowienie, e w przezwycianiu skutkw zdarzenia obowizuje zasada wzajemnoci zobowizujca do ponoszenia okrelonych w umowie proporcjonalnych, sprawiedliwych ciarw (skadki, podatki). Obcienia naoone na zasadach umowy s zatem wspmierne do skutkw ryzyka socjalnego jakie moe dotkn umawiajcych si. S te sprawiedliwie rozoone w stosunku do moliwoci finansowych osb przystpujcych do umowy i proporcjonalne do ich dochodw. Zasada sprawiedliwoci w przypadku zabezpieczenia spoecznego to take pewne wzajemne ograniczanie wasnych uprawnie przy zaoeniu, e inne osoby take s skonne zmniejszy swoje uprawnienia w okrelonych przypadkach. Oznacza to np. zgod na zmniejszenie czci swojego wynagrodzenia o skadk, ktr przekazuje si na zapewnienie bezpieczestwa socjalnego tym, ktrych dotkno trudne zdarzenie losowe. Skadki przekazywane s do wsplnej kasy, a wypat otrzymuj wycznie ci, ktrych dotknie ryzyko socjalne. Gwnym podmiotem odpowiedzialnym za dobrobyt obywateli i sprawiedliwy podzia dochodw s wadze publiczne, ktre realizuj ten cel za porednictwem instytucji pastwowych. Dokonuj one nie tylko redystrybucji horyzontalnej, czyli midzy osobami dotknitymi rnymi ryzykami socjalnymi, a pozostaymi obywatelami, ale take redystrybucji wertykalnej, czyli takiej, ktra niweluje rnice pomidzy grupami spoecznymi o rnych dochodach.
RWNO
Rwno jest kolejn wartoci niezbdn w socjaldemokratycznym pojmowaniu zabezpieczenia spoecznego. Oznacza, e kada osoba objta systemem ma takie same prawa do wiadcze i takie
52
same obowizki wynikajce z przynaleenia do systemu. Warto podkreli, e zasada rwnoci w systemach zabezpieczenia spoecznego zaczyna mie charakter ponadpastwowy i rozszerzana jest na wszystkie osoby poruszajce si po Unii Europejskiej. Rozporzdzenia koordynacyjne Unii Europejskiej nakazuj rwne traktowanie wszystkich obywateli poruszajcych si po Unii Europejskiej i ochron praw w zakresie zabezpieczenia spoecznego za granic. Zgodnie z Rozporzdzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemw zabezpieczenia spoecznego, osoba przebywajca w innym kraju Unii Europejskiej ma takie same prawa i obowizki jak obywatele kraju, ktrego przepisom podlega. Rwnoci sprzyja w tym wypadku take zasada sumowania okresw, a wic uznawania poprzednich okresw ubezpiecze, pracy lub pobytu w innych pastwach w przypadku ubiegania si o wiadczenie. Prowadzi to do rwnoci i niedyskryminacji ju nie tylko wewntrz danego pastwa, ale i na arenie midzynarodowej.
POWSZECHNO
Kolejn wartoci niezbdn przy konstruowaniu socjaldemokratycznego modelu zabezpieczenia spoecznego jest jego powszechno. Mylenie takie wywodzi si ju od Thomasa Humphreya Marshalla, ktry stara si upowszechnia rwny status obywateli przez objcie wszystkich wiadczeniami spoecznymi o zblionym standardzie8. Aby system zabezpieczenia spoecznego funkcjonowa sprawnie i spenia wszystkie swoje funkcje, musi by powszechny. Tylko wwczas moliwe jest wyrwnanie dochodw spoecznych, zagwarantowanie pewnego minimum rodkw utrzymania oraz zapewnienie harmonijnego rozwoju gospodarczego i stabilizacji. Objcie systemem zabezpieczenia spoecznego jak najszerszych grup ludnoci pozwala z jednej strony na obnienie
Wicej na ten temat w Marshall T.H., Bottomore T., Citizenship and Social Class, London et altera: Pluto Press 1992.
53
kosztw uczestnictwa, a z drugiej na budowanie wizi spoecznych, solidarnoci, wsplnoty i wspodpowiedzialnoci. Zabezpieczenie spoeczne ma bowiem na celu, jak ju wspomniano wyej, nie tylko zapewnianie bezpieczestwa socjalnego, ale te budow adu i kapitau spoecznego, ktre wzmacniaj zaufanie do pastwa i jego instytucji. Zaufanie jest wartoci niezbdn dla spoecznego zaangaowania i aktywnoci obywatelskiej, przyczynia si do poczucia odpowiedzialnoci za dobro wsplne i budowania spoeczestwa obywatelskiego. Powszechno, tak jak rwno, jest wartoci i zasad coraz czciej bran pod uwag przy ksztatowaniu koordynacji systemw zabezpieczenia spoecznego w Unii Europejskiej. Art. 2 wspomnianego ju wyej Rozporzdzenia 883/2004 rozszerzyy zakres podmiotowy osb uprawnionych do wiadcze o obywateli pastwa czonkowskiego, bezpastwowcw i uchodcw mieszkajcych w pastwie czonkowskim, ktrzy przebywali na terenie lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku pastw czonkowskich oraz o czonkw ich rodzin. Oznacza to, e wzrasta zakres podmiotowy uprawnie do wiadcze w Unii Europejskiej.
INSTRUMENTy SOCJALDEMOKRATyCZNEGO ZABEZPIECZENIA SPOECZNEGO

Jak ju wspomniano wyej zadaniem zabezpieczenia spoecznego jest wiadczenie pomocy osobom znajdujcym si w trudnej sytuacji, zabezpieczenie przed zaistnieniem takiej sytuacji oraz zapewnianie sprawiedliwego podziau dbr i walka z nierwnociami spoecznymi. Cele te mona osign dziki:
poszerzaniu zakresu podmiotowego jest to zapewnianie dostpu do podstawowej opieki zdrowotnej i podstawowego poziomu
54
bezpieczestwa dochodowego jak najwikszej liczbie ludzi. Celem socjaldemokratycznej polityki spoecznej jest zwikszanie zakresu osb objtych systemem. Wypenianie istniejcej luki w zasigu systemw zabezpieczenia spoecznego jest jedyn drog do osignicia sprawiedliwego wzrostu spoecznego, spjnoci spoecznej i godnej pracy dla wszystkich.
poszerzaniu zakresu przedmiotowego w dobie wyzwa wspczesnego wiata, takich jak:
zachodzce zmiany technologiczne i cywilizacyjne, zmiany demograficzne: wzrost natenia procesw migracyjnych, coraz nisza rozrodczo, starzenie si spoeczestw,
zmiany na rynku pracy i nowe formy mobilnoci: krtkie

okresy zatrudnienia, niestae zatrudnienie, zrnicowane statusy, praktyki wielokrotnej mobilnoci,
poszerzaniu zakresu przedmiotowego zabezpieczenia spoecznego, a wic obejmowanie ochron nowych ryzyk socjalnych i odpowied systemw zabezpieczenia spoecznego na nowe wyzwania. podnoszeniu standardu wiadcze obok poszerzania zakresu podmiotowego i przedmiotowego zabezpieczenia spoecznego pojawia si konieczno tworzenia gwarancji bazowego poziomu zabezpieczenia spoecznego i zapewniania wyszych poziomw bezpieczestwa dochodowego i opieki zdrowotnej. Celem staje si zwikszanie stopnia rekompensaty rodkw utrzymania utraconych z powodu zdarzenia losowego. Podnoszenie standardu wiadcze powinno by pochodn rozwoju gospodarczego kraju, zgodnie z zasad proporcjonalnego udziau wszystkich obywateli w korzyciach wynikajcych ze wzrostu.
55
prowadzeniu dziaa prewencyjnych rol zabezpieczenia spoecznego jest nie tylko odpowied na ju istniejce ryzyka socjalne, ale dbanie o to, by one nie nastpiy oraz podwyszanie jakoci ludzkiego ycia. Dlatego obok wiadcze finansowych i rzeczowych naley take ka nacisk na prewencj, czyli dziaania takie jak ochrona zdrowia, ochrona przed wypadkami w pracy czy rehabilitacja osb zagroonych inwalidztwem.
SOCJALDEMOKRATyCZNE ROZWIZANIA W ZABEZPIECZENIU SPOECZNyM

Zabezpieczenie spoeczne pastwa realizowane jest przez trzy podstawowe instytucje prawne: ubezpieczenie spoeczne, zaopatrzenie spoeczne i pomoc spoeczn. W przypadku ubezpieczenia spoecznego wiadczenia finansowane s ze skadek wczeniej opacanych przez czonkw systemu. Technika ubezpieczeniowa opiera si wic na zasadzie solidarnego podziau ryzyka. W momencie jego wystpienia wszyscy czonkowie systemu a wic osoby ubezpieczone maj ustawowe prawo do uzyskania odpowiedniego wiadczenia. Powszechnie za pocztki nowoczesnej techniki ubezpieczeniowej uznaje si drug poow XIX wieku. W Niemczech coraz wiksze znaczenie zyskiwa wwczas ruch robotniczy. Kanclerz Otto von Bismarck, aby spacyfikowa ruchy lewicowe poprzez zmniejszenie ich spoecznego niezadowolenia, obj robotnikw ubezpieczeniem. W 1883 r. wprowadzono ustaw o ubezpieczeniu chorobowym, rok pniej wypadkowym, i wreszcie w 1889 r. o ubezpieczeniu na staro i na wypadek trwaej niezdolnoci do pracy. Naley doda, e systemy ubezpieczeniowe istniay ju wczeniej w wielu pastwach (take w Niemczech), lecz wczeniej nie byo rozwiza o tak wielkim zasigu podmiotowym i przedmiotowym. Nie byy to jednak wiadczenia powszechne swoim zasigiem obejmoway wycznie robotnikw.
56
WyBRANE DZIAANIA SOCJALDEMOKRATyCZNE W TECHNICE UBEZPIECZENIOWEJ:
podstawowa i gwna odpowiedzialno pastwa; zagwarantowanie minimalnej emerytury (rozwaenie stworzenia minimalnej emerytury obywatelskiej); elastyczny wiek emerytalny uwzgldniajcy rne dowiadczenia zawodowe i moliwoci dalszej pracy poszczeglnych osb; niedyskryminacja ze wzgldu na pe: wyrwnywanie pac kobiet i mczyzn, aktywizacja zawodow kobiet 50+ oraz wczenie nieodpatnej pracy domowej do systemu ubezpiecze spoecznych; oparcie znacznej czci systemu emerytalnego na repartycji: uniezalenienie przynajmniej czci wiadczenia od rynkw kapitaowych oraz zwikszenie solidarnoci midzypokoleniowej; rozwinicie systemu rehabilitacji medycznej, spoecznej i zawodowej umoliwiajcej osobom niepenosprawnym uczestnictwo w rynku pracy w miejsce pobierania renty inwalidzkiej i cakowitej dezaktywizacji zawodowej; sprzenie systemu ubezpiecze spoecznych z polityk rynku pracy, polityk gospodarcz i spoeczn: stabilne miejsca pracy i podnoszenie pac zwikszaj wpywy do systemu i zapewniaj przyszym emerytom godne wiadczenia; dobre zarzdzanie i dobra, przejrzysta administracja, zapewniajce zrwnowaenie systemu w sensie finansowym i fiskalnym;
57
przewidywalno wiadcze w przejrzystym systemie osoby ubezpieczone powinny by informowane o swojej sytuacji i wysokoci przyszych emerytur.
Zaopatrzenie spoeczne rwnie ma charakter roszczeniowy, czyli wiadczenia s obowizkowo wypacane przez pastwo, przy czym prawo do wiadcze jest zalene wycznie od woli ustawodawcy, nie jest zwizane z uprzednim opacaniem skadek. wiadczenia finansowane s z budetu pastwa. Najczciej przysuguj wszystkim obywatelom danego pastwa nalecym do okrelonej grupy np. niepenosprawnym, rodzinom z niepenoletnimi dziemi itp. Zakres i wysoko wiadcze zaley od moliwoci budetowych pastwa oraz od uwarunkowa politycznych. Czsto zdarza si bowiem tak, e w momencie nadejcia kryzysu finansowego znacznie zaostrzane s warunki uzyskania prawa do wiadcze.
WyBRANE DZIAANIA SOCJALDEMOKRATyCZNE W TECHNICE ZAOPATRZENIOWEJ
podnoszenie kryterium dochodowego uprawniajcego do wiadcze i jego coroczna waloryzacja; uniezalenienie czci wiadcze od kryterium dochodowego; objcie dodatkow opiek rodzin niepenych, wielodzietnych oraz z osobami niepenosprawnymi w celu wyrwnywania szans ich czonkw; wyrwnywanie moliwoci pomidzy dziemi z rodzin o rnym statusie: uniwersalny dostp do wiadcze zdrowotnych i opiekuczych; pomoc materialna dla rodziny i rekompensata kosztw zwizanych z wychowaniem dzieci stosowanie instrumentw
58
wsparcia dla rodzin zalenych od potrzeb, a nie tylko wiadcze dla rodzin najuboszych;
umoliwienie czenia rl zawodowych i rodzinnych dla osb obojga pci poprzez m.in. zwikszanie zacht dla ojcw do korzystania z urlopw wychowawczych; objcie opiek nie tylko rodzin z maymi dziemi, ale i z osobami starszymi wymagajcymi opieki; zwikszanie roli wiadcze usugowych (obki, przedszkola i inne) zwikszajcych szanse na integracj spoeczn midzy rnymi grupami spoecznymi.
Wreszcie trzecia technika zabezpieczenia spoecznego: opiekucza, realizowana poprzez pomoc spoeczn ma w odniesieniu do ubezpieczenia i zaopatrzenia spoecznego charakter uzupeniajcy. Przewidziana jest dla osb, ktre z jakich powodw nie mog uczestniczy w systemie ubezpieczeniowym i zaopatrzeniowym. Przyznanie wiadczenia ma charakter uznaniowy. Prawo do nich dana osoba uzyskuje po uprzednim zbadaniu jej potrzeb i sytuacji yciowej. Mona powiedzie, e jest to rodzaj sieci, ktra wyapuje osoby nie speniajce ustawowych warunkw uzyskania pomocy i wypadajce z systemu. Pomoc spoeczna odgrywa wic rol ostatecznego zagwarantowania bezpieczestwa socjalnego kadej jednostce i rodzinie. I w tym wypadku, tak jak przy zaopatrzeniu spoecznym, rdem finansowania s fundusze publiczne: podatki zebrane zarwno na poziomie centralnym jak i lokalnym.
WyBRANE ROZWIZANIA SOCJALDEMOKRATyCZNE W OPIECE SPOECZNEJ
systematyczne podwyszanie kryteriw dochodowych uprawniajcych do pomocy spoecznej;

59
podwyszanie wiadcze z pomocy spoecznej w celu walki z ubstwem i wykluczeniem spoecznym (pomoc spoeczna ma dziaa jak sie wyapujca osoby pozostajce poza systemem ubezpiecze i zaopatrzenia spoecznego); z chwil rozpoczcia pobierania wiadcze dochd netto osb korzystajcych z pomocy spoecznej powinien wzrosn powyej 60% redniego dochodu gospodarstwa domowego, czyli powyej progu ubstwa; wprowadzanie dochodu minimalnego jako rodka do likwidacji ubstwa; zmniejszenie stygmatyzacji osb korzystajcych ze wsparcia socjalnego; poczenie pomocy spoecznej z aktywizacj we wszystkich sferach ycia; spjno z uwzgldniajcym cay cykl yciowy podejciem do pomocy spoecznej i zatrudnienia, aby mogy one wspiera midzypokoleniow solidarno oraz przerwa midzypokoleniowe przekazywanie ubstwa.
System emerytalny w Szwecji

Szwedzki system emerytalny, czsto porwnywany do polskiego, znacznie si jednak od niego rni. Opiera si on na trzech filarach. Pierwszy stanowi system publiczny, drugi to zakadowe systemy emerytalne, natomiast trzeci stanowi indywidualne plany emerytalne. Pierwszy filar skada si z trzech podsystemw. Inkomstpension. Jest to system repartycyjny czyli oparty na zasadzie solidarnoci midzypokoleniowej. Skadki
60
wpacane przez ubezpieczonych finansuj dzisiejszych emerytw, jednak kady czonek systemu ma swoje indywidualne konto, na ktrym liczony jest jego wkad, ktry jest podstaw do liczenia wysokoci wiadczenia w momencie przejcia na emerytur. Emerytury podlegaj opodatkowaniu, a stosowane skale znacznie spaszczaj dochody emerytalne. Emerytury kapitaowe (Premiepension) w przeciwiestwie do polskiego OFE Szwedzi wybieraj do piciu z prawie 800 istniejcych funduszy, ktre inwestuj ich skadki w sposb agresywny lub bezpieczny. Fundusze mona wybiera i zmienia w dowolnym momencie. Emerytura gwarantowana (Garantipension) jest finansowana z budetu pastwa oraz funduszu rezerwowego ATP. Prawo do minimalnej emerytury gwarantowanej maj osoby znajdujce si w trudnej sytuacji finansowej, ktre osigny wiek 65 lat, od 40 lat mieszkaj w Szwecji i nie maj prawa do emerytury skadkowej, lub nie osiga ona poziomu minimum. Drugi filar obejmuje swoim zasigiem 90% pracujcych. Trzeci filar jest dobrowolny i opiera si na metodzie kapitaowej. Szwedzki system emerytalny pozwala zatem na uzbieranie wysokiego wiadczenia dziki wieloletniej pracy, ale te, dziki emeryturze gwarantowanej, obejmuje ochron te jednostki, ktre z rnych powodw nie mogy samodzielnie odoy na swoj emerytur. Dziki temu sytuacja osb starszych w Szwecji jest korzystna: wedug bada 27 pastw Unii Europejskiej osoby w wieku emerytalnym najmniej naraone s na deprywacj materialn w Luksemburgu (1%) i w Szwecji (3%). W Polsce wskanik ten jest 13 razy wyszy ni w Szwecji i wynosi 39%.
61
Polityka rodzinna we Francji

Polityka rodzinna Francji jest uznawana za jedn z najlepszych na wiecie. Od lat, gdy kraje zachodu zmagaj si z niskim przyrostem naturalnym, we Francji wspczynnik dzietnoci bliski jest prostej zastpowalnoci pokole (wedug danych Eurostatu we Francji na kobiet w wieku 15-49 lat przypada 2.03 dziecka, podczas gdy w Polsce ledwie 1.38). Jest to efektem polityki rodzinnej ukierunkowanej w wikszym stopniu na zapewnienie integracji spoecznej ni na likwidacj ubstwa. We francuskiej polityce rodzinnej dominuj wiadczenia o charakterze uniwersalnym, niezalenym od dochodw, pozwalajce na zmniejszanie rnic midzy rodzinami o podobnym skadzie lecz zrnicowanych dochodach. Gwnymi celami prowadzonej na szerok skal polityki rodzinnej we Francji jest obnienie kosztw posiadania dziecka oraz umoliwienie rodzicom (zwaszcza kobietom) czenie kariery zawodowej z wychowaniem. Stosowane s rne instrumenty: liczne i wysokie wiadczenia rodzinne, z ktrych korzysta moe kady rodzic, bardzo wysokie zasiki opiekucze i zasiki dla samotnych rodzicw, szeroka opieka instytucjonalna nad maymi dziemi, pozytywne bodce w systemie emerytalnym (podniesienie emerytur z tytuu wychowania co najmniej trojga dzieci, wyduenie okresw skadkowych, ubezpieczenie dla osb, ktrych zawodem jest wychowywanie dzieci). Polityka rodzinna kierowana jest gwnie do rodzin z klasy redniej. Dziki niej nie tylko rodzi si wicej dzieci, ale te zwiksza si pozytywna korelacja midzy dzietnoci a zamonoci (w miejsce dawnej pozytywnej korelacji midzy dzietnoci a ubstwem).
62
Pomoc spoeczna w Brazylii

Rzdzca od 10 lat na szczeblu centralnym Partia Pracujcych, dziki socjaldemokratycznym rozwizaniom m.in. w dziedzinie pomocy spoecznej, przyczynia si do walki z ubstwem i wykluczeniem spoecznym w Brazylii. Najwaniejsze realizowane w tym kraju warunkowe programy spoeczne: Bolsa Famlia (Stypendium rodzinne) i jego rozszerzenie: Brasil sem Misria (Brazylia bez ndzy) to miesiczne stypendia na kade dziecko w rodzinie (w pierwszej wersji troje, obecnie picioro), uczszczajce do szkoy i korzystajce z opieki zdrowotnej. Prawo do tego stypendium ma kada rodzina, w ktrej dochd miesiczny na osob nie przekracza okrelonej kwoty (140 reali). Ponadto rodziny yjce w tzw. ekstremalnej ndzy otrzymuj dodatkowe wiadczenie. Jednak wszystkie rodziny uczestniczce w programie musiay speni okrelone warunki aby uzyska zasiek: dba o edukacj dzieci (badano ich frekwencj w szkole) i zapewni im powszechne szczepienia. W efekcie programem objto a 26% ludnoci, czyli prawie 50 milionw ludzi (a czny koszt programu nie przekroczy 0,5% PKB Brazylii). Celem omawianych programw jest likwidacja skrajnej ndzy za pomoc wiadcze finansowych, zwikszania dostpu do edukacji, suby zdrowia, poprawa higieny, opieki spoecznej i powszechna elektryfikacja. Program walki z ubstwem ma wszystkim obywatelom rozszerzy moliwo korzystania z owocw wysokiego wzrostu gospodarczego kraju. Realizowane programy sprawiy, e o 16% zmniejszya si liczba ludnoci mieszkajcej w dzielnicach ndzy, 20 mln dzieci, ktre do tej pory pracoway, mogo pj do szkoy, poprawi si stan zdrowia, poziom skolaryzacji, znacznie wzrosy wspczynniki rozwoju spoecznego (HDI) oraz zmniejszyo si rozwarstwienie dochodowe. Ostatni raport MOP z lipca 2012 r. wskaza, e od
63
2003 r. a o 36,5% zmniejszyo si ubstwo, a 30 milionw osb awansowao do klasy redniej, ktra jest motorem rozwoju spoecznego i gospodarczego. Na koniec naley doda, e programom spoecznym towarzysz liczne programy gospodarcze, ktrych celem jest stymulacja rozwoju i walka z bezrobociem. Polityka gospodarcza i spoeczna nawzajem si uzupeniaj. Wadze Brazylii dostrzegy, e rwno jest wartoci gospodarcz i ma warto rozwojow. Zaczto postrzega polityk spoeczn (w tym pomoc spoeczn) jako inwestycj. Brazylia ze swojego najwikszego wyzwania jakim jest ubstwo i wykluczenie stworzya nonik ekspansji caej gospodarki.
Joczyk J., Prawo zabezpieczenia spoecznego, Zakamycze 2006. Jdrasik-Jankowska I., Pojcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spoecznego, Lexis Nexis, 2012. Uciska G., Europejskie standardy zabezpieczenia spoecznego a wspczesne rozwizania polskie, IPiSS, 2005. Uciska G., wiadczenia z zabezpieczenia spoecznego w regulacjach midzyna rodowych i polskich, studium porwnawcze, IPiSS, Warszawa 2005.
Strony internetowe:
Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, www.mpips.gov.pl Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, www.ipiss.com.pl Komisja Europejska, www.ec.europa.eu International Labour Organization, www.ilo.org
POLITYKA NA RZECZ RODZINY I OPIEKI

Polityka rodzinna to sfera, ktra od dawna jest przedmiotem zainteresowa i co waniejsze wielowymiarowych sukcesw socjaldemokracji. Kraje skandynawskie, ktrych modele polityki spoecznej okrelane s jako socjaldemokratyczne, mog pochwali si korzystnymi wskanikami dzietnoci, aktywizacji kobiet i dobrobytu spoeczno-ekonomicznego rodzin. W Polsce, w ktrej wspczesne podejcie do rodziny ksztatowao si pod wpywem religii, niesusznie cele polityki rodzinnej zaczto utosamia z pronatalizmem. Tymczasem celw do jakich powinna dy polityka spoeczna w tym obszarze jest znacznie wicej. Dobr celw i ich hierarchizacja zaley od przyjtej perspektywy patrzenia na rodzin i polityk wobec niej. Modelowe podejcia socjaldemokratyczne, liberalne i konserwatywne znacznie rni si od siebie.
65
MODELE POLITyKI RODZINNEJ

MODEL LIBERALNy
W koncepcji liberalnej (zwaszcza neoliberalnej) rodzina to prywatna sprawa jednostek j tworzcych. Nie widzi si tu potrzeby (poza skrajnymi przypadkami) ingerowania w jej funkcjonowanie, a zwaszcza denia do wyrczenia rodziny w zapewnianiu jej ekonomicznego bytu. Zakada si, e jednostki w wyniku aktywnoci rynkowej powinny zapewnia sobie samym i swoim rodzinom byt, a pastwo powinno wkracza wwczas, gdy jednostka sobie z tym nie radzi. Dy si do tego, by wsparcie to byo selektywne (towarzyszy mu nieraz stygmatyzacja odbiorcw pomocy), tymczasowe i na niewysokim poziomie, by nie uzaleniao od pomocy ale wypychao jednostki na rynek pracy. Uznaje si te rwnouprawnienie jednostek i prawo do wyboru formy ycia rodzinnego, ale jednoczenie do ostronie podchodzi si do publicznych programw na rzecz wyrwnywania szans midzy kobietami i mczyznami na rynku pracy. Oferuje si take niewielkie wsparcie rodzinom niestandardowym np. monoparentalnym, co wynika z fundamentalnego dla podejcia neoliberalnego zaoenia o moliwie jak najmniejszej ingerencji w stosunki spoeczne i rynkowe. Cho wic w zaoeniach liberalna polityka spoeczna jest za rwnouprawnieniem i wolnoci jednostki, w konsekwencji, nie prowadzc aktywnych dziaa na rzecz tego celu, utrwala tradycyjne podziay i bariery. W modelu tym rozwj instytucji opiekuczych nad osobami zalenymi wie si z rozwojem prywatnych rynkw tego typu usug, wspomaganych przez oddolne organizacje stowarzyszeniowe, nie za publiczny sektor usug.
MODEL KONSERWATyWNy
W koncepcji konserwatywnej rodzinie przypisuje si wysok warto i centraln pozycj jako podstawowej komrki ycia spoecz66
POLITyKA NA RZECZ RODZINy I OPIEKI
nego. W zalenoci od wariantu podejcia konserwatywnego (ktre nie jest jednorodne) akcentuje si rol rodziny jako podstawowego rda dobrobytu jednostek, bd te instytucj, ktr naley chroni i wspomaga przy pomocy systemu zabezpieczenia spoecznego. Przyjmuje si zobowizanie wsplnoty do ochrony dobrostanu i integralnoci rodziny, czsto nie tylko tej najuboszej i dysfunkcyjnej. Aczkolwiek, owo wsparcie, inaczej ni w modelu socjaldemokratycznym, ma prymat nad ochron praw jednostek. W tej perspektywie, pastwo nie powinno, poza skrajnymi przypadkami (np. drastycznej przemocy) ingerowa w wewntrzne stosunki midzy czonkami rodziny. Ujcie konserwatywne w modelowej wersji cechuje zazwyczaj wizja rodziny tradycyjnej, z wyranym podziaem rl, w ktrej mczyzna jest gwnym ywicielem rodziny, za na kobiecie spoczywa obowizek prowadzenia domu i sprawowania opieki. Sceptycznie patrzy si na niestandardowe formy ycia rodzinnego i wrcz niechtnie na rodziny nieheteroseksualne, zwaszcza na moliwoci adopcji przez nie dzieci. Du wag przywizuje si za to do wspierania rodziny w funkcji prokreacyjnej, jednoczenie sprzeciwiajc si innej ni naturalna kontroli urodze (sprzeciw wobec prawa do przerywania ciy, metody zapodnienia in vitro, nieraz take antykoncepcji i edukacji seksualnej).
MODEL SOCJALDEMOKRATyCZNy
W socjaldemokratycznym ujciu zakada si stae wsparcie rodziny w realizacji rnych przypisywanych funkcji, w tym take w zapewnianiu materialnego bytu jej czonkom. Pomoc wic nie jest adresowana w odrnieniu od modelu liberalnego wycznie do rodzin ubogich lub dysfunkcyjnych, ale do wszystkich, cho w rnym stopniu (w zalenoci od potrzeb). Polityka rodzinna cho zawiera silny komponent socjalny nie sprowadza si do pomocy socjalnej wobec rodziny, ale obejmuje cae spektrum instrumentw na czele z uniwersalnie dostpnymi usugami publicznymi (opiekuczymi, wychowawczymi, doradczymi).
67
Inaczej ni w modelu konserwatywnym, dobro i spjno rodziny jako caoci nie zyskuje prymatu nad prawami i dobrostanem jej poszczeglnych czonkw. Dy si do tego, by wsparcie ograniczao nierwny dostp do korzystania z niego w obrbie rodziny. Dopuszcza si interwencj pastwa w sytuacji, gdy dobro jednych czonkw rodziny jest zagroone przez innych w przypadku zaistnienia przemocy. Dy si te do uniezalenienia dostpu do praw spoecznych jednostki od jej sytuacji rodzinnej (defamilizacja). Odnosi si to m.in. do dziaa na rzecz aktywizacji kobiet, ktre nie s w tym modelu przypisane gwnie do roli matki i opiekunki (cho jednoczenie pastwo uatwia penienie tej roli tym kobietom, ktre si na to decyduj). Socjaldemokratyczna polityka spoeczna promuje model partnerstwa w rodzinie, w ktrym przedstawiciele obydwu pci maj porwnywalne szanse na karier zawodow i obie strony partycypuj w prowadzeniu gospodarstwa domowego, w tym w wychowywaniu dzieci (czemu suy odpowiednia konstrukcja urlopw rodzicielskich). Polityka ta stara si rwnie odpowiedzie na specyfik potrzeb rodzin niestandardowych, np. monoparentalnych, ktre w systemie traktowane s jako rwnoprawne. Polityka ta musi by otwarta na denia i potrzeby rodzin nieheteroseksualnych. Umoliwia ona take wiadome planowanie rodziny (poprzez dostp do antykoncepcji, in vitro i edukacji seksualnej).
W socjaldemokratycznej polityce spoecznej dy si do tego, by rozkad obowizkw opieki nad osobami zalenymi ksztatowa si rwnomiernie midzy matk a ojcem
Pastwo ponosi due nakady na cele kompleksowej polityki rodzinnej, a take partycypuje w jej organizacji i w bezporednim wiadczeniu usug (cho dopuszcza si podmioty prywatne i spoeczne przy zachowaniu zasadniczej odpowiedzialnoci pastwa w zakresie finansowania). Polityk rodzinn w modelu socjaldemokratycznym traktuje si jako inwestycj.
68
KONWERGENCJA MODELI
Powysza typologa operuje raczej typami idealnymi, ujciami modelowymi. W praktyce polityka rodzinna w ramach poszczeglnych systemw spoecznych jest zawsze mniej lub bardziej hybrydowa. Rwnie same doktryny w niektrych punktach zbliaj si do siebie np. jeli chodzi o upowszechnienie opieki przedszkolnej (cho niekoniecznie o sposb jej finansowania i organizacji). Istnieje te wiele podej porednich, sytuujcych si na pograniczu wyszczeglnionych powyej perspektyw. Dla przykadu, podejcie socjalliberalne nawizuje w wielu punktach zarwno do modelu liberalnego jak i socjaldemokratycznego, za podejcie neoliberalne w praktyce mieci si pomidzy konserwatyzmem a liberalizmem.
WARTOCI, CELE, INSTRUMENTy

