YAYINLARI: 14

Ynetmenler: 3

Eyll 2004 ISBN: 975- 8716-23-9 Bu kitabn Tm Haklar Yaynlarna aittir

Bask: Dijital Bask Tekniiyle Es Yaynlarnda retilmitir Kapak Tasarm: Orhan Gktu Gndoan Kapak Basks: Ap Ofset Cilt: Gven Mcellit

Osmanaa Mah. Osmanck Sok. No:7/4 Kadky / stanbul Tel: 0216 414 59 12 / 13

bir Wim Wenders kitab

Hazrlayanlar: Hamdi Arslan, Ethem Olcay, enol Erdoan

NDEKLER Giri 7 9

Fotoraf Adaleti Yeniden Kurar Wim Wendersin Yaamna Ynelik 11

Wim Wendersin Sinemasna Ksa Bak Wim Wendersin Amerikan Ryasnn Balangc 14 Avrupaya Dn Wimin Amerikan Ryas 18 38

Wendersin tm Ksa Metraj almalar Wendersin Belgesel Film almalar 61 Wendersin Uzun Metraj almalar 84 Ynetmenin Filmogra D almas: About The Willages Ek: Wendersin Sinema Kritikleri

143 143 159

Ek: Perdenin tesindeki Wim Wenders

GR

Wenders kimdirden ziyade, Wenders nedir sorusu nemli. Sahi, nedir Wenders, ok zel bir kitlesi olan ve ok zel lmlere sahip bu adam; Rock N Roll, Zaman, Sinematogra ve Yol bilekesi bir kimlik bizim iin. lk pelikllerden, sinematograf makinelerinden, an stediecamlerine dein gerek bir sinema insan. Foto-gra ile Sinema-togranin mkemmel boyutu, fotorafn durgunluunu pelikln deviniminde eriten yada pelikln hareketini fotorafn sabitliinde ivileyen, zaman grnt ile yazabilen, sinemann grmezden gelinen meta(st) boyutuna eriebilen ve onu bu balamda irdeleyen, Bioskoptan ve de Lumirlerden kendisini bir trl alamayan ama kamerann son geldii noktay da dibine kadar smren, muazzam bir adam. Hepsi bu ite! Bu kitab hazrlamak olaan d bir zevkti. 1967 ilk dnem, avangarda varan ksa metrajlarndan, 70te hl ayn izleri tayan, muazzam i ve d yolculuk lmi Summer in the City ve Im Lauf der Zeit ve de dierleri; tm, muazzam bir aura, olaan d bir ekim etkisi. Ruhun ve bedenin birlikte ktklar tinsel ve bedensel bir yol ve yolculuk. Wendersin sinemasn irdelemek kimin haddidir, ya da baka byk bir ynetmenin... te bu yzden abdallkla aptallk

izgisini birbirine sokmak istemeyen biz, onun sinemasn eletirmek gibi haddimiz olmayan bir ie girmedik. Sadece Wenders ve lmleri diyoruz ksacas. Bu almay hazrlarken aba gsteren herkese ve ayrca grsel arivimizi destekleyip tamamlayarak bize muazzam bir iyilik yapan GOETHE INSTITUT INTERNATIONES STANBUL a sonsuz teekkrlerimizi iletiyoruz. Bu alma Ernest Wilhelm Wenderse adanmtr... ENOL ERDOAN AUSTOS 2003 KADIKY

Fotoraf Adaleti Yeniden Kurar* Wim Wenders

Bir lm ektiinizde her zaman birok insanla urarsnz. Kameranzn nnde her zaman oyuncular olur. Anlatacanz bir hikaye vardr. Uymanz gereken bir program vardr. Kstl bir bteniz olur. Seyahat ettiimde ve fotoraf ektiimde farkl bir ritmim vardr. Aniden, ufuk, gkyz, binalar, aalar ve evredeki her ey nem kazanr. Ah, evet, insanlar da, fakat onlar evreleri iinde buharlarlar. Fotoraf adaleti yeniden kurar: Manzara artk sadece hikayenin iinde getii arkaplan deildir. Filmlerde, manzaralarn ve mekanlarn gittike artan bir ekilde oyun d brakldklarn hissediyorum. Televizyon slubuna, odaklanmam arkaplanlara kar yakn ekimlerin hakimiyetine kurban oldular. Bir lmde, belirli bir ereve iinde olmayan her ey gene de vardr. Bir sonraki kesmede ya da kamera bir yandan br yana dnmeye baladnda grlr hale gelebilir. Bir fotorafta, ereveniz dndaki her ey sonsuza dek dlanm olarak kalr. Belki bu benim srekli eyleri merkeze almaya almamn nedenidir; bylece eyler azami dzeyde bir gvenlik alanna sahip olurlar.

Bir fotoraf ekmek, bir odann dna, dardaki dnyaya pencereden bakmak gibidir. Fakat pencereye daha fazla yaklaamazsnz, tm grdnz dnyann pencereyle erevelenen ksmdr. Bir limde, pencereye kadar gidebilir ve oturduunuz yerden grmediiniz her eyi grebilirsiniz. Bir fotoraf ekerken, itimat edebileceim bir ereve bulamazsam ve bu yzden kendimi kaybedersem, ya da eer bir merkez, ya da ufuk izgisi ile onun eklini verdii manzara arasnda bir denge yoksa, ya da izgilerin ya da renklerin ahengini gremezsem, tm tecrbe anlamsz hale gelir- resim bo kalr. Doru, fotoraarmda ok insan yoktur, fakat her zaman, bir gn artk orada olmayacak, insanlarn arkalarnda braktklar ya da biz konuurken ortadan kaybolabilecek bir eyler vardr. Kaybolan her ey beni cezbediyor. Fotoraarma bakarsanz, insanlar kasten onlarn dnda brakmaya gayret ettiimi dnebilirsiniz. Fakat tam tersine, ounlukla beyhude yere birinin yaklamasn beklerim. Son kertede, manzaralarn tamamen bizim varlmzla etkilenmemi olduklarn grebilirsiniz. Evlerimiz, asfaltmz ve arabalarmz bile kalc bir etki brakmaz. Los Angeles, Ocak 1997

10

10

WIM WENDERSN YAAMINA YNELK BR KA SZ

1945 senesinde Almanya, Dsseldorfta doan Wenders; tp ve felsefe eitimi ald sralarda eitimine ara verip Parise bir yllna yerleip resim ve gravr eitimi almaya balad. Bu srada da Cinmateque Francaisee devam etti. lkesine dndnde 16 mmlik bir ksa lm almas yapan Wenders sinema okumaya karar vererek dnd yl Mnih Sinema Okuluna kayt oldu. Filmkritik, Sddeutsche Zeitung, Twen gibi dergilerde lm eletirileri yazarak sinema yazarlna bulat. 1970 senesinde uzun metraj debutu olan Summer in the Cityyi yaparak okulunu bitirdi. Filmverlag der Autorenin kurucular arasnda yer ald. lkesinin ve kltrnn Amerikan kltr altnda kaln deruni bir boyutta irdeledii ilk dnem lmlerine balayan ynetmen Die Agnst des Tormanns beim Elfmeter lmi ile 1972 ylnda adn duyurdu. Sonrasnda ise kendisine yol lmleri ynetmeni dedirtecek olan lmlerini ekmee balad. Ynetmen bu tarz ile modern insann yalnzl ile ilintili olarak iletiimsizlii zerine eildi. 77 senesinde yapt Amerikan polisiye yazar Highsmitden bir uyarlama olan Der Amerikanische Freund ile daha byk prodksiyonlara geebilme ansna sahip oldu. lgi duyduu iki ynetmen: Nicholas Ray ve Samuel Fullere de bu lm de rol vermiti Wim. Bu ilk renkli lm almasyla Wenders, Coppolann dikkatini ekti ve Coppolann daveti zerine ABDye gitti. 1978 ylndan itibaren ynetmen almalarn hem ABD hem

11

11

de Avrupada srdrd. ABD de ki ilk lm almasn 1982de Coppalann yapmcl ile Hammet ad altnda gerekletirdi. Yapmcs ile kir ayrlklarna dtnden dolay Wenders lmi drt ylda ekebildi ve ortaya ilgin, deiik bir polisiye kt. Hammetin ekimlerinin sonlarna doru ynetmen ayn zamanda; kanserden lmek zere olan Nicholas Rayin yaamnn son dnemlerini lme ekmee balad. 1980 sensinde ortaya mkemmel bir lm olan Lightning Over Water- Nicks Movie kt. Wenders 1982 senesinde Avrupaya dnd ve Portekizde Der Stand der Dinge isimli olduka deiik almasn ortaya koydu. 1985de ise Tokyoya gitti ve byk sinema stad Yasujiro Ozuya bir sayg lmi niteliinde olan Tokyo-Gay ekti. Daha sonra ise; Paris-Texasda kayplara karan karsnn peinden Texasa giden ve orada Amerikan kltrnn gerek yzn kefeden bir adamn yksyd anlatt. Film yalnzlk sinemasnn kusursuz rneklerinden birisi olarak kabul grd ki ald Altn Palmiye ynetmene byk bir prestij kazandrd. Ve Wenders 1987 ylnda lkesine dnd. Dnyle bir, Der Himmel ber Berlin lmini ekti. Bu almasyla 88de Cannesda En yi Ynetmen dln ald. Ayn zamanlarda Written in the Best adl kitabn yaymlatt ki bunun ardndan sinema, fotograf ve benzeik sanat dallar ile ilgili kitaplarn yaymlatmaya devam etti. Bir yl sonrasnda Pariste Sorbonne niversitesinde onursal doktora nvann ald. Bu aralarda belgesel niteliinde lmler yapan Wenders, Antonioninin ektii Par dela les Nuages lminde byk ynetmene neredeyse asistanlk yaparak mtevaziliini de gstermi oldu. Son dneminde lmlerini genellikle ABDde ngilizce

12

12

olarak eken Wendersin tam lmografyasn aalarda bulacaksnz ki almlarna zaten gireceiz. Yeni Alman Sinemasnn ve bu ismin boyutlarnn tesinin nemi su gtrmez ynetmeni Wim Wenders, sinemayla karlamasn yle anlatr: Sinemaya ilk gittiimde yanl bir lme girmitim. imdilerde neredeyse biten ama o zamanlar reva olan iki lm birden gsterimlerinden biriydi bu. iman ve Aptal lmi Drt Nala Giden Cesetlerin Gecesi lmi ile bir sunuluyordu. Filme bykannem ile bir gitmitim ve biz ieri girdiimizde Drt Nala Giden Cesetlerin Gecesi balamt bile. Yanlmyorsam 7-8 yalarnda falandm ve o gnden beri sinema ile tuhaf-korkulu bir ilikim olmutur. O lm, yllarca dlerime girdi. Wim Wendersin lmcilik yaamna bakmak gerekir biraz; bir lm okulunu bitirmi olmas onun Wenders olmas iin yeterli ya da tek olgu deildi elbet. Her gerek sinema ilgilisi kiinin bilebilecei gibi bir sinema okulunu bitirmek herkesi ynetmen ya da sinemac yapmaz. Ynetmenin hayatnda nemli ilk nokta renimini yarda brakarak Parise gitmi olmasdr dersek bu hite yanl olmaz. Wendersin Fransaya gidiinin asl sebebi IDHECde rencilikti ama gelgelelim okula alnmad ve o da Pariste kalarak belki de IDHECe girmekten daha iyi bir i yapm oldu. Biyograsinde de deindiimiz gibi, bu sre ierisinde Wendersin aksatmadan yapt tek ey; Henri Langloisin Cinmathqueinde gsterimlere girmesiydi ki ynetmen Amerikal Arkadam almasn Langloise adayacakt. Wenders lm tarihini burada rendiini ifade eder. Ozuyu burada tanmasna dein bir ok nemli nokta hep bu sre ierisinde

13

13

WIM WENDERSN SNEMASI ZERNE KISA BR BAKI VE AMERKAN RYASININ BALANGICI

Baz eletirmenler, Wendersin Amerikaya olan sevgisini ve okya-nus tesi tutkusu-nu ifade e t t i i sinematograk kanonlara olan derin saygsn zellikle irdelediler. Dsseldorflu ynetmenin Amerikadan ve bu lkenin temsil ettii efsanelerden etkilendii herkesin bildii bir gerek. lk uzun metrajlarn evirdii dnemlerden beri rock, onun lmlerinde grlen deimez bir unsur. Hatta ynetmenin kesin bir tavrla syledii Rock, benim hayatm kurtard cmlesi de mehurdur. Onun Amerikan polisiye, gangster ve yol lmlerine olan akn da bilmekteyiz zaten. Eer okyanus tesi sinema alkanlndan syrlmaya altn ve Alman edebiyatna olan akn bir kenara brakrsak onun, Avrupa kart tipik bir Amerikal sinemac olduunu dnebiliriz. Pazar kurallar asndan yaklarsak (ki Wenders hala bu pazar kurallar karsnda dayanklln srdrmektedir) Amerikal Arkada, onun en Amerikan lmidir diyebiliriz. Ancak

14

14

eletirmenlerin byk ounluu, kinci Dnya Sava sonrasnda Almanyada idealize edilen Amerikan yaam tarzn ve bu yaam tarznn yerel konuma, Almanyann sosyo-kltrel dokusuna nfuz ediini olumsuz ynde karlad. Eer bu ekilde dnrsek Wendersin Alman bir ynetmen olduunu, hatta yeni Alman sinemas ynetmenlerinden bile daha Alman olduunu sylemek yanl olmaz. Bu durum seyirciye, Wendersin sinemasna daha politik, hatta tarihsel ve sosyolojik adan bakma olanan veriyor. Ynetmen, lmlerindeki karakterlerle ilgili olarak Onlarn geriye gitmeleri, onlar gemilerine, ebeveynlerine, tarihlerine gtryor. Sonunda bu durum onlarn politikann eline dmelerini salyor demektedir. Wendersin sinemasnda Alman halknn tarihine, Almanyann Nazi gemiine ve lkenin yaralarn yaanlan aclar unutarak sarmaya dolayl yoldan deiniliyor. Aa yukar btn Alman entelekteller zaman zaman bu problem zerine konuuyorlar. Alman tarihinin Nazi gemiine ilikin olarak, yeni Alman sinemasnn bir baka ismi Werner Herzogun Mays 1977de bir rportajnda yapt aklamay gndeme getirmek ilgin olabilir: Ulusal Alman kltrnden bahsederken nemli bir aklama yapmak gerek. nc Reich dnemi ve kinci Dnya Sava sonrasnda barbarln kokusu Alman kltrnn etrafnda dnp durmaktadr (...) 20li yllarda Murnau, Fritz Lang, Pabst ve dierleri hakl ynetmenlerdi, ve biz de onlar gibi haklyz (...) Alman sinemasnn yeniden douu yaanmakta, byk bir canllk var (...) Alman kltr yeniden ulusal kltrn iine ilemekte. Birok insan bizim 30lu yllarn byk

15

15

ynetmenleriyle, davurumcularla tarihsel ve stilistik anlamda balarmzn olduunu dnmekte. Ama byle deil. kinci Dnya Sava sonrasnda otuz yl boyunca bu devamllk ykld. Baka hibir lkede byle bir ykm yaanmad: Yeniden ele aldlar, sava sonrasnda Yeni Gerekiliin balad ve sonra devam ettii talyada olduu gibi (...) Byle sylyorum nk Alman kltr bu kt kokuyu nmzdeki iki yz yl boyunca tamaya devam edecek (...) n yarglar yava yava birikiyor ve asrlar boyunca bu kt koku Almanlara ml edilecek ve her zaman bir engel oluturacak. Wenders, Nazi tarihi ve gemiin hayaletleri zerine aka konumamtr, ama lmleriyle akademik tartmalara gre ileri bir adm atm ve sava sonrasn yaam gen bir ynetmenin gznden gerei incelemi, tasvir etmitir. Ynetmenin lmleri, sava sonras Almanyada gndelik yaamn gereine, Amerikan kltr tarafndan smrlen halka bir baktr. Wenders, sava sonras Almanyas hakknda unlar sylemitir: lk gl etki, yabanc kltrlere kaplmak ve bakalarnn tarihinde boulmak oldu. 50lerin balarnda ve 60larda da hakim olan Amerikan kltryd. Bir baka deyile, yirmi yln at delii ve bu deliin nasl doldurulduunu unutma gereklilii... Fransa, talya ve ngilteredekinden ok daha youn biimde Amerikan kltrn taklit ederek... Amerikan ordusu buradayd ve hala burada (...) Ancak Amerikan emperyalizminin etkisi Almanlarn kendi gemileriyle yaadklar problemlere dayanyor. Bu problemleri unutmann bir yolu da Amerikan emperyalizmini kabul etmek oldu (...) galci gler hibir zaman reddedilmedi, aksine

