D R I E M A A N D E L I J K S E

U I T G A V E

A P R I L - M E I - J U N I

2 0 1 0

NAVB
Bundel Nr 126

Veilig werken op hoogte

Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

Inhoud
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Risicoanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Een val VOORKOMEN door COLLECTIEVE bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Een val VOORKOMEN door INDIVIDUELE uitrusting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Een val OPVANGEN door COLLECTIEVE bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Een val OPVANGEN door INDIVIDUELE bescherming - PBM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Opmerking: een val voorkomen een val opvangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Tweede trimester 2010 Bundel Nr 126

Veilig werken op hoogte Arbeidsmiddelen per bouwberoep

Metselwerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Risicoanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metselwerk van beperkte hoogte - Steigers op schragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metselwerk van middelmatige hoogte - Kaderstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metselwerk van grote hoogte - Multidirectionele steigers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plaatsen van vloersystemen met balken en potten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wand- en vloeropeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 11 11 13 14 15 15

Betonwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Verticale bekisting en wapening voor wanden en kolommen - Risicoanalyse en preventiemaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Horizontale bekisting en wapening van vloeren en dakplaten - Risicoanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Overname toegestaan mits toelating van het NAVB. Deze bundels worden in het Frans gepubliceerd onder de titel CNAC dossier. De raadgevingen gepubliceerd door het NAVB binden enkel het Actiecomit, rekening houdend met de huidige stand van de wetgeving en de techniek, en onttrekken de lezer niet aan de verplichting om informatie in te winnen en de geldende wetgeving na te leven. Verschijnt 4 maal per jaar. Bestellingen en tarieven: zie www.navb.be of achteraan in NAVB info. Gratis downloadbaar op www.navb.be In dezelfde reeks zijn nog andere dossiers beschikbaar (vroeger Veiligheidsnotas).

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plaatsen van kolommen en balken voor industrile gebouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leggen van welfsels, breedplaten en geprefabriceerde vloerelementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plaatsen van kolommen, wanden en gevelelementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plaatsen van trappen, bordessen en balkonelementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20 21 22 22 23

Gevelwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Gebruik van beweegbare hangsteigers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Gebruik van hangsteigers van het lichte type . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Werken op daken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Valbeveiliging - Elastische vangnetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Werken op een daksteiger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Werken aan daken met een hoogwerker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gebruik van steigers op drievoeten of op schragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gebruik van rolsteigers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gebruik van schaarliften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gebruik van stelten voor het werken aan plafonds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pleister- en schilderwerken in traphallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 29 30 31 32 32 33 34 34 34

Pleisterwerken en schilderwerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Touwtechnieken bij werken aan pylonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Bibliografie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Verantwoordelijke uitgever:
Carl Heyrman - Koningsstraat 132/4 - 1000 Brussel Inschrijvingsnummer bij de Koninklijke Bibliotheek (wettelijk depot) 2515. Het redactiecomit van NAVB dossier streeft steeds naar betrouwbaarheid van de gepubliceerde informatie. Het kan er echter niet aansprakelijk voor worden gesteld. De reproductie van teksten en illustraties is toegestaan mits de uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en duidelijke bronvermelding.

NAVB
Colofon
NAVB dossier is een driemaandelijks informatieblad van het Nationaal Actiecomit voor Veiligheid en hygine in het Bouwbedrijf (ook beschikbaar in het Frans onder de titel CNAC dossier).

Informatie en abonnement:
NAVB - Koningsstraat 132/4 - 1000 Brussel Tel.: 02/552.05.00 - Fax: 02/552.05.05 E-mail: navb@navb.be - Website: www.navb.be

Redactie:
Luc Christiaens, Christian Depue, Veerle De Saedeleer, Carl Heyrman, Vronique le Paige, Isabelle Lootens, Emmy Streuve, Isabelle Urbain, Arlette Vandenhoute, Nicolaas Van Leeuwen, Evy Vinck.

Opmaak en drukwerk:
www.mwp.be

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

Inleiding
Bij werken op hoogte worden werknemers blootgesteld aan het risico op vallen van hoogte. Vroeger werd 2 meter gebruikt als referentiehoogte om na te gaan vanaf welke hoogte een effectieve valbeveiliging verplicht was. Doordat de hoogte van 2 meter als criterium beschouwd werd, oordeelden veel werkgevers echter ten onrechte dat er geen maatregelen nodig waren bij een hoogte van minder dan 2 meter. Ook bij een hoogte van minder dan 2 meter kunnen echter gevaarlijke situaties optreden en bestaat het risico op een val met verwondingen. Daarom is de referentiehoogte van 2 meter uit de wetgeving geschrapt en schrijft de wetgever nu voor dat er een risicoanalyse opgemaakt moet worden om op basis van de situatie ter plaatse de rele risicos te evalueren en de gepaste maatregelen te nemen. Ook bij een hoogte van minder dan 2 meter kan het dus nodig zijn om aangepaste beschermingsmaatregelen te nemen. Deze benadering van de wetgever wordt ook weergegeven in de wetgeving over welzijn op het werk en het Koninklijk Besluit over de cordinatie van de veiligheid op tijdelijke of mobiele bouwplaatsen (TMB). Het komt er dus op neer dat de werkgever zelf zijn analyses moet maken en op basis van deze studies moet beslissen welke preventiemaatregelen hij nodig acht. Hij draagt dan ook de verantwoordelijkheid voor: het opmaken van de risicoanalyse; de uitvoering van de preventiemaatregelen. Naast deze algemene principes, die in de regelgeving zijn opgenomen, blijven ook een reeks specifieke voorschriften van toepassing, die opgenomen waren in het ARAB (Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming) of in andere reglementeringen of technische voorschriften, zoals de normen. Zo schrijft het ARAB bijvoorbeeld voor dat als werknemers blootgesteld zijn aan een val van meer dan 2 meter, de werk- en loopvlakken uitgerust moeten zijn met collectieve beveiligingselementen. Werken op hoogte is dus niet langer een vastomlijnd begrip. In verschillende bouwberoepen kunnen de werknemers dan ook op een verschillende manier blootgesteld worden aan het risico op vallen. Een aantal typische situaties komt regelmatig voor op bouwplaatsen. Het loont dan ook de moeite om ze meer in detail te bekijken en er aanbevelingen voor op te stellen. Dit ontslaat de werkgever echter niet van de verplichting om deze standaardoplossingen te toetsen aan de realiteit op de bouwplaats.

Regelgeving
Hieronder volgt een kort overzicht van toepasbare regelgeving met betrekking tot het welzijn op het werk en de veiligheidscordinatie op tijdelijke of mobiele bouwplaatsen: De artikels in verband met werken op hoogte uit het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming (ARAB) zijn opgeheven door het KB van 31.08.2005 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte en opgenomen in de Codex over het welzijn op het werk onder titel VI (Arbeidsmiddelen), hoofdstuk II (Specifieke bepalingen), afdeling V (Arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte). Het betreft de bepalingen over het gebruik van ladders (art. 43 bis), stellingen (art. 440 tot 450), vliegende stellingen (art. 451), stellingen op schragen (art. 454 en 454 bis), stellingen op wielen of verplaatsbare stellingen (art. 454 bis), het periodieke nazicht van stellingen (art. 456) en ladders gebruikt op stellingen (art. 459). De bepalingen inzake ladders (art. 532) zijn aangepast. de codex voor het welzijn op het werk; de wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk (welzijnswet); het KB van 27 maart 1998 betreffende de interne dienst voor preventie en bescherming op het werk; het KB van 27 maart 1998 betreffende de externe diensten voor preventie en bescherming op het werk; het KB van 25 januari 2001 betreffende de tijdelijke of mobiele bouwplaatsen; het KB van 13 juni 2005 betreffende het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen; het KB van 31 augustus 2005 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte (omzetting van Europese richtlijn 2001/45/EG); het KB van 12 augustus 1993 betreffende het manueel hanteren van lasten.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Uittreksel uit de welzijnswet Art. 5.- 1. De werkgever treft de nodige maatregelen ter bevordering van het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk. Daartoe past hij de volgende algemene preventiebeginselen toe: A. risico's voorkomen; B. de evaluatie van risico's die niet kunnen worden voorkomen; C. de bestrijding van de risico's bij de bron; D. de vervanging van wat gevaarlijk is door dat wat niet gevaarlijk of minder gevaarlijk is; E. voorrang aan maatregelen inzake collectieve bescherming boven maatregelen inzake individuele bescherming; F. de aanpassing van het werk aan de mens, met name wat betreft de inrichting van de werkposten, en de keuze van de werkuitrusting en de werk- en productiemethoden, met name om monotone arbeid en tempogebonden arbeid draaglijker te maken en de gevolgen daarvan voor de gezondheid te beperken; G. zo veel mogelijk de risico's inperken, rekening houdend met de ontwikkelingen van de techniek; H. de risico's op een ernstig letsel inperken door het nemen van materile maatregelen met voorrang op iedere andere maatregel; I. de planning van de preventie en de uitvoering van het beleid met betrekking tot het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk met het oog op een systeembenadering waarin onder andere volgende elementen worden gentegreerd: techniek, organisatie van het werk, arbeidsomstandigheden, sociale betrekkingen en omgevingsfactoren op het werk; J. de werknemer voorlichten over de aard van zijn werkzaamheden, de daaraan verbonden overblijvende risico's en de maatregelen die erop gericht zijn deze gevaren te voorkomen of te beperken: - bij zijn indiensttreding; - telkens wanneer dit in verband met de bescherming van het welzijn noodzakelijk is; K. het verschaffen van passende instructies aan de werknemers en het vaststellen van begeleidingsmaatregelen voor een redelijke garantie op de naleving van deze instructies; L. het voorzien in of het zich vergewissen van het bestaan van de gepaste veiligheids- en gezondheidssignalering op het werk, wanneer risico's niet kunnen worden voorkomen of niet voldoende kunnen worden beperkt door de collectieve technische beschermingsmiddelen of door maatregelen, methoden of handelswijzen in de sfeer van de werkorganisatie.

Voor de regelgeving rond werken op hoogte verwijzen we naar NAVB dossier 125: Arbeidsmiddelen voor het uitvoeren van werken op hoogte.

Risicoanalyse
Enerzijds verplicht de welzijnswet elke werkgever om een preventiebeleid te voeren, de nodige risicoanalyses uit te voeren en vast te leggen welke maatregelen genomen moeten worden. Hierbij moet de voorkeur gegeven worden aan het vermijden van de gevaren. Als het niet mogelijk is om de werknemers te beschermen tegen deze gevaren, moet gebruik gemaakt worden van collectieve beschermingsmiddelen, en, indien dat ook niet mogelijk is, moeten individuele beschermingsmiddelen gebruikt worden. Anderzijds bepaalt het KB Tijdelijke of Mobiele Bouwplaatsen dat voor bouwwerken waarbij meerdere aannemers betrokken zijn, zowel voor de ontwerpfase als voor de verwezenlijking een veiligheidscordinator aangesteld moet worden, die als taak heeft de potentile risicos op te sporen en de nodige preventiemaatregelen voor te stellen.

Risicoanalyse in de ontwerpfase
Tijdens de ontwerpfase moet onderzocht worden welke risicos verbonden zijn aan de gekozen uitvoeringsmethode en of deze risicos voorkomen kunnen worden. Ze moeten gevalueerd worden en er moeten voorstellen bestudeerd worden om ze aan de bron te bestrijden of om een risicovolle werkmethode te vervangen door een veiliger alternatief. Dit is dan ook de voornaamste taak van de veiligheidscordinator-ontwerp. Tijdens de ontwerpfase kunnen ook voorzieningen genomen worden om latere werkzaamheden veiliger te kunnen uitvoeren, zowel de uitvoering van het bouwwerk zelf als latere aanpassingen, verbouwingen of onderhoudswerken. Ook dit maakt deel uit van de opdracht van de veiligheidscordinator. Een Post Interventie Dossier opmaken is de volgende stap.
Veiligheidsvoorzieningen voor latere onderhoudswerken kunnen ook tijdens de constructie nuttig aangewend worden.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Risicoanalyse tijdens de verwezenlijking
Zodra een werkmethode of uitvoeringswijze gekozen is, moeten de aannemers deze methode correct en veilig uitvoeren met inachtname van alle preventiemaatregelen die volgen uit de risicoanalyses van zowel de eigen preventiedienst als de veiligheidscordinator.

Keuze van de preventiemaatregelen

In dit dossier wordt enkel het risico op vallen van een hoogte verder onderzocht. Bij de evaluatie van de risicos en het bepalen van de preventiemaatregelen werd de filosofie van de welzijnswet gevolgd en werd een onderscheid gemaakt tussen: het vermijden van het gevaar; het beperken van het risico door collectieve bescherming; het beperken van de gevolgen door individuele bescherming. Het is belangrijk om dit onderscheid te maken, want er bestaan grote verschillen tussen de technische eisen die gesteld worden aan de verschillende toegepaste beschermingsmiddelen. Zo moet een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen leuningen die dienen om te vermijden dat een werknemer valt en leuningen die dienen om een vallende werknemer op te vangen als hij bijvoorbeeld van een hellend dak schuift of valt. Hetzelfde geldt voor de netten die gespannen worden om te vermijden dat iemand door een vensteropening naar buiten valt en de netten die dienen om een vallende persoon op te vangen. Ook de eisen voor een individuele uitrusting die gebruikt wordt om te verhinderen dat een persoon te kort bij de rand komt en valt, zijn anders dan de eisen voor een uitrusting om die persoon op te vangen als hij valt.

Algemeen geldende instructies bij het uitvoeren van werken op hoogte

De werken moeten uitgevoerd worden onder het toezicht van een bevoegd persoon, die waakt over de veiligheid bij de uitvoering van alle werkzaamheden. Er moet over gewaakt worden dat werknemers die zich begeven op plaatsen die nog niet voorzien zijn van een collectieve randbeveiliging of op plaatsen waar deze randbeveiliging omwille van de uitvoering van de werken tijdelijk weggenomen is, over een individuele bescherming beschikken. Er moet over gewaakt worden dat er door middel van een degelijke signalisatie of afbakening vermeden wordt dat er werknemers in de gevarenzone komen en blootgesteld worden aan vallende voorwerpen. De werkzaamheden moeten zo georganiseerd worden dat er geen werken gelijktijdig boven of onder elkaar worden uitgevoerd.

