Alice Miller - Gdy Runa Mury Milczenia

Przedmowa
RZECZYWISTO dziecistwa, jaka bya udziaem wielu z nas, jest niepojta, oburzajca i bolesna. Jest te nierzadko okrutna, i zawsze wypierana. Natychmiastowe przyjcie tej prawdy i jej inte-gracja jest po prostu niemoliwa. Nawet gdybymy bardzo sobie tego yczyli. Zdolno ludzkiego organizmu do znoszenia cierpienia jest ograniczona suy to jego ochronie. Wszelkie dziaania, ktre nie uwzgldniaj tych granic i gwatownie prbuj usun wyparcie, maj negatywne skutki i czsto stanowi niebezpieczestwo, jak kada inna forma gwatu. Oddziaywanie traumatycznych przey, jak np. maltretowania, tylko wtedy moe by usunite, gdy wszystkie traumatyczne okolicznoci tego wydarzenia zostan wiadomie przeyte w ostronie odkry-wajcej przeszo pracy terapeutycznej, wyartykuowane i ocenione. W cigu ostatnich dziesicioleci byo wiele rnych niebezpiecznych, charakteryzujcych si gwatownoci prb zlikwidowania skutkw urazw z okresu dziecistwa. Wszystkie zawiody. Nie mogo by inaczej. Leczenie za pomoc LSD, hipnozy czy wyizolowanych przey zwizanych z porodem nie tylko nie prowadzi do integracji indywidualnej prawdy, lecz czsto wiedzie do jeszcze bardziej zdecydowanej ucieczki przed ni w nowe mechanizmy obronne, takie jak ideologie, naogi i inne formy zaprzeczenia. Wielu modych ludzi, ktrzy z ciekawoci i w poszukiwaniu pomocy eksperymentowali ze rodkami psychodelicznymi, dowiadczyo
14
Gdy run mury milczenia
wyjtkowego lku i jednoczenie poczucia zagubienia, co pniej uniemoliwio im skuteczn, ujawniajc terapi. Nieoczekiwanie ujrzeli si w pewnych sytuacjach, nieprzygotowani, przeraeni okruciestwem wasnego dziecistwa. Zobaczyli symboliczne obrazy bez zwizku z rzeczywistoci. W adnym wypadku nie chcieli dowiadczy tego samego ponownie. I waciwie mieli racj. Ale nie wiedzieli, e to, co przeyli i co sprzedano im jako terapi, byo waciwie jej przeciwiestwem traumatycznym przeyciem, ktre tylko utrwalio nieprawdziwy obraz dziecistwa za pomoc symbolicznych treci i pozostawio sztywn, trudn do usunicia wersj dawnych zdarze. Mona jedynie ubolewa nad skutkami takiego dowiadczenia, poniewa te osoby bardziej ufaj iluzji naogu, rodkom farmaceutycznym lub faszywym teoriom ni prawdzie. Nie wiedz, e w trakcie dugiego procesu z pewnoci mogyby j znie i e tylko ta prawda moe przynie trwa ulg. Budujemy wysokie mury, aby si chroni przed bolesnymi faktami, poniewa nigdy nie nauczylimy si, w jaki sposb moemy y z t wiedz, i e w ogle moemy z ni y. Mona by zapyta: Dlaczego mielibymy to robi? To, co byo, mino. Dlaczego mielibymy si tym zajmowa?" Odpowied na to pytanie jest bardzo zoona. Chciaabym w tej ksice, na podstawie rnych przykadw, pokaza, dlaczego nie powinnimy kady z osobna i cae spoeczestwo zrezygnowa z prawdy o wasnym dziecistwie. Za murami, ktre maj nas przed nim chroni, stoi lekcewaone dziecko, ktrym kiedy bylimy, opuszczone i zdradzone. Czeka, a odwaymy si je wysucha. Chce by przez nas chronione, rozumiane i chce wydosta si ze swojej izolacji, skoczy z samotnoci i z milczeniem. Ale to dziecko, ktre tak dugo czeka na nasze zrozumienie, szacunek i wsparcie, ma nie tylko oczekiwania, od ktrych spenienia jest uzalenione. Ma ono dla nas dar, niezbdny, abymy mogli y naprawd. Prezent, ktrego nigdzie nie kupimy i ktry moe nam ofiarowa jedynie to dziecko w nas. Daruje nam prawd, ktra oznacza uwolnienie z wizienia destruktywnych pogldw i utrwalonych kamstw, a w rezultacie wolno, ktr przynosi nam odzyskana
Przedmowa
15
integralno. Dziecko oczekuje tylko, ebymy si do niego zbliyli i przy jego pomocy zburzyli mury. Wiele osb nie zdaje sobie z tego sprawy. Cierpi z powodu mczcych symptomw i pytaj o rad lekarzy, ktrzy podobnie jak ich pacjenci broni si przed prawd. Polegajc na opinii specjalistw, decyduj si na zupenie niepotrzebne operacje lub pozwalaj innym cierpie. Albo bior tabletki nasenne, aby uciec przed niepokojcymi snami, ktre przypominaj o historii czekajcego za murami dziecka. Ale dopki jest ono skazane na milczenie, dopty moe si wypowia-da tylko za pomoc jzyka fizycznych symptomw, bezsennoci i depresji. Tabletki i narkotyki nie stanowi adnej pomocy, jedynie przyczyniaj si do wikszej dezorientacji. Wiele osb nie zdaje sobie z tego sprawy, ale duo wie o tym od dawna, a mimo to nie moe sobie pomc. Niektrzy czuj, e wyparcie dowiadczonych w dziecistwie urazw zatruwa ich ycie; wiedz, e byo to konieczne, aby mogli przetrwa. W przeciwnym razie mody organizm musiaby umrze z blu. Inni czuj, e podtrzymywanie wyparcia przez doros osob skutkuje niszczcymi nastpstwami, ale uwaaj, e trzeba si z tym pogodzi, gdy nie wiedz, e istnieje inna moliwo. Nie wiedz, e w trakcie dugiego procesu mona zlikwidowa wyparcie w sposb bezpieczny i nauczy si akceptowa prawd. Nie moe si to odby nagle, za pomoc gwatownej ingerencji, lecz powoli, z uwzgldnieniem istniejcego oporu, krok po kroku. To odnosi si nie tylko do terapii indywidualnej, ale rwnie do rozwoju spoecznej wiadomoci. Take tutaj nie mona odkry nagle tragicznej prawdy o przyczynach i skutkach maltretowania dziecka i rdach tej praktyki. Naley to czyni krok po kroku (por. Alice Miller, Am Anfang war Erziehung [Zniewolone dzieci-stwo], 1980 oraz Das uerbannte Wissen [Wiedza skazana na wygnanie] i Der gemiede-ne Schl^ssel [Unikany klucz], 1988 a+b). Chciaabym poprze to stwierdzenie przykadami z wasnej pracy informacyjnej. Po ukaza-niu si moich trzech ksiek na pocztku lat osiemdziesitych kilka czasopism i gazet poprosio mnie o uzupeniajcy artyku. Ale skoro tylko zapowiedziaam, e bd pisaa o przemocy w rodzinie, zainteresowanie wspprac cakowicie wygaso. Jedynym wyjtkiem bya redaktorka czasopisma Brigitte", ktra w roku 1982 opublikowaa
16 Gdy run mury milczenia mj artyku o seksualnym wykorzystywaniu dzieci, mimo oporu niektrych kolegw redakcyjnych. Artyku nosi tytu Die Tchter schweigen nicht mehr (Crki przerywaj milczenie) i zosta pniej umieszczony w nowym wydaniu Du sollst nicht merken (Mury milczenia). Informuje on o odwadze kilku amerykaskich kobiet, ktre udostpniy szerokiej publicznoci histori wasnego, gbokiego zranienia w dziecistwie, nie chcc ju duej zmaga si w samotnoci z t przeraajc i niszczc tajemnic. Chciay te pomc w burzeniu murw milczenia innym kobietom, ktre ukrywaj przed spoeczestwem prawd o swoim dziecistwie. Te kobiety zday sobie spraw, e ochrona tego muru ma destruktywny wpyw na osoby, ktre w dziecistwie przeyy maltretowanie. A stanowi one ponad poow caego spoeczestwa. W tym czasie mowa o seksualnym wykorzystywaniu dzieci bya w Niemczech absolutnym tabu i reakcja na ten artyku przypominaa zerwanie tamy. Setki kobiet z rnych warstw spoecznych pisao do redakcji i do mnie. Opowiaday o brutalnym traktowaniu w dziecistwie i o milczeniu, ktre odgradzao je od tych przey, a tym samym od znaczcej czci ich osobowoci. Przez wszystkie te listy jak refren przewijao si to samo zdanie: Mwi o tym po raz pierwszy". W uzupenieniu pisay najczciej: Moe Pani opublikowa moj histori, aby inne kobiety majce podobne przeycia dowiedziay si, e nie s osamotnione w swoich dowiadczeniach. Zanim przeczytaam Pani artyku, mylaam, e to przydarzyo si tylko mnie. Ale prosz pod adnym pozorem nie podawa mojego nazwiska". Wikszo tych kobiet bya matkami, miay kilkoro dzieci, wiele z nich brao udzia w terapiach", ale nigdy nie miay odwagi mwi o swoich przeyciach ani ze swoimi mami, ani z terapeutami. To, co byo przemilczane, miao wpyw na cae ich ycie. Nadal byo obecne, zagraao im w fantazjach, zatruwao je. Musiao by tak dugo i gboko ukrywa-ne, poniewa w caym swoim otoczeniu nie mogy znale adnego wiedzcego wiadka*, ktry umoliwiby im przynajmniej czciowe * Podobn rol, jak moe peni w dziecistwie wspierajcy wiadek", w yciu dorosego czowieka peni wiedzcy wiadek". Mam tu na myli osob, ktra jest wiadoma skutkw zaniedbania i maltretowania dziecka, ktra
Przedmowa
17
uwolnienie od tej tajemnicy chociaby poprzez zwyk rozmow o dowiadczonych cierpieniach. Kada z tych kobiet wydawaa mi si wtedy ma dziewczynk stojc przed potnym, pozbawionym nawet najmniejszej szczeliny murem szczeliny, ktra byaby zapowiedzi zmiany w samotnoci dziecka. Od tego czasu duo si zmienio. Na pocztek powstaa w Berlinie grupa samopomocy Wildwasser", ktra zainicjowaa tworzenie podobnych grup w caym kraju. Z pewnoci cigle jeszcze spotykaj si z oporem, obojtnoci i ignorancj, kiedy niosc pomoc wielu poszkodowanym, staraj si o dotacje lokalnych wadz. Ale mur milczenia nie stoi niewzruszony jak przed siedmioma laty przynajmniej jeeli chodzi o seksualne wykorzystywanie dziewczynek. Bez udziau ruchu wyzwolenia kobiet te szybkie zmiany byyby nie do pomylenia. Jemu zawdzicza si przede wszystkim to, e skandaliczne praktyki sdw coraz czciej s ujawniane, a samotno ofiary zwraca uwag szerokich krgw spoeczestwa. Dziki temu zostaj zdemaskowane okruciestwa, ktre dotd byy w peni akceptowane. Ale nawet ruch wyzwolenia kobiet nie mg ujawni wszystkiego. Nie byo to zreszt moliwe. Aby pozna i zintegrowa potworn prawd dotyczc naszej wsplnej przeszoci, potrzebujemy wiele czasu, podobnie jak w terapii. W przeciwnym bowiem razie istnieje niebezpieczestwo, e wyparcie tylko bardziej si wzmocni. Jeszcze dugo bdziemy potrzebowa iluzji, podprek i kul, eby mc stawi czoo kolejnym, nowym aspektom prawdy, zanim zdoamy ogarn sytuacj dziecka w caej peni. Dlatego te ruch wyzwolenia kobiet rwnie nie mg zrezygnowa z pewnych iluzji. Przedstawiajc skandaliczne fakty seksualnego wykorzystywania dziewczynek, podtrzymywa przekonanie, e matki nie maj udziau w tym przestpstwie. Zauwayam, e moje ksiki s dla feministycznych czasopism problemem, poniewa nie byam skonna obarcza odpowiedzialnoci za maltretowanie dziecka jedynie mczyzn. Podkrelaam, e oboje rodzice powinni zapewni z empati potrafi wspiera osoby o takich dowiadczeniach i pomc im zrozumie ich uczucie lku i bezsilnoci, aby dzisiaj, gdy s ju dorose, mogy dokona wiadomych wyborw.
18 Gdy run mury milczenia dziecku mio i opiek oraz e wiadoma matka nie dopuciaby do maltretowania dziecka, byaby w stanie je ochroni (por. Alice Miller, 1988 a+b). Ale i ruch wyzwolenia kobiet osign poziom, na ktrym moe ju pozby si iluzji, e tylko mczyni s zdolni do przemocy w kontaktach z dzieckiem. Pewna feministka, socjolog, przysaa mi wyniki swoich bada dotyczcych modych mczyzn, ktrzy odsiadywali w wizieniach kary za gwat na napadnitych na ulicach kobietach. Gwacenie i upokarzanie anonimowych kobiet nie miao nic wsplnego z seksualnoci, chocia te przestpstwa nazywano przestpstwami na tle seksualnym. Mczyni dziaali z zemsty za doznane kiedy, a cakowicie wyparte uczucie bezradnoci i bezsilnoci. Przy pomocy niewinnych ofiar nadal mogo ono pozostawa ukryte w podwiadomoci. Okazao si, e wszyscy ci mczyni byli we wczesnym dziecistwie gwaceni przez swoje matki, ktre stosoway jawnie seksualne praktyki lub lewatyw, albo jedno i drugie. Rnorodne perwersyjne zabiegi trzymay dziecko w szachu tak, e nie miao najmniejszej szansy, aby si przed nimi broni. Jeszcze przed trzydziestu laty lewatywa uchodzia za rodek medyczny, chocia w gruncie rzeczy bya gwatem, rodkiem sucym do kontrolowania przez dorosego naturalnej funkcji jelit. Tylko otwarty, wiadomy umys kobiety socjologa mg wyranie dostrzec i zdemaskowa t form destruktywnego zachowania. Na szczcie ta kobieta nie musiaa broni matek, nie potrzebowaa wic ukrywa prawdy. Zwracajc uwag na przeszo przestpcy, daleka jestem od chci usprawiedliwienia jego czynu. Przecie odreagowanie na drodze przestpstwa nie jest koniecznoci. Nie doszoby do tego, gdyby ci mczyni byli skonni zrezygnowa z wyparcia. Ale nie chc tego zrobi i kiedy tylko staj si ojcami, mog mci si bez przeszkd na swoich matkach w swoim domu, na onie i dzieciach, nie obawiajc si ingerencji policji. Ich czyny musz zosta nazwane, tak jak czyny ich rodzicw, dziadkw i milionw osb z przeszoci wykorzystujcych dzieci. Owocem ich praktyk s wanie ci gwaciciele. Take ich perwersyjne matki byy ju produktem tego penego zalenoci acucha wydarze.
Przedmowa
19
Aby przerwa trwajce tysic lat maltretowanie dziecka, skrywane pod takimi niewinnymi szyldami, jak: tradycja, normalno, wychowanie dla twojego dobra", trzeba zapewni dostp do caej prawdy. Ten dostp uatwi czytelnikowi nastpne rozdziay w kadym przedstawiam inny punkt widzenia, kr wok okrelonego tematu. Dziki temu pojawiaj si w murze szczeliny, ktre umoliwi swobodny dostp do widoku, jaki si za nim kryje. W tym miejscu nasuwa si pytanie, czy to ju wystarczy? Oczywicie, sam widok" nie zastpi wgldu uzyskanego przez wasn terapi. Ale moe pomc uwiadomi sobie, jak to jest z tej strony muru, i przede wszystkim wzbudzi zdrow ciekawo ycia. Osoby, ktre znaj tylko mur milczenia, nie s w stanie si od niego uwolni. Zachowuj si tak, jakby chroni je przed wszelkimi lkami. Ale ci, ktrzy cho raz popatrzyli przez szczelin, nie mog ju duej znosi istnienia tego bezsensownego muru. Nie potrafi sobie wyobrazi, e mogliby y tak jak przedtem, bez wiadomoci, ktra teraz staa si ich udziaem. Zrozumieli bowiem, e to, co wczeniej nazywali yciem, wcale nim nie byo. Ich tragedi i ich losem byo dugotrwae niedostrzeganie tego faktu. Chcieliby innym tego oszczdzi, o ile to moliwe. Chcieliby innych poinformowa, jak doszo do ich cierpienia i e cierpienie to mona usun. Chc, aby inni wiedzieli, e ycie, kade ycie, jest cennym skarbem i nie powinno by zaniedbywane, niszczone lub odrzucane. Warto przey dawny bl, aby si od niego uwolni dla ycia.
Rozdzia 1
Inicjatywa Ewy
CHCIAABYM NA POCZTEK opowiedzie histori pewnej ponad trzydziestoletniej kobiety, ktra do mnie napisaa. Ma ona, waciwie nie wiedzc o tym, swj udzia w powstaniu tej ksiki. Wprawdzie otrzymaam pozwolenie na wykorzystanie treci jej listu, ale nie podaj jej nazwiska. Bd nazywa j Ew. Historia Ewy, przynajmniej na pocztku, przypomina wiele historii, ktre sysz prawie codziennie. Maltretowanie i dezorientacja w dziecistwie, jednoczenie twardo, ignorancja i obojtno rodzicw, ktrzy tak postaw nazywali wychowaniem po boemu. Pniej naogi, prby samobjstwa, dwa nieudane maestwa, trzy nieudane terapie, okazyjne, krtkie pobyty w klinikach, ponowna dezorientacja na skutek uycia rodkw farmakologicznych, odzwyczajanie si od nich, po prostu acuch nieszcz. A na dodatek wasne dziecko. Poniewa ta kobieta nie moe by matk, dopki sama nie stanie si ni dla zaniedbanego, maltretowanego i ignorowanego dziecka, ktrym sama cigle jeszcze jest, jej wasne dziecko jest kolejn ofiar. W kocu dziki odkrywajcej terapii udaje jej si uratowa wasne ycie, jak rwnie macierzystwo, czyli przyszo jej dziecka. I to rni t histori od wielu innych, ktre poznaam. Ewa odniosa zwycistwo, poniewa wyrzdzona jej krzywda zostaa ujawniona w dugim procesie, krok po kroku. Pracowaa nad tym wiele lat i jak pisze ju przez cae ycie bdzie otwarta na inne zdarzenia z przeszoci, dostpne teraz jej wiadomoci i moliwe do zintegrowania. Ale ju
24
pierwsze lata terapii umoliwiy jej uwolnienie si od naogu, porzucenie wasnego zalepienia oraz ochron wasnej osoby i dziecka. Chce ratowa ycie swoje i dziecka i to moe si jej uda. Nag by cen iluzji, bez ktrych nie moga wczeniej jak sdzia y. Teraz ju moe. Praca nad odkryciem prawdy o wasnej przeszoci bya w pierwszych latach tak bardzo trudna, poniewa Ewa cay czas nie chciaa uwierzy, e rodzice s zdolni do bezkarnego i nieustannego drczenia wasnych dzieci tylko dlatego, e nie wiedz, co przydarzyo si im samym w dziecistwie. Ale jej ciao, uczucia, sny nie ustaway w przypominaniu jej o faktach skoro tylko bya gotowa traktowa te wiadectwa prawdy powanie i nie ucieka przed nimi w alkoholizm. Ewa bya tak zdziwiona nieoczekiwan zmian w swoim yciu, e zapragna podzieli si swoj wiedz. Stao si dla niej jasne, e podobny los jest take udziaem innych. Jako e dawniej bya dziennikark, pomylaa o zrobieniu filmw dla telewizji, ktre mwiyby o sytuacji maltretowanego dziecka. Wierzya, e odpowiedni ludzie w redakcji bd tym zainteresowani, poniewa bya przekonana, e zdobyta przez ni niedawno wiedza bdzie dla wszystkich przekonywajca. Ale wanie na tym, zgodnie z moim dowiadczeniem, polega trudno. Ewa nie docenia siy powszechnego oporu wyparcia. Take i ja stykam si z konsekwencjami tego zjawiska w moich kontaktach z przedstawicielami rodkw przekazu. Nawet wtedy, gdy s bardzo zainteresowani moimi wypowiedziami (por. Das verbannte Wissen [Wiedza skazana na wygnanie], I, 5), raczej zrezygnuj z opublikowania informacji, ktre mogyby by dla nas i przyszych pokole decydujce, jeli chodzi o jako ycia. Trwaj przy utrwalonych, niszczcych ycie pogldach, aby tylko nie kwestionowa postpowania swoich rodzicw. Ewa nie spodziewaa si podobnej reakcji, chocia sama odczua, jaki zdecydowany opr stawiaa w terapii, aby unikn wgldu w niszczce zachowanie swoich rodzicw. Wolaa raczej zdecydowa si na najwikszy wysiek, ni pozna i znosi niepojt prawd o swoim dziecistwie. Ale odkrycie, e jej ciao staje si coraz zdrowsze i uwalnia si od naogw w miar odkrywania prawdy, e ma teraz dostp do swoich uczu i wiadomoci, sprawio, e prawie zapomniaa o swoim
I. 1 Inicjatywa Ewy 25 pocztkowym oporze. To spowodowao, e nie dostrzega jego istnienia u innych. Znajc wasn przeszo, chciaa powiedzie uzalenionym od naogw, e istnieje wyjcie, e nie musz si ju niszczy, aby podtrzyma swoje zalepienie. Przecie prawda nie zabija, lecz uwalnia. Informujc osoby reprezentujce rodki masowego przekazu o swoich planach, szybko zrozumiaa, e jej nadzieja bya iluzj, aczkolwiek nie tak niebezpieczn, jak jej wasne iluzje dotyczce dziecistwa, ktre popchny j w stron naogu. Poniewa teraz, na trzewo, moga j skorygowa, nie bya zalena od ludzi, ktrzy bronili si przed prawd. Pniej spotkaa take inne osoby, ktre potwierdziy jej dowiadczenia. Me w redakcji powiedziano jej, e artykuy poruszajce temat maltretowania dziecka byy ju publikowane rok wczeniej, dlatego naleaoby odczeka jeszcze rok. Takie zagadnienie nie moe by poruszane zbyt czsto". Ewa pomylaa: Przecie nie chodzi o jeden z wielu tematw, jak na przykad cieszcy si popularnoci fina meczu tenisowego czy te badanie piramid, ktre obecnie prowadzone jest przy zastosowaniu ogromnych rodkw technicznych. Dlaczego nie mwi si o tym, e w czasach antyku i we wczesnym redniowieczu poow urodzonych niemowlt oddawao si mamkom, z czego poowa tych dzieci umieraa, a mamki z tej przyczyny nazywane byy fabrykantami aniokw? Dlaczego badanie ycia faraonw jest waniejsze ni informacje, e mordowanie dzieci stanowi cz naszej kultury od zarania dziejw i e dugo nie uwolnimy si od tego dziedzictwa? Dlaczego te informacje mona znale jedynie w kilku specjalistycznych tekstach, a nie w rodkach masowego przekazu? Dlaczego odpowiedzialni politycy nazywaj projekt powstania profesjonalnego orodka pomocy dla seksualnie wykorzystywanych kobiet wielkim szalestwem? Przecie chodzi o nasz przyszo, o wyjanienie rde ludzkiego nieszczcia i przezwycienie redniowiecznego sposobu mylenia, o zwalczanie ignorancji, ktra zniszczya trzydzieci lat mojego ycia i nadal niszczy ycie innych. Przecie temu wanie chc zapobiec. Czy to moliwe, e tak mao osb jest tym zainteresowanych? Czuj si odpowiedzialna, wspodpowiedzialna, gdy nie przeciwstawiam si temu zniszczeniu, chocia znam prawd. Czy t spraw mona okreli jako jeszcze jeden temat? Czy nie chodzi o podstaw
26
naszej egzystencji? Czy nasza ignorancja nie przyczyni si do zniszczenia nas samych?" Podobne dowiadczenia maj inni ludzie, ktrych nazywam wiedzcymi wiadkami. S to osoby, ktre angauj si w odkrywanie prawdy o dziecistwie (por. Das verbannte Wissen, s. 214). Ewa nie chciaa si szybko podda. Bya nawet gotowa odsoni fragmenty swojej przeszoci, aby uchroni modych ludzi od naogu, umoliwiajc im wgld w konkretne wydarzenia jej ycia. Jednak jej rozmwcy reprezentujcy media obawiali si, e moe to by odebrane jako alenie si". W kocu kady mia jakie przejcia. Roztkliwianie si nad sob i postawa ofiary nie s dobrze widziane. Taka bya ich argumentacja. Przypominaa ona Ewie sposb wyraania si jej rodzicw. W tej sytuacji Ewa nawizaa kontakt z organizacj Eppoch (End Physical Punishment of Children), ktra stawia sobie podobne cele jak i ona. Organizacja ta walczy o nowe ustawodawstwo w Anglii i zabiega o powszechne uznanie, e zncanie si nad dzieckiem jest cikim przestpstwem. Napisaa take do mnie i zaproponowaa mi utworzenie ruchu obywatelskiego w Szwajcarii i w Niemczech. Moj odpowiedzi na jej list jest ta ksika. Jestem przekonana, e ruch obywatelski oraz dalsze starania Ewy i innych osb bd kontynuowane i mimo panujcej ignorancji nikomu nie uda si przeszkodzi w ich pracy na rzecz prawdy. Ta ksika jest dowodem, e dziki takim inicjatywom skania si innych ludzi do wypowiedzi na temat swoich przey. Poszczeglne jej rozdziay, chocia powstay pod wpywem rnych impulsw, s ze sob cile powizane. Kr wok tematyki, ktra zostaa zasygnalizowana w przytoczonym na pocztku przykadzie odwaga do zmiany powstaje w wyniku wiadomego i przepracowanego oburzenia na to, co niszczyo i niszczy ycie.
Rozdzia 2
Uwolnienie z matni
PO RAZ PIERWSZY zetknam si z murami milczenia w dziecistwie. Moja matka miaa zwyczaj nieodzywania si do mnie caymi dniami, aby w ten sposb zademonstrowa swoj absolutn wadz i wymusi na mnie posuszestwo. Potrzebowaa tej wadzy, aby ukry przed sob sam i innymi swoj niepewno, a take aby unikn kontaktu z dzieckiem, ktrego nie chciaa. Potrzeby i pytania maej dziewczynki stale odbijay si od tego wielkiego muru. Moja matka nie czua si winna tego sadyzmu, poniewa uwaaa swoje zachowanie za sprawiedliw bo zasuon kar za moje wykroczenia. Udzielenie mi takiej lekcji" traktowaa jako swj obowizek. Znoszenie tego dugotrwaego, konsekwentnego milczenia byo dla dziecka okropnym ciarem, tym bardziej e przez dugi czas nie miao rodzestwa, a rzadko przebywajcy w domu ojciec nigdy jej nie broni. Ale jeszcze bardziej mczcy ni znoszenie milczenia by nieustajcy, beznadziejny wysiek dziecka towarzyszcy szukaniu przyczyny tego cierpienia. Podobnie jak w Kolonii karnej Kafki, maej oskaronej nie wyjaniono, czym zawinia. To zaniechanie zawierao przesank: To, e nawet nie wiesz, dlaczego zasuya na kar, oznacza, e nie masz sumienia. Szukaj, badaj, staraj si, a sumienie ci powie, na jak kar zasuya! Dopiero wtedy moesz s p r b o w a prosi o przebaczenie, ktre w zalenoci od nastroju wadczyni zostanie ci jeeli masz szczcie moe udzielone.
28
Czy uwiadamiaam sobie, e moje ycie zaczo si w totalitarnym reimie? Jak mogabym to wiedzie? Nawet nie zdawaam sobie sprawy, e byam traktowana okrutnie i sadystycznie. Nigdy nie odwayabym si tak myle. Wolaam wtpi w suszno swojego odczucia, e jestem niesprawiedliwie traktowana i upokarzana, ni kwestionowa postpowanie matki. Poza tym nie znaam innych matek, nie mogam wic porwna ich z moj. Poniewa uwaaa si za osob pen powicenia i wiadom swoich obowizkw i tak te bya sdziam, e nie brak mi niczego. To, e jej serce pozostawao obojtne, zrozumiaam dopiero wiele lat pniej. Wspomnienie izolacji z tamtych dni, samotnoci dziecka, ktre z rozpacz szukao przyczyn wymierzonej mu kary, pozostawao we mnie wyparte przez prawie szedziesit lat. I tak zdradziam ma dziewczynk, ktra za wszelk cen prbowaa zrozumie absurdalne zachowanie swojej matki, aby w kocu zmieni swj los, aby zmusi do mwienia osob, ktrej yczliwo bya jej tak bardzo potrzebna. Ta zdrada bya konieczna, poniewa nikt mi nie pomg odkry, a potem znie prawdy. Samotne poszukiwania winy kontynuowaam w labiryntach abstrakcyjnych poj, ktre agodziy zdezorientowanie i nie byy tak bolesne jak nagie fakty. Ze zjawiskiem murw milczenia zetknam si wprawdzie take pniej, ju jako osoba dorosa, ale nigdy nie byam w stosunku do niego tak zupenie bezradna. Mogam to zjawisko wyodrbni i potpi. Nie czuam si na skutek jego oddziaywania zdezorientowana, mogam si broni przed niesprawiedliwymi oskareniami, szuka pomocy, nie byam skazana na lepot. Czasami spotykaam ludzi w wikszym lub mniejszym stopniu zamknitych w sobie, ludzi, ktrzy nie byli zdolni do otwartej wymiany uczu i myli. Swoj wynikajc z opancerzenia, emocjonaln niepewno prbowali oni zrekompensowa si. Ucieczka przed faktami, milczenie wydawao si ich jedynym schronieniem. Kiedy powracam myl do tych wszystkich dowiadcze z murami milczenia, widz, e jednak aden z nich nie by tak niszczcy jak milczenie matki w okresie mojej cakowitej zalenoci od niej. Bdc osob doros, mogam, o ile miao to dla mnie znaczenie, skonfrontowa milczenie rozmwcy z faktami i pytaniami. Mogam obserwowa
I. 2 Uwolnienie z matni
29
jego zachowanie, sprawdzi swoj ocen albo w ogle zrezygnowa ze znajomoci i poszuka kontaktu z innymi skonnymi do rozmowy osobami. Bdc dzieckiem, nie miaam takiego wyboru. Nie mogam powiedzie, e znajd sobie inn mam, otwart osob, ktra bdzie mnie szanowaa, rozmawiaa ze mn, ktra mi wyjani, co si z ni dzieje, ktra to wie, poniewa yje wiadomie, ktra nie bdzie traktowaa mnie jak powietrze. Jako dziecko nie miaam innej moliwoci ni znoszenie milczenia matki, szukanie winy w sobie, niezauwaanie zakamania i dzy wadzy. Nie miaam innej moliwoci ju pniej ni prby zagodzenia blu utraconej prawdy filozoficznymi spekulacjami o niemonoci jej poznania". Poniewa prawda i fakty byy tak brutalne, musiaam im zaprzeczy. Dzisiaj wiem, e podobne dowiadczenia byy udziaem wielu ludzi, nawet jeeli nie mog (jeszcze) przypomnie sobie faktw. Dla niektrych s one na pewno ju dostpne i informacji o maltretowaniu dzieci na caym wiecie cigle przybywa. Informujcy znajduj czasami potwierdzenie ze strony tych, ktrzy nie mieli dotd odwagi spojrze w przeszo, poniewa im to wyperswadowano. Te osoby po raz pierwszy dziki przedstawionym faktom odwayy si na konfrontacj z histori swojego dziecistwa. Jednake czsto spotykaj si z ogromn ignorancj. Jest ona szczeglnie trudna do przeamania w krgach intelektualistw, ktrzy przed powrotem wypartej prawdy broni si zazwyczaj za pomoc rnych teorii. Wiem, e studenci, ktrzy za temat swoich prac dyplomowych chcieli obra maltretowanie dzieci, w trakcie omawiania pracy czsto spotykali si z wyran dezaprobat profesorw. Profesorzy konsultanci szybko zmieniali temat, byli zakopotani albo drwicy i na og odradzali wybr takiego tematu. Gdy studenci mimo to nie chcieli z tematu zrezygnowa, musieli si liczy z szykanami. W jaki sposb radzili sobie z t sytuacj, zaleao od ich osobistej dojrzaoci. W rkopisie jeszcze nie opublikowanym Lloyd de Mause opisuje histori pewnego wybitnie zdolnego modego naukowca, ktrego pionierska praca o losach dzieci w cigu ostatnich dwch stuleci (por. Glenn Davis, Childhood and History in America [Dziecistwo i historia w Ameryce], Nowy Jork 1976) zostaa tak wydrwiona przez fakultet
30