16

16

kabul grd, sululuk duygusundan ve alan delii kapatmak iin. Bu delii sakzla, Polaroid fotoraarla kapattk. Wenders, 20li ve 30lu yllarn Alman sinemasndan, Fritz Lang gibi gemiin byk ynetmenlerinden bahsettiinde yurttalaryla bir polemik oluturuyor: Fritz Lang ld zaman onun lm haberini vermeyen gazete, zellikle dergi yoktu. Ancak talyanlar ve Franszlar bizdekinden daha bilgiliydiler ve onlarn basn daha vg dolu yazlar yazdlar. Hi kimse yirmi yl boyunca onun eserine deer verilmediini syleyemez (...) Bence Langn nemi Almanyadan Amerikaya gittiinde ortaya kt. Onun Amerikaya gitme nedeni ve oradaki lmlerinin daha kt oluu sinema tarihi asndan nemli bir temsil niteliini tayor. Aslnda Amerikada yapt lmler tam olarak daha kt deil, daha farkllar. Almanlar, tam olarak da Langn bu dnemine deer veremiyorlar. Ancak Amerikaya gidiinden de yine onlar sorumlu. 1977 ylnn sonlarnda Wenders, Lisa Kreuzer ile birlikte, yeni projesini gerekletirmek zere gneydou Asyaya ve Avusturalyaya gider. Zaten o dnemde Wenders, on be farkl lkede geen, ok sayda farkl dilin konuulduu ve modern teknolojinin sunduu btn aralarn kullanld bir lmi ekeceinin ipularn verir. Bir yerden dierine gitmenin sama olduunu, dnyann her yerinde ayn objelerin, ayn yemeklerin ve ayn arabalarn var olduunu anlatan bir sinema projesi. Bu proje ncelikle nansman nedenlerinden dolay, ikinci olarak da ynetmene Avustralyadayken gelen bir telgraftan dolay ( Francis Ford Coppola tarafndan, San Franciscodan gelen ve ynetmeni bir sinema lmi

17

17

AVRUPAYA DN
Paris Texas ile Wenders, Amerika tecrbesini sonlandrr. Mart-Nisan 1984te Avrupaya dnyle kendi bilincinde oluan Amerika portresini, efsane olmaktan karp gereki bir tonla ele alan American Dreame ithafen aada yer alan yazy kaleme alr. Wim Wenders [in] Amerikan Ryas* Bununla ne denmek istendiini herkes gayet iyi biliyor. yleyse herkesin bildii bir ey hakknda yazmama gerek yok. Fakat belki benim halen bilmediim bir ey kimsenin de bilmedii bir eydir. Yazarak bir eyler kefetmeyi baarabilecek miyim? Mesleim kendimi szcklerle ifade etmek deil. Ben ne lozofum, ne sosyolog, ne de psikolog. Gazeteci bile deilim. Benim mesleim grlecek, bir anlat veya bir yaz formunu alabilecek eyi sinemada, grnt halinde grmek ve gstermektir. "Amerikan ryasn felse olarak, toplumsal olarak ileyemem. Yalnzca aklmdan geenleri aktarabilirim. Grnt: Grdm ey. Rya: Bir eyi bir i gz araclyla grmek. Fakat insan bir eyi gzlerinin tam nnde grrse hl daha rya grebilir mi? Yedi senedir Amerika'da yayorum. Benim Amerikan ryam ne oldu? Ve kendi bana rya gren Amerika benim ryamdan ayrlabilir mi? Onun rya grd doruysa eer.... Amerika ve Amerikan ryas: dtan. Amerika ve Amerikan ryas: iten. Her ikisi de "Amerikan Ryas".

18

18

*Autrement dergisinin Eyll 1986 tarihli 52. saysnda yer alan bu Wenders metni Hlya Ersz tarafnca Trkeletirilmitir.

Bata budalalklar karmaasndan baka bir ey dnmyordum. Kafamda binlerce defa dnlm bulama. Bu konuda daha nasl dnebilirim? Bu byk bir klie olmaldr. Aksi takdirde bunlar her eyden daha inat bir ekilde kaacak ve ne dnld ancak belli belirsiz ifade edilecektir. Bu ryada sz konusu olan nedir? Bu ryay kim grr: Ve hangi hakla? Kimin hesabna? Kim Amerikaldr? (Tabii ki Kuzey ve Gney Amerika vardr. Tabii ki Kuzey Amerika'da ABD ve Kanada vardr. Tabii ki ABD'li Amerikallara "Amerikal" denir. Tabii ki ayrm yapmak gerekir. Fakat ben ABD'yi "Amerika" olarak adlandrmak istiyorum, nk ryalarnn ad budur.) Amerika bugn iki farkl eyi gsterir: Bir lkeyi, cora olarak ABD'yi, ve bu lkenin krini, ona elik eden ideali "Amerikan ryas": Bir lkenin ryas ryann getii yaanlan bir dier lkede, rya szc ok anlaml. Kimileri iin uyku esnasnda dzenli olarak bir eit "rya grmek" anlamna gelir. Dierleri iin uyanklk esnasnda bir temsil, bir umut, ou iin daha iyi bir gelecek. Bu anlamda "Amerikan ryas" ift tara, nostaljik ve siliktir. "Amerika'da olmak istiyorum" derler jetsleri Bat Yakasnn Hikayesinden alnm nl arklarnda. Oysa zaten Amerika'dadrlar. Fakat yine de oraya gitmek isterler. Fakat baka bir lkeye, kutsal topraa ulaamayacaklardr, nk jetsler Porto Rico'dandr ve Siyah ve Latin Amerikal nfusun yars isiz ve umutsuzdur.

19

19

"Amerikan ryas" daima el altndadr. Bu demektir ki: Byk bir ounluk iin bir rya, aznlk iin gereklik. Aznlk ounluun ryasn gerekletirebildi. Sz konusu olan nedir? Sonsuz olanaklar m? Arabalar, evler, havuzlar m? Geni ovalar m? Okyanuslar arasndaki snrsz alan m? Otoyollar ve moteller mi? Macera ve zgrlk istenilen ey olmak m? zgrlk m? Hangi zgrlk, zgrlk heykelini artrr? Bu nedenle bir kere daha: "Amerikan ryas", bu ne demek? Ne kadar ok dnrsem o kadar az biliyorum. "Fikirler" o kadar ok sarslyor. Bana sanki dnk bir ey anmsanyormu gibi geliyor alayl ve utanmadan gerekten bu ryay yermekten daha kolay bir ey olamaz. Bu ok yanl anlalmtr. Birok kimse onun bedelini demek zorunda kalmtr ve yalnzca sinemalarn gielerine deil. Bu umut ok botu. 20. yzyln ikinci yarsnda agzllk, kibir ve iktidar susaml iin byk bir bahaneydi. Btn bunlar bu ryann iinde miydi? Bu "Amerikan ryas" sona m erdi? Acaba biri daha hl bu ryay gryor mu? Yoksa artk bu rya yalnz sinemada m grlyor? Amerika sinemann bir icad deil mi? Amerika ryas sinema olmakszn dnyada bulunabilir mi? Dnyann baka hibir lkesi kendini byle satmamtr ve grntlerini, kendi grntlerini tm byk lkelere bylesine yaymamtr. Altm veya yetmi yldan beri, sinema var olduundan beri Amerikan lmleri veya Amerikan lmi tr kutsal, esiz, biricik toprak ryasn yaymaktadr. Amerikan televizyonu bu reklam kampanyasn tm gezegenin en byk boyutuna ulatrd. (Sk sk fark edilmitir,

20

20

reklam sadece tantmaya gereksinim duyan bir ey iin yaplr. Neden bu lke dierlerinden fazla reklam yapyor? Acaba bana ihtiyac olduu iin mi?) "Amerika" milyonlarca dnya gmeni iin, zellikle Avrupa'nn ezilen insanlar iin bir umuttu. imdi bir zamanlar umut edenler buraya yerletiler ve "Amerikal" oldular. (Onlar "Avrupal" veya "Beyaz adam" diye aracak ok az Kzlderili kald.) "Amerikal" olduktan sonra bugn umutlar ne durumda? Tm dnyann ryalarndan oluan bir lke acaba ne hayal eder? Kendini mi? Amerika yalnz "kendi iin" mi mevcut? Yoksa tam aksine onu dnyann ryalarnn yansd byk bir beyazperde olarak m alglamak gerekir? Amerika byk bir yansma deil midir? Amerika grntler lkesi. Grntler lkesi. Grnt iin lke. Yaz bile burada hibir yerde olmad gibi grnt olay olmutur. Snrsz bir hayal gcyle harer ve saylar iaretler, yeni ikonlar haline gelmitir. Her yerde grntler ve iaretler dev tablolar zerinde, fotoraf halinde, resmedilmi, neon klarnda. Hibir yerde byle bir sanat, hibir yerde byle bir iaret enasyonu yoktur, hibir yerde gz bylesine megul edilmemi, bylesine hapsedilmemitir. Hibir yerde grnt bu derece kkrtc, bu derece batan kartma amal olmamtr. Hibir yerde bu tr zlemler ve gereksinimler olmamtr, nk hibir yerde onu grmek iin bu tr tutkular retilmemitir. Bu nedenle hibir yerde grnt bu derece kreltilmemitir.

21

21

yleyse her zaman bir ncekini aan, daha parlak grntler bulmak gerekir. Yok olan ise, basit eylere bak, doa. Tm byk doal parklarda, sanki doa ancak park tarznda var olurmu gibi (gzel olan her yerde zaten, doay Disneyland'a dntren bir park var) fotoraf ekmek iin belli noktalar gsterilir. Fotoraf ayarlar nceden belirlenmitir, milyonlarca insan, ayn grntleri elde edebilsinler diye. "Amerikan televizyonu"nun izleyicileri ve dnyaya bakyla gerekletirdii ey de budur. Grntlerin gc: Gerekleme gc, gcn gereklemesi. "Amerikan ryas". Bir rya szcklerden ok grntlerden oluur, insan bir rya grr. Fakat uzun zamandr kendilerine gsterilen eyleri alglamaya altklar iin grmeyi unutan insanlarn ve lkenin ryas nasl grlmeli? Onlar artk kendi ryalarn grmyorlar. Yalnz, kendilerine gsterileni alglyorlar. Eer bunlar kendileri iin retilmise... Birbirine ok yakn iki szck: retim-Kandrma. Her iki durumda insan ynlendiriliyor: Ynlendirilmek. Etken "grmek" szcnn edilgen ekli gibi. Geenlerde yeni korku lmlerinden birini grmek iin New York'ta bir sinemaya gittim. Korku lmde deil, seyircideydi. ounluu daha ocuk ve gen olan seyirci var gcyle alklyor ve her defasnda daha kanl ve daha acmasz olan her yeni cinayette deliler gibi baryordu. Belki de bu nedenle artk western evrilmiyor. nk cinayet olarak onlarda ate etme ve aslmaktan baka ne var? John Ford'un lmleri bu seyirci iin mutlaka seyri imkansz lmlerdir, gzle grlmez lmler belki.

22

22

Bu lke ve ryas, o halde, karmak bir tarzdan baka nasl tantlr? "Birinden dierine geme"den baka, hangi tutum olas? Bu lkeyi, bildiim eylerinden ok, ehirleri ve insanlar ile seviyorum ve ok da korkuyorum. Burada, her yerden daha mutlu ve daha skntlym. Gzlerim burada alyor ve ben onlar kapamalym. nk ben kendi Amerikan "ryal yk"m izliyorum. Onu olaanst bulduumdan deil. Belki bir rnektir, yararl olabilir. Yoksa "Amerikan ryam" kimseyi ilgilendirir mi? lk Amerikan deneyimim grntlerle olmutu. izgi lmleri, zellikle Miki dergileri ve magazinler. Daha televizyonumuz yoktu. Garip otoyollardaki drtyol azlar ilerinden araba geebilecek geni aalar. Bikinili kadnlar, zellikle ok gzel kadnlar, otomobiller, inanlmaz, korkun otomobiller. Tuzlu gller zerinde dnya rekorlar. ki veya defa ses duvarn aan uaklar. Komunun oluna Amerika'daki akrabalar bir kovboy giysisi gndermiti. Hakiki deriden... Bir yl sonra, hakiki tylerle, Kzlderili giysisi. Karnaval kyafeti dediler mi, hep ayn seenekler: Kovboy ve Kzlderili. Annem baka giysiler neriyordu: rnein palyao veya inli. Olacak ey mi? Nihayet sinemaya gidecek kadar bydm. Amerikan lmleri Amerika'y her eyden iyi anlatyordu. zellikle tercih ettiim westernler. Hele ldeki nclerin yzyllk maceralar. Benim iin, bir anlamda ok nemliydi, bu. Bu gemii, gzmde canlandrabiliyordum. valye lmlerindeki gri ortaa mazisine hi benzemiyor. Vahi Bat, daha ok Vahi Bat! Artk teki ana ynler, byk Kuzey, u Gney

23

23

veya Uzakdou ilgilendirmiyordu beni. Hedem Bat idi. O dnemde Amerikan lmleri, elbet Almanca, gsteriliyordu. Yine de onlar araclyla Amerikan dili kaplabiliyordu. Bir baka yaam duygusu. Filmlerin yzeyinden bile hissedilen. Daha anlalrdlar. "Daha doru" ve daha somut. Macera temelsiz bir kesinleme, zoraki bir bahane deildi. Bu kahramanlar ve bu manzaralar, arpc bir tarzda, maceray ve zgrl ifade ediyorlard. Onlara inanmam iin ok uramalar gerekmiyordu. Birka sene sonra yeni bir keif yaptm. On iki veya on yalarnda idim. Mzik hibir zaman ilgimi ekmemiti. Mzik skntyd. Radyodaki konserleri sakin sakin oturarak dinlemekten, okuldaki mzik derslerinden nefret ediyordum. an ve korodan rkyordum. Alman borazanlar geriye ok ender olarak bir ey brakan bir fon grltsyd. Sonra birdenbire, dierleriyle hibir ilgisi olmayan, bir mzik kt, yepyeni bir "mzik". Ona "Rock'n Roll" diyorlard, radyolar hemen kapatyorlard: "Gangl mzii". O gnden itibaren mzik benim iin var olmaya balad. Mzik kutusuna ilk teklii Little Richard'n Tutti Frutti'si iin atmtm. ngilizce bilmeden, mrldanyordum. Onu dilin sama sapan fantezileri ile sylyordum. Btn bunlar oturduumuz yerden ok uzaktaki bir dondurmacda, benim iin yasak olduundan emin olduum bir yerde geiyordu. Tm harlm yasak rock'n roll zevki iin harcyordum. Chuck Berry benim iin dier byk adamd. Daha sonra Elvis geldi. lk plaklarm yllarca arkadamda kald. Onlar eve gtremiyordum. Bu mzikte yeni olan, saf zevk idi. Ondan beklenen keyif kltrel deil, sadece ziksel, basit ve dolaysz bir deneyimdi. Benim

24

24

iin yeni oland bu. Sonralar Velvet Underground bir parasnda yle diyordu: "Rock'n roll hayatm kurtard." Benim de hi phesiz. Hayatm deilse bile, beni mutsuz bir yaamdan kurtarmt. Bu mziin de oradan ulaan dier zevkler gibi -izgi lmler, dier lmler gibi- Amerika'dan gelmesi beni artmyordu. Amerika zevk krimin tanmn bulduu lkeydi. Orada her ey mmknd. Ve iten ie biliyordum: Orada, Almanya'nn tam aksine, hibir ey gizlenmiyordu. Amerika'ya gitmeden nce bir gn Amsterdam'da, bir kr yolunda yanl hatrlamyorsam Avrupa'da ilk alm Holiday Inn'de durdum. Yeil ve sar byk neon tabela yol boyunca, gecenin alacasnda, lacivert gkyznden ayrt ediliyordu. Filmlerde ve ABD kartpostallarnda grdm gibi... Arabamdan indim ve bu kl ve yanp snen eyin etrafnda bylenmi gibi dndm. Benim iin ticari bir tabeladan ok fazla ey ifade ediyordu, bu: Amerika'nn bir sembol, bir Amerikan antyd. Yalnzca grlmek ve dikkatleri otele ekmek iin orada deildi. Burada zellikle kendisi iin duruyordu. Onu grmek ne keyif! Bir anlamda grevini ayor, yle ki, bu bolluk beni mutlu ediyor. te Amerika'y byle gryorum, ben: Bir bolluk lkesi gibi... Sizi kanatlandran ve haeten byk kl tabelalarla dolu bir lke. Amerika'da, kurtarlm hayaller lkesini gryordum. Oraya ilk kez sabahn erken saatlerinde Kennedy Havaalan'ndan beni Manhattan'a gtren otobsle ulatm. Evimdeydim, artk. Caddelerde yrrken, kafam srekli havalarda, ayaklarm su birikintilerinde, kpek pisliklerinde olduu iin o gn akama kadar