Een val VOORKOMEN door COLLECTIEVE bescherming

Bij het uitvoeren van bouwwerken kan het werken op hoogte wel beperkt, maar nooit volledig uitgesloten worden. Bijgevolg moet er altijd rekening gehouden worden met het gevaar en de gevolgen van een val van hoogte en moeten de geschikte preventiemaatregelen genomen worden. In eerste instantie moet geprobeerd worden om de val materieel te voorkomen. Dit kan gebeuren door het voorzien van: aangepaste werkplatforms die voldoende breed en draagkrachtig zijn. Er moet voldoende aandacht besteed worden aan gestapelde materialen: ze mogen de doorgang op de steiger niet hinderen. Dankzij een aangepast inhaalplatform kunnen materialen die met een kraan aangevoerd worden, veilig neergezet worden. Hierdoor wordt vermeden dat werknemers de lasten aan de kraan naar binnen moeten trekken en zichzelf zo in gevaar brengen. Dergelijke inhaalplatforms moeten op voorhand voorzien worden. Als ze aan de steiger gemonteerd worden, moeten ze in de berekening van de steiger opgenomen worden en moeten ook de nodige extra verankeringen voorzien worden. stevige leuningen of andere gelijkaardige voorzieningen. Deze voorzieningen moeten doorlopend zijn en mogen enkel onderbroken worden op de toegangsplaats tot de ladder. De leuningen moeten voldoende hoog zijn en minstens voorzien zijn van: - een leuning; - een tussenleuning; - een stootplint (kantplank). Ook volle borstweringen, beplatingen of traliewerk met een hoogte van minstens 1 meter kunnen toegepast worden.

Steigers

Inhaalplatform

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

Opmerking: In de verschillende referentiedocumenten wordt hetzelfde principe beschreven: een leuning, een tussenleuning en een kantplank. Er blijven kleine verschillen bestaan in de details, maar die zijn van ondergeschikt belang. netten die de verticale openingen afschermen en dienen om te verhinderen dat een persoon door een opening valt. Het is aangewezen om deze collectieve beveiligingsmiddelen te gebruiken aan alle openingen waar een risico op een val bestaat, dus niet alleen aan de vensteropeningen, maar ook aan de trapgaten, liftkokers, vides, bordessen, Artikel 434.7.1 van het ARAB bepaalt dat collectieve beveiligingen verplicht zijn vanaf een hoogte van 2 meter. Als het gebruik van n van deze collectieve beveiligingen niet mogelijk is door de aard van de werkzaamheden of de plaatselijke omstandigheden, moet een andere, gelijkwaardige oplossing gezocht worden.

Een val VOORKOMEN door INDIVIDUELE uitrusting

Met persoonlijke beschermingsmiddelen kan verhinderd worden dat de uitvoerder van de werken zich te dicht bij de rand van de werkvloer begeeft en valt. Hierdoor wordt het risico op een val van hoogte uitgesloten. Vallen op de werkvloer blijft mogelijk, maar de valhoogte wordt beperkt, wat in de regelgeving wordt aangeduid als een omstandigheid waarbij een val van minder dan 1 meter mogelijk is. Een val kan vermeden worden met positioneringsmiddelen of retentiemiddelen. Deze uitrusting bestaat uit: - een ankerpunt of eventueel een leeflijn tussen twee of meerdere ankerpunten; - een vanglijn met retentie (positioneringslijn of veiligheidslijn); - een retentieharnas of heupgordel. Er kan ook een veiligheidslijn gebruikt worden met een oprolsysteem dat voorzien is van een automatisch blokkeringssysteem. De werking van deze uitrusting is vergelijkbaar met een veiligheidsgordel in een auto: de gebruiker kan bewegen en zich verplaatsen, maar zodra hij een bruuske beweging maakt, zal het mechanisme blokkeren en de val verhinderen of de hoogte van de val beperken. Opmerking: Omdat deze middelen de bewegingsvrijheid van de werknemer sterk beperken, worden ze weinig gebruikt. Een heupgordel mag alleen gebruikt worden als valpreventie en niet als valopvang.

Een val OPVANGEN door COLLECTIEVE bescherming

Volgens de norm NBN EN 13374 moet een randbeveiliging voorzien worden wanneer er een risico bestaat op een val van meer dan twee meter hoogte. Hierbij is het ook belangrijk dat de structuur waaraan de leuning vastgemaakt wordt, bestand is tegen de krachten die het systeem moet kunnen opvangen. Bij verbouwingswerken moet de staat van het metselwerk waaraan deze randbeveiliging wordt bevestigd, gecontroleerd worden. Bij nieuwbouw moet rekening gehouden worden met de verhardingstijd van de mortel of het beton die nodig is om de verankering een voldoende grote weerstand te geven. In dat geval is het veiliger en goedkoper om de verankeringspunten in geprefabriceerde wanden, balken of andere betonelementen te integreren. NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Randbeveiligingen werden reeds uitvoering besproken in NAVB dossier 110: Dakwerken. Als er geen effectieve valpreventie gerealiseerd kan worden, kunnen de gevolgen van een val sterk beperkt worden door een collectieve beveiliging.

Uittreksel uit het ARAB Art. 434.9.1. Als het niet mogelijk is de collectieve beveiligingselementen bedoeld in artikel 434.7.1. aan te brengen of als er gevaar bestaat van over deze beveiligingselementen heen te vallen, dan worden vangelementen aangebracht: hetzij vloeren of gelijkwaardige collectieve vangelementen, die een werknemer kunnen opvangen voordat hij een vrije val verricht van meer dan 3 m; hetzij netten of gelijkwaardige collectieve vangelementen, die een werknemer kunnen opvangen voordat hij een vrije val verricht van meer dan 6 m. De vrije valhoogte wordt gemeten bij het laagste punt van het vangelement. Art. 434.9.2. De uitsteek van de vangelementen is de functie van het hoogteverschil tussen de bovenste rand van het vangelement en het beginpeil van de val. De afstand horizontaal gemeten tussen de bovenste rand van het vangelement en de verticale die door het beginpunt van de val gaat, bedraagt ten minste: 2 m voor een hoogteverschil dat 4 m niet overtreft; 3 m voor een hoogteverschil dat 4 m overtreft. Art. 434.9.3. De vangelementen hebben: a. een voldoende weerstand; b. een samenstelling en een vorm die elke verdere val uitsluiten. De vangelementen zijn zodanig aangebracht dat het slachtoffer van een val niet in aanraking komt met een hindernis. De netten en de gelijkwaardige collectieve vangelementen hebben een voldoende elasticiteit om de opgevangen werknemer van elke verwonding te vrijwaren. De helling van de vangvloeren mag 45 niet overschrijden.

Opvangvloeren en luifels
Opvangvloeren en luifels zijn opgebouwd uit harde materialen, zoals hout. Ze moeten stevig genoeg zijn om een vallende persoon te kunnen opvangen. Het is dan ook logisch dat de valhoogte beperkt moet blijven. Art. 434.9.1 van het ARAB stelt dat niet-elastische opvangvloeren enkel gebruikt mogen worden als de valhoogte minder dan 3 meter bedraagt. Essentieel bij het gebruik van een opvangvloer is dat deze vloer voldoende breed is om het valtraject van een vallende persoon te onderbreken. Dit valtraject is afhankelijk van de valhoogte en de initile snelheid van de vallende persoon. Bij het vallen moeten we rekening houden met een horizontale snelheid van 2 m/s. Als een persoon valt door een stoot, die bijvoorbeeld veroorzaakt wordt door een last die aan een kraanhaak hangt, moet rekening gehouden worden met een horizontale snelheid van 3 m/s. Het startpunt van de valcurve is het zwaartepunt van de persoon die valt. Bij het valtraject wordt horizontaal 0,5 m bijgeteld. Uit de vergelijking tussen de waarden van het ARAB en de curve van het valtraject blijkt dat het ARAB zich baseert op een initile horizontale snelheid van 2 m/s. Als we rekening willen houden met een snelheid van 3 m/s, zou de minimumbreedte 3 m voor opvangvloeren en 4 m voor netten moeten zijn. Valcurve Opvangvloer

Opvangvloer

Netten

Het valtraject van een persoon met een horizontale snelheid van respectievelijk 2 m/s en 3 m/s

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Elastische netten
In tegenstelling tot harde vloeren kunnen elastische netten gebruikt worden tot een valhoogte van 6 meter. Ze moeten wel voldoende breed zijn, zodat een vallende persoon er niet overheen kan vallen. De uitsteek van de netten is ook afhankelijk van de valhoogte. De onderkant van het net moet vrijhangen en onder het net moet altijd een voldoende grote ruimte vrijgelaten worden. Bij de toepassing van een vangnet moeten de richtlijnen van de normen NBN EN 1263-1 en NBN EN 1263-2 gerespecteerd worden: Het net moet door middel van een zoomtouw verbonden worden met het verankeringspunt. Het mag niet rechtstreeks met het verankeringspunt verbonden worden, want de touwen zijn daar niet op berekend. Het net moet om de 2,5 m vastgemaakt worden en de touwen mogen niet over scherpe kanten schuren. Een veiligheidsnet mag niet meer ingezet worden na 3 jaar intensief en ononderbroken gebruik. Beschadigde netten moeten onmiddellijk buiten gebruik gesteld worden. De spanning van de netten moet wekelijks gecontroleerd worden. Vangnetten werden reeds uitvoerig besproken in NAVB dossier 110.

Leuningen als randbeveiliging

Bij werken op hellende daken bestaat het risico dat iemand van het dak glijdt en over de rand heen valt. Daarom moet er een randbeveiliging voorzien worden in de vorm van een leuning. Wie van een hellend dak glijdt, zal met een zekere snelheid tegen de leuning botsen. Uiteraard moet deze leuning stevig genoeg zijn om de vallende persoon tegen te houden. In de norm EN 13374 worden drie klassen gedefinieerd voor leuningen als randbeveiliging voor: platte of zeer zwak hellende daken; hellende daken (tot 45); steile daken (> 45). Het spreekt voor zich dat niet alleen de leuning, maar ook de constructie waaraan ze bevestigd is, stevig genoeg moet zijn.

Kan een steiger gebruikt worden als opvangvloer?

Over dit onderwerp bestaat heel wat verwarring. Daarom is het belangrijk om alle punten op een rijtje te zetten en met elkaar te vergelijken. Om te beoordelen of een steiger ook als randbeveiliging gebruikt kan worden, moeten twee belangrijke aspecten gevalueerd worden: Voldoet het werkplatform aan de voorschriften voor opvangvloeren en luifels ? Voldoet de leuning aan de voorschriften uit de norm NBN EN 13374? Een steiger wordt beschouwd als een arbeidsmiddel en ontworpen en berekend conform de normen NBN EN 12810 (deel 1 en 2) en NBN EN 12811 (deel 1, 2 en 3). In deze normen is ook de indeling in klassen volgens de toegelaten belasting opgenomen. Steigers van klasse 6 (tot 600 kg/m verdeelde belasting) en met de aanduiding D (getest op dynamische impact) zouden voldoende sterk moeten zijn om als opvangvloer gebruikt te worden. Verder moet de steiger minstens 2 meter breed zijn en mag het hoogteverschil tussen de dakrand en het werkplatform niet meer dan 2 meter bedragen (niet meer dan 3 meter tussen het zwaartepunt van de persoon en het werkplatform). Als de valhoogte kleiner is, kan eventueel een smallere steiger aanvaard worden. De minimumbreedte kan in dat geval afgeleid worden uit de figuur met de valcurve. De leuningen die op steigers gemonteerd worden, voldoen aan de voorschriften uit EN 12810, die vergelijkbaar zijn met de specificaties voor leuningen van klasse A volgens EN 13374. Leuningen van klasse B en C moeten weerstand kunnen bieden aan een dynamische impact. Leuningen worden meestal aan de verticale dragers van de steiger bevestigd. Tenzij de constructeur het tegendeel bevestigt, moet ervan uitgegaan worden dat de verticale dragers niet geschikt zijn om dynamische belastingen op te vangen. Dit probleem kan opgelost worden door extra ankerpunten te voorzien.

Een val OPVANGEN door INDIVIDUELE bescherming - PBM

Collectieve beschermingen kunnen de uitvoering van de werken hinderen of een gevaarlijke situatie veroorzaken tijdens hun montage. In deze gevallen kan gekozen worden voor een individuele valbescherming. Dat is ook zo bij werken van zeer kortstondige duur.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Individuele beschermingsmiddelen zijn geschikt: om vallende personen tijdig op te vangen: met een aangepaste uitrusting kan de vallende persoon opgevangen worden, zodat zware kwetsuren vermeden worden. Deze uitrusting bestaat uit: - een ankerpunt of eventueel een leeflijn tussen ankerpunten; - een vanglijn; - een valdemper (schokabsorbeerder); - een valharnas. voor werken op hoogte met behulp van touwen en een zitharnas. Een zitharnas wordt soms ook een positioneringsmiddel genoemd. Het is een arbeidsmiddel, geen valbeschermingsmiddel. Naast dit arbeidsmiddel moeten dus altijd de nodige individuele valbeschermingsmiddelen voorzien worden. Bij werken aan verticale constructies, zoals masten of pylonen, kan ook gebruik gemaakt worden van een automatisch valstopapparaat (de zogenaamde stop-chute). Dat is een toestel dat langzaam over een verticaal gespannen kabel kan schuiven. Zodra een bruuske beweging, zoals een val, gedetecteerd wordt, treedt het blokkeringsmechanisme in werking en verhindert het de verdere val.