WARTOCI Rwno ma w socjaldemokratycznej polityce wiele wymiarw i cile wie si z innymi wartociami, jak wolno, sprawiedliwo i solidarno.
Po pierwsze, rwno w socjaldemokratycznej polityce rodzinnej oznacza denie do zmniejszania rnic w warunkach ycia rodzin. Po interwencji pastwa za porednictwem polityki podatkowo-transferowej rnice w rodkach jakimi dysponuj rodziny nie powinny by due, i nawet rodziny osigajce mniejszy dochd powinny mc sobie pozwoli na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Po drugie, chodzi o rwno praw spoecznych jednostek, niezalenie od statusu rodzinnego (defamilizacja), zwaszcza w odniesieniu do usug publicznych. Chodzi o to, by np. dziecko, niezalenie od statusu spoeczno-ekonomicznego rodzicw, miao rwny wzgldem rwienikw dostp do opieki przedszkolnej, pozaszkolnej, medycznej itp.
69
Po trzecie, chodzi o rwno midzy poszczeglnymi czonkami rodziny, zwaszcza gdy mwimy o rwnoci pci. W socjaldemokratycznej polityce spoecznej dy si do tego, by rozkad obowizkw opieki nad osobami zalenymi ksztatowa si rwnomiernie midzy matk a ojcem. Zmierza si take do tego, by realne moliwoci ich uczestnictwa w rynku pracy byy jednakowe.
SolidaRno oznacza gotowo wsplnoty do zapewnienia staego wsparcia rodzinom w zakresie zaspokajania ich potrzeb i penienia funkcji (opiekuczej, wychowawczej itp.). Solidarno ta nie jest kierowana tylko do wybranych kategorii rodzin, ale do wszystkich zalenie od potrzeby. Odnosi si to zarwno do potrzeb w sytuacjach kryzysowych, jak i w codziennym funkcjonowaniu (np. uznaje si, e samo wychowywanie dziecka oznacza dodatkowe koszty, wobec czego pastwo wspiera je przy pomocy uniwersalnych wiadcze pieninych). Solidarno oznacza rwnomierne rozoenie obcie midzy rodzin i instytucje wsplnotowe, a take midzy poszczeglnych czonkw rodziny.
wolno oznacza danie jednostkom pola realnego wyboru tego, na ile chc powica si opiece, a na ile uczestniczy w penieniu innych rl spoecznych i zawodowych. Jednostki powinny mc decydowa, czy chc sprawowa opiek w domu, czy te skorzysta z usug opiekuczych, a w tym czasie pj do pracy. Ponadto, wolno dotyczy take zagwarantowania obywatelom moliwoci wyboru rnych form ycia rodzinnego (rodziny monoparentalne czy nieheteroseksualne) bez konsekwencji, e dany wybr bdzie wiza si z utrat uprawnie przysugujcych rodzinie. CELE denie do zRekompenSowania czci koSztw zwizanych z wychowaniem dziecka, czemu su wiadczenia pienine adresowane do rodzin z dziemi a take rne wiadczenia kompensacyjne zwizane z czasowym wycofaniem si z rynku pracy ze wzgldu
70
na opiek (np. wiadczenia podczas urlopw wychowawczych, rodzicielskich i zwizanych z opiek nad osob zalen, o do wysokiej stopie zastpienia).
wSpaRcie
element uzupeniajcy polityki adReSowanej do wSzyStkich Rodzin. Suy temu powinny dodatkowe wiadczenia pienine, rze-
Rodzin w tRudnej Sytuacji Spoeczno-ekonomicznej jako
czowe i usugowe, przyznawane elastycznie, w zalenoci od indywidualnych potrzeb rodziny. Preferuje si przy tym odchodzenie od sztywnego obowizywania kryterium dochodowego na rzecz wielowymiarowej i aktualizowanej diagnozy potrzeb poczonej z prac z rodzin, ktra otrzymuje wsparcie. Zakres i przebieg owej pracy powinien by wspksztatowany przez samych adresatw pomocy.
niezalenie od StatuSu Spoecznego Rodzin, z ktrych pochodz. Chodzi o prawo do zabezpieczenia spoecznego oraz opieki i edukacji ju na poziomie przedszkolnym. Suy temu mog powszechnie dostpne usugi opiekucze i edukacyjne.
zapewnienie
wSzyStkim dzieciom Realizacji pRaw Spoecznych,
uatwienie godzenia ycia Rodzinnego z zawodowym (woRk-family balance) i pRomowanie Rwnoci pci w SfeRze zawodowej i Rodzinnej poprzez usugi opiekucze nad maym dzieckiem; elastyczne, do-
stosowane do potrzeb pracownika ksztatowanie czasu i miejsca pracy; polityk urlopw oraz zasikw rodzicielskich i wychowawczych.
umoliwienie wiadomej pRokReacji w waRunkach bezpieczeStwa Socjalnego. Najlepszym sposobem na zdrow struktur demograficzn nie s bezporednie zachty do rodzenia dzieci, ale zapewnienie gwarancji potencjalnym rodzicom, e ich dzieci bd mogy by wychowywane w dobrych warunkach. Instrumentem zwikszania szans na wychowywanie dzieci powinna by take refundacja zabiegw in vitro. Celem socjaldemokracji jest zapobieganie prokreacji przypadkowej lub wrcz wymuszonej (niechciane cie) poprzez rzeteln edukacj seksualn i dostp do antykoncepcji.
71
INSTRUMENTy powSzechnie doStpne uSugi opiekucze nad dzieckiem (i innymi oSobami zalenymi). Umoliwia godzenie obowizkw domowych z zawodowymi i tym samym wyrwnuje relacje pci, a take potencjalnie zwiksza dochd w rodzinie (gdy oboje rodzice pracuj, przynajmniej w niepenym wymiarze). Wszystko to zwiksza w konsekwencji szanse na godne ycie rodzin, a take wyrwnuje szanse rozwojowe dzieci z rnych rodowisk (zakadajc, e instytucje te peni role nie tylko opiekucze, ale take socjalizacyjno-edukacyjne). Usugi te mog by prowadzone przez podmioty rnych sektorw, ale dominujca rola powinna nalee do sektora publicznego. Pastwo powinno te prowadzi dziaania na rzecz wyprowadzania usug zwizanych z opiek nad osobami zalenymi z tzw. szarej strefy. Instrumentem moe by np. opacanie skadek na zabezpieczenie spoeczne za legalne zatrudnienie opiekunki. Rozwizanie takie jest przyjte w ustawie o opiece nad dzieckiem do lat 3, ale naleaoby je rozszerzy take na starsze dzieci (w przypadku dzieci upoledzonych opieka jest potrzebna take w starszym wieku). W kontekcie opieki nad osobami niepenosprawnymi (dziemi i dorosymi), dopuszczalne s te rne formy subsydiowania popytu na usugi opiekucze, take te wiadczone przez podmioty pozapubliczne. Przykadem takiego rozwizania moe by bon opiekuczy, czyli przyznawany przez pastwo czek bdcy promes patnoci za okrelony typ usug opiekuczych u wiadczeniodawcw, ktrzy speniaj odpowiednie standardy.
wiadczenia mateRialne dla Rodzin wychowujcych dzieci, w tym zwaszcza rodzin o niszych dochodach lub o zwikszonych wydatkach, np. ze wzgldu na niepenosprawno dziecka.
Moliwe jest wiadczenie uniwersalne w postaci transferu pieninego dla rodzin wychowujcych dzieci (jako wyraz wspudziau
72
pastwa w ponoszeniu zwizanych z tym kosztw) lub dobrze zaprojektowane ulgi podatkowe. Dla uboszych rodzin powinien by dostpny podatek negatywny lub kwota wolna od podatku. Oprcz wiadcze uniwersalnych powinny by stosowane wiadczenia uzupeniajce dla rodzin w zalenoci od specyficznych potrzeb. Kryteria ich przyznania, oceny jej wielkoci oraz formy wiadczenia nie powinny jednak w modelu socjaldemokratycznym zalee wycznie od przestrzeganego restrykcyjnie kryterium dochodowego, lecz od wielowymiarowej diagnozy potrzeb.
pRaca Socjalna na Rzecz Rodzin dySfunkcyjnych. Socjaldemokratyczna polityka adresowana do rodzin w trudnej sytuacji yciowej nie powinna opiera si wycznie na transferach pieninych, ale obejmowa take wsparcie usugowe o charakterze reintegracyjnym, ktre pozwala uzupeni deficyty i pokona dysfunkcje. Instrumentem temu sucym moe by praca z rodzin pracownika socjalnego lub asystenta rodziny. W tym celu konieczne jest odpowiednie wykwalifikowanie i uposaenie kadr socjalnych. Wsparcie psychologiczne i poradnictwo rodzinne powinno by powszechnie dostpne nie tylko dla rodzin najuboszych lub dysfunkcjonalnych, ale wszystkich tych, ktre chc z niego skorzysta.
uRlopy
RodzicielSkie, a nie tylko macieRzySkie. Prawo do urlo-
pw z tytuu urodzenia i wychowania dziecka powinno by tak skonstruowane, by zachcao do korzystania z nich obojga rodzicw. Przydatne s szczeglne bodce zachcajce do korzystania z takich urlopw przez ojca (np. w postaci kwot okrelajcych udzia czasu na urlop w rodzinie do wykorzystania przez mczyzn lub dodatkowe dni w nagrod za uczynienie tego). Wanym wyzwaniem dla socjaldemokratycznej polityki rodzinnej jest zapewnienie urlopu i zasiku kobietom, ktre obecnie nie s zatrud73
nione na umow o prac (a wic nie s zabezpieczone z tytuu macierzystwa). Regulacje rynku pracy pozwalajce na work-life balance zostay w niniejszej publikacji szerzej omwione w rozdziale dotyczcym pracy.
Socjaldemokratyczna polityka opieki

Kwestie opieki zwyklimy traktowa jako cz polityki rodzinnej, za sam opiek cile wiza z instytucj rodziny. Tymczasem w modelu socjaldemokratycznym opieka jest tyle zadaniem rodziny, co polityki publicznej. Chodzi nie tylko o opiek nad dzieckiem, ale take nad dorosymi osobami zalenymi, w tym starszymi, ktrych udzia w populacji ronie. W modelu konserwatywnym uznaje si, e opieka nad nimi ley w sferze powinnoci czonkw rodziny, w modelu liberalnym dodaje si do tego jeszcze prywatny rynek usug opiekuczych. Socjaldemokracja natomiast propaguje wspodpowiedzialno za to ze strony pastwa. Rozwizania oparte o rodzin i rynek s niewystarczajce w wietle wspczesnych tendencji ekonomicznych i demograficznych. Liczba osb starszych yjcych samotnie lub z dala od rodziny ronie, za ceny usug rynkowych s dla wielu z nich barier nie do przekroczenia, zwaszcza, e uelastycznienie rynkw pracy moe sprawi, e wielu seniorw bdzie osigao bardzo niski dochd. Wspudzia wsplnoty w organizowaniu, finansowaniu i nieraz take bezporednim wiadczeniu usug opiekuczych wydaje si nieuniknione. Socjaldemokratyczny model opieki wydaje si wobec tego najlepiej odpowiada na wspczesne i przysze wyzwania. w model powinien charakteryzowa si nastpujcymi cechami: 1. Czciowe uniezalenienie szans na uzyskanie opieki od sytuacji rodzinnej niesamodzielnej jednostki i jej pozycji
74
ekonomicznej. Moliwe jest to dziki inwestowaniu w publiczn opiek a take subsydiowanie przez pastwo opieki (ale tylko tej speniajcej odpowiednie standardy) sprawowanej przez podmioty niepubliczne. 2. Publiczne wsparcie dla rodziny decydujcej si na opiek nad swymi niesamodzielnymi czonkami. Suy temu mog takie instrumenty jak zasiek opiekuczy, patny urlop dla pracownika na tymczasow opiek nad osob niesamodzieln, poradnictwo, szkolenia, moliwo wykupienia sprztu, zabezpieczenie spoeczne opiekuna ktry rezygnuje ze wzgldu na opiek z pracy zawodowej, dziaania work-care balance (pozwalajce godzi opiek z prac zawodow), opieka wytchnieniowa (zapewnienie opieki przez gmin na czas nieobecnoci opiekuna). 3. Publicznie wspierana profilaktyka niesamodzielnoci i rehabilitacja majce na celu zmniejszenie grupy osb niesamodzielnych oraz zahamowanie procesu postpowania staroci i niesamodzielnoci, tak by obywatele mogli jak najduej cieszy si yciem przynajmniej w czciowym zdrowiu, w aspekcie funkcjonalnym. Wydatki na profilaktyk mog przynie oszczdnoci. 4. Promowanie rozwoju opieki rodowiskowej, najlepiej w miejscu zamieszkania lub specjalnie zaadoptowanych do potrzeb osb o ograniczonej samodzielnoci kompleksach mieszkaniowych, tak by osoby z tego korzystajce nie ulegay izolacji spoecznej i wykluczeniu. Zobacz wicej w: Bakalarczyk R., Opieka nad osobami starszymi, [w:] Syska M. (red.), Z godnoci w jesie ycia. Socjaldemokratyczny program dla osb starszych, Wrocaw-Warszawa 2012.
75
Szwedzka polityka na rzecz rodziny i opieki

Szwecja naley krajw najbliszych realizacji socjaldemokratycznego modelu polityki spoecznej. Wida to wanie na przykadzie tamtejszej polityki rodzinnej. Stosowane tam od lat rozwizania prowadz do osigania wanych dla socjaldemokracji celw i wartoci. Warunki ycia obywateli po uwzgldnieniu transferw s najbardziej egalitarne, a zagroenie ubstwem relatywnym wrd dzieci jest jednym z najniszych na wiecie. Wedug raportu UNICEF, wrd 35 krajw rozwinitych, Szwecja, ze wskanikiem 7,3%, zajmuje pod tym wzgldem 7 miejsce, dajc si wyprzedzi jedynie przez pozostae kraje nordyckie i Holandi, Cypr i Soweni (dane za rok 2011). Dla porwnania, w USA wskanik ubstwa wzgldnego wrd dzieci wynis 23,1%, a w Polsce 14,5%. Z kolei pod wzgldem zagroenia dzieci deprywacj materialn Szwecj, ze wskanikiem 1,3, wyprzedza jedynie Islandia (dla porwnania, w Polsce wskanik w wynosi 20,9%!). Oprcz tego udaje si osign od lat wysoki poziom aktywizacji zawodowej kobiet przy jednoczenie wysokim jak na standardy europejskie wskaniku dzietnoci (w 2010 roku wynosi on 1,98, co stawiao Szwecj na trzecim miejscu po Francji 2,03 i Irlandii 2, 07). Osiganie tych wszystkich celw jednoczenie jest moliwe zarwno dziki duym nakadom na inwestowanie w polityk rodzinn (wedug Eurostatu Szwecja wydaje na ten cel 3,2% PKB, co stawia j pod tym wzgldem w europejskiej czowce obok Finlandii, Danii i Luksemburga), jak i rozsdne gospodarowanie tymi rodkami.
76
Pastwo wspomaga rodzin (nie tylko ubog!), w rnych formach: usugowej (zwaszcza usugi zdrowotne, opiekucze, edukacyjne) jak i pieninej (comiesiczny zasiek otrzymuj wszystkie rodziny z dziemi w wysokoci okoo 1000 koron szwedzkich). Dua cze wiadcze zarwno pieninych, jak i w naturze, ma charakter (powszechny) uniwersalny, co jest zgodne z charakterystyczn dla socjaldemokratycznego modelu zasad obywatelstwa socjalnego. Oprcz tego, istniej te formy wsparcia adresowane do wybranych grup rodzin przeywajcych trudnoci materialne, wychowawcze etc. Szwedzka polityka rodzinna do skutecznie realizuje cel aktywizacji zawodowej matek i bardziej rwnomiernego obcienia obowizkami rodzinnymi matki i ojca. Su temu zasiki rodzicielskie. Mona z nich skorzysta do momentu gdy dziecko osignie wiek 8 lat. S one wypacane na czas przebywania na urlopie rodzicielskim, ktry trwa 480 dni, z czego przynajmniej 60 dni musi wykorzysta kade z rodzicw (w razie niespenienia tego kryterium czna pula zostaje pomniejszona o 60 dni), a pozosta cz mog podzieli zgodnie z uznaniem (matka moe wykorzysta urlop ju 60 dni przed planowan dat urodzin). Przez pierwsze 390 dni wysoko zasiku wynosi 80% dochodu, za przez ostatnie 90 dni 100% wynagrodzenia. Owe kwoty procentowe nie obejmuj osb osigajcych bardzo wysokie wynagrodzenia. Przysuguje im niszy zasiek, co powoduje niestety, e wielu mczyzn o wysokich zarobkach nie decyduje si na duszy urlop ponad obowizkowe 60 dni, z obawy przed uszczupleniem dochodu rodziny. Istniej te w szwedzkim prawie regulacje nie pozwalajce zwolni pracownika w czasie urlopu, ani wrczy mu wypowiedzenia po powrocie do pracy (wyjtkiem jest sytuacja, w ktrej dane stanowisko pracy jest likwidowane). Bardzo wanym elementem tamtejszej polityki rodzinnej jest powszechny dostp do opieki przedszkolnej ju dla
77
maych dzieci (w Szwecji nie ma podziau na opiek obkow i przedszkoln) niezalenie od sytuacji rodzinnej. Do 15 godzin tygodniowo pobyt w przedszkolu jest cakiem bezpatny, za powyej tego wymiaru uiszczane s opaty, ale bardzo niewielkie (czne wydatki rodzin w oglnych nakadach na opiek przedszkoln to zaledwie kilka procent). Warto podkreli, e w finansowaniu opieki przedszkolnej (w odrnieniu od tego, z czym dotd mamy do czynienia w Polsce) partycypuj nie tylko samorzdy i rodzice, ale take budet centralny. Poda opieki przedszkolnej jest wysoka dziki czemu bardzo wiele dzieci jest ni objtych. Wszystkie dzieci do osignicia penoletnioci maj te dostp do bezpatnych szczepie, opieki stomatologicznej i ortopedycznej, niezalenie od ich statusu rodzinnego. W rozbudowanym sektorze publicznych usug opiekuczych moe znale prac wiele kobiet, co rwnie przyczynia si do podnoszenia poziomu ich aktywizacji zawodowej. Polityka wsparcia jest skonstruowana w ten sposb by take w rodzinach monoparentalnych ywiciel/ywicielka rodziny mg/moga godzi prac zawodow z wychowaniem dziecka. Rwnie publiczna opieka nad osobami starszymi stoi w Szwecji na wysokim poziomie. Kraj ten wydaje na ten cel najwikszy na wiecie udzia PKB. Dostp do publicznych usug opiekuczych zapewnianych przez wadze lokalne i regionalne jest uniwersalny (jedynie zakres i charakter tej opieki jest zaleny od indywidualnej sytuacji osoby o nie aplikujcej) i co wane podkrelenia wiadczeniobiorca partycypuje w ukadaniu planu opieki, co ma suy jego upodmiotowieniu. Od pewnego czasu stosowane s te rozwizania w peni uniwersalne dla osb starszych (niezalene nie tylko od testu dochodw, ale te niewymagajce jakiejkolwiek diagnozy pracownika socjalnego), np. zwizane z codziennymi sprawami (jak wieszanie firanek czy wkrcanie arwek), ktre uatwiaj osobom starszym co78
dzienne ycie, a ktrych samodzielne wykonywanie byoby ryzykowne. Pewnym novum w szwedzkiej polityce opieki nad osobami starszymi, rozwijanym przez ostatni dekad, jest rosnce wsparcie publiczne rodzinnych opiekunw. Gminy s zobowizane do zapewnienia takiego wsparcia, a wadze centralne przekazuj na to specjalne dotacje. Wsparcie realizowane przez szwedzkie wadze lokalne obejmuje m.in. opiek wytchnieniow, czy centra integracyjne dla opiekunw. Na koniec warto doda, e w Szwecji istnieje wiele usug rodowiskowych (zwizanych nie tylko z pielgnacj, ale take z transportem czy z przygotowywaniem i dostarczaniem posikw) umoliwiajcych osobom starszym jak najdusze ycie w ich dotychczasowym otoczeniu i uczestniczenie w yciu spoecznym. rdo: Skubiszewska K., Szwedzka polityka rodzinna lekcje dla Polski, Analizy Norden Centrum nr 2/2011. Bakalarczyk R., System opieki nad seniorami w Szwecji lekcje dla Polski, Analizy Norden Centrum nr 6(11), 2012. Bakalarczyk R., Edukacja przedszkolna w Szwecji lekcje dla Polski, Analiza Norden Centrum nr 4/2011. Sawicki K., Jak to si robi w Szwecji, Instytut Obywatelski (13/04/2012).
Czy polska polityka rodzinna jest socjaldemokratyczna?

Polski model polityki spoecznej, podobnie jak to ma miejsce w innych krajach postkomunistycznych, ciko przyporzdkowa jednoznacznie modelowi socjaldemokratycznemu, konserwatywnemu czy liberalnemu. Polityka spoeczna w pastwach przechodzcych transformacj ustrojow a nastpnie przystpujcych do UE cechowaa si du dynamik i hybrydowoci. Dotyczy to take polityki
79
rodzinnej. Niemniej jednak mona prbowa zastanowi si, na ile rodzima polityka rodzinna jest bliska modelowi socjaldemokratycznemu zarwno pod wzgldem stosowanych instrumentw jak i osiganych rezultatw. Wydaje si, e w obydwu wymiarach jest ona daleka od tego, co cechuje podejcie socjaldemokratyczne, zarwno jako model, jak i jako praktyk pastw, ktre go czciowo realizoway. Publiczne nakady na polityk rodzinn w relacji do PKB s bardzo niewysokie. Zajmujemy pod tym wzgldem ostatnie miejsce wrd krajw Unii Europejskiej (wedug Eurostatu z 2012 roku przeznaczalimy w 2009 roku na zabezpieczenie rodzin i dzieci jedynie 0,8% PKB przy unijnej redniej na poziomie 2,3% PKB). Pastwo wic w stosunkowo niewielkim stopniu ponosi odpowiedzialno za sytuacj spoeczno-ekonomiczn rodzin. Dominuj niewysokie wiadczenia selektywne, oparte o test dochodw. Co wicej, kryterium dochodowe uprawniajce do wsparcia jest bardzo niskie (przez lata wynosio ono 504 z na osob w rodzinie i 583 z w rodzinach z osob niepenosprawn, a obecnie bdzie nieznacznie podniesione do 552 z i 639 z), a liczba osb korzystajcych z pomocy jest niewielka. Istnieje wiadczenie uniwersalne w postaci tzw. becikowego (cho planowane jest wprowadzenie progu dochodowego), ale jest ono jednorazowe. Polityka transferowo-podatkowa nie sprzyja wyrwnywaniu warunkw materialnych ycia rodzin. Z ulg podatkowych korzystaj w wikszym stopniu rodziny zamoniejsze, za te ubosze korzystaj z tego nie w peni lub wcale (np. rodziny rolnicze). Nie jest to kompensowane dla uboszych rodzin zasikami, ktre s niskie i selektywne.
80
Dostp do opieki obkowej jak i przedszkolnej przez lata nalea do najniszych w UE. Ostatnie lata przyniosy pewn popraw (obecnie opiek przedszkoln objtych jest 72% dzieci w wieku od 3-5 lat), ale nadal dostp do opieki przedszkolnej nie jest powszechny, a due koszty jej upowszechnienia ponosz sami rodzice. Urlopy i zasiki z tytuu rodzenia i wychowania dziecka w maym stopniu motywuj ojcw do korzystania z nich. System raczej utrwala podzia rl, a powrt na rynek pracy dla kobiet jest trudny. Brakuje te zabezpieczenia macierzyskiego kobiet, ktre nie s ubezpieczone z tytuu umowy o prac (a udzia umw pozakodeksowych w polskich stosunkach pracy jest wysoki). Polityka taka przynosi zgubne efekty: zagroenie ubstwem rodzin z dziemi jest bardzo wysokie. Pod wzgldem zagroenia ubstwem relatywnym i deprywacj materialn dzieci Polska jest jednym z najmniej korzystnych miejsc. Brak dogodnych warunkw yciowych dla modych rodzicw (za co odpowiadaj braki nie tylko polityki rodzinnej, ale te mieszkaniowej, rynku pracy) skutkuje niskim wskanikiem dzietnoci. Nie wypracowano dotd skutecznych instrumentw przywracania kobiet na rynek pracy, w efekcie ich poziom aktywnoci zawodowej jest rwnie jednym z niszych wrd krajw UE.
Saxonberg S., Polityki rodzinne w nowych pastwach czonkowskich Unii Europej skiej i ich wpyw na role wynikajce z pci oraz prawa jednostki, [w:] E. Le, S. Ber nini (red.), Przemiany rodziny w Polsce i we Woszech i ich implikacje dla polityki rodzinnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010. Bakalarczyk R., Socjaldemokratyczna polityka rodzinna, [w:] Syska M. (red.), Bez obaw w doroso. socjaldemokratyczny program dla modego pokolenia, Wrocaw 2011.
ZDROWIE
POLITyKA ZDROWOTNA I PRAWO dO ZdROWiA
Polityka zdrowotna to jeden z najwaniejszych obszarw dziaalnoci publicznej. W literaturze przedmiotu cisy zwizek polityki zdrowotnej i procesu politycznego jest wanym skadnikiem analizy problemu. Warto podkreli to we wstpie do rozwaa o socjaldemokratycznym modelu opieki zdrowotnej, gdy we wspczesnym dyskursie publicznym, to, co kojarzone jest z polityk, bywa dezawuowane, a polityczny wymiar zagadnienia traktowany jest jako brzemi. Zwycia przekonanie o wyszoci rozwiza proponowanych przez profesjonalistw, postrzeganych jako obiektywni znawcy problemw, a nie wyraziciele politycznego interesu poszczeglnych grup. Tymczasem, jak wskazuje prof. W. Cezary Wodarczyk, autorytet w dziedzinie polityki zdrowotnej, w kadym wspczesnym pastwie zawsze realizowana jest jaka polityka zdrowotna i zazwyczaj moliwe jest opisanie jej gwnych zaoe, celw i narzdzi jakimi si posuguje. Ich wybr skierowanie wikszego nacisku na poszczeglne obszary i marginalizacja innych to zawsze decyzja na poziomie politycznym, wpisujca si w konkretny nurt rozpoznanych doktryn. Powszechnie przyjte kryteria oceny modeli opieki zdrowotnej, czyli m.in. dostpno,
83
skuteczno i jako usug zdrowotnych, pozwalaj wskaza charakterystyczne cechy w obszarze zdrowia przyporzdkowane poszczeglnym systemom spoeczno-gospodarczym. Sta cech gospodarek neoliberalnych s np. nierwnoci w dostpie do opieki zdrowotnej. Stan zdrowia jest wynikiem oddziaywania kilku czynnikw. S to w wikszoci czynniki, na ktre mona wpywa poprzez interwencj polityczn. Zgodnie z raportem Marka Lalondea, wybitnego lekarza, ministra zdrowia i polityki spoecznej Kanady w latach 70. minionego wieku, owe czynniki to m.in: dziedziczenie genetyczne, rodowisko, styl ycia i system opieki medycznej. W centrum zainteresowania znajduj si take czynniki rodowiskowe ekonomiczne, spoeczne, kulturowe i fizyczne, oraz sam model organizacji systemu suby zdrowia. Podobnym tropem podyli autorzy Narodowego Programu Zdrowia w Polsce, ktrzy ustalili, e wpyw poszczeglnych czynnikw na zdrowie ksztatuje si na nastpujcym poziomie: 50% styl ycia, 20% czynniki genetyczne, 20% czynniki rodowiskowe, a 10% suba zdrowia. To oznacza, e zdrowie jest dziedzin zalen od polityki w ogle, nie tylko od polityki zdrowotnej, ale take od dziedzin wspierajcych: od polityki spoecznej, rynku pracy, poziomu ochrony socjalnej oraz oglnych warunkw ycia. Zgodnie z wytycznymi przyjtymi przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO), wrd postulatw sprzyjajcych redukcji nierwnoci w dostpie do zdrowia znajduj si: poprawa warunkw ycia na kadym jego etapie, poprawa warunkw pracy, likwidacja niesprawiedliwego i nierwnomiernego rozdziau wadzy, zasobw i pienidzy. Zdrowie jest wic dobrem, ktrego rwnomierna dystrybucja moe by zagroona poprzez zaniechanie konkretnych dziaa na szczeblu pastwowym lub powzicie kierunku reform zmierzajcego do przeniesienia odpowiedzialnoci za zdrowie ze sfery publicznej do prywatnej. Oficjalnie, we wspczesnej polityce, szczeglnie pastw europejskich, nie mwi si wprost o dziaaniach zmierzajcych do
84
ZdROWiE
komercjalizacji czy prywatyzacji sekZdrowie jest tora zdrowotnego. Praktyka przynosi dobrem, ktrego jednak wiele przykadw wiadczcych o prbach ukrytej lub odroczonej rwnomierna komercjalizacji. Ten kierunek obieradystrybucja moe ny jest bez rozgosu i z pominiciem by zagroona debaty publicznej z bardzo wanego poprzez zaniechanie powodu. Na forum midzynarodokonkretnych wym od lat przyjmuje si zaoenie, dziaa na szczeblu e prawo do zdrowia to integralna pastwowym lub cz katalogu praw obywatelskich. powzicie kierunku Kady czowiek ma prawo do stopy reform zmierzajcego yciowej zapewniajcej zdrowie i dodo przeniesienia brobyt jego i jego rodziny, wczajc odpowiedzialnoci w to wyywienie, odzie, mieszkanie, za zdrowie ze sfery opiek lekarsk i konieczne wiadpublicznej do czenia socjalne, oraz prawo do ubezprywatnej pieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolnoci do pracy, wdowiestwa, staroci lub utraty rodkw do ycia w inny sposb od niego niezaleny stanowi art. 25 ust. 1. Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Jest to wic zobowizanie, jakie pastwo podejmuje wobec swoich obywateli, a wszelkie prby prywatyzacji stanowi odrzucenie nie tylko tej zasady, ale te praktycznego dorobku, z ktrego wynika, e zdrowie, aby mogo by realizowane z poytkiem dla caego spoeczestwa, musi mie charakter publiczny. Prawo do zdrowia to take immanentny skadnik myli socjaldemokratycznej. Znajduje ono swoje miejsce pord wartoci takich jak rwnouprawnienie wszystkich klas spoecznych, denie do rwnomiernej dystrybucji dochodu, wolno (pojmowana jako ochrona znajomoci praw), aktywne uczestnictwo w sferze publicznej, odpowiedzialno na szczeblu pastwowym oraz wiele innych. Jest t dziedzin, w ktrej postulat wsplnotowej solidarnoci moe realizowa si w peni.
85
OCHRONA ZDROWIA I OPIEKA ZDROWOTNA

Kady system zdrowotny mona podzieli na dwie generalne kategorie: ochron zdrowia i opiek zdrowotn. Dla modelu polityki zdrowotnej, szczeglnie istotna jest ta druga kategoria. Opieka zdrowotna to system placwek opieki zdrowotnej i wiadczonych przez nie usug, ktrych celem jest umacnianie i poprawa zdrowia jednostek i spoeczestwa przez zapobieganie chorobom, ich wczesne wykrywanie, leczenie i rehabilitacj. Jest to zatem og instytucjonalnych i prawnych rozwiza cile zwizanych z polityk zdrowotn. Natomiast ochrona zdrowia to wszelka spoeczna dziaalno, majca na celu zapobieganie chorobom i ich leczenie, utrzymanie rozwoju psychicznego, fizycznego i spoecznego czowieka, przeduanie ycia oraz zapewnienie zdrowego rozwoju nastpnych pokole.
CECHy SySTEMU ZDROWOTNEGO

Cay system posiada swoje charakterystyczne cechy, w znacznym stopniu odrniajce go od innych. Jak podkrela prof. W. Cezary Wodarczyk, niezalenie od warunkw i kraju, w ktrym jest realizowany, zawsze posiada trzy waciwoci. Pierwsza z nich to niepewno poczwszy od wystpienia nieprzewidywanej choroby, nagej potrzeby zdrowotnej, poprzez skuteczno znanych metod leczenia i czynnikw, ktre wpywaj na rezultat terapii (jak np. stosowane leki), a po uwarunkowania instytucjonalne. To wszystko powoduje, e przewidywania w polityce zdrowotnej s obcione ryzykiem wynikajcym z niepewnoci. druga cecha przypisana zdrowiu to asymetria informacyjna w relacji midzy lekarzem a pacjentem, cho wspczesna nauka o zdrowiu akcentuje kopoty z dostpem do informacji w caym systemie
86
ZdROWiE
zdrowia. Kady z uczestnikw procesu komunikacji ma w konkretnej dziedzinie przewag informacyjn nad innym uczestnikiem. Lekarz posiada wiedz medyczn, czsto niedostpn dla pacjentw; pacjenci wiedz wicej o swojej historii chorb i dolegliwociach czy indywidualnych czynnikach wanych z punktu widzenia stosowanej terapii, ni lekarze; z kolei jeden lekarz, znajc dobrze swego pacjenta, wie o nim wicej ni specjalista, do ktrego pacjent jest kierowany itd. Jeli wemiemy pod uwag rozkad si i fakt, e kluczow dla sprawy wiedz medyczn posiadaj lekarze a nie pacjenci, okazuje si, e ci pierwsi maj w systemie przewag nad drugimi. To spowodowao konieczno poszukiwania rozwiza niwelujcych asymetri informacji i si. W rezultacie pojawi si model relacji zleceniodawca-agent, gdzie zleceniodawc jest pacjent, a lekarz przyjmuje na siebie rol agenta, majcego jak najlepiej zabezpieczy dobro pacjenta. Asymetria informacyjna, co wane w rozwaaniach o finansowaniu zdrowia, dotyczy rwnie relacji system-patnik. W przypadku finansowania suby zdrowia ze rodkw publicznych, patnika, pord innych spraw, interesuje take rwnowaenie wydatkw, za uczestnikw systemu tak pacjentw jak i lekarzy stosowanie metod najbardziej adekwatnych w okrelonej sytuacji, cho niekoniecznie zabezpieczonych finansowo. Tak czsto dzieje si w przypadku przekraczania limitw, jakie szpitale maj zapisane w kontraktach z Narodowym Funduszem Zdrowia na okrelone procedury medyczne, szczeglnie te, ktre ratuj ycie dana procedura zostaje przez lekarza wykonana, cho nie mieci si ju w kontrakcie zawartym z patnikiem, co oznacza, e uzyskanie jej sfinansowania staje si bardzo utrudnione. Kolejna charakterystyczna cecha to dua liczba podmiotw zaangaowanych w funkcjonowanie nie tylko na poszczeglnych szczeblach samego systemu, gdzie swoje miejsca maj przychodnie, poradnie i szpitale, ale take w ramach instytucjonalnego zaangaowania administracji rzdowej i samorzdw w kwestie nadzoru, stanowienia prawa, odpowiedzialnoci i finansowania, oraz uzupeniajca rola, jak peni organizacje pozarzdowe i wiele
87
innych podmiotw. To powoduje, e system zdrowotny jest jednym z bardziej skomplikowanych i obcionych ryzykiem obszarw dziaalnoci publicznej, co przekada si na rozbieno midzy obserwowan popraw sytuacji zdrowotnej, a jej spoecznym odbiorem i odczuciami pacjentw. Tempo rozwoju nauki i wdraania nowych rozwiza nie nada za rosncymi wymaganiami spoecznymi, wspieranymi czsto przez czynniki kulturowe, np. jeli wemiemy pod uwag oczekiwania wobec wpywu medycyny na dugo ycia. Dlatego wane jest, aby odrni realne potrzeby zdrowotne od spoecznych oczekiwa. Praktyka nie pozostawia bowiem wtpliwoci, e aden z obecnie funkcjonujcych na wiecie systemw zdrowotnych nie zaspokaja ich w caoci, a powszechnym jest, e w rnym stopniu generuje rozczarowania. To rezultat nie tylko trudnych do zaspokojenia oczekiwa, rozbudzanych w rozmaity sposb. Powodem s take bdy systemowe lub wybr ryzykownego kierunku reform w zdrowiu. To oznacza, e wspomniany rozdwik midzy rzeczywistym funkcjonowaniem systemu, a jego odbiorem jest stanem naturalnym, przypisanym zdrowiu na stae. Jednak dziki narzdziom oceny poszczeglnych modeli polityki zdrowotnej, mona wskaza w ktrym z nich ta rozbieno jest wiksza, a w ktrym mniejsza.
Suba zdrowia w Wielkiej Brytanii