25

25

neler hissettiimi aklayamam. Ne kadar yeni olursa olsun, her ey ayn zamanda o kadar da tandkt. Bildiim btn kentler, bu kentin iindeydi, bu kentte temsil ediliyordu. Sadece "her zaman olmak istediim yerde" olduum iin, evimde gibi deildim stelik bu rya, daima "olmak istediim yerde" nihayet belli bir eyi gzlerimle grebileceim belirli bir eyle uyum salyordu. New York'u Amerika sanmtm ama, uzun srmedi bu. O akam televizyonu atm. Ve Amerika'y tanmay rendim. Bir haftadan uzun bir sre televizyonun karsnda oturdum. Gece ve gndz, yeni, aklanmam bir hastala tutulmu gibi... Gl bir hipnozun etkisi altnda gibi... Bu bir tutkuydu, zel olmayan bir tutku tam tersine, tamamen toplumsal. Hibir zaman gerekten televizyona taklmamtm. Otelin yirmi altnc katnda beni tutan ey o deildi. Aada, caddede dolaacam yerde cin arpm gibi tm polaroid lmlerimi televizyon grntleri nnde harcyordum, fakat... Hayr, beni tmyle ele geiren ey televizyon olgusu deildi. Bu televizyonun, bu "Amerikan televizyonunun" ileyi tarz idi. Bu grnt sisteminin inanlmaz derecede grltl, tatsz, bo ve insan aalayc ileyiini byl bir korkuyla izlemeye baladm ve buna bal olarak tpk gece yol zerinde bir arabann farlar nnde korkudan kaskat kesilmi bir hayvan gibi gittike ufaldm. te byle durmadan bu seyrediyordum. imdiye kadar hayatmda grmediim ey, herhangi bir gereklik ile bu imgeler arasnda en ufak bir uyumun olmamasyd. Ne verilen bilgilerde veya bilgi dedikleri eylerde, ne ovlarda, ne dizi lmlerde anlalabilecek ve akta-rlabilecek insan gereklii ile

26

26

ekranda yansyan rn arasnda en ufak bir uyum yoktu. stisnasz tm grntler yapaylk ve hesap dzeyine indirgenmiti. yle sanyorum ki, hepsi reklama ve propagandaya ayrlyordu. On veya on iki kanall bu televizyon gerekten sadece reklam ve propaganda idi. Sadece her yayn her be dakikada bir kesen reklam spotlarnda deil. TV lmi, oyun veya ne olursa olsun tm programlarda. Bu medyada, bu "Amerikan televizyonu"nda her ey, her grnt reklam snfna sokuluyordu. Her ey propaganda eklindeydi. Neyin propagandas? Aka anlayamyordum. Sadece bir kurban olduumu biliyordum. Bu reklam televizyonunun ekicilii korkuntu, izleyicileri mhlama yntemleri mkemmel bir incelikle hazrlanmt. Benim gibi grnecek ve okunacak hibir eye ban eviremeyen biri, ona tamamen balanp kalyordu. Daha sonra, Amerika'daki bu ilk ziyaretimde, "lkenin iine" yaptm ilk seyahatten, bir ss kpeinin dk kulaklaryla dndm. oka uramtm. Nereye baksam otoyollar, byk tabelalar; moteller benzin pompalar ve spermarketler grnyordu, fakat bunun dnda hibir ey grnmyordu. Dier bir deyile, "geride" bir ey bulacam ummutum, onu aramtm ve bulamamtm. Gnlerce seyahat ettim. Manzaralar gittike deiti. Daha Gney'e zg ve daha scak oldu. Fakat harita zerinde yzlmleri ve nfuslarna gre ayrlan ehirlerin hepsi birbirine benziyordu. Her yerde ayn geni caddeler ve tabii neonlu moteller neonlu snack barlar, neonlu benzin istasyonlar, neonlu spermarketlerden baka hibir ey. Hibir ey, "geride" hibir ey! ehir yok, ehir yaants yok. Hafzamda getiim yerler birbirinden

27

27

ayrlmyor, nk ilk bakta ayrm salayacak bir ey yok. Bu ilk gezide, elimden gelen tek ey bu oldu. New York'a hem korkmu hem de rahatlam olarak dndm. Nihayet bir ehir... EHR kinci defa Amerika'ya gidiimde New York'tan kmaya cesaret edemedim. Hudson'un batsnda "Amerika"dan sayamadm bir l, bir boluk vard. Bunu imdi biliyorum. stnden on iki yl geti. kinci seferi ncs, drdncs ve dierleri izledi. te ABD'de yedi yldr yayorum. Amerika'dan beklentim ile Amerikan gereklii arasndaki fark rendim. Artk Hudson'un batsndaki bu boluun da her eyden nce Amerika olduunu biliyorum. Amerika'nn daha batda, Arizona'da, Utah'da ve New Mexico'da bulunduunu biliyorum. Ve bu beni her zamankinden daha nostaljik klyor. ok uzakta, batda, kyda Los Angeles'da Amerika adl bir baka gezegenin baladn biliyorum. Artk Amerika ryas grmyorum. Oradaym ve rahatm. Hl daha bu lkeye alamadm. Beni srekli artyor, zellikle Avrupa'dan, "Eski Dnya"dan dnlerimde Avrupa ile Amerika arasndaki her seyahat iki kta arasndaki seyahatten fazla bir ey Bu, zamann iinde yaplan bir seyahat... Oraya varnca ok geiriyorum, ("oraya" diyorum, "buraya" deil, nk Almanya'da "buraya" diye yazyorum, "orada" farkl). Hemen olmasa da bu ok, belki bir takside, metroda, veya birka saat sonra caddede tesadfen fark ettiim bir jestten, geerken yakaladm bir cmleden, bir yz ifadesinden veya yksek sesle

28

28

monologa dalm gitmi saysz insanlardan birinin ifadesinden veya bir ocuk parkndaki bir sahneden kaynaklanabiliyor. Btn bunlar beni bir anda birka sene ileriye, birka sene gelecee itiyor. Gelecek konusunda Amerika'da insan Avrupa lkelerinde olduundan daha uzaa gidiyor: Gelecee ynelmi, biimler, iletiim, alma, isizlik, meslek, bo zaman, kendini gelitirme, davranlar, duygu ekilleri, ksaca: ok daha gelecee ynelmi, bir hayat tarz. lerisi: gelecek ayn zamanda korkularn taycs. Bilimkurgu romanlar ve lmleri insanlarn gelecekleri karsndaki korkularyla ve ayn zamanda neler olacan renme konusundaki vahi itahlar ile oynuyor. Amerika'da yaadmdan beri olacaklar rendim. "Dierleriyle iliki"nin nasl daha abuk, daha basit, daha geici olacan, yabanclarn nasl ili dl olacaklarn, yakn dostluun ne kadar yabanc olacan, ocuklarn nasl terk edilmi ve bu nedenle daha katlam olacaklarn, insanlarn nasl dnmeden yarglanacan, nasl daha anonim, istediini yapmak ve yaptrmakta daha zgr olacan, dierinden farkl bir ey yapmada ve yaptrmada daha az zgr olacan, nasl daha yalnz olacan. Her geliimde Amerika, ben yokken yeni kurallar konmu bir oyun bahesi gibi grnyor gzme. Yarn, daha bugn konmu kurallar geerli olmayacak. Ne coku verici ey bu! Ne var ki, bu gelecekte mmkn yaayabilecek ekillerin deneyimleri her defasnda bana bask altnda yaplyormu hissini veriyor yaadmz ana srekli dn vermeden dayanlamazm gibi. Amerika'da insan yaratc yapan

29

29

sknt. Sknt, nk insan nasl yaanlacan bilmemektedir. Ne bir rnek, ne de bir yol gsteren. Televizyon ve sinemann sunduu grntler yardmc olamaz. Daha kts, onlar insana yolunu artr, nk gerekte hibir deerleri yoktur. Amerikallar yaamlar ile sinema televizyon grntleri arasnda bir ba olabileceine, byle bir ban var olabileceine kolaylkla inanmazlar. Bu kri terk etmiler veya unutmulardr. Daha dorusu, artk bundan tat alamaz hale getirilmilerdir. Ben yaz araclyla, dolayl olarak, Amerikan ryasnn yeniden, bambaka bir ekilde, Amerikallarn kurban edildikleri basknn ve kleliin ta kendisi, ortaya kabus gibi kt bir noktaya vardm. Sylediimi geri almak istiyorum, nk: Bir kir yklrsa, bu mutlaka krin kendisine bal deildir, onu alglama biimine baldr. "Kabus" diye adlandrlmas gereken "Amerikan ryas" deil, onun kullanl, iletilii, ve btn bir halkn ryalarla aldan eklidir. Grntlerin smrs ve grnt araclyla smrden bahsetmek istediim zaman nereden balayacam bilemiyorum. Bir zamanlar, "Amerikan sinemas" ve dili vard, Amerika'nn yasal yks ve en gzel anlarnda, Amerikan ryasnn btn ifadesi. Bu sinema artk yok. "Amerikan televizyonu"nu tanrlatrmay, o dilin paralanmasn, grntlerin kknden yklmasn ayrntlaryla bir kere daha anlatmamn nedeni bu. Bazen, zellikle Amerika'ya dndm zaman meraktan, bir uyuturucu mptelas gibi, Amerikan televizyonunun karsna geiyorum. Yalnz New York'ta, otuza yakn kanal. Bylece aklm yitirmi gibi

30

30

yeniden bo, acnacak, bitkin bir hale gelene, afak skene kadar, televizyonun nnde oturuyorum. Bunu Bat Avrupa televizyonundan baka televizyon tanmayan birine anlatmak g. Karlatrlamaz. Bir halkn dil ve dnce alkanlklarndan (uzun zamandr grsel alkanlklar da edinildi) yaamn tadn karmann kurallarna ve adetlerine kadar, her eyini, byle bir gcn, bu medyann, hangi boyutlarda deitirdiini ve kendine baladn ifade etmeye, kavramlar yetersiz kalr. nsan duygular ve ilikileri, her eyden nce de erkek ile kadn arasndaki iliki ve anlama, "ak" Amerikan televizyonu tarafndan ekiller ve normlarla belirlenmitir. yle ki bunlar sizi, gelecei ve bunlarn etkisindeki bir halkn sahip olaca izzetinefsi dnrseniz; irendirecektir. rnek olarak, televizyon izleyicisinin acl sarslndan bir baka duygunun sergileniini gsterebilirim. znty, acy gstermek. Bu basit programlarda, rnein, gnden gne, yllarca uzattklar ykleriyle, dizilerde; birisinin kt bir haber ald, rnein bir yaknnn lmn rendii, bir sr an bulunur. Bu tabebeklerin, zengin, sama sapan giyinmi mankenlerin, gln makyajl yzlerinde o an, bir "ifade" okunur. Bu en iyi niyetle "kendine acma" olarak alglanabilir. Herhalde sz konusu olan, bir kendine hayranlk jesti, kendi kendini sahnelemedir. Bu durumda bir bakasnn veya dnyann, zntsn veya acsn hissetmek mmkn olabilir mi? Bahsettiim, bu duygularn gerekd canlandrl hastalnn, nasl ulusal duygular gerekd alglama hastalna; yeni nesiller iin, kendini gstermeden

31

31

bakalarnn duygularn anlayamama yeteneksizliine, dntdr. Buna kart baka bir rnek: Sevinci gstermek. zellikle ev kadnlar iin yaplan, bazen on yldr programdaki tm yarmalarda kazanann sevincini gsteren, kanlmaz yakn plan ekimleri. Galip lgnca sevinir, ellerini rpar, dans etmeye balar. nk televizyondan btn galiplerin neler yapmas gerektiini byle renmitir... Kurallar erevesinde, ok zavall kendini gsterme ekilleri ve bu ekillere bamllk. Sonra piyango, araba, divan veya o cinsten ikramiyelere hznl bak, kaybeden tarafn, yakn ekimi. Daha sonra, muhteem glyle sunucu, etrafnda, yarmaclar ynlendiren gen kzlar. Fakat bu grntlerden de ac olan bu grntlerin sk sk evremizde, "yaam"da grlmesi. Amerikan bakannn, byk ovmenin srekli srtmas gibi veya bir baka ac dakikas, izleyicilerin saysz "ifa datclar" veya "hatiplerden biri tarafndan davet edilip, ellerini ahizenin stne koyarak, vaaz veya iyiletirmeden elde edilecek sonular paylamalar. O zaman ac, kalkan ve ellerini gerekten televizyonlarnn stne koyan milyonlarca insann i grntsdr: Bir rntgenci gibi, bunca yalnzlk ve insani llerden uzaklamann verdii utanc duymak! Amerikan ryasna hibir zaman "ahlaki ounluun" dini yaynlarnda olduu kadar bavurulmamtr. Amerikan televizyonu bunlardan yzlercesini yresel ve daha geni yorumla karanlk, kk kanallarda veya gl trstlerde sunmaktadr. Bunlar gnlk televizyon programnda, zellikle pazar

32

32

ve hafta iinde ge saatlerde nemli bir yer tutmaktadr. Btn bu programlar phesiz ayn tarz deildir veya ayn kaba konulamaz. Fakat genellikle aptalca bir gsteriden baka bir ey sunmazlar. Tanrnn anlatl tarz, mkemmel bir bayalkla iren bir ekilde ilenilii, izleyicilerin sefaleti, ortaa pazarlarndaki gibi arlatanlarn araya girmesi tm tasviri bozmaktadr. En pis soytarlarn ahlak ve saktan bahsetmeleri, Amerika'y, dnyay kurtarmaya armalar... Bu tr demagoglarn daima var olduunu ve her yerde bulunduunu yadsmyorum: Fakat hibir yerde "Amerikan televizyonu" gibi gl bir araca sahip deiller. Fakat her vaazda, her iyiletirme seansnda be dakikada bir ticarete ayrlan kesintiler... En nemli Amerikan szcklerinden biri "reklam spotu", ayn zamanda "ticari", yani "kr getiren" szcdr. "Tccarlar" televizyon programn dzgn aralarla, kimin ne iin yayn yapldna dikkat etmeksizin blmektedirler ve buna tpk gecenin gndz takip etmesi gibi allmtr. "Amerikan televizyonu" "ticari" ekil alm, her eyi mmkn olduunca hzl, ba dndrc, "kr edici" ekilde sunmak iin bunu benimsemi. Kendi kendisinin gayesi, yani bir yutturmaca haline gelmi ekil, genellikle "Amerikan televizyonu"nun, eklini ve hatta ieriini ifade ediyor. Bunu izleyen aama da son derece mantkldr. Televizyon programnn en beenilen ve en nemli ksmn oluturan uzun lmler de ele geirilmitir. Bu demektir ki: Televizyon srekli bir reklam eklini aldktan sonra lmler de televizyona benzemitir. Film ve televizyon bundan byle tek ve ayn ekle, yani "ticari" ekle sahiptir. "Ticari", "baarl" veya "kr

33

33

getirici" bu sreci iyi aktarmazlar ve bu deiimi iyi aklamazlar. Filmler uzun zamandan beri zaten para getiren bir ticaret deil mi? Kesin fark u ki, artk anlatacak bir eyleri yoktur. Artk ekilleri bunu gerektirmemektedir, daha dorusu buna izin vermemektedir. Kkleri televizyon ve reklamclkta olan bu yeni tarz lmler sanki anlatacak eyleri varm gibi yapmaktadrlar. Gerekte ise yalnz yutturmacadrlar. Gzleri boyamak istemektedirler. Doru sylemek gerekirse anlatmak g bir eydir. ncelikle anlatacak bir ey olmal ve sonuta, ne kadar iyi anlatlrsa anlatlsn anlatlan eyin geree uyup uymad llmelidir. Buna mukabil yutturmaca, gzleri boyama, reklam , basit eylerdir. Sylenen ve gsterilen ey doru ve etkileyici olunca sylenecek bir ey yok. Artk hibir ey dorulanabilir ekilde deil. Tpk u sralar Amerika'da inanlmaz bir baar kazanan "Flashdance" lmi gibi. Bu, doksan dakikalk bir reklam spotu. Ynetmeni bugne kadar, reklam lmlerinden baka bir ey yapmam. Bununla "Amerikan ryasnn ilgisi ne? ok, hem de ok ilgisi var. nk Amerika'da elence ad verilen ekliyle, bu tarz bir reklam lmi, kendinden baka, ne iin bu kadar reklam yapar? Amerikan ruhunun felsefesi. Elence: Amerika iin reklam. Burada da Almanca szck iyi uymuyor. Elence (Unterhaltung) nezih ve kibar bir eydir. Oysa Amerika'da elence toptan bir ey! Gnmzde elence endstrisi silahlanmadan sonra phesiz ABD'nin en nemli ekonomik etkinliidir. Mantksal geliim bir gn gerekten ekonomik faktrlerin birincisi olmasn istemektedir. zellikle dnya lsnde, savalar imkansz ve akl