Opmerking: een val voorkomen een val opvangen

Afhankelijk van de gekozen oplossing zijn de functie en het doel van de toegepaste uitrusting verschillend en worden er ook andere eisen aan gesteld. Een heupgordel dient om een persoon te behoeden voor een val van hoogte en is niet bedoeld en niet geschikt om een vallende persoon op te vangen. De impact van een val zou zich immers concentreren op de plaats van de gordel, met een verhoogd risico op rugletsels of inwendige verwondingen tot gevolg. Heupgordels zijn dan ook niet toegelaten als valbescherming als het risico bestaat dat een persoon een val maakt van meer dan 1 meter. Bij een valharnas daarentegen wordt de impact van de val over een groter oppervlak van het lichaam verdeeld en naar minder vitale delen afgeleid. Het is dan ook erg belangrijk dat het valharnas correct gedragen wordt en dat alle riemen voldoende aangespannen zijn. De norm NBN EN 795 bepaalt dat de ankerpunten moeten weerstaan aan krachten tot 6 kN (600 kg) om een vallende persoon op te vangen. Om de kracht die veroorzaakt wordt door een vallende persoon tot deze waarde te beperken, is een schokabsorbeerder absoluut noodzakelijk. Deze schokabsorbeerder zal niet alleen de impact op het ankerpunt, maar ook de impact op het lichaam beperken. Hij werkt volgens het volgende principe: doordat de vanglijn uitrekt, wordt de kinetische energie opgenomen en wordt de snelheid van het vallende gewicht stelselmatig verlaagd. Deze schokdemping kan gerealiseerd worden met uitrekbaar elastisch materiaal of door het uitscheuren van op elkaar genaaide strips. Bij de bepaling van de veilige valhoogte moet er ook rekening mee gehouden worden dat de vanglijn uitrekt of uitscheurt: er moet een vrije hoogte zijn waarin een persoon kan vallen zonder obstakels tegen te komen. Deze veilige valhoogte mag niet verward worden met de veilige werkhoogte, de hoogte waarop iemand zonder risico kan werken en waarbij een val slechts een beperkt risico inhoudt. De keuze van een ankerpunt is dan ook afhankelijk van de vraag of het punt een val moet kunnen opvangen of enkel voorkomen. Hetzelfde geldt voor de vasthechting van leuningen: moet de leuning een val kunnen opvangen (type B en C) of enkel voorkomen (type A)?

Dit is een belangrijk gegeven, want op een bouwplaats wordt vaak de uitrusting gebruikt die onmiddellijk beschikbaar is, met als gevolg dat uitrusting regelmatig in foute toepassingen wordt gebruikt.
In dit dossier worden een aantal courante bouwactiviteiten onder de loep genomen waarvoor al deze principes getoetst kunnen worden: metselwerken; betonwerken; plaatsen van geprefabriceerde betonelementen; gevelwerken; werken op daken; pleisterwerken en schilderwerken; werken aan pylonen. Voor meer informatie verwijzen we ook naar de eerder gepubliceerde Beroepsmonografien.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Bouwactiviteit
1. Inleiding 2. Metselwerken 0 tot 1 verdieping(en) 1 tot 3 verdiepingen > 3 verdiepingen Plaatsen van vloeren (balken en potten) Voegwerken 3. Betonwerken Verdichting van beton gebruik van een trilnaald Ladders Bekisting met platform Ondersteuningssteiger, tafelbekisting, NAVB experts: De polyvalente bouwvakker, De bekister en De betonstaalvlechter NAVB dossier 119: Het gebruik van ladders en steigers tijdens de afwerkingsfase Schraagsteiger Kaderstelling Gevelsteiger Schraagsteiger Onderschoringen

Arbeidsmiddel

Specifieke elementen
Valbeveiliging

Verwijzing

NAVB expert: De metselaar

Verticale bekisting / betonelementen Horizontale bekisting 4. Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen Structuurelementen kolommen en balken Horizontale elementen welfsels breedplaten bubbledeck, airdeck, balken Verticale elementen gevelelementen wanden twindeck ... 5. Gevelwerken Voegwerken

Gebruik van hoogwerker Ladder Hoogwerker, platformladder

Valbeveiliging: netten Individuele beveiliging Onderschoring

Losmaken van de hijstoebehoren Valbeveiliging

Ladderklampen Gevelsteiger, hoogwerker Brusselse stellingen Gevelsteiger Gevelsteiger Afvoer puin stortkokers Stofbescherming zeilen

Zie 2. Metselwerken

Afbraak / bekleding Stralen / zandstralen Gevelbekleding 6. Werken op daken Dakconstructie industriebouw hellend dak plat dak torenspitsen Dakbedekking (hellend) dakpannen leien stro zinkplaten

Cd-rom: De dak- en gevelbekleder

Hoogwerker Daksteiger Randbeveiliging Hoogwerker Daksteiger Hoogwerker

NAVB dossier 110: Dakwerken NAVB expert: De dakdekker

NAVB-CNAC 2010

10

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Dakbedekking (plat) steeldeck dakafdichting 7. Pleisterwerken en schilderwerken Muren, wanden Binnen Buiten Plafonds Stukadoorsstelling (driepoten) Schraagsteiger Rolsteiger Ladders Steigers Touwtechnieken NAVB dossier 119: Het gebruik van ladders en steigers tijdens de afwerkingsfase Stukadoorsstelling Herstellingen Zie 5. Gevelwerken Netten, leuningen

NAVB expert: De stukadoor

Trappenhallen

8. Werken aan pylonen

Metselwerken
Inleiding
Bij de constructie van gebouwen worden veel muren ter plaatse uitgevoerd in metselwerk. Naarmate het werk vordert, werkt de metselaar dus op een steeds grotere hoogte. Aangezien het metselwerk vrij snel kan vorderen, moet de werkvloer zeer snel en flexibel aangepast kunnen worden aan deze werkhoogte. In de praktijk worden niet altijd alle veiligheidsmaatregelen gerespecteerd door de tijdsdruk.

Risicoanalyse
Ontwerpfase: het risico op een val van hoogte is nauw verbonden met de plaats waar gemetseld moet worden. Deze risicos worden voornamelijk beheerd en beheerst tijdens de uitvoeringsfase. Een mogelijk alternatief is werken met geprefabriceerde panelen die bestaan uit isolatieplaten waarop baksteenstrips zijn aangebracht. De productie van deze panelen is alleen rendabel als er een voldoende groot aantal geproduceerd kan worden, met andere woorden als er met standaardmaten gewerkt kan worden. Hierdoor zullen de hoeken en de randen ook minder aangepast of afgewerkt moeten worden. Verder kan ook met voorgemetselde panelen gewerkt worden. Dit is een relatief nieuw concept waarbij de muren in het atelier gemetseld worden tot op maximaal de helft van de verdiepingshoogte. Dergelijke zware geprefabriceerde elementen plaatsen is vergelijkbaar met geprefabriceerde betonelementen plaatsen (zie hoofdstuk Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen). Een groot verschil tussen deze voorgemetselde elementen en betonnen prefabelementen is dat de betonnen elementen gewapend zijn en dus weerstaan aan de trekkrachten tijdens het hijsen. Bij gemetselde elementen zullen de nodige hijsijzers voorzien moeten worden om de trekkrachten op te vangen. Uitvoeringsfase: bij de planning van de werken moet rekening gehouden worden met de beschikbare werkvlakken. Dat kunnen reeds uitgevoerde vloeren of werkplatforms op steigers zijn. Gezien de huidige tendens om energie te besparen door meer aandacht te besteden aan de isolatie van alle buitenmuren, wordt het veel moeilijker om het metselwerk uit te voeren vanaf de binnenkant van het gebouw. Om de isolatie op een correcte manier tegen het binnenspouwblad te kunnen plaatsen, is het aangewezen om deze werken vanaf de buitenkant van het gebouw uit te voeren. Hierdoor kunnen de uitgevoerde binnenvloeren niet of slechts beperkt gebruikt worden als werkvloer. De isolatie en het grootste gedeelte van het metselwerk zullen bijgevolg vanaf steigers geplaatst moeten worden.

Metselwerk van beperkte hoogte - Steigers op schragen

Voor metselwerk van een beperkte hoogte kan een werkvloer aangebracht worden op schragen. Deze schragen kunnen gemakkelijk naar de werf worden getransporteerd, worden genstalleerd, in de hoogte versteld, verplaatst,

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

11

navbdossier
Reglementaire bepalingen
De reglementaire bepalingen uit ARAB-artikel 454, dat niet meer van toepassing is, beperkten het gebruik van steigers op schragen en stelden dat het verboden was om schraagstellingen te gebruiken die: meer dan twee rijen opeengeplaatste schragen telden; hoger waren dan 3 meter; of opgesteld waren op hangende stellingen. Dit artikel is vervangen door de algemene bepalingen uit het KB van 31 augustus 2005, die stellen dat een berekeningsnota opgemaakt moet worden waaruit blijkt dat de stabiliteit en de veiligheid van de steiger gewaarborgd is. Hoewel de letterlijke toepassing van dit KB voor steigers op schragen bij de meeste gebruikers als overdreven overkomt, leert de praktijk toch dat ook aan deze steigers de nodige aandacht besteed moet worden. Voornamelijk bij de uitvoering van metselwerken nemen gebruikers soms risicos waarvan ze zich niet bewust zijn. Hieronder vindt u een overzicht van veelvoorkomende fouten: De schragen worden vaak overbelast, wat de stabiliteit in het gedrang kan brengen. Een gebruiker vergeet al snel dat schragen meestal maar geschikt zijn voor een belasting tot 500 kg. Als er bijvoorbeeld twee metselaars (samen 150 kg), n bak mortel van 200 liter (300 kg) en een halve pallet metselstenen (800 kg) op de stelling staan, is de totale toelaatbare belasting van de twee schragen (2 x 500 kg = 1.000 kg) al ruim overschreden. Op de werkvloer wordt een doorgang vrijgelaten voor de metselaars, waardoor het gewicht van de mortelbakken en de stenen geconcentreerd wordt op de buitenste planken. De schragen worden te ver uit elkaar gezet, waardoor de overspanning te groot is voor de gebruikte stellingplanken. Als de planken duidelijk zichtbaar doorbuigen onder de belasting, betekent dat meestal dat de veilige draagkracht van de planken overschreden is. De schragen worden soms te kort bij elkaar gezet, waardoor de oversteek van de planken te groot is. Omdat de planken zelden vastgelegd worden, kunnen ze omhoog gelicht worden wanneer de uitkraging belast wordt. Soms wordt de stelling verhoogd met een tweede niveau schragen. Hierbij wordt vaak uit het oog verloren dat het gewicht van de schragen en de belasting die erop staat, niet over het hele oppervlak van de onderliggende planken verdeeld wordt, maar volledig gedragen wordt door de twee planken waarop de schraagpoten opgesteld zijn. Deze belasting overtreft dikwijls de draagkracht van de planken. De toegang tot de schraagstelling is niet altijd even veilig, waardoor de schraag met een horizontale kracht belast kan worden, terwijl dat niet voorzien is. Schraagstellingen zijn meestal niet uitgerust met een leuning of kantplank. Ze zijn niet geschikt als opvangplatform. Schragen worden dikwijls opgesteld op metselblokken of verhoogd met blokken. Samen met de montage-instructies van de constructeur vormt dit overzicht van veelvoorkomende fouten een handig hulpmiddel bij het opmaken van de gebruiksinstructies, die krachtens het KB beschikbaar moeten zijn op de werf.

Gebruiksinstructies voor steigers op schragen

Gebruik altijd schragen van hetzelfde type. Controleer de schragen op zichtbare gebreken, zoals scheuren of roestvorming in de lasnaden, vervormde poten, Plaats de schragen loodrecht op de muur die gemetseld moet worden. Let erop dat de steunelementen een goed contact hebben met de grond. Voorzie bij een opstelling op losse grond een degelijk steunvlak, zoals een gordingbalk. Plaats schraagstellingen niet op stenen of op blokken. Respecteer de richtlijnen van de producent in verband met de toegestane hoogte van de verstelbare schragen. Plaats nooit meer dan twee rijen schragen boven elkaar. Dat is enkel toegelaten bij gewone, niet-verstelbare schragen. De balken die de schraag dragen, moeten indien nodig verstevigd worden. Plaats het werkplatform op twee of meer schragen en zorg ervoor dat het horizontaal ligt. Gebruik op de stelling alleen planken die in goede staat zijn. Zorg ervoor dat de planken goed op elkaar aansluiten en vrij zijn van alle verontreinigingen die een val kunnen veroorzaken, zoals modder, ijzel of sneeuw. Hou het werkoppervlak vrij van afval en puin. Pas de breedte van de werkvloer op de stelling aan aan de afmetingen van de schraag (de afstand tussen de steunpunten). De werkvloer moet minstens 80 cm breed zijn. NAVB-CNAC 2010

12

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Hou rekening met de maximaal toelaatbare belasting van de werkvloer op de stelling, zowel de belasting op de schragen als die van de gebruikte planken. Verdeel het opgeslagen materiaal gelijkmatig over de volledige lengte en breedte van de stelling. Beperk de werkvloer tot het gedeelte tussen de schragen en belast het uitkragende gedeelte niet.