i pras, e w kocu popeni samobjstwo. By tak bardzo zrozpaczo-ny tym, e jego dowody naukowe zostay kompletnie zignorowane, przez autorytety uniwersyteckie, e odebra sobie ycie. Gdyby mg zakwestionowa zachowanie wasnego ojca, prawdopodobnie zdoaby dostrzec lk innych. Nie zaleaoby mu na ich akceptacji i nie popeniby samobjstwa, gdyby mu tej akceptacji odmwiono. Nadal nigdzie na wiecie nie ma o ile mi wiadomo ani jednego wydziau, na ktrym skutki psychicznego zranienia w dziecistwie byyby badane i stanowiy temat wykadw. Czy nie jest to zadziwiajca sytuacja, jeeli tylko uwiadomimy sobie, e prawie kady z nas by ofiar ukrytego lub jawnego maltretowania, nazywanego niewinnie wychowaniem"? I e kady z nas mgby duo o tym opowiedzie, gdyby nie godzi si na istnienie w swoim wntrzu murw milczenia, gdyby mia odwag odczu wasny bl i rozpozna histori wasnego dziecistwa? W chwili, gdy przestajemy oszukiwa nasze zmysy i uczucia, gdy nie dajemy si ogupia przez ideologie, ktre nas oddalaj od waci- | wej interpretacji konkretnych faktw, ju wspdziaamy przy burzeniu murw milczenia. Mury te, niszczce ycie i suce pogardzie, nauczylimy si tolerowa jako zjawiska nieuniknione. Nie dostrzegamy, e musielimy zaakceptowa je w dziecistwie i e zawsze byy one rdem faszystowskich postaw. Faszyzm umoliwia kad zbrodni, poniewa daje sobie prawo niszczenia ycia, nie poczuwajc si do adnej odpowiedzialnoci. Faszyzm decyduje o tym, co nie jest ycia godne, i niszczy tych, ktrzy mu si nie podporzdkowuj. Osoby, ktre jako dzieci znay tylko jzyk przemocy, uwaaj go za jedynie prawidowy, niezalenie od tego, czy pniej staj si ofiarami, czy te narzdziem tego systemu. Ale ludzie wiadomi wasnej historii stan po stronie ycia, a nie zniszczenia, opowiedz si za prawd faktw, a nie za ideologi. Bd ostrzegali przed tresur, ujarzmieniem, brutalnym podporzdkowa-: niem, zanim bdzie za pno. Z wiksz wraliwoci usysz zapowiadajce zniszczenie tony ni niejeden pozornie dowiadczony polityk, ktry cigle jeszcze odnosi si z szacunkiem do swojego brutalnego, zakamanego wychowania. Wychowania, ktre uwaa za prawidowe i konieczne.
I. 2 Uwolnienie z matni
31
Burzenie murw milczenia wok tematu maltretowania dziecka jest dopiero pocztkiem dugo oczekiwanego procesu, ktry stworzy warunki do uwolnienia prawdy z wizienia wrogich yciu pogldw i utrwalonych kamstw. Ale aby prawda ujawnia si w caej peni, aby suya yciu, potrzeba czego wicej ni tylko statystycznej wiedzy o faktach. S na przykad osoby, ktre bez wahania powiedz: W dziecistwie cigle dostawaem w skr". Mimo to oddzieleni s od tej rzeczywistoci na mile, poniewa nie s w stanie jej odczu. Brakuje im wiadomoci, emocjonalnej wiedzy o tym, w jaki sposb to na nich wpyno, gdy jako mae, bezbronne dzieci dostali si w rce penego wciekoci dorosego i byli bici. Mwi: Dostawaem w skr" i w ten sposb identyfikuj si z niewiadomym, napastliwym dorosym, ktry upokarza dziecko, gwaci, niszczy, nie chcc nawet o tym wiedzie, ktry nawet w najmniejszym stopniu nie troszczy si o skutki tego zranienia. Adolf Hitler take nie zaprzecza, e by bity. Zaprzecza jedynie doznanym zranieniom, zaprzecza swoim uczuciom i dlatego sta si morderc milionw istnie ludzkich. Nie doszoby do tego, gdyby emocjonalnie zbliy si do swoich przey, do prawdy faktw, i mg je opakiwa. Gdyby nie musia wypiera susznej nienawici do tych, ktrzy byli przyczyn jego cierpie, lecz mia moliwo dowiadczenia jej i zrozumienia, nie zostaaby ona przeksztacona w perwersyjny sposb w ideologi. Podobnie byo ze Stalinem i Ceaucescu oraz innymi bitymi i upokarzanymi dziemi, ktre pniej wyrosy na tyranw i zbrodniarzy. Prawda o przeyciach z dziecistwa odsania si wtedy, gdy sowa dosta w skr" same demaskuj si jako bezmylni wiadkowie upokarzania dziecka i pogardzania nim. Dopiero gdy dana osoba jest gotowa odczu bl bitego dziecka, ktrym kiedy bya, oraz odpowiednio oceni i odczu cynizm i szyderstwo dorosego, moe zbliy si do prawdy o swoim dziecistwie. I wtedy nie bdzie stanowi ju niebezpieczestwa dla innych ludzi.
Rozdzia 3
Walka z pamici w psychiatrii
W KSICE Der gemiedene Schliissel (1988 a) zajam si szczegowo tragicznym losem Friedricha Nietzschego i na tym przykadzie chciaabym pokaza, co jeszcze dzisiaj moe przydarzy si danej osobie, jeeli jej caa, suca obronie, intelektualna konstrukcja zaamie si nagle, tak jak to si stao w przypadku Nietzschego. Zdarza si to nierzadko, bo przechowywanej w ciele i podwiadomoci wiedzy o dowiadczonych w dziecistwie urazach nie mona dawi przez cae ycie. Poniewa liczni fachowcy i osoby przygotowane do profesjonalnej pomocy nauczyli si ignorowa te fakty i prawd o maltretowaniu dziecka (wtedy, gdy sami byli dziemi, jak i w trakcie studiw), najwyraniej nie zdaj sobie sprawy, e w swojej pracy stykaj si dzie w dzie ze skutkami traumatycznych dowiadcze dziecistwa. Tragedia Nietzschego nie bya z pewnoci wyjtkiem kogo nie spotka podobny los? Los drczonego dziecka, ktremu nie wolno si broni, ktremu zabroniono paka, krzycze, okazywa zo, po prostu y, a od ktrego oczekuje si jedynie posuszestwa i dobrego zachowania. Nie pozostaje mu nic innego, jeeli ma talent, jak rozwin wspaniay intelekt. ycie mu ucieka, ale umys pozwala przey. Ciao prbuje wyrazi przeraajc niedol inaczej ni poprzez pacz i krzyk, stale prezentujc nowe symptomy w nadziei, e w kocu kto je zauway i zapyta: Jaka jest przyczyna twojej rozpaczy?, Dlaczego bye sto dziesi razy chory w cigu roku szkolnego?" Ale nikt nie stawia takich pyta. Lekarze jak zwykle przepisuj lekarstwa.
I. 3 Walka z pamici w psychiatrii
33
aden z nich nie pomyla, e chroniczna choroba garda, na jak cierpia Friedrich, jest substytutem zabronionego krzyku, e ataki czstych blw reumatycznych s nastpstwem niemoliwego do zniesienia napicia mini. Jak jednak mogoby doj do odprenia, skoro saba nadzieja na wyraenie nagromadzonej wciekoci i strachu? Nietzsche ju jako dorosy mczyzna nie mg znale partnerki. Nie potrafi zaufa adnej kobiecie. Jest to zrozumiae, biorc pod uwag jego dawne przeraajce dowiadczenia z kobietami. Chocia wyparte, pozostay w jego ciele i duszy. Wprawdzie pisanie pomogo mu przetrwa, ale nie mogo zastpi samego ycia. Nie mogo take pomc w odkryciu prawdy. Poniewa silne uczucia s zablokowane od dziecistwa w gardle, gowie i miniach, nie mg ich odczu, wyrazi i zrozumie. Psychiczny i fizyczny bl maltretowanego w dziecistwie Nietzschego wyraa si jedynie za pomoc zakodowanego jzyka w jego dzieach filozoficznych. Ale delikatny, cichy gos krzywdzonego dziecka ukryty jest w jego ksikach za zaszyfrowanym jzykiem, zupenie oddzielonym od wspaniaego intelektu. Nie sysza go ani sam Nietzsche, ani adna inna osoba. W kocu, kiedy mia czterdzieci pi lat, dawny bl doszed do gosu. Intelekt Nietzschego pogry si w tym blu jak w wodzie, ktrej nie powstrzymaa tama. Pewnego styczniowego dnia 1889 roku na spokojnej ulicy Turynu Nietzsche zobaczy wonic brutalnie obchodzcego si z koniem. Rzuci si, by broni konia, obejmowa zwierz i paka gorzko, peen dawnej wciekoci i smutku. Ale ten mczyzna, ktry od dawna tumi i wypiera uczucia bitego dziecka, nie potrafi poradzi sobie z nacierajcymi nagle emocjami, ktre nie daway si ju wyprze. Potrzebna bya mu pomoc. Jego intelekt zosta stumiony, a nic nie pojawio si zamiast niego. I nie byo nikogo, kto mgby pomc Nietzschemu zrozumie jego uczucia i al, jaki odczuwa, mylc o maltretowanym dziecku, ktrym kiedy by, a ktre ucielenione w koniu chcia teraz ratowa. Nie byo adnego mostu, na ktrym intelekt i uczucia mogyby si spotka. Z tej przyczyny Nietzsche postrada rozum i y jeszcze jedenacie lat w zupenej zalenoci najpierw od matki, a potem od siostry. Co stao si pniej? Nic. Co staoby si, gdyby Nietzsche y dzisiaj? Z pewnoci rwnie nic. Nie zastosowano by adnych skutecznych,
34
najnowszych terapii, aby mu pomc. Psychiatrzy zapisaliby porcj najnowszych lekarstw, aby si upewni, e pacjent pokn" swj trwajcy czterdzieci pi lat bl, manifestujcy si poprzez chorob. Tego rodzaju lekarze eksperymentowali ju z takimi geniuszami jak Hlderlin, Munch, van Gogh. W kadym z nich udao si zabi bl i prawd. Jeeli poprosi si terapeutw o leczenie, stara gra pustymi sowami zacznie si od pocztku. Zaprezentuj oni cay wachlarz teorii, aby wyjani przyczyny choroby: archetypy, kolektywna niewiadomo, mandala, okrutne niemowl, kompleks Edypa, strach przed kastracj itd. Bd oczywicie absolutnie nieugici, posugujc si tymi wszystkimi teoriami, aby si upewni, e uwizione w pacjencie dziecko nie odway si opowiedzie swojej historii. Jeeli pacjent zacznie krzycze z rozpaczy, protestujc przeciw takiemu bezsensownemu traktowaniu, zostanie nazwany psychotykiem. Mwic inaczej, osob niezdoln podda si temu, co okrelaj psychoterapi. W takim wypadku pod uwag brane s ju tylko rodki farmakologiczne. Na tym polega powszechna obecnie praktyka, ktra jest przez psychiatrw uwaana za postpow. Dawniej mwi trzeba byo umieszcza chorych psychicznie w kaftanach bezpieczestwa, trzeba byo ich bi, aby si uspokoili. Dzisiaj mamy spokj dziki maym tabletkom i bez bicia. Czy to nie cudowne?" Lekarze s w stanie tak utrwali dezorientacj pacjentw za pomoc lekarstw i teorii, e ci ju nie sprawiaj im kopotu. Mwi pacjentom, e krzyk im szkodzi, e potrzebny jest im spokj. Ale w rzeczywistoci musz wy-eliminowa krzyk, poniewa przypominaby im o ich wasnym blu, przed ktrym dotychczas mogli si z powodzeniem broni za pomoc teorii. Dlatego pojawiaj si w biaych kitlach, eby zapanowa nad wciekoci bestii". Poniaj swoje ofiary i czyni je bezradnymi. I takimi ich pacjenci pozostan a do koca ycia, poniewa zostali obrabowani z wasnych uczu, a ich denie do prawdy zostao zablokowane na zawsze. Czy to moliwe, e Nietzsche, ktry w wieku dwudziestu piciu lat by ju profesorem filozofii i ktry tak radykalnie jak nikt dotd od-way si zdemaskowa zakamanie naszej kultury, nie przejrza gry o wadz pomagajcych" mu ludzi? Jest to zupenie moliwe. Gdyby
1. 3 Walka z pamici w psychiatrii
35
y dzisiaj, by moe poykaby gorliwie swoje tabletki, piknie dzikowa i oczekiwa pomocy wanie od tych osb, ktre nie tylko nie umoliwiyby mu spotkania z wasn prawd, ale nawet byyby osobicie zainteresowane niedopuszczeniem do takiej konfrontacji. Z tej te przyczyny zastosowayby niebezpieczne rodki farmakologiczne, eby ju na zawsze zniszczy jego pami, ktra mogaby mu pomc w powrocie do zdrowia. Prawdopodobnie dugo nie zauwaaby, co si dzieje. Jak mogoby by inaczej? Rozpaczliwie potrzebuje pomocy, a oni mwi, e mu pomog. Mylaby: Robi wraenie, jak gdyby wiedzieli, co si ze mn dzieje, i chyba s lepiej zorientowani ni inni ludzie, skoro maj trzydzieci lat klinicznego dowiadczenia. To chyba mj opr nie pozwala mi wyowi realnego sensu w ich sowach. Musz wic go stumi, aby mogli mi pomc". Tak myli dzi wielu pacjentw. Skd maj wiedzie, e trwajca trzydzieci, czterdzieci lat praca w klinice jest dla lekarzy i psychiatrw tak sam calkowit ucieczk przed prawd, jak uprawianie filozofii dla Nietzschego? Ci mczyni i kobiety walczyli codziennie z kadym odsaniajcym si fragmentem dziecistwa. Ich walka nie bya pozbawiona elementw przemocy. Nie wahali si stosowa insuliny i elektrowstrzsw, rujnujc przy tym organizm pacjentw, tylko po to, aby za wszelk cen zniszczy lady przeszoci. Jak mogliby w tych warunkach pozna rdo ludzkiego nieszczcia? Oczywicie, narzdzie poznania byo do ich dyspozycji w klinikach, gdyby tylko mieli odwag sign po nie. Ale obawiali si go bardziej ni diaba. Z diabem mona paktowa. Z pewnoci nie miaby nic przeciwko temu, eby ich wesprze przy stosowaniu elektrowstrzsw, ale ze swoj prawd jest si samemu; rzadko znajduje si wsparcie, gdy dy si do konfrontacji z ni. Dlatego psychiatrzy przez trzydzieci, czterdzieci lat praktyki nie korzystaj z klucza otwierajcego drzwi do prawdy i postanawiaj nie wiedzie, jak powstaj psychozy. Mimo to ci lekarze zachowuj si tak, jak gdyby posiedli ca wiedz, poniewa znaj si na odpowiednim" dawkowaniu tabletek, ktre musz" przepisa. Takie zachowanie robi wraenie. Prawdopodobnie robioby take na Nietzschem. Ich sposb mwienia wydawaby mu si bardzo znajomy: Nie powinien pan si cigle skary,
36
niech pan sprbuje zapomnie. Nie powinien si pan denerwowa i zoci. Zo jest niebezpieczna, powoduje ble gowy, musi si i pan opanowa i kontrolowa. Zaakceptowanie niesprawiedliwoci jest zwyk spraw. Kady musi cho raz si z tym zetkn. Pascy rodzice chcieli jak najlepiej, to ludzkie, e zawiedli. Musi im pan wybaczy, tylko wybaczajc, moe by pan zdrowy". Jak Nietzsche (czy ktokolwiek inny) mg uzna, e takie pogldy, uwaane na caym wiecie za prawdziwe, nie tylko s faszywe, ale nawet niebezpieczne? I e mona to ju udowodni? Aby czowiek mg to zauway, musiaby dowiadczy budzcych si, wypartych w dziecistwie uczu. Dopiero one zapewniyby dostp do dzieci-stwa ze wszystkimi konsekwencjami: blem, wgldem, uwolnieniem, wiadomoci i w kocu spokojem, ktry nastpiby w wyniku z a s p o k o j e n i a potrzeb. Tego rodzaju dowiadczenie skonioby dzisiejszego Nietzschego do wyrzucenia przepisanych tabletek do kosza i stwierdzenia: Dzisiaj wiem, e nie bdziemy wolni, jeeli zapomnimy o dowiadczonym w dziecistwie okruciestwie i brutalnoci, zbagatelizujemy je i wybaczymy. Wrcz przeciwnie, wybaczanie byo od czasu mojego dziecistwa przeszkod w odczuciu i dostrzeeniu, co mi uczyniono. Chc walczy z zapomnieniem, z zabijaniem pamici w naszych klinikach. Chc uwolni moje zablokowane wspomnienia. Czekaj na mnie. Chc przypomnie sobie to, co wyparem. Chc wiedzie, dlaczego to zrobiem, poniewa chc zna pocztek mojej historii. Nikomu wicej ju nie pozwol odwie si od tego, nie pozwol na dezorientacj i otpianie za pomoc lekarstw; na ogupianie mnie za pomoc teorii. Moja choroba pomoga mi usysze gos dziecka, ktre tak dugo skazywaem na milczenie. Teraz chc tylko poda za tym gosem, poniewa nauczy mnie wicej ni wszystkie ksiki, ktre kiedykolwiek przeczytaem. Chc znale moje ycie, ktre kie-dy zgubiem. Znajd je, kiedy dokadnie i szczegowo bd mg powiedzie, co oni ze mn zrobili i j a k to zrobili. Chc otworzy drzwi do przeszoci, a nie trzyma je zamknite, tak jak wy to robicie i jak tego wymagacie od swoich pacjentw. Wasi pacjenci sdz, e to tylko brak czasu przeszkadza wam w wysuchaniu ich. Tylko niektrzy zdaj sobie z tego spraw, e wy nie chcecie sucha, e boicie si sucha. To ten niewiadomy strach przed wasz gboko wypart
37
przeszoci doprowadza was do szaleczej decyzji, eby stale zabija pami waszych pacjentw za pomoc elektrowstrzsw, aby ukryte w pacjencie i w was dziecko nie odwayo si przemwi. Ale pacjenci maj prawo sami decydowa, jak chc odnosi si do swojej przeszoci. Nie moecie ich okrada z pamici, bo to oznacza przemoc. Nie mog by skadani w ofierze, abycie wy mogli umacnia si w obronie przed prawd. I nie uda wam si to, jeli tylko bd gotowi przyjrze si dokadnie swoim pomocnikom i skonfrontowa z rzeczywistoci. Mwicie, e nigdy nie syszelicie o tym na uniwersytetach? Niestety, nie syszelicie. Dlatego nadszed czas, eby uczy si gdzie indziej. Z historii waszego ycia. Z prawdziwej historii". Dzisiejszy fikcyjny Nietzsche, rwnie wybitnie zdolny, odnoszcy sukcesy mczyzna, ktry od dziecistwa cierpi na depresj, moe dodaby jeszcze: W tamtym okresie jako dziecko nie miaem innej moliwoci, jak pozwala kobietom wygasza kazania pod moim adresem. Ale dzisiaj nie jestem ju bezbronny. Moja usprawiedliwiona wcieko wzmocnia mnie i sprawia, e staem si czujny. Teraz mog przejrze kamstwa, poniewa przestaem przebacza, modli si, spekulowa i czu si winny tego, co uczynili ze mn moi przeladowcy. Zaczem wyobraa sobie konkretne sytuacje i stawia zwizane z nimi pytania. W wyobrani znalazem si w mieszkaniu, w ktrym spdziem dziecistwo, i w mojej szkole. Zobaczyem, e moja rodzina w r z e c z y w i s t o c i obchodzia si ze mn inaczej, ni to pniej przedstawiaa. To okropne, ale taka bya prawda. W szkole spotkaem nadtych nauczycieli ignorantw, ktrzy bili nas z przyjemnoci, ale stale mwili o swoim obowizku wychowywania zych dzieci. Teraz, gdy wiem, jacy byli ci ludzie, nie musz ju si oszukiwa. Jestem w trakcie egnania si z moimi iluzjami. Krok po kroku. Mam odwag spojrze moim lekarzom w oczy i przejrze ich postpowanie. To sprawia, e dostrzegam mio i szczero, gdy je spotykam. Wczeniej nie byem do tego zdolny. Dzisiaj nie myl, e wszystkie kobiety to wiedmy. Wiem, e moj osobist tragedi byo uzalenienie od kobiet, ktre drczyy mnie, gdy byem dzieckiem. Dopiero teraz, gdy mog odczu wasne przeraenie, nie bagatelizujc go, jak robiem to dawniej, zrozumiaem, e nie cay wiat jest taki,
38
jaka bya moja rodzina. Zobaczyem, e chocia w mniejszoci s kochajcy rodzice i kochane dzieci. Dziki temu mog patrze z nadziej w przyszo ludzkoci. Dzisiaj jestem przekonany, e to najwiksze przestpstwo tak maltretowa dziecko, jak to byo moim udziaem; kara je, zabrania mu paka, mwi, broni si, protestowa przeciw okruciestwu, a nawet w ogle go nie zauwaa. To przestpstwo tresowa je tak dugo, a staje si lepe, nieme i bez ycia, a pniej zaprzecza jeszcze wszystkiemu. Nic dziwnego, e takie dzieci ju jako osoby dorose raczej potraktuj innych wstrzsami elektrycznymi, ni zmierz si ze swoim wypartym nieszczciem. Maltretowanie dzieci jest wystpkiem ludzkoci przeciw ludzkoci, poniewa wypacza charakter nastpnych generacji. Wystpkiem, ktry pozostaje ignorowany, zatajany i ktremu si zaprzecza, jeli tylko kto o tym zjawisku wspomni. Pan chyba nie chce oskara rodzicw? pada pytanie w tonie zawierajcym grob. Oczywicie, robi to, skoro dopucili si przestpstwa brzmi moja odpowied. Dlaczego to rodzice mieliby cieszy si najwiksz wolnoci, dopuszczajc si zbrodni? Nikt im nie zabrania zoci si i przeywa negatywnych uczu, ale nie wolno odreagowywa ich na dzieciach. W przeciwiestwie do uczu, niszczce dziaania musz by zdecydowanie i powszechnie zabronione. Psycholodzy i psychiatrzy, gdybycie nie unikali konfrontacji z faktem maltretowania dziecka i jego skutkami objawiajcymi si w chorobach psychicznych, gdybycie odwayli si sign po klucz, ktry w waszych klinikach codziennie pokazuj pacjenci i otwarli wasze drzwi, obudzilibycie si do ycia. Wtedy dopiero moglibycie pomc innym powrci do ycia. Wasze teorie zaprzeczaj rzeczywistoci, ktr odkryem z pomoc moich uczu. Poniewa nauczylicie si nie odczuwa i nie chcecie tego zmieni, jestecie niezdolni do rozpoznania zawartych w nich sprzecznoci. Ja nie kupi waszych teorii, nie jestem ju dzieckiem, ktre z atwoci mona traktowa jak gupka. Potrafi intensywnie odczuwa jak dziecko i myle jak dorosy. Ta kombinacja odczuwania i rozumienia pozwala mi znie moj prawd, y, mwi, oburza
39
si i unikn losu ofiary destruktywnych (tak zwanych) ekspertw. Zamiast mnie poucza, otwrzcie wasze drzwi. Wasz lk nie jest adnym usprawiedliwieniem dla waszej destrukcji i nie zwalnia was od odpowiedzialnoci, ktra obowizuje w waszym zawodzie. Aby pozby si lku, trzeba go odczu i zrozumie jego przyczyny. A wy chcecie si go pozby na koszt pacjentw, stosujc szkodliwe metody". Gdyby dzisiaj kto taki jak Nietzsche, i podobne mu ofiary, mg tak czu, myle i mwi, nie potrzebowaby adnych lekarstw, nie popeniby samobjstwa, nie byby karany i nie byyby mu potrzebne kuracje zwalczajce nag. A to dlatego, e konfrontacja z prawd dziecistwa uwalnia nas od destruktywnych wzorw. Ale bymy mogli znie t bolesn prawd, potrzebujemy wsparcia ludzi, ktrzy wiedz, e to, co wczeniej byo uwaane za grzech krytyka rodzicw tak naprawd jest jedyn szans na wyzdrowienie. Nasze ciao nie daje si oszuka. Respektujc jedynie prawd naszych uczu i myli, tylko z nimi jest gotowe wspdziaa na dusz met. Niestety, modym ludziom stale odbiera si odwag bycia szczerymi i stawia im si zarzut, e s niemoralni. Pocztkowo z pomoc rodziny, potem religii, a w kocu z pomoc psychiatrii. Prawdziwy Nietzsche napisa: Wszyscy boimy si prawdy". Napisa take: Bd nie jest lepot. Bd jest tchrzostwem, kade osignicie, kady krok naprzd w poznaniu jest wynikiem odwagi". Sdz, e lepota jest nastpstwem lku przed faktami, ktre mog wywoa wcieko; ale wanie przeycie i wyraenie s u s z n e j wciekoci czyni ludzi odwanymi. Na nieszczcie przez cae ycie Nietzsche nie spotka ani jednego czowieka, ktry dodaby mu odwagi, aby mg znie prawd", czego sobie najbardziej yczy. Ale lk towarzyszcy jego samotnoci stumi to yczenie. By moe dzisiaj, sto lat pniej, znalazby wiedzcego wiadka, ktry pomgby mu uczyni decydujcy krok w stron prawdy. A moe nie. By moe Przyszli twrcy podobni Nietzschemu bd mogli to zrobi, ale take oni bd potrzebowali naszego wsparcia. Nie powinnimy pozwoli im na trwajc lata, dziesitki lat wegetacj w samotnoci, rozpaczy i dezorientacji czy duchowej nocy" tylko dlatego, e z powodu naszej ignorancji, naszego lku i oporu nie chcielimy wycign wnioskw z faktw.
40
Po napisaniu tego rozdziau otrzymaam list od pewnej Amerykanki, ktra przysaa mi alarmujcy" artyku z lokalnej gazety w Waszyngtonie z czerwca 1989 roku. Zacytuj niektre jego fragmenty, poniewa odzwierciedla on pewn tendencj, ktr obserwuj teraz w wielu krajach. Ten tekst jest te doskonaym potwierdzeniem tego, co napisaam na poprzednich stronach. Traumatyczne urazy powinny zosta zapomniane, a nie cigle przeywane na nowo. Do takiego wniosku prowadzi studium dotyczce osb, ktre przeyy holocaust. ydzi, ktrzy przeyli holocaust i doskonale dostosowali si do ycia po wojnie, byli w stanie wyprze swoje urazy do podwiadomoci. Nawet dzisiaj potrafi odgrodzi si od powracajcych snw. Do takiego wniosku doszed w swoich badaniach naukowiec z Izraela. Jego wyniki wskazuj, e nowoczesne metody leczenia posttraumatycznych syndromw stresu na ktre cierpi te weterani wojny w Wietnamie w gruncie rzeczy przyczyniaj si do wzmocnienia zaburze, zamiast je leczy. Tak uwaa Peretz Lavie, profesor psychologii w Technion-Israel Institute of Technology in Haifa, gdzie zostay przeprowadzone badania. [... ] Wedug Laviego, badania przeprowadzone na grupie uratowanych z holocaustu wykazay, e ci, ktrzy byli psychicznie najzdrowsi, nauczyli si tumi prawie wszystkie sny. To jest jak uwaa naukowiec mechanizm obronny chronicy przed strasznymi wspomnieniami z okresu, gdy ydzi byli przeladowani przez nazistw w czasie drugiej wojny wiatowej. [... ] Nasze badania wykazay, e lepiej jest stumi pewne traumatyczne przeycia, zapomnie o nich, ni by przez lata w trakcie terapii poddawanym konfrontacji z nimi". Lavie i Hanna Kaminer badali dugo trwajce traumatyczne przeycia dwudziestu trzech osb, ktre przeyy holocaust, rysujc marzenia senne, ktre osoby poddane badaniom przypominay sobie po wybudzeniu ich z gbokiego snu. W grupie znajdowao si jedenacie osb, ktre jak wykaza test przystosoway si bardzo dobrze do ycia po wojnie. U pozostaych dwunastu stwierdzono istnienie emocjonalnych i duchowych problemw, jak rwnie oglne niezadowolenie z ycia.
41
Kada z badanych osb spdzia cztery kolejne noce w laboratorium, podczas gdy funkcje ich organw bicie serca, oddech i aktywno mzgu byy poddawane obserwacji. Gdy te osoby osigny faz REM (faza snu, w ktrej szybkie ruchy renic wskazuj na intensywne marzenia senne), byy budzone i proszone o opisanie snw. Wczeniejsze badania wykazay, e wikszo ludzi obudzona w fazie REM w okoo osiemdziesiciu procentach przypomina sobie swoje sny. Te osoby, ktre dobrze si przystosoway, s w stanie przypomnie sobie swoje sny jedynie w trzydziestu procentach" stwierdzi Lavie. Gdy ich budzimy, zaprzeczaj, e nili. S rozczarowani, e nie mog przypomnie sobie adnego snu, bo bardzo chcieli pomc w naszych badaniach". Powiedzia, e ta grupa nie cierpiaa na typowe zaburzenia snu, lecz zarwno przed obudzeniem, jak i po nim cieszya si spokojnym snem". Natomiast le przystosowana grupa moga przypomnie sobie w szedziesiciu procentach wypadkw o swoich snach i wykazywaa wszystkie cechy zaburze wywoanych stresem spowodowanym traum" stwierdzi Lavie. Badani wielokrotnie si budzili, nie mogli zasn i wykonywali podczas snu niespokojne ruchy. Ale swoje sny pamitali dwa razy czciej ni ci dobrze dopasowani. [... ] Sny le przystosowanych pene byy lku i odznaczay si regresj byy skierowane do wewntrz". Dalsze testy wykazay, wedug Laviego, e dobrze przystosowani dlatego uporali si ze swoimi dowiadczeniami z okresu holocaustu, e unikali wspomnie o nich. Z a p i e c z t o w a l i je, i to pomogo im y dalej. Ten mechanizm sprawi, e mogli si dopasowa i wczy w nurt ycia". Ten mechanizm obronny zawiera nawet proces, ktry w badaniu zosta okrelony jako caociowe stumienie traumy". To stumienie chronio ich przed powrotem przeraajcych wspomnie. Opierajc si na rezultatach tych bada, naleaoby weteranw wojny wietnamskiej i innych wojen, ktrzy cierpi z powodu psychicznych urazw, uczy, jak je zapiecztowywa". Skanianie pacjenta do przypominania sobie doznanych urazw i ponownego przeywania zwizanych z nimi emocji jest powszechn praktyk w leczeniu uwarunkowanych stresem zaburze. Ten zabieg przypomina otwarcie i osuszenie rany. Ale Lavie uwaa, e by moe lepiej jest opiecztowa ran psychicznymi bliznami i pomc cierpicej na syndrom pourazowego stresu osobie zapomnie.
42
Gdy run mury milczenia Sdzimy, e w niektrych wypadkach kluczem do leczenia jest wyparcie urazu" stwierdzi Lavie. Nieustanna, powracajca do pocztku praca na traum jest nonsensem, z ktrym trzeba skoczy. Pacjentw naley leczy, uwzgldniajc ich sytuacj tu i t e r a z , starajc si odwrci ich uwag od minionych dowiadcze".
Nie jest prawd, e choroby powstae w wyniku urazu mog zosta wyleczone poprzez zapomnienie. Ale jest prawd, e wielu ludzi prbuje si leczy, zapominajc. Robi to albo kosztem wasnego ciaa, albo kosztem innych osb swoich dzieci, pacjentw, studentw, albo te onierzy, ktrzy w kocu musz umiera, poniewa ich dowdcy broni si przed wspomnieniami. To destruktywne postpowanie utrzyma si dopty, dopki godzi si na nie bd wspomniane dzieci, pacjenci, studenci i onierze. To znaczy, a do momentu, w ktrym odwa si przyjrze swoim ojcom i matkom i zakwestionowa ich przekazywane z pokolenia na pokolenie niebezpieczne pogldy. Jest rzecz znan, e mczyni i kobiety, ktrzy pomogli Hitlerowi wymordowa miliony ludzi, nie potrzebowali pomocy psychiatrycznej. Ci ludzie dopasowali si do panujcych w pastwie Hitlera \ stosunkw i take pniej, w nowej sytuacji znaleli miejsce dla sie- i bie. Zarabiali pienidze, zakadali rodziny, nierzadko maltretowali i swoje dzieci. Bez adnego poczucia winy. Nie mieli snw i nigdy nie i pojli, e zrobili co zego, wypeniajc rozkazy. Hitler i jemu podobni byli dumni, e mogli zapomnie o swoich traumatycznych dowiadczeniach. Ale my nie chcemy paci ceny za to zapominanie. Jest w tym co szczeglnie tragicznego, e ten destruktywny pomys leczenia za \ pomoc zapominania polecany jest wanie ofiarom holocaustu.
Rozdzia 4
Zabawa w ciuciubabk i ucieczka przed faktami w psychoanaliz