34

34

almaz olduka, elence yine bu lde, (politikann) baka aralarla takipisi oluyor. Yldz Savalar gibi elenceli bir lm bunun mkemmel bir canlandrlmdr. Yalnz sava iledii, tm dnyadaki ocuk nesline "yeni sava grntleri ve yeni sava mitolojisi" sunduu iin deil ayn zamanda masumca bu grntlerin kkenini, kaynan aklad iin. Son sekans Hitler propagandasnn en byk lminin sekansndan alnan gz kamatrc bir repliktir. RADENN ZAFER Amerika'da en politik olan ey elencedir. Gerekten ksa bir sre nce Amerikan Bakan Amerikan televizyonunda "Yldz Savalar" askeri programnn gelitirilmesini istedi. Bir zamanlar onun da Hollywood'da aktr olmas, bana gerektiinden daha batc grnyor. (Bu arada bir aklama: "rya fabrikas" gibi bir szcn, "beyin ykanmas" veya "kitlelerin kertilmesi" trnden bir szck grubuna ait olduu halde olumlu bir yan anlam sakladn anlamak gtr.) Amerika'da "politika"dan ne beklendiini anlatmak zor, nk bu dnce, yalnzca olumsuz ekliyle vardr. Yani politika yokluu. Bylece, "Amerikan televizyonunda" Avrupa'da dnld gibi, halkn yaamnn doal bir paras olarak politik yaynlar yoktur. Gerekten politik ierikli ciddi bir tartma bulunmaz. Buna benzer yaynlar yaplmaktadr. Fakat bunlar da elendirici olma zorunluluuna tamamen uymaktadrlar. Bilgi programlarnda da "politika" ok enderdir. Amerikan televizyonunun

35

35

dnyadan ve dnya politikasndan verdii bilgi gln denecek kadar zayftr. Yine sunu ekli ierikten nce gelmektedir. Ve ilgin bir ekilde paketlenmi eitli gln eyler, uluslararas politik bilgilerden nceliklidir. Amerikallar dnyaya "azgelimi" uluslardan daha az aktrlar. Bu nedenle dnyada olup bitenlere inanlmaz derecede az merak duyarlar. Bundan dolay elence sahte bilgi anlamna gelir. Elence yani oyalanma ki, insanlarn neyle oyalanp neden vazgetiklerine dair hibir kirleri yoktur. Nasl politik gerek yoksa, yle politikann kendisi de yok. nk gecikmi kapitalizm, elinden geldiince yalan syleyerek ancak dayanabilir. Yalnz o bunu gecikmi sosyalizmden daha gzel ve elenceli bir ekilde, yani grkemli bo ieriklerin yerine grkemli bo ekillerle yapmaktadr. Hangi konuda susmak istedikleri konusunda ikisi de uyumaktadr: Karlkl ryalarnn defolup gitmesi. Gittike daha ok insan bir zamanlarn "Amerikan ryasn" grmemektedir. Artk o sadece reklam sanayii sayesinde grlmektedir. Tm ktada zgrlk ve refah tantm yapan fakat glgesinde birok yoksul adamn bulunduu dev ilan panolar uzanmaktadr. u anda normal olarak fkemi ifade etmekten baka bir ey yapmadm. steimin tersi olarak imdiye kadar "herkesin bildii eylerden" baka bir eyden bahsetmedim. "deoloji zerinde dnmeye" zorlanr zorlanmaz, bu ideoloji, soluyor. "Amerika" zerine deil de, Amerikan ryas, onun bozukluu ve bu bozukluun nedenleri zerine yazmaya abalamam gerek. Birbirinden ayrlmas g olan eyler!

36

36

Amerikallar bile bunu beceremiyorlar. Gvenlikleri eksik. Kendilerine ne olacan bilmiyorlar. nce ryalar alnyor sonra bu ryalar her gn onlara yeniden satlyor. Yanl grntlerden, ryalarndan alnm yanl seslerden, ii bo ekiller ve uyuturucu formllerden serseme dnm. Amerikan halk, devlet felsefesi "elence"den, kurduu byk "Amerikan gcnden phe etmeye cesaret etmektense; yaam tarzlarna yeni bir lt oluturmak iin bu yanl grntlere inanmay tercih ediyor. "Amerikan kiilii"; genellikle 'ak' bir yara. Sk sk bu gvensizliin nedeninin Amerikan tarihi olmamasndan kaynakland sylenir. Kt bir bahanedir bu. Tarih eksiklii gayet byk bir avantaj da olabilirdi. Hayr, Amerikallarn "Avrupa kltrne" baktklarnda, her eyi tarih yokluuna balamalar ve kltrel yetersizliklerinden yaknmalar; kltr ve tarihlerinin daima piyasa yasalarna boyun ediini kabullenecek kapasiteye sahip olamamalarndan, korkaklklarndandr. Bugn ortada piyasadan baka bir ey bulunmamasna alr m? stelik "ulusal kimlii"ni bulmak da g! Kendi kendini oluturan, irade gcyle ryalarn geree eviren, o byk zgr insan efsanesinden; kala kala her sokan kesindeki, sigara ve otomobil reklamlarnn stndeki ii bo maskeler ve gln bir karikatr kalmtr. "Amerika" isimli bu lke zerinde bo grntlerin egemenlii, 'totaliter'likten baka trl aklanamaz. Elence masalnn ise, doru grntler karmaya elverili bir ders ierebilecei, ok inanlmaz geliyor. erebilse bile, bunlar milyarlarca yalan grntden, nasl ayrlacak?

37

37

WIM WENDERSN KISA METRAJ ALIMALARI

1967 ylndan 70e varan sre, Wendersin sanatsal olgunlama srecidir diyebiliriz. HFFde ki [Hochschule fr Fernsehen und Film (Sinema Televizyon Yksek Okulu)] renciliinden sinema yazarlna ve de eletirmenliine geerek kamerasyla yapt ilk ekingen denemelerinde tam olarak gerek sinema dilini ortaya koyar. lk ve bir anlamda basit daha dorusu profesyonellememi almalarnda daha sonraki yaptlarnda da izlenecek olan karakteristik zelliklere rastlanr. Bunlardan en nemlisi muazzam gzellikteki neredeyse hi kprtsz, uzun-sabit planlardr, bu nemin ikincisi de asla takibini brakmayaca aksine daha bir zerine eilecei mziktir. O lmlerinde mzii kullanmaz, lmlerini onunla btnletirir.

38

38

SCHAUPLTZE

Yl: 1967. Sre: 10 dk. Format: 16 mm S.B. Mzik: Rolling Stones ok deil bir on sene ncesine dein zellikle lkemizdeWen-dersin ksa lmlerine, daha dorusu ilk dnem ksa lmlerine ulaabilmek zor deil imkansz idi. Bugn artk- bir ekilde bu lmleri izleme ans bulan insanlar kendilerini ansl saymaldrlar. Konuya Schauplatze-den balamak en doal olduu gibi bir noktada da en nemlisi. Bu lm iin sanal ya da basl ortamlarda duyacanz yegane tan, lmin kaybolduu ve seyredilmesinin imkanszl noktalardr, ylemi? Hem evet, yle, hem de hayr, yle deil. Bu lmin ortada olmad bir gerektir lakin Schauplatzeden

39

39

SAME PLAYER SHOOTS AGAIN

Yl: 1967. Sre: 12 dk. Format: 16 mm S.B. Mzik: Mood Mzik. Oynayan:Hans Zischler.

Wim, bu ilk dnem lmlerinde genelde hep olduu gibi- gelecekteki s i n e m a t o g r a k zihniyetinin sinyallerini verir. Bunun ardndan ise hibir ekilde zarara uramam olan Same Player Shoots Again gelir: kopyalar baka renklerde ilense de siyah beyaz olarak ekilen bu lm tpk dier ilk dnem ksalar gibi-, ayn lmin be kez tekrarndan olumutur. Perdede grdmz tek ey yaklak 12 dk boyuncayol boyunca, tabir yerinde ise de kalka yryen, kah ya-

40

40

valayp neredeyse yere decekmi izlenimini uyandran kah aniden hzlanp sanki bu yolun sonunu getirecekmi gibi duran, ya da hi bitmeyecekmi izlenimi veren yaral- bir adamn yrydr. Kadraja ayaklar ile giren bu adamn bir asker kaputu giydiini ve elinde bir tfek tuttuunu grrz. Film bu ekilde be tekrardan oluur demitik, ite bu beinci tekrardan sonra ekranda bir coco-cola TILT ifadesi yuvarlak bir amblemin ierisinde yer alr, Wenders bu olay ve lmin kurgusunu direk tilt zihniyetine balamtr. Zaten, eskiden der Wim, tiltlerde be top vard ama artk sadece top koyuyorlar. Filmdeki adam bu ibarenin ardndan bir arabann arka koltuunda, kanl bir ekilde arkasna yaslanm olarak grrz. Wendres, lmde kulland mzikleri eski bir 45likte-n bulur: Mood Music. Wim, unutulmu bir Hitchcock lmi mzii gibiydi der kulland mzik iin.

41

41

SILVER CITY REVISITED Yl:1968. Sre: 25 dk. Format: 16mm - Eastman Color. Orijinal Dil: Almanca. Mzik: Mood Mzik nc olarak tarihi sralamay izliyoruz- 30 metrelik lmlere ekilmi olan yaklak 3 dk.lik sekiz sahneden olu-an Silver City gelir. Wenders bu lmi, oturduu 4. kattaki evinden ekmitir ve tamam sabit/ hareketsizdir. Film-de, caddeler, kavaklar, sabahn ok erken saatlerinde 02:30, 03:00 gibi bombo olduklar saatlerde grntlenir. kinci ksmda grnt ayndr ama zaman tam tersidir. Kent o boluunu i dn insanlar-nn kalabalna terket-mitir. Wim, yle der: bu tpk, insann pencerede durup ya tama-men bo, ya da azna kadar tkal bir caddeye bakmas gibidir. Sadece ilk balardaki sahnede ykye benzer bir ey vardr. Burada bir ray hatt grnr, gerisi tamamen botur...sabahn ok- erken saatleridir; iki dakika sonra adamn biri raylarn zerinden atlar ve onun bu atlayndan 3 sn sonra tren raylardan geip gider... insan her an imdi

42

42

bir ey olacak izlenimine sanki bir ey balyor hissine kaplr ama bir eyin balayaca falan yoktur. Sadece bo sokaklar ve bak... Wim, lme verdii isim hakknda pek bir kir sahibi deil ama iki kelimenin yan yana geldii vakit ho bir tn yarattn dnd iin bu ismi kullandn da biliyor. Sinema tarihinin ilk lm denemelerini anmsatan alma ayn zamanda Wendersin kentlere duyduu resimsel ve de foto-grak tutkuyu sinema aracl ile aktarmaktadr.

43

43

POLIZEIFILM Yl: 1968. Yazan: Albrecht Gschel. Oynayanlar: Jimmy Vogler, Kasimir Esser. Yapmc: Wim Wenders, Bayrischer Rundfunk Mnih. Sre: 12 dk. Format: 16 mm Siyah-Beyaz. Orijinal Dil: Almanca. Bir dier lmimiz ise drdnc oluyor buPolizie-lm. Filmde Mnih polis te-kilatnn 68 lerde rencilere kar uygulamaya balad yeni taktik anlatlmaktadr. Polisin, konu incelik ve hassasiyet olduunda nasl davran zorluu ektiinin bir anlatsdr da diyebiliriz. Wenders, bu lmini bir komedi lmi olarak nitelendirirken yle der: Bunun, benim Laurel-Hardy lmim olduunu dnmmdr hep Komik olarak niteledii lmine ayn zamanda politik de demektedir ynetmen; lm sresince bir d ses kullanlarak bir yorum verilmektedir, bu ses gen polislere, nasl davran sergilemeleri konusunda fsltlar ile t vermektedir. Wim bu lm iin hep ok seveceim bir lm olarak kalacaktr der ve lmi dnemde yaplm az saydaki gerek politik lmlerden biri olarak sayar.

44

44

3 AMERICAN LPS Yl: 1969. Yazan: Peter Handke. Mzik: Van Morrison, Credence Clearwater Revival, Harvey Mandel. Yapm: Wim Wenders, Hessischer Rundfunk Frankfurt. Sre: 12-15 dk. Format: 16 mm - Eastman Color. Sradaki beinci, ilk dnem Wenders ksas ise 3 American Lpsdir: bu lm Wimin, Handke ile alt ilk yaptdr. ayr Lp de yer alan ark ile ilgilidir. Her seferinde Van Morrisondan, Harvey Mandelden,Cree dence Clearwater Revivalden birer para duyulur. Film temelde mziin bir otomobil gezintisi grnts ile birlemesinden olumaktadr. Filmde, Handke ve Wenders Amerikan mzii zerine konuur, bu lm Wimin TV tarafndan yaplan tek ksa lmi olma zelliini tamaktadr. Bu lm -bir anlamda Alabamada olduu gibi- mkemmel bir on the road lmidir ayn zamanda.

45

45

ALABAMA 2000 LIGHT YEARS FROM HOME

Yl: 1969. Grnt: Wim Wenders, Robbie Mller. Oynayanlar: Paul Lys, Peter Kaiser, Werner Schrter, Muriel Werner, King Ampaw, Christian Friedel. Yapmc: Wim Wenders, Hochschule fr Fernsehen und Film Mnih. Sre: 22 dk. Format: 35 mm Siyah-Beyaz. Orijinal Dil: Almanca .

lk dnem diye adlandrdmz bu ksa l m l e r i n arasnda en sonuncusu ise Alabamadr.Bu lm Wim Wendersin 35 mm ektii ve de sinemaskop olan ilk lmi olma zelliklerini tamaktadr. Ayn zamanda bura-ya kadar tm lmlerinin tm iiliini,

46

46

kendisi yapan Wenders, ilk kez Alabamada kameraman Robby Mller ile birlikte alr. Filmde basite konu udur denecek bir yk yoksa da bir hikaye vardr ortada. Bol mzikli bir alma olan lm bir radyonun grnts ile balar, ardndan bir mzik dolab grnr; lm esasen All Along The Watchtower arksnn Dylan ve Hendrix syleyileri arasndaki fark zerine kurulmutur. Bu arada lmin ad da Coltranee ait bir arknn adndan esinlenilmitir ve bu para da lmde yer almaktadr. Kamerann lm ile sonlanan bir lm. Wendersin ksalar ile ilintili olarak sylememiz gereken en nemli ey udur, elimizdeki kopyalarla Mnih Film Mzesinde ki kopyalar birbirini tutmamaktadr. Bunlar byk farklar deildir ama dardaki kaytlarn sessiz blmlerinin bir ou mzede ki sesli kaytlarla rtmemektedir. Wenders bu srete ektii lmlerin yan sra baka almalara da ortak olarak rnler ortaya koymu ya da bunlarn ortaya kmasnda rol almtr.

47

47

KLAPPENFILM 68 tarihli bir dier Wenders ksas, ok uramamza ramen lmi izleme ansna sahip olamadk maalesef; ynetmenin ilk ilerindendir ve Bat Almanya da ekilen lmin direktrln Wenders, Gerhard Theuring ile paylar. 16 mm lik bu ksann prodktrln de iki ynetmen birlikte yapmtr. I. VICTOR Wendersin rencilik lmi. Siyah-beyaz bu alma 16 mm lik kamera ile gerekletirilmi. Dier ksalar gibi bununda orijinal dili Almanca. 68 tarihli lmin sresi 14 dakika. Klappenlm gibi bu ksa da, ynetmenin lmograsine alnmaz. Yukarda da belirttiim gibi, Wimin tm ksalarna ulamamza ramen bu lmlerin akbeti hakknda bir bilgi sahibi olamadk.