Keuze van de steigerplanken

Omdat de vloerelementen van steigers op schragen dikwijls uit houten steigerplanken bestaan, is het belangrijk een exact idee te hebben van de draagkracht van deze steigerplanken en de maximaal aanvaardbare overspanningen. In de tabel hieronder vindt u de maximaal toelaatbare overspanning voor steigerplanken met een houtkwaliteit S10 in functie van de dikte van de planken. Maximaal toelaatbare overspanning (in meter)
Dikte van de houten steigerplanken Breedte 20 Klasse 1 2 3 4 5 6 24 2 3 4 5 6 28 2 3 4 5 6 3,0 1,05 3,5 1,35 4,0 1,70 4,5 2,10 5,0 2,5

1,05

1,35 1,30 1,25 1,60 1,60 1,40 1,30 1,60 1,60 1,30 1,25

1,70 1,50 1,50 2,00 2,00 1,70 1,50 2,30 2,10 1,70 1,50

2,10 1,90 1,65 2,40 2,35 1,90 1,50 2,80 2,35 1,90 1,65

2,50 2,10 1,85 2,70 2,60 2,10 1,85 3,40 2,60 2,10 1,85

1,25 1,25 1,25 1,10 1,40 1,30 1,25 1,10

Equivalente houtkwaliteiten
STS DIN S10 BS S8 Nordic T2 NEN

S8

Metselwerk van middelmatige hoogte - Kaderstellingen

Een ander veelgebruikt hulpmiddel voor metselwerken zijn kaderstellingen, waarmee vlot een werkvloer gebouwd kan worden op verdiepingshoogte. De geprefabriceerde kaderelementen worden verbonden door middel van kruisverbanden, die ook als windverband werken. De kaders worden (bij voorkeur) op regelbare spindels geplaatst. De meeste aandachtspunten zijn dezelfde als bij steigers op schragen: De steunpoten moeten op een voldoende draagkrachtige ondergrond rusten. Indien nodig moeten er verdeelplaten of balken gelegd worden. Als er geen degelijke verankeringen aangebracht zijn, moeten alle horizontale krachten die ingrijpen op de steiger, beperkt worden: - geen dekzeilen die veel wind kunnen vangen; - geen uitkragende consoles die dienen als inhaalplatform of om een takel aan te bevestigen. De steigerplanken moeten voldoende draagkracht hebben in functie van de belasting en de overspanning. Er moet een collectieve valbeveiliging voorzien worden (leuning met een bovenleuning, een tussenleuning en een kantplank).

Gebruiksinstructies voor kaderstellingen

Gebruik altijd kaders van hetzelfde type om de compatibiliteit van de verschillende elementen te waarborgen. Controleer al het materieel op zichtbare gebreken, zoals scheuren of roestvorming in de lasnaden, vervormde poten, NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

13

navbdossier
Plaats de kaders loodrecht ten opzichte van de muur die gemetseld moet worden en verbind ze met de nodige kruisverbanden. Zorg ervoor dat de verschillende kaders op dezelfde hoogte staan, zodat de werkvloer horizontaal ligt en de steiger verticaal staat. Let erop dat de steunelementen een goed contact hebben met de grond. Voorzie bij een opstelling op losse grond een degelijk steunvlak, zoals een gordingbalk. Plaats kaderstellingen niet op gestapelde stenen of op blokken. Respecteer de richtlijnen van de producent in verband met de toegestane hoogte en de maximaal toelaatbare belasting, zowel de belasting op de kaders als die van de gebruikte planken. Gebruik voor de stelling alleen planken die in goede staat zijn. Zorg ervoor dat de planken goed op elkaar aansluiten en vrij zijn van alle verontreinigingen die een val kunnen veroorzaken, zoals modder, ijzel of sneeuw. Hou het werkoppervlak vrij van afval en puin. Pas de breedte van de werkvloer op de stelling aan aan de afmetingen van de kaders. De werkvloer moet minstens 80 cm breed zijn. Verdeel het opgeslagen materiaal gelijkmatig over de volledige lengte en breedte van de stelling.

Opmerking: gebruik van een steiger als valbeveiliging

Aangezien kaderstellingen meestal gebruikt worden om werken uit te voeren op een hoogte van meer dan 2 meter, wordt uiteraard ook de nodige bescherming aangebracht om een val van personen te vermijden. Het is dus aanbevolen om: een voldoende brede steiger te voorzien, waardoor de stabiliteit verbetert; een leuning aan te brengen op het werkplatform om een val te vermijden. Als het werkplatform van de steiger aansluit op reeds uitgevoerde vloeren of dakplaten, kan de steiger ook beschouwd worden als een randbeveiliging, op voorwaarde dat hij breed genoeg is en voorzien is van de verplichte leuningen.

Een kaderstelling mag nooit gebruikt worden als randbeveiliging bij werken op hellende daken.

Metselwerk van grote hoogte - Multidirectionele steigers

Voor metselwerken op grotere hoogte zijn gevelsteigers het meest aangewezen. Hierbij worden voornamelijk twee systemen gebruikt waarbij de steigers worden opgebouwd met: buizen en koppelingen; buizen die voorzien zijn van rozetten en vergrendelingswiggen. Het ontwerp en de stabiliteitsberekening van dergelijke steigers is specialistenwerk. Daarom is het zeer belangrijk om de instructies van de constructeur van de steiger, die ook instaat voor de montage, te respecteren. Bij deze instructies horen ook de aanduidingen van de klasse van de steiger, met andere woorden: de toelaatbare belastingen. Bij het gebruik moet hier rekening mee gehouden worden. Voor verdere informatie kunnen we verwijzen naar NAVB dossier 125: Arbeidsmiddelen voor het uitvoeren van werken op hoogte.

NAVB-CNAC 2010

14

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Plaatsen van vloersystemen met balken en potten
Bij kleinere bouwwerken en zeker bij renovatiewerken wordt het systeem van bruggen en potten vaak gebruikt om dragende vloeren te realiseren. Bij renovatiewerken is het niet altijd mogelijk om de balken met een kraan te plaatsen en worden ze met de hand geplaatst, dikwijls vanaf een ladder. Hierbij mag niet uit het oog verloren worden dat deze balken bijna altijd te zwaar zijn om vanaf een ladder geplaatst te worden. Er kan dan ook beter een schraagstelling of een ander type steiger gebruikt worden. Bij het plaatsen van de potten worden de geplaatste potten als werkvloer gebruikt. Hierbij is het belangrijk dat de balken degelijk geschoord zijn voor ze belast worden. Er mag dus nooit op ongeschoorde balken gelopen worden. Controleer ook altijd in de specificaties van de leverancier: wat de toe te passen werkinstructies zijn; wat de maximaal toegelaten overspanningen zijn zonder onderschoring; welke tegenzeeg de balken moeten krijgen. Zorg er altijd voor dat de balken stabiel liggen voor de potten geplaatst worden.

Wand- en vloeropeningen
Bij de uitvoering van hun werk worden metselaars regelmatig geconfronteerd met andere situaties waar het risico op een val bestaat, namelijk aan de openingen die in de vloeren worden gelaten voor de trap, de liftkoker, leidingkokers, vides, gaanderijen, Ook hier moet de nodige valbescherming voorzien worden. De voor de hand liggende preventiemaatregelen zijn: de opening afdekken met een stevig materiaal; de opening afzetten met een deugdelijke afzetting; een opvangvloer, luifel of vangnet voorzien. Als een (collectieve) afscherming niet mogelijk is, moet een individuele beveiliging overwogen worden. Bij werken op schraagstellingen mag ook niet uit het oog verloren worden dat de gebruiker zich op een hoger niveau bevindt en dat de leuningen die in de vensteropeningen zijn geplaatst of de vensterbanken die normaal voldoende hoog zijn, in deze omstandigheden niet meer voldoen als valbeveiliging.

Voorbeelden van een afscherming van openingen in vloeren

Voorbeelden van een afscherming van een liftkoker

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

15

navbdossier

Betonwerken
Inleiding
Om betonnen constructies uit te voeren moet een bekisting gemaakt worden waarin eerst het wapeningsijzer geplaatst wordt en die daarna met beton opgevuld wordt. Bij elk van deze activiteiten moet regelmatig op een bepaalde hoogte gewerkt worden. Bovendien is het werk zeer verscheiden, verschilt het van werf tot werf en gebeurt het niet altijd in de meest gunstige weersomstandigheden. Zowel bekisters, ijzervlechters als betonneerders moeten soms heksentoeren uithalen om hun werk te kunnen uitvoeren en nemen hierbij wel eens onverantwoorde risicos. Wat meer overleg en voorbereiding volstaan nochtans om veel van die gevaarlijke situaties te vermijden en de uitvoering van hun werk veel veiliger te maken.

Slechte voorbeelden

Verticale bekisting en wapening voor wanden en kolommen Risicoanalyse en preventiemaatregelen

Ontwerp
Tijdens de ontwerpfase moet nagedacht worden over de beste manier om de betonnen constructie uit te voeren. Alle mogelijke alternatieven verdienen de nodige aandacht. Zo kan er rekening gehouden worden met: de keuze tussen het gebruik van geprefabriceerde elementen of de realisatie met ter plaatse gestort beton: - Als kolommen en wanden als geprefabriceerde elementen aangemaakt worden in een fabriek, wordt veel bekistingswerk vermeden dat anders op de werf en in slechte klimatologische omstandigheden uitgevoerd moet worden. - Als kolommen horizontaal geprefabriceerd worden op de bouwplaats, wordt het werken op hoogte beperkt en kan het gevaarlijke gebruik van ladders vermeden worden. - Als kelderwanden uitgevoerd worden met dubbelwandige, geprefabriceerde elementen, hoeven geen ladders opgesteld te worden in uitgravingen en op slechte ondergronden. In deze geprefabriceerde elementen kunnen ook de nodige uitsparingen voorzien worden voor de doorvoer van leidingen en dergelijke. Het is niet altijd eenvoudig om deze uitsparingen te bekisten en de wapeningen ter hoogte van deze openingen aan te passen vanaf een ladder op de bouwplaats. - Door een goede keuze van de maatvoering, de vorm en het aantal te verwezenlijken elementen kan prefabricatie ook zeer rendabel zijn. het gebruik van een systeembekisting of van geprefabriceerde verloren bekistingen: - Door een goede maatvoering wordt het gebruik van een systeembekisting niet uitgesloten. - Door bekistingsmaterieel met gentegreerde veiligheidsvoorzieningen, zoals een werkplatform met leuningen en een toegangsladder, in te zetten, kan het valgevaar ook sterk beperkt worden. - Door het gebruik van standaardmaten bij appartementsbouw of sociale huisvesting en door het repetitieve karakter kunnen tunnelbekistingen toegepast worden, waardoor niet alleen de bekistingskosten sterk verminderd worden, maar waardoor ook een deel van het bekistingswerk, dat anders in minder veilige omstandigheden uitgevoerd moet worden, vermeden wordt. - Er kunnen ook ronde kolommen met een verloren bekisting uitgevoerd worden. - Ook het gebruik van verloren randbekistingen is een mogelijkheid. het gebruik van gelaste netten of vooraf bereide wapeningskorven. Als na de risicoanalyse tijdens de ontwerpfase blijkt dat er nog steeds ter plaatse bekist, ijzer geplaatst en beton gestort moet worden, moet via een risicoanalyse van de verwezenlijking nagegaan worden hoe deze werkzaamheden veilig uitgevoerd kunnen worden.

Voorbeelden van prefab

NAVB-CNAC 2010

16

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Verwezenlijking
De veiligheidsvoorzieningen maken integraal deel uit van het bekisten, ijzervlechten en betonneren. Zorg er altijd voor: dat de werkplek voorzien is van de nodige beveiliging; dat er voldoende verlichting aanwezig is (zeker s winters); dat de kabels van de verlichting en de trilnaalden de werkzaamheden niet hinderen en dat ze veilig vastgemaakt zijn; dat alle bevestigingen en ankeringen voor toekomstige voorzieningen goed zijn aangebracht.

Gebruik van ladders bij de bekisting en wapening van kolommen en wanden

In de praktijk stellen we vast dat er op bouwplaatsen zeer vaak ladders worden gebruikt bij het uitvoeren van de verticale bekistingen en wapeningen voor wanden en kolommen. Door de tijdsdruk worden geen steigers opgebouwd en moet de bekister de bekisting in elkaar timmeren, de planken vasthouden, vanaf de ladder, terwijl de ijzervlechter het ijzer moet vasthouden of vastbinden vanaf de ladder. Hierbij worden vaak de primaire veiligheidsinstructies voor de opstelling en het gebruik van ladders overtreden. Bij het beklimmen van een ladder moet de driepuntsmethode gebruikt worden. Dit wil zeggen dat de beide handen vrij moeten zijn en dat er dus geen materiaal langs de ladder naar omhoog gedragen mag worden. Ook tijdens het uitvoeren van werken vanaf de ladder moet de werknemer voldoende steun en evenwicht hebben en moet de uitoefening van horizontale krachten beperkt worden. Voor het uitvoeren van werken vanaf een ladder gelden de volgende richtlijnen: Gebruik van ladders Beperkt risico
Stahoogte boven vloerniveau Effectieve werktijd op een ladder Krachtuitoefening tijdens de uitvoering van het werk Reikwijdte voor de uitvoering van het werk <5m < 2 uur < 50 N (5 kg) < 1 armlengte

Plaatsing van de ladder

Belangrijk risico
5 tot 7,5 m 2 tot 4 uur 50 tot 100 N (5 tot 10 kg)

Hoog risico
> 7,5 m > 4 uur > 100 N (10 kg) > 1 armlengte

Beperkt risico: dit is een aanvaardbaar risico. Belangrijk risico: hiervoor moet de werkwijze, de werkmethode of de organisatie gevalueerd worden en moeten bijkomende preventiemaatregelen uitgewerkt worden. Hoog risico: het is nodig dat een andere werkmethode of organisatie wordt toegepast. Hieruit blijkt duidelijk dat het manipuleren van bekistingsplaten, balken en zelfs planken vanaf een ladder als een gevaarlijke, risicovolle activiteit beoordeeld moet worden, zowel omwille van het gewicht als omwille van de reikwijdte. Hetzelfde geldt voor ijzervlechters en het manipuleren van betonijzers. Bovendien is de plaatsing van de ladder zelf niet altijd even stabiel. Noch de grond, noch de bekisting of het ijzervlechtwerk, noch de gedeeltelijk opgebouwde bekisting verzekeren een voldoende betrouwbaar en stevig steunvlak om de ladder veilig op te stellen. Er zijn dus aangepaste preventiemaatregelen of werkmethodes nodig. Als alternatief voor de ladder kan gewerkt worden vanaf een rolsteiger, een schraagsteiger of een metselstelling. De potentile risicos kunnen nog verder beperkt worden door: gebruik te maken van systeembekistingen of geprefabriceerde (verloren) bekistingen; verloren randbekistingen te gebruiken om de druklagen op welfsels of op breedplaten te betonneren; geprefabriceerde wapeningskooien te gebruiken voor balken en kolommen; met geprefabriceerde betonelementen te werken, zodat de betonelementen niet ter plaatse bekist, gewapend en gebetonneerd moeten worden. Door een beter doordacht ontwerp kan ook een duurzamere constructie gerealiseerd worden die een grotere flexibiliteit heeft voor latere verbouwingen of voor de volledige ontmanteling. Het gebruik van herbruikbare geprefabriceerde balken, kolommen, vloerplaten, gevelelementen, enz. is hier een mooi voorbeeld van.