W MOICH PIERWSZYCH KSIKACH prbowaam pokaza, e praktyka psychoanalityczna chroni psychoanalitykw przed wasnymi bolesnymi dowiadczeniami dziecistwa kosztem pacjenta. T ucieczk umoliwiaj im teorie, ktre gwarantuj, e prawda o przeszoci zarwno pacjenta, jak i jego terapeuty, mwica o maltretowaniu i zaniedbaniu w dziecistwie, nie dojdzie do gosu. Czyny rodzicw nie mog by zdemaskowane, tote pacjent nie moe dowiedzie si, dlaczego stale zachowuje si w taki autodestrukcyjny sposb. Dlaczego jest na przykad uzaleniony od uywek, powoduje wypadki lub poddaje si niepotrzebnym medycznym operacjom. Jednake unikajc konfrontacji z dziecistwem, nigdy nie uwolni si od takiego modelu zachowania. Jeszcze do roku 1988 otrzymywaam opisy przypadkw, ktre kandydaci na psychoanalitykw przedstawiali komisji dopuszczajcej do zawodu. We wszystkich tych przypadkach mona byo dostrzec, w jaki sposb utrudniano pacjentom dostrzeenie tego, co uczyniono im w dziecistwie, chocia wynikao to jasno z materiau. Poinformowano mnie o jednym przypadku, ktry jest dobitnym przykadem tego, jak to si odbywa. Pewna czterdziestoletnia kobieta widzi na wasne oczy, e jej m wykorzystuje seksualnie jej dwunastoletni crk. Obawiajc si psychicznych skutkw tego zdarzenia, wysya dziecko do swojej psychoanalityczki, ktrej sama jest ju pacjentk od omiu lat. Po pierwszej wizycie crka wraca zalana zami do domu
44
i mwi: Nie pjd wicej do tej kobiety. Powiedziaa, e to niedobrze, e zmylam takie rzeczy; dzieci tworz co prawda rne historie, jest to normalne, ale musz przy jej pomocy dowiedzie si, dlaczego chc tatusiowi sprawi kopot zmylonymi historiami. Boj si tej \ pani, bo ona wszystko przekrca". Czsto sysz podobne wypowiedzi psychoanalitykw. Ale podaam wanie ten przykad, poniewa tutaj reakcja dziecka bya inna ni w znanych mi przypadkach bya adekwatna i jednoznaczna. Ta dwunastolatka moga jeszcze odpowiednio zareagowa, gdy prbowano jej wyperswadowa to, co odczua i przeya. Jej matce natomiast najwyraniej nie udao si przed laty zachowa prawdy. Osiem lat pniej jest ju, podobnie jak jej psychoanalityczka, produktem mniej lub bardziej wyrafinowanej i na og zupenie niewiadomie wywieranej manipulacji. Obie by moe nigdy, lub jedynie z najwikszym wysikiem, zauwa, e zasada psychoanalizy pozostaje teraz, jak i dawniej, niezmienna: Niezalenie od tego, co uczynili ci rodzice, ty bye temu winny; naszym obowizkiem jest t twoj win udowodni". Wikszo pacjentw jest bezbronna wobec tego narzuconego ju w dziecistwie przesania. Odkd krytykuj psychoanaliz i podkrelam znaczenie terapii przeytych uczu, posdza si mnie o sympati dla technik terapeutycznych, ktre w moich oczach s szkodliwe, bo z gruntu wychowawcze, ewentualnie manipulatorskie. Nie jestem w stanie broni si przed kadym faszywym zaszufladkowaniem, o wielu dowiaduj si przypadkowo. Ale poniewa strach przed prawd o maltretowaniu dziecka przenika prawie kad znan mi form terapii, cigle zwracam na to uwag w moich ksikach. Odegnuj si rwnie od technik bazujcych na przebaczaniu i pojednaniu. Aby uzyska bezporedni wgld w istniejce metody terapeutyczne, o ktre stale mnie pytano, odwiedziam kilka orodkw w USA. By wrd nich take taki, ktry rzekomo leczy autyzm, stosujc terapi mocnego ucisku". W trakcie tej terapii matka, zachcona przez terapeutk, obejmuje mocno dziecko ramionami, aby pokonujc pocztkowo obronne reakcje dziecka, nawiza z nim pierwszy emocjonalny kontakt. Ma to doprowadzi w dalszym przebiegu terapii do zdolnoci odczuwania mioci i nawizywania spoecznych
I. 4 Zabawa w ciuciubabk i ucieczka przed faktami... 45 kontaktw (por. Das verbannte Wissen, s. 74). W ten sposb sugeruje si dziecku, e terapia mocnego ucisku", stosowanie przemocy w teraniejszoci, nie jest, podobnie jak w przeszoci, ze w swojej intencji. To wszystko czyni si dla jego dobra, a za swoj tolerancj dziecko jest chwalone i kochane. Przekonuje sieje, e przemoc suy jego rozwojowi i w kocu przyniesie ulg. W efekcie takiej manipulacji moliwe jest pojawienie si cakowitej dezorientacji i wprowadzajcej w bd zmiany percepcji u dziecka. Przez cay dzie obserwowaam zdarzenia w grupie i nagrane z bliska na wideo dzieci trzymane w ucisku. Coraz wyraniej widziaam, e dzieci te maj za sob cikie przeycia, ktre nie zostay wyartykuowane w trakcie caej rzekomo udanej terapii. Kiedy podczas rozmowy z lekark i matkami pytaam o przeszo poszczeglnych dzieci, dowiadywaam si o faktach, ktre w caoci potwierdziy moje przypuszczenia. Ale nikt nie by skonny potraktowa tych zdarze powanie i uwzgldni ich. We wszystkich rozmowach napotykaam lk i wyrany, silny opr, gdy prbowaam zwrci uwag na fakt, e samo uzewntrznienie zoci czy nawet wciekoci nie wystarczy, eby nastpia trwaa eliminacja skutkw dawnych urazw w sytuacji, gdy one same s ignorowane. Dzieci byy wprawdzie skaniane do o d r e a g o w a n i a uczu, ale utrudniono im wiadome p r z e y c i e specyficznych, zwizanych z wczeniejszymi urazami emocji, poniewa zarwno matki, jak i lekarka bay si konfrontacji z przeszoci dziecka. Dzieci nie mogy wic odkry pierwotnych przyczyn swojej rozpaczy. Aby utrzyma pojednanie z matk, musiay wyprze swoj wiedz jeszcze gbiej, gdy w adnym razie nie chciay utraci wyraonego w kocu przez ni zainteresowania. Manipulacyjny charakter tej terapii polega na wymuszaniu na dziecku uczucia, wykorzystywaniu tsknoty dziecka za mioci, jego ogromnej umiejtnoci dopasowania si i przede wszystkim jego zdolnoci do staego wysiku, jeeli tylko istnieje nika nadzieja na mio, co opisaam w Dramacie udanego dziecka. Dziecko autystyczne tak nadziej stracio. U trzymanych w ucisku dzieci ta nadzieja jest codziennie wzbudzana na nowo 1 dziecko bardzo szybko pokazuje, do jakiego wysiku jest zdolne w mn tej nadziei. Ale peny rozwj jego osobowoci nie idzie w parze
46
z dobrymi wynikami w szkole. Potrzebuje ono czego wicej ni nadziei. Potrzebuje pewnoci, e rodzice znios jego prawd, nie bd jej unika z powodu wasnych lkw i nigdy nie bd dzieckiem manipu lowa dla wasnych celw. Tej pewnoci pacjent nie osignie w terapii mocnego ucisku". Moje ostrzeenie przed manipulacyjnymi elementami terapii mocnego ucisku" opublikowaam w ksice Das verbannte Wissen. Byo to, zanim zapoznaam si z ksik Der kleine Tyrann (May tyran), ktra wyranie demaskuje wychowawczy charakter tej formy terapii. Moje wasne uwolnienie stao si dopiero wtedy moliwe, gdy zrozumiaam, e lk przed prawd i ignorancja pomocnika nie jest losemf nieodwracalnym, lecz wyborem dorosego, ktry w przeciwiestwie do dziecka ma moliwo zrezygnowania z wyparcia. Mona si zdecydowa na usunicie lepoty i intelektualnej obrony, ktrej rdem jest proces wychowania dziecka. Sandor Ferenczi, Robert Fliess i Heinz Kohut zbliyli si wprawdzie do prawdy o maltretowaniu dziecka, ale nie dotarli do niej, poniewa pozostali analitykami a do mierci. A bez dostpu do prawdy o swoim dziecistwie nie mogli znale wyjcia z ciemnoci, z labiryntu analitycznych teorii. Na prno czekali, e ich koledzy potwierdz to, co oczywiste, mianowicie skutki wyparcia urazw z dziecistwa, ktre odkryli u swoich pacjentw. Odrzucenie ze strony kolegw pozbawio ich pewnoci i spowodowao uczucie izolacji, poniewa brakowao im kontaktu z wasnymi przeyciami z dziecistwa. Gdyby dotarli do nich i tym samym do prawdy, nie lkaliby si tak bardzo izolacji, poniewa ycie ze wiadomoci prawdy oznacza bycie sob, a to przeciwdziaa izolacji. Uczucie izolacji pojawia si raczej, gdy jestemy o d d z i e l e n i od samych s i e b i e i yjemy w staej ucieczce od prawdy. Setki przyjaci i potakujcych zwolennikw nie zastpi tej straty. Zycie Friedricha Nietzschego to historia bezsilnoci nieprzecitnego intelektu, ktry broni si wszelkimi dostpnymi mu rodkami przed uwiadomieniem sobie zamknitej w ciele wiedzy o pierwszych, bolesnych dowiadczeniach jego ycia. Nietzsche stworzy gigantyczne dziea, w ktrych walczy z prost prawd maltretowanego, wykorzystywanego i stale oszukiwanego dziecka. Ju w dziecistwie cierpia
/. 4 Zabawa w ciuciubabk i ucieczka przed faktami... 47 na silne ble reumatyczne, stae ble gowy i garda. Ale nikt nie rozumia jego woania o pomoc. I aby za adn cen nie dowiedzie si, co musia znosi jako dziecko (nie byo nikogo, kto mgby go wspiera w drodze do prawdy), w wieku czterdziestu piciu lat straci rozum. Medycyna posiada dla takich autodestruktywnych rozwiza swoje wyprbowane etykiety. Ale psychiczne zaamanie Nietzschego w Turynie nie byo nieuniknion koniecznoci. Nie musiaoby do tego doj i nie d o s z o b y , gdyby tylko jedna jedyna osoba, jeden wiedzcy wiadek" pomg mu stawi czoo historii dziecistwa i w kocu potraktowa z powag cierpienia oszukiwanego dziecka. W caym swoim yciu nigdy nie spotka takiej osoby i d l a t e g o jego ycie musiao si tak tragicznie zakoczy byo to odejcie czowieka, ktry szuka swojej prawdy i jednoczenie si jej ba. A poniewa by bezgranicznie samotny i nie byo nikogo, w kim znalazby oparcie, zosta pokonany. Me nie przez prawd, lecz przez l k p r z e d prawd. Ju jednoznaczne rozpoznanie kamstwa jako takiego jest wystarczajco trudne, jeeli jedna osoba, od ktrej oczekujemy pomocy, upiera si przy tym kamstwie. Wyuczone dobre zachowanie" i nasze nieszczcie przeszkadza nam w jej zdemaskowaniu. Me o ile trudniejsze jest odkrycie kamstw, ktre wszyscy w naszym otoczeniu uwaaj za prawd, tylko dlatego, e sami byli ofiarami tych kamstw? W ten sposb dawne ofiary dezorientacji staj si pniej autorami szkodliwych pogldw i filarami wadzy w spoeczestwie. Czasopismo Paris Match" informowao w 1989 roku o krtkiej ankiecie wrd licealistw, w ktrej 78 procent ankietowanych uwaao, e bicie byo konieczne i suszne w ich wychowaniu. To potwierdza moje przekonanie, e popieranie kar cielesnych przez og nie naley do przeszoci, jak chcieliby to widzie moi krytycy. Poza tym to badanie wykazuje z przeraajc wyrazistoci, jak wczenie dowiadczone i wyuczone kamstwa znajduj stae miejsce w pogldach 1 Przekonaniach modziey. Poniewa reprezentuje je wikszo, s w swojej destrukcyjnoci i faszu trudne do zdemaskowania dla wielu osob, szczeglnie gdy brak jest odpowiednich informacji. Bici gimnazjalici, opierajc si na wasnych dowiadczeniach i na tym, co im Przekazano, uwaaj, e dzieci naley bi, i e jest to moralne i suszne. Nie podwaaj tych pogldw, poniewa bite dzieci boj si
48
kwestionowa postpowanie rodzicw. Przyjmuj wic ignoranckie zapatrywania i nie w i e d z , e s i tacy rodzice, ktrzy kochaj swoje dzieci i nigdy ich nie bij. Te dzieci n i e staj si tyranami i przestpcami, lecz wyrastaj na otwartych i wiadomych ludzi, ktrzy chc innym pomaga, a nie szkodzi. To odnosi si te do osb, ktre chocia w dziecistwie okaleczone, mogy usun powodujce zalepienie dziaanie urazu. Dziki temu mog jednoznacznie oceni destrukcyjny sposb traktowania dzieci. Ta wiedza jest tak istotna dla przetrwania naszej planety, e waciwie wszystkie gazety powinny j propagowa, aby ostrzec ludzi przed niebezpiecznymi, faszywymi prorokami. Moglibymy oczekiwa, e bd bi wszystkie kocielne dzwony, aby ostrzec wier nych przed utrat ich demokratycznych praw i ulegoci wobec przyszych tyranw, ktrzy sami demaskuj si w sposb oczywisty, popierajc przemoc w wychowaniu. Bo przecie dzisiaj wiemy o tym i moemy sprawdzi t wiedz w kadym pojedynczym przypadku. Kto twierdzi, e dowiadczone w dziecistwie tortury byy dbr metod wychowawcz, w adnym razie nie powinien mie wadzy na innymi ludmi lub caymi narodami, poniewa szybko moe sta' si tyranem. Przekazanie przyszym dyktatorom naszych demokratycznych praw, dlatego e pocztkowo podawali si za silnych ojcw", podob, nych do naszych rodzicw, jest rwnoznaczne z kolektywnym samo bjstwem. Przecie teraz dysponujemy odpowiednimi kryteriami aby w por rozpozna to niebezpieczestwo. Ale jeeli nawet o pocztku naszego dziecistwa (por. rozdzia II, 4) czekamy na wiel kiego wybawiciela, ktry uwolni nas od nieszczcia, jako doroli wie my, jaki ten wybawiciel na pewno nie moe by. Bo jest rzecz prawi pewn, e osoba, ktra cakowicie wypara niszczce dowiadczeni z dziecistwa i zaprzeczya im, jest niebezpieczna dla innych. Ty bardziej, im wicej wadzy skupia w swoich rkach. Mona to wielo krotnie sprawdzi w najdrobniejszych szczegach na przykada' z ycia Stalina, Hitlera i ich niezliczonych zwolennikw. Nie ma tut wyjtkw. Kady z tych oprawcw propagowa w wieku dors; zalety" tortur, ktrych ofiar by w dziecistwie. I inni uwaali to z suszne na podstawie tych samych dowiadcze i tej samej negacji
II. Fakt y
Rozdzia 1
Ofiara dziecka jako tradycja'
WEDUG STATYSTYK na wiecie yje ju okoo stu milionw kobiet, ktrym usunito clitoris przed zawarciem maestwa. Jest to stary zwyczaj, ktremu sprzeciwiaj si nawet afrykaskie kobiety. Ich protesty spotykaj si z oburzeniem i grobami nie tylko ze strony mczyzn, ale take ze strony kobiet popierajcych ten proceder. Dlaczego tak si dzieje? Czy te kobiety nie s same ofiarami tego zwyczaju, ktry opiera si na nieludzkim prawie, zabraniajcym kobiecie odczuwania przyjemnoci w czasie stosunku? Czy wspczesne afrykaskie kobiety nie powinny chroni wasnych crek przed t strat, brutalnym blem i niebezpieczestwem infekcji, nierzadko prowadzcym do mierci? Prawdopodobnie tak by byo, gdyby nie dziaaa tu zasada wyparcia zoci. Ta wyparta zo jest niewiadomie odreagowywana na nastpnych pokoleniach. Wycicia clitoris u dwunastoletniej dziewczynki, ze znieczuleniem albo i bez, dokonuj dorose kobiety, ktre dawniej same byy ofiarami tego zwyczaju. Wtedy jednak ich wiadomo nie zarejestrowaa -eh pooenia. Pomogy sobie w ten sposb, e wypary zarwno bl, jak i wcieko oraz ch zemsty, a nawet wyidealizoway okrutny zwyczaj. To zrozumiae, e jako mode dziewczta nie mogy si bro-n-c i musiay wyprze swoje uczucia. Ale dzisiaj na skutek tego wyparcia twierdz, e ten zabieg jest suszny, konieczny i nieszkodliwy. Nie mog sobie przypomnie wypartego blu, nigdy nie wyraziy alu
52
po stracie, bo uwaay, e jest to zgodne z natur. W konsekwencji oczekuj tego samego od swoich crek, nie chcc nawet uwiadomi sobie, jak wyrzdzaj im krzywd. Pewna matka, ktra stana przed europejskim sdem badajcym przyczyny mierci spowodowanej przez tego rodzaju kastracj, bronia si, twierdzc, e po powrocie do ojczyzny jej crka nie znalazaby ma, gdyby nie poddaa si takiej operacji. Dlatego bya ona konieczna. Odpowiadajca przed sdem kobieta nawet nie przeczuwaa, e za jej zachowaniem kryj si inne motywy. Praktykowanie okaleczania dziewczynek przez stulecia i utrzymywanie si tego zwyczaju jeszcze i dzisiaj jest w wikszym lub mniejszym stopniu absurdalne dla Europejczyka, ale tylko dlatego, e wrd wielu wczenie wpojonych, faszywych przekona u nas takie si akurat nie znalazo. My natomiast wierzymy, e dziki surowemu wychowaniu i posuszestwu mona uksztatowa odpowiedzialnego i wraliwego czowieka. Bezstronny czytelnik mgby jednak zapyta: Jak korzy ma dobry Pan Bg z tego, e milionom maych dziewczynek zostanie usunita echtaczka? Byoby zrozumiae, gdyby to o j c i e c dziewczynki; tego zada bo by moe sam posugiwa si tym dzieckiem, a te [ raz zazdroci jej przyszemu mowi. Moe te chce si w ten sposb zemci na swojej matce, godzc si na cierpienie innej kobiety swojej crki. Ale co ma z tym wsplnego Bg? Po co powoywa si n wol Boga, eby usprawiedliwi tego rodzaju porachunki? Czy Bg t tylko symbol ludzkich interesw? Nie mona tego inaczej zrozumie. Dlaczego motywy boskich przykaza miayby by tak okrutne? Nam ktrzy nie bylimy obrzezani (przynajmniej fizycznie), wydaje si t wszystko zupenie niezrozumiae. Przyczyny takiej ukrywajcej si za religijnymi motywami prze mocy na bezbronnych dzieciach s rne. Jej rdem jest nie tylko zemsta dorosych za dowiadczony i wyparty do podwiadomoci bl* Bezkrytyczne posuszestwo wobec rodzicw i przejte od nich prze konanie, e obrzezanie jest dobre, pozwalaj kontynuowa ten proce der jako godn zachowania tradycj. Mimo to mona ju znale w USA modych ydw pisa o tym w roku 1987 w czasopimie Mothering" ktrzy, chocia
77. 1 Ofiara dziecka jako tradycja" 53 religijni' zdecydowanie odrzucaj obrzezanie, poniewa odkryli okruciestwo tego zabiegu. W ksice Das verbannte Wissen cytowaam obszernie Desmonda Morrisa, ktry udowodni, e aden z tak zwanych medycznych argumentw przemawiajcych za koniecznoci obrzezania u mczyzn nie jest przekonujcy. Potwierdziy to badania w Ameryce i Anglii. Jest to po prostu moda, na ktrej zarobili przede wszystkim lekarze, wykorzystujc ignorancj i naiwno spoeczestwa. Gdyby obrzezanie przestao by bezpatne, ten zwyczaj" szybko straciby swoj atrakcyjno. Bardzo rzadko mwiono by te o jego koniecznoci ze wzgldw zdrowotnych. Stumiona kiedy, wprawdzie zrozumiaa, ale niemniej mordercza ch zemsty zgwaconego dziecka kieruje si dziesitki lat pniej rwnie w stron dziecka lub innej bezbronnej istoty. Pokusa odreagowania bolesnych przey jest tak wielka, e nie mona jej zwalcza za pomoc moralnych frazesw. Jest to szczeglnie trudne, gdy tak form skadania czowieka w ofierze popieraj, a nawet uwicaj religie. Tylko uwiadomienie sobie tej wciekoci i chci zemsty moe zapobiec nowym zbrodniom i zatrzyma diabelskie koo ignorancji. Skoro tylko obrzezana kobieta potrafi przyj do wiadomoci smutny i oburzajcy fakt, e rodzice powicili j bezsensownemu, okrutnemu rytuaowi, nie bdzie chciaa uczyni tego swojej crce. Bdzie wiedziaa, kto zasuy na jej wcieko, i nie pozwoli, eby niewinne dziecko pokutowao za niezawinione zbrodnie, ktrych ofiar pada kiedy sama. Chocia przeraajcy rytua wycicia clitoris nie wystpuje w naszym krgu kulturowym, to przecie wiele osb jako dzieci poprzez wychowanie dowiadczao innego rodzaju amputacji na skutek manipulowania ich uczuciami. Trwajca tysiclecia tradycja maltretowania i zabijania dzieci nie moe by przezwyciona z dnia na dzie. Sowo tradycja" cigle jeszcze ma pozytywne zabarwienie. W neutralnej Szwajcarii, ktra nigdy nie prowadzia wojen zdobywczych, ktrej armia istnieje jedynie w celach obronnych, poddano gosowaniu moliwo cakowitego zlikwidowania armii, ze wzgldu na tendencje rozbrojeniowe w 1989 roku w Europie. Pewien starszy mczyzna, zapytany na ulicy o zdanie,
54
wyrazi opini, e armi naley koniecznie zachowa, po prostu ze wzgldu na tradycj. A mgby przecie powiedzie: Nigdy nie mona by pewnym, czy ktry z ssiadujcych krajw nie zmieni swoich intencji. Nie chcemy by zaleni od decyzji naszych wielkich ssiadw, 5 nasza niezaleno jest dla nas zbyt cenna, aby ryzykowa. Ale nie powiedzia tego. Powiedzia tylko, e naley utrzymywa ogromnie kosztown armi ze wzgldu na t r a d y c j . A osoba, ktra go pytaa, najwyraniej nie bya odpowiedzi zdziwiona, bo sowo tradycja" cigle ma jeszcze pozytywne zabarwienie. Wiele osb myli podobnie, jeeli chodzi o wychowanie dzieci. Naley je bi, poddawa okrutnym rytuaom, bo tak kae tradycja. To ona sprawia, e chiskim dziewczynkom znieksztacao si stopy i e od tysicy lat maszerujemy na wojn, bo zabijanie ludzi to te tradycja., Dzisiaj znajdujemy si w punkcie zwrotnym. Nie moemy ju duej podtrzymywa tradycji dla niej samej, nie moemy ju duej kontynuowa przekazanych nam w spucinie wojennych gier, widzc wreszcie w caej peni konsekwencje takiego zniszczenia. Musimy zda sobie spraw, e do naszej tradycji naley take zabijanie dzieci nasza lepota na t tradycj jest wanie skutkiem tej praktyki i nie pozostaje nam nic innego, jak uwiadomienie sobie okrutnego oblicza naszej spucizny, aby nie przekazywa jej pniej w takiej postaci nastpnym pokoleniom.
Rozdzia 2
Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Adolf Hitler. Od zagady duszy dziecka do eliminowania caych narodw*
Jakie szczcie dla rzdzcych, e ludzie nie myl".
Adolf Hitler, cytowany przez Joachima Festa, Hitler, 1973
CZY MONA jeszcze w dzisiejszych Niemczech nie zgadza si z pogldem, e gdyby dzieci nie byy maltretowane, przyuczane przemoc do lepego posuszestwa, to nie byoby Hitlera i jego poplecznikw? A take milionw zamordowanych ludzi? Prawdopodobnie kady mylcy czowiek w okresie powojennym stawia sobie pytanie: Jak mogo do tego doj, e jeden czowiek wymyli gigantyczn maszyn mierci i znalaz miliony pomocnikw, aby wprawi j w ruch? Potwr Adolf Hitler, morderca milionw, mistrz niszczenia i zorganizowanego szalestwa nie by potworem, gdy przyszed na wiat. Nie zosta posany na ziemi przez diaba, jak myli wikszo, ani Przysany z nieba, aby zaprowadzi porzdek" w Niemczech, da krajowi autostrady i uratowa go od kryzysu gospodarczego, jak jeszcze dzisiaj myl niektrzy. Nie urodzi si take z destrukcyjnym Cz tego rozdziau zostaa opublikowana w specjalnym wydaniu SPiegla" w kwietniu 1989 roku.
56
popdem", bo taki w ogle nie istnieje. Naszym biologicznym przeznaczeniem jest podtrzymywanie ycia, a nie niszczenie go. Destrukcyjne skonnoci nie s wrodzone, a odziedziczone predyspozycje nie s ani ze, ani dobre. To, jak zostan wykorzystane, zaley od charakteru, ktry tworzy si w trakcie dorastania, i indywidualnych do^ wiadcze, przede wszystkim dziecistwa i modoci, oraz decyzji, ktre podejmujemy jako doroli. Hitler przyszed na wiat niewinny, tak jak kade dziecko. Wychowy; wany za pomoc destrukcyjnych metod przez swoich rodzicw, pz niej sam si wystylizowa na potwora. Jako dziecko dowiadczy ma, szynerii zagady, ktr nazywano w Niemczech na przeomie wiek" wychowaniem". By to waciwie ukryty obz koncentracyjny, kt rego istnienia nie wolno byo odkry. W jaki sposb jego groza ujaw nia si w pastwie Hitlera, opisaam szczegowo w mojej ksic Zniewolone dziecistwo i w innych ksikach, na przykad w Das ve bannte Wissen i Der gemiedene Schlussel. Tam mona znale dowd na wszystko, o czym krtko tylko wspominam na nastpnych stronach Poniewa dziecicy organizm nie jest w stanie znie tak wielkieg cierpienia, kade maltretowane dziecko musi cakowicie wyprze do wiadczenie blu, opuszczenia i dezorientacji, aby nie umrze. Dopie ro osoba dorosa ma moliwo obchodzenia si ze swoimi uczucia w inny sposb. Jeeli nie wykorzystuje tych moliwoci, zbawienn dawniej mechanizm wyparcia moe przeksztaci si w niebezpieczn destrukcyjn lub autodestrukcyjn si. Tumione kiedy fantazj o zemcie mog prowadzi do destrukcyjnych akcji na niewyobra aln skal. Przykadem s kariery takich despotw, jak Hitler i Sta, lin. To zjawisko nie wystpuje w wiecie zwierzt, poniewa adn mode zwierz nie jest wiczone w faszowaniu wasnej istoty, by stL si przyzwoitym zwierzciem". Tak destrukcyjnie zachowuj si ty ko ludzie. Opisy dziecistwa nazistowskich zbrodniarzy i ochotnik wojny wietnamskiej potwierdziy, e szkoa destrukcji zaczynaa si z a w s z e w dziecistwie. Brutalne wychowanie do bezwarunkow go, lepego posuszestwa i cakowita pogarda dla dziecka s sta; elementami tych opisw. Komendant Owicimia Rudolf Hofl sam scharakteryzowa tr nie swoje dziecistwo, nie dostrzegajc jednak, e wanie ten okr
// 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw zadecydowa o jego okruciestwie (por. R. HB, Kommandant in Auschwitz [Komendant w Auschwitz], Monachium 1963):
57
Szczeglnie zwracano mi uwag na to, eby bezzwocznie wykonywa rozkazy i cakowicie podporzdkowa si woli i zaleceniom rodzicw, nauczycieli, ksiy, w ogle wszystkich dorosych, w tym take suby. I nic mnie od tego nie miao odwie. Co mi powiedziano, zawsze musiao by suszne. Te zasady wychowania weszy mi w krew". Tumienie odruchw i uczu dziecka jest niszczeniem dziecicej duszy. HB ju jako chopiec sam dowiadczy, czym jest zabijanie, i gruntownie opanowa t umiejtno. Czeka tylko trzydzieci lat, eby dziki stworzonym przez reim moliwociom zastosowa nabyt wiedz. Tak samo funkcjonowao tysice wspczesnych mu ludzi. Zamiast zdemaskowa i napitnowa przestpcze postpowanie, chwalono je powszechnie. Gdyby ju wtedy uwiadamiano sobie absurdalno i niebezpieczestwo brutalnego zachowania, pojawienie si takich potworw jak HB nie byoby moliwe. Gotowo do lepego posuszestwa i z a p o t r z e b o w a n i e na tak o s o b jak H i t l e r nie miaoby wtedy w Niemczech miejsca. Modzi ludzie w Europie rodkowej i Wschodniej, ktrzy pod koniec lat osiemdziesitych wyszli na ulice, eby zaprotestowa przeciw kamstwom rzdu i zdoby wicej wolnoci, z pewnoci nie zaznali w swoim dziecistwie jedynie lepego posuszestwa i hipokryzji. Dowodem na to jest zdolno do walki o wasne prawa bez stosowania przemocy. Terroryci lat szedziesitych tego nie umieli. Ich wychowanie byo przeniknite duchem Czarnej pedagogiki"*, dlatego dziaali na lepo, w sposb niekontrolowany i destrukcyjny. * Przez pojcie Czarnej pedagogiki" rozumiem wychowanie, ktre skierowane jest na zamanie woli dziecka za pomoc otwartego lub ukrytego wywierania nacisku, manipulacji i przemocy, aby uczyni z niego posusznego niewolnika. To pojcie wyjaniam na wielu przykadach w moich ksikach zniewolone dziecistwo i Mury milczenia, W innych publikacjach wielokrotnie wykazaam, jakie lady w naszym yciu jako dorosych, w naszym sposobie m ylenia i relacjach zostawia zakamana mentalno Czarnej pedagogiki".
58
Aby urzeczywistni swoje pozornie humanitarne cele, wybrali -podobnie jak dawniej ich rodzice brutaln przemoc. Demonstrujca w latach osiemdziesitych modzie bya w stanie zdemaskowa terror stalinizmu, jego pogard dla ycia, zakamanie i pustk, kryjce si za wzniosymi hasami, z ktrymi radzili sobie tak dobrze je| rodzice i dziadkowie p o n i e w a w dziecistwie moga zazna) wicej wolnoci i szczeroci ni starsza generacja. Abymy mogli; wiadomie odczu bl z powodu braku wolnoci, konieczne jest wy obraenie o tym, czym waciwie jest wolno i szacunek dla ycia.' Osoba, ktra nigdy tego nie dowiadczya, ktra jako dziecko zaznali jedynie przemocy, brutalnoci i faszu, od ktrych bya zalena, ni majc przy sobie ani jednego wspierajcego wiadka"*, nie bdzi demonstrowaa za wolnoci. Taka osoba wprowadza porzdek prze-* moc, dokadnie tak, jak nauczya si tego w dziecistwie. Porzdek! i czysto musz by utrzymane za wszelk cen, przede wszystkim' za cen ycia. Ofiary takiego wychowania a si pal do tego, eby zrobi z innymi to, co zrobiono z nimi; jeeli nie maj dzieci albo te' uciekaj przed ich zemst, zwracaj si ku nowym formom faszyzmu. Faszyzm ma w gruncie rzeczy zawsze ten sam cel zniszczenie prawdy i wolnoci. Osoby maltretowane w dziecistwie, ktre wszdzie i zawsze zaprzeczaj, e doznay cierpienia, stale posuguj si tymi samymi etykietkami i hasami. W ten sposb przyczyniaj si do * Wspierajcy wiadek" to wedug mnie osoba, ktra wspiera maltretowa-! ne dziecko (nawet jeeli odbywa si to sporadycznie), ktra daje mu oparci i stanowi przeciwwag okruciestwa, jakiego dowiadcza ono w codziennoci. To moe by kto z jego otoczenia: nauczyciel, ssiadka, suca lub babcia; Ten wiadek jest osob, ktra bitemu i zaniedbanemu dziecku okazuje troch sympatii albo nawet mioci; ktra nie manipuluje nim, okazuje mu zaufanie1 i daje odczu, e nie jest ze i zasuguje na przyjazne traktowanie. Dziki temu wiadkowi, ktry nie musi by wiadom swojej decydujcej roli w ratowaniu dziecka, uwiadamia ono sobie, e na tym wiecie istnieje co takiego jak mio. Dziki temu w najlepszym wypadku bdzie mogo okazywa lu dziom mio, czyni dobro i kultywowa istotne dla ycia wartoci. W sytu-; acji, gdy tego wiadka zabraknie, dziecko gloryfikuje przemoc i pniej stosu je j bardziej lub mniej brutalnie pod byle jakim pretekstem. Znamienne, e w dziecistwie takich masowych mordercw, jak Hitler, Stalin czy Mao, nie pojawi si aden wspierajcy wiadek". :
U 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw
59
krycia podobnych prawd innych osb, i znajduj u nich poparcie. Perwersyjna ch niszczenia ycia, ktr obserwowali u rodzicw jako dzieci, jest u nich bardzo ywa. Od dawna tskni za tym, aby stan po drugiej stronie, aby nareszcie mie wadz. Podobnie jak Stalin, Hitler i Ceauescu, niektrzy przedstawiaj si jako wybawcy narodu. Ta dawna tsknota, majca rdo w dziecistwie, okrela ich polityczne pogldy" i przemowy, ktre dlatego nie s dostpne politycznym kontrargumentom. Rozsdek jest bezsilny wobec tej manii przeladowczej tak dugo, jak dugo jej przyczyny lece w dawnym, realnym zagroeniu w dziecistwie pozostaj nierozpoznane lub ignorowane. N i e w i a d o m y przymus p o m s z c z e n i a wypartych u r a z w jest s i l n i e j s z y n i r o z s d e k . To udowodnili wszyscy tyrani najnowszej generacji, Stalin, Hitler i Ceauescu. Nie mona oczekiwa zrozumienia argumentw ze strony osoby zdezorientowanej, ktra ogarnita jest panik. Ale trzeba si przed ni chroni. Dostp do prawdy mgby i nam pomc zapobiec realizacji destrukcyjnych planw przez ludzi, ktrzy chcieliby utrzyma porzdek" za pomoc siy. Faszyzm straci na atrakcyjnoci, jeeli spoeczestwo przestanie zaprzecza istniejcym i udowodnionym faktom dotyczcym brutalnoci, przemocy i pogardy, majcym rdo w dziecistwie, i dostrzee pynce std niebezpieczestwo. Nie wystarczy wykaza, e stalinizm i narodowy socjalizm s kamstwem. Dopki okolicznoci warunkujce ich sukces pozostaj nierozpoznane, dopty te i podobne kamstwa mog trwa lub odywa na nowo, przybierajc formy zgodne z duchem czasu. Dzieje si tak, poniewa faszyzm jest postaw, ktra sprawia, e ukryta historia zniszczenia wydostaje si na powierzchni, i jednoczenie za pomoc terroru uniemoliwia rozpoznanie jej rde. Przyczyny faszyzmu nie tkwi ani w sytuacji ekonomicznej, ani w politycznej. Sukces Hitlera dugo by wyjaniany" katastrofaln sytuacj republiki weimarskiej. Gdyby tak rzeczywicie byo, byoby zupenie niezrozumiae, dlaczego tak wielu Rosjan powitao z radosn polityk Gorbaczowa mimo trudnej sytuacji gospodarczej. Dlaczego mwili: W kocu, w kocu moemy mwi prawd. Tego nie
u
60
mona kupi, to jest bezcenn wartoci, bez prawdy nie mona y. Jest jak powietrze, ktrego potrzebujemy do ycia". Nie wystarczy widzie i opisywa zjawisk zewntrznych. P r o d u k ej a paranoidalnej dezorientacji musi zosta rozwizana i zlikwido wana. Wprowadzenie wyranego ustawodawstwa, ktre jednoczeni uznaoby za przestpstwo maltretowanie dzieci, byoby decydujca krokiem profilaktycznym (por. rozdzia 3, 2). Dostp do prawdy o naszej wasnej przeszoci pozwala nam tak wyranie rozpozna, e to, co niektrzy destrukcyjni i zdezorientowa ni ludzie chc urzeczywistni nawet jeli jest to nadal atrakcyjn dla osb o podobnych przeyciach jest niczym innym jak piekem z ktrego sami kiedy uciekli. Z pieka cynizmu, arogancji, brutalno ci, pasji niszczenia i gupoty. Wydostali si z tego pieka dziel zakamaniu prawdy, peni palcej potrzeby zemsty. Czy mona z tymi ludmi rozmawia? Sdz, e przynajmniej naley prbowa. By moe (a nawet jest to prawdopodobne), dziki temu maj po raz pierwszy moliwo spotkania wiedzceg wiadka. Nie mamy wpywu na to, co zyskaj po takim spotkaniu, al przynajmniej powinnimy wykorzysta t szans. Zycie powinno ii j da i to odnosi si do wszystkich winiw. Naley sprbowa ii pokaza, e mieli prawo do szacunku, mioci i rozwoju w dziecistwie oraz e odmwiono im tego prawa. Ale to nie usprawiedliwia ic uczynkw niszczenia cudzego ycia. Destrukcyjne postpowani jest lep uliczk. Take nienawi Hitlera, jego gd zemsty ni zosta nasycony przez miliony trupw. Ludzie musz zrozumie, sprzedawany im w dziecistwie towar nazywany wychowanie! by nikczemn, zakaman i tp ideologi, w ktr musieli wierzy, aby przey, a ktr teraz sami chc sprzedawa na paszczyni politycznej. I trzeba im pokaza, e ci, ktrzy ich oszukali, ktrzy s przyczyn ich nieszczcia, to nie Turcy, ydzi, Arabowie, Cyganie lecz ich rodzice i wychowawcy. Czyci, porzdni obywatele, pobonie powaani i przyzwoici czonkowie Kocioa. Nie wiemy, jak wielu tych synw i crek, jak wielu modych neofaszystw i przestpcw kryminalnych jest zdolnych do szczerej rozmowy. Ale jeeli uwiadomimy sobie, e w naszym spoeczestwie raczej nie maj szansy spotka osoby, ktra pomogaby im zbliy si do tej
TJ
2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw 61
przeraajcej prawdy, to jest moliwe, e niektrzy z nich bd jednak chcieli j odkry. Moe si zdarzy, e oczywisto faktw, ktre znaj z wasnego dziecistwa (ale ktrych wspzaleno nie bya dostpna ich percepcji), uatwi im bezporedni wgld moe wanie dziki temu, e nie wiczyli si latami na uniwersytecie w ukrywaniu prawdy. Nie zagraaj nam pojedyncze osoby, nawet jeeli s przestpcami, niebezpieczestwo stanowi ignorancja caego spoeczestwa, bo u t w i e r d z a te osoby wkamstwach, w ktre musiay wierzy w dziecistwie. Uznani przedstawiciele spoeczestwa nauczyciele, lekarze, prawnicy, pracownicy socjalni, ksia broni rodzicw przed kadym zarzutem drczonego dziecka i ukrywaj prawd o jego maltretowaniu. Odnosi si wraenie, e to przestpstwo w adnym wypadku nie moe by karane (por. Das uerbannte Wissen, s. 163 i n.). Ale wanie tylko dziki p e n e j prawdzie o maltretowaniu dziecka, ktry to czyn daje pocztek nowym aktom przemocy, mona unikn grocego niebezpieczestwa. Tylko wiedy spoeczestwo moe si chroni w przyszoci, moe si upewni, e maltretowane dzieci, ktre z tego powodu stay si masowymi przestpcami, nigdy nie stan si przywdcami caych narodw i nigdy nie bd miay wadzy nad milionami. W czasach Nerona zaleno jednostki od tyranii bya koniecznoci losu. Ale w czasach demokracji jakkolwiek byaby ona niedoskonaa ten los spoczywa w rkach wyborcw. Mog wybra prawd faktw albo lepot. Kto jest za prawd, nie uzaleni si od ludzi, ktrzy obiecuj mu wyzwolenie kosztem niszczenia innych, poniewa bdzie wiedzia, e przemoc nikomu nie przyniesie wyzwolenia i e ten gd niszczenia nie jest pierwotn, ludzk potrzeb, ktra moe zosta zaspokojona, lecz staym i perwersyjnym deniem do zemsty. Ta zemsta dosignie w kocu i wyborcw takiego tyrana, jeeli nie odwa si na konfrontacj z prawd. Nie znam przykadu, ktry byby rwnie dobrze udokumentowany i wyraniej pokaza konsekwencje mordu na dziecicej duszy \jedn z nich jest zbiorowa lepota) ni los Adolfa Hitlera. Hitler przy Jakiej okazji opowiada swojej sekretarce, jak udawao mu si powstrzymywa pacz, gdy ojciec jak to mia w zwyczaju okada biczem. Mwi z dum, e mg liczy nawet trzydzieci dwa
62
uderzenia, i nic przy tym nie odczuwa (por. John Toland, Adolf Hitler Bergisch-Gladbach 1977, s. 30). W ten sposb, poprzez calkowit nega: cj blu, uczu bezsilnoci i rozpaczy co oznacza w gruncie rzecz; zaprzeczenie prawdy wykreowa si Hitler na mistrza przemoc; i pogardy dla czowieka. Rezultatem by prymitywny osobnik, abso lutnie niezdolny do empatycznego odczuwania w kontakcie z drug osob. Cay czas by bezlitonie popychany w stron destrukcji. Uczu, cie nienawici i pragnienie zemsty, ktrych prawdziwe przyczyny po zostay ukryte w podwiadomoci, skaniay go do coraz to nowyc dziaa. Potem, gdy wskutek tych dziaa straciy ycie miliony ludzi przeladoway go paniczne lki i halucynacje w snach oraz podcz bezsennych nocy. Hermann Rauschning opowiada o nocnych spaz! mach wodza, poczonych z niezrozumiaym liczeniem". Wedu mnie przyczyn tego byy niewiadome wspomnienia rytuau chosty ktremu Hitler by poddawany w dziecistwie (por. Zniewolone dzie cistwo, s. 204 i n.). To nie Hitler wynalaz faszyzm. Zasta go ju, podobnie jak wiel wspczesnych mu ludzi, w totalitarnym reimie swojej rodziny. Naro dowosocjalistyczne zabarwienie faszyzmu nosi bezsprzecznie wyra ne lady dziecistwa Hitlera. Ale jego dziecistwo z ca pewnoci nie byo wyjtkiem. Dlatego ani Gerhart Hauptmann, ani Marti Heidegger, ani tak wielu innych, znanych intelektualistw nie mg przejrze szalestwa Hitlera. Aby byo to moliwe, musieliby zdema skowa obd wychowania, ktre stao si take ich udziaem. Adolfowi Hitlerowi udao si zmieni Europ i wiat w pole bitwy wasnego dziecistwa, poniewa we wspczesnych Niemczech yy miliony osb, ktrych dziecistwo byo podobne do dziecistwa WO' dza. Nastpujce zasady byy dla nich oczywiste, chocia niekoniecznie musieli zdawa sobie z tego spraw: 1. Porzdek i posuszestwo, a nie ycie, s najwikszymi wartociami. 2. Porzdek mona zaprowadzi i utrzyma jedynie przemoc. 3. Twrczo (ucieleniona w dziecku) jest niebezpieczestwem dla dorosego i musi zosta zniszczona. 4. Absolutne posuszestwo wobec ojca jest najwyszym prawem.
//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