Przykadem suby zdrowia, w ktrej z jednej strony funkcjonuje wiadomo ogranicze (czyli przekonanie, e osignicie stanu idealnego jest prawie niemoliwe), a z drugiej traktuje si j jako bardzo istotne dobro publiczne, jest model brytyjski. Co ciekawe, czsto podnoszony argument o pilnej potrzebie likwidacji kolejek oczekujcych na poszczeglne procedury medyczne w modelu angielskim prawie nie funkcjonuje. Kolejki
88
ZdROWiE
oczekujcych nie s tam krtsze ni w Polsce. Rnica polega na tym, e oczekujcy na swoj kolej pacjenci maj pewno, e opieka jak otrzymaj bdzie odpowiedniej jakoci, e warto na ni czeka, a cay system opieki publicznej i bezpatnej jest na tyle stabilny, e ryzyko wystpienia nieprzewidzianych zmian jest niewielkie. To sprawia, e model brytyjski jest powodem do dumy i Brytyjczycy chtnie si nim chwal. wiadczy o tym choby fakt, e publicznej subie zdrowia powicono nawet fragment ceremonii otwarcia igrzysk olimpijskich w Londynie w lipcu 2012 r.
MODELE SySTEMW ZDROWOTNyCH I ICH KONWERGENCJA

Wspczesna nauka o zdrowiu wyrnia kilka podstawowych modeli systemw zdrowotnych i dostrzega ich konwergencj. Do tradycyjnych modeli nale systemy: Bismarckowski, Beveridgea, rezydualny i Siemaszki. Ich twrcy wnieli spory wkad do wspczesnej wiedzy o zdrowiu.
model biSmaRckowSki zakada ochron przed niezawinionymi

skutkami zdarze losowych, opart na ubezpieczeniu chorobowym paconym przez pracodawcw i pracownikw w wysokoci zalenej od dochodw. Wewntrz systemu dziaaj prywatni wiadczeniodawcy (z wyjtkiem szpitali). Zakres usug objtych finansowaniem okrela prawo. Przykadem dziaania takiego modelu s Niemcy i Austria.
model beveRidgea idzie krok dalej zakada bezpieczestwo socjalne dla wszystkich obywateli i zaspokojenie potrzeb zdrowotnych jako najbardziej elementarnych. Suba zdrowia podlega znacznej centralizacji, a jej dziaalno ma charakter pastwowy. W tym systemie tkwi korzenie angielskiej publicznej suby zdro89
wia. Znalaz on te zastosowanie w Danii, Portugalii, Finlandii, Szwecji, Irlandii, Hiszpanii, Norwegii i we Woszech.
model Rezydualny stanowi przeciwiestwo modelu Beveridgaa. Publiczna odpowiedzialno jest tu ograniczona na rzecz odpowiedzialnoci indywidualnej, pluralizmu wiadczeniodawcw oraz form finansowania. Wan rol odgrywaj w nim prywatne ubezpieczenia, a centralna kontrola nad wydatkami i rozmieszczeniem zasobw jest niewielka.
Ostatni z tradycyjnych modeli to SyStem SiemaSzki. Jest pastwowy, powszechny, w peni bezpatny, finansowany z budetu pastwa i silnie scentralizowany. Ten model by powszechnie stosowany w krajach bloku wschodniego, take w Polsce. Po transformacji ustrojowej rozpoczto jego demonta. Dzisiaj coraz czciej mamy do czynienia z mieszank rnych cech tych tradycyjnych modeli, ni z ich czyst postaci, a podejcie normatywne ustpuje miejsca praktyce porzdkowania zjawisk i wskazywania moliwoci rozwizywania problemw. Mwic o konkretnym wspczesnym modelu mamy na myli raczej zbir zastosowanych rozwiza i przyjtych wartoci, ni gotowy szablon. Stay jest za to katalog oceny systemw, w ktrym znajduj si: zasady wynagradzania dostawcw, stopie administracyjnej centralizacji, liczba instytucji publicznych zaangaowanych w ochron zdrowia, metody kontroli udzielania wiadcze przez pastwo, odsetek ludnoci uprawnionej, podstawy i rda uprawnie oraz zakres wiadcze objtych uprawnieniami. Oddzielne kryteria przyjmuje si dla funkcjonowania opieki zdrowotnej. S to: dostpno, kompleksowo i cigo opieki, jej skuteczno i jako, produktywno systemu, akceptacja i satysfakcja pacjentw oraz personelu medycznego, dynamika systemu i jego zdolno do adaptacji.
90
ZdROWiE
SOCJALDEMOKRATyCZNy MODEL SySTEMU ZDROWOTNEGO

Podobnie jest z modelem socjaldemokratycznym, opartym na podstawowych wartociach przypisanych temu nurtowi politycznemu. Istotnym skadnikiem socjaldemokratycznego mylenia o polityce zdrowotnej jest przekonanie, e warto wsplnoty jest waniejsza ni istniejce w niej podziay (klasowe, grupowe czy partyjne). Wynika z niego, e zasada solidarnoci w ochronie zdrowia wyraa si w redystrybucji od zdrowszych do mniej zdrowych, od lepiej sytuowanych do gorzej sytuowanych, od pracujcych do niepracujcych zawodowo, od modszych do starszych, od nieobcionych rodzin do wielodzietnych; od mczyzn do kobiet, od wikszociowych grup etnicznych do grup mniejszociowych. Sowem od silniejszych do sabszych. W tym ujciu polityka zdrowotna powinna mie taki zasig i taki charakter, aby nikt z niezawinionych powodw nie zosta pozbawiony dostpu do odpowiedniej opieki. Wszak zdrowie jest tym szczeglnym obszarem, w ktrym jednostki wymagajce najwicej zainteresowania Zdrowie jest tym s jednoczenie najsabsze. Najczszczeglnym ciej s to chorzy przewlekle, pacjenci obszarem, w ktrym w gorszym wyjciowo stanie, potrzebujcy dugotrwaej terapii i rehabijednostki wymagajce litacji. Postulat solidarnoci spoecznajwicej nej, wany w socjaldemokratycznym zainteresowania myleniu o wsplnocie, jest w politys jednoczenie ce zdrowotnej jednym z najwaniejnajsabsze szych i najbardziej oczywistych. Nie inaczej jest z zasad sprawiedliwoci, ktra nakazuje jednakowe traktowanie osb znajdujcych si w tym samym stanie zdrowia przed podjciem jakichkolwiek interwencji medycznych, bez wzgldu na ich pozycj spoeczn, pe, stopie zamonoci itd. W myl tej zasady uprzywilejowane jednostki to te, ktre znajduj si w gorszym wyjciowo stanie zdrowia i te, ktrych potrzeby s wiksze.
91
Zwaywszy, e zdrowie ma charakter polityczny, zaspokajanie potrzeb zdrowotnych powinno by traktowane jako dobro publiczne i by zobowizaniem jakie pastwo podejmuje wobec swoich obywateli. Aby zobowizanie to mogo by z powodzeniem realizowane, system zdrowotny musi by finansowany ze rodkw publicznych i objty planowaniem strategicznym, pozwalajcym na skuteczne i efektywne wydatkowanie rodkw, i nie mniej skuteczne zaspokajanie potrzeb zdrowotnych wsplnoty.
KONSEKWENCJE KOMERCJALIZACJI I PRyWATyZACJI SUBy ZDROWIA

Temat finansowania sektora zdrowotnego stanowi zazwyczaj przyczynek do burzliwych dyskusji, cho wspomniany wczeniej konsensus, polegajcy na finansowaniu tego sektora ze rodkw publicznych, jako najskuteczniejszej metodzie redukcji nierwnoci w dostpie do opieki medycznej, pozostaje w mocy. To oznacza, e na poziomie deklaracji politycznej nie mwi si wprost o przenoszeniu odpowiedzialnoci za zdrowie do sfery prywatnej. Nie ma te wprost mowy o tym, aby gwne rdo finansowania wydatkw na zdrowie zostao zastpione rodkami prywatnymi. Na przestrzeni lat w Polsce obserwujemy jednak prby ukrytej lub odroczonej komercjalizacji sektora i jest to obecnie jedno z najpowaniejszych zagroe dla bezpieczestwa zdrowotnego spoeczestwa9. Jest tak dlatego, gdy samo finansowanie ze rodkw publicznych nie zapewnia jeszcze publicznego charakteru dziaalnoci sektora. W 2008 roku polski parlament przyj rzdowy projekt ustawy, zawetowany pniej przez prezydenta, ktry zakada przeksztacenie szpitali publicznych w spki prawa handlowego. To w zupenoci wystarczyoby, aby pozbawi szpitale w caym kraju charakteru
9
Jawn i ukryt komercjalizacj sektora zdrowotnego w Polsce szczegowo opisuje prof. dr hab. Stanisawa Golinowska, profesor nauk ekonomicznych, autorka wielu publikacji o polityce spoecznej.
92
ZdROWiE
publicznego. Debata jaka towarzyszya wwczas temu projektowi, jak i prezydenckiemu wetu, skupia si na wtkach pobocznych, a nie na najistotniejszych konsekwencjach proponowanych zmian, co spowodowao, e nie zafunkcjonoway one w opinii publicznej jako realne nastpstwa proponowanego prawodawstwa10. To z kolei umoliwio przyjcie w 2011 r. ustawy podobnej co do konsekwencji prawnych, ktra otworzya samorzdom furtk do komercjalizacji lecznic nie bdcych w stanie spaci swoich dugw. Takie szpitale staj si spkami prawa handlowego. Nie jest to rozwizanie obligatoryjne, ale na podstawie deklaracji wiadomo, e okoo 50 szpitali w kraju przygotowuje si do takiego przeksztacenia. Samorzdy, ktre nie zdecyduj si na zmian statusu swoich szpitali, bd musiay spaci dugi powstae w wyniku ich dziaalnoci, a na to w wikszoci przypadkw nie ma w ich budetach pienidzy. Mamy wic do czynienia z sytuacj, w ktrej proponowane rozwizania, zmierzajce do komercjalizacji sektora zdrowotnego nie s de iure obowizkowe, ale jednak w praktyce nie pozostawiaj moliwoci wyboru. Widoczne s te pierwsze rezultaty kierunku zaproponowanego przez ustawodawc, symptomatyczne dla komercjalizacji usug zdrowotnych. W wikszoci placwek, ktre ju zmieniono w spki dokonano powanej redukcji zatrudnienia, a pracownikom, ktrzy pozostali, obniono pensje. Z ekonomicznego punktu widzenia takie postpowanie moe wydawa si racjonalne. Chodzi przecie o zmniejszenie wydatkw. Jednak to, o czym naley pamita w rozwaaniach o finansowaniu suby zdrowia, to fakt, e w gr wchodzi tu ludzkie zdrowie i ycie, a polityka zdrowotna ma do spenienia wan misj. S to dziaania suce zdrowiu populacji, gwarancje powszechnego dostpu
10
Wyjtkiem bya kampania Szpitale dla ludzi, nie dla zysku cykl konferencji powiconych zagroeniom zwizanym z prywatyzacj suby zdrowia, prowadzony przez Orodek Myli Spoecznej im. F. Lassallea w najwikszych polskich miastach, www.szpitaledlaludzi.pl.
93
w przypadkach zaistnienia potrzeby zdrowotnej, redukcja nierwnoci w dostpie do leczenia, efektywno dziaa i interwencji podejmowanych na rzecz zdrowia oraz zdolno odpowiadania na oczekiwania spoeczne11. Tymczasem opieka nad pacjentem nie poprawi si, jeli wiksz liczb chorych bdzie opiekowa si mniej pielgniarek i pielgniarzy, w dodatku sabo wynagradzanych za prac.
Kostrzyn nad Odr przykad prywatyzacji szpitala

Przykadem szpitala, ktry pokona t drog w caoci od zaduonej publicznej lecznicy, przez przeksztacenie w spk, w ktrej samorzd zachowa cz praw wacicielskich, a do penej prywatyzacji jest placwka w Kostrzynie nad Odr. Przed kilkoma laty odbya si tam jedna z najbardziej kontrowersyjnych komercjalizacji. Towarzyszyy jej protesty spoeczne i sprzeciw zwizkw zawodowych. Prywatna firma przeja wikszo udziaw w powstaej w miejsce zaduonego szpitala placwce za minimaln kwot. Niepubliczny szpital przej kontrakt z NFZ, wkrtce take majtek placwki, jednak bez przejmowania odpowiedzialnoci za dugi zlikwidowanej publicznej lecznicy. Doszo do duej redukcji zatrudnienia i restrukturyzacji szpitala pod ktem uzyskania opacalnoci i poprawy wyniku finansowego zlikwidowano np. wwczas jedyny w promieniu kilkudziesiciu kilometrw oddzia pediatryczny, gdy nie przynosi on oczekiwanych zyskw.
11
Definicja misji polityki zdrowotnej za prof. W. Cezarym Wodarczykiem
94
ZdROWiE
Przypadek Kostrzyna to klasyczny przykad pozbywania si przez samorzdy kopotliwych, bo przynoszcych ujemny wynik finansowy lecznic, mimo, e rezultat takich dziaa jest wtpliwy z punktu widzenia interesu publicznego.
Dugi szpitali i potrzeba ich redukcji to w debacie publicznej czsto podnoszony problem, jednak wiadomo ich pochodzenia wydaje si niewielka. Skd bior si dugi szpitali i dlaczego jest to tak czsty problem? Dziaalno szpitala w Polsce finansowana jest gwnie na podstawie kontraktu z publicznym patnikiem Narodowym Funduszem Zdrowia, ktry przewiduje w czasie jego trwania wykonywanie okrelonych procedur medycznych w okrelonej iloci. Poszczeglne procedury wyceniane s oddzielnie. Do najdroszych w caym katalogu nale te wykonywane w tzw. oddziaach ostrych ratunkowych lub anestezjologii i intensywnej terapii. Nierzadko pienidzy przewidzianych w kontrakcie dla szpitala na te najdrosze i najbardziej newralgiczne procedury jest zbyt mao w stosunku do zapotrzebowania. Tymczasem szpital nie moe odmwi ich wykonania, poniewa czsto s to procedury ratujce ycie. To najczciej spotykany mechanizm wpadania szpitali w spiral dugw. W wikszoci przypadkw zaduenie nie jest wynikiem zego zarzdzania szpitalem, poniewa od kilku lat obserwujemy podwyszanie si standardw zarzdzania w szpitalnictwie. Kluczowym problemem jest niewystarczajca ilo rodkw na pokrycie koniecznych wydatkw. Chodzi nie tylko o finansowe zabezpieczenie wykonywania procedur ratujcych ycie, przeprowadzanych przewanie w oddziaach ostrych, ale take o koszty dodatkowe, niezwizane bezporednio z dziaalnoci lecznicz, a konieczne dla funkcjonowania szpitala (w cigu ostatnich kilku miesicy wiele lecznic borykao si z kopotami finansowymi z powodu podwyszenia skadki rentowej). Jednoczenie od duszego ju czasu rosn potrzeby zdrowotne, zwizane m. in. ze zmianami demograficznymi. W starzejcych si w szybkim tempie spoecze95
stwach dostp do opieki zdrowotnej staje si kluczowy. Ju w tej chwili nastpuje wyrany wzrost liczby pacjentw wymagajcych opieki szpitalnej, i wedug prognoz zjawisko to bdzie narasta. Oznacza to, e potrzeby finansowe placwek zdrowotnych s coraz wiksze, podczas gdy nakady na leczenie w stosunku do PKB nie zmieniaj si. Zatem podsuwana przez ustawodawc recepta, w postaci moliwoci przeksztacenia szpitala w spk, jest bdna i z pewnoci nie sprawi, e w systemie bdzie wicej pienidzy na leczenie. Wrcz przeciwnie bdzie ich mniej, a drogich, ratujcych ycie procedur aden szpital przeksztacony w spk nie bdzie chcia wykonywa, aby nie narazi si na straty. W szpitalu przeksztaconym w spk moliwy bdzie dostp tylko do tych procedur, ktre dla szpitala-spki s opacalne, a niekoniecznie odpowiadaj potrzebom zdrowotnym pacjenta. Ju teraz wiele lecznic ksztatuje swoj ofert pod ktem najwikszej opacalnoci oferuje te procedury, ktre s najlepiej wycenione przez NFZ, a nie te najbardziej potrzebne pacjentom. W skrajnym wypadku, jeli wszystkie szpitale bd kieroway si kryterium opacalnoci, moe okaza si, e uzyskanie koniecznej pomocy medycznej bdzie niemoliwe albo bardzo utrudnione np. gdy w miejscu naszego zamieszkania bdzie kilka klinik oferujcych dobrze wycenian przez patnika opiek kardiologiczn i ani jednego ortopedy. Wida wic, e opcja rynkowa w zdrowiu generuje zagroenia i nierwnoci. W warunkach urynkowienia ronie znaczenie tych rnic, ktre podejcie socjaldemokratyczne stara si niwelowa majtkowych, spoecznych, etnicznych etc. Alokacja zasobw, w tym wypadku zdrowia, nigdy nie bdzie w takiej wersji efektywna, choby z powodu opisanych ju problemw z dostpem do informacji i znaczcej asymetrii informacyjnej midzy uczestnikami procesu zdrowotnego. Pene urynkowienie systemu zdrowia jest wic postulatem co najmniej karkoomnym.
96
ZdROWiE
Skutki komercjalizacji i prywatyzacji suby zdrowia w USA

W USA funkcjonuje jeden z najbardziej wolnorynkowych ze znanych modeli opieki zdrowotnej, bdcy swoist mieszank finansowania publicznego i prywatnego, z naciskiem na prywatne. Z danych OECD wynika, e w 2009 r. wydatki na sektor zdrowia w USA wyniosy 17,4% PKB, co jest absolutnym rekordem nie tylko wrd krajw ujtych w rankingu. Dla porwnania wydatki w Polsce w tym samym czasie wyniosy 7,4%, a rednia dla pastw OECD 9,5%. Jednoczenie liczba osb nieubezpieczonych, bez prawa korzystania z jakiejkolwiek bezpatnej pomocy medycznej wynosi w USA, wedug rnych szacunkw, od 30 do 50 mln. Wolnorynkowy model amerykaski jest wic najdroszym i najbardziej nieefektywnym systemem zdrowotnym na wiecie.
STRATEGIE KOMERCJALIZACJI I PRyWATyZACJI

Komercjalizacja na wzr amerykaski moe dokonywa si na wiele sposobw. Istnieje przynajmniej kilka strategii spychajcych system zdrowotny do sfery prywatnej i komercyjnej. Na poziomie finansowania dzieje si to przez wspieranie rozwoju prywatnych dodatkowych ubezpiecze zdrowotnych, wprowadzanie dodatkowych opat, rozwj metod zmniejszania ryzyka prywatnych firm ubezpieczeniowych, umoliwienie wykonywania prywatnej dziaalnoci przy wykorzystaniu infrastruktury publicznej czy umoliwienie wyjcia z systemu przymusowego do alternatywnego, prywatnego.
97
Na poziomie prywatyzacji usug grone, bo zbliajce system zdrowia do opcji rynkowej, s takie zmiany jak kontraktowanie wykonywania usug poza systemem publicznym, przekazywanie odpowiedzialnoci za realizacj okrelonych zada do strefy prywatnej, wprowadzenie takich zmian w ubezpieczeniach obowizkowych by zachci ludzi do korzystania z ubezpiecze prywatnych, rozszerzenie moliwoci wyboru usugodawcy, wspierany prawnie rozwj prywatnej praktyki, tworzenie zorganizowanego wsparcia dla sektora prywatnego i w kocu zmiany form organizacyjno-prawnych publicznych instytucji, stwarzajce moliwoci przeksztace wasnociowych, czyli dokadnie to, co obecnie dzieje si w polskich szpitalach. Wikszo z tych strategii moglimy zaobserwowa w Polsce od pocztku transformacji ustrojowej albo w praktyce, albo w sferze deklaracji poszczeglnych ugrupowa politycznych. W efekcie cay system skierowano na niestabiln ciek urynkowienia, a to skutkuje pojawiajcymi si co kilka miesicy wstrzsami, wzrostem niepewnoci pacjentw, ryzykiem utraty dostpu do penej opieki zdrowotnej i obnieniem, wbrew deklarowanej chci ich poprawy, jakoci usug zdrowotnych.
SOCJALDEMOKRATyCZNA ALTERNATyWA DLA KOMERCJALIZACJI I PRyWATyZACJI

Alternatyw, jak proponuje podejcie socjaldemokratyczne, jest powszechny bezpatny dostp do wiadcze finansowanych ze rodkw publicznych pochodzcych z podatku zdrowotnego, znaczca rola pastwa w zakresie regulacji, nadzoru, planowania i koordynacji systemu, ustanowienie jednej instytucji finansujcej i demokratyczny nadzr nad funduszami, przejrzyste mechanizmy ustalania priorytetw, wiadczeniodawcy funkcjonujcy na zasadzie non-profit i brak wsparcia dla ubezpiecze prywatnych, a ponadto pooenie nacisku na podstawow opiek zdrowotn, profilaktyk i promocj zdrowia zamiast na dugotrwa terapi szpitaln.
98
ZdROWiE
W tak zarysowanych ramach socjaldemokratycznego pomysu na zdrowie mona realizowa fundamentalne zasady sprawiedliwoci, rwnoci, solidarnoci spoecznej i odpowiedzialnoci publicznej. Jest to propozycja sprzyjajca take poprawie jakoci wiadczonych usug i rwnowaeniu bilansu ekonomicznego, zwaszcza, w wietle sw prof. Alana Maynarda, specjalisty w dziedzinie ekonomii w polityce zdrowotnej z angielskiego Uniwersytetu w york, ktry stwierdzi kiedy, e s tylko dwie sprawy, co do ktrych moemy mie w yciu cakowit pewno. To fakt, e zasoby s ograniczone, i to, e umrzemy. Dlatego w opiece zdrowotnej nie jest problemem, czy bdziemy formuowa priorytety, ale jedynie to, jak bdziemy to czyni.
Strony internetowe:
www.szpitaledlaludzi.pl
EDUKACJA
EDUKACJA JAKO PRZEDMIOT I NARZDZIE POLITyKI SPOECZNEJ
Polityka owiatowa stanowi jeden z integralnych elementw polityki spoecznej. Jest zarazem jej elementem specyficznym. Z jednej strony, edukacja, obok ochrony zdrowia, mieszkalnictwa, zabezpiecze emerytalnych i rentowych czy wsparcia osb niepenosprawnych, stanowi bowiem istotn potrzeb spoeczn, bdc tym samym przedmiotem polityki spoecznej. Z drugiej strony, moe (a nawet powinna) by traktowana jako wany instrument realizacji pozostaych z wymienionych potrzeb (dla przykadu, edukacja zdrowotna stanowi wany element efektywnej polityki w zakresie zdrowia publicznego). W takim sensie edukacja jest take narzdziem polityki spoecznej. W niniejszym rozdziale omwione zostan wybrane cele i instrumenty polityki edukacyjnej12, ktrej bliskie s wartoci tradycyjnie przypisywane socjaldemokracji, takie jak: sprawiedliwo i solidarno spoeczna, egalitaryzm czy rozwj spoeczny.
12
W rozdziale zamiennie pojawia si bd okrelenia polityka owiatowa i polityka edukacyjna, zasadniczo jednak omawiane cele i narzdzia odnosz si do czci systemu edukacji nieobejmujcej szkolnictwa wyszego.
101
CELE SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI EDUKACyJNEJ

Nadrzdnym celem socjaldemokracji jest budowanie takiego adu spoecznego, w ktrym z osigni rozwoju spoecznego i gospodarczego korzystaj wszyscy obywatele, w ktrym dy si do niwelowania spoecznych nierwnoci i ubstwa, w ktrym gwarantowany jest powszechny dostp do podstawowych dbr i usug publicznych, i w ktrym nie ma miejsca na dyskryminacj jakichkolwiek grup. Z tak zdefiniowanym celem zbiene s zadania stojce przed socjaldemokratyczn polityk owiatow. Jej charakterystyczn cech jest bowiem nastawienie na eliminacj spoecznych nierwnoci, na spoeczn inkluzj i integracj poprzez edukacj. W modelu socjaldemokratycznym polityka edukacyjna ma na celu stwarzanie warunkw do wszechstronnego i penego rozwoju wszystkim obywatelom, niezalenie od ich statusu spoecznego i ekonomicznego, pochodzenia etnicznego, wyznania czy wiatopogldu. Edukacja, pojmowana rwnie jako narzdzie polityki spoecznej, suy ma zmniejszaniu poziomu spoecznych nierwnoci, ma przyczynia si do spaszczania dystansw spoecznych. Aby cel ten mg by realizowany, niezbdne jest jednak osabienie mechanizmw odtwarzania nierwnoci spoecznych przez system owiatowy i redukcja nierwnoci wystpujcych w obrbie samego procesu edukacyjnego. Jest to naczelne wyzwanie socjaldemokratycznej polityki edukacyjnej.
Czynnikiem wpywajcym na nierwnoci w edukacji jest kapita kulturowy i spoeczny rodzicw
NIERWNOCI EDUKACyJNE SKD SI BIOR? DLACZEGO TRWAJ?

Jednym z gwnych przejaww nierwnoci w dostpie do wyksztacenia jest
102
EDUKACJA
zaleno osigni uczniw i uczennic od rodowiska spoecznego, w jakim si wychowuj13. Przyczyny powstawania i trwania nierwnoci edukacyjnych s zoone. Generalnie nierwnoci te maj swoje rdo w nierwnomiernym rozoeniu w spoeczestwie zasobw sprzyjajcych ksztaceniu. Istotnym czynnikiem jest tu kapita kulturowy i spoeczny rodzicw, czyli posiadana przez nich wiedza, umiejtnoci, ich zwyczaje i nawyki, jzyk, jakim posuguj si na co dzie, atmosfera kulturalna, jak wytwarzaj w domu oraz posiadane przedmioty o wartoci kulturowej (np. ksiki, albumy, pyty), a take sie kontaktw spoecznych. Istotna jest take odmienna perspektywa poznawcza i wiadomo wagi wyksztacenia dla przebiegu yciowych karier. Rodzice o szerszym kapitale kulturowym znacznie atwiej dostrzegaj korzyci zwizane z edukacj, zdaj sobie spraw, e wyksztacenie jest jednym z istotnych czynnikw zajmowanej pozycji spoecznej. Dlatego te dokonuj bardziej wiadomych wyborw dotyczcych edukacji swoich dzieci. Podejmuj liczne dziaania i s gotowi przeznaczy znaczne zasoby, zarwno finansowe, jak i czasowe, aby zapewni dziecku dostp do edukacji oraz wzmocni jego motywacj do nauki. Rodzice o niszym kapitale kulturowym czsto nie zdaj sobie sprawy z roli wyksztacenia albo nie dysponuj wystarczajc wiedz na temat
13
W niniejszym artykule nie zostaa podjta kwestia polityki edukacyjnej wobec dzieci z niepenosprawnociami jest to zagadnienie wymagajce oddzielnego opracowania. Warto jednak choby nadmieni, e inkluzja osb niepenosprawnych stanowi istotne wyzwanie dla socjaldemokratycznie zorientowanej polityki spoecznej i, w zwizku z tym, polityka owiatowa powinna uwzgldnia problemy uczniw i uczennic niepenosprawnych, a take ich rodzicw i opiekunw. Jak susznie zauwaa Rafa Bakalaczyk: czsto mylc o problemie inkluzji dzieci niepenosprawnych w systemie edukacji, mamy przed oczami albo bariery architektoniczne, albo rezerw, z jak otoczenie traktuj t grup osb i ich moliwoci. S to czynniki mikkie, kulturowe albo te techniczne, ktre naley wyrugowa na najniszym szczeblu decyzyjnym. Wystpowanie tych barier jest oczywicie prawd, tym niemniej nie powinnimy traci z pola widzenia uwarunkowa systemowych, pewnych szerszych ram, ktre s ksztatowane przez polityk publiczn. Jeli tak na to spojrzymy, mona dostrzec, i problem tkwi w architekturze, jednak nie tylko tej rozumianej dosownie, ale w architekturze systemu organizacji i finansowania owiaty w Polsce (Bakalarczyk R., Modzi niepenosprawni 2011 w sferze owiaty, http://www.mimoszkolnie.pl/2011/09/rafal-bakalarczyk-mlodziniepelnosprawni-2011-w-sferze-oswiaty/). Polecam raport ekspertw Rzecznika Praw Obywatelskich z 2011 r.: http://www.rpo.gov.pl/pliki/13224772040.pdf
103
moliwych sposobw motywowania swoich dzieci do nauki oraz innych form wsparcia ich w procesie zdobywania wyksztacenia, albo te nie posiadaj wystarczajcych zasobw finansowych lub czasowych, aby takie wsparcie swoim dzieciom zapewni. Istotn rol w podtrzymywaniu i odtwarzaniu nierwnej struktury wyksztacenia odgrywa rwnie sama szkoa, cierpic na brak skutecznych mechanizmw motywowania do nauki tych dzieci, ktrych do uczenia nie zachca rodowisko rodzinne. Co wicej, dziaania szkoy czsto sprzyjaj pogbianiu nierwnoci edukacyjnych. Dzieci wywodzce si z defaworyzowanych rodowisk, nie mogce liczy na silne edukacyjne wsparcie ze strony rodzicw, czsto nieuczszczajce do przedszkoli, a wic nieposiadajce przygotowania uatwiajcego odnalezienie si w rzeczywistoci szkolnej (ktra nota bene, poczwszy od uywanego w niej jzyka po kultur organizacyjn, blisza jest rzeczywistoci dzieci wywodzcych si z klasy redniej) gorzej wypadaj na egzaminach i sprawdzianach, otrzymuj nisze oceny, zdarza si, e powtarzaj t sam klas. Uzyskujc ze strony szkoy negatywne informacje na swj temat, tworz na ich podstawie negatywny obraz samych siebie, co sprzyja dodatkowemu osabieniu ich motywacji do nauki. Poniewa szkoa staje si dla nich rdem poraki i cierpienia, zaczynaj jej unika (wagary) lub przyjmuj wobec niej i jej przedstawicieli nauczycieli i nauczycielek, dobrych uczniw i uczennic wrogi stosunek. Tym, czego najszybciej ucz si takie dzieci, jest ich niekorzystne miejsce i rola w rodowisku i w systemie szkolnym. Dodatkowym problemem s tzw. uciekajce cele, czyli zabiegi rodzicw lepiej wyksztaconych i zamoniejszych, skonnych do podejmowania licznych dziaa i przyjmowania szeregu strategii (zajcia dodatkowe, jzykowe, podre edukacyjne dla dzieci etc.), majcych na celu zapewnienie ich dzieciom ponadprzecitnej edukacji. Tym sposobem stwarzaj oni swoim dzieciom przewag, ktrej szkoa z rnych wzgldw nie jest w stanie zrekom104
EDUKACJA
pensowa uczniom niemogcym liczy na takie wsparcie rodziny. Przykadem wyranie ilustrujcym znaczenie, jakie dla podtrzymania nierwnoci maj rodzicielskie strategie realizacji aspiracji edukacyjnych, jest przeprowadzona w Polsce reforma organizacji systemu szkolnego i wprowadzenie gimnazjw. Jak pokazay m.in. badania midzynarodowego programu PISA (Programme for Interna tional Student Assessment), gimnazja pocztkowo osabiy zaleno osigni szkolnych od wyksztacenia rodzicw, redukujc czciowo nierwnoci wynikajce ze spoecznego pochodzenia uczniw. Stan ten nie trwa jednak dugo porwnanie wynikw z kolejnych edycji badania pokazuje, e nierwnoci te do szybko zaczy si odbudowywa.
Ilustracja 1. Zaleno wynikw pitnastolatkw w badaniu PISA (edycje: 2000, 2003, 2006 i 2009) od wyksztacenia rodzicw. Odsetek zrnicowania wyjanionego przez wyksztacenie rodzicw: im wyszy odsetek, tym silniejsza zaleno. (rdo: Raport PISA 2009, s. 84)
Badacze realizujcy program PISA w Polsce zmiany te wyjaniaj pocztkowym brakiem rozeznania rodzicw w nowej, stworzonej
105
przez wprowadzenie gimnazjw, sytuacji, ktry skutkowa zaniechaniem podejmowania przez nich dziaa majcych uatwi ich dzieciom ciek szkolnej kariery. Gdy jednak rodzice o wyszym statusie spoecznym oraz wikszym kapitale kulturowym zorientowali si, e wprowadzone na zakoczenie nauki w gimnazjum egzaminy zewntrzne przejy funkcj kryterium decydujcego o przyjciach do szk ponadgimnazjalnych, podjli skuteczne dziaania w celu stworzenia swoim dzieciom warunkw sprzyjajcych uzyskaniu jak najwyszego wyniku na egzaminie gimnazjalnym i tym samym uatwiajcych dalszy przebieg ich szkolnych karier.
EDUKACyJNA RWNO CZTERy UJCIA