Geprefabriceerde wapeningskooien

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

17

navbdossier
Aanbevelingen bij het gebruik van ladders voor het bekisten van wanden en kolommen
Zorg voor een degelijke ondergrond voor de ladder, zodat ze niet kan wegzakken of wegschuiven. Zorg ook bovenaan de ladder voor een degelijke steun voor de beide ladderbomen. Vermijd dat de ladder maar op n boom of op de sporten rust. Bevestig indien nodig een dwarsplank bovenaan de ladder, zodat ze tegen meerdere wapeningen steunt en stabieler staat. Plaats een ladder nooit tegen wapeningen met een kleine diameter of onvoldoende gebonden wapeningen. Draag geen bekistingmaterialen of zware wapeningen naar boven via de ladder. Werk altijd binnen handbereik en oefen geen grote zijwaartse krachten uit op de ladder, want anders kan ze kantelen. Klim nooit naar boven via de wapeningen.

Gebruik van ladders bij het betonneren?

Bij het uitvoeren van werkzaamheden vanaf een ladder kan het evenwicht van een werknemer of van de ladder in gevaar komen: Om een betonneerbak te geleiden heeft een werknemer zijn beide handen en een stevige standplaats nodig, zeker als er wat wind is. Ook moet hij indien nodig een stapje opzij kunnen zetten om een zwiepende betonneerbak te ontwijken. Om de trilnaald naar boven te trekken en te manipuleren moet de werknemer ook stevig staan. De elektrische voedingskabel kan personen hinderen bij het beklimmen of afdalen van de ladder. Hij moet vastgemaakt worden op een veilige plaats waar hij de werkzaamheden niet hindert. Kleding kan blijven haken achter uitsteeksels, zoals centerpennen, doorvoerwapeningen, onderdelen van de bekisting, wapeningen, Door al deze risicos moet het gebruik van ladders om te betonneren niet alleen sterk afgeraden, maar eigenlijk volledig verboden worden.

Bekisting met loopplatform en leuning

Er zijn bekistingen met gentegreerde leuningen en een werkplatform beschikbaar voor het bekisten van zowel kolommen als wanden. Met deze bekistingen is het niet alleen mogelijk om op een veilige manier te bekisten, maar vooral om op een veilige manier te betonneren. De werkvloer blijft altijd beschikbaar om te betonneren. Een bekistingssysteem met een voorgemonteerde, gentegreerde valbeveiliging moet aan een aantal criteria voldoen: Het moet uit zo weinig mogelijk verschillende elementen opgebouwd zijn, zodat het monteerwerk op grote hoogte beperkt kan worden. Het moet passtukken bevatten voor het maken van de hoeken. Het moet beschikbaar zijn in groottes die geplaatst en gedemonteerd kunnen worden met behulp van een kraan. Het moet gentegreerde leuningen bevatten die opgebouwd zijn uit twee leuningplanken en een plint. Het moet geschikt zijn als valbescherming bij dakwerken, ook voor schuine daken. Het moet werkplatforms bevatten met een voldoende grote toelaatbare nuttige belasting.

Gebruik van een betonneerbak met werkplatform voor het betonneren van wanden en kolommen
Dit thema wordt besproken in NAVB dossier 125.

Horizontale bekisting en wapening van vloeren en dakplaten Risicoanalyse

Bij het uitvoeren van vloeren en dakplaten in beton moet een horizontaal draagvlak gemaakt worden waarop de wapening geplaatst wordt en waarop het beton gestort zal worden. Om deze werkzaamheden in veilige omstandigheden te kunnen uitvoeren moet een risicoanalyse uitgevoerd worden die rekening houdt met de situatie ter plaatse. In deze risicoanalyse mag zeker de uitvoering van de randbekisting niet vergeten worden. Alternatieve oplossingen met bijvoorbeeld breedplaten worden in het volgende hoofdstuk beschreven. Enkele aandachtspunten die opgenomen kunnen worden in de risicoanalyse bij ter plaatse bekiste vloeren: de kwaliteit van de ondergrond die de ondersteuningsconstructie draagt; het gebruik van stutten, kaderstellingen, multidirectionele steigerconstructies voor de ondersteuningsconstructie; NAVB-CNAC 2010

18

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
de keuze van de horizontale dragers (balken of zelfdragende bekistingselementen); de keuze van het materiaal voor de horizontale bekisting in functie van de gestelde eisen voor de afwerking (planken, betonplexplaten, kunststofplaten, ); de mogelijkheden om deze bekisting na het uitharden van het beton zonder beschadigingen en op een veilige manier te recupereren en te hergebruiken; het gewicht en de grootte van de afzonderlijke elementen, zowel voor het transport als voor de montage van de bekisting en de demontage bij het ontkisten; de beschikbaarheid en de toegankelijkheid van de hijswerktuigen (torenkraan, mobiele kraan, ), zowel voor de montage als de demontage; de dikte van de vloer die gebetonneerd moet worden en de toelaatbare belasting op de bekistingspanelen. Er zijn bekistingssystemen op de markt die aangepast zijn voor specifieke uitvoeringen: horizontale systeembekistingen; tafelbekistingen; bekistingen met hydraulische hefsystemen; tunnelbekistingen; bekistingen met een gentegreerd werkplatform; glijbekistingen en kruipbekistingen.

1 Betonnen draagvloer 2 Afstandshouder 3 Bekisting 4 Ankerbout 5 Tijdelijke leuning 6 Druklaag(beton) 7 Randprofiel 8 Dekvloer 9 Tegelvoer 10 Definitieve leuning

1 Betonnen draagmuur 2 Console met leuningsteunen 3 Ankerbout 4 Bekistingsplaat 5 Te betonneren vloer 6 Regelbare oversteek

Opmerking : het aantal consoles moet bepaald worden in functie van de oversteek

Console met regelbare oversteek voor het bekisten van een vloerplaat

1 Bekisting 2 Console met leuningen 3 Werkplatform 4 Centerpen 5 Beton

1 Bekisting 2 Console met leuningen 3 Werkplatform 4 Centerpen 5 Beton

Bekisting met gentegreerde console. Deze kan op het niveau van de vloer geplaatst worden of ongeveer 1 m lager, zodat de bekisting dienst doet als borstwering.
Leuningklem voor leuning klasse A, Draaibaar over 90 voor horizontale of verticale klemming

1 Leuninghouder 2 Betonelement 3 Klemschroef

Klem met leuninghouder, kan in 2 posities gebruikt worden: voor horizontale of verticale klemming

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

19

navbdossier

Console met ophanghaak: kan aan een dubbele breedplaatwand opgehangen worden

Plaatsen van geprefabriceerde betonelementen

Inleiding
De veiligheidsrisicos en -maatregelen verschillen in functie van het bouwsysteem dat de ontwerper en/of aannemer geselecteerd heeft op basis van de gewenste prestaties, de uitvoeringstijd en de kosten. Door de betonconstructie met geprefabriceerde betonelementen uit te voeren wordt een deel van het werk dat op de bouwplaats in minder goed gecontroleerde omstandigheden uitgevoerd zou moeten worden, overgeheveld naar de fabriek, waar de omstandigheden beter beheerd en beheerst kunnen worden. Dit is zowel gunstig voor de kwaliteit van de constructie als voor de veiligheid en het welzijn van de werknemers. Door geprefabriceerde betonelementen te gebruiken kunnen dus een aantal gevaarlijke handelingen op de bouwplaats vermeden of beperkt worden. Geprefabriceerde elementen plaatsen houdt echter ook risicos in. De aandachtspunten met betrekking tot het hijsen van lasten en het gevaar van vallende voorwerpen werden al beschreven in andere publicaties. Bij de analyse van de risicos van werken op hoogte kan een onderscheid gemaakt worden tussen verschillende typische toepassingen van geprefabriceerde elementen: kolommen en balken voor de draagstructuur van industrile gebouwen; betonwelfsels, breedplaten en vloerelementen; wanden, gevelelementen, Er zal dan ook een duidelijk verschil zijn tussen deze toepassingen wat betreft: de werkwijze voor de plaatsing; de keuze van de arbeidsmiddelen; de keuze van de middelen voor valpreventie of valbescherming.

Voorbeeld van prefab realisaties

Risicoanalyse tijdens het ontwerp

Integratie van veiligheidsvoorzieningen bij de productie
Veel risicos kunnen vermeden worden door er al in de ontwerpfase rekening mee te houden. Het gebeurt immers nog te vaak dat de collectieve valbeveiliging pas geplaatst wordt wanneer de gevaarlijkste werkzaamheden al achter de rug zijn. Zo worden leuningen dikwijls pas geplaatst nadat de vloerelementen geplaatst zijn en de druklaag gestort is, terwijl het grootste valgevaar precies optreedt bij de plaatsing van de vloerelementen, de plaatsing van de randbekisting en het betonneren. Door gaten te voorzien voor de bevestiging van leuninghouders kunnen de leuningen snel en veilig geplaatst worden. Tijdens de productie kunnen de nodige veiligheidsvoorzieningen, zoals schroefhulzen, ingestorte buizen of uitsparingen, al gentegreerd worden in de geprefabriceerde betonelementen. Deze hulpmiddelen zorgen ervoor dat de geprefabriceerde elementen veiliger gemanipuleerd kunnen worden en dienen voor de tijdelijke bevestiging van de schoren, randbeveiligingen, consoles voor werkplatforms, enz. Achteraf kunnen ze ook gebruikt worden om de nodige ankerpunten voor de valbeveiliging te realiseren bij onderhoudswerken aan de constructie.

Voorbeelden van gentegreerde leuninghouders

NAVB-CNAC 2010

20

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Verstevigingen die bedoeld zijn om beschadigingen tijdens het transport te vermijden, kunnen tijdens de opbouw van de constructie tijdelijk behouden blijven en als randbeveiliging dienen. Zo worden bijvoorbeeld verstevigingen geplaatst in de opening van kaderelementen. Deze staven worden later in de afbouwfase weggeslepen bij de plaatsing van de invulelementen, maar kunnen tijdelijk als leuning dienen.

Risicoanalyse tijdens de uitvoering

Uit de risicoanalyse voor de plaatsing van geprefabriceerde elementen zal blijken dat er niet altijd collectieve of individuele beschermingsmiddelen gebruikt kunnen worden, omdat er nog geen structuur opgebouwd is waaraan deze beschermingsmiddelen bevestigd kunnen worden. De veiligheid van de werknemers zal dan ook bepalend zijn bij de keuze van het arbeidsmiddel. Een mooi voorbeeld zijn de industrile hallen die opgebouwd worden met kolommen en balken en waarbij de elementen geplaatst worden vanuit de bak van een hoogwerker.

Opmaak van het montageplan of legplan

Bij het opmaken van een montageplan moet voldoende aandacht besteed worden aan de stabiliteit van de elementen die al geplaatst zijn. Nadat de kolommen en de balken geplaatst zijn, moeten de nodige windverbanden zo snel mogelijk en in de beide richtingen gemonteerd worden. Bij de opmaak van het legplan van welfsels, breedplaten, enz. moet er altijd voor gezorgd worden dat er vanuit een veilige positie gestart wordt met de plaatsing van de elementen: aansluitend op een bestaande vloer of aan een steigerplatform. Zo kunnen de geplaatste welfsels of breedplaten gebruikt worden als werkvloer, op voorwaarde dat: de nodige onderschoringen geplaatst zijn; er een collectieve, gentegreerde randbeveiliging geplaatst is of dat er ankerpunten voorzien zijn om de persoonlijke beschermingsmiddelen aan te bevestigen.

Plaatsen van kolommen en balken voor industrile gebouwen

Bij de start van de bouw van een industrieel gebouw is er niet veel meer beschikbaar dan de funderingszolen waarop de kolommen geplaatst moeten worden en een braak terrein dat er meestal zeer oneffen bijligt. Bij het plaatsing van de kolommen: moet de kraan stabiel opgesteld worden; kunnen de schoren het best op voorhand aan de kolom bevestigd worden, zodat ze na het plaatsen van de kolom enkel nog langs de onderkant vastgezet moeten worden; worden de voorziene windverbanden geplaatst om de stabiliteit van de kolommen te verbeteren; worden de hijshaken bij voorkeur afgekoppeld vanuit een hoogwerker. Als hiervoor een ladder wordt gebruikt, moet ze stevig opgesteld staan, zowel onderaan als bovenaan. Hou er rekening mee dat een kolom die nog niet vastgegoten is, maar een beperkte stabiliteit heeft en dus geen geschikte steun vormt voor de ladder. Voor hoge kolommen is het gebruik van ladders uitgesloten. Voor de montage van balken is werken op hoogte nagenoeg onvermijdelijk. Door de omvang en het gewicht van de balken is geleiding vanaf een ladder niet aanvaardbaar. Preventie: Om het valgevaar te beperken wordt bij voorkeur altijd met twee hoogwerkers of rolsteigers en met een veiligheidsharnas gewerkt. Het gebruik van ladders wordt sterk afgeraden. De oplegvlakken kunnen al bij de productie voorzien worden van de neopreen oplegging: zo wordt het aantal verticale bewegingen beperkt. Ook na de montage blijft het risico op een val van hoogte bestaan, meer bepaald bij het loskoppelen van de hijsvoorzieningen en het opgieten van de knooppunten. Preventie: Om de hijsvoorzieningen los te koppelen wordt bij voorkeur een hoogwerker gebruikt en geen ladder. Systemen die vanop afstand ontkoppeld kunnen worden, komen de veiligheid ten goede. De verbindingen tussen de balken en de kolommen worden pas opgegoten nadat de bovenliggende vloer geplaatst is. Hierbij moet er wel rekening mee gehouden worden dat de balken nog niet geconsolideerd zijn met de kolommen en dat de tijdelijke ondersteuningsconstructie een extra belasting ondergaat. Als de knooppunten toch vroeger opgegoten moeten worden, zijn de werknemers verplicht om ze vanuit de hoogte te gieten, wat veiligheidsrisicos met zich meebrengt, zoals werken vanaf ladders. In dat geval moeten de werknemers beveiligd worden tegen vallen.