48

48

EIN HAUS FUR UNS AUS DER FAMILIE DER PANZERECHSEN [FROM THE FAMILY OF REPTILES / THE ISLAND] Yl:1974. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Phillipp Pilliod. Grnt Ynetmeni: Michael Ballhaus. Kurgu:Lillian Seng. Oynayanlar: Lisa Kreuzer, Katja Wulff, Thomas Braut, Nicolas Bieger, Marquard Bohm. Yapmc: Bavaria Atelier/ Mnchen fr Westdeutsches Werbefernsehen Kln. Sre: 2x25 dk. Format: 16 mm Renkli. Orijinal Dil: Almanca. 1974 tarihli, [25 x 2 =] 50 dakikalk mini TV serisi iin Wendersin hazrlad bir lm. Televizyondaki gsterimi haricinde sadece ynetmenin toplu gsterimleri erevesi dahilinde sinemada nadiren vizyona giren; ilgin bir ekilde Wenders zerine hazrlanm eitli ortamlarn birounda yer almayan bir alma. Ynetmen, Alice in the City adl almasn tamamladktan sonra, maddi bir bunalma girmi ve bunun sonucunda da televizyon kanallarndan i istemitir. Bu alma, Bat Alman Reklam Televizyonu tarafndan, gece yayn ncesinde, reklam kua arasnda yaynlanmak amac ile yaptrld. Mevzu ettiimiz televizyon dizisi [ Bizim

49

49

Evimiz-Bo Zaman Yuvas], bir ok yazar ve yapmc tarafndan ayn taban zerinde ayr konularn ilendii bir alma ve unu sylemek gerekir ki dnemin en baarsz televizyon programlarndan birisi. Wendersin i bavurusu kabul edilince, ynetmen de svireli senarist, Philippe Pilliodun bir senaryosundan yola karak; szde davran bozukluklar sergileyen bir ocuk olan Utenin ve ailesinin hikayesini ekrana tar. Vasat bir televizyon lminden teye gitmese de, sonradan Fassbinderin kameramanlna geecek olan Michael Ballhausun yeteneini farketmek gerekmektedir. Filme dair sylenecek ikinci bir iyi ifade de; kk ocuun sergiledii performansn vgye deer olmasdr. Wenders, ne yaparsa yapsn, ya da pozisyonlar onu ne kadar ekil almaya zorlarsa zorlasn, bir ekilde kendi zn yapt lme kesinlikle yedirebiliyor, lm ald anda, grnt ve mzik eletii anda, ite bir Wenders yapm diyorsunuz. Filmin hikayesi ksaca udur: Ute, ailesi asndan srekli olarak onlara sorunlar karan, sekiz yalarnda bir ocuktur. Ufaklk, evlerinin yaknnda ki bir genlik evinde zamann harcamakta ve bu da ailesinin arzulad tertipli kz modeline uymamaktadr. Srekli olarak eve, zeri kirli ve paralanm bir ekilde dnen Ute, annesinin bu konu zerinde genlik evine yapt ikayet ve serzenilerin ardndan, yuva da ki retmence uzaktan gzetim altna alnarak izlenmee balar. Uteyi izleyen sosyal grevli, ocuun; etraf ile ilikiye gemeyen, srekli olarak bir bana oynayan bir karakter olduu tespitine varr. Ve dahas, annesinin ana ikayeti olan; elbiselerinin yrtlmas ve amurlanmas iini Ute, okul dna

50

50

karak dahas kaarak- bizzat kendisi yapmaktadr. Grevlinin takibi sonucunda reneceimiz bir dier hususta, kzn srekli olarak hayvanat bahesine kamas ve soluu timsahlarn yannda alarak, hayvan bakcsnn ona anlatt hikayeleri dinlemesidir. Uteyi izleyen grevli, timsahlarn yanna vardnda, ufaklkla konumaa balar ve de ufakln, anne ve babasnn, ufak kardelerini timsahlara yem olarak attklarna inandn renir. Grevlinin uyarlar neticesinde, ailesi tarafndan bir psikologa gtrlen Uteye uzman tarafndan; temiz bir baba evinin eksikliinin ortaya koyduu davran bozukluklar tans konulur. Bunun ardndan Utenin ev ii yaamna ortak olur ve byle bir tannn daha fazlasnn bu ocuk zerinde nasl ba gstermediine aarz. Aile ortamnda ki babay hakl olarak yalanc karan bir konumann baba tarafndan inkar edilmesi neticesinde Ute evden kaar ve bahedeki bir aaca trmanr. Onu, buradan itfaiye dahil hibir kuvvet indiremeyecektir; ve yuvann sosyal grevlisi olay yerine gelerek, lmin en ar cmlesini kurar: Ute, orada kal.

51

51

ARISHA, DER BR UND DER STEINERNE RING [ARISHA, THE BEAR, AND THE STONE RING] Yl: 1992. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Jrgen Jrges. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Laurent Petitgand. Oynayanlar: Rudiger Vogler, Anna Vronskaya, Arina Voznesenskaya, Wim Wenders. Kostm: Esther Walz. Yapm: Wim Wenders. Jolanda Darbyshire, Wim Wenders Prodiksiyon/Berlin. Sre: 29 dk. Format: 35 mm Renkli. Rus kadn yazar Anna, kk ve mark kz Arisha ile birlikte yola kar; yazmakta olduu kitab "Kutsal eylerin lkesi" ni sadece yolda iken arabada yazabilmekte olduu iin, ay klnda Berlin reklam yapan ancak ehirden ve lkeden sklarak kuzeye gitmek isteyen bir adama arabasn kullandrtmak onun iin bir zmdr. [Adam, ay klna girmek zorunda kalmtr, nk kz arkada onu terk etmitir, czdann aldrmtr ve klk deitirerek el ilan datmaktan baka bir i bulamamtr.] Yolda 'ikinci el'den bir yaama ne kadar dayanabileceini denemek iin srekli lm eken bir Noel babay' da [Wim Wenders] yanlarna

52

52

alarak yolculuklarna devam ederler [Noel babann Noel'den baka bir beklentisi yoktur ve inatla lm ekmektedir -Kendisine bu konuda sorulan soruya 'nk daha iyi gryorum' diye cevap verir-]. Yolda onlara katlan, Vietnaml bir aile de deniz kysna kadar onlarla gelir. Rastlatklar kaak bir Hrvat aile tarafndan itenlikle karlanrlar ve bozulan arabalarnn yola devam edebilmesi iin onlara yardm ederler. Bu arada Arisha, sahilde tatan bir yzk bulur ve ay, bu yzk zerinden ona, her eyin esiz ve bir defalk olduunu anlatr. Bu yapm, arabada geen bir yolculuk lmi; neeli tonlara ve bilinli grntlere sahip [gndermeler babnda], bir anlamda yetikinler iin masal niteliinde diyebileceimiz, haf tonlarda bir lm, lezzetli kk bir elence bile diyebiliriz onun iin. Film iirsel, arzular konusunda olduka kibar ama Wenders'in lmlerinde ska grld gibi, oyun oynanyor gibi grnse de ok fazla ey ima ediliyor.

53

53

TEN MINUTES OLDER-THE TRUMPET / TWELVE MILES TO TRONA

Yl: 2002. Ynetmen: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Phedon Papamichael. Yapm: Samson Mcke, Pascal Leister. Spervizr: In-Ah Lee. Oynayanlar: Charles Esten, Amber Tamblyn, In-Ah Lee, Myriam Zschage, Wim Wenders, Pascal Leister, Peggy Perrige. Ses ve spervizyon: Jrn Steinhoff, Elmo Weber. Kurgu: Mathilde Bonnefoy. Format: 16 mm ile ekilip HD 35 mm lme basld. Sre: 11 dk. Dil: ngilizce. Premiyer: 2002 Cannes Film Festivali.

Sinema alemi iin; en gzel, belki ok ilenmi ve ayn zamanda en zor ve ok ilevsel bir kavram var-sa o da zamandr. Onbe sk isim yan yana gelir ve zaman zerine onbe ayrksa lm yaparsa ne olur, hemen yazalm Ten Minutes Older olur. Film iki ana blmden olumakta, derlemenin Cello ksmn: Bernardo Bertolucci, Mike Figgis, Jiri Menzel, Istvan Szabo, Claire Denis, Volker Schlondorff, Michael Radford, Jean-Luc Godard olutururken, dier kanatta, yani Trumpet iler- kanadn-da: Wim Wendersin yan sra: Jim Jarmusch, Aki Kauris-maki, Victor Erice, Werner Herzog, Spike Lee, Chen Kaige yer almakta. Her ynetmen tamamen kendilerinde yans bu-lan zaman kavramn 10ar dakikalna perdeye tayor. Film teknolojisini yenilik getirici ve provakatif ynde kulla-narak, Ten Minutes Older tm insanlk deneyimlerini barn-drr: doum, lm, ak, zamann dramatik yaps, tarih, an-tik mitler ve dnyann farkl blgelerinden eitlemeler. Wim, kendi lmi iin: Benim on dakikam, R ile

54

54

REVERSE ANGLE Yl: 1982. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Lisa Rinzler. Kurgu: Peter Przygodda. Yapm: Chris Sievernich, Wim Wenders, Gray City/ New York. Sre: 16 dk. Format: 16 mm Renkli. G r n t l e r i kullanarak ykler a n l a t m a y a almak...bunun benim yapabileceim bir i olup olmadndan pek emin deilim. nk benim iimde grnt-ler kesinlikle yklerden nce gelir. Hatta, hikayenin, imgeleri bulabilmem iin bir arac olmaktan baka bir eye yaramadn rahatlkla syleyebilirim. Wim Wenders Ters A, gnce lmleri serisinin ilkidir ve New Yorkta ekimleri gerekletirilmitir. Bu segmanda Wendersin gndeminde yer alan pek ok konu lmde yer almtr; "new wave" mzii, neon altnda Manhattan', kentin d grntlerini, alveri dkkanlarn,"Hammet" n kurgu odalarn ve Hammet zerinelii, Francis Ford Copolla ile bir grmeyi,

55

55

CHAMBRE [ROOM] 666 Yl: 1982. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Agnes Godard. Yapm: Chris Sievernich, Wim Wenders Prodksiyon. Sre: 50 dk. Format: 16 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce. Hammet ekilirken, lmin ekim sresini ieren bir ksa lmi, Fransz Televizyonu iin eker Wenders; ynetmen mini bir dizi halinde bu seriye devam edecektir. 16 mmlik 50 dakika sren bu lmi, kitap ierisinde nereye koyacamza dair ters dmler yaadk, zira; Wenders tarafndan lmi, hem kurmaca listesinde hem de dokmanter listesinde tutulmaktayd, sonuta bir belge nitelii de tayan bu yapm burada brakmaya karar kldk. Bu yapmnda Wim, pek ok ynetmene sinema ve sinemann geleceine ilikin sorular sorar [Sinema ne yapar? Ne yapabilir? Sinema yol olmaya yz tutmu bir sanat mdr?]. Bu alma 1982 Cannes Film Festivali esnasnda oluturulmutur. Filmin adnda yer alan 666 ibaresi ise; ynetmenin lm sresince kald Martinez otelinde ki ekimlerin de gerekletirildii odann numarasdr. Ynetmenler sra ile gelirler ve arkalarnda duran televizyonun nndeki koltua oturup kameraya konumaya

56

56

balarlar. Yapm ierisinde yer alp gr bildiren ynetmenler katlm srasyla yledir: Jean Luc Godard, Paul Morrissey, Mike De Leon, Monte Hellman, Romain Goupil, Susan Seidelman, Noel Simsolo, Rainer Werner Fassbinder, Werner Herzog, Robert Kramer, Ana Carolina, Mahroun Badadi, Steven Spielberg, Michhelangelo Antonioni, Wim Wenders, Ylmaz Gney. Her ynetmenin kendi ana dili ile konutuu bu almada Ylmaz Gney sadece, Wendersin bizlere dinlettii ses band kayd ile yer almaktadr, Wim, Gneyin siyah beyaz bir fotorafn, karncalanan televizyon ekranna yaptrarak teybin dmesine basar ve Gney konuur, bu arada kamera ekranda yapk duran Ylmaz Gney fotosunu zoomlar.

57

57

DOCU DRAMA Wim Wendersin bu ksa almas 1984 tarihini tamakta. Ronee Blakleyin yer ald bu almann orijinal mziklerini de gene Ronee Blakley yapm. Wendersin zellikle Trkiyedeki izleyicileri tarafndan izlenememi lmleri arasnda yer almaktadr dersek sanrm hakl oluruz. Bu arada belirtelim ki; Ronee, 1979 ile 81 yllar arasnda Wendersin eiydi, yani boanmadan nce... Renee, ynettii bir lmin dnda [ I Played It for You-1985 ], onsekiz kadar da lmde yer alrken, Wendersin bu lmi dnda [Docu Drama] Nickin Filminde de besteci olarak yer alr.

58

58

LUMIRE ET COMPAGNIE 1995 ylnda 1895 senesinin olanaklarn kullanarak gnmz isim yapm ynetmenleri lm yaparsa ne ve nasl olur? Bu muazzam ortak alma iin, tam anlam ile bir sinema/tarihi belgeseli demek mmkn. simlerini aada vereceimiz 40 ynetmenin Lumire kardelerin icad sinematograf aleti ile ektikleri 50er saniyelik 40 lmin yer ald bu alma ayn zamanda ynetmenlere o bildik sorularn yneltildii bir dizi rportaj da iermekte. Film, Lumirelerin ocukluk ve yallk fotoraarnn grnmesi ile balar. almaya katlan 40 ynetmen orijinal sinematograf makinesini grdkleri an dncelerini dahas hayretlerini dile getirmeye balarlar ve Bir Trenin Gara Girii lmi gsterilir; burada gzel bir espri izleyiciyi bekler, zira Lumirelerin bu lmi ektikleri garda ve kameralarn koyduklar ayn noktada, ayn ekim makinesi ile Bir Metronun Gara Giriinin ekimleri gsterilir, bu bol simgeli lm insanda tuhaf bir tebessm yaratyor dorusu. Burada, sinema yazar Pelin zdoruun Minimalizm ve Sinema adl eserinde sarf ettii o

59

59

cmleyi anmsamamak mmkn deil: Louis ve Auguste Lumire Kardelerin 1895te seyircinin zerine srdkleri buharl lokomotif, bugn saatte 180 mil hzla giden bir metroya dnm durumda. Elbet burada bizi ilgilendiren isim Wim Wenders: almada, dier tm ynetmenlere yneltildii gibi Wenderse de iki soru yneltilir: Niye lm ekiyorsunuz? sorusunu Wim: nk baka bir ey yok! gibi, ar ve ok anlaml bir cevapla karlar. Sinema lml mdr? sorusuna ise ynetmenimizin verdii cevap: Hayr, hikayeler kaybolmayacak, hikayeleri dinleme ve izleme ihtiyac yok olmayacak. olur. Gelelim Wendersin ektii 50 snlik lme: Wimin lmograsini tam olarak bilmeyen insanlar doal olarak bu 50 saniyelik lenden hibir zevk alamayacaklar zira olay anlamayacaklar. 87 yll Der Himmel ber Berlin ve 93 senesindeki In weiter Ferne so nah! lmlerinin barol melekleri 1995 senesinde Berlin kentinde bir at katnda 50 saniye sresince insanlar dinlerler yine, meleklerimiz biraz yalanm, salar dklm ve byklar uzam bir haldedir. Bir yarar olur dncesi ile almaya katlan dier ynetmenlerin de listesini vermenin faydal olacan dnmekteyiz: Merzak Allouache, Theo Angelopoulos, Vicente Aranda, Gabriel Axel, Bigas Luna, John boorman, Youssef Chahine, Alain Corneau, Costa Gavras, Raymond Depardon, Jaco Van Dormael, Francis Girod, Peter Greenaway, Lasse Hallstrm, Michael Haneke, Hugh Hudson, James vory, Gaston Kabore, Abbas Kiarostami, Cedric Klapisch, Andrei Kanchalovsky, Spike Lee, Cloude Lelouch, David Lynch, smail Merchant, Claude Miller, Sarah Moon, drissa Auedraogo, Arthur Penn, Lucian Pintille,

60

60

WENDERSN BELGESEL FLM ALIMALARI

LIGHTNING OVER WATER Yl: 1980. Ynetmen: Wim Wenders, Nicholas Ray. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Ed Lachmann. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Ronee Blakley. Oynayanlar: Nicholas Ray, Wim Wenders, Ronee Blakley, Susan Ray, Tom Farrel, Gerry Bammann. Festivaller / dller: 1981 Alman Gm Film dl. Yapm: Wim Wenders, Chris Sievernich, Road Movies Film Prodksiyon Berlin, Wim Wenders Prodksiyon. Sre: 90 dk Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce. ncelikle, Wim Wendersin lmlerinde de yer alan ve ynetmenin en ok sevdii direktrler arasnda yer alan Nicholas Rayden bahsetmenin nemine inanmaktaym. Birisi kp da, neden diye soracak olursa, Wim iin ok nemli olan, yaamnn son gnlerini kameraya alarak ortaya mthi bir lm koyduu Ray iin byle bir ey yapmak bir Wenders izleyicisi olarak benim iin ok nemli bir ey. Raye, Wimin hayatna girdii iin; Wenderse Rayli lmler ektii iin ben teekkr istei duyuyorum, ondan.