5.
63
Brak podporzdkowania si i krytyka s nie do pomylenia w przeciwnym razie s karane chost i zagroeniem ycia. 6. Pene ycia, witalne dziecko musi jak najszybciej sta si posusznym robotem, niewolnikiem. 7. Niepodane uczucia i prawdziwe potrzeby musz zatem zdecydowanie zosta stumione. 8. Matka nigdy nie chroni dziecka przed kar wymierzon przez ojca, lecz po kadorazowej torturze prawi o szacunku i mioci do rodzicw. Na szczcie w otoczeniu dziecka mog pojawi si osoby, ktre staj si dla niego schronieniem przed totalitarnym reimem, gdzie moe dowiadczy nawet mioci i szacunku. Dziki temu pozytywnemu dowiadczeniu a wystarczy nawet samo porwnanie moe przynajmniej wewntrznie potpi dowiadczone okruciestwo i nie rozwin w sobie potrzeby drczenia innych. Ale jeeli tacy ratujcy wiadkowie nie pojawili si nigdy, nie pozostao dziecku nic innego jak zduszenie w tym osobliwym scenariuszu kadego naturalnego odruchu (jak zo lub nawet miech) i wiczenie si w absolutnym posuszestwie. Tylko w ten sposb mogo panowa nad zagroeniem ze strony ojca. T wczesn szko charakteru wykorzysta Hitler pniej. Wypracowana przez niego nazistowska ideologia przypominaa w duym stopniu system wychowawczy, ktry pozna na wasnej skrze. Mia on w praktyce nastpujce konsekwencje: 1. Wola wodza jest najwyszym prawem. 2. Wdz zaprowadzi porzdek przemoc i uczyni Niemcy rajem rasy aryjskiej, rasy panw. 3. Kto podporzdkuje si jego rozkazom jak automat, bdzie nagrodzony. 4. Kto odway si na krytyk, bdzie wysany do obozu koncentracyjnego. 5. ydzi i Cyganie musz zosta zniszczeni, podobnie mczyni, kobiety i dzieci. 6. Polakw i Rosjan wykorzysta si jako niewolnikw. 7. Upoledzeni i chorzy umysowo rwnie maj by zlikwidowani.
64
8. Niezalena sztuka jest niebezpieczna, zdegenerowana", i JJ kada forma swobodnej twrczoci musi by niszczona. Nikt by nie uwierzy, e jaki szaleniec ze swoj pogardzajc czowiekiem ideologi mgby wywoa tak wiele entuzjazmu. Al wiadcz o tym liczne filmy dokumentalne. Jak to moliwe, e Hitle mia tylu zwolennikw? Czy dlatego, e obiecywa rozwizanie wszyst kich problemw i podstawi koza ofiarnego? Z pewnoci. Ale to ni, wystarczyoby, aby niezliczone rzesze osb pozwoliy manipulowa sob jak marionetkami. Sposb, w jaki te obietnice zostay przed stawione, musia przypomina zachowanie dnego wadzy, gwatw nego ojca, jakiego wikszo znaa, obawiaa si i podziwiaa. U takich ojcw dyktatorzy odebrali nauk: Bij ci tak, e ledwie y jesz dla twojego dobra. Wielu popycha swj nard w stron wynisz4 czajcej wojny i uwaa si za jego zbawc. Niektrzy robi to te dzisiaj. Historia ofiarowywania ludzi i kanibalizmu poczynajc od Az4 tekw pokazuje, w jaki sposb religie uwicay rne okrutn rytuay, aby upikszy zbrodnie rodzicw na wasnych dzieciach. Kto ledzi z uwag te fragmenty historii, cigle spotyka si z tym samym, wzorem: Jeeli innych skrzywdz tak, jak skrzywdzono mnie, ni bd odczuwa, jak bardzo boli mnie wspomnienie o tym. Jeeli tylk postaram si o dobre ideologiczne i religijne opakowanie i posu! si tymi wszystkimi kamstwami, w ktre nauczyo si wierzy moj otoczenie, wielu pody za mn. A gdy jeszcze jak Hitler posu si zdolnociami aktorskimi, cznie z gestami grocego ojca ktremu prawie kady lepo wierzy i ktrego si ba, to bd mj znale niezliczonych pomocnikw w kadej zbrodni. Im bardziej bdzie absurdalna, tym atwiej ich znajd". Test Milgrama jest wystar czajcym tego potwierdzeniem. Jest to test, ktry wykaza nieoczeki wan gotowo do mczenia innych, gdy polecenie wydaje rzekom" autorytet albo osoba majca wadz. Wielu dorosych kiedy posusznych dzieci tylko czeka na zalegalizowany upust zduszonej w nich przed dziesitkami lat zoci. Spoeczestwo daje im tak moliwo, tolerujc maltretowanie wasnych dzieci (okrelane jako wychowanie) i prowadzenie wojen. A specyficzna dla danej spoecznoci kultura usprawiedliwia je.
65
N i e b e z p i e c z e s t w a n a s z e j t r a d y c y j n e j moralno- c i uwiadomiam sobie waciwie dziki historii najnowszej. Bylimy wdraani do okazywania czci naszym rodzicom i niekwestionowania nigdy ich postpowania, jakiekolwiek by ono byo. Miliony ludzi musiay umrze, aby Adolf Hitler mg utrzyma swoje wyparcie, miliony cierpiay w obozach upokorzenie, aby mg uciec przed odczuciem, jak bardzo sam by kiedy upokarzany. Uwiadamiajc to sobie, musimy czyni wszystko, co w naszej mocy, eby ujawni, jak dochodzi do tej produkcji za. W jaki sposb modzi ludzie mogliby rozpozna i potpi nieludzkie dziaania i zbrodnie, jeeli te nadal s zacierane, ukrywane i otoczone tajemnic, jak na przykad medyczne eksperymenty na ludziach? A przecie powinny one zosta tak wyranie, jak to tylko jest moliwe, napitnowane. Gdyby czyny wielkich i maych Mengele nie byy skrywane za grubymi murami milczenia, tego rodzaju zjawiska byyby dzisiaj o wiele szybciej rozpoznawalne. Niestety, niewiele osb korzysta z tej wiedzy. Dlatego jeszcze dzisiaj bezbronni ludzie w klinikach psychiatrycznych poddawani s okrutnym dowiadczeniom w ramach wolnoci przeprowadzania bada i za przyzwoleniem opinii publicznej. A wszystko to niby dla dobra ludzkoci". Tylko wiedy, gdy modzie bdzie moga dowiedzie si, co si stao i jak mogo do tego doj, i jeeli nic nie powstrzyma jej przed dotarciem do prawdy, uwolni si od ciaru, ktry zawdzicza lepocie przodkw. Tysice historykw wakuje pytanie (i dugo pewnie jeszcze tak bdzie robi), jak doszo do tego, e Hitler zosta kanclerzem w republice weimarskiej? Ale tylko jeden czowiek, szwedzki pisarz Niklas Radstrm, w swojej sztuce Hitler's Childhood (Dziecistwo Hitlera) zrobi to, czego nie odway si zrobi aden inny pisarz zdecydowa si wiadomie i konsekwentnie przyj stron maltretowanego dziecka i skierowa z tego punktu literacki wizjer na wspczesnych dorosych. I obserwowa, co si ujawni. A ujawnio si wiele. I chocia par si na moich badaniach, bez wczucia si w sytuacj dziecka nie zdoaby napisa tak mocnego tekstu. Niestety jest tak, e zajmowa-nie si dziecistwem budzi nasz lk. Nie jest to droga dla kadego. uJatego powinnimy by wdziczni, e inni wykonuj za nas t emo- cJonaln i duchow prac. Wiedza dotyczca dziecistwa danego
66
czowieka jest bowiem niezbdna, jeeli chce si zrozumie doroseg i jego ycie. To, e Radstrm uczyni ten decydujcy krok w stron rzeczywistoci i wiadomie zrezygnowa z nieprzydatnych teorii, jec moim zdaniem istotnym wydarzeniem, nie tylko w historii t atru. Punkt widzenia postawionego na scenie dziecka moe przycz ni si do pogbienia naszej wiedzy i refleksji, take w sferze polityh Gdyby Adolf Hitler zazna cho incydentalnie przyjaznego, ciepe^ traktowania ze strony swoich rodzicw, nie staby si najwikszy przestpc w historii, gdy miaby okazj oprcz brutalnoci dowia czy innych uczu, na przykad wspczucia dla drugiego czowiek Ale tak si nie stao. Mog to odczyta z jego nieprzejednanej postaw Postawy, ktra w swojej pasji niszczenia nie znaa litoci i wyjt^ i ktra ujawnia si w potwornoci ostatecznego rozwizania" i ust wie o eutanazji". Hitler nakarmi" si jedynie przemoc, bezwzgl noci i nienawici. To totalne, nieprzerwane i bardzo wczesne d wiadczenie bycia poniewieranym psem, ktre zgotowali mu je^ rodzice, zmienio go w czyste ucielenienie za. To, co Radstrm prbowa przedstawi, wczuwajc si w cudzy lc Manfred Bieler {Still wie dieNacht, Memoiren eines Kindes [Cichej noc wspomnienie dziecka], Hamburg 1989) prezentuje jako praw wasnego dowiadczenia. Dziecku, ktrym kiedy by, podal rk i prz prowadzi przez zapomniane pieko. Odrzuci konwencje doroseg ktry odmawia dziecku prawa do jego wasnych odczu i uczu, w miewajc je. Sta si wiedzcym wiadkiem". Byo to moliwe, poni wa mia babci, ktra bronia go przed rodzicami, a wic bya wspi rajcym wiadkiem". Kiedy may Manfred zostal zbity przez oj babcia zbia z kolei swojego syna. W ten sposb pokazala dziecku, spotkaa go niesprawiedliwo i e zostao to potpione przez inn d ros osob. Pozwolia mu odczu, e nie jest zupenie bezbronny i mo oczekiwa pomocy. Wiele maltretowanych dzieci nigdy tego nie d wiadczyo i dlatego nie wie, e zasuyy na pomoc i powinny byy kow otrzyma, gdyby w ich otoczeniu znalaz si kto wiado i wspczujcy. Babcia Bielera poprzez swoje wsparcie dala mu te o czu, e jest godny mioci. Te okolicznoci pozwoliy mu na konfron cj z blem swojego dziecistwa i napisanie o tym w sposb cakowic otwarty. Ludzie, ktrzy jako dzieci nie spotkali wspierajcego wiadka
II. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw 67 ie mogliby tego zrobi. W terapii bd potrzebowali wiedzcego wiadka", ktry uatwi im dostp do historii ich dziecistwa. Niestety, niektre terapie sprawiaj, e zostaje ona na zawsze pogrzebana. Niektre reakcje na ksik Bielera odzwierciedlaj cynizm, z jakim dokonuje si morderstwa na duszy dziecka. Krytycy, ktrzy uwaaj si za kompetentnych", traktuj t ksik z podobn kpin, z jak niektrzy rodzice traktuj sowa swoich dzieci. Gdyby ci krytycy zachowali ywe wspomnienie wasnych, podobnych dowiadcze w dziecistwie, mieliby rwnie konieczn wraliwo na niedol innych dzieci. Sposb, w jaki j bagatelizuj, wymiewaj i jej zaprzeczaj, jest konsekwencj wyparcia prawdy o wasnym dziecistwie. Z pewnoci bdziemy potrzebowali duo czasu, eby rozwin wraliwo na wrogie yciu, niszczce je tendencje. Ale bez tej wraliwoci jestemy wydani na pastw lepych, destrukcyjnych akcji, ktrych niebezpiecznego oddziaywania nie doceniamy, poniewa imponuj nam, przedstawiajc si jako intelektualne, nieszkodliwe gry. Tamszenie prawdy na rne sposoby musi zosta ujawnione, aby maltretowani w dziecistwie ludzie, ktrzy uwaali to za normalne zachowanie, mogli je waciwie oceni. Wanie historia Hitlera jest ostrzeeniem przed lepot. I jednoczenie wezwaniem do porzucenia jej i walki z kolektywnym wyparciem. Czyni to konsekwentnie we wszystkich moich ksikach, aby czytelnicy zrozumieli, jakie niewyobraalne niebezpieczestwo stanowi dla spoeczestwa psychodynamika maltretowania dziecka. To zrozumienie w adnym wypadku nie oznacza wspczucia dla czowieka tak bezlitosnego jak Hitler. Jestem przekonana, e skoro tylko nazwisko Hitlera przestanie by tabu, znajomo jego dziecistwa i historii ycia moe w istotny sposb przyczyni si do zrozumienia podobnych katastrof obecnie i w przyszoci oraz do zapobieenia im. Najwiksz przeszkod na tej dugiej drodze jest zaprzeczanie wasnym, dowiadczonym w dziecistwie krzywdom i obrona przed bolesnymi wspomnieniami na koszt innych: dzieci, podwadnych, Partnerw i wyborcw. Jeszcze w roku 1987 wicej ni poowa rodzicw w Republice Federalnej Niemiec opowiedziala si za biciem jako odpowiednim rodkiem
n
68
wychowawczym, i to mimo dugoletniej, uwiadamiajcej pracy Towarzystwa Ochrony Dzieci. Jakie s rda tak trwaej ignorancji? Dla czego rodzice nie rozumiej, e fizyczna przemoc i psychiczne razy" s upokarzaniem i maltretowaniem dzieci, ktre wczeniej lub pnie, w sposb otwarty lub ukryty wejd na drog niszczenia? Dlaczego ni rozumiej, e posugujc si wyranie faszywym przekonaniem, bicie dzieci jest absolutnie konieczne i zupenie nieszkodliwe, potwier dzaj, podtrzymuj i kontynuuj destruktywn tradycj? Nie rozu miej tego, poniewa znaj tylko ten rodzaj wychowania i nauczyli si bardzo wczenie uwaa je za normalne i nieszkodliwe. Przemoc je wedug takich rodzicw jedyn skuteczn metod korygujc zachc wanie dziecka. Dlatego to pokolenie rodzicw konstruuje skomplik wane teorie, aby usprawiedliwi masowe mordy w Trzeciej Rzesz i wasn pasywno lub wspudzial w zbrodni. To wydaje im si atwiejsze ni odczuwanie blu doznanego w dziecistwie i upokorz nia, gdy byli bici. Ten bl mgby otworzy im oczy, a to ustrzegoby ic1 dzieci przed maltretowaniem, natomiast ich samych rodzic i wyborcw przed lepot. Jeeli s politykami, to ten wgld o liby cae narody przed bezsensownymi ofiarami i wojnami. Mnstwo ludzi stracio ycie w konwencjonalnych wojnach, a ktrzy byli za nie odpowiedzialni, nie chcieli przyzna, e drzem* w nich destrukcyjne siy. Nieustannie jednak prbowali si od ni: uwolni kosztem innych, po to, aby zemci si za stare, bardzo os biste rany. Wystarczy tylko pomyle o moliwoci wojny nuklearn aby wiedzie, e waciwie nie moemy ju sobie pozwoli na ignor wanie tej wiedzy. Ale wanie to cigle czynimy. Wielu fachowc i urzdnikw codziennie zajmuje si skutkami maltretowania dziec nie pozwalajc sobie rozpozna, zrozumie i wnikn w przyczyi tego zjawiska. Nawet najbardziej tragiczne dziecistwo nie uwalnia przestp od winy, ktra polega po prostu na niszczeniu ycia. Bdc dorosyi ma on moliwo konfrontacji z wasnym dziecistwem i odczuwa" dowiadczonej grozy; ma take moliwo wiadomego przey1 wypartej kiedy nienawici i zrozumienia, e ma do niej prawo. wi domie przeyta nienawi jest tylko uczuciem, a uczucia nie zab jaja, natomiast niszczce, skierowane na osoby zastpcze dziaania;
//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw 69 czynami, ktrych cen moe by ludzkie ycie. Ich sprawca ponosi za nie odpowiedzialno. By moe nasze wnuki bd mogy powiedzie: Co za szczcie, e nigdy nie bylimy bici, jak dawniej nasi dziadkowie, i dzisiaj moemy widzie wszystko wyraniej ni oni. Gdyby bicie dziecka byo rzeczywicie nieszkodliwe, to nie spowodowaoby takiej silnej lepoty; ludzie zauwayliby, jak bardzo Hitler nimi pogardza. Od razu przejrzeliby go i odrzucili, tak jak nasze dzieci robi to w obliczu okruciestwa. Dzieci, ktre mog si broni, nie bd destrukcyjne. Destrukcja to powszechne na wiecie zjawisko nie jest nieuchronnym losem. Mona jej unikn, jeeli dzieci otoczy si mioci. Popd do niszczenia" drzemie w osobach ofiarach, ktre w dziecistwie byy maltretowane i ktre jako doroli nie chc wiedzie, co im si dawniej przydarzyo. Nie mamy przecie potrzeby bi bezbronnego dziecka. Nie moemy sobie tego wyobrazi nawet wtedy, kiedy jestemy zdenerwowani i podranieni i reagujemy z niecierpliwoci na jego pytania. Jest tyle innych moliwoci twrczego traktowania dziecka, darzenia go respektem, a nie traktowania w sposb destrukcyjny. Trudno nam sobie wyobrazi, e chcielibymy zemci si na naszych dzieciach. Ale jeszcze trudniej, e taki potwr jak Hitler mgby nas zafascynowa. Kto w dziecistwie by traktowany z respektem, kto nie by poddany drylowi, aby sta si w kocu robotem, nigdy nie chciaby umrze z wiernoci dla wodza" albo wysya do Stalingradu, wbrew wszelkiemu rozsdkowi, tysicy onierzy tylko dlatego, e obkany wdz tak sobie wymyli. Ale generaowie Hitlera stali wypreni przed nim w jego kwaterze gwnej i kade nasuwajce si zarzuty rozwieway si natychmiast z powodu lku i psychicznego paraliu, albo nawet zachwytu, e mogli sysze JEGO (ojca) przemowy. Ta polityczna lepota, ktra kosztowaa ycie miliony, dowodzi wyranie tego, czemu zaprzeczaj nasi dziadkowie e fizyczne, jak rwnie psychiczne razy nie tylko szkodz dziecku, lecz pniej zagraaj mu w najwy-S2ym stopniu, to znaczy czyni je podatne na destrukcj. Odnosi si to me tylko do jednostek, ale przy odpowiednich warunkach do catych narodw. Historia Rumunii jest tego nastpnym tragicznym P^ykadem.
70
Nicolae Ceausescu. Potworne skutki zakamania niedoli dziecistwa