Nierwnoci edukacyjne od lat stanowi przedmiot bada socjologw edukacji, pedagogw i innych badaczy spoecznych14. Badania te wskazuj na istnienie rozbudowanego systemu nierwnoci w owiacie, utrzymujcych si pomimo, charakterystycznej dla nowoczesnych demokracji, formalnej zmiany sposobu przemieszczania si w strukturze spoecznej jednostek wzgldem pozycji zajmowanych przez ich rodzicw. Zmiana ta polega na przejciu od tzw. sponsorowanej mobilnoci spoecznej do mobilnoci konkursowej i oznacza, e dostp do wyszych warstw spoecznych otwarty powinien by dla tych, ktrzy przedstawiaj najwysze kompetencje. W systemie sponsorowanym, obowizujcym we
14
Por. Szymaski M., Procesy selekcyjne w szkolnictwie oglnoksztaccym, PWN, Warszawa 1988; Szymaski M., Selekcyjne funkcje szkolnictwa a struktura spoecz na, IBE, Warszawa 1996; Szymaski M., Kryzys i zmiana. Studia nad przemianami edukacyjnymi w Polsce w latach dziewidziesitych, wydanie drugie poszerzone, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Krakw 2002; Mikiewicz P., Spoeczny wiat szk rednich. Od trajektorii marginesu do trajektorii elit, wyd. DSWE TWP, Wrocaw 2005, Kwieciski Z., Wykluczanie. Badania dyna miczne i porwnawcze nad selekcjami spoecznymi na pierwszym progu szkolnictwa, wyd. UMK, Toru 2002; Foster P., Gomm R., Hammersley M., Constructing edu cational inequality: an assessment of research on school processes, wyd. Routledge, 1996; Bourdieu P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, tum. E. Nayman, PWN, Warszawa 2006.
106
EDUKACJA
wszelkiego rodzaju ustrojach, w ktrych przynaleno do okrelonej grupy i zajmowanie zwizanej z ni pozycji spoecznej ma charakter dziedziczny, cieki spoecznego awansu zarezerwowane s w zasadzie wycznie dla dzieci elit. System konkursowy natomiast, majcy stanowi jeden z wyznacznikw demokratycznego spoeczestwa wiedzy, zakada formalne otwarcie dostpu do tych cieek dla wszystkich tych, ktrzy speni okrelone kryteria kompetencyjne, bez wzgldu na ich miejsce urodzenia czy status ekonomiczno-spoeczny rodziny. Okazuje si jednak, e w spoeczestwach nowoczesnych ruchliwo midzypokoleniowa nadal jest wyranie ograniczona. Pomimo ekspansji systemu owiaty, formalnej otwartoci edukacyjnych kanaw i mobilnoci konkursowej, dystanse spoeczne nie ulegaj zmniejszeniu15. Nierwnoci spoeczne w edukacji s zatem nadal wyzwaniem dla takiej polityki edukacyjnej, ktra stawia sobie za cel zmniejszenie spoecznego rozwarstwienia. Z tego powodu istotnym jej skadnikiem s dziaania okrelane jako wyrwnywanie edukacyjnych szans. Jak bardzo rnie rozumiane moe by to okrelenie, pokazuje dokonana przez Zbigniewa Kwieciskiego analiza typw dyskursw publicznych na temat rwnoci w owiacie, w wyniku ktrej wyrnia on przynajmniej cztery moliwe sposoby rozumienia kategorii rwnych szans edukacyjnych. Kady z tych sposobw zasadza si na nieco innym pojmowaniu rde i natury spoecznych nierwnoci oraz charakteryzuje odmiennym wobec nich stosunkiem. Pierwszy z wyrnionych przez Kwieciskiego sposobw, charakterystyczny dla mylenia neoliberalnego, rnice spoeczne traktuje jako naturalne i cenne, a rwno edukacyjnych szans sprowadza do rwnoci formalnej, do wzgldnej powszechnoci dostpu do czci usug i placwek edukacyjnych oraz do prawa do nieskr-
15
Mikiewicz P., Spoeczny wiat szk rednich. Od trajektorii marginesu do trajektorii elit, s. 94-95.
107
powanej rywalizacji i pomnaania posiadanych na starcie korzyci. Dziaania na rzecz tak rozumianej rwnoci edukacyjnych szans nie prowadz do zmniejszania, ale do pogbiania si spoecznych dystansw, jednak jest to cakowicie zgodne z przyjmowanymi w modelu tym zaoeniami. Drugi z opisywanych przez Kwieciskiego sposobw pojmowania rwnoci w owiacie polega na utosamieniu jej z rwnym prawem do ubiegania si o wejcie do elit. Tutaj rwnie rnice traktuje si jako naturalne, za rwno edukacyjnych szans to zagwarantowany prawem dostp kadego do najwyszych osigni i pozycji, () rwne prawo dostpu do najwyszych szczebli edukacyjnych i najwyszej jakoci edukacji. Tak rozumianych rwnoci szans chroni poprawne procedury oceniania i segregacji, a wyrwnywanie szans edukacyjnych polega na staym doskonaleniu tych czynnoci ewaluacji i selekcji16. Trzeci model opiera si na kategoriach rwnego edukacyjnego startu i sprawiedliwej dystrybucji rodkw. Gwnym narzdziem do zaprowadzenia edukacyjnej rwnoci ma by zapewnienie rwnej i powszechnej dostpnoci, strzeonej przez sprawiedliw i wci doskonalon organizacj warunkw ksztacenia poprzez przeznaczenie podobnej iloci rodkw kadej jednostce rozpoczynajcej proces edukacji (idea tak zwanego bonu owiatowego). W przypadku zastosowania takiego rozwizania, rwno na edukacyjnym starcie nie przekada si na podobne wyniki i osignicia na wyjciu z systemu ksztacenia. W zalenoci od niepodlegajcych wpywom jednostki warunkw, takich jak miejsce zamieszkania czy stan zamonoci rodziny, dochodzi do szybkiego zrnicowania przebiegu karier szkolnych. I tu rwnie jest to cakowicie zgodne z przyjmowanymi zaoeniami, jako e w modelu tym rwne szanse s rozumiane [jedynie] jako podobny wydatek pastwa na ka-
16
Kwieciski Z., Sprawiedliwa nierwno czy niesprawiedliwa rwno? Implikacje pedagogiczne, Nauka 4/2007, s. 35-42.
108
EDUKACJA
d jednostk w okresie obowizku powszechnego ksztacenia. Jak t rwn szans kto wykorzysta, to ju jego sprawa17. Kwieciski opisuje te czwarty sposb mylenia o rwnoci edukacyjnych szans, w ktrym dostrzega si konieczno ich wyrwnywania kadorazowo, gdy pojawi si niezawinione przez jednostk czy grup ryzyko jej wykluczenia i marginalizacji. W odrnieniu od poprzedniego ujcia, nie tyle chodzi tu o rwn dystrybucj wydatkowanych na edukacj rodkw, co o ich sprawiedliw redystrybucj. W takim ujciu pod pojciem rwnych szans edukacyjnych nie kryje si wycznie rwny edukacyjny start. Podobnie istotn kwesti, jak zapewnienie rwnych warunkw wyjciowych, jest tu stae dopenianie powszechnych edukacyjnych dziaa zabiegami profilaktycznymi i terapeutycznymi, skierowanymi bezporednio na obszary ryzyka, na grupy i osoby zagroone spoeczn ekskluzj. U podstaw takiego stanowiska ley przekonanie, e samo zrwnanie warunkw startowych nie wystarczy, by w sposb skuteczny przezwycia proces reprodukcji spoecznych nierwnoci. Oprcz tego, za kadym razem, gdy na dowolnym szczeblu systemu owiaty obserwowane s niezawinione przez jednostki, a znaczce liczebnie grupy i obszary marginalizacji i wykluczenia, naley stwarza warunki i uruchamia dziaania na rzecz wyrwnania szans i zmniejszania niekorzystnych determinant, procesw i skutkw rozwoju dzieci, modziey ze stref ryzyka. Dokonywa tego mona i naley poprzez redystrybucj rodkw pobieranych od tych, ktrzy s uprzywilejowani, w tym take w swych dochodach18. Z tych czterech sposobw przeciwdziaania nierwnociom, najblisze socjaldemokratycznemu modelowi polityki owiatowej jest z pewnoci podejcie ostatnie, poniewa jako jedyne ma na celu trwae osabienie rnic i procesu odtwarzania struktury spoecznej przez system owiatowy.
17 18
Ibidem, s. 38. Ibidem, s. 39.
109
Jak przeciwdziaa nierwnociom spoecznym w owiacie? Narzdzia socjaldemokratycznej polityki edukacyjnej Oglny cel socjaldemokratycznej polityki edukacyjnej, jakim jest przeciwdziaanie nierwnociom spoecznym w edukacji, moe by rozpatrywany w wersji minimalnej lub maksymalnej. Zadaniem minimalnym socjaldemokratycznej polityki owiatowej jest sprawienie, aby szkoa nie powikszaa nierwnoci spoecznych, zadaniem maksymalnym aby suya ich redukcji19. Realizacja zadania minimalnego wie si z osabieniem mechanizmw wewntrzszkolnej i midzyszkolnej selekcji i segregacji, wcznie z procesami sprzyjajcymi autoekskluzji i nabywaniu przez dzieci i modzie defaworyzowan i spoecznie poszkodowan poczucia, e sama jest sobie winna. Realizacja zadania maksymalnego wymaga podjcia dziaa kompensacyjnych i zbudowania efektywnego systemu wsparcia uczniw, odpowiedniej organizacji systemu i warunkw ksztacenia sieci publicznych przedszkoli i szk, systemu dowozw, organizacji zaj dodatkowych realnie, a nie jedynie formalnie dostpnych dla wszystkich uczniw, a take dostosowania treci, form i metod przekazu szkolnego do zrnicowanych dowiadcze uczniw wywodzcych si z odmiennych rodowisk spoecznych. Ostatni z wymienionych warunkw jest cile zwizany z zapewnieniem odpowiedniego przygotowania kadrze pedagogicznej ze zbudowaniem systemu ksztacenia i doskonalenia, umoliwiajcego nauczycielom nabycie i rozwijanie kompetencji niezbdnych do pracy z uczniami o zrnicowanym poziomie motywacji do nauki, o odmiennej kulturze, nawykach, dowiadczeniach i aspiracjach.
19
Inspiracj dla takiego rozrnienia jest praca Krzysztofa Konarzewskiego Gimnazjum wobec nierwnoci owiatowych, w ktrej autor prezentuje minimalne i maksymalne zadania szkoy wobec istniejcych nierwnoci. (Konarzewski K., Gimnazjum wobec nierwnoci owiatowych, s. 6).
110
EDUKACJA
OSABIENIE MECHANIZMW SZKOLNEJ SELEKCJI I SEGREGACJI

Segregacja szkolna odbywa si moe zasadniczo na dwa sposoby podczas rekrutacji do szk i podczas komponowania skadu uczniowskiego do poszczeglnych oddziaw klasowych. Pierwsza z nich prowadzi do zrnicowania midzyszkolnego, druga wewntrzszkolnego. Obie formy segregacji s niekorzystne z punktu widzenia celu, jakim jest przeciwdziaanie spoecznym nierwnociom w edukacji. Co wicej, zdarza si, e uczniowie wywodzcy si z niszych klas spoecznych dowiadczaj obu tych form jednoczenie (po pierwsze, trafiaj do innych, ni dzieci z klasy redniej, szk, po drugie, w tych szkoach dodatkowo dzieleni s na oddziay wedug dodatkowych, zwykle zwizanych z kapitaem kulturowym, kryteriw), co prowadzi nie tylko do podtrzymania, ale pogbiania nierwnoci. Jednym z podstawowych cho budzcym kontrowersje rwnie w rodowiskach lewicowych narzdzi przeciwdziaania zrnicowaniu midzyszkolnemu jest rejonizacja. Ustalanie i przestrzeganie tzw. obwodw szkolnych utrudnia selekcj uczniw podczas rekrutacji, cho, biorc pod uwag liczne strategie omijania rejonizacji tak przez szkoy, jak i przez rodzicw, bynajmniej jej nie uniemoliwia. Rozwaajc zastosowanie tego narzdzia, naley jednak pamita, e rejonizacja rwnie opiera si na segregacji, tylko zaporedniczonej przez zrnicowan dystrybucj rodowisk spoecznych w przestrzeni fizycznej20. Z drugiej strony, za pomoc rejonizacji moliwe jest takie komponowanie spoecznego skadu szkoy, aby moliwa bya wsplna edukacja i integracja dzieci wywodzcych si z rnych klas spoecznych. Istotne jest tu jednak spenienie pewnych warunkw: po pierwsze, obwody szkolne nie mog pokrywa si z obszarami zamieszkiwanymi przez odmienne rodowiska spoeczne, ale niejako je przecina; po drugie, obwody szk wysze20
Sadura P., Edukacja a wyzwania przyszoci, w przygotowaniu, s. 16.
111
go szczebla nie powinny stanowi sumy obwodw szk niszego szczebla (w warunkach polskich, gdzie rejonizacji podlegaj szkoy podstawowe i gimnazja, chodzioby o to, aby obwody gimnazjw nie stanowiy sumy obwodw szk podstawowych)21. Kolejnym sposobem przeciwdziaania zrnicowaniu midzyszkolnemu, a w zasadzie agodzenia skutkw tego zrnicowania, jest takie zarzdzanie sieci szk i ich infrastruktur, aby moliwe byo organizowanie zaj midzyszkolnych, podczas ktrych dochodzioby do spotka, integracji i wsplnej nauki uczniw uczszczajcych do rnych szk22. Aby skutecznie przeciwdziaa zrnicowaniu wewntrzszkolnemu, konieczne byoby zaniechanie tworzenia w szkoach oddziaw, do ktrych przyjmowani s uczniowie majcy lepsze wyniki w nauce. Wartym rozwaenia rozwizaniem, od lat sugerowanym przez pedagogw i badaczy szkoy, jest take odejcie od systemu klasowo-lekcyjnego lub choby jego uelastycznienie: Poprzez bardziej elastyczne dobieranie grup uczniw do prowadzenia wybranych zaj, w ktrym w miejsce kryterium przynalenoci do danego oddziau klasowego stosowane s kryteria umiejtnoci i zainteresowania tematem oraz uycie rnych metod dydaktycznych () moliwa jest bardziej aktywna desegregacja uczniw ze wzgldu na pochodzenie spoeczne23. Realizacja zaj w grupach o zmiennym skadzie sprzyjaaby nawizywaniu wizi midzy wiksz liczb
21
Herczynski J., Wyzwania owiatowe stojce przed samorzdami, [w:] A. Levitas (red.), Strategie owiatowe, s. 27. Sie szkolna generalnie stanowi wyzwanie dla polityki owiatowej, ktrej celem jest redukcja nierwnoci bezproblemowy dostp do publicznych, bezpatnych szk i przedszkoli, niezaleny od miejsca zamieszkania lub posiadania przez rodzicw prywatnego rodka transportu, to warunek konieczny podejmowania wszelkich dziaa sucych realizacji tego celu. Szczeglnie istotne wydaje si to w odniesieniu do przedszkoli, ktre w sytuacji rodowiskowych niedostatkw w kapitale spoeczno-kulturowym peni istotne funkcje kompensacyjne. Ibidem, s. 28.
22
23
112
EDUKACJA
uczniw, a take, przy zastosowaniu odpowiednich metod ksztacenia, ksztatowaaby wrd uczniw postawy wsppracy (warto nadmieni, e niedostatek umiejtnoci kooperacyjnych wrd polskich uczniw stanowi fakt odnotowywany w szeregu diagnoz krajowych i midzynarodowych24). Aby sugerowane wyej zabiegi mogy odnie zamierzony skutek i efektywnie przyczyni si do redukcji nierwnoci edukacyjnych, konieczne jest podjcie wyzwania, jakie stanowi zjawisko autoekskluzji (automarginalizacji), czyli samowykluczania si uczniw gorzej radzcych sobie w rzeczywistoci szkolnej. Jak ju zostao wspomniane, pojawia si ono na bazie skromniejszego kapitau spoeczno-kulturowego uczniw wywodzcych si z klas niszych, jednak kluczow rol odgrywaj informacje, jakie na swj temat uczniowie czerpi z otoczenia: z zachowania grupy rwieniczej, z dziaa nauczycieli, z uzyskiwanych od nich ocen i opinii, a take z dowiadcze o charakterze instytucjonalnym, takich jak bycie pozostawionym na drugi rok w tej samej klasie. Dowiadczenie drugorocznoci szczeglnie sprzyja budowaniu negatywnego obrazu samego siebie, poniewa nieuchronnie zwizane jest z nabywaniem stygmatu sabego ucznia, spadochroniarza, czyli osoby, ktra sobie nie radzi, jest zbyt leniwa albo za gupia. Drugoroczno jest dla ucznia kar kar szczeglnie uciliw, poniewa dugotrwa. Nawet jeli dana klasa powtarzana jest jednokrotnie, dziecko nigdy nie wraca do grupy rwieniczej, z ktr rozpoczynao nauk. Trafia do grupy, ktrej nie zna, a ktra od pocztku postrzega je przez pryzmat etykiety drugorocznego, sabego ucznia. Racjonaln strategi uzyskania akceptacji owej grupy jest przyjcie takiej wanie, narzucanej przez t grup (cho w wyniku dziaania instytucji) roli. To wszystko sprawia, e wyniki uczniw powtarzajcych klas nie poprawiaj si istotnie, zwiksza si natomiast ich niech do szkoy, spada motywacja do nauki i tym samym do-
24
Por. Raport PISA 2006, Raport PISA 2009, Czapiski J., Raport roczny programu spoecznego Szkoa bez przemocy 2009.
113
myka si krg szkolnej (auto)ekskluzji. Z tego wzgldu cakowite odejcie od drugorocznoci (wzorem pastw takich jak Islandia czy Norwegia) jako jednej z najbardziej dotkliwych form instytucjonalnej przemocy szkoy byoby istotnym krokiem w redukowaniu reprodukcyjnego potencjau systemu owiatowego25.
WSPARCIE BEZ STyGMATU

Dla socjaldemokracji istotne jest budowanie systemu szkolnego, ktry nie tylko nie pogbiaby istniejcych nierwnoci spoecznych, ale take sprzyjaby ich redukcji. Istotnym z tego punktu widzenia narzdziem polityki edukacyjnej s programy skadajce si na system wsparcia dzieci i modziey w wieku przedszkolnym i szkolnym (programy doywiania, zakupu podrcznikw i przyborw szkolnych, zajcia wyrwnawcze, zajcia wychowawcze i terapeutyczne). Wsparcie to moe mie charakter materialno-socjalny (zwizany z sytuacj bytow uczniw) lub socjalizacyjno-edukacyjny (zwizany z procesem wychowania, uczenia si i socjalizacji)26, przy czym rozrnienie to ma w duej mierze charakter analityczny w praktyce nierzadko okazuje si, e np. wsparcie materialne stanowi istotny czynnik budowania u dzieci poczucia bezpieczestwa, przynalenoci i akceptacji, pomagajc tym samym osiga cele o charakterze wychowawczym. Istotniejsz cech rnicujc poszczeglne formy wsparcia jest kryterium jego dostpnoci czy wiadczenia w nich ujte maj charakter uniwersalny, czy te selektywny. Jak susznie zauwaa Rafa Bakalarczyk, rwnie to oglne rozrnienie stanowi pewne uproszczenie: Zazwyczaj stawiajc dylemat: czy wiadczenia powinny by uniwersalne czy selektywne, do tych drugich zalicza
25
Polska naley do krajw, w ktrych drugorocznoci nie dowiadcza co prawda wielu uczniw (wg raportu sieci Eurydice z 2009 nieco ponad 5%), jednak wci stanowi ona dostpne nauczycielom i szkole narzdzie dyscyplinowania uczniw. Bakalarczyk R., Polityka wsparcia materialnego uczniw, s. 2.
26
114
EDUKACJA
si te, do korzystania z ktrych uprawnia kryterium dochodowe. Aczkolwiek z logicznego punktu widzenia rwnie selektywne s take te wiadczenia, gdzie uwzgldnia si inne kryterium ni dochody (np. niesamodzielno). W praktyce wiadczenia w peni uniwersalne nale do rzadkoci, cho w pewnych krgach coraz czciej postuluje si ich wprowadzenie, np. pod postaci minimalnego dochodu gwarantowanego czy przynajmniej minimalnej emerytury gwarantowanej (). Na podobnej zasadzie uniwersalno moe odnosi si rwnie do wiadcze usugowych, np. w postaci powszechnej edukacji. Bywa rwnie i tak, e dostp do danego wiadczenia jest uniwersalny, ale jego zakres z ktrego jednostka moe korzysta nie ponoszc dodatkowych kosztw, jest ju uzaleniony od dodatkowych kryteriw, np. sytuacji ekonomicznej. Podzia na wiadczenia uniwersalne i selektywne wydaje si wic zbyt uproszczony27. Z perspektywy polityki edukacyjnej nastawionej na niwelowanie nierwnoci, wskazane uproszczenie nie stanowi jednak zagroenia, a rekomendowan (cho bez wtpienia kosztown) tendencj pozostaje uniwersalizacja wiadcze. Kluczow kwesti nie jest tu bowiem pytanie, czy dane wiadczenie jest uniwersalne w sensie absolutnym, ale czy jego uzyskanie nie generuje dodatkowych kosztw spoeczno-psychologicznych w postaci dowiadczania przez ucznia stygmatyzacji. Z pedagogicznego punktu widzenia jest to jedno z najwikszych zagroe wpisanych w kady system, jake niezbdnej w sytuacji nierwnego na starcie podziau dbr materialnych, spoecznych i kulturowych, pomocy uczniom. Wpisane w wiadczenia selektywne ryzyko stygmatyzacji nierzadko sprawia take, poza negatywnym skutkami psychologicznymi, e osoby do ktrych pomoc jest kierowana, rezygnuj z jej korzystania, nie tylko osabiajc efektywno, ale take podwaajc sensowno systemu. Socjaldemokratyczna, nastawiona na redukcj nierwnoci polityka spoeczna powinna by tych zagroe wiadoma.
27
Ibidem, s. 5
115
NAUCZyCIELE, PROGRAM I METODy KSZTACENIA

Nieco odmiennym narzdziem polityki owiatowej jest szeroko rozumiany program nauczania (curriculum), czyli treci edukacyjnego przekazu, jego formy oraz ksztatowana przez niego wiedza, postawy i przekonania. Z punktu widzenia celu stawianego socjaldemokratycznej polityce owiatowej, kluczowe wydaj si tutaj dwie kwestie. Po pierwsze, budowanie egalitarnego spoeczestwa wymaga dowartociowania i uwzgldnienia w przekazie edukacyjnym treci oraz metod sprzyjajcych ksztatowaniu postaw tolerancji, odpowiedzialnoci i solidarnoci spoecznej. Po drugie, sprawienie, aby edukacja bya narzdziem spoecznego awansu wymaga wzmocnienia motywacji u uczniw, ktrych do nauki nie motywuje rodowisko rodzinne, a take przezwycienia nierzadko wystpujcego u nich poczucia alienacji i wyobcowania. Z tego wzgldu istotne wydaje si zarwno siganie po znane pedagogice metody aktywizacji i wzbudzania uczniowskiego zainteresowania, jak i zindywidualizowane podejcie do dzieci, uwzgldniajce odmienno biografii i dowiadcze uczniowskich, a majce na celu budowanie u nich poczucia wsplnoty i przynalenoci. Bez wtpienia kluczow rol odgrywaj w tym wzgldzie nauczyciele, dlatego te szczeglnie wanym elementem socjaldemokratycznej polityki owiatowej jest kwestia ksztacenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli, jak rwnie denie do zapewnienia tej grupie wysokiego poziomu satysfakcji zawodowej.
Finlandia - egalitarna szkoa

Edukacja w fiskich szkoach jest cakowicie bezpatna. Uczniowie szk podstawowych korzystaj z bezpatnego nauczania, podrcznikw, posikw, dowozw, zaj kompensacyjnych i dodatkowych. W szkoach rednich koszt podrcznikw i dojazdw do szkoy przenoszony jest na
116
EDUKACJA
uczniw, istniej jednak moliwoci ubiegania si o stypendia na te cele. Zrnicowanie midzyszkolne jest znikome, co sprawia, e problem konkurencji przy wyborze szkoy praktycznie nie istnieje. Uczniowie ucz si w grupach o zrnicowanym poziomie umiejtnoci, zgodnie z zasad peer efect i zaoeniem, e lepiej radzcy sobie uczniowie maj pozytywny wpyw na uczniw sabszych. Drugoroczno jest zjawiskiem sporadycznym. Oceny maj charakter opisowy i w wikszym stopniu su celom diagnostycznym, ni selekcyjnym. Zawd nauczyciela jest jednym z najbardziej prestiowych i podanych, a take najlepiej opacanych. Nauczycieli charakteryzuje wysoki stopie satysfakcji zawodowej, ale take dobre przygotowanie do wykonywanej pracy. Zarwno moliwoci, jak i wymagania w zakresie doksztacania i doskonalenia zawodowego s znaczne. Nauczyciele zaangaowani s w prace nad indywidualizacj programu nauczania i dostosowywania go do potrzeb konkretnej grupy uczniw, tworzc dla siebie narzdzia rozwizywania konkretnych problemw dydaktycznych i wychowawczych. rda: Finlands education system is tops: Heres why, M. Lombardi, http://bctf.ca/publications/NewsmagArticle.aspx?id=7988 Policy Development and Reform Principles of Basic and Secondary Education in Finland since 1968 http://siteresources.worldbank.org/EDUCATION/ Resoures/278200-1099079877269/547664-1099079967208/ Education_in_Finland_May06.pdf Finlandia szkoy na szstk, Tygodnik Polityka, 16.04.2011 http://www.polityka.pl/swiat/obyczaje/1514600,1,finlandia-szkoly-na-szostke.read
117
Bakalarczyk R., Polityka wsparcia materialnego uczniw, http://spolecznieod powiedzialni.pl/247/POLITYKA_WSPARCIA_MATERIALNEGO_UCZNIOW,1lid, 699,36n.html Dolata R., Procedury rekrutacji i dzielenia uczniw na oddziay w gimnazjach ocena z perspektywy nierwnoci spoecznych w edukacji, [w:] E. Wosik (red.), Zmiany w systemie owiaty. Wyniki bada empirycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009. Karpiska Anna, Drugoroczno. Pedagogiczne wyzwanie dla wspczesnoci, wyd. Trans Humana, Biaystok 1999. Konarzewski K., Gimnazjum wobec nierwnoci owiatowych, http://www.kona rzewski.neostrada.pl/Nierownosci.pdf Kwieciski Z., Sprawiedliwa nierwno czy niesprawiedliwa rwno? Implika cje pedagogiczne, Nauka 4/2007, s. 35-42. Sadura P., Reprodukcja struktury spoecznej w polskim systemie owiatowym, [w:] Uniwersytet zaangaowany. Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnic two Krytyki Politycznej, Warszawa 2010. Syska M. (red.), Komercjalizacja edukacji: konsekwencje i zagroenia, OMS im. Lassallea, Wrocaw Warszawa 2010. Zawistowska A., Horyzontalne nierwnoci edukacyjne we wspczesnej Polsce, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012.
Strony internetowe:
www.komercjalizacjaedukacji.pl www.glos.pl www.mimoszkolnie.pl
PRACA I DIALOG SPOECZNY

KWESTIA PRACOWNICZA W SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyCE SPOECZNEJ
Kwestia pracownicza wydaje si jednym z centralnych zagadnie tak dla socjaldemokracji, jak i dla polityki spoecznej. Pierwsze partie socjaldemokratyczne wyrastay z ruchu robotniczego i poprawa cikiej sytuacji pracownikw najemnych bya gwnym ich celem de. Rwnie jeli spojrzymy na pocztki kontynentalnej polityki spoecznej a wic powstanie systemu zabezpieczenia spoecznego w Niemczech lat 80. XIX wieku zmierzaa ona do zapewnienia bezpieczestwa pracownikw najemnych i ich rodzin na wypadek zaistnienia ryzyk socjalnych, takich jak wypadek, choroba czy niezdolno do pracy z tytuu podeszego wieku. Warto te zauway, e kwestia pracownicza jest tym obszarem, w ktrym najsilniej przenikaj si polityka spoeczna i gospodarcza. Szczeglne znaczenie pracy w polityce spoecznej wie si z tym, e brak pracy zazwyczaj prowadzi do zaistnienia innych ryzyk socjalnych, takich jak ubstwo i spoeczna marginalizacja. Gdy bezrobocie dotyka duej czci spoeczestwa i jest dugotrwae, moe
119
prowadzi do zachwiania systemu dobrobytu i stabilnoci ycia spoecznego. Od funkcjonowania rynku pracy zaley te kondycja zabezpieczenia spoecznego. Gdy mao osb pracuje i odprowadza skadki, pojawia si problem z wypacalnoci systemu zabezpieczenia spoecznego, w sytuacji gdy trzeba wypaca np. emerytury. Zwikszanie poday pracy to wszak nie jedyna sprawa, ktra powinna by celem de socjaldemokratycznej polityki spoecznej.
CELE SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ W SFERZE STOSUNKW PRACy