Voorbeelden van prefab kolommen en balken

Afkoppelen van hijshaken

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

21

navbdossier
Leggen van welfsels, breedplaten en geprefabriceerde vloerelementen
Betonwelfsels, breedplaten en geprefabriceerde vloerelementen worden courant toegepast, maar brengen enkele specifieke veiligheidsproblemen met zich mee. Bij de plaatsing van vloerelementen bestaat tijdens de volgende stadia een risico op vallen: tijdens het lossen van de vloerelementen; tijdens de plaatsing van het eerste vloerelement; tijdens de plaatsing van het tweede tot het laatste vloerelement; na de plaatsing van de vloerelementen. Preventie: Tijdens het lossen van de vloerelementen mag er niemand op de vrachtwagen staan. Wie toch op de vrachtwagen staat, kan vallen tijdens het aanpikken van de kraan. Tijdens de plaatsing van het eerste vloerelement: - Werknemers mogen niet onbeschermd over muren of balken lopen. - Indien mogelijk moeten hoogwerkers gebruikt worden in plaats van ladders. Ter informatie: in Frankrijk is het gebruik van ladders verboden voor de plaatsing van holle vloerelementen. - Het eerste vloerelement moet door minstens drie personen geplaatst worden. Tijdens de plaatsing van het tweede tot het laatste vloerelement: - Het eerste vloerelement kan al tijdens de productie voorzien worden van een randbeveiliging. - Het tweede vloerelement moet door minstens twee personen geplaatst worden. Tijdens en na de plaatsing van de vloerelementen: - De randen en trapgaten moeten blijvend voorzien worden van een randbeveiliging. Doorgaans wordt deze beveiliging door de aannemer van de ruwbouwwerken geplaatst. Ze kan ook na afloop van de ruwbouwwerken blijven staan voor de volgende aannemingsactiviteiten. Voor het maken van de randbekisting kunnen geprefabriceerde verloren bekistingen gebruikt worden die gelijktijdig met de vloerelementen geplaatst worden. Zo moet er achteraf niet opnieuw op een zekere hoogte gewerkt worden om deze randbekisting te maken.

Plaatsen van prefab welfsels Gebruik van een evenaar

Plaatsen van prefab welfsels Gebruik van een antivalapparaat

Plaatsen van kolommen, wanden en gevelelementen

Bij de plaatsing van geprefabriceerde kolommen, wanden en gevelelementen is er meestal al een werkvloer aanwezig waarop een geschikte collectieve bescherming aangebracht kan worden. Het risico op vallen kan preventief verminderd worden door al tijdens de productie een randbeveiliging of de nodige bevestigingspunten aan te brengen op het onderliggende wandelement.

Plaatsen van prefab kolommen met een gentegreerde bevestiging voor leuningen

Voorbeeld van prefab kolommen

NAVB-CNAC 2010

22

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Preventie: De gevelpanelen moeten altijd aan de dragende structuur bevestigd worden vanaf een werkplatform of hoogwerker. De afstand tussen het platform van de hoogwerker en het bouwwerk mag niet groter zijn dan 25 cm. Er moet een leuning aangebracht worden rondom het platform, behalve op de plaats van de gevelaansluiting. Als dat niet mogelijk is, moeten de gebruikers een veiligheidsharnas dragen als persoonlijk beschermingsmiddel. Tijdens de plaatsing mag echter niet uit het oog verloren worden dat er een ander risico op vallen van hoogte bestaat: Om de volgende wanden gemakkelijker te kunnen plaatsen, wordt de randbeveiliging meestal verwijderd ter hoogte van de gevel of van een vloeropening. De hijshaken moeten losgekoppeld worden en de hulzen aan de bovenkant van de wanden, gevelelementen of kolommen moeten opgevuld worden. Het plaatsen van opvangnetten als collectieve beveiliging kan hiervoor een oplossing zijn. Als er geen collectieve bescherming aanwezig is, kunnen de plaatsers zich het best beveiligen met een positioneringsgordel of een valharnas. Belangrijk hierbij is de kwaliteit van het ankerpunt. Het heeft weinig zin om reeds geplaatste prefabelementen te gebruiken als ankerpunt als deze elementen zelf nog niet zijn verankerd.

Dubbele breedplaatwanden
Preventie: Bij de plaatsing van dubbele breedplaatwanden worden verticale voegen van 1 tot 2 cm voorzien tussen de afzonderlijke wanden. Deze voegen moeten geschoord en bekist worden bij het opstorten. Ze kunnen eventueel afgewerkt worden met: - een zwelband of een waterdichte voeg; - een elastische dichting (om differentile zettingen op te vangen). Voor de wanden volgestort worden met beton, kunnen de platforms opgehangen worden aan de dubbele breedplaten. Tijdens de productie van deze breedplaten kunnen de nodige schroefhulzen voorzien worden voor de ophanging van deze werkplatforms. Deze hulzen moeten op een voldoende korte tussenafstand geplaatst worden om de last van het werkplatform te kunnen opvangen. De betonschillen en de wapening moeten bovendien voldoende sterk zijn om deze bijkomende belasting te kunnen opnemen.

Plaatsen van prefab wandpanelen

Voorbeeld van prefab dubbelwandplaten

Plaatsen van trappen, bordessen en balkonelementen

De trappen en overlopen worden bij voorkeur per verdieping afgewerkt. Dit heeft enkele voordelen: Er hoeven geen ladders gebruikt te worden om van de ene naar de andere verdieping te gaan. Het risico op beschadigingen is kleiner dan wanneer een werknemer een trapelement vanaf het dakniveau door de trapopeningen van meerdere verdiepingen moet laten zakken. Bij het uitvoeren van deze werkzaamheden kan de veiligheid van de werknemers verzekerd worden door: een collectieve beveiliging (leuning) te plaatsen die de werknemers beveiligt tijdens het geleiden, plaatsen en bevestigen van de trap, maar de uitvoering van deze werkzaamheden niet hindert; een individuele valpreventie (positionering) die belet dat een werknemer te dicht bij de rand komt en valt. Bij de plaatsing van bordessen en balkonelementen wordt aan de rand van de vloer gewerkt en moeten dezelfde preventiemaatregelen genomen worden. Een collectieve beveiliging is hier meestal moeilijker uit te voeren. Een degelijke individuele valbescherming is dan ook aangewezen. Bij het plaatsen van geprefabriceerde elementen moet de zone waar er valgevaar van voorwerpen is, voldoende afgebakend en gesignaleerd zijn.

Plaatsen van prefab trappen

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

23

navbdossier

Gevelwerken
Inleiding
Gevelwerken omvatten een zeer uitgebreid gamma aan activiteiten; de uitvoerder kan met erg uiteenlopende situaties geconfronteerd worden.

Voorbeelden van gevelrenovatiewerken

Gevelreiniging
Er moet een afscherming aangebracht worden om vervuiling van de omgeving tegen te gaan. Er moet ook rekening gehouden worden met een grote windbelasting en er zijn extra verankeringen nodig. Er moeten voorzieningen getroffen worden om de perslucht- of waterleidingen naar de werkplaats te leiden. Deze voorzieningen moeten zo geplaatst en bevestigd worden dat ze: - de uitvoering van de werken niet hinderen; - niet beschadigd worden door de werken zelf, door vallend puin of doordat iemand erop trapt; - niet breken of dat koppelingen niet loskomen door het eigen gewicht.

Uitvoeren van afbraakwerken aan gevels - val van voorwerpen

Uitvoeren van gevelbekledingen

Afbraakwerken
Zeker bij afbraakwerken moet rekening gehouden worden met: een groot risico op vallende voorwerpen; de nood aan een puintrechter; de nood aan een degelijke afbakening en signalisatie. NAVB-CNAC 2010

24

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

Uitvoeren van voegwerken

Aangepaste steigers

Plaatsen van gevelbekledingen

Om vlot te kunnen werken is een zekere vrije ruimte nodig tussen de steiger en de gevel. Als deze ruimte groter is dan 20 cm, moet volgens de voorschriften een kantplank en/of een leuning aangebracht worden. Hiervan kan afgeweken worden als een degelijke risicoanalyse dat rechtvaardigt. In dat geval moet ervoor gezorgd worden dat er geen losse gereedschappen of bouwmaterialen op de werkvloer liggen en moet al het gereedschap in een kist gelegd worden. Als plaatmateriaal met een takel of een lier aangevoerd wordt, zorgt dat ook voor een extra belasting van de steiger. De instructies moeten duidelijk vermelden dat het verboden is om plaatmateriaal te hijsen bij sterke wind.

Gebruik van beweegbare hangsteigers

Voordelen
Hangsteigers hebben geen steunpunten op de grond, maar worden opgehangen aan een draagstructuur die zich op het dak bevindt. Ze bieden een oplossing voor gevallen waar geen staande stelling geplaatst kan worden, bv. bij bruggen. Ze hinderen het verkeer op de werf of op de openbare weg minder dan staande stellingen. Ze vormen een veilig werkplatform bij zeer hoge constructies.

Nadelen/beperkingen
Er is een uitgebreide draagconstructie nodig met een deugdelijk tegengewicht of een deugdelijke verankering. Er zijn geen verankeringen op verschillende hoogtes, dus het werkplatform is onderhevig aan de invloed van de wind.
Mobiele hangsteiger

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

25

navbdossier
Als er gereedschappen of bouwmaterialen gebruikt worden, bestaat het risico op vallende voorwerpen en moet een veiligheidszone afgebakend worden onder en rond de hangsteiger. Er is een berekeningsnota nodig die opgesteld werd door een bevoegd persoon.

Aandachtspunten
Een hangsteiger wordt beschouwd als een hijswerktuig en moet dus gekeurd worden door een externe dienst voor technische controle op de werkplaats. De goede werking moet dagelijks getest worden. Een hangsteiger mag niet onbeheerd achtergelaten worden. Als er geen of weinig oogcontact is tussen de bediener en de personen in de hangsteiger, moeten bijkomende hulpmiddelen gebruikt worden om een vlotte communicatie te verzekeren. Bij een storing moet iedereen de hangsteiger verlaten. De mensen in de hangsteiger moeten een harnasgordel dragen die vastgemaakt is aan een onafhankelijk ankerpunt. De maximaal toelaatbare belasting mag niet overschreden worden. De omgeving met een risico op vallende voorwerpen moet afgezet worden met een duidelijke signalisatie (lint of hekken). Een hangsteiger mag niet gebruikt worden bij een windkracht van meer dan 6 (meer dan 50 km/u).

Gebruik van hangsteigers van het lichte type

Het gebruik van dit type steiger wordt sterk afgeraden. De redenen daarvoor worden hieronder opgesomd. Hangsteigers van het lichte type worden ook wel Brusselse stellingen genoemd, omdat ze veel gebruikt worden in Brussel, waar voetpaden en de openbare weg zo weinig mogelijk ingenomen mogen worden. Zowel het KB als de norm voor dit type steiger legt zeer duidelijk een aantal eisen vast: Er moet een instructienota voor een correcte montage en een correct gebruik beschikbaar zijn. Er moet een berekeningnota opgesteld worden waaruit blijkt dat de stabiliteit verzekerd is. Hiervoor verwijst de norm NBN I09-002 naar het Europese harmonisatiedocument HD 1000, dat vervangen werd door NBN EN 12810. De berekeningsnota moet dus opgemaakt worden conform de voorschriften uit NBN EN 12810. De informatie over de krachten die de steiger op haar draagstructuur overdraagt, moet doorgegeven worden aan de monteurs en de gebruikers van de steiger. Sjorringen dienen enkel om de steiger te positioneren ten opzichte van de gevel en niet om verticale krachten over te dragen. De steiger moet de nodige voorzieningen hebben om de val van personen en voorwerpen te vermijden. De doorgangen en de werkvloeren moeten minstens 40 cm breed zijn. Het is verplicht om een zij- en eindbescherming aan te brengen door middel van een reglementaire leuning (bovenleuning, tussenleuning en plint). De nodige verankeringen en afstandshouders moeten aangebracht worden om elke beweging van de hangende steiger onmogelijk te maken. Het is verboden om materialen op te slaan op de hangsteiger en om er leidingen aan vast te maken. Het gebruik van stellingnetten is verboden.

Voordelen
goedkoop als de veiligheidsinstructies niet worden gerespecteerd; geen hinder op grondniveau als de veiligheidsinstructies niet worden gerespecteerd.

NAVB-CNAC 2010

26

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

Brusselse stellingen: valgevaar van voorwerpen

Nadelen en beperkingen
Hangsteigers van het lichte type zijn erg gevaarlijk, want: de deugdelijkheid van de steunen of de draagconstructie is niet gewaarborgd (staat van de dakgoten, kroonlijsten, dakranden, balkons, ). Voor steigers met een versterkt kopraam zijn krachten tot 7,33 kN (733 kg) op deze steunpunten mogelijk. Er moet een berekeningsnota opgesteld worden door een bevoegd persoon. Deze nota moet rekening houden met de realiteit, dus met de kwaliteit van de steunpunten, met de windbelasting, De werknemers zijn niet beveiligd tegen vallen, noch bij de montage, noch bij het gebruik van de steiger. De werkvloeren zijn meestal te smal. De steiger is niet beveiligd tegen vallen van voorwerpen, er zijn geen leuningen en plinten voorzien. De toegang tot de steiger kan niet op een veilige manier gerealiseerd worden. De kwaliteit van de verticale hangers (verbindingen met koorden) is niet gewaarborgd. De steiger is onderhevig aan de invloed van de wind.