Ukrycie i przeksztacanie wasnej tosamoci byo gwnym denieml jego ycia. adna z historycznych postaci nie wykazaa tyle siy i pedantycznej determinacji w tworzeniu wasnego obrazu i ukrywaniu swoje prawdziwej natury. Wyobraenie o wasnej osobie bardziej przypominao pomnik ni ywego czowieka. Przez cae ycie prbowa si za nim ukry"||
Joachim Fest, Hitler, 1973
TE FRAGMENTY Z ksiki Joachima Festa o Hitlerze zacyto-l waam przed ponad dwudziestu laty w ksice Zniewolone dziecistwc i opatrzyam je t uwag: Czowiek, ktry dowiadczy mioci mat* ki, nigdy nie czuje przymusu takiego maskowania si". Na przeomie lat 1989/1990 stalimy znowu przed podobnym zjal wiskiem. Biorc pod uwag charakter Nicolae Ceausescu, nie mo erny ju nadal twierdzi, e adna z historycznych postaci nie wy-jj stylizowaa w taki sposb wasnego obrazu i ukrya swoj prawdziwa natur" jak Hitler. Jak wiele trzeba jeszcze ofiar, zanim zrozumiemy! c o jest przyczyn pojawiania si stylizowanych monumentw"? Kiedy w wieku osiemdziesiciu lat zmar w 1973 roku ojciec Ceauescu, Andruza Ceauescu, komunistyczny dyktator zleci bis kupowi i dwunastu innym duchownym odprawienie ceremonii pc grzebowych, aby zadouczyni religijnoci swoich rodzicw. Jeg< wielki szacunek i wierno rodzicom potwierdzaj wszyscy, ktrzy g(j znali. To jednak nie oznacza, e rodzice rwnie obdarzali go miocil i szacunkiem. Wanie maltretowane dzieci wyrniaj si przez wyraf ne uzalenienie, posuszestwo i brak krytyki w stosunku do swoic rodzicw. W przypadku Ceauescu oznacza to jedynie, e dyktatom zupenie wypar dowiadczone w dziecistwie cierpienia kosztei caego rumuskiego narodu. Byoby daleko posunitym uproszczeniem twierdzi, e skaza kc biety, mczyzn i dzieci na zimno i gd tylko dlatego, e sam dc wiadczy kracowej biedy. Bardzo wiele osb wyroso w biedzie, a mimo to nie miay potrzebdrczenia innych dlatego, e bdc dziemi, spotkay kochajcej
U. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw
71
i szczerego czowieka. Take samotna matka Charliego Chaplina bya biedna, a on sam mieszka przez jaki czas w przytuku dla ubogich, w ktrym dochodzio do okrutnych praktyk. Ale mia matk, ktra go kochaa i nie opucia. To wczesne dowiadczenie mioci, poczone ze smutkiem i alem, odczuwa si w wikszoci jego filmw. Natomiast ojciec Nicolae Ceauescu by nie tylko biedny. Mia dziesicioro dzieci, z ktrych jedno zmaro wczenie. Zamiast nakarmi swoje dzieci, przepija marne pienidze w gospodzie i codziennie bi swoje potomstwo dla Jego dobra", podobnie jak robili to stale pijani ojcowie Stalina i Hitlera. Matka analfabetka bya ambitna i pilnowaa postpw dzieci w szkole, ale take bia je czsto. Poniewa rodzice, przede wszystkim matka, byli bardzo religijni, zawsze znaleli dla takiego postpowania dobre moralne" uzasadnienie. W konsekwencji chopiec nigdy nie wtpi w suszno takich metod wychowawczych. Powietrze, ktrym oddycha, przesycone byo falszem i taka atmosfera wydawaa mu si czym oczywistym. Niezrozumia dla niego samego wcieko mg odreagowa w zabijaniu modych zwierzt. By znany z tego na wsi ju jako dziecko, a pniej jako dorastajcy chopak w wizieniu. Jego duo starsi towarzysze z celi opowiadali, e powierzyli mu uduszenie nowo narodzonych kocit, ktre urodzia wasajca si kotka. A on speni to zadanie bardzo chtnie. Ale te mae akty zemsty nie wystarczyy, eby odreagowa cay nagromadzony fasz i okruciestwo. Mody Ceauescu znalaz w partii komunistycznej odpowiedni ideologi, ktra pniej pozwolia mu zademonstrowa na scenie politycznej umiejtnoci nabyte w dziecistwie. Podobnie jak dawniej rodzice, ktrzy podkrelali, e bij go dla jego dobra, on twierdzi teraz, e zbawi" wszystkich Rumunw, ograniczajc wolno, tumic prawd, stosujc pranie mzgw, upokarzanie i ogupianie. W biografii dyktatora (por. Heinz Siegert, Ceauescu, Monachium 1973, s. 78 i n.) czytamy: Nicolae Ceauescu urodzi si 26 stycznia 1918 roku. Istnieje niewiele autentycznych materiaw na temat jego dziecistwa. Przewodniczcy rady pastwa milczy na ten temat. Take czonkowie jego rodziny nie spiesz si z informacjami; ten okres ma pozosta w ukryciu. [...]
72
Gdy run mury milczenia Kiedy Nicolae Ceauescu by dzieckiem, caa rodzina gniedzia si zim w jednym ogrzewanym pokoju. Nie byo ek ani mebli. Nie zmie- \ ciyby si. Wzdu cian stay prycze przykryte rogoa, na ktrych spali' rodzice z dziemi. [...] W rodzinie Ceaucescu byo dwoje dzieci, ktre nosiy to samo imi: Ni- j colae, ktry dzisiaj jest prezydentem Rumunii, i inny Nicolae, najmodszy! z dziesiciorga dzieci. Rodzice nie zadali sobie trudu, eby znale dla nie-1 go nowe imi. [...] Smutny by wiat, w ktrym znalaz si Nicolae Ceauescu jako trze-] cie dziecko biednych chopw. Takiej ndzy na wsi po pierwszej wojnie] wiatowej jak w Rumunii nie byo w adnym innym pastwie europejskim. Ewentualnie kraje Ameryki Poudniowej mogyby ubiega si! o pierwszestwo w tym wzgldzie z ludnoci chopsk Rumunii. U chopw! pozbawionych ziemi lub posiadajcych jej niewiele chleb pojawia si tyl-J ko w dni witeczne. Dla milionw ludzi mamayga (papka z kukurydzy)! bya gwnym poywieniem. Tak byo te u rodziny Andruzy Ceauescu| w maej, oltenickiej wsi Scornicesti. W latach suszy, ktre przychodzi z przytaczajc regularnoci, mizerne zapasy nie wystarczay nawet m t ndzn straw. [...] Umieralno niemowlt bya bardzo dua. Jeszcze w roku 1930 zmara| w niemowlctwie jedna pita narodzonych dzieci".
Zapytalam biografa, jakie wraenie zrobi na nim przed trzydziestu! laty dyktator, ktrego ja sama postrzegalam jako osob o twarzy przypo-l minajcej mask i pozbawion uczu. Publicysta, ktry przeprowadza! z nim wywiad i mg odwiedzi miejsce jego urodzenia, powiedzial mi, e Ceauescu nie chcia poda mu adnych faktw. Skoro tylko wyra* ch ich poznania, na przykad pyta o jego dziecistwo i nie dawa si^ zby frazesami o kwitncej Rumunii", czu, jak midzy nim a roz-i mwc wznosi si mur nie do pokonania. Ceauescu by w rozmowief sztywny, podejrzliwy i nigdy si nie umiecha. Tylko wiedy, gdy pozowa do fotografii, na jego twarzy pojawia si wystudiowany umiech.] Dyktator nie by alkoholikiem. To jego syn odziedziczy ten spa-j dek. Im gbiej szalestwo pijanego ojca byo zepchnite do podwiadomoci dyktatora, tym bardziej brutalny i jawny by alkoholizm! syna. Ten na rnych biesiadach upodoba sobie rzucanie zamknitaj butelk whisky w cian, tu obok gowy stojcej tam osoby (por. Ionf Pacepa, Horizons rouges [Czerwone horyzonty], Pary 1987).
//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw 73 Kto ledzi w telewizji w ostatnich latach wiadomoci dotyczce Rumunii, zna typowy ruch rk dyktatora, ktry przypomina wycieranie szyby samochodu. Patrzc na ten gest, miaam czasem wraenie, e kto prbuje zlikwidowa wspomnienia, zatrze fakty, aby umoliwi sobie dalsz jazd, chocia lki jak insekty coraz gciej obsiadaj przedni szyb". A cigle podniesiona do pozdrowienia rka przypominaa mi praw rk dorosego, tu przed uderzeniem dziecka. Take heil" Hitlera ma bezsprzecznie takie rdo. W gruncie rzeczy kady dyktator zdradza swoje lki poprzez gesty. Ale te ruchy rk nie byy, niestety, jedynym wyrazem wypartej pamici o torturach dziecistwa. Jego rzdy uwidoczniy to, co dziewicioro dzieci Ceauescu, ktrym udao si przetrwa, zepchno w mrok niepamici i o czym za wszelk cen wolay zapomnie midzy innymi totaln kontrol, od ktrej nie mona byo uciec, toczc si w maym pokoju, obud religijnego wychowania, nieustanne, bezmylne podzenie dzieci, ktrym mona byo ofiarowa jedynie zniecierpliwienie, nadmierne wymagania, ndz i brak mioci. By moe nie poddane zniewoleniu dziecko zapytaoby: Dlaczego nasi rodzice rodz tyle dzieci, jeeli pniej pozwalaj im godowa i marzn, nie darz ich szacunkiem, a nawet nie pamitaj ich imion? Ale maltretowane dziecko nie stawia takich pyta. Wierzy w to, co si mu mwi to Bg chcia, eby zjawiy si wszystkie nasze dzieci. A wic tak wiele opuszczonych, maltretowanych i niechcianych dzieci naleao przypisa Bogu, ktry najwyraniej cieszy si z ogromnej liczby godujcych i marzncych istot. Boskich ycze, jak wiadomo, nie mona kwestionowa, naley je spenia, nawet gdy wydaj si absurdalne. Musi kry si za tym jaki sens, ktrego nie dostrzegamy, tak myli wiele pobonych ludzi (por. rozdzia II, 5). Ceauescu nigdy nie kwestionowa swojego dziecistwa, postpowania rodzicw i nie zastanawia si, czym by dla niego Bg"; prawdopodobnie sam uwaa si za wysannika Boga". W przeciwnym razie Geniusz Karpat" nie zmuszaby obywateli swojego pastwa do absurdalnej nadprodukcji dzieci, skazanych od chwili narodzin na ycie w ndzy. Kiedy Ceauescu doszed do wadzy dziki komunistycznej idelgii, sam wystylizowa si na Boga o absurdalnych yczeniach".
74
Zgotowa Rumunii los, ktry by kiedy jego losem nadmiar dzieci, do ktrych posiadania spoeczestwo byo zmuszane przez opanowanego szalestwem, boskiego dyktatora, a ktrych nie mona byo wyywi i ogrza. Tak jak ksia i instytucja spowiedzi suyy zachowaniu boskiego porzdku w Scornicesti, tak Securitate miaa za zadanie sprawowa piecz nad macic kobiety, sta kontrol nad ni i troszczy si o to, aby boskie" yczenie dyktatora, eby w kraju byo jak najwicej wielodzietnych i zmarznitych rodzin, zostao spenione. Kobiety w adnym wypadku nie powinny | mie czasu dla swoich dzieci. Wymuszone porody uniemoliwiy im to skutecznie. Ich udziaem mia by taki sam los, jak los matki Ceauescu, ktra zmuszana przez ma alkoholika do kolejnych porodw musiaa si godzi na to, e jej dzieci bd wzrasta w ndzy. Tyran posuy si tysicami matek, ojcw, sistr i braci, aby zemci si za swj los. Bronic si przed konfrontacj z wasnym losem, wypierajc wasn przeszo i uczucia z tego okresu, doprowadzi cay nard na krawd upadku. Ceausescu nie tylko rumuskim dzieciom zgotowal podobny do; wasnego los, a wic brak mioci, gd, zimno, nieustann kontrol i wszechobecne zakamanie. Rumuskie kobiety posuyy mu z kolei do niewiadomej zemsty na wasnej matce, ktr wiadomie bez reszty wielbi. Chcia zmusi miliony kobiet domacierzy-s t w a, aby nigdy nie odczuwa tego, co wypar jako dziecko e by jedynie ciarem dla matki, ktra, co mona udowodni, zapominaa o jego istnieniu. Pniej gazety w kocu poday tak dugo ukrywane przed zagra-: nic fakty prowadzona przez tajn policj od pocztku lat siedemdziesitych kampania o wysz liczb urodze kontrolowaa ycie wielu tysicy kobiet i dzieci. Matki umieray najczciej z powodu infekcji. Lekarzom nie wolno byo przeprowadza aborcji pod kar siedmiu lat wizienia i zakazu wykonywania zawodu. Mogli;; pomc kobietom tylko wtedy, jeli zgosiy si z zagraajcymi yciu okaleczeniami po nielegalnych aborcjach i poday nazwisko lekarza, ktry wykona zabieg. Zatajajc je, pacjentki ryzykoway odmow ze strony lekarzy oficjalnych, co oznaczao mier dla krwawicej kobiety.
//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw 75 Takie informacje wyranie pokazuj, e dyktator specjalizowa si (i stao si to jego codziennym zajciem) w szpiegowaniu i przeladowaniu wszystkich obywateli za pomoc najnowszej technologii. W poowie stycznia 1990 roku pracownicy niemieckiej telewizji podali po raz pierwszy informacje o oddziale dziecicym w szpitalu w Temesvarze, ktry przez pracownikw zosta nazwany oddziaem Owicim". Nawet w miecie mwiono o nim tylko szeptem. Na tym oddziale wegetoway chore i niedoywione dzieci. Z polecenia samego Ceausescu. Dzieci przypominay maych mieszkacw z obszarw godu Trzeciego wiata. Ich potrzeby zgodnie z odgrnym poleceniem nie byy wystarczajco zaspokajane. Najczciej umieszczano je po dwoje w inkubatorze, ktry by ogrzewany tylko wtedy, gdy by prd. Poza tym leay prawie niezabezpieczone przed chodem, gdy temperatura na zewntrz dochodzia do dwudziestu piciu stopni poniej zera, skazane na mier w obecnoci pielgniarek i lekarzy. Zmuszanie personelu medycznego do pasywnego uczestnictwa w tragicznej mierci dzieci jest czci scenariusza wypartej przeszoci. Czy rodzice Ceauescu nie byli rwnie wiadkami blu i niedoli swoich dzieci, nie zdajc sobie sprawy, e s za ni odpowiedzialni? W ksice Zniewolone dziecistwo mogam szczegowo przedstawi, jaka logika" krya si za nieludzkimi prawami Trzeciej Rzeszy. Mogam dowie, e obecno schizofrenicznej ciotki, ktra mieszkaa z rodzin Hitlera przez cae jego dziecistwo, miaa wpyw na powoanie do ycia okrutnego prawa eutanazji". Przypuszczenie, e ojciec (pozamaeskie dziecko) jest pochodzenia ydowskiego, podsycao jego nienawi do ydw. Nigdy natomiast nie ywi wiadomej nienawici ani do ojca, ani do chorej ciotki. Jednake dopki yj zwolennicy Hitlera i jego ideologii, dopty wiele osb broni si przed zaakceptowaniem tej wiedzy. Nadal s przywizani do koncepcji racjonalnych powodw hitlerowskiej polityki". Inaczej jest w przypadku Ceauescu, ktry nie mia ani zwolennikw, ani admiratorw. By absurdalnym, samozwaczym Bogiem", a ludzie z Securitate penili rol jego kapanw. Gdy zosta obalony, skoczy si te ten koci". To, co pozostao, to cierpienia terroryzowanego przez dziesitki lat narodu, ktre teraz s na nowo
74
Zgotowa Rumunii los, ktry by kiedy jego losem nadmiar dzieci, do ktrych posiadania spoeczestwo byo zmuszane przez opanowanego szalestwem, boskiego dyktatora, a ktrych nie mona byo wyywi i ogrza. Tak jak ksia i instytucja spowiedzi suyy zachowaniu boskiego porzdku w Scornicesti, tak Securitate miaa za zadanie sprawowa piecz nad macic kobiety, sta kontrol nad ni i troszczy si o to, aby boskie" yczenie dyktatora, eby w kraju byo jak najwicej wielodzietnych i zmarznitych rodzin, zostao spenione. Kobiety w adnym wypadku nie powinny mie czasu dla swoich dzieci. Wymuszone porody uniemoliwiy im to skutecznie. Ich udziaem mia by taki sam los, jak los matki Ceausescu, ktra zmuszana przez ma alkoholika do kolejnych porodw musiaa si godzi na to, e jej dzieci bd wzrasta w ndzy. Tyran posuy si tysicami matek, ojcw, sistr i braci, aby zemci si za swj los. Bronic si przed konfrontacj z wasnym losem, wypierajc wasn przeszo i uczucia z tego okresu, doprowadzi cay nard na krawd upadku. Ceauescu nie tylko rumuskim dzieciom zgotowal podobny do wasnego los, a wic brak mioci, gd, zimno, nieustann kontrol : i wszechobecne zakamanie. Rumuskie kobiety posuyy mu z kolei do niewiadomej zemsty na wasnej matce, ktr wiadomie bez reszty wielbi. Chcia zmusi miliony kobiet do macierzystwa, aby nigdy nie odczuwa tego, co wypar jako dziecko e by jedynie ciarem dla matki, ktra, co mona udowodni, zapominaa o jego istnieniu. Pniej gazety w kocu poday tak dugo ukrywane przed zagra-; nic fakty prowadzona przez tajn policj od pocztku lat siedemdziesitych kampania o wysz liczb urodze kontrolowaa ycie wielu tysicy kobiet i dzieci. Matki umieray najczciej z powodu infekcji. Lekarzom nie wolno byo przeprowadza aborcji pod kar siedmiu lat wizienia i zakazu wykonywania zawodu. Mogli; pomc kobietom tylko wtedy, jeli zgosiy si z zagraajcymi y-, ciu okaleczeniami po nielegalnych aborcjach i poday nazwisko lekarza, ktry wykona zabieg. Zatajajc je, pacjentki ryzykoway odmow ze strony lekarzy oficjalnych, co oznaczao mier dla krwawicej kobiety.
75
Takie informacje wyranie pokazuj, e dyktator specjalizowa si (i stao si to jego codziennym zajciem) w szpiegowaniu i przeladowaniu wszystkich obywateli za pomoc najnowszej technologii. W poowie stycznia 1990 roku pracownicy niemieckiej telewizji podali po raz pierwszy informacje o oddziale dziecicym w szpitalu w Temesvarze, ktry przez pracownikw zosta nazwany oddziaem Owicim". Nawet w miecie mwiono o nim tylko szeptem. Na tym oddziale wegetoway chore i niedoywione dzieci. Z polecenia samego Ceausescu. Dzieci przypominay maych mieszkacw z obszarw godu Trzeciego wiata. Ich potrzeby zgodnie z odgrnym poleceniem nie byy wystarczajco zaspokajane. Najczciej umieszczano je po dwoje w inkubatorze, ktry by ogrzewany tylko wtedy, gdy by prd. Poza tym leay prawie niezabezpieczone przed chodem, gdy temperatura na zewntrz dochodzia do dwudziestu piciu stopni poniej zera, skazane na mier w obecnoci pielgniarek i lekarzy. Zmuszanie personelu medycznego do pasywnego uczestnictwa w tragicznej mierci dzieci jest czci scenariusza wypartej przeszoci. Czy rodzice Ceauescu nie byli rwnie wiadkami blu i niedoli swoich dzieci, nie zdajc sobie sprawy, e s za ni odpowiedzialni? W ksice Zniewolone dziecistwo mogam szczegowo przedstawi, jaka logika" krya si za nieludzkimi prawami Trzeciej Rzeszy. Mogam dowie, e obecno schizofrenicznej ciotki, ktra mieszkaa z rodzin Hitlera przez cae jego dziecistwo, miaa wpyw na powoanie do ycia okrutnego prawa eutanazji". Przypuszczenie, e ojciec (pozamaeskie dziecko) jest pochodzenia ydowskiego, podsycao jego nienawi do ydw. Nigdy natomiast nie ywi wiadomej nienawici ani do ojca, ani do chorej ciotki. Jednake dopki yj zwolennicy Hitlera i jego ideologii, dopty wiele osb broni si przed zaakceptowaniem tej wiedzy. Nadal s przywizani do koncepcji racjonalnych powodw hitlerowskiej polityki". Inaczej jest w przypadku Ceauescu, ktry nie mia ani zwolennikw, ani admiratorw. By absurdalnym, samozwaczym Bogiem", a ludzie z Securitate penili rol jego kapanw. Gdy zosta obalony, skoczy si te ten koci". To, co pozostao, to cierpienia terroryzowanego przez dziesitki lat narodu, ktre teraz s na nowo
76
przeywane i miejmy nadziej, nie bd musiay by wyparte. Pozostanie potny dreszcz. Ale nie unikniemy podobnych sytuacji w przyszoci, jeeli nie zrobimy nastpnego kroku. Musimy bardzo gruntownie zrozumie, jak do tego doszo, i moe znowu doj w sprzyjajcych okolicznociach, jeeli nie pozbdziemy si lepoty. Postpowanie Ceauescu wskazuje na to, e jego polityczna droga przeniknita bya ide w y z w o l e n i a p o p r z e z z n i s z c z e n i e . T postaw dzieli z innymi dyktatorami. Podobnie jak Hitler, Stalin i inni, bdc dzieckiem, sysza, e to w jego wasnym interesie jest bity, torturowany, ograbiany, nadzorowany i niszczony psychicznie. I nigdy nie przejrza tych kamstw. Takie niezdemaskowane kamstwo staje si gwn zasad tyranii. Jeeli maltretowane dziecko nie spotka wspierajcego wiadka, nigdy nie dostrzee, e okaleczenie jego integralnoci jest deformacj psychiki. Wierzy, e ojciec rzeczywicie chce tylko dobra dla swojego dziecka, gdy je bije. Take lider francuskich prawicowych radykaw ; namawia w telewizji do karania dzieci biciem i opowiada, e on sam wiele zawdzicza kopniakom ojca i dziadka. Takie wypowiedzi nie dziwi i waciwie mona byo si ich spodziewa, poniewa maltretowane dziecko znalazoby si w miertelnym niebezpieczestwie, gdy- ; by wtpio w korzyci pynce z dowiadczonego cierpienia. Musi wyprze wszelkie wtpliwoci, aby przey. Ale dokd doprowadzi dorosego akt wyparcia, jeeli take pniej wzbrania si, aby z niego zrezygnowa? Jak widzimy na przykadzie wszystkich dyktatorw, coraz mocniej utrwala si w nich przekonanie, e zbawi nard, jeeli go upokorz, opanuj, zmusz do poddastwa, ograbi, wyszydz i skoni do milczenia. Czyli zrobi to, co kiedy robili z nimi rodzice. To, co potem nastpuje, zaley od tego, jak wiadomy jest ten nard. Czy zachowa si tak naiwnie, jak siedem koltek w bajce braci Grimm, ktrym wystarczy sztuczna biaa apa, aby pomyli zego wilka z dobr mam? Czy te nauki, jakie pyn z jego przeszoci lub przeszoci innych narodw, wystarcz mu dla zrozumienia, e wybawienie nigdy n i e jest i nie moe by p o p r z e d z o n e z a p l a n o w a n y m z n i s z c z e n i e m ycia, w o l n o c i , prawdy l u b l u d z i .
11
Absurd powizania pomocy z przemoc jest przez wikszo niedostrzegany, poniewa dziki dugiej tradycji uwaa si to zjawisko za oczywiste. Ju w Ksidze Przysw Salomona znajdziemy takie zdanie: Nie kocha syna, kto rzgi auje, kto kocha go w por go karci" (Prz 13,24). W Starym Testamencie poczenie pozornej mioci i wybawienia" poprzez okruciestwo i zniszczenie przedstawione jest jako wola Boga. W trakcie niestety zbyt krtkiego procesu Ceauescu, chopski syn, powiedzia, e chcia zburzy osiem tysicy starych, piknych wsi, eby zbudowa narodowi szpitale i szkoy temu samemu narodowi, ktry zosta przez niego obrabowany, wyzyskiwany oraz skazany na gd i zimno. Dziki temu wielki, dobrotliwy ojciec" mg budowa dla siebie paace. Take may Nicolae Ceauescu i jego rodzestwo musiao marzn i godowa, aby ich nieodpowiedzialny ojciec mg zapaci w gospodzie za swoj wdk. Jakkolwiek sama mogam sobie jasno wyobrazi rdo zakamania dyktatora, chciaam w tej ksice przedstawi konkretne fakty z jego dziecistwa, ktre byyby ilustracj mojej tezy dla czytelnika. Szukaam wic dalszych informacji o dziecistwie czowieka, ktry za naszych czasw dostarczy dowodw perfidnego, niepojtego obdu niszczenia. Wikszo dziennikarzy, politologw, historykw, ktrych pytaam o dziecistwo dyktatora, nic o tym, ze zrozumiaych wzgldw, nie wiedziaa. Ten temat wyda im si zreszt cakowicie bez znaczenia. Kilku dziennikarzy, ktrzy wiele lat mieszkali w Bukareszcie, przekazao mi rne informacje, nie podajc jednak pewnych rde. Dowiedziaam si o tym, co w Rumunii byo od dawna powszechnie znane, ale na co nie zwrcono uwagi pitnastolatek przygotowujcy si do zawodu szewca czsto krci si po dworcu w Budapeszcie i krad rne rzeczy. Raz ukrad walizk, w ktrej znajdoway si dziea Marksa. To by, jak mwiono, jego pierwszy kontakt z parti komunistyczn. Dzisiaj trudno jest dociec, czy pierwsze uwizienie, ktre potem nastpio, byo spowodowane kradzie, czy te przynalenoci do partii komunistycznej, jak to jest przedstawiane w oficjalnych biografiach. Ale wiadomo, e w sumie by wiziony wiele lat, a ciki, wizienny los, kiedy dowiadczy nieraz tortur i godu, znosi bez uzewntrzniania jakichkolwiek uczu.
78
Nawet jeeli miaaby to by wasna wersja dyktatora, to przecie odzwierciedla dum maltretowanego w przeszoci dziecka ze swojej umiejtnoci wypierania uczu i zaprzeczania im. Dum, ktra charakteryzowaa ju Adolfa Hitlera, i ktra doprowadzia u obu szalecw do zduszenia i wyczenia kadego odruchu wspczucia. Obojtno" Ceauescu, znana i potwierdzana przez wiziennych towarzyszy, bya skutkiem koniecznoci wyparcia uczu w dziecistwie. Na moje pytanie, jak byo to moliwe, e jeden z braci te mia na imi Nicolae, otrzymywaam odpowied, e ojciec przy nadawaniu ' drugiemu synowi imienia Nicolae by Jak zwykle" pijany. Jakoby zapomnia, e ju jeden z synw nosi to imi. Dlaczego rwnie i matka o tym zapomniaa, nikt mi nie wyjani. Ta informacja krya po Bukareszcie, nie wzbudzajc szczeglnego zalnteresowania. Ale to wydarzenie bezsprzecznie rzuca wiato na obdn potrzeb znaczenia, ktra nie bya niczym innym jak bezgranicznym, absurdalnym wysikiem dyktatora, aby zapewni sobie w kocu uwag, ktrej jako dziecko by zupenie pozbawiony. Gdyby byo inaczej, nie zapomniano by, jakie nosi imi, gdy chrzczono jego brata. Jako dorosy prbowa zrekompensowa ten uraz wszystkimi dostpnymi mu rodkami. W licznych budynkach administracji pastwowej, take w muzeach i bibliotekach, mia Ceauescu biura. W ten sposb demonstrowa swoj wszechobecno. Kady z obywateli zobowizany by do posiadania portretu dyktatora cel by ten sam; nawet na chwil nie mona byo zapomnie o jego istnieniu. Ale to wszystko nie zdoao go nasyci. Nie wystarczyo, eby zaspokoi wypart kiedy, w peni normaln, naturaln potrzeb dziecka. Potrzeb bycia poznawanym, akceptowanym i dostrzeganym. Nie wystarczao, aby upewni si, e nigdy ju jego imi i istnienie nie zostanie zapomniane w taki wyjtkowo bolesny i obraliwy sposb, w jaki zrobili to jego rodzice. Maltretowane dziecko nie ma adnych szans, eby zatrzyma w wiadomoci tak potrzeb. Musi j wyprze, jeeli pozostaje niezaspokojona. Dorosy moe pniej to wyparcie usun, o ile nie zaprzecza doznanemu cierpieniu i ma moliwo zaspokojenia tych wanych, podstawowych potrzeb w sposb dozwolony, niedestrukcyjny. Ale moe te wzbrania si przed uznaniem, e cierpia z powodu
JI. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw
79
zadawanych mu ran, i jak Ceauescu oraz jemu podobni zmusza inne osoby do zaspokojenia swoich niewiadomych, pierwotnych potrzeb, nawet za cen ludzkiego ycia. Ale ten rachunek nie zgadza si. Tego, czego w sposb bolesny pozbawiono dziecka w dziecistwie, nie mona nadrobi wsparciem i zaspokojeniem potrzeb zastpczych. Nawet gdy karmiona nieograniczon wadz iluzja nie ma granic, liczba ofiar cigle pozostaje zbyt maa dla niewiadomej, morderczej furii zranionego dziecka, ktremu nigdy nie pozwolono y naprawd. Zostao to potwierdzone przez zwycistwa" Hitlera, Stalina i Ceauescu. Bdc u szczytu wadzy, ci mczyni w gruncie rzeczy cigle jeszcze obawiali si zadawanych przez swoich ojcw razw. Bl, ktry znosili w przeszoci, zabarwia ich mani przeladowcz prywatn logik. Hitler poleci zniszczy w Austrii miejsce swojego pochodzenia, a Ceauescu chcia zburzy wszystkie chopskie gospodarstwa, aby w ten sposb zlikwidowa" przeszo. Na szczcie Rumunia moga uwolni si od tego potwora, zanim byo za pno. To niszczenie nie miaoby z racji swej istoty koca. Zarwno dyktator, jak i jego ona yli w przekonaniu, e s najlepszymi rodzicami dla narodu, torturujc go. To przekonanie przyswoili sobie bardzo wczenie od wasnych rodzicw i uwaali je za suszne. wiadcz o tym ostatnie sowa Eleny Ceauescu przed jej egzekucj. Kiedy onierze chcieli j skrpowa, zawoaa do nich: D z i e c i , pomylcie o tym, e przez dwadziecia lat byam dla was jak matka; nie zapominajcie, co dla was wszystkich zrobiam". Take w trakcie procesu Elena przekonywaa, e od czternastego roku ycia powicaa si" dla narodu. Nie bya oczywicie wiadoma cynizmu swojej wypowiedzi, poniewa ju jako dziecko nauczya si wierzy w podobne zapewnienia swoich rodzicw i oczekiwaa takiej wiary take od swojego ukochanego narodu". Na czym polegaa wielka troska maestwa Ceauescu o ukochan ofiar nard? Wedug ich wasnego przekonania, prawdopodobnie na zakazie dokonywania aborcji i stosowania rodkw antykoncepcyjnych. Dopiero gdy kobieta skoczya czterdzieci lat i miaa ju picioro dzieci, moga legalnie usun ci. W praktyce wygldao to tak, e matka siedmiorga dzieci przed czterdziestk pojawiaa si w szpitalu, krwawic po nielegalnej aborcji, i bya pozbawiona
80
opieki, poniewa personel obawia si sankcji karnych. Dopuszczano, eby si wykrwawia, a siedmioro dzieci umieszczano w przepenionym domu dziecka. To wanie tam, jak wiadomo, dyktator wyszuki-} wa sobie chopcw i przygotowywa ich do suby w Securitate. To nie wszystko. Pozostae dzieci byy przeznaczone do adopcji do kra- J jw kapitalistycznych, a zarobione dewizy przeznaczano na luksusowe ycie panujcej rodziny. Nasuwa si pytanie, czy to nie oburzajce zbija na dzieciach majtek? Are to nie koniec szalestwa. Zakaz aborcji uzasadniono \ tym, e ludno Rumunii musi wzrosn do co najmniej trzydziestu milionw, aby sta si w i e l k i m narodem. Bo nard wielkiego i wadcy musi by wielki. Gdy ludzie sysz takie hasa, czuj si co zrozumiae skonsternowani. Natomiast nie reaguj zdziwieniem, gdy dorosy bije dziecko, kopie je i woa: Ju ja ci naucz przyzwo-1 itoci, jeszcze bdziesz mi za to dzikowa". Nie ma wtpliwoci, e pijany ojciec Ceauescu, w a d c a wielkiego pastwa dzieci, prze mawia w ten sposb. Jak wiadomo, takie dzieci, jak Elena i Nicolae Ceauescu, dzikoway gorco swoim rodzicom i darzyy ich wielkim szacunkiem. Za to paci ukochany nard i rwnie od niego oczeki- % wano wdzicznoci za tortury, ktrym by poddawany. Gdyby psychodynamika maltretowania dziecka bya powszechnie znana, w adnym wypadku taki czowiek jak Nicolae Ceauescu nie mgby grabi caego narodu przez dwadziecia lat, upokarza go, robi z niego tumu klaszczcych w uznaniu niewolnikw i jednoczenie przedstawia si jako jego wybawca. Reim, jaki narzuci spoeczestwu, charakteryzowa si wszelkimi elementami tyranii, ktrej pod- i legaj dzieci na caym wiecie i ktr bezkarni doroli nazywaj wychowaniem i wybawieniem dla twojego dobra". Ale za tym kryje si:' wywaszczenie, wyzysk, totalna kontrola, tortury, brak szacunku,, pogarda, upokarzanie, wykorzystywanie, oszukiwanie, przeladowa nie, terror, kamstwo, faszowanie prawdy, manipulacja i bezlitosne psychiczne okruciestwo, ktre dorosy stosuje z umiechem i obietnic zbawienia. Na przykad mae dziewczynki, ktre miay z okazji parad wiwa towa na cze dyktatora, musialy wiele godzin oczekiwa go (przy.;, temperaturze dwudziestu stopni poniej zera), marznc w swoich
II. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw
81
biaych bluzeczkach, poniewa dostojny ojciec" pastwa uwaa, e ,,zniewiecialo szkodzi charakterowi". W sownictwie wychowawczym naszych ojcw takie stwierdzenie byo oczywistoci, dopiero dzisiaj wiadomo, e jest gloryfikacj okrutnego, sadystycznego postpowania. Pod koniec rzdw Ceauescu wiedziano ju, e by paranoikiem, ale nikt z politykw nie zada sobie pytania: W jaki sposb nim si sta? Tylko wiedy, gdy odwaymy si je postawi, otrzymamy odpowied na wane dla nas wszystkich pytanie: Jak mona ustrzec si przed wadz szalecw? Kto mia moliwo wnikliwego poznania dziecistwa Ceauescu, z atwoci mgby sobie wyobrazi, jak doszo do powstania jego pasji niszczenia, ktr maskowa, obiecujc szczcie. Informacje o Rumunii przekazane przez telewizj daj nam wyobraenie o liczbie ofiar, ktre musiay zapaci za nasz lepot. Mnstwo ludzi podobnych psychicznie do Hitlera i Ceaugescu zamieszkuje nasz planet i niszczy ycie, gdzie tylko jest to moliwe. W przyszoci moemy i musimy zapobiec uzalenieniu si od takich osb, poniewa obecnie moglibymy dysponowa wystarczajc wiedz, eby wanie to zrobi. Jak mona takie osoby rozpozna? Przede wszystkim po tym, e niewolc innych, mwi o spotykajcym te osoby dobrodziejstwie, a wasn przestpcz dziaalno przedstawiaj jako dziaania dla dobra narodu czy ludzkoci. Gdy zdecydowanie potrafimy rozpozna oszukaczy i manipulatorski jzyk wychowawcw i wiemy, jakich spustosze moe dokona, bdziemy skutecznie mogli broni si przed nastpnymi tyranami, ktrzy zawsze, b e z wyjtku, uywaj jzyka tradycyjnej pedagogiki. I tak dugo bd odnosi sukces, posugujc si nim, jak dugo ludzie nie naucz si dostrzega zakamania tego jzyka. Me gdy tylko rozpoznaj je, zdemaskuj mow obiecujcych zbawienie" politykw i j odrzuc. Przekonanie, e mona drczy dziecko i jednoczenie twierdzi, e to dla jego dobra, byo w ostatnich generacjach tak rozpowszechnione, e najbardziej absurdalne koncepcje stalinizmu wszystkich moliwych odcieni znalazy Poczesne miejsce w umysach wielu osb. Na szczcie modsza generacja, ktra w mniejszym stopniu bya naraona na przemoc i absurdy wychowania, moga te kamstwa zdemaskowa, odrzuci i zdetronizowa", a tym samym przygotowa drog demokracji.
82
Wielu znanych politykw i wadcw, ktrzy byli odpowiedzialni zaf los caych narodw, zetkno si z Ceauescu. Przyjmowali go z wszelkimi honorami, okazywali mu sympati, a nawet przyja. Jak si wydaje, aden z nich nie zauway, e ma do czynienia z najgorsza rodzajem podoci, faszu, destrukcji, snobizmu i prnoci. Czy by tak dlatego, e te osoby korzystay z wyrafinowanych kamstw i in. tryg Ceauescu oraz kolaboroway z nim? Moliwe, e dotyczyo t wielu politykw, ale z pewnoci nie wszystkich. Przecie wikszo' z nich bya dziemi Czarnej pedagogiki". Myli mczyzny, ktry spdza wieczory na ogldaniu film\ o Napoleonie lub seriali kryminalnych, kryy przede wszystkii wok pragnienia, eby wykreowa si na geniusza stulecia" prz~ pomocy ludzkich ofiar. Snucie planw na ten temat byo codziennj zajciem dyktatora. Jak twierdzi on Mihai Pacepa, szef Securitate d 1978 roku, Ceauescu omawia z nim sposb realizacji tego pragni nia w ogrodzie, przy rach", bo obawia si aparatw podsucho wych, ktre sam poleci zalnstalowa (por. on Pacepa, op. cit.). Informacje podane przez byego czowieka Securitate naley czyta z zastrzeeniem, jednak to, co mona znale w Horizons rouges dzisiaj, po rewolucji, w duej mierze si potwierdza. Czytelnikowi t ksiki trudno poj, jak to si stalo, e wszyscy znani politycy stykaj si z tak wyranym przypadkiem jak Ceauescu, wykazali si psycholc gicznym analfabetyzmem. Sposb, w jaki traktowali dyktatora, jes tego dowodem. Bronimy si przed przyjciem tych faktw do wiadomo-i ci, bronimy si przed wiar, e istniej, poniewa ycie tak wielu ludzi jest w rkach tych politykw. Nie chcemy, eby te informacje bj prawdziwe. Ale niestety s. Godne dzieci w szpitalach s tego potwier dzeniem. Ich umczone twarze dowodz, e namitna walka o ochron,, nienarodzonego ycia" nie musi wcale wynika z mioci i przyjaznego stosunku do czowieka. Niestety, zbyt czsto jest owocem nienawi niechcianych i niekochanych, ktrzy podobnie jak Ceauescu nigdy nie mogli y naprawd, a teraz jako doroli chcieliby, aby inn" dzieci te odczuy, co to znaczy brak mioci i akceptacji. Wanie te* nienawici zawdziczaj istnienie dzieci z oddziaw godu". Czy ki* dykolwiek otrzymaj potrzebne wsparcie, aby mogy zaniecha zemst na niewinnych osobach, biorc odwet za swj okrutny los?
Rozdzia 3
Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza

WYOBRAENIE SOBIE sytuacji maego dziecka, ktre jest cakowicie uzalenione od samowoli, a nierzadko i od szalestwa dorosego, wymaga od nas wielkiego wysiku. To szalestwo moe z powodzeniem towarzyszy doskonaemu spoecznemu przystosowaniu rodzicw i dziki temu pozostawa niezauwaone. Ojcowie mog by osobami piastujcymi wysokie urzdy, cieszy si powszechnym szacunkiem, a wyparte dowiadczenie tortur odreagowuj na wasnych dzieciach. To samo odnosi si do kobiet. S kobiety, ktre ciesz si saw dobrej matki, ale pozostaj cakowicie lepe na potrzeby swojego dziecka, poniewa nauczyy si, bdc maymi dziewczynkami, e ich potrzeby zupenie si nie licz. Nigdy nie dowiadczyy opieki, penej mioci troski i czuoci, dlatego musiay stumi odpowiednie potrzeby. Z tej przyczyny nie dostrzegaj tych potrzeb rwnie u wasnych dzieci, o ile ta lepota nie zostaa uleczona dziki nowym, pozytywnym dowiadczeniom z partnerem. Na przykadzie sztuki teatralnej 0'NeillaLongDay's Journey into Night [Duga podr w noc] opisaam kobiet, ktra tak mocno bya przywizana do wyidealizowanego obrazu swojego uzalenionego od naogu ojca, e za to samooszukiwanie si musiaa zapaci nie tylko swoim uzalenieniem, ale zniszczeniem swoich trzech synw (por. Das uerbannte Wissen, I, 6). Jeeli nasze dziecistwo byo podobnym piekem, nie chcemy, aby Przypominano nam o tym pniej. Nie chcemy wczuwa si w sytuacj
84 Gdy run mury milczenia nieszczliwego dziecka, nawet jeeli sami bylimy takim dzieckiem. Ale nawet jeli tego chcemy, czujemy wewntrzny opr, poniew* jako osoby dorose nigdy nie musielimy dowiadczy potwornej bezj bronnoci, na ktr dziecko czsto jest naraone i od ktrej nie nr ucieczki. W literaturze i sztuce take mona znale wiadectwa istnieni-tej dziecicej bezradnoci opisanej przez dorosych, chocia autorz nie byli wiadomi, o czym tak naprawd pisz. W ksice Mury mil czenia prbowaam pokaza, w jaki sposb rzeczywisto maltretowa nego dziecka ujawnia si w bajkach i twrczoci literackiej. Twrc posuguje si jednak symbolami, aby jego wasne wyparcie pozo stao nienaruszone. Dlatego nie wie, e jego wyparta rzeczywisto dziecistwa jeszcze przerasta najstraszniejsze fantazje, ktryc jest autorem. Na przykadzie powieci i opowiada Kafki prbowaam pokaza* e jego podwiadomo odsania prawd o jego wczesnym dzieci" stwie, prawd, ktra bya cakowicie niedostpna jego wiadomo' mimo krytycznej postawy w stosunku do ojca. Zamek przedstawia syl tuacj niechcianego i stale oszukiwanego dziecka, Proces mwi o nr, kach wynikajcych z nienazwanej, ale stale obecnej winy, Koloni karna o szalestwie systemu kar wymierzonym przeciw niewia domemu dziecku, Godomr o nigdy niezaspokojonym godzi bliskoci, Przemiana o samopoczuciu niekochanego, nierozumis nego i zaniedbanego dziecka. Na przykadzie Gustawa Flauberta, Sal muela Becketta i innych mona wykaza, e pisarze maj moliwouzewntrznienia swojej prawdy, przynajmniej czciowo, w formi symboli, bez zastanawiania si nad ukryt za nimi rzeczywistoci* co te oznacza unikanie penej odpowiedzialnoci za prezentowan treci. Dlatego takie wiadectwo nie pomaga obudzi ludzi z ich ni. bezpiecznego snu. Dowody na okrutne traktowanie dzieci znajdujemy nie tylko w lit raturze wspczesnej. Stosowanie przemocy przez dorosego w stosur do bezbronnego dziecka co czsto prowadzio do zalegalizowane^ mordu i pogardy dla jego osoby jest znaczcym dowiadczenie w wielu, ale, miejmy nadziej, nie we wszystkich kulturach. Potwierl dzeniem tego jest pimiennictwo tych kultur. W Starym Testamenci
II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza 85 znajdujemy na przykad te same wzory, ktre tak dobrze znamy z naszego wychowania: kary za nieposuszestwo, za niewierno, za adoracj innych bogw (por. Mury milczenia, s. 280 i n.); obietnice nagrody i wybawienia dla posusznych, wybuchy gniewu i pasji niszczenia. A z drugiej strony, bezbronne dziecko ze swoj zalenoci od dorosego, ktrego napady zoci musi przyjmowa z pokor, poniewa rzeczywisto jego okruciestwa tak bardzo jest niepojta, e nieustannie trzeba jej zaprzecza, eby przey. Doroli, ktrzy zapomnieli o okolicznociach pocztkw swojej egzystencji i trwaj przy swoim wyparciu, nie wiedz, jaki jest los maego dziecka zalenego od swoich wszechmocnych, surowych i kaprynych rodzicw. Ale wielu z tych ludzi czyta rano i wieczorem Bibli; czytaj j take swoim dzieciom i znajduj w niej potwierdzenie, e wychowanie w posuszestwie byo i jest cakowicie prawidowe. Cigle jeszcze czekaj na wybawienie, ktre kiedy obiecali im rodzice. Jeeli nie przychodzi, to sami s temu winni. Szukaj pociechy w Biblii, poniewa podsyca dawn nadziej, e Bg i rodzice bd si o nich troszczy, jakkolwiek rzeczywisto przeczy temu. Sdz, e dowiadczone okruciestwo jest jedynie usprawiedliwion kar za ich winy. Wasn win mona odkupi. Mona co zrobi, eby zosta przez Boga zaakceptowanym i kochanym; chodzi do kocioa, rozdawa datki, modli si, y wstrzemiliwie. Ale myl, e jest si zalenym od kaprynego, niesprawiedliwego i nieobliczalnego Boga, jest nie do zniesienia, poniewa nie mona tego zmieni, nie mona tego poj. Szuka si wic rozwizania w iluzji, w wierze, e tak naprawd wszystko wyglda inaczej, ni wskazuje i dowodzi dowiadczenie. Jest to sytuacja wielu dzieci. Prbuj sobie pomc, biorc na siebie win. Trzymaj si kurczowo zudzenia, e same mog co, cokolwiek zmieni w swojej sytuacji sytuacji istoty upokarzanej, zaniedbanej, maltretowanej i oszukiwanej. Jeeli tylko wystarczajco bd si stara. I staraj si, prbujc wybaczy wszystko, co wycierpiay, aby w kocu uzyska uznanie i mio. Zacytuj na nastpnych stronach fragmenty Lamentacji Jeremiasza z VI wieku przed Chrystusem*. * Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, wydanie trzecie poprawio Wydawnictwo Pallottinum, Pozna-Warszawa 1980.
ne
86
Jeremiasz broni si przed okruciestwem jak silne, jeszcze czujce* i widzce dziecko i cigle szuka pociechy w myli, e tortury s jedyni sprawiedliw i konieczn kar za popenione wystpki.
Wszyscy, co drog zdacie, przyjrzyjcie si, patrzcie, czy jest bole po* dobna do tej, co mnie przytacza, ktr dowiadczy mnie Pan, gdy gnie 13. wem wybuchn. Zesa ogie z wysoka, kaza mu wej w moje koci; zastawi sie na me 14. nog sprawi, e si cofnam; uczyni mnie spustoszon, cierpic dzie cay. Cikie brzemi mych grzechw rk Jego zwizanych przygniata 15. szyj, moc moj chwieje: Pan wyda mnie w rce, ktrym nie zdoam sr wymkn. 18. Odtrci Pan ode mnie wszystkich walecznych, zgromadzenie przeciwk mnie zwoa, by zniszczy moj modzie; Pan jak w toczni podept 19. 20. Dziewic, Cr Judy. Sprawiedliwym okaza si Pan, gdy wzgardziam Jego sowami suchajcie, wszystkie narody, na bl mj popatrzcie dziewice i mo 21. modziecy poszli w niewol. Wzywaam swoich przyjaci, a oni mnie zdradzili [...] Spjrz, Panie, bo jestem w ucisku, drgaj me trzewia, ciska si we mni 22. serce, bo byam oporna [...] Syszano, e wzdycham, lecz nikt nie pociesza; wszyscy wrogowie n wie o nieszczciu ciesz si, e Ty to uczyni. Sprowad dzie zaj wiedziany, by los mj ich spotka. Caa ich zo niech stanie przed Tob, racz z nimi postpi podobnie jak ze mn postpie za wszystkie me grzechy; bo liczne s moje udrki i serce me choruje. 12.
11. Wzrok utraciem od paczu, drgaj me trzewia [...] 17. Uczyni Pan, co postanowi, wypeni sw grob, zapowiedzian w dniac dawnych: bez litoci obali [...] 18. [...] niech zy twe pyn jak rzeka we dnie i w nocy; nie dawaj sobie wy-? tchnienia, niech renica twego oka nie zna spoczynku! 1 19. Powsta, woaj po nocy przy zmianach stray, wylewaj swe serce jak
wod przed Paskim obliczem, podno do Niego swe rce o ycie twoich niemowlt, <ktre paday z godu na rogach wszystkich ulic>.
II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza 87
1. 2. 3. 6. 7. 8. 10. 11. 12. 14. 15. 19.
3 Jam czowiek, co zazna boleci pod rzg Jego gniewu; On mnie prowadzi, i kaza w ciemnociach, a nie w wietle, przeciwko mnie jednemu cay dzie zwraca sw rk. ciemno mi da na mieszkanie, tak jak umarym na wieki. Opasa mnie murem, nie wyjd, obciy moje kajdany. Nawet gdy krzycz i woam, On tumi moje baganie; On dla mnie niedwiedziem na czatach i lwem w kryjwce; sprowadzi mnie z drogi i zmiady, porzuci mnie w ndzy; uk swj napi i uczyni ze mnie cel dla swej strzay. drwi ze mnie wszystkie narody: jam stale treci ich pieni, On mnie nasyci gorycz, piounem napoi. Wspomnienie udrki i ndzy to pioun i trucizna;
To jest wicej, ni dziecko jest w stanie poj, szuka rozpaczliwie pociechy i znajduje j we wasnej pozornej przewinie, we wasnej rzekomej zoliwoci. Std czerpie pociech.
20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.
34.
35. 36. 37. 38. 39.
stale je wspomina, rozwaa we mnie dusza. Bior to sobie do serca, dlatego te ufam: Nie wyczerpaa si lito Pana, mio nie zgasa. Odnawia si ona co rano: ogromna Twa wierno. Dziaem mym Pan mwi moja dusza, dlatego czekam na Niego. Dobry jest Pan dla ufnych, dla duszy, ktra Go szuka. Dobrze jest czeka w milczeniu ratunku od Pana. Dobrze dla ma, gdy dwiga jarzmo w swojej modoci. Niech siedzi samotny w milczeniu, gdy On na niego je woy. Niech usta pogry w prochu! A moe jest jeszcze nadzieja? Bijcemu niech nadstawi policzek, niechaj nasyci si hab! Bo nie jest zamiarem Pana odtrci na wieki. Gdy jeli uniy, ma lito w dobroci swej niezmiernej; niechtnie przecie ponia i uciska synw ludzkich. Gdy pod nogami si depcze wszystkich jecw kraju gdy prawa ludzkie si amie w obliczu Najwyszego, gdy gnbi si w sdzie czowieka czy Pan tego nie dostrzega? Kt rzek i stao si, gdy Pan tego nie nakaza? Czy nie pochodzi z ust Najwyszego i niedola, i szczcie? Czemu si skary czowiek yjcy? M na [kar za] grzechy?
88 Gdy run mury milczenia 40. Rozwamy, ocemy swe drogi, powrmy do Pana; 42. mymy grzesznicy odstpcy: A Ty nie przebaczye. 43. Odziae si w gniew, by nas ciga, zabijae, nie miae litoci.
Z znowu bierze gr oburzenie.

45. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 64. 65. Uczynie z nas mieci, plugastwo pomidzy ludami. naszym dziaem trwoga i puapka, ruina i zniszczenie. Strumienie ez pyn mi z oczu nad zniszczeniem Cry mego ludu. Nie ustaje w paczu me oko, bo nie ma ulgi, pki nie spojrzy i nie zobaczy Pan z niebios. Oko me sprawia bl mojej duszy z powodu crek mojego miasta. owili mnie stale jak ptaka niesusznie przeladujcy; w jamie chcieli mnie zniszczy: rzucali na mnie kamienie; wody wezbray ponad moj gow: rzekem: Jestem zgubiony. Wzywaem imienia Twego, o Panie, z przepastnej jamy, syszae mj krzyk: Nie zatykaj uszu na moj prob! Zbliye si w dniu, gdy Ci wzywaem, rzeke Nie bj si! <Ju kiedy>, Panie, obronie m spraw, ocalie mi ycie; Panie, Ty widzisz m krzywd, spraw m rozsd! Ty widzisz ca ich dz zemsty, wszystko, co przeciw mnie knuj. Oddaj im, Panie, zapat wedug uczynkw ich rk: Zelij lepot na ich serca i na nich Twoje przeklestwo!
5 19. Lecz Ty, o Panie, Ty trwasz na wieki. Twj tron poprzez pokolenia. 20. Czemu chcesz o nas zapomnie na zawsze, po wszystkie dni naa opuci? 21. Nawr nas, Panie, do Ciebie wrcimy. Dni nasze zamie na dawne! 22. Czyby nas cakiem odtrci? Czy tak bardzo na nas si gniewasz? Po caej tej rozpaczliwej walce ze wiadomoci doznanej niespra wiedliwoci, po wszelkich prbach wmwienia sobie kamstwa o was; nej winie, prosta prawda dochodzi do gosu: Za bardzo si na n gniewasz". A potem dziecica proba: Zaprowad nas do siebi. abymy znowu wrcili do domu". Poddane dyscyplinie dziecko inaczej ni wolne nie moe wrci do domu, kiedy bdzie chcialo Jest uzalenione od pomocy dorosego.
II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza
89
Komentarz do Biblii mwi o mioci Pana dla karanego przez niego narodu". I dalej: Ten cudowny rozdzia (W, 22-27) wprowadza ton nadziei i zaufania w mrok skargi. Nawet bl nie niszczy wiary prorokw w wierno Pana". Tego rodzaju komentarz, wywodzcy si z ducha Czarnej pedagogiki", przysania prawd skargi. Nie skarga prowadzi w ciemno, lecz bl, dezorientacja i lk wynikajcy z poczucia winy, samooskaranie. Skarga mogaby przynie wiato i jasno, gdyby zostaa wysuchana i potraktowana powanie. Skarga Jeremiasza (wprawdzie w sposb niewiadomy i niezamierzony) bezsprzecznie wyraa rzeczywisto karanego, czyli maltretowanego dziecka. To dziecko broni si przed myl, e rodzice, ktrzy mwi o mioci i oddaniu, s zdolni do bezlitosnej masakry e jest to prawd. Poniewa nie moe uwierzy w to, co s y s z y i w i d z i , bez naraania si na mier z blu, wierzy w to, co zostalo obiecane, w to, co jest p r z e c i w i e s t w e m j e g o dowiadczenia, w sowo. Przeraenie prawd, odwrcenie si od faktw, przyczynio si (i przyczynia nadal) do powstania religii i ideologii, ktre obiecuj czowiekowi wybawienie od cierpienia i uatwiaj mu zaprzeczenie dowiadczenia. Przykadowo marksizm i leninizm pomaga cae lata ukrywa fakty, ktre pierestrojka bolenie ujawnia i uwiadomia spoeczestwu. Bez tego nowego s p o j r z e n i a jakakolwiek zmiana nie byaby moliwa. Dlatego zacytowaam fragmenty Lamentacji Jeremiasza. Podobnie jak w przypadku dzie Kafki, ktrymi si posuyam, take i teraz chciaam, aby przemwio maltretowane dziecko. Pominam historyczne aluzje, cenzur wyparcia, aby umoliwi czytelnikowi zblienie si do uczu maltretowanego dziecka, ktre pragnie, aby to, co stao si jego dowiadczeniem, nie byo prawd. Jest pene blu, ale cigle kurczowo trzyma si myli, e tortury s tylko odpowiedzi na jego przewiny, e karane jest z mioci. W swojej winie znajduje jedyne pocieszenie! Im wikszy jest paniczny lk przed wypartymi faktami, przed powrotem wypartych treci, tym bardziej destrukcyjny i niebezpieczny staje si fanatyzm. Czy przejawia si pod paszczykiem religii czy polityki, nie jest istotne zreszt dzisiaj take to obserwujemy. Istotne jest negowanie wanych dla ycia faktw, wsplne dla obu tych form ycia spoecznego i charakterystyczne dla kadej ortodoksji.
90
Komentarze do Lamentacji Jeremiasza odzwierciedlaj postaw, ktra charakteryzuje take niektre metody terapeutyczne. Mwi o ambiwalencji dziecka w stosunku do rodzicw i sugeruj swoim pacjentom, e powinni zaakceptowa i nauczy si kocha dobre i ze strony swoich opiekunw, jak dwie strony tego samego czowieka, ktry kocha dziecko mimo wszystko. Mwi, e dziecko moe dojrze" i wybaczy, jeeli uda mu si zintegrowa pozytywny i negatywny l obiekt, jeeli nauczy si kocha take negatywne cechy rodzicw". Wielu terapeutw w swoich prbach przedstawiania za w sposb relatywny przypomina Boga Stwrc, ktry ukara Adama i Ew za ; to, e zerwali jabko z drzewa wiadomoci i nauczyli si odrnia dobro od za. Ju wtedy lepiej byo czyni zo, ni je dostrzec i jedno-znacznie potpi. Te i podobne koncepcje terapeutyczne, ktrymi i posuguj si terapeuci rodziny, nie uwzgldniaj faktu, e to, co postuluj, ju dawno jest niestety faktem e dziecko, podobnie jak wyrazi to Jeremiasz 2600 lat temu, kocha i jest przywizane nawet; do najbardziej okrutnych i brutalnych rodzicw, poniewa czeka* i spodziewa si cudu, wybawienia. Za t iluzj paci niebezpieczn lepot, ktra pniej daje mu prawo rwnie okrutnie traktowa swoje dzieci wanie d l a t e g o , e jego tolerancja w stosunku ; do rodzicw nigdy nie zostaa zakwestionowana. Ale czowiek, ktry nie jest ju dzieckiem, ktry ma odwag sta si dojrzaym, czyli chce zna prawd, musi odrzuci doznane okruciestwo jedn o z n a c z n i e , a n i e co i s t o t n e a m b i w a l e n t n i e . Dziki temu nigdy nie poprze niewiadomie za, przyczyniajc si w ten sposb do jego sukcesu. Tej prawdy najwyraniej boj si zarwno psychoanalitycy, jak i terapeuci rodzinni, teoretycy systemowi > i wielu pracownikw socjalnych, poniewa kwestionuje ona postpowanie ich wasnych rodzicw. Przecie nie moemy pociesza si tak ) jak Jeremiasz. Gdybymy chcieli zachowa tak postaw niekoczcej si tolerancji, grozioby nam niebezpieczestwo wydania si w rce ludzi, ktrzy o b i e c u j nam szczcie i wyzwolenie. Bylibymy lepi, nie rozumiejc, co w rzeczywistoci c z y n i . Oczekiwane wyzwolenie nie nadejdzie dopty, dopki bdziemy przyczynia si do samopotpienia naszych dzieci i nie nauczymy si tego unika. Niestety, jeszcze dzisiaj codziennoci jest, e dziecko
II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza
91
jest karane i oskarane za swoje zdrowe, naturalne odruchy i reakcje. Czasami towarzyszy temu uwaga, e Bg tak chce. Kade dziecko, ktre w pierwszych latach ycia byo obcione blem i lkami (bez fizjologicznej przyczyny), zostao skazane na lk wynikajcy z poczucia winy. Jego uczucia s odzwierciedleniem tego, co mu przekazano: To ja sam jestem winny temu, co mnie spotkao, co musi by ze mn nie w porzdku, ja sam jestem przyczyn mojego cierpienia". Zdarza si, e dzieci wczenie s poddawane niepotrzebnie medyczno-technicznym zabiegom i bolesnym badaniom. Nierzadko dzieje si tak midzy innymi dlatego, e lekarze nie mogc dostrzec prawdziwych rde symptomw, stosuj rnego rodzaju aparatur badawcz. A rodzice wierzc w cuda techniki, pozbawiaj dzieci odpowiedniej troski. Takie dziecko bdzie dopty skazane na lk przed niepojtym cierpieniem, dopki dziki odkrywajcej terapii i wiedzcemu wiadkowi" uwolni si od chaosu i znajdzie wybawienie".
III. Rezygnacja z obudy
mm
Rozdzia 1
Uwalniajce dowiadczenie bolesnej prawdy