godziwe
wynagRodzenie dla wSzyStkich naley dy do tego,
by wynagrodzenie pracownika pozwalao mu na utrzymanie siebie i rodziny. Tam, gdzie niemoliwe jest podniesienie dochodu z pracy do wystarczajcego poziomu, potrzebne s dziaania kompensacyjne w postaci wiadcze (np. rodzinnych), ktre uzupeniayby dochd gospodarstwa domowego do poziomu pozwalajcego na zaspokojenie potrzeb koniecznych, by penoprawnie uczestniczy w spoeczestwie. Szczeglny niepokj z socjaldemokratycznego punku widzenia budzi powstawanie i rozszerzanie si kategorii tzw. pracujcych biednych (the working poor), czyli osb, ktre mimo wykonywania pracy, nie osigaj dochodu pozwalajcego y ich rodzinie powyej progu ubstwa.
godne i zindywidualizowane waRunki pRacy czas pracy nie powinien by zbyt intensywny i eksploatujcy dla pracownika (w Polsce tygodniowy wymiar pracy na tle innych krajw UE jest relatywnie duy). Powinien on umoliwia pracownikowi czas na odpoczynek i zaatwienie innych spraw oraz penienie pozazawodowych rl zwizanych np. z yciem rodzinnym i samorozwojem. Zalecana jest tu take elastyczno ksztatowania czasu pracy w zalenoci od potrzeb pracownika, a nie wbrew jego potrzebom i moliwociom. Ksztatowanie warunkw pracy powinno wykracza poza przestrzeganie przepisw BHP, a obejmowa take me120
PRACA I DIALOG SPOECZNy
dycyn pracy i profilaktyk, dostosowanie stanowiska pracy do moliwoci pracownika (co nabiera znaczenia zwaszcza w kontekcie potrzeby zwikszania zatrudnienia osb niepenosprawnych i starszych).
ochRona zatRudnienia pracownik powinien mie poczucie minimalnej stabilnoci, wiedzie, e nie zostanie zwolniony z pracy z dnia na dzie. Powinny istnie pewne gwarancje trwaoci stosunku pracy. Jednoczenie, w dzisiejszych warunkach niestabilnego rynku pracy, stabilno ta powinna by rozpatrywana nie tyle w kategoriach ochrony danego miejsca pracy, ile ochrony zatrudnienia, a wic szansy na to, e dana jednostka bdzie moga w atwy sposb znale zatrudnienie w innym miejscu, a suby spoeczne i zatrudnieniowe jej w tym pomog. Finansowanie podnoszenia i zmiany kwaTam, gdzie lifikacji powinno w pierwszej kolejnoci niemoliwe jest lee w gestii wadzy publicznej i prapodniesienie codawcw (w Polsce partycypuj oni dochodu z pracy do w tym jedynie w bardzo niewielkim wystarczajcego stopniu), za wkad finansowy pracowpoziomu, nika powinien by co najwyej uzupepotrzebne niajcy. Socjaldemokracja z niepokos dziaania jem przyglda si tendencjom nie tyle kompensacyjne uelastyczniania, co prekaryzacji rynku w postaci pracy, cechujcej si rozwojem niestawiadcze bilnych form zatrudnienia (patrz: ramka). Naley zatem dba o zabezpieczenie socjalne pracownika na wypadek utraty pracy, ktra dzi jest mniej trwaa, a take dy do braku naduywania niestabilnych form zatrudnienia (zarwno przez dziaalno kontroln np. w ramach PIP jak i porednio, poprzez poprzez upodmiotowienie i uwiadomienie strony pracowniczej). Ochrona osb zatrudnionych to take odpowiednie skadkowanie ich pracy i moliwo korzystania ze wsparcia w sytuacji jej utraty. W dyskursie liberalnym sugeruje si, e bezpieczniejsze dla pracownika s niskie koszty pracy, gdy
121
zwikszaj one szanse zatrudnienia. Socjaldemokracja przeciwstawia si temu przekonaniu, przyjmujc, e szanse na zatrudnienie powinnimy zwiksza podnoszc kapita ludzki pracownikw i ich produktywno oraz inwestujc w miejsca pracy, a nie ograniczajc pozapacowe koszty pracy (w Polsce nieszczeglnie wysokie), ktre rwnie s elementem podnoszenia poziomu bezpieczestwa pracownikw (aczkolwiek dopuszczalne jest tymczasowe zmniejszanie skadkowania dla pracownikw, ktrzy dopiero wchodz na rynek pracy a ich produktywno jest jeszcze niewielka, np. modych pracownikw).
twoRzenie miejSc pRacy jednym z kluczowych warunkw istnienia zdrowych stosunkw pracy jest odpowiednia poda miejsc pracy, jak najlepiej odpowiadajcych potencjaowi siy roboczej (ktry mona te przez odpowiednio prowadzon polityk zwiksza). Tworzenie miejsc pracy w skali makro jest wprawdzie domen innych dziedzin polityki publicznej, np. gospodarczej. Jednake i w tym zakresie socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna mie swj istotny wkad. Wiele miejsc pracy moe wszak powsta wanie w sektorach, ktre cile wi si z polityk spoeczn. Komisja Europejska ten segment okrela mianem SSGI (soc ial services of general interest), a obejmuje on wiadczenia socjalne, mieszkaniowe, prozatrudnieniowe i opiekucze, a niekiedy take zdrowotne. Dane porwnawcze pokazuj, e w krajach o modelu socjaldemokratycznym segment ten ma wikszy udzia ni w innych krajach w oglnym poziomie zatrudnienia. Polska cignie si pod tym wzgldem w europejskim ogonie. Innym wanym sposobem zwikszania liczby miejsc pracy powinno by tworzenie odpowiedniego gruntu pod rozwj gospodarki spoecznej. dialog Spoeczny i paRtycypacja pRacownicza udzia reprezentacji strony pracowniczej w ksztatowaniu stosunkw pracy jest zarwno celem samym w sobie (urzeczywistnia warto spoecznej partycypacji), jak i stanowi klucz do realizacji wielu innych wartoci, zwizanych z godziwymi warunkami pracy i z wynagrodze122
niem. Socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna zmierza do instytucjonalizacji mechanizmw dialogu spoecznego na rnych poziomach, w tym centralnym, regulujcym oglne ramy polityki spoeczno-gospodarczej. By dialog ten by skuteczny, potrzebna jest jednak odpowiednia sia przetargowa strony pracowniczej (ktra w obecnych czasach sabnie), wobec czego wskazane s dziaania na rzecz wzmocnienia strony zwizkowej w wymiarze ilociowym jak i jakociowym (zaplecze eksperckie, dostp do zarzdzania zasobami np. z Funduszu Pracy i EFS etc.).
RwnoupRawnienie i woRk-life balance wane jest przeciwdziaanie wszelkim formom poredniej i bezporedniej dyskryminacji. Ze wzgldu na uwarunkowania kulturowe, ktre w wielu krajach defaworyzuj kobiety na rynku pracy, potrzebne s zoone instrumenty uatwiajce im wyjcie na rynek pracy i godzenie jej z innymi obowizkami (jednoczenie polityka spoeczna powinna tworzy zachty, np. poprzez urlopy tacierzyskie dla mczyzn, by angaowali si w ycie rodzinne i opiek). Pewnym wyzwaniem dla wspczesnej polityki socjaldemokratycznej jest rwnie przemylenie granic pomidzy prac najemn a nieodpatn prac domow. Naley pomyle o formach uzawodowienia lub przynajmniej spoecznego zabezpieczenia nieodpatnej pracy na rzecz osb zalenych, jaka odbywa si w sektorze nieformalnym.
wSpaRcie oSb poza Rynkiem pRacy potrzebne s dziaania nie tylko wobec osb pracujcych, ale take wobec tych, ktre znalazy si poza rynkiem pracy, z ktrych cz chciaaby na powrci. Socjaldemokratyczna polityka walki z bezrobociem powinna z jednej strony zmierza do przywrcenia tych ludzi na rynek pracy, z drugiej strony agodzi skutki pozostawania poza rynkiem pracy (pasywne dziaania, np. zasiki dla bezrobotnych). W dyskursie liberalnym przeciwstawia si nieraz obydwa cele i sugeruje, e agodzenie skutkw bezrobocia z zasady zniechca do ponownego podejmowania zatrudnienia, std skonno do ksztatowania zasikw na bardzo niskim poziomie, czynienia ich selektywnymi
123
i przysugujcymi przez krtki czas, By dialog spoeczny a take warunkowanymi koniecznoci odpowiednich zachowa. Tymczasem by skuteczny, socjaldemokraci posikujc si udanypotrzebna jest mi dowiadczeniami skandynawskimi odpowiednia mog pokaza, e napicie pomidzy sia przetargowa obydwoma celami nie musi by a tak strony silne, e moliwe jest zwikszenie zdolpracowniczej noci i skonnoci do podejmowania pracy nawet w sytuacji gdy zasiki s godziwe i szeroko dostpne, pod warunkiem, e towarzysz temu take inne instrumenty aktywizujce. Oprcz tego, socjaldemokratyczna polityka spoeczna powinna dostrzega obecno osb, ktre utraciy czciowo zdolno do pracy. Wobec nich powinna by prowadzona polityka rehabilitacji zdrowotnej i zawodowej, pozwalajca na ponowne odnalezienie si na rynku pracy, cho niekoniecznie w dotychczasowej profesji.
WARTOCI
Wspomniane cele wspgraj z charakterystycznymi dla socjaldemokracji wartociami. Wrd nich mona wymieni:
Rwno i SpRawiedliwo w kontekcie pracy wi si one z jednej strony z rwnym traktowaniem, z drugiej z deniem do ksztatowania dochodw z pracy, by nie byy one zbyt niskie w relacji do spoecznych potrzeb.
bezpieczeStwo wie si z zapewnieniem ochrony zatrudnienia (cho niekoniecznie danego miejsca pracy), zabezpieczeniem bytu osobom bezrobotnym poprzez mieszank aktywnych i pasywnych instrumentw rynku pracy, a take ksztatowanie warunkw pracy, by byy one bezpieczne dla szeroko rozumianego zdrowia (w wymiarze nie tylko fizycznym, ale take psychicznym i spoecznym).
124
wolno oznacza moliwo znalezienia pracy dla osb jej poszukujcych, a take dostp do rnych form podnoszenia i zmieniania swoich kwalifikacji, co pozwoli starajcym si osobom szuka pracy zgodnej z wasnymi umiejtnociami i preferencjami. Wolno w sferze pracy to take wolno od dyskryminacji i wyzysku.
paRtycypacja
i dialog wie si w tym kontekcie z mechani-
zmami dialogu spoecznego i prawami pracownikw do negocjowania, konsultowania i informacji. Jak wida, katalog zagadnie kryjcych si pod kategori kwestii pracowniczej jest obszerny i wymagaby osobnego rozlegego opracowania, wobec czego skoncentrujemy si na aktywnej polityce wobec bezrobocia, dialogu spoecznym i life-family balance
I. DIALOG SPOECZNy
Dialog spoeczny, czyli pojcie, przez ktre okrela si najczciej relacje midzy partnerami spoecznymi, a wic przede wszystkim midzy zwizkami zawodowymi i organizacjami pracodawcw, oraz ich stosunki dwustronne lub trjstronne z organami pastwowymi, jak rzd i jego agendy, a take samorzdem lokalnym i regionalnym (J. Mcina), powinien odgrywa istotne znaczenie w socjaldemokratycznej polityce spoecznej. Pozwala na zblianie si do ideau, jakim jest samorzdno i partycypacja w ksztatowaniu wasnych warunkw pracy przy jednoczesnej moliwoci funkcjonowania w zastanych warunkach (nie wymaga on wykroczenia poza stosunki kapitalistyczne, cho poza nimi rwnie moe si rozwija). Dziki skutecznym mechanizmom dialogu moliwa jest redukcja pewnych napi midzy stronami stosunkw wiata pracy, a przede wszystkim moliwa jest artykulacja praw i interesw ludnoci pracujcej. Esping-Andersen wskazuje, e poziom i ksztat mobilizacji klasy robotniczej by jednym z istotnych czynnikw powstania i rozwoju danego modelu systemu dobrobytu. W socjaldemokratycznej
125
Skandynawii kooperacyjny model stosunkw pracy poprzedzi powstanie tamtejszego modelu welfare state. To, co byo charakterystyczne dla tamtejszej polityki, to silne zwizki midzy procesem i efektami negocjacji midzy partnerami spoecznymi a polityk spoeczno-gospodarcz realizowan w tych krajach. Dialog spoeczny moe by wspczenie prowadzony na wielu poziomach: zakadowym, branowym, regionalnym, krajowym, a take europejskim. Rwnie zakres spraw, ktre mog by regulowane poprzez mechanizmy dialogu spoecznego, jest szeroki. Jego przedmiotem s w pierwszej kolejnoci stosunki pracy, warunki pracy, pace, wiadczenia socjalne, ale moe si odnosi take do szerszych ram polityki spoeczno-gospodarczej. Model, w ktrym partnerzy spoeczni wsplnie ksztatuj polityk rynku pracy, moe ewoluowa w kierunku modelu, w ktrym podmioty te wspdecyduj o szerszej polityce spoeczno-gospodarczej (neokorporatyzm). Wydaje si, e w podejciu socjaldemokratycznym, w ktrym jedn z naczelnych wartoci jest partycypacja (w tym zwaszcza klas pracujcych), zasadne jest denie do modelu neo-korporatystycznego, w ktrym dialog spoeczny rozcigaby si na cay ad spoeczno-gospodarczy, cho najwikszy wpyw partnerzy spoeczni powinni mie na to, co dzieje si w stosunkach pracy. Socjaldemokratyczny dialog spoeczny powinien stawa si jednoczenie wielostronny, a wiec angaowa take inne podmioty i tym samym zasypywa podzia midzy dialogiem spoecznym a obywatelskim. W Polsce istniej silne podstawy prawne dla mechanizmw dialogu spoecznego. Mwi o nim choby artyku 20 Konstytucji RP. Istniej te podstawy prawne i kilkunastoletnia praktyka zinstytucjonalizowanego dialogu trjstronnego na poziomie centralnym pod postaci Trjstronnej Komisji ds. Spoeczno-Gospodarczych, zrzeszajcej przedstawicieli reprezentatywnych organizacji pracodawcw, zwizkw zawodowych i przedstawicieli rzdu. Komisja opiniuje i podejmuje uchway w wielu sprawach spoeczno-gospodarczych, nie tylko cile pracowniczych (jak paca mini126
malna), ale take socjalnych (jak progi uprawniajce do pomocy spoecznej). Zwizki zawodowe w tym ostatnim obszarze bardzo czsto zajmoway stanowisko bliskie wartociom socjaldemokratycznym, co stanowi dodatkow przesank, by formacje socjaldemokratyczne byy otwarte na kooperacj z organizacjami pracowniczymi. Praktyka ostatnich lat pokazywaa jednak, e porozumienia czonkw komisji w sprawach spoecznych czsto nie byy brane pod uwag w ostatecznych decyzjach wadz. W tej sytuacji socjaldemokracja powinna zabiega o nadanie porozumieniom wypracowanym przez Komisj bardziej wicego charakteru i lepsz tego egzekucj. Problemem dla rozwoju dialogu spoecznego z rwnoprawnym udziaem przedstawicielstwa wiata pracy jest nie tylko nastawienie kolejnych rzdw, ale przede wszystkim (wystpujca nie tylko w Polsce) rosnca asymetria si midzy wiatem kapitau a wiatem pracy. Wynika to midzy innymi z kierunkw procesw globalizacyjnych, ktre pozwalaj szachowa pracownikw i ich reprezentacj ryzykiem przeniesienia kapitau w inne miejsce lub sprowadzenie pracownikw z krajw mniej rozwinitych, o niszych oczekiwaniach pacowych i socjalnych. Warto mie wiadomo owych tendencji, co dla socjaldemokracji bynajmniej nie powinno by rwnoznaczne z biernym poddawaniem si im. Potrzebne jest ksztatowanie stosunkw spoeczno-gospodarczych na poziomie ponadkrajowym, ale te w skali krajowej zasadne s dziaania zmierzajce do wzmocnienia pracownikw i ich zdolnoci do bycia partnerami dialogu spoecznego. Socjaldemokratyczne formacje, cho powinny by autonomiczne w realizowanej polityce wzgldem stanowiska zwizkw zawodowych, powinny si w je wsuchiwa i tam, gdzie to wskazane, wspiera, a przede wszystkim tworzy podstawy, by zwizki mogy si rozwija w wymiarze ilociowym (znoszenie barier przynalenoci zwizkowej dla kolejnych kategorii pracujcych), jak i jakociowym (np. wzmacnianie zaplecza eksperckiego zwizkw, wczanie ich czonkw do dyskusji o programach i do procesw decyzyjnych). Z uwagi na
127
nieprzychylny dyskurs medialny wobec zwizkw zawodowych, rodowiska zainteresowane socjaldemokratyczn polityk spoeczn powinny rwnie krytycznie wcza si w debat na ten temat, a take prowadzi dziaania informacyjne na temat korzyci z dziaalnoci zwizkowej w ksztatowaniu stosunkw spoeczno-gospodarczych. Najwaniejszym krokiem jaki moe uczyni socjaldemokratyczna polityka na rzecz potencjalnego odbudowania bazy zwizkowej, jest walka o nowe i stabilne miejsca pracy. To dziki nim baza pracownicza mogca zasili zwizki wzronie. Mniejsza groba bezrobocia to take wiksza sia przetargowa pracownikw w stosunkach z pracodawc.
II. AKTyWNA POLITyKA RyNKU PRACy (ALMP)

Pasywna polityka rynku pracy skupia si na kontroli stanu bezrobocia i doranym przeciwdziaaniu mu. Gwne dziaania prowadzone w jej obrbie maj dwojaki charakter. Wydatki na osony w postaci wypacanych zasikw, wspar, wczeniejszych emerytur etc. oraz na realizacj funkcji aktywizujcych w postaci tworzenia miejsc zatrudnienia przy robotach publicznych, pracach interwencyjnych. Polityka pasywna w duszej perspektywie nie przeciwdziaa nowemu bezrobociu. Celem aktywnej polityki rynku pracy (Active Labour Market Policy) jest natomiast nie tyle przeciwdziaanie dezaktywizacji zawodowej, co zwikszenie dronoci przepyww z bezrobocia na rynek pracy. ALMP winna by prowadzona konsekwentnie i z orientacj na dugofalowe skutki, co rwnoznaczne jest z dostosowaniem struktury rynku pracy oraz jego instytucji. Na pierwszy plan wysuwaj si inicjatywy promujce zatrudnienie poprzez aktywizacj zawodow osb pozostajcych bez pracy oraz prewencja zapobiegajca wypadniciu poza rynek pracy. Dla powodzenia przedsiwzicia kluczowym jest przesunicie uwagi na grupy o szczeglnym ryzyku dugotrwaego bezrobocia.
128
1. PRZESUNICIE NACISKU Z LIKWIDACJI SKUTKW

NA LIKWIDACJ PRZyCZyN BEZROBOCIA
Podstaw aktywnej polityki rynku pracy jest usuwanie skutkw bezrobocia i ograniczenie roli pastwa do instytucji czasowo wpierajcej osob bezrobotn, a nie utrzymujcej j. Pastwo powinno promowa zatrudnienie, jak rwnie na bieco monitorowa sytuacj na rynku pracy w celu identyfikacji czynnikw ryzyka pojawienia si bezrobocia w okrelonych grupach spoeczno-zawodowych oraz prowadzenia dziaa agodzcych to niebezpieczestwo. Z danych Eurostatu wynika, e na przeciwdziaanie bezrobociu Polska wydaje 0,4% PKB przy redniej UE 1,7% PKB. Dodatkowo, w ostatnich latach drastycznie zmniejszono finansowanie Funduszu Pracy, z ktrego te finansuje si ALMP.
2. STRATEGIE SPECJALNE DLA TRUDNyCH
RyNKW PRACy WyRWNyWANIE SZANS
Grupami najbardziej zagroonymi bezrobociem s osoby reprezentujce tzw. trudne rynki pracy: osoby mode, w wieku 50+, kobiety, imigranci, osoby niepenosprawne, osoby pochodzce z obszarw objtych restrukturyzacj. To na nich powinny skupia si wysiki majce na celu przeciwdziaanie bezrobociu, szczeglnie dugotrwaemu. W tym kontekcie najistotniejsze s rwnouprawnienie niestandardowych form zatrudnienia w zakresie bezpieczestwa socjalnego i dochodowego, dostp do programw podnoszcych kwalifikacje zawodowe (lifelong learning), przeciwdziaanie stereotypom i uprzedzeniom pracodawcw majcych opory wobec zatrudniania osb z wyej wymienionych grup.
3. PROMOWANIE ZATRUDNIENIA
Wane jest wypracowanie takiego systemu wiadcze, ktrych wysoko staaby si czynnikiem motywujcym do poszukiwania dodatkowego rda utrzymania, ale nie stanowia zagroenia podstaw
129
funkcjonowania osb bezrobotnych, zwikszajc ryzyko ubstwa lub obnienia standardw ycia. W szerszej perspektywie realizowanej polityki spoecznej wartym rozwaenia jest paradygmat preferujcy wiadczenia o charakterze usugowym i rzeczowym zamiast transferw finansowych. Zgodnie z liter prawa mamy szereg instrumentw usugowych, natomiast transfery s selektywne i bardzo niewielkiej wysokoci.
4. SUBSyDIOWANE ZATRUDNIENIE.
Opinie na temat subsydiowanego zatrudnienia s podzielone, jednak ta forma aktywizacji zawodowej posiada niekwestionowane zalety. Narzdzie to przeciwdziaa zawodowej dezaktywizacji, daje moliwo zdobycia dowiadczenia, zmniejsza ryzyko popadnicia w dugotrwae bezrobocie poprzez utrzymywanie aktywnoci jednostki i jej motywacji do powrotu na rynek pracy. Naley jednak pamita, e ta forma pomocy bezrobotnym nie powinna zastpowa zatrudnienia, a jedynie stanowi pomost pomidzy wykluczeniem z rynku pracy a penym w nim uczestnictwem.
5. SKUTECZNO INSTyTUCJI POREDNICTWA

PRACy
Do zada sub zatrudnienia nale rejestracja bezrobotnych, doradztwo zawodowe, porednictwo pracy, poradnictwo na temat funkcjonowania rynku pracy. By skutecznie realizowa podstawowe obowizki, sie instytucji porednictwa pracy musi by odpowiednio gsta, jak i utrzymywa poziom zatrudnienia proporcjonalny do popytu na usugi porednictwa pracy w regionie. Jako wiadczonych usug zaley od przygotowania zawodowego kadry urzdniczej, jak i organizacji pracy z osobami poszukujcymi zatrudnienia. W wymiarze strategicznym konieczne jest gromadzenie wiedzy o rynku pracy, dostp do danych reprezentujcych sytuacj lokaln.
130
6. EDUKACJA.
Inwestycje w kapita ludzki maj zasadnicze znaczenie w walce z bezrobociem. Wspieranie wzrostu elastycznoci funkcjonalnej powinno by jednym z priorytetw programw przeciwdziaania bezrobociu, jako e jest on gwarancj bezpieczestwa zatrudnienia prawdopodobiestwa pozostawania w stosunku pracy mimo zmian pracodawcw. System edukacji powszechnej powinien funkcjonowa w oparciu o stay monitoring i prognostyk zmian popytu na rynku pracy, w odniesieniu do nich ksztatujc przysz poda siy roboczej. Bardzo istotn rol odgrywaj w tym procesie instytucje doradcze przeznaczone dla modych ludzi. Mona take rozway moliwo poszerzenia wsparcia dla gospodarstw domowych o przeznaczeniu na cele edukacyjne, jak i te zwizane z podnoszeniem kwalifikacji na rynku pracy. Co wicej, warto rozway moliwo zachcania przedsibiorstw do (wsp)organizacji kursw w celu pozyskania wykwalifikowanej wedug wasnych standardw i potrzeb kadry. Szkolenia daj szans nabycia praktycznych umiejtnoci w wyspecjalizowanych dziedzinach, zwikszajc szanse osb bezrobotnych na zatrudnienie. Czynnikiem motywacyjnym powinny by stypendia nalene bezrobotnym, ktrzy podjli nauk zwikszajc ich szanse na znalezienie pracy. Edukacja jest dobrem spoecznie podanym. Obok inwestycji pochodzcych ze rodkw publicznych rwnie pracodawcy w wikszym stopniu powinni partycypowa w podnoszenie kapitau ludzkiego osb ju zatrudnionych lub starajcych si o prac swoich pracownikw i potencjalnych pracownikw.
7. TRANSFERy SOCJALNE.
Transfery finansowe dla osb poszukujcych pracy s elementem komplementarnym z ALMP oraz koniecznym z punktu widzenia zabezpieczenia osb bezrobotnych przed gwatownym spadkiem stopy yciowej i ryzykiem ubstwa. Zasiki dla bezrobotnych speniaj dwie podstawowe funkcje. Z jednej strony, s ekwiwalentem utraconego wynagrodzenia. Po wtre, peni tak131
e funkcje motywacyjne do poszukiwania pracy, jako e wypacane s przez ograniczony okres i przy spenieniu okrelonych warunkw (np. sta pracy, sta ubezpieczeniowy, aktywne zaangaowanie w poszukiwanie zatrudnienia). Dodatkowym elementem jest rozpropagowanie idei ubezpiecze na wypadek bezrobocia. Indywidualn odpowiedzi na ryzyka zwizane z rynkiem pracy s polisy na zatrudnienie. Dodatkowe ubezpieczenia od utraty pracy s jednym z moliwych narzdzi systemu zabezpieczenia spoecznego. Fundusze takie mog by prowadzone przez zwizki zawodowe, organizacje cechowe lub inne formy spdzielczoci pracowniczej.
III. GODZENIE yCIA RODZINNEGO Z ZAWOdOWyM

Zmienia si model rodziny, jak i oczekiwania wobec kobiet i mczyzn. Konieczno udziau kobiet w rynku pracy, jak i ich aspiracje zawodowe musz jednak znajdowa wsparcie w rozwizaniach instytucjonalnych proponowanych przez pastwo. Aktywno zawodowa kobiet cile powizana jest z ich decyzjami prokreacyjnymi. Niepewno na rynku pracy oraz przymus konkurencyjnoci, mobilnoci oraz dostosowania do elastycznych warunkw nie motywuje Polakw i Polek do rodzicielstwa. Alternatywa nie przybiera zachcajcej postaci: albo podwjne obcienie, albo bierno zawodowa. Mimo deklarowanej aprobaty, model partnerski najtrudniej wcieli w ycie wrd par aktywnych zawodowo najczciej realizowany jest model mieszany rodziny, charakteryzujcy si tzw. podwjnym obcieniem kobiet28. Z drugiej strony, bierno zawodowa skorelowana jest z pci oraz poziomem wyksztacenia. Kobiety znacznie czciej ni mczyni rezygnuj z pracy zarobkowej ze wzgldu na obowizki rodzinne. Daje
28
CBOS Potrzeby prokreacyjne oraz preferowany i realizowany model rodziny, Warszawa, marzec 2006, s. 5, 9.
132
si zauway prawidowo, e hojna polityka rodzinna idzie w parze z wyszymi wskanikami dzietnoci. Jako polityki rodzinnej przekada si jednak nie tylko na liczb urodzonych dzieci, ale take poziom aktywnoci zawodowej kobiet29.
Umoliwienie bezkolizyjnego godzenia obowizkw zawodowych i rodzinnych jest jednym z kluczowych postulatw socjaldemokratycznej polityki rynku pracy, jak i polityki rodzinnej. Nie mona bowiem rozpatrywa ich rozcznie nieodpatna praca w obrbie gospodarstwa domowego, obowizki reprodukcyjne i opiekucze s tradycyjnie domen kobiet, zajmujc znaczc cz ich budetw czasu. Nadmierne zaangaowanie w tzw. sfer prywatn ogranicza moliwo wejcia na rynek pracy, co zwiksza ryzyko ubstwa, jak i jest przyczyn wykluczenia z systemu zabezpieczenia spoecznego, albowiem wiele wiadcze ma charakter ubezpieczeniowy i zaley od udziau w rynku. Mimo e prace wykonywane w obrbie gospodarstwa domowego mona wyceni w jednostkach pieninych, formalnie nie s one uwzgldnione jako produktywna praca (tj. skadowa PKB). Std wdroenie rozwiza z zakresu godzenia obowizkw zawodowych i rodzinnych jest tak wanym narzdziem wyrwnywania szans kobiet i mczyzn na rynku pracy. W ramach prorodzinnej polityki rynku pracy i zatrudnienia wyrni mona rnorodne instrumenty, odnoszce si do organizacji zatrudnienia, o finansowym lub usugowym charakterze.
Niepewno na rynku pracy oraz przymus konkurencyjnoci, mobilnoci oraz dostosowania do elastycznych warunkw nie motywuje Polakw i Polek do rodzicielstwa
29
Balcerzak-Paradowska B., Wspczesna polityka rodzinna wobec kryzysu dzietnoci, Biuro Analiz Sejmowych, nr 8 (78).
133
ORGANIZACJA PRACy:
destandardyzacja form zatrudnienia: regulowany czas pracy, praca z domu, praca na cz etatu, praca w systemie zmianowym. bezpieczestwo zatrudnienia: gwarancja powrotu po urlopach rodzicielskich lub wychowawczym, moliwo udziau w szkoleniach w czasie urlopu, bezpieczne formy zatrudnienia, rwna paca za rwn prac. przywileje dla rodzicw maych dzieci: unikanie pracy po godzinach, delegacji, pracy w porze nocnej, bezproblemowe urlopy w nagych wypadkach, dodatkowe wolne dni, przerwa na karmienie. uatwienia organizacyjne dla rodzicw: dostosowanie urlopw do roku szkolnego.
Wsparcie finansowe/materialne: organizowanie/dofinansowanie wypoczynku, dofinansowanie dodatkowych zaj edukacyjnych dla dzieci, zasiki z tytuu urodzenia dziecka oraz zasiki celowe wynikajce z kosztw utrzymania dziecka, ulgi podatkowe zwizane z wydatkami na dzieci. Usugi: atwo dostpna powszechna opieka nad dziemi (obki, przedszkola) bez wzgldu na zatrudnienie, formy opieki nad maymi dziemi organizowane przez pracodawcw (obki/przedszkola przyzakadowe lub wspfinansowanie zewntrznej opieki nad dziemi).
FLEXICURITy
Flexicurity pojcie powstae z poczenia dwch podstawowych dla kadej polityki spoecznej aspektw: flexibility (elastyczno) i security (bezpieczestwo funkcje opieku134
cze wobec osb o sabszej pozycji na rynku pracy). Nie ma uniwersalnego modelu implementacji flexicurity. W ujciu dynamicznym jest to strategia polityczna realizowana za porednictwem wiadomie podejmowanych licznych rodkw majcych na celu popraw sytuacji na rynku pracy. W ujciu statycznym mona je przedstawi jako stan rwnowagi punkt o okrelonych wartociach na osi elastycznoci oraz na osi bezpieczestwa. Jej komponenty to po stronie elastycznoci: zewntrzna elastyczno numeryczna (zdolno do wchodzenia oraz opuszczenia stosunku zatrudnienia), wewntrzna elastyczno numeryczna (forma wykonywania pracy w rozumieniu ilociowym i jakociowym), elastyczno funkcjonalna (ksztacenie przez cae ycie), elastyczno pacowa; po stronie bezpieczestwa: bezpieczestwo pracy (pozostawania w stosunku pracy u jednego pracodawcy), bezpieczestwo zatrudnienia (zatrudnienie niezalenie od zmiany pracodawcy), bezpieczestwo dochodu (nieprzerwane otrzymywanie wpyww finansowych) oraz gwarancja pogodzenia aktywnoci zawodowej z yciem rodzinnym work-life balance. Matryca elastyczno-bezpieczestwo jest narzdziem analitycznym, pozwalajcym okreli narodowe odmiany flexicurity: gwne cele, jak i poniesione w ich imieniu kompromisy. Za: Wilthagen, T., Tros, F., The concept of flexicurity: a new approach to regulating employment and labour markets, Tilburg University, Tilburg 2004; Andersen, S.K., Mailand, M., The Danish flexicurity model: the role of the collective bargaining system, Beskftigelsesminister, Kopenhaga, 2005.
135
Co to jest prekariat?
Prekariat aciskiego precarius: niestay, zmienny, chwilowy, ale te: z litoci, wyebrany) synonim zatrudnienia w warunkach niepewnych. Pod pojciem prekariatu kryj si takie cechy wskazujce na niestabilno zatrudnienia, jak: ograniczenie wymiaru i uprawnie do wiadcze socjalnych, niepewno zatrudnienia, niskie zarobki oraz ryzyko negatywnego wpywu tych warunkw na ochron zdrowia. S to gwnie konsekwencje statusu zatrudnienia, formy zatrudnienia oraz umiejscowienia w sieci relacji spoecznych ze wzgldu na posiadane cechy (pe, pochodzenie spoeczne, pochodzenie etniczne, rasa). Elastyczne formy zatrudnienia bez jednoczesnego zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczestwa socjalnego mog sta si przyczyn powstawania kategorii working poor (pracujcych ubogich). Za: Skra, M., Strategia flexicurity a pojawienie si kategorii prekariatu, [w:] O. Kowalczyk (red.), Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu Nauki spoeczne. Niepewno i bezpieczestwo w integrujcej si Europie, 2011.
Rwnomierna redystrybucja pracy ?

Jednym z elementw struktury wspczesnych budetw czasu stanowi praca zarobkowa. Jej dystrybucja jest jednak bardzo zrnicowana, zarwno w obrbie spoeczestw, jak i globalnie. Osoby bierne zawodowo s nieobecne na rynku pracy, bezrobotne nie mog pracy znale. S take tacy, ktrzy w pracy spdzaj wiksz cz doby. Wyrane nierwnoci zauwaalne s take w nierwnoci w podziale pracy midzy kobietami a mczyznami.
136
W publikacji New Economics Foundation 21 hours. Why a shorter working week can help us all to flourish in the 21st century postawiona zostaa teza, e moliwy jest bardziej sprawiedliwy podzia pracy dla wszystkich. Autorzy proponuj stopniowe skrcenie tygodnia roboczego do 21 godzin dla wszystkich, co umoliwioby wejcie na rynek pracy wikszej liczby osb, wzrost proporcji czasu wolnego, czasu dla rodziny, oraz zniwelowanie nierwnoci. Ryzykiem skrcenia czasu pracy jest wprawdzie spadek pac, ale autorzy wskazuj na moliwo zagodzenia tego faktu zwikszeniem liczby osb pracujcych w rodzinie lub wprowadzeniem pacy minimalnej. Wedug danych OECD, najkrcej pracuje si w Europie zachodniej: w Holandii, Niemczech, Norwegii, Francji, najduej w Grecji, na Wgrzech, w Polsce, Estonii. Niestety, nie idzie to w parze z produktywnoci: na dole rankingu znalaza si Polska, Wgry, Turcja i Estonia. Polacy i Polki pracowali rednio 2015 godzin rocznie, co oznacza 3 miejsce na wiecie za Kore Poudniow i Rosj. Ilo pracy jednak niekoniecznie przekada si na jej jako i wydajno siy roboczej.
atwy start na rynku pracy

Przyjta w Danii na lata 2007-12 National Globalisation Strategy zakada, e do roku 2015: 90% modych ludzi powinno mie wyksztacenie zawodowe lub oglne na poziomie rednim; 50% modych ludzi powinno mie wyksztacenie na poziomie wyszym. nastpi podjcie dziaa na rzecz dostosowania oferty edukacyjnej (w tym zawodowej) do nowych wyzwa rynku pracy (nowych zawodw, nowych technologii).
137
Narzdziami osignicia tych celw s: 1. Rozwinity system doradztwa zawodowego na kadym szczeblu edukacji: 5000 miejsc stay/praktyk w firmach prywatnych opaconych przez pastwo; opacanie subsydiowanych miejsc pracy w firmach dla modych osb pozostajcych na zasiku przez okres duszy ni 12 m-cy (2010). obowizkowe plany edukacyjne dla nastolatkw midzy 15. a 17. rokiem ycia, wypracowane wsplnie z rodzicami, szko i doradc zawodowym. pakiet dla nastolatkw midzy 18. a 19. rokiem ycia: wywiad indywidualny, intensywny kurs poszukiwania pracy, miejsce pracy do 1-mca od wejcia do systemu wsparcia bezrobotnych; pakiet dla osb midzy 19. a 30. rokiem ycia: subsydiowane zatrudnienie, skierowanie do organizacji wiadczcej szkolenia i praktyki zawodowe po 6 tyg. wejcia do systemu wsparcia bezrobotnych. 2. Integracja centrw doradztwa modzieowego z Publicznymi Subami Zatrudnienia oraz gromadzenie danych o indywidualnych karierach. 3. Moliwo uczestnictwa w programach edukacyjnych dla modych bezrobotnych na stacjonarnych normalnych warunkach (18-30 lat).
Rehabilitacja zawodowa osb niepenosprawnych w Szwecji