61

61

Nicholas Ray: Youn olarak yalnz bireyin kat kurallarla dzenlenmi bir toplum ierisindeki verdii kavgaya eildi. Asi Genlik [1955] isimli klt lmin ba rol oyuncusu James Deanin kiiliinde Rayin kahraman ideal bir ekilde varlk buldu. Raymond Nicholas Kienzle. 1911, Wisconsin doumlu, ldnde sene 1976 idi. ikago niversitesinde mimarlk okudu, sonra sahne sanatlarna ve de sinemaya gei yapt. Bireyin gerei ve kiisel tatmini aresizlik ierisinde arayn anlatt seri lmlerine 1949 da Knock on Any Door lmi ile balad. Bir yl sonra; In a Lonely Place adl, batan sona bir odann ierisinde geen psikolojik bir irdeleme sergiledii lminde Ray, yapmc mant ile elien Hollywoodun kapital zihniyeti ile att. Ama 51 ylnda yapmclarn zoruna yenildi ve lmine mutlu bir son koymak zorunda kald. Sanatsal zgrl ve haklar iin hep kavgasn vermi olan ynetmen, Hollywood ile olan kavgasn asla sonlandrmad. 54 tarihli Johny Guitar lminde bu atmalar ayyuka kt. 55 tarihli Rebel Without a Cause ynetmenin en nl lmi oldu. Ray bu lmin ardndan gelen yeni almalarndaki aksaklklardan sonra dayanamad ve kutsalorman terketti. Avrupa ya yerleirse sanatsal zihniyetini zgrlne kavuturacana inanan Ray, Avrupa da bunu bulamad. Eski lmlerini aratacak iki lme imza att, ve sektre kafa tutmas ile de destek bulan lmleri ynetmeni bir mit haline getirdi. 60 larn sonunda Ray, New York Devlet niversitesi Sinema Bilimleri Fakltesine doent olarak atand. Wenders, bu muazzam yaam antlatran lmini yaparak, hem ynetmenin muazzam rgsnn son ilmeini att,

62

62

hem de sk bir lm yapt. Ray, 67 yanda hastalna yenik dtnde dostu Wendersin kameras oradayd: Ray, bittiini sylerken, Wim, o tyler rperten cmleyi kurdu: Kes! de o zaman; Ray: Kes. The End. Film izlerken sarslr msnz? Ne kadar ve ne ekilde? Sadece Wenders lmleri iin sylemiyorum, seyir hayatmn geneli iin konuuyorum; seyrettiimde bu lm beni gerekten sarsmt, ve yeniden izleme gcn tm istemime ramenkendimde bulamadm bir daha. Ray ve Wim, Amerikal Arkadamn ekimleri esnasnda tantlar; bu, platoda doan derin dostluklar neticesinde mevzu ettiimiz lm dodu, Ray o zaman hzla kanserin etkilerini yaamaya balamt. Rayin grtlanda ki kanser ne kadar ilerlemi olursa olsun o hem ttn imeye hem de Jon Jost ile ortak projeleri olan Angel Citynin senaryo almalarna devam ediyordu. Proje 79 da Wenderse geecekti. Rayin son gnleri iin kilometrelerce lm ekildi ve yaam sona erdiinde bu dokmanlar arasndan, montajc Peter Przygodda iki saatlik lmi kurgulad ve ortaya mevzu ettiimiz bu almay kard. Bura da dier lmler de yaptmz gibi bir lm anlatsna girimek istemiyorum; zira bu lm sadece ve sadece Rayin hastalkl son gnlerinin kayddr, hepsi bu. Yani bunu anlatmakla, dier lmleri anlatmak arasnda ok byk bir fark ve bir o kadar da tuhaf bir boluk var. Sadece ve sadece bir dostluk lmi, etrafnza bir bakn; lm dnyasnda ka tane bylesi bir yapm grebileceksiniz? u ok nemli bir nokta ki Wim, sadece bir belgesel alma ortaya koymad, o yine

63

63

ynetmenliini konuturdu ve lmin iine kendisinin ana zelliklerini bir bir yerletirdi; yapm, Wenderste grmee alk olduumuz bir ekilde iki erkein dostluu zerine kuruluyken yine sinemasal gelerle doluydu. Film, sadece Wendersin ynetmenlii altnda ekilmemitir, Ray lmin bir dier ynetmeni olduu gibi; ekimler sresince kendisi ne zaman isterse o zaman ekim yaplm, ve istemedii yerde de durdurulmutur. Film, ilkin 80 Maysn da Cannnesda gsterime kt ve Wimin ifadesi ile; lm daha bitmemiti, bu onun ne ektii ne de ekmek istedii eydi. Bu konuda unlar sylemitir ynetmen: ...Bir ey kesindi, lm daha bitmemi, rahatlamamt ve byle kald srece beni de rahata kavuturmayacakt. Montaj neredeyse bir ylmz almt, montaj iini dostum Petera brakm ve zellikle Hammetin almalarndan dolay olayla ilgilenememitim. Peter, olduka zenliydi ve aylk bir srecin belgelenmesi mant ile hareket ediyordu ve istedii ey yaanan geree mmkn olduunca inebilmekti. Gerei, imgenin nne geirmek istei ile hareket edip belgesel montaj mantn gtt. Ama seyrederken unu anladm ki bu kurgu mant buraya uygun deildi, zira biz bu lmi belgesel mantk erevesinde ekmemitik, ite bu atma bende en bata belirttiim duygu ve dnceleri uyandrd. Bizim yaptmz gerei kurmacalatr-makt. Ne oldu peki; u oldu, bir montaj odas tuttum ve ay iinden hi kmayarak lmin u anki halini meydana getirdim. Bu lmin sonsuza dek srebileceinin bilincindeydim, bitirmek; demir alp ekip gitmek benim ansmd. Hepsi bu

64

64

TOKYO-GA Yl: 1985. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Ed Lachman. Mzik: Dick Tracy, Laurent Petitgand. Oynayanlar: Chishu Ryu, Yuharu Atsuta, Werner Herzog. Yapm: Chris Sievernich, Wim Wenders Prodksiyon, Road Movies Film Prodksiyon Berlin. Sre: 92 dk. Format: 16 + 35 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce Bu lm, Wim Wendersin Yasujiro Ozudan esinlendii, Tokyo zerine bir belgeseldir. Baz eletirmenler lmin, Ozunun Floating Weedsinin bir paras olarak nitelerler. Tokyo-Ga, Ozunun kiilii, tarz, ynetmenlii, alma ekli ve lm teorisine dair geni bir bilgi ierir. Wenders lmine, Ozu ile alm olanlarla yapt mthi syleiler eklemitir. Bunlardan biri Ozunun kariyeri boyunca ska birlikte alt aktr Chishu Ryu ile yaplm bir syleidir. Ryu, Ozunun bir ok lminde ayn tip rolleri, genellikle de baba roln canlandrm bir isimdir ve Ozuyu bir baba gr olarak grr. Ayn zamanda Ozunun yllarca kameramanln yapm olan Yuharu Atsuta ile yapt bir sylei de lme dahildir. Wenders syleinin bir blmnde Atsutaya Ozunun lmnden sonra baka ynetmenlerle alp almadn sorar ve

65

65

Atsutann dokunakl yant, baka isimlerle de alt ama hibir zaman eskisi gibi olamaddr ve eski dostu/ynetmenini dnerek dalp gider... Film boyunca heyecan verici syleiler izleyip, Ozu hakknda mthi bilgiler edinirken, bir yandan da Wendersin modern Tokyoyu gzlemlemesini izleriz. Tokyoyu bir gnceye kaydeder [ki bu lm Wendersin Kiisel Gnlkler olarak adlandrd lmlerinden birisidir]gibi eken Wenders tm planlarnn ardnda bir anlam bulmaya alr. Ozunun lmlerinden tand Tokyonun grnmn modern Tokyoda arar. Fakat bu aray sonusuz ve hznl bir deneyime dnr.

66

66

AUFZEICHNUNGEN ZU KLEIDERN UND STDTEN [NOTEBOOK ON CITIES AND CLOTHES] Yl: 1989. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Kurgu: Dominique Auvray Mzik: Laurent Petitgand. Oyuncu: Yohji Yamamoto. Yapm: Ulrich Felsberg, Wim Wenders Road Movies Film Prodksiyon Berlin. Sre: 79 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce . Wendersten moda ile ilgili bir lm yapmas istendii vakit, almayacak bir ekilde Wim bu tekli reddetmiti. Kendi ifadesiyle verecek olursak: Moda... Hi iim olmaz. En azndan Centre Georges Pompideu Paris'te moda ierikli bir ksa lm yapmam sylediinde ilk reaksiyonum bu olmutu. Fakat Japon modac Yohji Yamamotonun ortaya koyduu izginin dier taraf kreasyonlarn grdkten sonra kendisine gtrlen tekli, ondan istenenden farkl bir slupla ortaya koymaya karar verdi. Ama bu kararndan nce ve hatta sonra Wim u kri tamaktayd: "Moda dnyas... Dnyayla ilgiliyim ama moda ile deil. Ona neden nyargsz bakaym ki?

67

67

Neden onu dier endstriler gibi sorgulamayaym, lmler gibi rnein?" Wimin, Yamamotoya kar duyduu ilgi iin elbette bir ok kir retebiliriz, ama bunlarn ne kadar doru ve de geerli olur, o ayr konu. Bu konuda Wimde pek detaya girmemitir zaten, syledii ey udur: "Belki moda ve sinemann ortak noktalar vardr. Bir ey daha var, belki bu lm bana Tokyo'da almakta olan ve zaten merakm uyandrm olan biri olan moda desinatr Yohji Yamamoto'yu tanma imkan verir." Burada en kaba hatlaryla da olsa bu sistem mal olmam modacya biraz deinmek gerek diye dnmekteyiz, zira yukarda eklinde kullandmz tanmlama gerekten byk nem tayor; moda gibi kapitalizmin dik alas bir sektrde, kocaman bir isim daha da tesi bir marka olmak ve gerekten de elinizi kolunuzu dnyann global arkna kaptrmamak bunlar yaparken de dnyada genel kabul ve rabet gren deerlerin ve rnlerin dna kmak gerektende kolay ve de basit bir i deil dorusu. Yamamoto, genel bir ifade ile siyah arlkl alan minimalist bir modac olarak ne km bir isim; genelde plakla ynelik tasarmlardan ziyade rtmek ynnde kreasyonlar sergilediini rahatlkla syleyebiliriz. Giyinmenin tinsel ynne ermi olmas belki de sahip olduu klt-rden kaynak bulmakta... Japon moda sektrnn en nemli ve en gl ismi olan Yamamoto, sava sonras ortada kalm bir ailenin gerekten yaam zorluklar ekmi ncesinde terzilik, sonrasnda ise hukuk tahsili yapm ocuu, Tokyo'da moda dnyasna hzl bir giri yapyor ve entelektel diyebileceimiz karanlk saylabilecek asimetrik rnleri ile 1981'lerde Paris moda camiasn

68

68

sarsyor. Takeshi Kitanonun da lm kostmlerini hazrladn bildiimiz Yamamoto, ynetmenin son lminde de kulland renklerle lme arln koymutur dahi diyebiliriz. Gerek Yamamoto olsun gerek Wenders olsun aslnda bir anlamda bir yerlerde birleiyorlar ki bundan dolay da Yamamotonun Wimin ilgisini ekmesi mmkndr: Her ikisinin de ilerini baarl bir ekilde ve bir eit znden kopmama ile darya ynelik yaptklarn hatrlamakta fayda vardr. Bu lmin yapmnda yle der Wim: "Film yapm... Bazen sadece bir hayat tarz olarak kalmal; yry yapmak, gazete okumak, notlar yazmak, araba srmek ya da burada bu lmi gnden gne ekmek gibi, kendiliinden gelien ve yle srp giden, yaam gibi. Bir belgesel olarak tasarlanm/dnlm olsa da yapm ierisinde Wendersin video kullanm ile; sinema, kimlik problemi, Paris ve Tokyo noktalar zerine odaklaan bu deerli alma unu kesinlikle soruyor: Bir elbise yapmak ile lm yapmak arasnda bir fark var mdr?

69

69

WILLIE NELSON AT THE TEATRO Yl: 1998. Ynetmen: Wim Wenders. Konsept: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Phedon Papamichael, Kirk Gardner . Mzik: Willie Nelson. Yapm: Deepak Nayar. Willie Nelson Tiyatroda: Oxnarddaki El Teatroda, Daniel Lanoisin kayt stdyosunda Willie Nelsonun ald ve kaydettii on ark zerinedir. Williw Nelson vokalde ve gitarda yer alrken Emmy Lou Harris back vokal yapmakta, Daniel Lanois gitarda, Bobbie Nelson piyanoda, Mickey Raphael armonikada, Victor Indrizzo ve Tony Mangurian vurmallarda, Brian Griffith gitarda ve Aaron Embry orgda yer almlardr. ekimlerde gurubun izleyici kitlesini danslarn haricinde, dostlar ve zel davetlikonuklar oluturmutur. Kaytlarn gerekletirildii eski sinema salonu, Wenderse bu srad atmosferi ve teatral gelerini kullanarak belli bir zgrlk salama ansn tanmtr. Video ve lme ekilmi farkl formatlar ile bu lm, izleyiciye Sinemagerek [Cinema verite] duygusu verir.

70

70

BUENA VISTA SOCIAL CLUB Yl: 1998. Ynetmen: Wim Wenders. Grnt Ynetmenleri: Jrg Widmer, Robby Mller. Kurgu: Brian Johnson. Mzikler: Ry Cooder , Joaquim Cooder, Ibrahim Ferrer, Ruben Gonzles, Eliades Ochoa, Omara Portuondo, Compay Segundo... Prodktr: Ulrich Felsberg. Prodksiyon: Road Movies Filmprodksiyon Berlin. Sre: 90 min. Format: 35mm Renkli. Orijinal Dili: ngilizce/spanyolca "Buena Vista Social Club" belgesel lmi, aralarnda Ry Coo-der ve brahim Fer-rer'in de bulunduu mzisyenlerin tutkulu ve baarl yksn Wim Wenders kamerasyla dnyaya sunuyor. Kba mziine adn yazdran bu sanatlar, uluslararas alanda seslerini ancak 90 yandan sonra duyurabildi. Filmde yks anlatlan mzisyenleri: Ry ve Joaquim Cooder, Ibrahim Ferrer, Ruben Gonzles, Eliades Ochoa, Omara Portuondo ile Compay Segundo olarak sayabiliriz.Ge de olsa adn dnyaya duyurmay baarm Kbal mzisyenlerin yaadklarnn anlatld belge alma, Ry Cooder'n, bir albm karmak iin mzisyenleri bir araya getirmesiyle balyor. Grubun, Amsterdam ve New York'taki konser grntlerinin de bulunduu lm, sanatlarn mzie nasl baladn ve hl ne gibi almalar yaptklarn sergiliyor.

71

71

Wenders, B.V.S.C ile ilintili bir belgesel lm yapma krinin kn yle anlatmakta: "ncelikle Ry'in isteiydi bu; Ry'in Kba'dan gelir gelmez bir an nce Havana'ya geri dnme istei beni merakta brakmt iin dorusu. "End of Violence" lminin mzikleri iin Ry ile burada, Los Angeles'ta almtk. Ry Buena Vista Social Club' kaydetmi ve buraya yeni dnmt. Bana Ruben, Compay ve Ibrahim'in inanlmaz hikayelerini, Kba'dan getirdii kitaplar ve fotoraar eliinde anlatt. Doal olarak yava yava ben de etkilenmeye balamtm ve en sonunda srekli mziklerini dinler oldum. Ry'n gzndeki o dalgn bak grdmde Havana'ya geri dneceini anlamtm ve ona tekrar gidecein zaman syle ben de seninle geleceim, dedim. Ry ki yl sonra Ibrahim Ferrer'in solo albm kaytlar iin gittiinde yanndaydm. Wim, bu projede kendisini eken eyin Ruben Gonzales ve Ibrahim Ferrer'in geri dn hikayelerinin gzellii ya da mzikleri deil onlarn hayatlarnn ta kendisi olduunu belirtir ve unlar ekler: "Onlarn hayatlarn ve hikayelerini mziklerinden ayramam. Mzikler ok duygusal, zengin ve hayat hikayeleri o mziin iinde zaten." Filmlerinde mzie verdii nemi her Wenders takipisi elbette ki bilmektedir; Buena Vista albmn ilk dinledii zaman ki dncelerini "Bu insanlarn kim olduunu bilmeden dinlediimde, haik, nee ve keyii bir kendini kaptrma hissi ile doldum. Bu albmde daha nce hibir mzikte rastlamadm bir deneyim ve drstlk vard" eklinde betimlerken; U2, Nick Cave vd. gibi mzisyenlerle alan biri olarak Wim'in

72

72

ayn zamanda yaama ilk ciddi atlmn mzik eletirmeni olarak yaptn da hatrlatmak gerekir. Ynetmen Wenders, bu anlamda mzik konusunda unlar sylyor: "Mzik, ilham ve enerji kaynadr. Benim tm lm yapm sresince en sevdiim blm, dzenleme ilemi srasnda ilk kez mzik ve grntnn beraberliklerini grdnz o deerli andr. ekimler srasnda ne kadar sknt ve ac da ekseniz, bu an yaamak hepsine deer. Mzik konusunda bir lm yapmak 'dier' diye ayrabileceimiz lmleri yapmakla ayn ey deil elbet; ama unu belirtmeliyim ki bir belgesel lm hazrlamaktan da farkl bir eydi yaadm. Ruben, Ibrahim, Compay, Pio, Omara ve Ehiades giderek daha ok roman kahramanlarna benzediler ve sonunda NewYork'a vardmzda aslnda bir hikaye anlatmz ve hikaye dngsn sonlandrmz gibi oldu. 'Tokyo-Ga' veya 'Notebook on Cities and Clothes' gibi uzun metrajl belgeseller yaptm. Bunlar daha ok kiisel gnceler gibiydi. Buena Vista Social Club'da mmkn olduunca objektif bir gzlemci olarak kalmaya altm. "Digi Beta" ve yaklak kusursuz bir grnt salayan "steadicam" zerine ektik. Yaklam basitti; bu muhteem insanlara adil davranmaya al ve brak mziin kendisi konusun. Fakat teknik veya yaklamn bir lmi tamamladn sanmyorum. Sonuta nemli olan, kamera arkasndakilerin, nndeki insanlara davran ekilleridir. Umarm bu lm onlar sevdiimizi, mtevazilik ve cmertliklerinin bizler tarafndan istismar edilmediini gsteriyordur." 1984'de "Paris, Texas"ta Ry ile ilk kez alan ynetmen ikinci kez 'End of Violence' ile 1997'de tekrar Ry ile beraber olmutu; BVSC'a dek gerekten