MALTRETOWANE i opuszczone dziecko jest zupenie samotne w ciemnoci chaosu i lku, otoczone arogancj i nienawici, pozbawione swoich praw i swojego jzyka, oszukane w swojej mioci i zaufaniu. Jest pogardzane, upokarzane, cierpice i pozbawione jakiegokolwiek oparcia, wydane lepej, bezlitosnej wadzy penych ignorancji dorosych, zupenie bezbronne. Caa jego istota chciaaby wyrazi oburzenie i woa o pomoc. Ale wanie tego mu nie wolno. Wszystkie normalne, przewidziane przez natur, ratujce organizm reakcje s zabronione. Jeeli nie przyjdzie mu z pomoc aden wiadek, te naturalne reakcje mog tylko powikszy i przeduy mk dziecka, co w kocu moe przypaci yciem. Tak wic zdrowy odruch sprzeciwiajcy si nieludzkiemu postpowaniu musi by stumiony. Dziecko prbuje wymaza z pamici wszystkie zdarzenia, aby jak sdzi na zawsze usun ze wiadomoci palce oburzenie, wcieko, strach i niemoliwy do zniesienia bl. Co pozostaje, to uczucie wasnej wielkiej winy take wtedy, gdy nie byo zmuszane do caowania rki, ktra je bia, i proszenia o wybaczenie. Niestety, to zdarza si czciej, ni si powszechnie sdzi. W czowieku, ktry przey tego rodzaju tortury koczce si ich totalnym wyparciem, yje nadal umczone dziecko w strachu, stamszone, zagroone. Kiedy wszystkie prby dziecka, aby poruszy dorosego i skoni do wysuchania jego historii, pozostaj bez
96
odpowiedzi, prbuje ono zapewni sobie uwag za pomoc jzyka symptomw, za pomoc naogw, psychozy, przestpstwa. Gdy dorosa osoba zaczyna przeczuwa, dlaczego cierpi, i pyta fachowcw, czyjej cierpienia mog mie zwizek z dziecistwem, najczciej jest zapewniana, e to mao prawdopodobne. Ale jeeli tak jest, to musi si nauczy przebacza, bo wanie jej pena urazy postawa czyni j chor. W ostatnich latach otrzymaam wiele nadesanych z Ameryki ksiek nieznanych mi autorw, opisujcych nowe formy terapii. Wszyscy oni bez wyjtku s przekonani, e przebaczenie jest warunkiem jej powodzenia. To zaoenie wydaje si do tego stopnia oczywiste, e nigdzie nie jest kwestionowane a to wanie byoby konieczne, poniewa wybaczenie nie usuwa utajonej nienawici (take nienawici skierowanej do siebie), lecz ukrywaj w bardzo niebezpieczny sposb. Znany jest mi przypadek pewnej kobiety, ktrej matka bya wykorzystywana seksualnie przez ojca i brata. Podczas pobytu w szkole klasztornej poznaa w caej peni bogosawiestwo przebaczenia" : i szanowaa swoich bliskich bez cienia goryczy. Me gdy jej crka bya ? jeszcze niemowlciem, czsto zostawiaa dziecko pod opiek" swoje- ] go trzynastoletniego bratanka. Zupenie spokojna wychodzia wieczorami do kina ze swoim mem, podczas gdy bdcy w okresie dojrzewania babysitter zaspokaja si seksualnie, posugujc si ciaem jej malekiej crki. Kiedy crka szukaa pomocy w psychoanalizie, analityk powie- j dzia jej, e nie moe mie pretensji do swojej matki, bo to, co si stao, nie byo zamierzone. Matka nie miaa przecie pojcia, e dojrz-i wajcy chopak regularnie wykorzystywa jej dziecko. Rzeczywicie, matka, jak si wydaje, nic nie przeczuwaa. Kiedy dziecko mialo; kopoty z jedzeniem, zasigaa rady wielu lekarzy, ktrzy zapewniali* j, e jest to zwizane z zbkowaniem. Tak prawie perfekcyjnie funk cjonoway wszystkie trybiki tej maszynerii przebaczania, ale kosztem prawdy i w kocu take ycia wszystkich zainteresowanych. 1 W swojej ksice The Obsidian Mirror ([Lustro z obsydianu], Seattle 1988) Louise Wisechild opisuje, jak udao si jej podczas szkolenia na terapeutk masaystk odczyta i odczu za pomoc pracy z ciaem i zapisywanych obserwacji przesanie i informacje, jakie przekazywao,
III. 1 Uwalniajce dowiadczenie bolesnej prawdy
97
jej ciao. Dziki temu moga uwolni wypart pami o wydarzeniach z dziecistwa. Powoli odkrywaa ze wszystkimi szczegami to, co cakowicie wypara ze swojej wiadomoci e majc cztery lata, bya seksualnie wykorzystywana przez swego dziadka, troch pniej maltretowana przez perwersyjnego wujka, a w kocu zgwacona przez ojczyma. Poniewa jej autodestrukcyjne wzory nie zostay usunite dziki tej wiedzy, zwrcia si do terapeutki, ktra miaa j wspiera w odkrywaniu tej strasznej prawdy. Chocia przeycia pacjentki byy oczywist tortur, terapeutka powiedziaa pewnego dnia: Jeeli nie przebaczy pani swojej matce, nigdy nie bdzie pani moga przebaczy sobie". Zamiast pomc pacjentce uwolni si od poczucia winy, ktrym j obarczono, co jest przecie zadaniem terapii, narzucono jej dodatkowe danie, ktre jeszcze to poczucie winy cementowao. Przecie autodestruktywne wzory nie zostan usunite za pomoc religijnego aktu przebaczenia. Dlaczego ta kobieta, ktra przez trzydzieci lat troszczya si o swoj matk, miaa jej wybaczy to przestpstwo, skoro matka nigdy nie podja nawet najmniejszej prby zrozumienia, co uczynia swojej crce. Pewnego dnia bya wiedy dzieckiem leaa sparaliowana groz i strachem pod ciarem wujka. W lustrze zobaczya stojc w progu matk. Miaa nadziej, e taj uratuje, ale matka odwrcia si i znika. Kiedy Louise ju bya dorosa, syszaa, jak matka mwia, e potrafia znie strach przed tym wujkiem tylko w obecnoci dzieci. Kiedy crka chciaa porozmawia z ni o tym, jak zostaa zgwacona przez ojczyma, matka odpisaa, e wicej nie chce jej widzie. Moim zdaniem, domaganie si przebaczenia w takim wypadku musi utrudni ewentualny sukces terapeutyczny. Co osignie si tym aktem oprcz uspokojenia terapeutki? Ten przykad pokazuje, jak wiele moe zaprzepaci jedno jedyne, z gruntu faszywe, dezorientujce, ale dobrze zakotwiczone w tradycji zdanie. Jego niszczycielska sia polega na tym, e jest nam znane od najwczeniejszych lat. Pacjent jest przekonany, e taka wypowied terapeuty jest uzasadniona jego solidnym wyksztaceniem, i wierzy autorytetowi. Nie wie i nie jest w stanie odkry, e takie przekonanie wyraa jedynie niewiadomy lk maltretowanego dziecka (terapeuty) przed wasnymi rodzicami. Dzieje si tak, poniewa to wezwanie do
98
przebaczania w nim samym budzi stare lki, ktre sprawiaj, e wierzy autorytetom. W jaki sposb pacjent mgby w takich warunkach uwolni si od poczucia winy? Pytaam wielu terapeutw, dlaczego uwaaj, e aby wyzdrowie, naley przebaczy, ale nigdy nie otrzymaam odpowiedzi. Najwyraniej nigdy nie podali w wtpliwo tego dania, poniewa uwaali je za tak oczywiste, jak ze traktowanie, ktre kiedy byo ich codziennoci. Nie potrafi sobie wyobrazi, eby spoeczno nie znajca maltretowania dzieci, szanujca je i otaczajca trosk pen mioci, moga stworzy ideologi przebaczania niewyobraalnych okruciestw. Ta ideologia jest nierozcznie zwizana z przykazaniem Nie bdziesz pamita", jak rwnie z powtarzaniem dowiadczonych okruciestw przez kolejne generacje, pacce wysok cen za wybaczenie swoim rodzicom. Lk przed zemst rodzicw okrela nasz moralno". Tylko w terapii pozbawionej zakamanego wychowywania mona f pooy kres tej zgubnej ideologii, poniewa jedynie dziki poznaniu prawdy o niej osoby, ktre przeyy maltretowanie, mog si uwolni od skutkw dowiadczonego cierpienia. Wysiek, jaki wkadaj w prze- , baczenie, oddala je od prawdy. Skuteczna terapia nie jest kontynuacj zabiegw wychowawczych, lecz wyjanieniem, czym s urazy ( powstae w trakcie wychowania, jest sposobem na usunicie skutkw I tych urazw. Musi zapewni pacjentowi dostp do jego uczu, i to przez cae ycie, poniewa tylko w ten sposb zdoa mu pomc ; w orientacji i byciu naprawd sob. Moralizujce hasa mog tylko J ten dostp uniemoliwi. danie wybaczenia, z ktrym wszdzie si stykam, jest przejawem > naszej kultury, w ktrej maltretowanie dzieci to codzienno i d 1 a- \ tego jest bagatelizowane przez dorosych. Moliwo zmiany zaley ; od istnienia wystarczajcej liczby wiedzcych wiadkw, ktrzy mog utworzy przechwytujc sie" dla rosncej wiadomoci maltretowanych dzieci, aby ich nie pochona ciemno zapomnienia, z ktrej by si potem wynurzyy jako chorzy i przestpcy. Zatrzymane w sieci" wiedzcych wiadkw, mog te dzieci sta si wiadomymi ludmi, ktrzy yj ze swoj przeszoci, a nie przeciw niej, i ktrzy d 1 a t e-g o bd mogli walczy o bardziej humanitarn przyszo.
99
Wiadomo ju, e odczuwajc bl i smutek, paczemy, a wiedy wydzielaj si hormony stresu, co powoduje oglne odprenie. Tego procesu nie naley jednak w adnym wypadku utosamia z terapi, chocia powinien terapii towarzyszy. Ale jak dotd praktyka jest zupenie inna. Pacjentowi podsuwa si tabletki uspokajajce, eby nie mia adnego dostpu do przyczyn swojego cierpienia. Wedug mnie problemem edukacji zdrowotnej jest fakt, e wikszo instytucji i fachowcw w adnym wypadku nie chce wiedzie, dlaczego ludzie choruj lub lduj w wizieniu. Ta niech prowadzi do tego, e chronicznie chorzy ludzie przez cae lata z a m i e s z k u j kliniki i wizienia, e pastwo paci miliardy, aby tajemnica nie zostaa odkryta. Sami zainteresowani w adnym wypadku nie mog si dowiedzie, e mona im pomc zrozumie jzyk ich ciaa i umierzy bl, a nawet go usun. Gdybymy odwayli si na konfrontacj z rzeczywistoci wypierania dziecicego cierpienia i skutkw tego procesu, byoby to moliwe. Jednak w literaturze fachowej na ten temat na og tej odwagi brak. Przeciwnie, wszdzie mona znale odwoania do dobrej woli, rnego rodzaju niezobowizujce i niemoliwe do sprawdzenia rady, a przede wszystkim nawoywanie do wybaczenia wszystkich dowiadczonych w dziecistwie okruciestw. Kiedy to wszystko nie przynosi rezultatw, pastwo paci za opiek nad inwalidami i chronicznie chorymi przez cae ich ycie. A przecie dziki prawdzie mogliby wyzdrowie. Zostao ju udowodnione, e wyparcie, jakkolwiek by byo konieczne dla dziecka, nie musi by losem dorosego. Zaleno maego dziecka od rodzicw, jego zaufanie do nich, potrzeba kochania i bycia kochanym nie maj granic. Wykorzystywanie tej zalenoci, tego zaufania, a w konsekwencji oszukiwanie i dezorientacja tsknicego za mioci dziecka, a w dodatku nazywanie tego wychowaniem, jest dziaaniem przestpczym. Dochodzi do niego codziennie, w kadej godzinie z lenistwa, ignorancji i niechci do ich przezwycienia. Fakt, e wikszo przestpstw jest popeniana niewiadomie, nie agodzi, niestety, niebezpiecznych skutkw, ktrych istota polega na tym, e ciao maltretowanego dziecka rejestruje rzeczywisto, ale jego wiadomo broni si przed jej przyjciem. Dziki wyparciu
100
dowiadczenia blu i towarzyszcych mu okolicznoci dziecicy organizm ratuje si przed mierci, ktra musiaaby nastpi, gdyby wia-domie przeyo uraz. Rezultatem tego jest diabelskie koo wyparcia stumiona, umiejscowiona w ciele prawdziwa rzeczywisto prze- "i mawia za pomoc objaww, aby w kocu rozpoznano j i potraktowano powanie. Ale wiadomo broni si przed tym, podobnie jak w dziecistwie, poniewa wtedy nauczya si, e wyparcie jest ratunkiem, a dzisiaj nikt nie mwi jej, e dorosy czowiek nie musi umiera, jeli wie, e przeciwnie, poznanie prawdy zapewni mu zdrowie. Dzisiaj wiemy, e AIDS i rak s zwizane ze znaczcym obnieniem bariery immunologicznej i e fizyczna rezygnacja" poprzedza utrat nadziei przez chorego czowieka. To zadziwiajce, e nikt nie zrobi kroku w stron tak dostpnego odkrycia. Czowiek moe ponownie uzyska nadziej, jeeli jego woanie o pomoc kto w kocu usyszy. Jeeli jego wyparta, ukryta historia w kocu wiadomie zostanie przyjta do wiadomoci, pozytywnie moe zareagowa take jego system immunologiczny. Ale kto mu w tym pomoe, jeeli wszyscy pomocnicy" obawiaj si wasnej historii? W ten sposb razem bawimy si w ciuciubabk pacjenci, lekarze, urzdnicy bo dotychczas tylko niektrzy dowiadczyli, e emocjonalne zblienie si do prawdy jest k o n i e c z n y m w a r u n k i e m powrotu do zdrowia. Organizm czowieka moe dugo funkcjonowa, take fizycznie, jeli odkry prawd o swojej przeszoci. Tradycyjna zakamana moralno, destrukcyjne religijne interpretacje i bdy w wychowaniu utrudniaj to dowiadczenie i podjcie ryzyka. Przemys farmaceutyczny bezspornie czerpie korzyci z naszej bezsilnoci i lepoty. Ale podarowano nam tylko jedno ycie i jedno ciao, ktre nie pozwoli robi z siebie gupca i ktre za wszelk cen dy do tego, bymy go nie oszukiwali, i Kiedy pewnego dnia tajemnica naszego dziecistwa przestanie ju obowizywa, pastwo bdzie mogo zaoszczdzi pienidze, ktre wydaje na podtrzymanie lepoty ludzi w szpitalach, klinikach psychiatrycznych i wizieniach. Myl o tym, e dzieje si to wiadomie, wydaje si zbyt przeraajca. rodki finansowe mog by spoytkowane na pomoc ludziom uwalniajcym si od wyparcia, ktre jest rdem chorb, ludziom poznajcym prawd swojego dziecistwa i usuwajcym jej skutki. To umoliwi im prowadzenie wiadomego,
101
odpowiedzialnego ycia, poniewa ci, ktrzy wiedz i czuj, co zdarzyo si w ich dziecistwie, nigdy nie bd chcieli szkodzi sobie lub innym. Bd chroni, a nie niszczy ycie, bo to jest naszym biologicznym zadaniem. Nie mamy powodu by dumni z naszej tradycji maltretowania i zabijania dzieci. To jej zawdziczamy nasz cynizm i obojtno w obliczu dziecicych cierpie, ktre przedstawiam w tej ksice na rnych przykadach. Zawdziczamy jej rwnie ignorowanie faktu, e to popierane przez tradycj okruciestwo niszczy kolejne pokolenia. Dlatego ju najwyszy czas, abymy si odwayli kierowa faktami i naszym dowiadczeniem, a odrzucili niszczc spucizn, nawet jeeli jak dotd jawia si w penym blasku.
Rozdzia 2
W ochronie urodzonego i p r z e y t e g o ycia

MIMO szerokiego otwarcia si na prawd, ktre nieoczekiwanie stao si moliwe w roku 1989, rok ten zakoczy si w Niemczech zadziwiajcym, zastanawiajcym wydarzeniem. W wielu katolickich kocioach dzwony biy pitnacie minut, aby uzmysowi wierzcym, e aborcja jest wielkim grzechem. To przypomniao nam, gdy cieszylimy si z upadku muru berliskiego i rosncej mdroci modziey, o gbokim redniowieczu, ktremu nie byy jeszcze znane wspczesne zdobycze nauki i ktre wcale nie byo zainteresowane wiedz. Dzwony nigdy jeszcze nie biy, aby powstrzyma ludzi przed maltretowaniem dzieci, nie biy, gdy Hitler zarzdzi masowe deportacje w caej Europie i kiedy Stalin poleci mordowa miliony, chocia kocioy za granic nie musiay obawia si Stalina. Nie biy take wtedy, kiedy Ceauescu drczy swj nard i posugiwa si dziemi, aby wychowa je na ludzi Securitate, ktrzy pniej strzelali do dzieci. Me ostatnio rozbrzmieway cay kwadrans, eby p r z y c z y n i s i do c o r a z w i k s z e j l i c z b y niec h c i a n y c h d z i e c i . Mona zapyta ze zdziwieniem: Czy to moliwe, e inicjatorzy tej akcji s rzeczywicie tak niewiadomi? Czy nie wiedz, e pene sto procent maltretowanych dzieci byo dziemi niechcianymi? Czy nie wiedz, e rodzice maltretujc swoje dzieci, mszcz si na nich, bo nigdy tych dzieci mie nie chcieli? Czy wadze majc dostp do takich informacji, nie powinny zrobi wszystkiego, co w ich mocy, eby na wiat przychodziy tylko te dzieci, ktre s
III. 2 W ochronie urodzonego i przeytego ycia
103
oczekiwane, upragnione i kochane? W ten sposb mona by nie dopuci do powstania i trwania za na wiecie. Narzucanie roli matki kobiecie, ktra matk by nie chce, jest przestpstwem wobec ludzkiej wsplnoty, bo nie jest wykluczone, e narodzone dziecko zemci si za skutki takiej decyzji na drodze przestpstwa podobnie jak wodzowie", ktrzy zagraaj naszemu yciu. Zycie, ktre si pojawio na wiecie, musi by przez nas chronione, zawsze i wszdzie, nigdy nie moe by powicone abstrakcyjnym ideom. Niewielu ludzi potrafi myle konkretnie i realnie. Innym pozostaje tylko wiara. Czekaj, a kto silniejszy przyniesie wybawienie. Kto w stosunku do tych sabszych podaje si za silny i wiedzcy autorytet i twierdzi, e to, co czyni, czyni dla ich dobra, ma obowizek poznania istotnych faktw. Jeeli tego nie robi, jeeli zaniedbuje lub ignoruje ten obowizek i swoje oczywiste niedoinformowanie, natomiast abstrakcyjne wyobraenia o yciu" przedstawia jako yczliwe ludziom i zgodne z wol bosk, to dziaa destrukcyjnie. Wykorzystuje sabe strony i zaufanie wiernych i uwodzi ich w niebezpieczny sposb. Ponadto w tym ostrzeeniu przed aborcj chodzi o co wicej o wiadome lub niewiadome popieranie okruciestw w stosunku do dzieci i aktywne wspdziaanie przyczyniajce si do powstania niechcianego ycia, co z kolei z atwoci moe sta si zagroeniem dla ogu. Nie jest niczym dziwnym, e wanie ofiary i ordownicy przemocy i bezwzgldnoci w wychowaniu stale gosz swoj wielk mio do nienarodzonego dziecka, to znaczy zarodka ycia. Aborcja moe by take postrzegana jako najbardziej wymowny symbol niszczenia duszy lub duchowego okaleczenia, ktre jest udziaem dzieci od tysicy lat, bitych i upokarzanych przez dorosych. Ale zwalczanie za w sposb symboliczny odwraca uwag od rzeczywistoci, z ktr konfrontacja staa si koniecznoci. Jest to rzeczywisto bitego i upokarzanego dziecka, ktre pniej, na skutek zignorowanych i nieusunitych urazw, stanowi jawne lub ukryte niebezpieczestwo dla spoeczestwa. Ju urodzone dzieci powinny, z pomoc kocioa lub bez, y wrd dorosych, ktrym prawnie zakazaoby si bicia dzieci. Dopki nie istnieje takie prawo, dopty ochrona ycia nienarodzonego" jest po prostu kpin z ludzkoci.
104 Gdy run mury milczenia Niewiele jest krajw w Europie, gdzie istnieje zakaz bicia dzieci: Szwecja, Dania, Norwegia, Finlandia, a od niedawna Austria i Niemcy. Wane kraje europejskie: Francja i Anglia wstrzymuj si jeszcze przed zatwierdzeniem tego prawa. W swoich argumentach posuguj si znanym od dawna jzykiem pedagogiki, wedug ktrej jest w interesie dziecka", eby takie prawo n i e istniao. Pojawiy si nawet i takie twierdzenia, e maltretowanie dzieci przybierze na sile, jeeli rodzicom zagrozi denuncjacja. W ksice Das uerbannte Wissen szczegowo przeanalizowaam motywy i przyczyny takiej argumentacji na podstawie tekstw osb zawodowo trudnicych si pomaganiem (por. s. 163 i n.) i nie bd do tego tutaj wracaa. Ale chciaabym zwrci uwag na fakt, e trzydziestoletnie dowiadczenie w Szwecji dowodzi czego wrcz przeciwnego. Wprowadzony w roku 1976 zakaz stosowania kar fizycznych uruchomi pewien nieodwracalny proces, ktry wyranie odrnia Szwecj od wielkich krajw europejskich. Temu prawu zawdziczamy, e szwedzkie spoeczestwo zdecydowanie potpia bicie dzieci. Peter Nevel, zaoyciel organizacji Eppoch, informuje w swojej ksice ChildrenAre People Too ([Dzieci to take ludzie], Londyn 1989), e w Szwecji od czasu wprowadzenia zakazu bicia dzieci zarejestrowano tylko jeden przypadek skazanego na niewielk kar pienin ojca. Nawet gdyby ta informacja miaa by, co moliwe, uzupeniona innymi informacjami, wydaje si logiczne twierdzenie, e przestpstwo rzadziej jest popeniane, jeeli jest zabronione. Dlaczego wadze odwracaj si od tej prostej, logicznej prawdy jeszcze dwiecie lat po proklamowaniu praw czowieka? Dlaczego nie jest zabronione bicie bezbronnego dziecka, skoro bicie dorosego, ktry zawsze przecie moe si broni, jest jednoznacznie karalne? Jak wiele argumentw bdzie nam jeszcze potrzeba, aby jednoznacznie potpi t niehumanitarn i niebezpieczn praktyk? Moliwe, e wikszo odpowiedzialnych za ten stan osb nie wie, i nie chce te wiedzie, e wzbranianie si przed wprowadzeniem tego prawa przyczynia si do wzrostu przestpczoci, terroryzmu, narkomanii, wielu psychicznych chorb i utrwalenia nietolerancji. Ale przynajmniej musz przyj do wiadomoci fakt, e dzieci s ludmi i nikt nie ma prawa ich bi podobnie jak dorosych. Dlatego mona przypuszcza, e ordownictwo za wprowadzeniem tego prawa
III. 2 W ochronie urodzonego i przeytego ycia
105
rozszerzy si na Francj pjdzie ona za przykadem Niemiec, ktre zdecydoway si na ten wany krok w 2000 roku. Podzielam pogld Newela, e zmiana w ustawodawstwie miaaby epokowe znaczenie. W kocu prawo pozbawioby ofiary przemocy drczcego i paraliujcego lku, wynikajcego z poczucia winy, ktre pniej czyni z nich przestpcw. Potpioby j e d n o z n a c z n i e zbrodnicze czyny minionych pokole, pouczyoby nastpne pokolenie i pomogoby zaniecha bezmylnego powiarzania bdw. Dziki temu zaraz te zmienioby si zachowanie rodzicw. Dopiero gdy prawo jednoznacznie potpi zbrodni, jak jest maltretowanie dzieci, na przykad zostanie ustanowiona kara pienina, mona oczekiwa take zmiany w powszechnej wiadomoci. Nawet jeeli nie wszystkich przestpstw uda si dziki temu unikn, ludzie porzuc pomys nazywania tego przestpstwa a nadal to robi wychowaniem, socjalizacj itd. Tego rodzaju prawo byoby wanym punktem zwrotnym, byoby pocztkiem procesu humanizacji, ktry stworzyby konieczne warunki do gruntownej zmiany sposobu mylenia. Horror w wydaniu Hitlera i Stalina, ich czyny i ideologie, ktre opanoway ca Europ jak przeraajca zaraza, uzmysowiy mi, jak cen pac ludzie (lub zmuszaj do tego innych) za swoj niewiedz. Jeeli pomyli si o liczbie ofiar, koniecznoci staje si skoczenie z t lepot. Podobn lekcj dla dzisiejszej modziey moe by przykad Ceausescu, a przede wszystkim fakt, e dyktatorzy, jeli ju doszli do wadzy, mog j dugo utrzymywa za pomoc wspczesnych rodkw technicznych, a ich obalenie moe wymaga wielkich ofiar. Tylko dziki wyjtkowo sprzyjajcym okolicznociom udalo si Rumunom wyzwoli od absurdalnej i niszczcej ycie machiny pastwowej. Ta machina miaa za zadanie uwolni jednego jedynego szaleca od lku, ktry mia pocztek w dziecistwie, ale nie zdoaa. Dzisiaj naszym zadaniem jest zapobieganie. Nie wolno nam dopuci do tego, eby o przyszoci naszych dzieci decydowa przypadek. A to moe sta si rzeczywistoci, jeeli nie zrozumiemy, a nastpnie nie zlikwidujemy przyczyn takiej sytuacji, ktr nard rumuski musial znosi przez dwadziecia lat. Musimy dooy wszelkich stara, aby nigdy nie doszo do podobnych zdarze, bo d z i k i wspczesnej
106
nauce mona tego unikn. Gdy otaczajce dziecistwo mury milczenia ostatecznie i cakowicie zostan zburzone, kiedy ludzie dziki prasie, literaturze fachowej lub odkrywajcej terapii czy te wasnym dowiadczeniom zobacz, w jaki sposb powstaj obdne fantazje na temat zemsty i potrzeba ich realizacji, gdy zaistnieje prawo zabraniajce maltretowania dzieci, przestan uczestniczy w posiewie, z ktrego na skutek ignorancji kiekuje zbrodnia. Wtedy w kocu dla spoeczestwa stanie si oczywiste, e przychodzcy na wiat czowiek jest wyjtkowo wraliw istot i od pocztku uczy si dobrego i zego, szybciej i efektywniej ni w jakimkolwiek momencie pniej. Bo mzg czowieka ksztatuje si w pierwszych trzech latach. Dopiero wiedy ludzie z przeraeniem stwierdz, czego te mae, nadzwyczaj wraliwe istoty skutecznie si nauczyy czsto traktowane przez swoich rodzicw, naszych przodkw, jak martwy materia, z ktrego miay powsta uyteczne rzeczy. Rodzice tak dugo uderzali w t istot jak w kawaek metalu, a w kocu otrzymali roboty, ktrymi mogli si posugiwa. W ten sposb produkowali pniejszych tyranw i przestpcw. Osoby bdce produktami takiej procedury, ktrym mimo destrukcyjnego traktowania udalo si uchroni ma cz swoich moliwoci, twierdziy przez cae swoje ycie, e bicie rzekomo im nie zaszkodzio. Ale przecie nie wiedziay, jak bardzo zostay okaleczone. Wiele osb nie wie i dzisiaj jeszcze, e straciy tysice moliwoci, kiedy ich dusza to znaczy, take moliwo postrzegania zostala zniszczona. Dopiero dzieci tych dzieci, ktre bd miay wiksz swobod, potrafi zrealizowa swj potencja. A dziki wiadomoci i wiedzy o minionych zbrodniach bd chciay i mogy unikn ich w przyszoci. Doo take wszelkich stara, aby przeciwstawi si zalepieniu, wiedzc, e to zalepienie umoliwia dojcie do najwyszej wadzy nieodpowiedzialnym ignorantom.
Posowie
W MOJEJ OSTATNIEJ KSICE Evas Erwachen [Przebudzenie Ewy] i na mojej stronie w Internecie opisaam grube mury milczenia Watykanu. Tamtejsza administracja bya tak zdecydowana nic nie wiedzie, e moje prby przedstawienia najnowszych bada mzgu, majcych decydujce znaczenie dla ycia, o te mury si rozbijay. Kiedy w kocu zapytano mnie, co konkretnie proponuj, aby zapobiec zu, napisaam w wielu jzykach jedno zdanie, ktre jak si spodziewaam miao przynie zmian: Koci informuje swoich wiernych, e wedug najnowszych bada bicie dziecka, szczeglnie maego, jest szkodliwe dla rozwoju jego mzgu". Moja inicjatywa i moja proba pozostay bez odpowiedzi, nie stao si nic, i wielka szansa tej instytucji, aby zapobiec szerzeniu si przemocy w przyszoci, pozostaa dotd niewykorzystana. Po ponownej lekturze tej ksiki czerpi now nadziej, przede wszystkim w Lamentacji Jeremiasza, ktre przedstawiam w tym wyborze sprzed czternastu lat. Moe bd mogy odbudowa zburzony w przeszoci most, most pomidzy wzruszajcym gosem bezsilnoci (dziecka) a guchot wadcy (nieczuego dorosego). To jest gos dziecka, od ktrego moemy si tak duo nauczy, jeeli tylko ze strachu przed wasnymi wspomnieniami nie zatkamy uszu. Przez dwadziecia sze wiekw ten gos ignorowano. Jego przesanie nie docierao do nas tylko dlatego, e zawieralo bardzo bolesn prawd, ktra dotyczy
108
prawie kadego z nas. Ale dzisiaj, dziki badaniom dotyczcym dziecistwa, nie musimy ba si tego przesania. Moemy przysucha si mu z uwag i zrozumie, e ten bl nie niesie mierci, lecz moe uleczy nas i nasze dzieci. Jeremiasz sformuowa to tak w VI wieku przed Chrystusem: Powsta, woaj po nocy przy zmianach stray, wylewaj swe serce jak wod przed Paskim obliczem, podno do Niego swe rce o ycie twoich niemowlt.
Lm2,19
Bibliografia
Davis Glenn, Childhood and History in America, Psychohistory Press, Nowy Jork 1976. Fest Joachim C, Hitler, Propylaen, Berlin 1973. Fliess Robert, Symbol. Dream and Psychosis, International University Press, Nowy Jork 1973. HJ3 Rudolf, Kommandant in Auschwitz, opra. Martin Broszat, dtv, Monachium 1963. Miller Alice: 1979, Das Drama des begabten Kindes, Suhrkamp, Frankfurt n. Menem. Wyd. pol.: Dramat udanego dziecka, przekad Natasza Szymaska, Wy dawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 1995. 1980, Am Anfang war Erziehung, Suhrkamp, Frankfurt n. Menem. Wyd. pol.: Zniewolone dziecistwo. Ukryte rda tyranii, przeoya Barbara Przybyowska, Media Rodzina, Pozna 1999. 1981, Du sollst nicht merken. Variationen iiber das Paradies-Thema, Suhrkamp, Frankfurt n. Menem. Wyd. pol.: Mury milczenia. Cena wyparcia urazw dziecistwa, przeoya Jadwiga Hockuba, PWN, Warszawa 1991; Pami wyzwolona, przeoya Jadwiga Hockuba, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 1995 (2000). 1985, Bilder einer Kindheit, Suhrkamp, Frankfurt n. Menem. 1988 a, Der gemiedene Schliissel, Suhrkamp, Frankfurt n. Menem. 1988 b, Das verbannte Wissen, Suhrkamp, Frankfurt n. Menem. Newel Peter, Children Are People Too, Londyn 1989. Pacepa on, Horizons rouges, Presses de la Cite, Pary 1987. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna-Warszawa 1980.

Alice Miller - Gdy Runa Mury Milczenia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alice Miller - Gdy Runa Mury Milczenia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Przedmowa

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Walka z pamici w psychiatrii

I. 3 Walka z pamici w psychiatrii

Gdy run mury milczenia

1. 3 Walka z pamici w psychiatrii

Gdy run mury milczenia

I. 3 Walka z pamici w psychiatrii

Gdy run mury milczenia

I. 3 Walka z pamici w psychiatrii

Gdy run mury milczenia

I. 3 Walka z pamici w psychiatrii

Zabawa w ciuciubabk i ucieczka przed faktami w psychoanaliz

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Ofiara dziecka jako tradycja'

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

U 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw 61

Gdy run mury milczenia

//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

Nicolae Ceausescu. Potworne skutki zakamania niedoli dziecistwa

U. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

Gdy run mury milczenia

//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

//. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

JI. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

II. 2 Destrukcyjni wybawiciele" i twrcy totalitarnych reimw

Gdy run mury milczenia

Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza

Gdy run mury milczenia

II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza 87

1. 2. 3. 6. 7. 8. 10. 11. 12. 14. 15. 19.

35. 36. 37. 38. 39.

Z znowu bierze gr oburzenie.

II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza

Gdy run mury milczenia

II. 3 Maltretowane dziecko w Lamentacjach Jeremiasza

III. Rezygnacja z obudy

Uwalniajce dowiadczenie bolesnej prawdy

Gdy run mury milczenia

III. 1 Uwalniajce dowiadczenie bolesnej prawdy

Gdy run mury milczenia

III. 1 Uwalniajce dowiadczenie bolesnej prawdy

Gdy run mury milczenia