Kwestia podnoszenia stopy aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych w Szwecji odgrywa bardzo wan rol. W 1976 r. rzd ogosi swoj polityk w tym wzgldzie za najwaniejsz uznajc pen integracj osb niepeno138
sprawnych w yciu spoecznym i zawodowym oraz rwno wszystkich obywateli. Naley przy tym podkreli, e nie ma odrbnego aktu prawnego promujcego prac osb niepenosprawnych. Kwestia ta jest wczona do oglnej polityki zatrudnieniowej pastwa. Obywateli nie dzieli si na sprawnych i niepenosprawnych, lecz dy si do penego zatrudnienia wszystkich, gwnie poprzez tworzenie zacht dla pracodawcw i pracownikw. Dlatego Szwecja jest jednym z nielicznych krajw, gdzie nie wprowadzono systemu kwotowego dotyczcego obowizkowego wskanika zatrudnionych z orzeczeniem o niepenosprawnoci. Odpowiedzialno za polityk wobec niepenosprawnych oraz ich rehabilitacj w najwikszej mierze ponosz gminy. Decentralizacja suy przekwalifikowaniu i ponownemu zatrudnieniu, poniewa orodki rehabilitacji wsppracuj z innymi instytucjami, dostosowujc swoje dziaania do potrzeb lokalnego rynku pracy. Na szczegln uwag zasuguje system zatrudnienia chronionego przedsibiorstwo pastwowe Samhall AB. W Samhall praca dostosowywana jest do moliwoci pracownikw. Wprowadza si dodatkowe szkolenia, dostosowuje tempo pracy, dzieli zadania midzy kilka osb itp. Celem Samhall jest stwarzanie osobom niepenosprawnym miejsc pracy moliwie jak najbliej miejsca zamieszkania, a take perspektyw uzyskania kwalifikacji zawodowych, pozwalajcych na przejcie do pracy w zwykych zakadach. Zakady zrzeszone w Samhall, poza normaln dziaalnoci gospodarcz, wiadcz swoim pracownikom liczne usugi rehabilitacyjne. Obecnie w Samhall zatrudnionych jest 22 000 osb w 250 miejscowociach na terenie caej Szwecji. Przedsibiorstwo jest podwykonawc takich szwedzkich firm produkcyjnych jak Volvo, Scania, Ericsson czy Ikea. Firma otwiera si take na eksport oraz posiada
139
przedstawicielstwa handlowe w takich krajach jak USA, Japonia, Niemcy, Francja, Holandia i Hiszpania. Szacunkowy roczny obrt firmy wynosi 7 miliardw SEK. Samhall jest dofinansowywane przez pastwo. Okoo 50% dochodw firmy pochodzi ze sprzeday, a drugie tyle z dotacji pastwowych. W 2011 r. 7,6% pracownikw zatrudnionych w Samhall przeszo na otwarty rynek pracy. Wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych jest w Szwecji, w porwnaniu z innymi pastwami Unii Europejskiej, do wysoki: 2/3 osb niepenosprawnych jest aktywne zawodowo.
Gardawski J., Dialog spoeczny w Polsce. Teoria, historia, praktyka, Warszawa 2009. Mcina J., Dialog spoeczny a polityka spoeczna, [w:] G. Filrit-Fesnak, M. Szylko -Skoczny (red.), Polityka Spoeczna. Podrcznik akademicki, Wydawnictwo na ukowe PWN, 2009. Pismo Dialogu Spoecznego Dialog. http://www.cpsdialog.pl/index.php/dziaalno/kwartalinikdialog Kabaj M., Strategie i programy przeciwdziaania bezrobociu. Studium porwnaw cze., Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1997. Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2000. Liwiski J., Sztanderska U., Raport kocowy. Analiza sytuacji na wybranych po wiatowych rynkach pracy oraz stworzenie metodologii badania lokalnego rynku pracy w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa 2006. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002.
POLITYKA MIESZKANIOWA
KWESTIA MIESZKANIOWA A POLITyKA SPOECZNA
Mieszkanie jest dobrem spoecznie podanym obok edukacji, ochrony zdrowia, bezpieczestwa. Za tak klasyfikacj przemawia fakt, e korzy z konsumpcji tego rodzaju zasobw jest nie tylko korzyci indywidualn, ale i zbiorow. W konsekwencji, dostp do zasobw mieszkaniowych nie powinien by zaleny od poziomu dochodw ludnoci. Uzasadnia to interwencjonizm pastwowy w trosce o podany poziom ich konsumpcji, jako e mieszkanie jest dobrem specyficznym, o wysokiej wartoci rynkowej std ulokowanym pomidzy kategori dbr prywatnych a wiadcze socjalnych30. Kwestia mieszkaniowa jest jednym z najpowaniejszych obszarw realizacji polityki pastwa. Warunki mieszkaniowe determinuj bowiem egzystencj jednostki, a samo mieszkanie spenia liczne funkcje: spoeczn, ekonomiczn, socjalizacyjn, poczucia bezpieczestwa. Miejsce zamieszkania pozostaje te w cisej relacji z dostpnoci zasobw socjalnych (dbr i usug)
30
Manoochehri J., Social policy and housing: reflections of social values, Development Planning Unit, University of London, 2009, s. 94.
141
poprzez blisko infrastruktury spoecznej, szansami edukacyjnymi, kondycj zdrowotn jednostki.
WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI MIESZKANIOWEJ

Centralnym projektem polityki socjaldemokratycznej jest stworzenie sprawiedliwego spoeczestwa, wyposaonego w instrumenty umoliwiajce zaspokojenie potrzeb wszystkich obywateli, bez wzgldu na ich cechy. Pastwo w tej wizji stoi na stray realizacji tej idei, korygujc mechanizm rynkowy, jak i agodzc skutki jego niedoskonaoci. Jest zatem take gwarantem redystrybucji dbr, dcym do zapewnienia jak najwyszych standardw ycia wszystkim obywatelom/obywatelkom. Wartoci te s wice take w odniesieniu do polityki mieszkaniowej, realizowanej przez welfare state. Uniwersalizmowi potrzeb ludzkich zwizanych z koniecznoci posiadania miejsca zamieszkania odpowiada egalitarystyczna postawa pastwa w zakresie tworzenia warunkw do jej zaspokajania. Kluczowym jest pojcie sprawiedliwoci zakadajcej podzia zasobw kademu wedug potrzeb tak, by minimum warunkw socjalnych niezbdnych do penego osobniczego rozwoju niezalenych jednostek mogo by zapewnione. W tych deniach, obok wspomnianych uniwersalizmu i egalitaryzmu, wan wartoci jest take wyrwnywanie szans obywateli i obywatelek wywodzcych si z rnych rodowisk spoecznych, by umoliwi im dostp do uytkowania dobrej jakoci lokali mieszkaniowych i uniezaleni go od koniecznoci posiadanie zasobw finansowych niezbdnych do ich kupna. Dziki temu moliwe jest take osignicie spoecznej integracji poprzez przeciwdziaanie stygmatyzacji i wykluczeniu. W tym kontekcie, w odniesieniu do fundamentw aksjonormatywnych socjaldemokratycznej polityki mieszkaniowej, na szczegln uwag zasuguje prawo do zamieszkania, niezalene od prawa wasnoci lokalu mieszkalnego, statusu majtkowego oraz spoecznego. Prawo do zamieszkania powinno
142
POLITyKA MIESZKANIOWA
by prawem w szczeglny sposb honorowanym, albowiem jego realizacja poprzez ingerencj pastwa w sytuacjach wymagajcych pomocy w uzyskaniu i utrzymaniu mieszkania o wystarczajcym standardzie jest warunkiem koniecznym dla zapewnienia wszystkim obywatelom i obywatelkom niezbdnego minimum i godnych warunkw, a co za tym idzie podnoszenia standardw ycia.
CELE SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI MIESZKANIOWEJ

W odniesieniu do prowadzonej przez pastwo polityki mieszkaniowej wyrni mona 2 rodzaje celw31. Pierwsze z nich cele popytowe odnosz si do zwikszania moliwoci nabywczych spoeczestwa lub tworzenia warunkw umoliwiajcych wejcie w stan uytkowania (zamieszkiwania) indywidualnego lokalu mieszkalnego. Cele te znajdowa powinny wyraz w ograniczeniu roli rynku w kreowaniu popytu i poday na lokale mieszkalne. Dekomodyfikacji, czyli odrynkowieniu zasobw mieszkaniowych, towarzyszy powinno tworzenie warunkw do nabywania lub najmu mieszkania dla wszystkich obywateli, w szczeglnoci osb w mniej korzystnej sytuacji ekonomicznej: gospodarstw niskodochodowych, osb starszych, niepenosprawnych, rodzin imigranckich. Druga grupa celw dotyczy natomiast kwestii zwizanych z poda lokali mieszkalnych zapewnienia wystarczajcego ich zasobu, odpowiedniej dynamiki przyrostu ich liczby, jak i podnoszenia standardw lokali mieszkaniowych, zgodnie z postpem technicznym i moliwociami zwizanymi z eksploatacj i funkcjami uytkowymi mieszka. Po stronie celw podaowych wskaza mona dlatego denie do zwikszania dostpnoci jak najwyszej jakoci lokali mieszkalnych i poprawy standardw ycia poprzez zapewnienie
31
Za: Lis P., Cele i instrumenty spoecznej polityki mieszkaniowej, [w:] Space society economy: Wspczesne przemiany rodowiska mieszkaniowego wybrane problemy Nr 10/2011.
143
odpowiednich warunkw dla szczeglnych kategorii spoecznych: osb modych, rodzin/rodzicw z maymi dziemi, osb niepenosprawnych oraz starszych. Z drugiej strony, jest to take utrzymanie jakoci zasobw mieszkaniowych renowacji i odpowiedniego nadzoru technicznego. Warto pamita, e polityka mieszkaniowa moe by skutecznym narzdziem spoecznej integracji, asymilacji i agodzenia rnic kulturowych, wobec czego wana jest take dbao o wspln przestrze dzielnic mieszkalnych: zapobieganie koncentracji przestrzennej homogenicznych grup mieszkacw (np. spoecznoci imigranckiej, gospodarstw niskodochodowych, osb starszych) i ich gettoizacji odcicia od wiata zewntrznego, stygmatyzacji i wykluczenia, jak i niedopuszczania do polaryzacji przestrzeni miejskich poprzez wewntrzn segregacj spoecznoci lokalnej w odniesieniu do kryterium zamonoci. Podejmujc szerzej wtek zwizany z jakoci budownictwa mieszkaniowego, warto take zwrci uwag na konieczno kompleksowego planowania przestrzennego okolicy, zakadajcego dostpno instytucji wiadczcych podstawowe usugi spoeczne (placwki opiekucze dla dzieci oraz osb zalenych, orodki opieki medycznej), infrastruktury drogowej, sieci transportu publicznego, infrastruktury informacyjnej, obszarw zielonych, obiektw rekreacyjnych, urzdze uatwiajcych poruszanie si osobom z niepenosprawnociami. Bez odpowiedniego zagospodarowania przestrze ulega dewaluacji, a jej niska atrakcyjno moe negatywnie wpywa na prby spoecznej reintegracji lub dziaania podejmowane na rzecz wyrwnywania szans. Podstawowymi pytaniami zwizanymi z realizacj gwnego celu polityki mieszkaniowej podnoszenia dostpnoci mieszka, s pytania o kierunek dziaa w redystrybucji zasobw: wasno czy rotacja mieszka czynszowych (wynajem); okrelenie dopuszczalnego stopnia komodytyzacji; wsparcie uniwersalne czy selektywne: dla grup docelowych (uzalenione od rozmaitych kryteriw: dochodowych, trudnej sytuacji yciowej, wielkoci gospodarstwa domowego).
144
INSTRUMENTy SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI MIESZKANIOWEJ

Polityka mieszkaniowa pastwa realizowana jest na wielu paszczyznach i charakteryzuje si rnym zasigiem. Powszechnie uznawanym zadaniem pastwa jest z jednej strony zapewnienie warunkw dla rozwoju budownictwa mieszkaniowego, z drugiej utrzymanie i modernizacja istniejcych zasobw. W reimie socjaldemokratycznym pastwo powinno nie wystpowa tylko w roli inwestora i dostawcy zasobw mieszkaniowych dla grup spoecznych najbardziej ich potrzebujcych, ale take w roli regulatora i kontrolera procesw na rynku deweloperskim oraz nieruchomoci w ogle, tym samym wspierajc og obywateli w deniu do zabezpieczenia realizacji ich potrzeb mieszkaniowych. Innymi sowy, rola pastwa nie powinna ogranicza si jedynie do realizacji polityki socjalnej, odnoszcej si jedynie do przeciwdziaania ubstwu oraz doranego zaspokajania potrzeb grup wykluczonych. Pastwo socjaldemokratyczne, obok rozwoju sektora budowlanego i stymulowania zagregowanej poday mieszka odpowiedniej dla struktury gospodarstw domowych, powinno podejmowa dziaania na rzecz wypracowania dugofalowej strategii rozwoju budownictwa mieszkaniowego dla wszystkich obywateli, oferujc z jednej strony moliwoci wsparcia w zakresie pozyskania lokalu mieszkalnego do uytkowania poprzez zakup lub najem, z drugiej wspierajc jego utrzymanie oraz niwelujc koszty eksploatacji. Podobnie jak cele, instrumentarium socjaldemokratycznej polityki mieszkaniowej odnosi si do dwch mechanizmw: podaowego i popytowego. Narzdzia, jakimi moe posugiwa si pastwo w jej realizacji mog mie charakter poredni: ekonomiczny (np. fiskalny, finansowy) lub prawny (ustawodawstwo dotyczce mieszka socjalnych, spdzielni, chronice lokatorw) lub bezporedni, w postaci inwestycji. Pastwo oddziaywa moe take penic podwjn rol: dostawcy zasobw mieszkaniowych dla osb w szczeglnej sytuacji yciowej (mieszka socjalnych) lub regula145
tora mechanizmw na oglnym rynku mieszka. W zalenoci od preferencji, pastwo moe take w rnym stopniu odnosi si do komercjalizacji i komodytyzacji sektora mieszkaniowego, zarwno w zakresie kreowania zdolnoci popytowych ludnoci, jak i struktury wasnoci samych zasobw. W odniesieniu do stymulacji poday, narzdzia polityki mieszkaniowej rni si stopniem zaporedniczenia w rynku. Do decyzji pastwa pozostaje, czy wspiera rozwizania komercyjne czy publiczne lub oparte na sektorze non-profit. Naley take pamita, e zgodnie z zasad subsydiarnoci, podmiotami odpowiedzialnymi za realizacj polityki mieszkaniowej s take wadze lokalne.
NARZDZIA PODAOWE
Jednym z celw polityki mieszkaniowej jest stymulowanie, majce z jednej strony na celu wzrost produktywnoci brany budowlanej, znajdujcej wyraz w liczbie oddawanych do uytku mieszka, z drugiej redukcj kosztw ponoszonych w zwizku z podjt inwestycj budowlan. Bezporednim sposobem oddziaywania na poda mieszka jest uruchomienie programw budownictwa prospoecznego:
budownictwo
Spoeczne narzdzie wspierania polityki mieszkaniowej, mogce by realizowane przez spdzielnie lub towarzystwa non profit ze rodkw publicznych lub w partnerstwie publiczno-prywatnym. W odrnieniu od budownictwa komercyjnego, budownictwo spoeczne nie ma na celu wypracowania zysku, a czciowe uniezalenienie dostpnoci mieszka od mechanizmw rynkowych. Moe si to dokona poprzez podejmowanie inwestycji budowlanych, w ktrych gwnymi zaoeniami s ograniczony zysk z produkcji lub czciowe pokrycie kosztw finansowania z publicznych subsydiw. Take uksztatowanie cen zakupu lub czynszu najmu poniej poziomu rynkowego jest jedn z cech budownictwa spoecznego. Tego typu rozwizania prowadz do osi-
146
gnicia efektu w postaci zwikszenia zdolnoci niskobudetowych gospodarstw domowych do uzyskania wasnego mieszkania, czy to w drodze wynajmu, czy zakupu lub podziau wasnoci. Wadzom (publicznym lub samorzdowym) podejmujcym tego typu inwestycje pozostaj decyzje o sposobie ustalenia prawa do uytkowania tego typu lokali: okrelenia kryteriw uprawniajcych (np. dochody, niepenosprawno, sytuacja rodzinna, brak kryteriw) oraz o jego wasnociowym lub czynszowym charakterze. Budownictwa spoecznego nie naley myli z budownictwem socjalnym lub zasobem komunalnym.
budownictwo
komunalne inwestycje publiczne mog by odpowiedzi na zgaszane potrzeby mieszkaniowe spoecznoci lokalnej. Samorzd moe podj decyzj o jego charakterze wasnociowym lub lokatorskim. Budynki komunalne stanowi przede wszystkim zasoby mieszka czynszowych, co umoliwia osobom, ktrych nie sta na zakup wasnego mieszkania, pozyskanie penowartociowego lokalu mieszkalnego. Wynajem mieszka komunalnych jest rwnie korzystny ze wzgldu na przewidywalno wynajmujcego (gmin) oraz dodatkowe warunki jasno okrelajce wysoko czynszw (lokalizacja, stan techniczny, wyposaenie). Warunkami jest dbao o stan techniczny i standardy tego typu mieszka, by pod wzgldem jakoci nie rniy si one od mieszka komercyjnych i tym samym z jednej strony cieszyy si zainteresowaniem, a z drugiej nie byy kojarzone z obnionymi standardami i niepenowartociowa ofert.
budownictwo Socjalne jest to szczeglny rodzaj pomocy socjalnej, jaki gmina moe wiadczy osobom najuboszym, nie bdcym w stanie utrzyma samodzielnie wasnego mieszkania. Budownictwo socjalne wchodzi w zasb mieszkaniowy gminy. W odniesieniu do lokali tego typu, polski ustawodawca zastrzeg moliwo obnienia ich standardw. Lokale socjalne powinny jednak zapewnia warunki niezbdne do tego, by zamieszkiwanie tego typu lokalu nie miao charakteru pitnujcego lub wykluczajcego, jak
147
rwnie by nie byo uciliwe dla osb je zamieszkujcych. Wie si to z regularn modernizacj i odpowiednim nadzorem technicznym, jak i tworzeniem infrastruktury niezbdnej do zaspokojenia codziennych potrzeb. Bardzo wane jest przeciwdziaanie przestrzennej segregacji osiedli socjalnych, ze wzgldu na ryzyko powstawania gett i enklaw biedy, co negatywnie wpywa na sytuacj yciow osb je zamieszkujcych.
Spdzielczo zgodnie z Deklaracj spdzielczej tosamoci

Midzynarodowego Zwizku Spdzielczego, spdzielczo jest autonomicznym zrzeszeniem osb czcych si dobrowolnie w celu zaspokojenia wsplnych gospodarczych, socjalnych i kulturalnych potrzeb i de poprzez wspposiadane, demokratycznie zarzdzane przedsibiorstwo. Celem spdzielni mieszkaniowej jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych poprzez dostarczanie czonkom samodzielnych lokali mieszkalnych lub domw jednorodzinnych, a take lokali o innym przeznaczeniu. Czonkostwo w spdzielni oznacza uczestnictwo w wydatkach zwizanych z eksploatacj i utrzymaniem budynku mieszkalnego, nieruchomoci stanowicych mienie spdzielni oraz innych statutowych zobowiza spdzielni32. Ide spdzielczoci mieszkaniowej by spoeczny solidaryzm, obywatelski charakter oraz dobrowolno, przeciwstawiajce si dominujcemu w ustroju kapitalistycznym prymatowi interesu indywidualnego. Osoby o niskich i rednich dochodach pojedynczo nie s w stanie zaspokoi swoich potrzeb, umoliwiaj to natomiast spdzielnie, zarwno lokatorskie, jak i wasnociowe33. Niestety, pierwotna idea spdzielczoci zamiera za spraw tendencji do prywatyzacji lokali spdzielczych wydzielenie czci mieszkaniowej z prawa spdzielczego.
32 33
Por. Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spdzielniach mieszkaniowych. Gotfalski Z., Spdzielnia - pojcie sponiewierane, [w:] Miesicznik Domy Spdzielcze 7/2010; yciski J., Spdzielczo mieszkaniowa w Europie Zachodniej, relikt minionych czasw czy wany instrument polityki mieszkaniowej?, Miesicznik Domy Spdzielcze 02/2008.
148
Powysze inwestycje wymagaj rodkw stymulujcych ich wykonalno poprzez zmniejszenie kosztw lub wsparcie ze rodkw publicznych. Wrd nich wyrni mona nastpujce instrumenty:
funduSze mieSzkaniowe wydzielenie przez pastwo rodkw budetowych suy realizacji zada wynikajcych z polityki mieszkaniowej oraz podjtej strategii rozwoju budownictwa. rodki tego typu wydatkowane mog by na udzielanie preferencyjnych kredytw podmiotom podejmujcym przedsiwzicia inwestycyjno-budowlane majce na celu dostarczenie atwo dostpnych lokali mieszkalnych (np. na wynajem), gminom realizujcym inwestycje na rzecz komunalnej infrastruktury technicznej towarzyszcej budownictwu mieszkaniowemu.
obligacje
komunalne
(mieSzkaniowe) jednostki samorzdu te-
rytorialnego w celu pozyskania rodkw niezbdnych do realizacji zada wasnych zwizanych z inwestycjami mieszkaniowymi mog emitowa papiery wartociowe w postaci obligacji. Ten sposb pozyskiwania rodkw pieninych zwizany jest wprawdzie z powstaniem kontrolowanego zaduenia (maksimum 60% dochodw gminy) oraz z koniecznoci spaty obligatariuszy po okrelonym czasie wraz z odsetkami, jednak koszty tego rodzaju poyczki s mniejsze ni w przypadku kredytw komercyjnych (nisze oprocentowanie, nisze koszty obsugi przez bank pastwowy i korzystne zasady spaty). Wanym aspektem jest take charakter wierzycieli ograniczona liczba, zaangaowanie spoecznoci lokalnej w dziaania gminy34.
dotacje
kapitaowe budet pastwa moe oferowa wadzom
lokalnym lub towarzystwom czy spdzielniom mieszkaniowym bezporednie dofinansowanie inwestycji budownictwa mieszkaniowego spoecznego, spdzielczego lokatorskiego przeznaczonego na wynajem lub uytkowanie lokarskie (wieczyste) bdcego
34
Za: Obligacje komunalne w Polsce, Zeszyty BRE Bank - CASE, Nr 84/2006, s. 5-8.
149
alternatywn dla komercyjnego rynku nieruchomoci oraz mieszka chronionych.
gwaRancje publiczne pastwowe osoby prawne utworzone w drodze ustawy mog udziela porcze i gwarancji na przedsiwzicia inwestycyjne, w tym w szczeglnoci na rozwj lub utrzymanie infrastruktury lub tworzenie nowych miejsc pracy zwizanych z dan inwestycj w ramach pomocy regionalnej. Udzielenie takiego wsparcia towarzystwom lub spdzielniom mieszkaniowym ma na celu zredukowanie kosztw pozyskania kapitau zasilajcego spoeczne inwestycje mieszkaniowe oraz obnienie ewentualnego ryzyka kredytowego, ponoszonego przez instytucje finansowe. obnione ceny teRenw inweStycyjnych pod waRunkiem zobowizania do podjcia inweStycji o chaRakteRze Spoecznym zaso-
by gminne s dobrem wsplnym spoecznoci lokalnych, jednak w wyjtkowych przypadkach mona wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej s one zbywane po niszej cenie ze wzgldu na korzyci, jakie w przyszoci przynios realizowane na ich terenie inwestycje mieszkaniowe. Minimalizowanie kosztw nabycia terenw gminnych jest kontrowersyjne. Znajduje jednak uzasadnienie np. pod warunkiem zapewnienia przez inwestora zyskw w postaci produkcji atwo dostpnych pod wzgldem ekonomicznym mieszka spoecznych czynszowych, spdzielczych lokatorskich oraz mieszka chronionych.
podaowe naRzdzia fiSkalne obnianie kosztw niektrych inwestycji mieszkaniowych (spoecznych, spdzielczych lokatorskich, mieszka chronionych, innych form atwo dostpnych mieszka) moe take odbywa si poprzez przywileje podatkowe. Mog mie one charakter poredniej zachty do inwestycji budowlanych tego rodzaju przez podmioty niepubliczne. Ulgi dotyczy mog podatku dochodowego, podatku od towarw i usug, preferencyjnych stawek amortyzacji, zwolnienia w podatkach od nieruchomoci, ulgi
150
w podatku od czynnoci cywilno-prawnych, wyczenia z podatku od zyskw kapitaowych35.
NARZDZIA POPyTOWE 36
Wspieranie zdolnoci popytowych ludnoci moe odbywa si za porednictwem dziaa na rzecz subsydiowania utrzymania ju zajmowanych mieszka lub wspierania pozyskiwania praw do uytkowania lokalu mieszkalnego. W zalenoci od celw polityki mieszkaniowej prawo do uytkowania mona naby drog kupna na wasno lub dugoterminowego, stabilnego najmu. Wrd tego rodzaju instrumentw wskaza mona nastpujce rozwizania:
Regulacja kRedytw komeRcyjnych wikszo mieszka wasnociowych jest w Polsce nabywana dziki zaciganiu indywidualnych kredytw mieszkaniowych. W dobie kryzysu gospodarczego, komercyjne kredyty stay si o wiele trudniej dostpne, wzrosy take zwizane z nimi koszty, gdy instytucje finansowe chroni si przed ryzykiem strat. Kredyty s podatne na zmiany wynikajce z niestabilnoci i zmiennoci mechanizmw rynkowych, co nie sprzyja bezpieczestwu socjalnemu. Koszty komercyjnego kredytu mieszkaniowego mog dochodzi nawet do 50% caoci kwoty. Skadaj si na nie bowiem: oprocentowanie (zalene od stawek WIBOR/LIBOR), mara banku, prowizja banku, wymagane przez bank ubezpieczenia (np. niskiego wkadu wasnego, pomostowe), dodatkowe koszty zwizane z ewentualnym przewalutowaniem kredytu czy przedterminow jego spat lub inne zwizane z obsug kredytu i badaniem wiarygodnoci kredytobiorcy. Czsto wyma35
Lis P., Cele i instrumenty spoecznej polityki mieszkaniowej [w:] Space society economy: Wspczesne Przemiany rodowiska mieszkaniowego wybrane problemy Nr 10/2011, s. 18. Na podstawie: Lis P., Cele i instrumenty spoecznej polityki mieszkaniowej, [w:] Space society economy: Wspczesne Przemiany rodowiska mieszkaniowego wybrane problemy Nr 10/2011, s.18-21; Socha M., Mieszkalnictwo zmia ny, ale w ktr stron?, [w:] Nieruchomoci, 7/1999.
36
151
gany jest take wkad wasny na zakup nieruchomoci, jak i due znaczenie ma ocena zdolnoci kredytowej, uzalenionej przede wszystkim od wysokoci zarobkw oraz stabilnoci zatrudnienia, co ma wykluczajcy potencja wobec osb modych oraz gospodarstw domowych znajdujcych si w mniej korzystnej sytuacji ekonomicznej. Kredyty s narzdziem o charakterze rynkowym, popularnym w szczeglnoci wrd osb chccych wej w posiadanie mieszkania na wasno. Znajduj zastosowanie przede wszystkim na komercyjnym rynku nieruchomoci, zwizanym z prywatnymi zasobami mieszkaniowymi. Poleganie na ich dostpnoci determinuje zaleno dostpnoci mieszka od zamonoci i z punktu widzenia socjaldemokratycznej polityki mieszkaniowej jest rozwizaniem ambiwalentnym.
SubSydia Rzdowe w Spacie kRedytw komeRcyjnych wspierajc

moliwoci wejcia w posiadanie wasnociowego lokalu mieszkalnego, pastwo zaoferowa moe dopaty do oprocentowania indywidualnych kredytw mieszkaniowych. Rozwizania tego rodzaju nie s uniwersalne, bowiem wsparcie takie kierowane jest do okrelonych kategorii spoecznych np. modych rodzin, osb samodzielnie wychowujcych dzieci, osb samotnych. Warunki, jakim podlegaj preferencyjne kredyty, dotycz wyznaczenia maksymalnego limitu ceny lub kosztu lokalu w odniesieniu do rynku pierwotnego oraz wtrnego, geograficznego zrnicowania rynkw nieruchomoci, braku posiadania innych nieruchomoci, okrelonego poziomu zdolnoci kredytowej. Ograniczenia maj na celu zapobieganie naduyciom tego typu rozwiza przez osoby nieuprawnione37.
kaSy mieSzkaniowe/kSieczki mieSzkaniowe rachunki oszczdnociowo-kredytowe s zwizane z udzielaniem kredytw kontraktowych, przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych. Kasy i ksieczki s narzdziami wspierania oszczdnoci indywidu-
37
Por. Ustawa z dnia 8 wrzenia 2006 r. o finansowym wsparciu rodzin w nabywaniu wasnego mieszkania.
152
alnej na cele mieszkaniowe. rodki zebrane w tzw. kasie mieszkaniowej po zakoczeniu umowy mog by wydane wycznie na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, z czego wynika take uprawnienie do odliczenia od podatku wydatkw poniesionych na systematyczne oszczdzanie. Tego typu narzdzia maj gwnie charakter prorynkowy wspieraj przede wszystkim rozwj mieszkalnictwa wasnociowego oraz s zakorzenione w sektorze komercyjnych usug finansowych. Ewentualnym udziaem pastwa moe by dofinansowanie czci odsetek od zgromadzonych wkadw w kasach.
popytowe naRzdzia fiSkalne zdolnoci nabywcze mog by stymulowane take za porednictwem ulg podatkowych, zwizanych z wydatkami na cele mieszkaniowe: ulg mieszkaniowych, budowlanych lub analogicznych obniek stawek opodatkowania.
dodatek mieSzkaniowy narzdziem bezporedniego wsparcia dla

osb majcych trudnoci z pokryciem caoci kosztw utrzymania oraz opat za zajmowany lokal mog by celowe transfery socjalne. Od decyzji ustawodawcy zaley dostpno tego wiadczenia. Pierwsze pytanie dotyczy zakresu jego beneficjentw: czy powinno by uniwersalne czy te adresowane tylko do osb/gospodarstw domowych speniajcych specjalne kryterium: dochodowe lub dotyczce szczeglnej sytuacji yciowej (np. wiek, niepenosprawno, wielodzietno, samodzielne wychowywanie dziecka, usamodzielnianie si). Po drugie, take tytu prawny do lokalu okrela grono adresatw tego typu transferu. Uniwersalno w tym kontekcie oznaczaaby brak rnicowania wacicieli, najemcw, czonkw spdzielni lokatorskich, czonkw towarzystw budownictwa spoecznego czy mieszkacw mieszka socjalnych lub chronionych. Do decyzji pozostaje take ustalenie, czy wielko lokalu (powierzchnia uytkowa) moe by czynnikiem warunkujcym przysugiwanie dodatku lub jego wysoko jako determinanta wysokoci czynszu. Natomiast przy ustalaniu wysokoci dodatku brane powinny by pod uwag koszty utrzymania, zwizane z uytkowaniem lokalu, jak i mediami. W tym kontekcie szczeglnie wane
153
s instalacje, ktre w bezporedni sposb wpywaj na koszty jego eksploatacji, w szczeglnoci ogrzewanie38.
polityka czynSzowa czynsz jest wiadczeniem zwizanym jedynie z najmem lub dzieraw uytkowaniem lokalu, do ktrego nie posiada si praw wasnoci, w przeciwiestwie do opat eksploatacyjnych, jakie wynikaj z czonkostwa w spdzielni mieszkaniowej. Regulacja kosztw zwizanych z nabyciem uprawnienia do uytkowania mieszkania polega na ustaleniu poziomu mary za wynajem mieszkania ograniczonej do poziomu zwrotu kosztw. Dodatkowo, w mieszkaniach socjalnych, chronionych, ale te komunalnych zajmowanych przez gospodarstwa domowe o szczeglnych potrzebach (wielodzietnych, samodzielnych rodzicw, osb starszych, niepenosprawnych) wysoko czynszw moe by uzaleniona od poziomu dochodw w gospodarstwie domowym, liczby osb je zamieszkujcych, sezonowych wzrostw kosztw utrzymania zwizanych np. z ogrzewaniem. Polityka czynszowa moe by drugim, obok dodatkw mieszkaniowych, bezporednim narzdziem wspierania dostpnoci mieszka. podzia waSnoci szczeglnym sposobem obniania kosztw nabycia praw do lokalu mieszkalnego jest podzia jego wasnoci poprzez rozbicie kosztw: wkad wasny oraz eksploatacj na zasadzie najmu. Narzdzie to zakada, e cz zapaty za mieszkanie przekazana zostanie wczeniej spdzielni, towarzystwu budowlanemu lub developerowi, druga cz natomiast zawarta jest w czynszu, systematycznie spacajcym kredyt. Skutkuje to wspomnianym podziaem wasnoci lokalu pomidzy gospodarstwo domowe i instytucj realizujca inwestycj. Tym samym koszty bezporednie zwizane z prawem do uytkowania mieszkania s znacznie nisze, pozostaa cz nalenoci rozoona jest na wieloletnie raty, znacznie mniejsze ni w przypadku kredytw komercyjnych.
38
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. nr 71, poz. 734 z pn. zm.).
154
eneRgooSzczdne budownictwo mieSzkaniowe rozwizaniem zwizanym z poredni redukcj kosztw utrzymania jest inwestycja w technologie energooszczdne. Celem budownictwa mieszkaniowego tego typu jest przede wszystkim minimalizowanie strat energii cieplnej poprzez np. wykorzystywanie odnawialnych rde energii (paneli sonecznych, rekuperacji, systemw pasywnych), monta systemw ocieplania. Budownictwo energooszczdne zwizane jest z szeregiem decyzji planistycznych, konstrukcyjnych oraz dotyczcych wyboru materiaw. Uycie technologii jest take drosze, jednak w duszej perspektywie czasowej inwestycja ta zwraca si w postaci oszczdnoci na kosztach utrzymania nieruchomoci. Wany jest take ekologiczny wymiar tego typu przedsiwzi.
Dania mieszkanie spoeczne dla kadego

W krajach Wsplnoty Europejskiej wystpuj rozbienoci co do rozumienia pojcia mieszkalnictwa spoecznego. W wikszoci krajw mieszkania spoeczne przeznaczone s dla wybranych grup spoecznych, zgodnie z kryterium dochodowym lub trudn sytuacj yciow. Odmienne wartoci le u podstaw uniwersalnej polityki mieszkaniowej, realizowanej np. w Skandynawii. W Danii przydzielenie mieszkania socjalnego zaley od decyzji spdzielni mieszkaniowej na podstawie listy oczekujcych oraz wielkoci gospodarstwa domowego. Nie ma ograniczenia w postaci kryterium dochodowego co do tego, kto moe wnioskowa o mieszkanie sektor mieszkalnictwa spoecznego jest otwarty dla wszystkich. Gminy maj prawo wyboru lokatorw w wymiarze co najmniej 25% dostpnych lokali. Jedn ze strategii realizowanych przy zasiedlaniu jest denie do zrnicowania dochodowego i spoecznego mieszkacw osiedli. Priorytetem wielu wadz lokalnych jest take lokowanie w tego typu osiedlach osb pracujcych w okolicy celem poprawy ich skadu spoecznego. Ma to te drugi wymiar ograniczenie koniecznoci dojazdw do pracy.
155
Gminy s take odpowiedzialne za zaspokojenie potrzeb lokatorw o szczeglnych wymaganiach infrastrukturalnych (np. osoby starsze, niepenosprawne). rdo: Sasha Tsenkova, Hedvig Vestergaard, Social Housing Provision in Copenhagen, University of Calgary, Faculty of Environmental Design, 2500 University Drive NW, Calgary/ Department for Town, Housing and Property, Danish Building Research Institute, Aalborg University, Denmark.
Mieszkanie wasnociowe czy wynajem?