73

73

uzun bir zaman geti ve bu zaman iin Wenders'in kendi ifadelerine bakalm: "Paris, Texas", d ve mziin birbirini tamamlad harika bir deneyimdi. Bundan sonra tekrar aynsn yaparak, bu gzel eyi de bozmaktan korktum. Oniki yl yeterli bir ara olarak grnd. Sanrm ikimiz de tekrar beraber altmza memnun olduk." Bu belgesel almann nemli ve soru getiren yanlarndan biri de lmin Kba'da ekilmi olmasyd; ekim esnasnda; ICAIC, Kltr Bakanl'ndan iyi yardm alan Wenders, ekipman problemleri yaadklarnn da altn iziyor elbet; bunun sebebini de "her ey eski ve iyi korunmam durumdayd" cmlesiyle aklyor ve dnyann da ok iyi bildii bir gereinde altn iziyor: "Kballar gnlk yaamlarn her saniyesinde, yllardr sregelen ambargo yznden yiyecek, iecek gibi en basit gereksinimlerini bile karlayamamann skntsn ekiyorlar." Film bir belgesel alma niteliinde olsa da Wim bunu bir dokmanterden daha farkl grd iin grnt ve mziin hemen hemen ayrlmaz olduu bir alma olmasndan dolay 'mzikomanter' diye kendince bir isimlendirmeye gidiyor tr iin. ekim aamalar hakknda Wenders'in anlatlar: "Daha nce hi Kba'ya gitmemitim. Nasl ekim yapacam ve belli kirleri nasl dzene koyacam konusunda bir taslak belirlemitim. Ama oraya varr varmaz bunlarn hepsi bir anda boa gitti. Fotoraf ynetmeni ve steadicam operatr Joumlerg'la bir gn

74

74

boyunca gnlk kurallar ve takip edeceimiz yer ve lokasyonlar zerine altk. Havana'da ekim yaparken, Nisan'da, Amsterdam'a gideceimizi ve verilecek bir konseri kaydedeceimizi biliyorduk. Bu nedenle Ibrahim'in dier mzisyenlerle (Ry, Hick, Jeny ve Juan de Marco) Egrem stdyolarnda kaydettikleri yeni solo albmne ve yeni arklara younlatk. Grup yelerinin her birisine zaman ayrmaya altk. Amsterdam'da Buena Vista Social Club albmndeki tm arklar lm yapma ansmz olacakt ve benim bu iki farkl eyi birbirine balama konusunda harika bir krim vard. Ama henz albmn olaanst baar kazanaca bilinmediinden ve Amsterdam konserlerinin efsanevi etkisini yaamam olduumuzdan, grubun New York Carnegie Hall'da bir kez daha konser verecei ve lmin nalinin bu olaca hibirimizin aklna gelmezdi. New York konserinin olma olasl bir sre dk grnyordu ama yine de gideceimizi ve orada da lm ekeceimizi hissediyordum. Sadece New York'u ekleyerek dngy tamamlayacak gibiydim. Bu baz baka blmlerden vazgememiz demekti ve Kba ekimlerinden ok fazla kesmeyi hi canm istemiyordu. Sonuta Amsterdam'daki oniki saatlik ekimi almamaya karar verdik. Zaten elli saatlik ekimle Kba'dan henz dnmtk! ekimler srasnda Ruben ve Ibrahim gibi insanlar doal olarak nazik ve sakindirler. Sakinlik de ne kelime, onlarn enerjilerini zapt etmekte zorlandk ve bazen sakinletirmemiz gerekti. Bununla beraber her zaman doal, nazik, ince, neeli ve alakgnllydler. Bunlar elbet hepimizin ilerini hem kolaylatran hem de hzlandran eylerdi.

75

75

ekimler esnasnda Steadicam bazen zorluk karyordu ama ben de kk DV kameram kullandmdan, Jrg pek ounu kendi igdleriyle yapyordu. Muhteemdi, ou kez sadece onlar onaylyorduk." Filmde Ry, her anlamda nemli bir isim, bu almada ki yerini Wim Wenders yle anlatyor: "Filmde dorudan yapldn grmediiniz ok az mzik var. Havana'da Ry gerekten prodktr olarak iyice mziin iine girdi. Mzisyenlerin herhangi birini o olmadan ekmek daha kolayd. Onu ve Ibrahim'i Regla'ya gtrdmzde 'Ve motosiklet zerindeki seriyi ekerken o yarm gn ondan uzakta geirdiime mutluydum. Bunun dnda Ry kendi iine bakt ve ekimler srasnda bana hi karmad. Hatta bir sre sonra, ekimler bir karmaa haline dnmeye baladnda, kaytlara daha fazla younlaabilmek iin benden onlar bir sre yalnz brakmam istedi. Elbette kabul etmek zorundaydm. Ry daha sonra dzenleme srasnda daha ok iin iine girdi. Final ekiminde ok nemli katklar oldu, rnein nal konumas gibi..." Peki, izleyici byle bir Wenders lminden, albm dinlemekten farkl olarak bir ey alabilecek midir? te bu konuda ynetmenimiz u szleri sarf ediyor: "Daha ok insann bu muhteem mzikle lmimiz araclyla tanacan umuyorum. Buena Vista Social Club albmn bilen ve ok seven dierleri de onun arkasndaki mzisyenleri kefedecek ve bu artc zengin kltr bir an iin grme frsatn yakalayacak. Kba bu gezegendeki hibir yere benzemiyor ama fazla srmez, o da uluslararas olur. Amerikanlar

76

76

veya global kltrn bir paras haline gelir. Ama henz deil. Bu alma dier bir anlamda Wenders iin mzikal bir almayd ve Wim bu konu hakknda unlar sylemiti: "Ben ahsen bunun gibi bir belgesel yapmadm. Bir albm yapmna hi bu derece yaknlamamtm. Daha nce bir konser bile ekmemitim..." Bu kadar mzikten bahsetmiken Wenders'in bu balamda mzikle ilgili grlerine dahas mzikal zevkine de kulak verelim: "Ben mzik yapmyorum sadece dinliyorum. Geri bir zamanlar klarnet ve saksofon almay renmitim. Ama bu hevesim pek uzun srmedi ve saksofonum bir tefeci dkkann boylad. Plak ve CD topluyorum ve ok fazla mzik dinliyorum. Baz lmlerimin mzik albmlerinin tutkunuyum. zellikle "Paris, Texas" (Ry Cooder), "Until the End of the World" (U2, Lou Reed, Peter Gabriel), "Ainda" (Madreus), "End of the Violence" (Ry Cooder,US, Michael Stipe, Eels). Kklerim kesinlikle 60'larn ngiliz Rock gnlerinde olsa da, Kinks, Van Morrison, Thern, The Pretty Things, Yardbirds, Stones ve Beatles gibi gruplarla birlikte klasik, blues, caz, dnya mzii gibi pek ok mzik trn seviyorum. Filmin karakterleri hakknda Wim'in dnceleri: Mesela Ruben, olduka komik bir karakterdi. Ry onu Kedi Felix ve Thelonius Mark arasnda bir gei olarak tanmlard. Gerekten doruydu. Pio gzmde Groucha Marx gibiydi ve szl ksmda Omara ile almaya bayldm. Muhteem olacandan emindim. Compay doksan yanda, bitmeyen enerjisi ve inanlmaz dinginlii ile yaamdan daha tecrbeliydi...

77

77

VIEL PASSIERT/ ODE TO COLOGNE: A ROCK N' ROLL FILM Yl: 2002. Ynetmen: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Phedon Papamichael. Steadicam: Jrg Widmer, Jan Kerhart. Yazan: Wim Wenders. Prodktrler: Olaf Wicke ve Bjrn Klimek. Oynayanlar: Marie Bumer, Joachim Krl, Wolf Biermann, Willi Laschet, Anger 77. Bap: Wolfgang Niedecken, Sheryl Hackett, Werner Kopal, Helmut Krumminga, Michael Nass, Jens Streiing, Jrgen Zller. Ses: Michael Felber ve Peter Schumacer. Kurgu: Moritz Laube ve Igor Patalas. Kostm Dizayn: Marion Boegel. Format: 35 mm Renkli. Sre:101dk. Orijinal Dil: Almanca. Wolfgang Niedecken, Dssel-dorftaki bir sanat galerisinde bir rastlant eseri Wenders ile karlar; birbirlerini tansalar da ok uzun zamandan beri birbirlerine hi grmeyen ikili, yeni bir BAP arksna birlikte bir rock klip ekmek zerine konuurlar ve Wenders bir sre sonra Niedeckeni arayarak sadece bir singlea deil de albmn tamamna ynelik sk bir eyler ekmeyi nerir. Gurubun ad altnda yaplacak bir yol lmi ve de ayn zamanda Niedeckenin Almanyann dousundaki Cologne kasabasnda konuulan kendi lehesi ile yazlm iirlerinin etrafnda dnen bir folk lmi.

78

78

Grubun, Essendeki Kichtburg sinemasnda verdii bir konser lme balang noktas olarak seilir. Wenders ve Niedecken: Uluslar aras bazda saygn bir lm yapmcs ve baarl bir rock mzisyeni tm geleneklere kafa tutan bir rock n roll lmi yapmak iin bir araya gelmilerdir. Gncel konser grntlerinin haricinde, az bulunur ariv fotograarnn kolajlanmasndan oluan, Niedeckenin zgn iir ve yorumlar ile zenginletirilmi ve Waf Biermann, Marie Bumer, Joachim Krl ve de rock grubu Anger 77nin misar oyunculuklaryla lm, grubun gerekten etkileyici bir portresini izmekte. Film, sadece BAP fanlarnn deil her Wenders izleyicisinin hayranlk duyaca ok zel ve gerekten baarl bir mzik lmi. Tam anlam ile: Wenderse bir lm...

79

79

THE SOUL OF A MAN Yl: 2003. Yazan ve Yneten: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Lisa Rinzler. Prodktr: Alex Gibney ve Margaret Bodde. Kurgu: Mathilde Bonnefoy. Anlatc: Laurence Fishburne. Oynayanlar: Chris Thomas King, Keith Brown, James Hughes, David Hughes, Shayne Tingle, Joy Brashears. Yer Alanlar: Bone Burnet, Nick Cave ve The Bad Seeds, Eagle Eye Cherry, Vernon Reid, David Barnes & James "Blood Ulmer, Shemekia Copeland, Alvin Youngbloodhart, Garland Jeffreys, Los Lobos, Bonnie Raitt, Lou Reed, Marc Ribot, Jon Spencer ve The Blues Explosion, Lucianda Williams, Cassandra Wilson, Steve & Ronnog Seaberg, Dick Waterman, Skip James, J.B. Lenoir. Format: DV PAL ve elle evirmeli 35mm kamera ile ekilip HDye, sonrasnda ise 35 mmye aktarma yaplmtr. Bu arklar benim iin her ey demekti. Onlarda Amerika zerine okuduum herhangi bir kitaptan ya da izlediim herhangi bir lmden ok daha fazla hakikat olduunu hissediyordum. Bir belgeseldekinden ok bir iirdeki gibi, onlarn arklarnda ve seslerinde beni neyin bu kadar etkilediini anlatmaya altm. Wim Wenders

80

80

Wim Wenders'in, yapmcl Martin Scorsese tarafndan stlenilmi olan 'Blues' lm serisi kapsamnda ektii 35 mmlik siyah-beyaz, 127 dakikalk 'Bir Adamn Ruhu', Alman ynetmenin en sevdii blues sanatlarnn (Skip James, Blind Willie Johnson ve J.B. Lenoir) yaamlarn aratryor. Oyunculuklar, Keith B. Brown & Chris Thomas King yaparken performanslarda, T-Bone Burnett, Nick Cave & The Bad Seeds, Eagle-Eye Cherry, Shemekia Copeland, The Jon Spencer Blues Explosion, Alvin Youngblood Hart, Skip James, Garland Jeffreys, Chris Thomas King, J.B. Lenoir , Los Lobos, John Mayall, Bonnie Raitt, Lou Reed, Vernon Reid, Marc Ribot, James Blood Ulmer, Lucinda Williams, Cassandra Wilson yer alyor.

81

81

RED HOT AND BLUE Yapm Yl: 1990 [TV iin]. Ynetmenler: Wim Wenders, Percy Adlon, Alex Cox, Jean- Baptiste Mondino. Orijinal Mzik: Cole Porter. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Ynetmen Asistan: Scott Kirby. Yer Alanlar: Bono [Vokaller], Adam Clayton [Bass Gitar], Larry Mullen Jr [Davullar], The Edge [Gitar], Deborah Harry.

Hayatm Rock n Roll kurtard. nk Rock n Roll bana, yaammda ilk kez bir kimlik duygusu, elenme, hayal etme ve bir eyler yapma duygusu veren bir mzik tr idi. Rock n Roll olmasayd, imdi bir avukat olabilirdim. Wim Wenders

82

82

Wim; Ry Cooder, Daniel Lanois, Willie Nelson, U2, Bono, Nick Cave, Ronnee Blakley ve Lou Reed gibi mzik dehalar ile alm bir ynetmen; bunlar arasnda U2 dierlerine nazaran daha bir n planda. U2nun Aidse kar mcadele iin yapt bir albm olan Ret Hot and Blueya Wenders bir video ekmitir. Bu arada Bononun, Wenders lmlerine mzik yapmakla kalmadn Wimin lminin yksn de yazdn belirtmek faydal ve gereklidir. U2, Zoo TV Turunda iken Bono ile Wim Wenders arasndaki telefon grmesi C.S.Mde aada ki ekli ile yaymlanmtr: B: Filmleri imdi nasl grdn Braina sylemek istiyorum. Wim, lmleri seyrettii kadar dinlerde. W: Evet, The Goalkeeper's Fear of the Penalty lmini mixlediimiz zaman hatrlyorum; bir lmimiz ve drt Soundtrackimiz vard. imdi hl bir lmimiz, ses editr ordumuz ve yzlerce soundtrackimiz mevcut. Filmi bitirme srecinde grnt kesinlikle ikincil kald. Mesleklerimizin gittike birbirine benzediini dnmekteyim. Bunu hissediyorum. Sen grntlere, ben ise seslere gittike daha fazla yaklayoruz. Ben, iimin grntler yaratmak olduunu sylerdim hep, bu ilk lmlerim iinde geerlidir. Grntlemek, mixlemek ve sonra kesmek ve de iki aylk i sonrasnda lmin son mixi gnde yaplrd. imdilere bu farkl; grntlerimi iki haftada kesiyorum ve sonra alt ay ses iin didiniyorum. Bir grnt adamndan ok, bir ses adam oluyorum da diyebilirim yani.