Omwille van al deze redenen wordt het gebruik van dit type steigers afgeraden.

Brusselse stellingen: kwaliteit van een steunpunt

Werken op daken
Inleiding
Bij werken op daken vormt de val van personen en voorwerpen een reel risico. Daarom zijn discipline en het strikt respecteren van de veiligheidsmaatregelen van groot belang, ongeacht de duur van de werkzaamheden. Overal waar een risico op valpartijen bestaat, zijn preventieve maatregelen vereist. Er kan bescherming nodig zijn aan dakranden, bij openingen, toegangspunten en zwakke plaatsen, zoals dakvensters. Bij het opmaken van de risicoanalyse spelen een aantal punten een belangrijke rol: de vorm van het dak: - hellend dak: met dakpannen, leien, stro, - zwak hellend dak: met golfplaten, geprofileerde staalplaten, - plat dak: met roofing, bitumen,

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

27

navbdossier
de risicos: - de helling en de afstand tot de rand (meer of minder dan 2 meter); - het type oppervlak en het risico op uitglijden (hellingsgraad, gladheid door ijzel, ); - de werken die uitgevoerd moeten worden en het manipuleren van gereedschap of materiaal: trekken, duwen, reiken; - omgevingsfactoren, zoals o.a. duisternis, zwakke verlichting, krachtinspanning; - specifieke, gevaarlijke werkomstandigheden: torens, masten, stellingbouw; - de nabijheid van elektriciteit; - Hieronder worden enkele aanbevelingen gegeven over veilig werken op daken, maar deze adviezen moeten altijd getoetst worden aan de situatie ter plaatse.

Platte daken
Werken op een plat dak kan bijzonder risicovol zijn. Door onoplettendheid kunnen de uitvoerders zich te kort bij de rand begeven, struikelen en van een grote hoogte vallen. Dit risico bestaat zowel aan de rand van een plat dak als aan openingen, gaten, dakvensters, lichtstraten,

Goed en slecht

Preventie: Er moet een degelijke leuning voorzien worden als randbeveiliging (zie ook Een val opvangen door collectieve bescherming in de inleiding). Orde en netheid kunnen het risico op struikelen sterk verminderen.

Schuine daken
Bij werken op schuine daken bestaan dezelfde risicos als op platte daken, maar de dakhelling is een verzwarende factor: Als iemand zich stoot of struikelt, zal hij moeilijker zijn evenwicht herstellen. Als iemand uitglijdt, zal hij verder wegschuiven en sneller over de rand heen vallen. Bij vriesweer kunnen dakpannen of leien erg glad zijn. Preventie: Er moet een degelijke leuning voorzien worden als randbeveiliging. Deze dakrandbeveiliging moet sterk genoeg zijn om de persoon die ertegen valt, op te vangen en tegen te houden. Hoe langer en hoe steiler de helling is, hoe sterker de leuning moet zijn (zie ook Een val opvangen door collectieve bescherming in de inleiding). Een goede orde en netheid kunnen het risico op struikelen sterk verminderen. Het afval van dakpannen en leien moet regelmatig weggeruimd worden. Aangezien het niet veilig is om op leien of dakpannen te stappen, moet gebruik gemaakt worden van dakladders of een soortgelijke uitrusting. Zorg voor een veilige toegang tot de werkplek.

Zwakke dakbedekkingen
Het bedekkingsmateriaal dat wordt toegepast op licht hellende daken kan niet altijd het gewicht van een persoon of een last dragen. Een specifiek voorbeeld hiervan zijn industrile gebouwen, opslagplaatsen, waar de dakbekleding gemaakt is uit golfplaten of andere geprofileerde platen. Deze platen dragen van gording tot gording en zijn meestal enkel berekend op gelijkmatig verdeelde belastingen (eigengewicht, sneeuw- en windbelasting, ). Ze weerstaan slecht aan puntbelastingen en zijn dus meestal niet geschikt om het gewicht van personen te dragen. Golfplaten of geprofileerde platen zijn ook niet geschikt om ankerpunten voor leuningen van het type B of C, die stevig genoeg zijn om een val op te vangen, in te bevestigen of om een vanglijn voor individuele bescherming aan te hechten. Ook een dakgoot die aan deze golfplaten bevestigd is, is daar niet voor geschikt.

Loopplanken

NAVB-CNAC 2010

28

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Preventie: Gebruik indien nodig dakladders of loopplanken.

Werkzaamheden aan of op oude daken

Voor werkzaamheden aan of op oude daken is een zorgvuldige voorstudie vereist, waarbij vastgesteld moet worden: of de dakbedekking geen verborgen gebreken bevat; of de draagstructuur stevig genoeg is voor de geplande aanpassingen en werken; of de bestaande veiligheidsvoorzieningen in goede staat en betrouwbaar zijn. Zeker de controle van de ladderhaken en hun bevestiging is geen overbodige luxe. Het is in ieder geval altijd nodig om: een risicoanalyse uit te voeren; de preventiemaatregelen vast te leggen.

Valbeveiliging - Elastische vangnetten

In de industriebouw worden vangnetten gebruikt als collectieve valbescherming tijdens het plaatsen van geprefabriceerde balken en dakplaten. Deze netten worden opgehangen aan de skeletstructuur. Dit kan alleen op een veilige manier gebeuren als deze draagstructuur volledig afgewerkt is: als alle knooppunten opgegoten zijn; als alle windverbanden geplaatst zijn. De eisen in verband met netten worden beschreven in het punt Een val opvangen door collectieve bescherming in de inleiding.

Toepassing van netten

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

29

navbdossier
Werken op een daksteiger
Veilig werken op hoogte moet altijd gebeuren vanaf een stevige en veilige werkvloer. Het is echter niet altijd even gemakkelijk om een goede werkvloer te maken op een schuin dak. Bovendien beslaan de dakwerken meestal een groot oppervlak en moet de werkvloer dus regelmatig verplaatst worden. Wanneer het dak dichtgelegd wordt met pannen of leien, wordt een vlak oppervlak gecreerd waarop werknemers weinig houvast hebben en waar ze gemakkelijk kunnen afglijden. Omwille van de waterdichtheid van het dak moeten de pannen of de leien elkaar overlappen en wordt het dak van beneden naar boven dichtgelegd. Dat kan relatief veilig gebeuren vanaf een ladder, maar daarbij is het wel belangrijk dat er een goed steunvlak beschikbaar is voor de ladder en dat de ladder regelmatig verplaatst wordt, zodat de werknemers steeds binnen handbereik kunnen werken. Over de panlatten lopen en de lagergelegen pannen vanuit een hogergelegen positie leggen, is een onveilige manier van werken, die heel wat risicos inhoudt. Het risico dat een werknemer vanuit deze gebukte houding zijn evenwicht verliest, is helaas erg reel. Om deze problemen op een veilige manier op te lossen werden technische hulpmiddelen op punt gesteld. Op twee ladders die op het dakvlak rusten, worden consoles gemonteerd die de werkvloer dragen: Als steunconsole voor de werkvloer kunnen ladderklampen gebruikt worden. Er kunnen ook beweegbare consoles gebruikt worden die over de twee ladders of op twee draagbalken lopen en die manueel of elektrisch aangedreven kunnen worden. De consoles kunnen uitgerust zijn met leuninghouders. In dat geval kan de werkvloer ook eenvoudig voorzien worden van een leuning om de gebruikers van de steiger te behoeden voor een eventuele val. Om de gebruikers geen vals gevoel van veiligheid te geven en om elk foutief gebruik uit te sluiten is het belangrijk dat de werknemers ook de beperkingen van het systeem kennen: De samenstellende elementen zijn meestal groot en onhandig, waardoor ze moeilijk met de hand gemanipuleerd en geplaatst kunnen worden. Er moet een kraan gebruikt worden om het geheel op een veilige manier te installeren. Bij steile dakhellingen moet het evenwicht van de constructie altijd gewaarborgd blijven. In de laagste gebruiksstand mag het werkplatform dus niet in uitkraging staan ten opzichte van het steunvlak van de ladder. Anders zou de constructie kunnen kantelen wanneer het platform belast wordt. Indien nodig moeten de ladders bovenaan verankerd worden. Bij het opstellen van het werkplatform moet ervoor gezorgd worden dat het horizontaal staat, zodat de leuning verticaal staat. De leuning mag zeker niet naar buiten hellen. De leuning dient om te verhinderen dat een gebruiker valt, niet om een persoon op te vangen die van het dak schuift. Daar is ze niet op berekend. Ook de haken en hun bevestiging zijn niet geschikt om een vallende persoon tegen te houden. Onafhankelijk van de daksteiger moet dus ook een aparte en degelijke valbescherming voorzien worden. Daarvoor verwijzen we naar de publicaties en normen in verband met randbeveiliging. Er moet een aparte ladder voorzien worden voor de toegang tot het platform. Er moet ook voor gezorgd worden dat de werknemers dit platform niet te vaak moeten betreden en verlaten. Bij het gebruik van ladderklampen is het zeker aangewezen om al het materiaal en materieel van het werkplatform te halen vooraleer het platform naar een hoger niveau verplaatst wordt. Met een elektrisch aangedreven systeem kan het platform wel verplaatst worden zonder dat het eerst vrijgemaakt moet worden. Met dat systeem kan ook vermeden worden dat de werknemers het platform moeten verlaten voor het verplaatst mag worden. De draagladders rusten op haken die op de kepers bevestigd zijn door middel van schoeven of nagels. Bij renovatiewerken of herstellingswerken aan daken moet de kwaliteit van de kepers en van de bevestiging van de haken zeker gecontroleerd worden. De haken en hun bevestiging zijn niet bedoeld om grote lasten te dragen. Er mag dan ook niet te veel materiaal opgeslagen worden op het werkplatform. Het is veiliger om het gewicht te verdelen en de pannen of leien op meerdere rijen panlatten te stapelen.

Daksteiger op ladderklampen

Daksteiger op een beweegbare console met manuele bediening

Daksteiger en verdeling van leien op de panlatten

NAVB-CNAC 2010

30

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Ook voor daksteigers zijn de bepalingen van het KB van 31 augustus 2005 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte van toepassing. Het KB bepaalt dat: de instructies voor de opbouw en het gebruik en eventueel een berekeningsnota beschikbaar moeten zijn op de werf; de werknemers die de steiger gebruiken of monteren, demonteren, de nodige opleiding gekregen moeten hebben; een bevoegd persoon de steiger moet controleren en vrijgeven voor gebruik.

Werken aan daken met een hoogwerker

De werkbak van een hoogwerker kan niet enkel verticaal, maar ook horizontaal over een zekere afstand verplaatst worden. Een hoogwerker wordt meestal elektrisch aangedreven via netspanning of accus of door middel van een verbrandingsmotor. De keuze voor een hoogwerker als arbeidsmiddel en de keuze van een bepaald type hoogwerker wordt bepaald door: de plaats waar de werkzaamheden uitgevoerd worden (binnen, buiten, boven obstakels, ); de beschikbare ruimte om een steiger of een machine te plaatsen: als het onmogelijk of niet wenselijk is om een steiger te bouwen, kan een hoogwerker ingezet worden. Voor een hoogwerker is de nodige werkbreedte de totale breedte tussen de buitenkanten van de volledig uitgeplooide of uitgeschoven stempels; de werkhoogte waarop de werkzaamheden uitgevoerd worden; de reikwijdte (vlucht) die eventueel nodig is; de aard en de duurtijd van de werkzaamheden; het aantal personen dat gelijktijdig moet werken; het gewicht van eventuele gereedschappen of materialen die gebruikt moeten worden. Bij de huur of de aankoop van een hoogwerker is het zeker aangeraden om al deze punten in detail te bestuderen om zo voor de meest geschikte machine te kunnen kiezen. Preventie bij het gebruik van een hoogwerker: Een hoogwerker wordt beschouwd als een hefwerktuig en moet periodiek gekeurd worden. Vooraleer de machine gebruikt mag worden, moet de goede werking altijd gecontroleerd worden. Alleen opgeleid en bevoegd personeel mag de machine bedienen en gebruiken. De bedienaar van de hoogwerker en de uitvoerders in de werkbak moeten duidelijke instructies gekregen hebben over de toegelaten handelingen en de veiligheidsmaatregelen. Instructies met de maatregelen in noodsituaties moeten beschikbaar zijn. Het gebruik van een harnasgordel met een betrouwbare verankering is verplicht. Er mag geen loshangende kleding gedragen worden, want deze kleding kan achter de bedieningshendels blijven haken en de werkbak onverwacht in beweging zetten. Bij werken op een hoogte van meer dan 25 meter zijn aangepaste communicatiemiddelen verplicht (portofoon). Een hoogwerker is niet bedoeld om als lift of hijswerktuig gebruikt te worden. De werkzaamheden mogen alleen vanuit de werkbak worden uitgevoerd. Het is verboden de werkhoogte te verhogen door opstapjes, ladders of andere verhogingen te gebruiken op het werkplatform. Het is ook verboden om op het hekwerk van de hoogwerker te klimmen om werkzaamheden uit te voeren. Het verplaatsen van de hoogwerker, het veilig manoeuvreren met de werkbak op hoogte, het parkeren en het afsluiten moeten uitgevoerd worden volgens de voorschiften van de constructeur. De machine moet veilig opgesteld worden: horizontaal en op een voldoende draagkrachtige ondergrond. Het maximaal toegelaten gewicht mag niet overschreden worden. Het gebruik van hoogwerkers wordt afgeraden vanaf windkracht 6 (meer dan 50 km/u). De gebruiker van de hoogwerker is er verantwoordelijk voor dat er geen omstanders binnen het bereik van de machine kunnen komen. Er kan namelijk altijd iets uit de hoogwerker naar beneden vallen. Daarom moet de directe omgeving onder en rond de hoogwerker afgezet worden. Daarvoor kunnen linten, borden en pylonen gebruikt worden.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

31

navbdossier

Pleisterwerken en schilderwerken
Inleiding
Vallen van hoogte blijft een belangrijke oorzaak van arbeidsongevallen tijdens de afwerkingsfase. In NAVB dossier 119 werd al aandacht besteed aan de meeste arbeidsmiddelen voor werken op hoogte tijdens de afwerkingsfase. In dit dossier worden een aantal specifieke beroepsgebonden activiteiten en situaties besproken, samen met aangepaste arbeidsmiddelen voor werken op hoogte. Voor schilders, behangers en stukadoors komen enkele werksituaties regelmatig voor: werken aan plafonds; werken aan muren en wanden; werken in traphallen, liftkokers, boven vides,

Gebruik van steigers op drievoeten of op schragen

Voor werken aan plafonds is een werkvlak nodig op een beperkte hoogte van 60 cm tot 90 cm. Voor de schilder of stukadoor heeft dat werkvlak de volgende voordelen: Het oppervlak dat afgewerkt moet worden, bevindt zich volledig binnen handbereik. De uitvoerder kan normaal rechtop staan terwijl hij de werken uitvoert. Hij kan zich ook vlot verplaatsen zonder zijn hoofd te stoten. Deze steigers kunnen gemakkelijk en op een zeer flexibele manier opgebouwd worden met: driepoten of drievoeten; schragen; trapladders of stukadoorsladders.