W modelu unitarnym, reprezentowanym przez kraje takie jak: Niemcy, Holandia, Austria, Francja, Szwecja, Dania udzia mieszka czynszowych w zasobach mieszkaniowych ogem jest wysoki i wynosi nawet poow zasobw (40%-50%). Na przeciwlegym biegunie znajduj si Wielka Brytania, Irlandia, Wochy, Hiszpania, Grecja czy Portugalia, gdzie mieszka na wynajem w oglnym zasobie jest mniej ni 20%. Powysze zestawienie wskazuje na istnienie wyranej polaryzacji w strukturze wasnoci zasobw mieszkaniowych, korespondujcej z realizowanymi modelami polityki spoecznej. Prymat wasnoci prywatnej charakterystyczny jest dla reimw liberalnego oraz rdziemnomorskiego (konserwatywnego) sabego pastwa, znacznej roli rynku i rodziny jako dostawcw usug spoecznych. Odwrotnie dla rozbudowanych i hojnych welfare state kontynentalnych korporatystycznych oraz socjaldemokratycznych, w ktrych dostpno lokali mieszkaniowych nie zaley od stopnia zamonoci, a od tytuu (obywatelstwa lub dodatkowych kryteriw). rdo: P. Lisa, Cele i instrumenty spoecznej polityki mieszkaniowej [w:] Space society economy: Wspczesne Przemiany rodowiska mieszkaniowego wybrane problemy Nr 10/2011, s.15.
156
Szklane domy
W latach 20. XX wieku z inicjatywy dziaaczy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz dziaaczy Zwizku Rewizyjnego Spdzielni Robotniczych powstaa na oliborzu Warszawska Spdzielnia Mieszkaniowa. Budowa poszczeglnych kolonii finansowana bya z poyczek udzielonych przez Bank Gospodarstwa Krajowego, Komitet Rozbudowy m.st. Warszawy, bank Banca Commerciale Italiana oraz przez Towarzystwo Osiedli Robotniczych. Inwestycje wspieray take zwizki zawodowe. Rozbudowie osiedli mieszkaniowych towarzyszy rozwj infrastruktury spoecznej i edukacyjnej. Powstay szkoa powszechna i gimnazjum, przedszkole, bursa dla modych robotnikw oraz samopomoc mieszkacw Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Lokatorw. WSM zbudowaa take centraln kotowni, pralni, ani, sal zebra mieszkacw, bibliotek i wietlic. Aby wywiza sie z celw statutowych zwizanych z kulturalnymi potrzebami mieszkacw, spdzielnia powoaa do ycia stowarzyszenie i kilka mniejszych spdzielni. Zaczto nawet mwi o Republice Spdzielczej. Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Lokatorw Warszawskiej Spdzielni Mieszkaniowej Szklane Domy zorganizowao liczne kluby zainteresowa, powstaa biblioteka z czytelni, dziaa chr i kilka orkiestr. Stowarzyszenie udzielao swoim czonkom pomocy materialnej, yrowao weksle i wspierao finansowo pobyt dzieci w przedszkolu lub szkole. Dziaao te Robotnicze Towarzystwo Przyjaci Dzieci, ktre prowadzio przedszkole, szko powszechn, gimnazjum, teatr Baj, kino Tcza, warsztaty szkolne i poradni Zdrowie Dziecka. WSM zainicjowaa take powstanie Spdzielni Spoywcw Gospoda Spdzielcza, Warszawskiej Spdzielni Ksigarskiej, Spdzielni Remontowo-Budowlanej, Pierwszej Pralni Spdzielczej oraz Teatru im. eromskiego.
157
Przez 14 lat dziaalnoci WSM staa si najwiksz spdzielni mieszkaniow w kraju. Na pocztku 1939 roku do spdzielni naleao 2050 czonkw. W projektowaniu, budowie i administracji zdobyto dowiadczenie, z ktrego korzystay pniej przez wiele lat spdzielnie z caego kraju.
Nawratek K., Miasto jako koncepcja polityczna, Korporacja Ha-art!, Krakw 2008. Lis P., Cele i instrumenty spoecznej polityki mieszkaniowej, [w:] Space socie ty economy: Wspczesne Przemiany rodowiska mieszkaniowego wybrane problemy Nr 10/2011. Olech P., Wykluczenie mieszkaniowe zarys gwnych problemw mieszkanio wych w Polsce oraz rekomendacje dla caociowej polityki spoecznej, Ekspertyza przygotowana w ramach projektu EAPN Polska razem na rzecz Europy Socjal nej, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomnoci, 2010. http://www.eapn.org.pl/expert/files/Wykluczenie%20mieszkaniowe%20 %E2%80%93%20zarys%20g%C5%82%C3%B3wnych%20problem%C3%B3w%20 mieszkaniowych%20w%20Polsce.pdf Souza L.A., Comparative Welfare States: Housing Policy in North America and Europe. Institutional Analysis and Welfare State Regimes, American Real Estate Society (ARES), TwentyFirst ARES Annual Meeting, Sante Fe, New Mexico, 2005. www.the-commercial-group.com/uploads/2a_Comparative%20Welfare%20 State%20Housing%20Policies.pdf
Strony internetowe:
www.domyspoldzielcze.pl www.feantsa.org
CZ TRZECIA
SOCJALDEMOKRACJA MUSI WZMACNIA ROL PASTWA

Z DR. HAB. RAFAEM CHWEDORUKIEM ROZMAWIA BARTOSZ MACHALICA
Bartosz Machalica: w jaki SpoSb SocjaldemokRacja
wykoRzyStywaa paStwo do Realizacji Swojego pRogRamu?
dR hab. Rafa chwedoRuk: Mona wyrni tutaj trzy najwaniej-
sze obszary oddziaywania socjaldemokracji na pastwo. Po pierwsze, socjaldemokracja zdemokratyzowaa wspczesne pastwo. Wspczesny model demokracji oparty na powszechnym i rwnym prawie wyborczym oraz rnych formach samoorganizacji obywatelskiej to w istocie dzieo socjaldemokracji z pocztku XX stulecia. Dziki temu pastwo mogo sta si instrumentem oddziaywania wczesnego ruchu robotniczego na cae ycie spoeczne. Socjaldemokracja sigaa po pastwo w dwch rnych kontekstach. Pierwszy z nich to spucizna Ferdynanda Lassallea faktycznego zaoyciela socjaldemokracji jako formacji partyjnej ktry wie161
rzy, e to pastwo moe by instrumentem budowy sprawiedliwego i demokratycznego spoeczestwa. Drugi to partie odwoujce si do marksizmu, rewolucyjne, ktre jednak faktycznie, poprzez tzw. program minimum, mwiy o codziennych reformach. Po drugie, socjaldemokracja uczynia take z pastwa istotny podmiot polityki gospodarczej. W rny sposb wzmacniaa rol pastwa w gospodarce: czasami poprzez nacjonalizacj caych sektorw gospodarki, czasami po prostu poprzez oddziaywanie na polityk gospodarcz, finansow, podatkow, np. zapobiegajc duym wahaniom cyklicznym dawnej gospodarki rynkowej. Po trzecie, socjaldemokracja uczynia z pastwa podstawowy podmiot polityki spoecznej, nie jedyny, ale na pewno najwaniejszy. Im bardziej socjaldemokratyczny by model polityki spoecznej, tym wiksz rol odgrywao w niej pastwo. Dzisiejsze problemy socjaldemokracji wynikaj wanie z rozpadu tego modelu, w ktrym to pastwo byo gwnym podmiotem odpowiedzialnym za rwnowag spoeczn. Caa lewica zdaje si sdzi, e powinna dy do ponadnarodowej czy wiatowej formy demokracji i obywatelstwa, tyle e nie za bardzo wie, jak to zrobi. Dopki nie znajdzie rwnowagi midzy dalszym stawianiem na pastwo narodowe jako podmiot polityki spoecznej i podstawowy podmiot, w obrbie ktrego funkcjonuje demokracja, a globalizacj, tak dugo bdzie krcia si w kko, a interesy partii z rnych pastw nie bd tutaj w peni koherentne.
jakie S podStawowe inStRumenty polityki Spoecznej,
ktRych autoRStwo mona pRzypiSa SocjaldemokRacji?
Trudno to do koca okreli. Tak naprawd socjaldemokratyczne te nie w stu procentach s modele spoeczne tworzone w pa162
stwach skandynawskich. Inne modele, chocia czsto stereotypowo wizane z socjaldemokracj, w istocie byy produktem politycznej prawicy bd centrum: konserwatystw, chadekw, liberaw. Z reguy powstaway one zreszt pod naciskiem socjaldemokracji, ktra je potem dziedziczya i prbowaa modyfikowa. Jeli szuka na oglniejszym poziomie tego, co jest specyficznie socjaldemokratyczne, to jest to oczywicie egalitaryzm. Stanowi on antytez modeli konserwatywnych czy liberalnych, ktre byy w swojej istocie modelami petryfikujcymi struktur spoeczn, prbujcymi utrzyma nierwnoci spoeczne, co najwyej nieco je agodzc. Bya to logika opierajca si na myleniu: lepiej da co warstwom niszym, ni dopuci, by stanowiy one klientel ruchw rewolucyjnych. Natomiast socjaldemokraci stawiali na jak najdalej idce ograniczenie dysproporcji majtkowych. Kolejn socjaldemokratyczn specyfik jest uniwersalizm stworzonych przez ni modeli. W miar sabnicia klasowego charakteru ruchu socjalistycznego, modele te przybieray form, jak nazywano to w Szwecji: Domu Ludu, w ktrym jest miejsce dla kadego. Jeli socjaldemokraci wprowadzili jakie wiadczenie np. becikowe to byo to wiadczenie dla wszystkich. Niewane, czy kto jest biedny, czy bogaty, wane, e jest czci wsplnoty, ktra ma by inkluzywna, a nie ekskluzywna. Przytoczmy przykad Wiednia, miasta rzdzonego przez kilkadziesit lat przez socjaldemokratw. Jak zauway trzewo jeden z kreatorw tamtejszej polityki spoecznej, wypata becikowego otwieraa socjalistycznym wadzom drzwi do buruazyjnych domw. W ten sposb mona byo pozyskiwa nierobotniczych wyborcw.
co SocjaldemokRaci pRzejli od innych nuRtw politycznych, czyli od Swoich popRzednikw u wadzy?

Od konserwatystw przejto pewien sposb mylenia o spoeczestwie w kategoriach organicznych, zaoenie, e kada grupa spoeczna jest wana z punktu widzenia funkcjonowania caoci
163
spoeczestwa. Wczesne socjaldemokratyczne reformy spoeczne byy adresowane do klasy robotniczej, do rodzin, byy te czsto ukierunkowane na dzieci i modzie. Z biegiem czasu, w coraz wikszym stopniu socjaldemokratyczne rozwizania staway si powszechne. Drug rzecz, ktr socjaldemokraci inkorporowali od chadekw, s modele partnerstwa spoecznego. Socjaldemokracja wyrastaa z tradycji walk klasowych. Wiele zwizkw zawodowych, czego klinicznym przypadkiem bya Francja, byo bardzo niechtnych wszelkim formom partnerstwa z pracodawcami i z pastwem. Natomiast chrzecijaska demokracja i Koci rzymskokatolicki od czasw Leona XIII stawiay na dialog. Pocztkowo by to dialog w stylu postfeudalnym, stanowym, potem przeobrazi si w odpowiadajcy nowoczesnemu spoeczestwu. Ten element przejli socjaldemokraci. W pastwach skandynawskich polegao to na stworzeniu paszczyzny permanentnych negocjacji pracodawcw z pracobiorcami, gdzie najwaniejsze decyzje zapaday poza parlamentem. Parlamenty sankcjonoway jedynie kompromis zawarty w takich negocjacjach. Dobrze t zmian obrazuje take przypadek niemiecki. Wbrew pozorom, wprowadzany po wojnie system Mitbestimmung, czyli wspdecydowania pracownikw czerpicy zreszt obficie z dowiadczenia Republiki Weimarskiej by wprowadzany przez chadekw, natomiast socjaldemokraci oraz zwizane z nimi zwizki zawodowe byy temu systemowi przeciwne. Dzisiaj socjaldemokraci i centrala zwizkowa DGB s obrocami tego modelu.
czy SocjaldemokRaci Rwnie dziSiaj czeRpi inSpiRacj
z Rozwiza StwoRzonych pRzez inne nuRty polityczne?
Obecnie wielu socjaldemokratw patrzy z uwag na Dani i na model flexicurity. By on historycznie promowany przez centroprawicow koalicj. Jest to model zapewniajcy podobn do amerykaskiej mobilno pracownika, atwo zatrudniania i zwalniania. Z dru164
giej strony opiera si na pastwowej gwarancji utrzymania poziomu ycia przez czowieka niemajcego chwilowo pracy.
jakie S Rnice modeli polityki Spoecznej

w poSzczeglnych kRajach Rzdzonych pRzez lata pRzez SocjaldemokRacj?
Rnice s pochodn specyfiki poszczeglnych pastw. Mwi si o co najmniej trzech modelach polityki spoecznej w Europie: o modelu skandynawskim, najbliszym socjaldemokracji, o liberalnym-anglosaskim (czciowo wprowadzanym zreszt przez laburzystw) oraz o modelu kontynentalnym, konserwatywnym, ktry ma rne oblicza poststanowo-feudalne w Niemczech i Austrii, oblicze etatystyczne we Francji i jeszcze inne rdziemnomorskie we Woszech czy Hiszpanii. Rni si one skal obecnoci pastwa, ale take zakresem aktywnoci innych podmiotw, np. zwizkw zawodowych. Skandynawski model by inkluzywny. W Niemczech tradycyjnie model polityki spoecznej ukierunkowany by na zatrudnionych. W Wielkiej Brytanii najwaniejszym celem byo natomiast wyrwnywanie rnic midzyklasowych. Warto zwrci take uwag na rnice w modelach edukacyjnych. W niektrych krajach byy one bardziej ukierunkowane na potrzeby przemysu i ksztacenie zawodowe. Czasami systemy owiatowe przybieray bardziej oglnohumanistyczny kierunek. Skandynawia bya wic socjaldemokratycznym laboratorium polityki spoecznej. W innych krajach lewica przejmowaa modele, ktre byy ksztatowane przez blisko 150 lat.
kiedy w onie SocjaldemokRacji naStpio pRzejcie

od modelu polityki opaRtej na walce klaS do modelu opaRtego na dialogu Spoecznym?
W rnych krajach to przejcie dokonywao si w rnych momentach. Pierwsza fala nastpia na pocztku XX wieku i wizaa si przede wszystkim z pastwami skandynawskimi i Australi, gdzie
165
dokonano gbokiej ingerencji w stosunki pracy. Chwil potem przysza I wojna wiatowa, po zakoczeniu ktrej wielu dziaaczy socjaldemokratycznych i zwizkowych weszo w skad rzdw. Wwczas powstay trwae fundamenty dialogu spoecznego i kooperacji pastwa z ruchem robotniczym. To zostao usankcjonowane w niektrych pastwach, zwaszcza w tych tworzonych od nowa, jak Niemcy, Polska czy Austria. II wojna wiatowa przyniosa kolejn radykalizacj spoeczestw i wzmocnienie klasowoci w myleniu socjaldemokracji. Utrata wadzy w latach 50. i dramatyczne spadki poparcia podczas boomu gospodarczego w Europie Zachodniej doprowadziy do symbolicznego zjazdu w Bad Godesberg, gdzie SPD ostatecznie rozstaa si z marksizmem. W latach 60. lewica zacza krytykowa pastwo opiekucze, jako to, ktre nie spenio oczekiwa.
dochodzimy tym Samym do Roku 1968. jak ocenia pan wpyw tych wydaRze na paStwo opiekucze?
Znamienna jest tutaj przemiana partii socjaldemokratycznych. Pod koniec lat 60. to one krytykoway model pastwa dobrobytu, jako ten, ktry nie w peni emancypuje. Dekad pniej, pod koniec lat 70., stay si jego jedynym powanym obroc. Maj 68 w Europie by buntem sytych. Wyjtek mona czciowo poczyni dla kontekstu woskiego. By to bunt w znacznym stopniu obok klasy robotniczej. Do rangi symbolu urasta tutaj zamknicie bram zakadw Renault przez zwizkowcw z CGT przed delegacj studentw. Najdobitniej pokazuje ono poza przypadkiem woskim rozejcie si tych dwch grup. w bunt modziey z klasy redniej gwnie pociga za sob przede wszystkim erozj wsplnotowoci. Socjaldemokracja w XIX wieku wyrastaa ju nie z walki z pozostaociami feudalizmu, chocia lokalnie mogo to tak wyglda nawet do poowy XX wieku, ale z walki z liberalizmem, kapitalizmem
166
oraz typowym dla nich indywidualizmem. Mona wskaza wiele wypowiedzi ojcw ruchu socjalistycznego, ktrzy pokazywali, e w zasadzie pod wieloma wzgldami jest im bliej do konserwatystw ni do liberaw, wanie ze wzgldu na ow wsplnotowo. Maj 68 wprowadzi na lewic tematy wczeniej zupenie nieobecne, dotyczce np. mniejszoci seksualnych. O ile kwestia kobieca bya obecna niemal od zarania ruchu robotniczego socjaldemokraci skutecznie j realizowali m.in. upodmiotawiajc politycznie kobiety o tyle tematyka osb homoseksualnych bya zupenie nieobecna. Ba, nawet wrd anarchistw mona znale tylko pojedyncze wypowiedzi z przeomu XIX i XX wieku na temat osb homoseksualnych. Emancypacja tych grup spoecznych, poza partiami socjaldemokratycznymi, doprowadzia do tego, e manifestacje odmiennoci usankcjonowane przez rewolucj obyczajow dekomponoway wszelk wsplnotowo i prowokoway konflikty dzielce elektorat socjaldemokracji. Ten elektorat bowiem cay czas obejmowa do zachowawczych obyczajowo przedstawicieli klasy robotniczej, jak i osoby ksztacce si, nowe pokolenia studentw wywodzcych si z rnych warstw spoecznych. To w efekcie doprowadzio do osabienia wizi z ruchem zwizkowym. Ponadto efektem ubocznym Maja 68 bya konserwatywna kontrofensywa. Penymi garciami czerpaa ona z nowolewicowej krytyki pastwa opiekuczego. Prawica zarzucaa temu modelowi biurokratyzm, a take korumpowanie obywateli i czynienie ich biernymi, niemal czekajcymi na zasiek. Konserwatywna krytyka korelowaa z emancypacyjnym, indywidualistycznym jzykiem nowej lewicy. Nie jest przypadkiem, e wielu amerykaskich buntownikw z roku 68 skoczyo na prawicy partii republikaskiej, goszc rynkowe ideay i wykorzystujc dla tradycyjnej prawicowej polityki lewicowy zestaw argumentw. Dotyczyy one np. podmiotowoci obywatelskiej czy w kwestiach geopolitycznych eksportu demokracji za pomoc bomb. To przecie lewica zawsze mwia o pewnej uniwersalnoci systemu demokratycznego i bya posdzana o ch eksportu rewolucji. Mona powiedzie, e owi neokonserwatyci
167
skoczyli jako subkultura bdca symbolem Maja 68 jako hipisi. Hipisi w takich krajach jak Polska skoczyli w odmtach heroiny, w przypadku nowolewicowcw polityczn heroin sta si neoliberalizm. Dawni rewolucjonici skoczyli jako jego wierni wyznawcy. W XX wieku ukuto pojcie poytecznych idiotw. Wielu buntownikw roku 68 zarwno w USA, w Europie Zachodniej, jak i w takich pastwach jak Polska i Czechosowacja stao si poytecznymi idiotami neoliberalnej prawicy, przyczyniajc si do destrukcji ideaw swojej wasnej modoci.
polityczn Reakcj na pRzemiany Spoeczno-goSpodaRcze lat 70. i 80. bya tzw. tRzecia dRoga. jak pan ocenia t koncepcj? czy bya ona od pocztku wyRazem kapitulacji pRzed neolibeRaln globalizacj,
czy te u Swego zaRania bya odwan pRb SocjaldemokRatycznej odpowiedzi na wyej wymienione pRzemiany, ktRa po pRoStu Si nie udaa?
Jedna i druga odpowied wydaje si by prawdziwa. Trudno byoby jedno od drugiego oddzieli. Przede wszystkim, Trzecia Droga od pocztku bya przearta socjologicznym banaem. Paradoksalnie wbrew intencjom Tonyego Blaira widziabym w Trzeciej Drodze relikt socjaldemokracji jeszcze z epoki marksizmu, ktry o ironio w Wielkiej Brytanii nie rozprzestrzeni si jako szczeglnie. Mianowicie, podstawowym bdem Trzeciej Drogi byo uznanie statycznoci wiata, przekonanie, e na cae pokolenia jest nam ju dany model neoliberalny. Wynikao z tego przekonanie, e lewica musi si do niego przystosowa i jednoczenie przygotowa na moment jego transformacji. Moment ten mia by podobny do tego, w ktrym socjaldemokracja przyczynia si do transformacji dawnego, przemysowego kapitalizmu. W kontekcie dzisiejszej sytuacji wida, e byo to zaoenie bardzo naiwne. To, co dzisiaj rzuca si w oczy, gdy czytamy teksty Blaira, to nieznajomo wiata finansw i kapitau oraz jednoczesne uznanie, e neoliberalny model kapitalizmu jest czym naturalnym.
168
Obok popadnicia w schemat podobny do ortodoksyjnego marksizmu, socjaldemokracja powielia take pomyk jego najsynniejszego rewizjonisty Eduarda Bernsteina. Ojciec rewizjonizmu niewtpliwie mia racj, ale pod warunkiem, e naniesiemy jego myl na dowiadczenie socjaldemokracji w realiach z okresu po II wojnie wiatowej. Bernstein na przeomie XIX i XX wieku dokadnie przewidzia to, co miao miejsce po 1945 roku. Tyle tylko, e pisa o tym, i socjaldemokracja zreformuje kapitalizm na drodze demokratycznej, na 15 lat przed I wojn wiatow i na 40 lat przed II wojn wiatow. Kapitalizm nie da si wic zreformowa bezkonfliktowo i demokratycznie. Doprowadzi do dwch najwikszych rzezi w dziejach ludzkoci. Podobny bd popenili Anthony Giddens i Tony Blair, ktrzy zaoyli, e jest to model, ktry niejako bdzie si samoczynnie zmienia. Lewicy wystarczy si tylko do niego politycznie dopasowa, zdoby polityczne instrumenty reform i dziaa w myl zasady, e cel jest niczym a ruch wszystkim. Innym, tym razem ideowym, bdem Giddensa i Blaira, wynikajcym ze wspomnianego determinizmu, byo uznanie postpowego charakteru neoliberalnej globalizacji. Jest to relikt owieceniowego mylenia, e historia ma charakter linearny, e rzeczywisto zmierza ku coraz lepszym formom i w zasadzie nie ma czego takiego jak reakcja. To by fatalny bd wynikajcy z dziedzictwa marksistowskiego. Bd, ktry wytykano ju 100 lat wczeniej. Wielu mylicieli doby humanistycznego przeomu jednym z nich by w Polsce Stanisaw Brzozowski wykazywao, e w drugiej poowie XIX wieku dziedzictwo Rewolucji Francuskiej przestao by postpem. Wskazywano wwczas, e ideologia postpu istnieje po to, aby maskowa regres lub stagnacj. Brzozowski twierdzi, e po to wymylono pozytywistyczn nauk, by staa si ona now form religii. Kiedy to religia uzasadniaa porzdek spoeczny, nastpnie jej rol zacza spenia nauka. Dodajmy: nauka w dzisiejszych czasach czsto sponsorowana.
169
dziSiaj te yjemy w epoce RegReSu?

Suche statystyki pokazuj, e tak jest. Zarwno jeli spojrzymy na czynniki czysto materialne, jak i na czynniki natury kulturowej. Sia nabywcza czowieka w najbogatszych krajach Europy Zachodniej jest mniejsza ni bya 20-30 lat temu. Moemy si fascynowa nowinkami technologicznymi, ale nie zmienia to faktu, e za zarobione pienidze twardych dbr, niezbdnych do przeycia, moemy dzisiaj naby mniej. Po drugie, spjrzmy na czynniki zwizane z wartociami postmaterialnymi. Nikt nie powie, e w dobie wszechobecnych kamer, wzmocnienia represyjnej funkcji pastwa, totalnej inwigilacji obywateli za pomoc nowych rodkw techniki, autonomia i wolno czowieka wzrasta. Nikt te nie moe powiedzie, e mamy dzisiaj do czynienia ze wzrostem spoeczestwa obywatelskiego, skoro organizacje pozarzdowe s w wikszoci finansowane przez rzd lub wielki biznes. Nie s w stanie, w przeciwiestwie do dawnych ruchw spoecznych, dokonywa realnych zmian rzeczywistoci. Tak naprawd czsto tylko utrzymuj iluzj istnienia spoeczestwa obywatelskiego. Take w przypadku kultury mamy do czynienia z regresem i ograniczeniem jej dostpnoci, szczeglnie jeli chodzi o kultur wysz. Ideaem socjaldemokracji zawsze bya realizacja hasa filharmonia dla wszystkich. Socjaldemokraci inaczej ni ruchy rewolucyjne z Azji, np. w przypadku Mao Zedonga, nie chcieli unicestwi kultury wyszej. Przeciwnie, chcieli udostpni j ludowi. Warto wspomnie dziaania podejmowane przez gmin wiedesk, czy inne miasta Europy. Kolejny czynnik to poziom edukacji. Edukacja co prawda si umasowia, ale jej poziom dramatycznie spada. Edukacja staa si take czysto utylitarna, podporzdkowana miejscu czowieka na rynku pracy.
170
Wanym czynnikiem jest te dramatyczne narastanie nierwnoci spoecznych. Dysproporcje zarobkw niegdy kilkukrotne, staj si kilkusetkrotne. Wreszcie iluzja. Czowiek yje dzisiaj w wiecie iluzji kreowanych przez komercyjne media. Iluzj jest te jego majtek. Kiedy czowiek, ktry czego si dorobi, wiedzia, e to jest jego. Dzisiaj mode pokolenia dorabiaj si tylko kredytw. Maj wic iluzj majtku, ktra zaley tylko od stabilizacji systemu. Wreszcie, spadek komfortu ycia codziennego. Modele miast doby pastwa opiekuczego byy modelami zrwnowaonego rozwoju. Chocia tworzone w epoce przemysowej, to jednak uwzgldniay rnego rodzaju potrzeby cywilizacyjne. Dzisiaj miasta s w prosty sposb dostosowywane do konsumpcji, i to nie od strony konsumenta, ale od strony wytwrcy czy dostawcy dbr. To wszystko skada si na obraz powanego regresu. Nakada si na dodatkowo spadek pozycji wiata zachodniego w wiecie. A tak si akurat skada, e wiat zachodni by najbardziej socjaldemokratycznym ze wszystkich wiatw.
bRak wzRoStu Siy nabywczej Skutkowa wyonieniem Si nowej naRRacji goSzonej od pocztku lat 80. pRzez RodowiSka zielonych. mam na myli ide zeRowzRoStow. jej wyznawcy apeluj, abymy pRzygotowali Si do ycia w wiecie, w ktRym wzRoSt goSpodaRczy niemal nie wyStpuje.
Socjaldemokracja bynajmniej nie wyrosa z ducha idei Jana Jakuba Rousseau i jego rustykalnego ideau. Jej polityka, co najmniej od czasw Karola Marksa, bya silnie okrelona przez wizj spoeczestwa masowego, przemysowego. Socjaldemokracja jednak ju dawno zacza dostrzega pewne ograniczenia tego modelu. Inkorporowaa rne ekologiczne kwestie. Przede wszystkim naley zwrci tutaj uwag na postulat zrwnowaonego rozwoju. Dzisiaj wielkim wyzwaniem staje si wyspowy rozwj wielkich orodkw miejskich, agregacji ludzi i wszelkich zasobw. To co,
171
co idzie wbrew duchowi socjaldemokracji, ktra tradycyjnie dbaa, aby uprzemysowienie i alokacja zasobw miay charakter zrwnowaony. Nie jest przypadkiem, e najwikszy odsetek gosw socjaldemokraci w Szwecji i Norwegii otrzymuj na pnocy, a nie na bogatym poudniowym wybrzeu. redniej wielkoci miasto przemysowe to swego rodzaju symbol socjaldemokracji w Europie i jednoczenie bastion jej najwierniejszego elektoratu.
w jaki SpoSb dziSiaj SocjaldemokRacja moe bRoni paStwa opiekuczego? za pomoc jakich metod i pRzy pomocy jakich SojuSznikw?
Przy pomocy wszystkich moliwych sojusznikw. Kady, kto broni resztek welfare state, bez wzgldu na afiliacj ideow, jest bezcenny dla socjaldemokracji. Trzeba pamita, e pierwsze pastwa opiekucze w krajach skandynawskich tworzono w porozumieniu z partiami chopskimi. W wielu przypadkach sojusznikami socjaldemokracji mog by te co wraliwsze spoecznie odamy prawicy i centrum. W II Rzeczpospolitej nowoczesne ustawodawstwo socjalne byo efektem wsppracy socjalistw i pisudczykw. W wielu przypadkach gosoway wsplnie z nimi take Narodowa Partia Robotnicza i chadecja. Kluczowe dla przyszoci socjaldemokracji s tezy Tonyego Judta, ktry powiedzia, e kady kto jest socjaldemokrat, jest take konserwatyst. Dlaczego? Poniewa odwouje si do wiata, ktry swoje najlepsze chwile przey pomidzy rokiem 1945 a rokiem 1989 i musi broni resztek tego wiata. Warto tutaj doda rwnie tezy prof. Tadeusza Kowalika, znanego polskiego lewicowego ekonomisty, ktry mwi, e obecny model gospodarczy jest tylko epizodem historii. Ten model prdzej czy pniej bdzie musia ulec ograniczeniu i nastpi niechybny powrt do wzrostu roli pastwa narodowego. Tony Judt twierdzi rwnie, e kady kto jest na lewicy musi przede wszystkim protestowa. Na kadym moliwym odcinku powinien sprzeciwia si procesom neoliberalnej globalizacji. Ponadto Judt przypomnia pewne kluczowe zdanie, o ktrym socjaldemokracja w swoim zotym wieku zapomniaa. Mianowicie, lewica musi sobie ponownie uzmysowi, e
172
kto musi straci, aby kto mg zyska. By moe jest to bardzo zawoalowane wezwanie do powrotu do walki klasowej. Synna ju 75-procentowa stawka podatku PIT Francois Hollandea, zniesienie podatku liniowego na Sowacji, zwikszanie progresji podatkowej w wielu innych pastwach pokazuj, e ten sposb mylenia zyskuje zwolennikw. Okazuje si, e rne problemy spoeczne, ktre socjaldemokracja w przeszoci ju niemal zwalczya, po prostu wrciy.
jak wypada poRwnanie pRl z zachodnioeuRopejSkimi paStwami opiekuczymi? w jakim Stopniu pRl by paStwem opiekuczym?
Na pewno model PRL by porwnywalny z zachodnioeuropejskimi pastwami opiekuczymi pod wzgldem skutkw jakie przynis. By systemem egalitarnym, ktry zmieni struktur polskiego spoeczestwa i tak ju znacznie zmienion przez dramat II wojny wiatowej. Rozwiza wiele kwestii spoecznych, dajc pene zatrudnienie i tym samym likwidujc bezrobocie, tworzc niezwykle sprawny system wychowawczo-edukacyjny poprzez instytucje publiczne. Co wane, podzia kraju na Polsk A i Polsk B typowy dla II RP oraz okresu zaborw zosta w znacznej mierze zniwelowany. PRL wprowadzia system emerytalny przypominajcy rozwizania socjaldemokratyczne. Take polityka mieszkaniowa przypominaa niemiecki model stosowany po 1945 roku. O ile modele skandynawskie i austriacki byy w mieszkalnictwie oparte o samorzd lokalny, to model niemiecki by oparty o spdzielczo. PRL natomiast rni si od swoich zachodnioeuropejskich odpowiednikw otoczk polityczn. Wszystkie wymienione wyej rozwizania byy wprowadzane przez pastwo zapewne najblisze idei pastwa autorytarnego. PRL by te odmienny w kwestii stosunkw pracy. Model zachodnioeuropejski upodmiotawia zwizki zawodowe. W PRL faktycznie stay si one elementem administracji zakadu pracy.
173
Rni si take w kwestii podmiotu polityki spoecznej. W PRL podmiotem polityki spoecznej uczyniono przedsibiorstwo byo ono najwikszym wiadczeniodawc. Swoj drog bardziej przypominao to rozwizania japoskie ni zachodnioeuropejskie rozwizania socjaldemokratyczne. PRL cechowa si te pewnym paternalizmem. By bowiem skierowany przede wszystkim do ludnoci wiejskiej, migrujcej do miast. By ponadto wprowadzany przez ludzi czsto wywodzcych si ze rodowisk wiejskich. Socjaldemokracja zachodnioeuropejska bya ruchem zdecydowanie miejskim, stawiajcym na samowyzwolenie i samoorganizacj robotnikw oraz na ich partnerstwo z innymi podmiotami, w tym z pastwem i z samorzdem lokalnym. Natomiast w Polsce polityka spoeczna bya kreowana i moderowana przez jeden podmiot centralny. W okresie powojennym byo to nawet podobne do tendencji na demokratycznym, ale pogronym w powojennej ndzy, Zachodzie, ale pniej wszystko poszo w inn stron.
jakie cechy paStwa opiekuczego poSiada dziSiejSza polSka? czaSami mwi Si, e polSka to neolibeRalne paStwo opiekucze, czy te odwRcone paStwo opiekucze.
To ostatnie stwierdzenie jest, rzecz jasna, przesadzone. Pamitajmy, e w Europie Zachodniej z dobrodziejstw pastwa opiekuczego korzystaa w pierwszym rzdzie klasa rednia. Ponadto to robotnicy przemysowi stawali si ow klas redni. W Polsce sytuacja wyglda dzisiaj tak, e mamy cigle formalnie funkcjonujce pastwo opiekucze, ktre w praktyce przestaje nim by. Ulega ono stopniowej erozji, czasami de iure, czasami de facto. Przyjta przez rzdzcych w ostatnich latach strategia z wyjtkiem podniesienia wieku emerytalnego nie polega na formalnej likwidacji publicznego charakteru danych usug, lecz na ich faktycz174
nej likwidacji. Odpatno w szkoach staje si norm. Nie pacimy za edukacj, ale pacimy skadki na Bg wie co. Sektor publiczny wdziera si do edukacji, komercjalizuje j i selekcjonuje szkoy oraz uczniw wedle kryteriw majtkowych. To samo dzieje si w subie zdrowia. Przede wszystkim poprzez przejmowanie kontraktw przez sektor prywatny, co rujnuje sektor publiczny i przyczynia si do transferowania gotwki do sektora prywatnego. To, co jest dochodowe, w rny sposb przejmuje sektor prywatny, zostawiajc podatnikowi to, co jest z natury deficytowe. To w tym sensie Polska formalnie pozostaje pastwem opiekuczym, realnie jest ono jednak likwidowane przez thatcherystowski w swoim duchu rzd. Polski rzd, inaczej ni jego brytyjscy poprzednicy, nie postawi na otwart konfrontacj. Taki czas zapewne dopiero nadejdzie. Obecnie rzdzcy na otwart konfrontacj czuj si jeszcze za sabi. Wol strategi powolnej erozji pastwa opiekuczego. Do ostatecznej konfrontacji z rnymi grupami spoecznymi rzd bdzie przystpowa dopiero wwczas, kiedy organizacja tych grup bdzie rachityczna, kiedy bd sabe i nie bd miay powanych politycznych patronw, ktrzy byliby w stanie nagoni ich spraw i walk.
co zRobi, aby polSkie paStwo opiekucze nie byo tylko SkoRup, lecz aby penio funkcje RzeczywiStego paStwa opiekuczego? jakie powinny by pieRwSze tRzy kRoki polSkiej lewicy po ewentualnym zdobyciu wadzy?
Po pierwsze, w sytuacji, w ktrej Polska nie jest obecna w strefie euro, nie ma na ni adnego faktycznego wpywu. Dokona si faktyczny podzia Europy, my za jestemy poza jej jdrem. Naley wic przywraca rol pastwa, wzmacnia pastwo i jego spoisto. Pierwsz rzecz, ktra zagraa pastwu, jest groba regionalizacji i separatyzmu bogatych regionw. W Polsce przerabiamy to na przykadzie Grnego lska. Lewicy powinno zalee na zablokowaniu rozwoju polskiego odpowiednika Ligi Pnocnej. Pastwo
175
jest wci najskuteczniejszym podmiotem polityki spoecznej, jest gwarantem demokracji oraz utrzymania przyzwoitego poziomu ycia, nawet w najbiedniejszych regionach. Celem powinno by wzmocnienie funkcji fiskalnej pastwa. Naley zacz bardziej efektywnie zbiera podatki od osb najbogatszych poprzez wzmocnienie progresji, ale rwnie poprzez wzmocnienie egzekucji. Warto przemyle powierzenie polskim subom takich zada, jakie niemieckie wadze powierzyy swoim subom. Chodzi oczywicie o zadanie zdobycia dowodw nielegalnego lokowania zyskw w rajach podatkowych. Wzmocnienie pastwa oznacza rwnie konieczno utrzymania silnego sektora publicznego, zarwno w obszarach o znaczeniu strategicznym dla gospodarki, ale take we wszelkiego rodzaju usugach publicznych. Koniecznoci jest take zablokowanie procesu komercjalizacji edukacji. Istotna jest obrona Karty Nauczyciela, gdy jest ona czynnikiem dajcym nauczycielowi elementarn podmiotowo zawodow i zapewnia moliwo skoncentrowania si na edukacji dzieci oraz samoksztaceniu, a nie dreniu o utrzymanie zatrudnienia. Warta rozwaenia jest likwidacja gimnazjw. W Szwecji znakomicie funkcjonuje dziewicioletnia szkoa podstawowa, w Danii dziesicioletnia. W Polsce, a si prosi, aby poczy podstawwk z gimnazjum i odbiurokratyzowa w ten sposb edukacj, wzmocni rol wychowawcz szkoy. Co najwaniejsze, bez elementarnej wiedzy o wiecie, nie bdzie nigdy w Polsce adnej powanej socjaldemokracji. Bez efektywnego systemu owiaty Polsce grozi podzielenie losu takich pastw jak Gwatemala i Honduras. W pastwach tych odwieczny konflikt spoeczny toczy si pomidzy zmarginalizowan, spauperyzowan prowincj a miejskim centrum. Wyborcami socjaldemokracji zawsze byli ci, ktrzy mieli wyksztacenie i kwalifikacje, zapewniajce im sta prac. Jednoczenie yli
176
w poczuciu zagroenia utrat tej pracy. To kolejne potwierdzenie trafnoci tez Judta na temat socjaldemokracji. Socjaldemokracja powinna by w znacznym stopniu form samoobrony pracownikw budetwki, pracownikw najemnych w ogle i innych grup spoecznych, zagroonych procesami globalizacji i deregulacji.
Judt T., le ma si kraj. Rozprawa o naszych wspczesnych bolczkach, Czarne, Woowiec 2011.
KULTUROWE OgRANICZENIA EgALITARNEJ POLITYKI