1 Drievoet 2 Draagbalk of draagprofiel 3 Steigerplanken

Driepoten

Opmerking: Bij de uitvoering van deze werken moet voldoende aandacht besteed worden aan de eventuele vensteropeningen. Omdat de voorziene borstweringen te laag zijn ten opzichte van het werkvlak van de steiger, is een tijdelijke, hogere leuning aangewezen. Het KB van 31 augustus 2005 stelt dat enkel op ladders gewerkt mag worden als het gebruik van veiligere arbeidsmiddelen, zoals steigers, onmogelijk is. Bovendien moet het gaan om werken van korte duur (zie ook Gebruik van ladders bij de bekisting en wapening van kolommen en wanden in het hoofdstuk Betonwerken).

NAVB-CNAC 2010

32

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Ook bij werken op ladders is het verplicht om een valbeveiliging te voorzien als de valhoogte meer dan 2 meter bedraagt. De trapladders moeten dan ook aangepast zijn aan deze werkzaamheden en voorzien zijn van: een platform waar een werknemer comfortabel op kan staan; een vlak om gereedschap of materiaal op te plaatsen; eventueel een kooi als valbeveiliging.

1 Schraag 2 Steigerplanken

Gebruik van rolsteigers

Een hardnekkig misverstand is dat het Koninklijk Besluit van 2005 betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogte niet van toepassing zou zijn op mobiele steigers. Het tegendeel is waar: ook voor een rolsteiger moeten een berekeningsnota en montageen gebruiksinstructies opgesteld worden door de fabrikant van de rolsteiger of door een bevoegd persoon die door de werkgever aangeduid wordt. Enkele aandachtspunten die in de montage- en gebruiksinstructies opgenomen moeten worden: Zorg voor een vlakke ondergrond om de steiger op te stellen. Ook voor het verrijden is een vlakke ondergrond nodig. Een rolsteiger moet altijd op een veilige manier en met twee personen verplaatst worden. Tijdens het verplaatsen mag er niemand op de steiger staan. Een rolsteiger van meer dan 8 meter hoog mag niet verreden worden. De stabilisatoren zonder wieltjes moeten zo dicht mogelijk bij de grond gehouden worden. Blokkeer de wielen vooraleer iemand de rolsteiger beklimt. Beklim de steiger altijd van binnenuit. Neem materiaal en gereedschap niet zelf mee, maar hijs het met een touw naar boven. Zorg voor een opgeruimde vloer. Sta niet op de schoren. Het gebruik van rolsteigers is verboden vanaf windkracht 6 (meer dan 50 km/u). Meer informatie over het gebruik van rolsteigers vindt u in NAVB dossier 119: Het gebruik van ladders en steigers tijdens de afwerkingsfase.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

33

navbdossier
Gebruik van schaarliften
Bij bouwwerken waar grote oppervlakken plafond uitgevoerd moeten worden, kan een schaarlift een zeer interessant arbeidsmiddel zijn. Ze kan dan gebruikt worden door meerdere opeenvolgende uitvoerders: schilders en plafonneerders; installateurs van elektriciteit of sanitair, verwarming, verluchting, ; plaatsers van valse plafonds, Hou wel rekening met de draagkracht van de vloer wanneer dergelijk materieel ingezet wordt. Meer informatie over het gebruik van schaarliften vindt u in NAVB dossier 125.

Gebruik van stelten voor het werken aan plafonds

Voor- en nadelen
Stelten kunnen niet alleen gebruikt worden voor entertainment, maar ook in de afbouwsector. De voordelen liggen voor de hand: Er hoeven geen steigers opgebouwd en afgebroken te worden. Het plafond blijft binnen handbereik wanneer de gebruiker zich verplaatst. Er kan efficinter gewerkt worden. Een hogere productie per dag is mogelijk. Ondanks deze voordelen houdt werken op stelten toch ook belangrijke veiligheids- en gezondheidsrisicos in: Overbelastingsletsels: naast het gewicht van de stelten moet ook rekening gehouden worden met de extra lengte. Het onderbeen wordt verlengd met de lengte van de stelt, waardoor de knie en heupgewrichten veel meer belast worden. Door de starre stahouding en het starre looppatroon worden ook de dijspieren extra belast en kunnen ze niet ontspannen. Door de verminderde stabiliteit en beweeglijkheid wordt het risico op een val groter. Verder zijn er ook praktische bezwaren: Werken met gereedschappen is moeilijker op stelten. Het is moeilijker om gereedschappen met een aanvoerleiding (perslucht) te hanteren. De leidingen vormen een rechtstreekse oorzaak van struikelen en vallen. Het materieel (verf, plaasterkalk of pleistermortel) moet ook binnen handbereik opgesteld worden.

Conclusie: werken op stelten wordt afgeraden. Doordat stelten meer risicos dan voordelen met zich meebrengen, zowel op het vlak van veiligheid (valrisico) als gezondheid (overbelastingsletsels), wordt het gebruik ervan afgeraden.

Pleister- en schilderwerken in traphallen

Vallen van hoogte blijft de belangrijkste oorzaak van zware ongevallen in de bouwsector. Zowel bij schilders als bij stukadoors is n ongeval op de vier te wijten aan een val van hoogte. Het risico op vallen van hoogte is vooral acuut op plaatsen waar het zeer moeilijk is om een steiger veilig op te bouwen, zoals in traphallen. Zeker in deze gevaarlijke omstandigheden verhoogt het gebruik van gammele constructies de kans op zware ongevallen. Het gebruik van onveilige arbeidsmiddelen in traphallen is een vaak terugkerende oorzaak van dodelijke ongevallen.

Gebruik van ladders met aanpasbare bomen

Verschillende constructeurs van ladders bieden hulpstukken aan waarmee de lengte van de ladderbomen aangepast kan worden. Zo kan een ladder ook op een trap of een ongelijke ondergrond gepositioneerd worden. Besteed daarbij voldoende aandacht aan de volgende punten: Zorg ervoor dat de ladder zowel onderaan als bovenaan een stevig steunvlak heeft en niet kan verschuiven. Let erop dat de treden bij draaitrappen versmallen naar de as van de trap toe. De ladder moet zo geplaatst worden dat ze op een voldoende breed vlak steunt en dat ze niet per ongeluk verplaatst kan worden en van de trede kan schuiven. Bij werken in traphallen of liftkokers die meerdere verdiepingen omvatten, moet aan de hand van een risicoanalyse onderzocht worden of een individuele valbescherming verplicht moet worden.

Ladder met hulpstuk (aanpassing lengte van de boom)

Ladder

NAVB-CNAC 2010

34

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier
Gebruik van steigers met aanpasbare steunen
Door een steiger op te bouwen met buizen en koppelingen kunnen de niveauverschillen van de verschillende steunpunten gemakkelijk opgevangen worden. Ook kaders met tussenliggende dwarssteunen kunnen toegepast worden. Als het hoogteverschil tussen de steunpunten van de spindels overeenstemt met de tussenafstand tussen deze dwarssteunen, kunnen de werkvloeren horizontaal geplaatst worden door ze op verspringende steunen te laten rusten.

Kaders op zelfde niveau

Kaders op verspringend niveau

Slecht voorbeeld

Steiger

Touwtechnieken bij werken aan pylonen

Werken met touwtechnieken wordt enkel onder strikte voorwaarden toegelaten: Het is alleen toegelaten als het gebruik van andere, veiligere arbeidsmiddelen niet mogelijk is. Alleen werknemers met een specifieke opleiding mogen werken met lijnen uitvoeren. De toegepaste stijg- en afdaaltechnieken en de eventuele reddingstechnieken zijn vergelijkbaar met de technieken die in de klimsport toegepast worden. Er moet verplicht een tweede persoon aanwezig zijn die kan alarmeren en die voldoende kennis heeft van de nodige reddingstechnieken. Als de werkzaamheden lang duren of als werken zonder zitje ergonomisch niet verantwoord is, is een zitje met voetsteunen en toebehoren verplicht. Het hele systeem moet voldoen aan de eisen uit het KB van 31 augustus 2005 betreffende arbeidsmiddelen voor werken op hoogte en moet opgebouwd worden onder het toezicht van een bevoegd persoon. De arbeids- en beschermingsmiddelen moeten voldoen aan de toepasbare normen (verankeringpunten, PBM, ). Er moet altijd gebruik gemaakt worden van minstens twee afzonderlijk verankerde lijnen: een werklijn en een veiligheidslijn. - De werklijn (steun) moet voorzien zijn van een veilig, zelfblokkerend stijg- en afdaalmechanisme. - De veiligheidslijn (flexibele ankerlijn) moet een beweegbaar beveiligingsmechanisme hebben, dat de werknemer volgt in zijn bewegingen. Er moet een antivalharnas met een beweegbaar valbeveiligingsmechanisme aan de lijn verbonden zijn.

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

35

navbdossier
Hiervan mag enkel in uitzonderlijke omstandigheden afgeweken worden, bijvoorbeeld als uit de risicoanalyse blijkt dat het gebruik van twee lijnen het werk gevaarlijker zou maken dan het gebruik van n lijn. Om het risico op vallende voorwerpen te beperken moeten alle gereedschappen en andere hulpstukken die gebruikt worden, verbonden zijn met het zitje of het harnas.

Bibliografie
De polyvalente bouwvakker, Beroepsmonografie Brussel: NAVB, 2003, 199 p. De bekister, Beroepsmonografie Brussel: NAVB, 1996, 32 p. De betonstaalvlechter, Beroepsmonografie Brussel: NAVB, 1996, 20 p. De metselaar, Beroepsmonografie Brussel: NAVB, 1996, 24 p. Dakwerken, NAVB dossier nr. 110 Brussel: NAVB, april, mei, juni 2006, 31p. Het gebruik van ladders en steigers, NAVB dossier nr. 119 Brussel: NAVB, juli, augustus, september 2008, 19p. Arbeidsmiddelen voor het uitvoeren van werken op hoogte, NAVB dossier nr. 125 Brussel: NAVB, januari, februari, maart 2010, 31p. Veiligheid bij de uitvoering van geprefabriceerde betonconstructies, WTCB Rapport nr. 10 Brussel: WTCB, 2008, 38 p. Pleisterwerken uitvoeren op stelten, Campagnekrant nr. 28 (in NAVB info nr. 52) Brussel: NAVB, 3de trimester 2009, p.1 en 4. Pleister- en schilderwerken in traphallen, Campagnekrant nr. 27 (in NAVB info nr. 51) Brussel: NAVB, 2de trimester 2009, p.4. Tunnelbekisting, Abomafoon nr. 4.21 Ede: Aboma+Keboma, juni 2008, 5p. A-blad Hellende daken Harderwijk: Arbouw, 2009, 58p. http://www.arbouw.nl/pdf/a-bladen/ablad-hellende-daken.pdf SOBANE strategie - Veiligheid (Ongevallen, vallen, uitglijden, ) Reglementering over het werken op hoogte, Fiche 8 (analyse) - J. Malchaire, A. Piette Brussel: FOD WASO, 2003, 3p. http://www.sobane.be/nl/veiligheid/pdf/vei_fic08.pdf

Normen in verband met individuele uitrusting voor werken op hoogte Norm

NBN EN 341: 1993 NBN EN 353-1: 2002 NBN EN 353-2: 2002 NBN EN 354: 2002 NBN EN 355: 2002 NBN EN 358: 2000

Titel
Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Afdalingsmaterieel Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Deel 1: Meelopende valbeveiliger met starre ankerlijn Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Deel 2: Meelopende valbeveiliger met flexibele ankerlijn Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Veiligheidslijnen Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Schokdempers Persoonlijke beschermuitrusting voor werkplekbepaling en voorkomen van vallen - Riemen voor werkplekbepaling en -behoud en sleutelkoorden voor werkplekbepaling Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Valbeveiligers met automatische lijnspanner Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Harnasgordels Persoonlijke beschermingsmiddelen tegen vallen - Verankeringsvoorzieningen - Eisen en beproeving Personal protective equipment for protection against falls from a height -Flexible horizontal lifeline systems

NBN EN 360: 2002 NBN EN 361: 2002 NBN EN 795: 1996 ISO 16024: 2005

NAVB-CNAC 2010

36

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

AANTEKENINGEN
.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

37

navbdossier

AANTEKENINGEN
.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

NAVB-CNAC 2010

38

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

navbdossier

AANTEKENINGEN
.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

NAVB-CNAC 2010

Veilig werken op hoogte - Arbeidsmiddelen per bouwberoep

39

Nationaal Actiecomit voor Veiligheid en hygine in het Bouwbedrijf Koningsstraat 132/4 1000 Brussel Tel.: 02/552 05 00 Fax: 02/552 05 05 E-mail: navb@navb.be Website: www.navb.be