Dr Jarosaw Klebaniuk Wrd politologw i praktykw ycia publicznego spotka si mona ze stwierdzeniem, e do wprowadzenia bardziej egalitarnych rozwiza w sferze polityki spoecznej wystarczy stworzenie odpowiednich instytucji w ramach demokratycznego pastwa i zadbanie za pomoc arbitralnych decyzji politycznych o wiksz rwno w dostpie do rnego rodzaju dbr: dochodw, opieki zdrowotnej czy edukacji. Gdyby teza ta bya prawdziwa, wystarczyaby odpowiednia wola polityczna, aby w trway sposb zmieni wzajemne pooenie rnych grup spoecznych. Instytucje i regulacje zaprowadzone przez owiecone egalitarne elity mogyby trwale ograniczy lub wrcz usun niekorzystne zjawiska wynikajce z nierwnoci spoecznych. Zgodnie z t argumentacj nie jest istotne ani kulturowe to takich decyzji i spowodowanych przez nie zmian, ani te ich spoeczne zaplecze. Jej bdno wynika ze zignorowania istoty samej demokracji oraz nie brania pod uwag danych dotyczcych zrnicowania midzykulturowego. Zwolennicy tezy o omnipotencji politykw zdaj si zapomina, e przedstawiciele spoeczestwa z wyboru, przynajmniej w dojrzaych
179
demokracjach, s rozliczani ze swojego postpowania w legislaturach. Poparcie udzielane im w czasie elekcji zalene jest od szeregu czynnikw, pord ktrych niebagateln rol odgrywa zgodno wartoci, postaw i pogldw kandydata czy kandydatki z wartociami, postawami i pogldami wyborcw. Dlatego te skuteczne wprowadzenie w ycie egalitarnych postulatw ekonomicznych czy spoecznych moliwe jest wtedy, gdy stanowi one konsekwencj egalitarnych zapatrywa samych wyborcw. Gdyby okazao si wic, e istniej takie spoeczestwa, gdzie w sferze wartoci i postaw dominuje preferencja dla hierarchicznego adu spoecznego, to teza o nieistotnoci rnic kulturowych i zasadniczym znaczeniu rzekomo niezalenych od nich instytucji pastwa i decyzji politycznych powinna zosta odrzucona. Przyjrzyjmy si danym empirycznym. Do najbardziej znanych bada wartoci nale te, ktre oparte zostay na koncepcji Shaloma Schwartza, psychologa uznajcego wartoci za kluczowe czynniki motywujce czowieka i tworzce kultur spoecznoci. Przeprowadzone byy one na przestrzeni trzynastu lat wrd ponad 75 tysicy osb, gwnie nauczycieli, reprezentujcych 70 kategorii etniczno-kulturowych (67 grup narodowych). Analiza statystyczna tej imponujcej iloci danych pozwolia wyodrbni siedem obszarw wartoci, usytuowanych wobec siebie w koowej przestrzeni. Pord nich znajduje si midzy innymi segment o nazwie Egalitaryzm, obejmujcy wartoci zwizane z rwnoci i sprawiedliwoci spoeczn. Na przeciwnym kracu przestrzeni wartoci usytuowany jest segment Hierarchia, z takimi wartociami jak: wadza, bogactwo czy skromno. Opozycyjne usytuowanie oznacza, e jednoczesne wysokie cenienie wartoci z obu tych obszarw jest niezwykle mao prawdopodobne. Innymi sowy, w pewnych kulturach ceniona jest rwno, w innych za hierarchia. Powszechno za pewnych preferencji w sferze wartoci nie pozostaje bez wpywu na ycie polityczne. Zarwno wyborcy, jak i sami dziaacze polityczni, w kulturach hierarchicznych z wikszym prawdopodobiestwem bd przejawiali antyegalitarne pogldy. Zaprowadzenie tam adu spoecznego opartego na rwnoci bdzie bardzo trudne.
180
KULTUROWE OGRANICZENIA EGALITARNEJ POLITyKI
Wyniki bada Schwartza i wsppracownikw pozwoliy wskaza kraje, w ktrych poszczeglne wymiary wartoci uzyskay wysokie rangi. Pord tych najbardziej egalitarnych znalazy si midzy innymi Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania, Francja i Niemcy, a wic kraje o stosunkowo niskiej stratyfikacji dochodw. Natomiast pord najmniej egalitarnych na wymiarze wartoci krajw znalazy si niektre kraje afrykaskie (Uganda) i azjatyckie (Chiny, Indonezja), ale take Polska i Rosja. Nietrudno dostrzec, e w tej pierwszej grupie realizowana jest znacznie bardziej egalitarna polityka (bardziej progresywne podatki, wiksza redystrybucja i rola pastwa) ni w drugiej. Z danymi tymi koresponduj take inne, dotyczce opisanej przez Jima Sidaniusa i Felici Pratto orientacji na dominacj spoeczn, a wic akceptacji hierarchicznych relacji midzygrupowych, czyli nierwnoci spoecznych. Tutaj rwnie Polacy okazuj si mniej egalitarni ni ich zachodni odpowiednicy. Nieobecno partii o programach nastawionych na zdecydowanie rwnociowe rozwizania na polskiej scenie politycznej wydaje si w tym kontekcie emanacj oglnych, mao egalitarnych tendencji spoeczno-kulturowych, nie za wycznie pochodn zmasowanego lobbingu rodowisk biznesowych. Przemiany kulturowe s moliwe, a okres transformacji ustrojowej pokaza, e mog zachodzi w przyspieszonym tempie. Jednak zmiana wiadomoci spoecznej nie nastpi ani z dnia na dzie, ani nawet z kadencji Sejmu na kadencj. Potrzebne s do tego starania tych nonkonformistycznych politykw i innych animatorw ycia publicznego, ktrzy opieraj si gwnemu nurtowi mylenia o relacjach midzygrupowych. Dla lewicy w Polsce wi si z tym zadania znacznie wykraczajce poza niezbyt w obliczu hegemonii partii prawicowych i braku w parlamencie partii zdecydowanie lewicowych realne zadania objcia wadzy i zaprowadzenia dziki temu proegalitarnych instytucji. Wyzwaniem dugoterminowym, ale te pierwszoplanowym,
181
jest denie do takich zmian w mentalnoci ludzi, ktre spowoduj zwikszenie poparcia dla redukcji nierwnoci spoecznych. Moe to by osigane w drodze uwiadomienia, jakie s negatywne konsekwencje nadmiernej nierwnoci: spoeczne, zdrowotne, gospodarcze (wskazuj na nie midzy innymi Richard Wilkinson i Kate Pickett w Duchu rwnoci). Racjonalna argumentacja, wykazujca pynce dla wszystkich korzyci z wikszej rwnoci, do pewnego stopnia moe zmieni przekonania ludzi. Jednak, niestety, bardziej istotne s pewne ramy (pojcie wprowadzone przez Georgea Lakoffa) dyskursu publicznego, zwaszcza medialnego, w ktrych nie powinno zabrakn takich kategorii, jak: rwno, sprawiedliwo spoeczna, przestrze publiczna, wsplna pomylno, dbanie o dobro innych ludzi, solidarno, wychodzenie poza wasn perspektyw. Bezporednie zwikszenie popularnoci egalitarnych hase wydaje si moliwe i wykonalne. Naley zadba o to, by byy obecne w rodkach masowego komunikowania. Do tego za niezbdne jest wyedukowanie tych, ktrzy si tam pojawiaj: dziennikarzy i publicystw, politykw i dziaaczy spoecznych, celebrytw i gwiazd. Z chwil, gdy egalitarne tematy stan si dla nich wartociowe lub choby tylko atrakcyjne, zostanie stworzona podwalina pod gbok i trwa zmian spoeczn. Ta z kolei pozwoli przeprowadzi w demokratyczny sposb lewicowe zmiany w polityce spoecznej. Zanim to jednak nastpi, my, ludzie lewicy, socjalici i socjaldemokraci, musimy pamita o tym, aby w naszym wasnym myleniu nie ulega temu, co oferuje gwny nurt kultury. Hierarchiczny i konserwatywny dyskurs powinnimy wiadomie zastpowa egalitarnym i postpowym.
Lakoff G., Nie myl o soniu! Jak jzyk ksztatuje polityk, ograf, Warszawa 2011. Wilkinson R., Pickett K., Duch rwnoci, Czarna Owca, Warszawa 2011.
SOWNICZEK POJ
defamilizacja jest to kategoria okrelajca poziom socjalnej niezalenoci jednostki od jej sytuacji rodzinnej oraz poziom odcienia rodziny przez pastwo w zakresie zapewniania dobrobytu jej czonkom.
dekomodyfikacja czyli odtowarowienie jest to kategoria analityczna okrelajca poziom niezalenoci sytuacji socjalnej jednostek od jej statusu rynkowego. Wskanik dekomodyfikacji mwi o tym, na ile dostp do wybranych wiadcze socjalnych w danym kraju jest bezwarunkowy, a w jakiej mierze jest zaleny od uprzednio opacanych skadek, wiadczenia pracy lub sytuacji materialnej wiadczeniobiorcy.
dySkRyminacja dziaanie ksztatujce sytuacj osoby ze wzgldu

na posiadane cechy niemerytoryczne, cechy te s bardzo rnorodne, poczynajc od cech fizycznych po spoeczne. Dyskryminacja bezprawnie pozbawia lub ogranicza przysugujce prawa. Inaczej nierwnomierne traktowanie.
dySkRyminacja
bezpoRednia sytuacja (lub potencjalne okolicz-
noci) mniej korzystnego traktowania w porwnaniu z innymi uzasadnione przyczyn pozamerytoryczn.
183
dySkRyminacja
poRednia sytuacja, w ktrej w wyniku neutral-
nych dziaa, obranych kryteriw lub podjtych decyzji wystpuj dysproporcje dotyczce osb lub grup wyrniajcych si ze wzgldu na okrelone cechy.
dySkRyminacja wielokRotna wynika z wicej ni jednej cechy. gendeR

mainStReaming wczenie kwestii zwizanych z pci do
gwnego nurtu.
kapita kultuRowy zasoby nabyte w procesie socjalizacji pierwotnej

w rodowisku rodzinnym lub wtrnej w grupach elitarnych, takie jak: wiedza, wyksztacenie, zwyczaje, jzyk, nawyki i umiejtnoci, a take przedmioty o wartoci kulturowej, ktre uatwiaj utrzymanie (reprodukcj) elitarnych pozycji spoecznych i stanowi symbol przynalenoci do grup elitarnych i wyszych klas lub warstw spoecznych.
kapita ludzki zgromadzony przez jednostk zasb wiedzy, kompetencji i umiejtnoci, umoliwiajcy jej pene wykorzystanie jej potencjau zarwno na rynku pracy, jak i w yciu pozazawodowym. kapita Spoeczny sie spoecznych relacji, kontaktw, znajomoci, powiza, przynalenoci do organizacji, stowarzysze i grup nieformalnych, stwarzajca jednostce lepsze moliwoci uzyskiwania i pomnaania kapitau kulturowego i innych spoecznie cenionych zasobw bogactwa, prestiu, wadzy. mobilno mobilno mobilno
Spoeczna (Ruchliwo Spoeczna) przemieszczanie si jednostek lub kategorii spoecznych w strukturze spoecznej. midzypokoleniowa awans lub degradacja jednostki
lub grupy w okresie obejmujcym ycie dwch lub wicej pokole.

wewntRzpokoleniowa awans lub degradacja spoeczna jednostki lub grupy w toku ycia jednego pokolenia.
184
SOWNICZEK POJ
obywatelStwo Socjalne koncepcja zgodnie z ktr z tytuu obywatelstwa jednostki nabieraj cz uprawnie socjalnych. Koncepcja ta nawizuje do prac T. H. Marshalla, ktry twierdzi, e status obywatela powinien obejmowa nie tylko prawa cywilne i polityczne, ale take spoeczne. Sposobem realizacji obywatelstwa socjalnego jest szeroki wachlarz wiadcze uniwersalnych, o charakterze zaopatrzeniowym, ktre nie s zalene od testu dochodw ani koniecznoci uprzedniego opacania skadek. Pomysem, ktry wypywa z wizji obywatelstwa socjalnego wydaje si powszechny dochd obywatelski, ktry budzi jednak spory take w krgach socjaldemokratycznych (patrz: rozdzia Zabezpieczenie spoeczne). Cho kategoria obywatelstwa socjalnego pierwotnie odnosia si do rozwoju polityki spoecznej w Wielkiej Brytanii, wspczenie uwaa si, e najdalej w realizacji tej koncepcji poszy kraje nordyckie, gdzie dostp do szerokiego zakresu wiadcze, zarwno usugowych jak i pieninych, jest powszechny.
mobilno pionowa zmiana zajmowanej pozycji w hierarchii spoecznej (awans lub degradacja). pe biologiczna wrodzone cechy anatomiczne, genetyczne, fizjologiczne; w sensie biologicznym warunkuj klasyfikacj pciow.
pe
kultuRowa zesp wymogw bycia kobiet/mczyzn, konstrukcja spoeczna zmienna w czasie.
pRonatalizm to orientacja ideowa propagujca rozrodczo. W tej

perspektywie zasadne s dziaania pastwa na podnoszenie liczby urodzin, dzietnoci rodzin i tempa wzrostu ludnoci.
Rodzina monopaRentalna to rodzina z jednym rodzicem. Rwne

tRaktowanie wyrwnywanie szans dyskryminowanych
grup we wszystkich dziedzinach ycia.
185
RwnoupRawnienie prawna rwno rnych podmiotw prawnych w ramach okrelonego systemu prawnego.
Ryzyko Socjalne ryzykiem socjalnym w polityce spoecznej nazywa si ewentualno zajcia w przyszoci zdarzenia niepewnego, niezalenego i niekorzystnego dla jednostki. Zarwno w midzynarodowym jak i polskim prawie stworzono katalog ryzyk socjalnych, po zajciu ktrych dotknita nimi osoba jest objta ochron zabezpieczeniem spoecznym. S to m.in. choroba, macierzystwo, niepenosprawno, starszy wiek, mier ywiciela rodziny, wypadki przy pracy i choroby zawodowe, trudna sytuacja yciowa oraz bezrobocie.
woRk-caRe balance koncepcja organizacji pracy zawodowej, by nie kolidowaa ona z pozazawodowymi zobowizaniami opiekuczymi jednostki. Work-care balance jest czci koncepcji work-life balance, ale z pooeniem nacisku na takie instrumenty, ktre uwzgldniayby specyfik sytuacji osoby wykonujcej opiek nad osob zalen. woRk-life
balance koncepcja takiej organizacji pracy zawodo-
wej, aby nie kolidowaa ona z yciem osobistym jednostki, w szczeglnoci z takimi aspektami jak ycie rodzinne, rozwj osobisty, zdrowie i rekreacja.
woRking
pooR pracujacy ubodzy kategoria osb, ktre mimo wykonywania pracy zarobkowej s wykluczone ekonomicznie i osigaj dochody poniej okrelonej granicy ubstwa, ktre nie pozwalaj im na pene uczestnictwo w yciu spoecznym.
AUTORKI I AUTORZy
RAFA BAKALARCZyK
Absolwent europejskiej socjologii politycznej w Dalarna Hogskolon (Szwecja) i polityki spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, stypendysta Wyszej Szkoy Pedagogicznej, wykadowca na uczelni Vistula. W latach 2010-2011 sekretarz redakcji pisma dialogu spoecznego Dialog wydawanego przy MPiPS, obecnie sekretarz redakcji kwartalnika naukowego Problemy Polityki Spoecznej wydawanego przez IPS UW i PAN. Wsppracownik redakcji Nowego Obywatela, OMS im. F. Lassallea oraz Fundacji Amicus Europae. Doradca ruchw spoecznych (m.in. ruchu Rodzin Osb Niepenosprawnych i Porozumienia Owiatowego), ekspert Fundacji Norden Centrum. Gwne zainteresowania badawcze to polityka edukacyjna, polityka opieki nad osobami niesamodzielnymi, gerontologia spoeczna, polityka rodzinna, polityka zwalczania ubstwa i wykluczenia, skandynawski model spoeczny.
MAREK BALICKI
Lekarz (anestezjolog, psychiatra), polityk, dyrektor Szpitala Wolskiego w Warszawie. W latach 80. dziaacz Solidarnoci i struktur opozycyjnych. Byy senator i pose na Sejm RP. Wiceminister zdrowia w rzdzie Hanny Suchockiej, minister zdrowia w rzdach
187
Leszka Millera i Marka Belki. W latach 1998-2001 doradca Prezydenta RP. Prezes Warszawskiego Towarzystwa Pomocy Lekarskiej i Opieki nad Psychicznie i Nerwowo Chorym. Od wielu lat uczestniczy w pracach Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz Polskiej Unii Onkologii. Prowadzi wykady w Szkole Praw Czowieka przy Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka, Szkole Zdrowia Publicznego Centrum Ksztacenia Podyplomowego, w Podyplomowym Studium Prawa Medycznego, Bioetyki i Socjologii Medycyny Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczy w konferencjach i seminariach powiconych problematyce spoecznej, zdrowotnej oraz integracji europejskiej. Jest autorem publikacji z zakresu polityki zdrowotnej, organizacji i finansowania systemu ochrony zdrowia oraz praw pacjenta. Wsppracuje z Helsisk Fundacj Praw Czowieka, Federacj na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Krytyk Polityczn, Polsk Sieci Polityki Narkotykowej, Orodkiem Myli Spoecznej im. F. Lassallea.
DR HAB. RAFA CHWEDORUK

Politolog. Pracownik naukowy Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje si histori ruchw spoecznych, histori myli politycznej, wspczesn myl polityczn, histori II Rzeczypospolitej. Autor ksiek: Socjalici z Solidarnoci w latach 1989-1993 (Warszawa 2004), Ruchy i myl polityczna syndy kalizmu w Polsce (Warszawa 2011).
AGNIESZKA DZIEMIANOWICZ-BK
Pedagoka i filozofka. Doktorantka w Zakadzie Filozofii Spoecznej i Politycznej Uniwersytetu Wrocawskiego. Asystentka naukowa w Instytucie Bada Edukacyjnych w Warszawie. Autorka tekstw naukowych i publicystycznych na tematy owiatowe i oglnospoeczne. Zainteresowania naukowe: polityka edukacyjna i organizacja systemu owiaty; socjologia edukacji nierwnoci spoeczne w edukacji, relacja midzy systemami szkolnymi a struktur spo188
AUTORKI I AUTORZy
eczn, mechanizmy edukacyjnej reprodukcji, selekcji i segregacji; problematyka spoecznych, politycznych i ideologicznych uwarunkowa edukacji; filozofia, socjologia i pedagogika krytyczna.
DR JAROSAW KLEBANIUK
Psycholog spoeczny, pracownik naukowy Instytutu Psychologii Uniwersytetu Wrocawskiego. Redaktor naukowy tomw Oblicza nierwnoci spoecznych i Fenomen nierwnoci spoecznych (2007). Wsppracownik redakcji portalu lewica.pl. Prozaik (publikowa m.in. w Akcencie i w Lampie). Autor recenzji teatralnych.
EWELINA LATOSEK
Dziennikarka, politoloka. W Szpitalu Wolskim w Warszawie odpowiada za komunikacj z partnerami spoecznymi, organizacjami pozarzdowymi oraz za pozamedyczne sprawy pacjentw. Wsppracowniczka Orodka Myli Spoecznej im. F. Lassallea.
BARTOSZ MACHALICA
Historyk i politolog. Absolwent Midzywydziaowych Indywidualnych Studiw Humanistycznych na Uniwersytecie Warszawskim. Czonek redakcji tygodnika Przegld i portalu Lewica.pl. Wspautor ksiek: Podziay klasowe i nierwnoci spoeczne refleksje spo eczne po dwch dekadach realnego kapitalizmu w Polsce (2010), PRL bez uprzedze (2010), Uniwersytet zaangaowany. Przewodnik Kryty ki Politycznej (2010), Europa w dziaaniu. O szansach i zagroeniach projektu Europejskiego (2007), Feminizm i radykalizm wrd ruchw spoecznych i perspektyw krytycznych (2007), Ile ojczyzn? Ile patrio tyzmw (2007). Publikowa w Trybunie, Rzeczpospolitej, Bez Dogmatu, Dzi, Owiacie i Wychowaniu, Przegldzie Socjalistycznym, Forum Klubowym. Wsppracownik Orodka Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea i Centrum im. Ignacego Daszyskiego.
189
JANINA PETELCZyC
Absolwentka polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie obecnie jest doktorantk. Interesuje si zabezpieczeniem spoecznym, polityk rodzinn, midzynarodow porwnawcz polityk spoeczn i socjologi miasta. Autorka publikacji m.in. dla Polityki Spoecznej, Dialogu, ekspertka fundacji naukowej Norden Centrum, wsppracuje take z Fundacj Terra Brasilis oraz Orodkiem Myli Spoecznej im. F. Lassallea. Wspautorka wielu ekspertyz i raportw z bada, m.in. dla projektu trESS (Training and Reporting on European Social Security) oraz dla Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie.
MARIA SKRA
Socjoloka, polityczka spoeczna. Stypendystka programu Erasmus na Uniwersytecie w Kopenhadze (2006/2007), doktorantka Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu. Czonkini Polskiego Towarzystwa Polityki Spoecznej. Zainteresowania badawcze: polityka rodzinna, ekonomia i pe, studia miejskie. Wsppracowniczka Fundacji im. Friedricha Eberta w tematyce genderowej, ekspertka Fundacji Naukowej Norden Centrum.
MICHA SySKA
Prawnik, absolwent Uniwersytetu Wrocawskiego oraz Podyplomowego Studium Prawa i wolnoci czowieka w Polskiej Akademii Nauk. Dyrektor Orodka Myli Spoecznej im. F. Lassallea. Czonek zespou Krytyki Politycznej oraz stay wsppracownik magazynu Nigdy Wicej. Publikowa na amach Gazety Wyborczej, Rzeczpospolitej, Dziennika, Trybuny, Przegldu, Le Monde Diplomatique, Res Humana, Myli Socjaldemokratycznej, Forum Klubowego. Wspautor ksiek Ile ojczyzn? Ile patriotyzmw? (2007), Norwegia. Przewodnik nieturystyczny (2011).
Wicej o socjaldemokratycznej polityce spoecznej na:

www.polityka-spoleczna.pl Na specjalnej witrynie internetowej zamieszczony zosta cay dorobek wsplnego projektu Orodka Myli Spoecznej im. F. Lassallea i Fundacji im. F. Eberta: elektroniczna wersja ksiki Socjaldemokratyczna polityka spoeczna; zapis filmowy seminariw i wykadw z udziaem uznanych ekspertw: Marka Balickiego, prof. Mirosawa Ksiopolskiego, prof. Ryszarda Szarfenberga; zapis filmowy konferencji Przyszo pastwa opiekuczego z udziaem: prof. Joakima Palmego, prof. Mirosawa Grewiskiego i Jacka akowskiego.
Znajd nas take na Facebooku: www.facebook.com/SocjaldemokratycznaPolitykaSpoleczna
Przyszo pastwa opiekuczego
6 wrzenia 2012 roku w siedzibie tygodnika Polityka w Warszawie odbya si dyskusja panelowa pt. Przyszo pastwa opiekuczego zorganizowana przez Fundacj im. F. Eberta oraz Orodek Myli Spoecznej im. F. Lassallea z udziaem: prof. Joakima Palmego (Instytut Bada nad Przyszoci w Sztokholmie), prof. Mirosawa Grewiskiego (Wysza Szkoa Pedagogiczna w Warszawie) i Jacka akowskiego (Polityka). Peen zapis filmowy dyskusji dostpny jest na witrynach internetowych: www.polityka-spoleczna.pl www.lassalle.org.pl www.feswar.org.pl www.facebook.com/SocjaldemokratycznaPolitykaSpoleczna

Socjaldemokratyczna Polityka Społeczna (Ośrodek Myśli Społecznej Lassalle&#39;a)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Socjaldemokratyczna Polityka Społeczna (Ośrodek Myśli Społecznej Lassalle&#39;a)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

Orodek Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea www.lassalle.org.pl e-mail: biuro@lassalle.org.pl

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

Pamici Prof. Tadeusza Kowalika (1926-2012)

Orodek Myli Spoecznej im. F. Lassallea Wrocaw 2012

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

Praca i dialog spoeczny [Maria Skra, Rafa Bakalarczyk]

Trybuna, 12 kwietnia 2002.

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI SOCJALDEMOKRATYCZNEJ POLITYKI SPOECZNEJ

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI I WARTOCIOWANIE W POLITyCE SPOECZNEJ

WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ

IDEOLOGIE W POLITyCE SPOECZNEJ

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ

Socjaldemokracja a rwno pci

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ

Uniwersalizm vs. selektywizm

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WARTOCI SOCJALDEMOKRATyCZNEJ POLITyKI SPOECZNEJ

Powszechny dochd obywatelski

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA NA TLE INNYCH MODELI

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

SOCJALDEMOKRATyCZNA POLITyKA SPOECZNA NA TLE INNyCH MODELI

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

SOCJALDEMOKRATyCZNA POLITyKA SPOECZNA NA TLE INNyCH MODELI

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

SOCJALDEMOKRATyCZNA POLITyKA SPOECZNA NA TLE INNyCH MODELI

MODELE POLITyKI SPOECZNEJ ZESTAWIENIE

minimalny rezydualne (pomoc spoeczna) sabe/ defamilizacja silna

wysoki uniwersalne (technika zaopatrzeniowa) sabe /defamilizacja silna

Welfare state Zobowizanie socjalne rodziny/ poziom

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

ROZWOJOWy POTENCJA MODELU SOCJALDEMOKRATyCZNEGO

SOCJALDEMOKRATyCZNA POLITyKA SPOECZNA NA TLE INNyCH MODELI

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

STARE I NOWE RyZyKA SOCJALNE

Joczyk J., Prawo zabezpieczenia spoecznego, Zakamycze 2004, s. 12.

ZABEZPIECZENIE SPOECZNE NA WIECIE I W POLSCE

International Labour Organization, http://www.ilo.org/global/lang--en/index. htm, 16.07.2012 r.

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

Sprawiedliwo spoeczna jest wartoci zapisan w polskiej konstytucji

SOCJALDEMOKRATyCZNE WARTOCI I CELE ZABEZPIECZENIA SPOECZNEGO

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

niedostatku moe liczy na wsparcie spoeczestwa

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

INSTRUMENTy SOCJALDEMOKRATyCZNEGO ZABEZPIECZENIA SPOECZNEGO

poszerzaniu zakresu przedmiotowego w dobie wyzwa wspczesnego wiata, takich jak:

zmiany na rynku pracy i nowe formy mobilnoci: krtkie

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

SOCJALDEMOKRATyCZNE ROZWIZANIA W ZABEZPIECZENIU SPOECZNyM

WyBRANE DZIAANIA SOCJALDEMOKRATyCZNE W TECHNICE UBEZPIECZENIOWEJ:

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

WyBRANE DZIAANIA SOCJALDEMOKRATyCZNE W TECHNICE ZAOPATRZENIOWEJ

WyBRANE ROZWIZANIA SOCJALDEMOKRATyCZNE W OPIECE SPOECZNEJ

systematyczne podwyszanie kryteriw dochodowych uprawniajcych do pomocy spoecznej;

SOCJALDEMOKRATYCZNA POLITYKA SPOECZNA

Socjaldemokratyczna Polityka Społeczna (Ośrodek Myśli Społecznej Lassalle'a)

Socjaldemokratyczna Polityka Społeczna (Ośrodek Myśli Społecznej Lassalle'a)