83

83

WENDERSN UZUN METRAJ ALIMALARI SUMMER IN THE CITY Yl:1970. Ynetmen: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Robbie Mller. Yazan: Wim Wenders. Oynayanlar: Hanns Zischler, Gerd Stein, Muriel Werner, Helmut Farber, Edda Kchl, Wim Wenders, Libgart Schwatz, Marie Bardischewski. Yapm: Wim Wenders, Hochschule fr Fernsehen und Film Mnih. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: The Kinks, Lovin Spoonful, Chuck Berry, Gene Vincent, Troggs, Gustav Mahler. Format: 16 mm Siyah-Beyaz. Sre: 116-125 dk. Orijinal Dil: Almanca . Wim Wendersin Mnih Sinema Okulunda verdii mezuniyet lmi olan Summer in the City, ayn zamanda onun ilk uzun metrajl lmi olma zelliini tayor. Sabit kent manzaralar, uzun araba yolculuklar, sinema tarihine gndermeler ve uzun ekimler: Bu ilk uzun metraj, kimyasnda Wendersin sinema anlaynn hemen hemen tm zelliklerini barndrmakta. Filmimiz polisiye bir yk gibi balar, bir sre sonra ise hibir eyin olmad, kahramann ileriye dnk hibir gelime vaadinde bulunmad bir ykszlk

84

84

noktasna varr. Wendersin belgesel tre en yakn lmi olan Summer in the City, Berlin ve Mnih zerine, yaamann olanakszlat kentlerde yaam srdrebilme olanaklar zerine, hareket etmenin hep ayn anlamszla varla son bulmas zerine, 70lerin barndrd karamsarlk zerine kurulu bir lm diyebiliriz. Yapt dnemde Wenders bu lmi 12000 marka ml ediyor. Film iki saati akn bir zamana sahip olsa da, ieriinin alan dar dahas odaklam bir yapm. Filmin ieriine kabaca bakacak olursak: Adammz Mnihte bulunan Stadelheim Hapishanesinden kar ve artk bombo bir Mnih, bombo bir yaam onu beklemektedir. lk yapt ey kendisine neredeyse tamamen yabanclaan bu kentte aylaka gezinmek olur, gemi ile olan ilintisini tam anlamyla ortadan kaldrmak istemektedir. Meyhaneye urar, Chuck Berry dinler, bir eyler ier, oyun makinesinde vakit harcar, birka telefon eder ve verdii karar yukarda sarf ettiimiz cmle olur: hepsi botur. Kentten ayrlmay uygun gren dostumuz uaa atlar ve Berline merhaba der. Aslnda insanlar ve kentin grntsnden baka bir ey deimemitir yaamnda, hissettii boluk ve hilik, kentlere intikal ile deiecek bir ey de deildir zaten. letiimden uzaktr srdrd ilikiler; konuamaz, sinemaya gidemez. Eski gnlerle bantl olarak iinde tad takip ediliyorum drts bir yandan peini hi brakmamaktadr; bir gazetenin tesadf sokak ekiminde fotoraftaki rasgele insanlardan biri olarak kendisini gazetede grdnde bu hissi tam olarak hastalklar. Amerikaya vize almay amalayan kahraman bunu beceremeyecektir ve Amsterdama

85

85

uma kararna varacaktr. Filmin bitii yani adammzn uuu tam anlamyla melankolik bir sekanstr. Filmin en nemli noktalarndan biri anlamdan bahsediyoruz- tamamen hareketli grnen bir yaplanmann izleyicide hi hareketsizmi gibi bir atmosfer yaratmas ve bunu da kesinlikle kahramann ruhani durumu ile vermesidir. Wendersin bu oul anlaml lmi bir yandan da bir kent, kentler lmi iken buradan baktmz vakit ileride gelecek olan dier yol ve kent lmlerinin nasl habercisi olduunu da rahatlkla grebilmekteyiz. Dediimiz gibi, ok anlamllk ve gndermelerin barndrgadr bu lm, bir yandan mevzu kentlerin yaan-a-mazl ayn zamanda tm kentlerin yaanamazl anlamna dagelmekte iken, bir yandan bir kan hikayesi olup bu ka da nesnel ve psikolojik anlama ykleyebilmektedir. Wendersin lmlerinde grebileceimiz en nemli noktalardan bir dieri de phesiz ki planlara olan minimalist yaklamdr. Wim, yol sekanslarn asla kesmez, bir caddeden otoyola k 8 dakika ise bu lmde de 8 dakika olarak yer alr, asla kamerasn kapat-tr-maz Wim. mekan ekimlerinde de Wenders olduka minimalist bir ynetmen yaklam sergilemektedir; oda, ev vs. ekimlerinde mekan bir btn olarak gsterirken bireyleri canszlatrr ve kprdatmaz, bu Summer in the Cityde net ekilde grlr. Ayn mant d mekanlarda da gder Wenders; uzun ve hareketsiz planlardr ektikleri, durgun kent manzaralar...ynetmen bu tarzn i ve d nesnelere karda korumutur. Film boyunca -ki Wimin tm lmlerinde- mziin yeri ok zel ve nemlidir; onun kameras, montaj muazzam uyumunu mzikle

86

86

DIE ANGST DES TORMANNS BEM ELFMETER [THE GOALKEEPERS FEAR OF THE PENALTY KICK] Yl: 1971. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Peter Handke. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Jgen Knieper. Oynayanlar: Arthur Brauss, Kai Fischer, Erika Pluhar, Libgart Schwarz. Yapm: Thomas Schamoni, Peter Gene, Wim Wenders Prodksiyon. Sre: 100 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: Almanca. Pek profesyonel ol-mayan bir s a h a d a , profesyonel bir fut-bol ma ile balar lm. Skntl, tuhaf kalecimiz; terleyen ellerinin silmek iin eldivenlerini karr giyer, ar aksak ka-ledeki yerini alr, o esnada yaklaan topa kaytszca bakar ve yedii goln ardndan ofsayt itirazlar yapmak iin sert bir ekilde orta sahaya vardnda oyundan dar atlr ve bylelikle amasz bir ekilde Viyana sokaklarnda dolamaya balad anda lmimizin iine girmi oluruz. En bandan beri kar cinse olan ilgisinin

87

87

gzler nne serildii kalecimiz, gittii sinema salonunun bilet giesindeki kadnla daha bir farkl ilgilenir ve kzn gece sinemadan kmasn bekler ve onunla ayn otobse binerek kzn evinden son bulacak olan takibine balar. Sevitikleri gecenin sabahnda ettikleri kahvalt sonrasnda kzn cinsel cilveleri karsnda sklgan bir tavr sergileyen kahramanmz, kadnla yatmak yerine usulca onun boynunu krmay yeler, d gzle bakldnda gerektende bunu yapmas iin bir gereke gzkmemektedir. Orta da kant brakmadan [?] yolculuuna devam eden kaleci, eski bir tand olan, pansiyon iletmecisinin yanna yerleir, kk bir kydr buras. Burada kald srece; ier, kavga eder, sinemaya gider. Bu arada gazetelerde gieci kzn ldrld haberleri yer alrken bir yandan da kyde kaybolan ocuklar sz konusudur. yi rol yapar kaleci, zerinde hi panik etkisi yoktur. Basit bir stadyum mana gider ve yanndaki adamla konumaya ve ona kalecinin penalt srasnda yaad korkudan bahsetmee balar. Adama; ne kalecinin topun hangi keye gideceini nede vuruu yapann kalecinin hangi keye yatacan asla bilemeyeceinden bahseder. Kamera stattan aalara ve ge dner, lm bitmitir. Bir roman uyarlamasdr lm; televizyonlarda iyi prim yapan saatlerde oynatlsa da romanla pek badamadndan televizyon izleyicisinden kt tepkiler ald nk onlar bir futbol lmi beklemekteydiler. Wenders, bu younca almas hakknda ekimler srerken yle demekteydi: ektiim lmin popler bir baar yakalayacan sanmyorum. zel bir ey deil, sade/basit bir ey

88

88

yapmaya altm. Bunu yaparken amacm kendimi sadeci bir ynetmen olarak gstermek deildi elbet, futbolla alakas olmayan bu lmi futbolla alakas var sanarak izleyecek olan kitleye de lmi izletebilmek iin yaptm. Film, srf bir ma ile balyor diye dahi izleyecek insanlar vard, bunu biliyordum. Filmde grlenden baka bir ey yok, ne bir gizem ne bir esrarengizlik nede benzer baka bir ey; neden ok insan lmi kavramakta zorluk ekiyor bilmiyorum. ok insan grdklerinin arkasnda bir eyler olduunu dnerek, lm okumasna soyunacak, yok yle bir ey. Evet bunlar gerekten de dorudur, lmi izleyip de lmin satr aras okumasna soyunmayacak ilgili insanlar dnmek zor. Her ne kadar Wim, lmde aranacak bir ey olmadn, bir gizem olmadn sylese de, lmin ierisinde srekli olarak sergiledii jetonla alan otomatikler zerine taknts bile zerinde dnlmeye ve kirler yrtmeye yeter. Bura da, yani lmde sunulan tek ey gndelik, kendi iinde sren bir hayattr, hibir ey yoktur, her ey olaandr; anlamsz ksa konumalar, mzik kutular, bira iimleri, ksa gezintiler, yani her ey hep olduunca; ite bu ksm ok nemlidir zira lme baktnzda bir yn nemli olaylar olmakta ama bunlar gnlk hayat ierisinde bir zellie binmeden, sivrilmeden yaana gelmektedir; tpk bizim gndelik yaammzda nemli onlarca ey yaayp farkna varamamamz gibi. Wenders iin bu lm imdiye kadar ektiklerinden nemli konularda ayrlr; ilk kez profesyonel oyuncularla alr ynetmen, lme yatrlan para imdiye kadar ki meblalarn hepsinden fazladr, lm, 35 mm allm ve renkli ekilmitir, bunlar Wim iin

89

89

DER SCHARLACHROTE BUCHSTABE [THE SCARLET LETTER] Yl: 1972. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Bernardo Fernandez. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Jrgen Knieper. Oynayanlar: Senta Berger, Christian Blech, Lou Castel, Rdiger Vogler, Yella Rottlander. Yapm: Thomas Schamoni, Wim Wenders Prodksiyon. Sre: 90 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: Almanca . Ar orkestra mzii eliinde tantlmaya balar Kzl Harf lmi: XVII. yy ikinci yars Kuzey Amerika. Bir kuak teden beri Avrupadan Amerikaya g eden insanlar Atlantik kysnda kurulmu olan kamplarda yaam srdrmedeler. Henz Kzlderililere ait olan bu insan girmemi yabani topraklar; Hollandallar, ngilizleri, Franszlar birbirinden ayrmakta. Yalnz bir yolcu, kk bir yerleim birimi olan Saleme doru yrmektedir. Bu esnada kentin yllk mahkemesi yaplmakta; gzel ve gen bir kadnn zincire vurulmakta olduu grlmektedir. lk dikkat eken ey kadnn elbisesinde yer alan byk, kzl A hardir. Burada ki harn simgeledii ey kadnn

90

90

suland eylemi ifade eden Adultery, Zina kelimesinin ba hardir. Olay yledir: Konu kadnmzn evlilik d bir ocuu olmutur, kadn ocuun babasnn kim olduunu sylememekte bu sebepten dolay da makamlarca aforoz edilmi durumda, kasaba dnda bir kulbede yaamn srdrmee mahkum klnmakta ve de yaad srece bu kzl har zerinde tamaa mecbur tutulmaktadr. Lakin hepsi bu kadar deildir, ahit olunduu gibi ylda bir kez meydanda halkn nne karlmakta ve eitli hakaretlerle aalanmaktadr. Ayn kentte yani Salemde- bu kadn gibi cezalandrlm ve tm toplum dna itilmilerin o dnemde ald yaftay tayan, bir baka cad daha vardr. Bu ikinci kadn zina hkml kadna zerindeki har karp atmas ve de o adi kalabaln karsna kmamasn tembih eder. Lakin kahramanmz Hester, bu har gsnde bir gurur ile tamakta ve halk da bu sebepten dolay deli etmektedir. Ba papaz Dimmesdale, Hesteri srekli olarak ocuun babasnn adn sylemesi iin bask altnda tutmakta ama bir sonu alamamaktadr. Girite bahsettiimiz yolcuyu hatrlarsnz, ite bu yolcu tm bu olanlara ahit olmakta ve her eyi usulca izlemektedir. Filmde yer alan tiplemelerden biri olan Chillingworth isimli doktor, yaam ierisinde ok eyler grm geirmi bir tipleme olarak Hesterin eski ei pozisyonuyla kar karmza. Medeniyetten uzak bir yaam yelemi ve karsndan intikam almak amacyla kente geri dnmtr. lgin noktalardan birisidir ki eski ei ve Hester bunu halktan saklamlardr yani halkn byle bir evlilikten haberi olmamtr hi. Daha da tesi, Hester babasnn kim olduunu kk kz Pearle de sylememektedir.

91

91

Pearl; garip, yar vahi, toplumdan tam anlamyla uzak bir ocuktur, gnahkar bir annenin ocuunu Tanrya bal bir ekilde yetitiremeyeceini ne sren bir grevlinin kartt curcuna neticesinde ocuu inanl bir ekilde yetitirmek amacyla grevliler alrlar zira Pearl; annesine bir Tanr armaan deil de annesinin onu bir elma aacndan kopardn sylemektedir ki burada ki simgesel gnderiler gerekten de pek hotur. Lakin insanlar bu duruma raz olmazlar ve Papaz Dimmesdaleye gidip yardm talep ederler, papazn yetkililer ile yapt etkili konuma neticesinde bu karar feshedilir ve bu ksmda aa kan ey u olur ki; kzn babas papazn ta kendisidir. Yani, toplumun gnah diye bakt olgu, gnahkar diye bakt insanlar, toplumda rnek alnan, sayg gren, kir danlan kiilerdir, bir yandan da gndermeler devam etmektedir yani. inde bulunduu durum papaz herkesten ok yaralamaktadr ki bunun neticesinde hastala yakalanacaktr. Balantlar tuhaar; papaza doktorluk yapan kii Hesterin eski ei Chillingworthtur. Chillingworthun olaylar sezinler, hereyden haberi var bir hali sz konusudur. Eski e bunu saklamaz ama aksine papaza, ac veren imalarda bulunur. Yeni valilik seimlerinden az bir zaman ncesidir, limana bir ngiliz gemisi urar ve Hester, geminin kaptanndan kz ve kendisini gemiye almasn ister. Kzn babas bunlar kabul etmezken, papaz byk vaazda halka gnahn itirafa hazrlanmaktadr. Kadn, papaza eski kocasyla ilgili her eyi anlatarak kz ile yapmay dnd g kabul ettirir. Gemi yolculuu balayacakken, papaz yllardr tad pislikten kurtulmak bu ikiyzllne son vermek

92

92

amacyla halka her eyi anlatmaa karar verir. Papaz, yolda olduu yere ylp kalr, gmlei alr ve byk kzl bir A har grlr. Papaz bu sebepten dolay kendisini yllardr tam olarak muayene ettirmemi ve hastal da ilerledike ilerlemitir. Gemi hareket ederken yeni vali, papaz ldrmek ile meguldr. Ve ocuk u szleri syler: Babam ld, yarn ne gzel olacak. Film, Wendersin nc uzun metraj iken, televizyon ile yapt ikinci almadr. Ynetmen iin ortaya koyduu yapm dierlerinden gerektende farkl bir yapdadr. Wenders, lmin ekimleri iin unlar sylemitir: ...ok insan vard, ekim, teknik ekip tarafndan belirleniyordu, oyuncu kadrosu bir bakas tarafndan oluturuluyordu, akas pek istediim gibi de- olmuyordu. spanyol yapmc ile roller konusunda baya ayrmlar yaadk, bu da zorluk demekti elbet. Film uluslar aras bir lmdi ve drt dille yaplyordu, nk neredeyse her oyuncu bir baka dildendi, bu da lmin sonradan seslendirilmesi anlamna geliyordu, bu arada belirtelim ki bu lm Wendersin orijinal sesler kulland tek lmi idi. Ayrca tarihsel bir lmi ekmenin en zor ksmlarndan biri olan dekor ve kostm problemide yeterince yaanmaktayd. Film, ne eletirmenlerce ne de izleyici tarafndan beenilmedi ve bu hite artc bir sonu deildi nk gerekten kt bir prodksiyondu ortada olan ve herkes bunun farknda ve de kabul iinde idi. Der Scharlachrote Buchstabe, Alman sinema izleyicisi ile neredeyse buluamad ve televizyonda sadece iki kez gsterime sokuldu. Youn eletiriler elbette ki Wenders merkezli olmakta iken en fazla eletiri ald iki nokta vard; birincisi,

93

93

yzeyselcilikle suland, ikincisi ise, romana bal kalmamakla onu yanst-a-mamak ile. Bu romana bal kalmama noktas kesinlikle dorudur ama, romanda ki biti ile Wendersin lminin bitii arasnda alaka dahi yoktur. Roman kahramanlarna ynetmenin ykledii deerler ile romandaki tiplerin karakterleri neredeyse hibir ekilde bir birleri ile badamamaktadr. Akas, trl anlamlarda byk zorluklar ile ekilen bu lm gerektende byk eksik ve de yanllklar ile doluydu ve doal olarak ta bekledii tm olumsuzlamalar toplad. Hatrlatmakta fayda vardr ki bu yapmn en fazla eletiri eken ve itici bulunan taraarnn banda Jrgen Kinieperin yapt lm mzikleri gelmekteydi; bunlar, lmin zerinde yafta gibi durmudu ve baka bir yere aitmi gibi duran gereksiz sesler btn eletirildi. Doal olarak Wenders-de- bu lmi sev-e-memiti, unlar syleyecekti: Dostlarmdan biri bana, neden iinde arabalarn, benzin istasyonlarnn ve de otomatik makinelerin olamayaca bir lm yaptm sorduunda ona, ite bunun iin cevabn vermitim vermesine ama yaptmdan yani kendimden emin de deildim. Bu dialog lmi ekmee balamamzdan daha nce olmutu. XVII.yy anlatan bir XIX.yy romanndan ekilen bir lmde; senaryo, dekor ve oyuncular haricinde baka hangi gereklik yer alabilir ki? ekime baladmz srada Klnde yer altnda bulunan bir stdyoda almalarmz srdryorduk. Akam olduunda, tpk madende alan iiler gibi, bir asansr ile gn na kabiliyorduk. Srekli olarak, gnee ktklarnda gzleri kamaan oyuncular kameralamak istemi vard iimde, sanki a kar bir

94

94

nevi bor deme istei gibi bir eydi bu. spanya da ise nce d ekimler iin kuzeybat sahilini, deniz kysn kullandk. Mesela aktan bir gemi getiinde falan ekim yapamyorduk nk bizim kullandmz direkli gemi kartondan yaplma idi ve de ince teller ile kameraya on metre gibi bir mesafede havada asl durmakta idi. Madrid dolaylarnda son ondrt gnn ekimlerini gerekletirdiimiz bir western ky salonu vard; buray deitirip bir XVII. yy ngiliz evine dntrmek istiyorduk ama bir trl beceremiyorduk, haliyle de orada yaplmas gereken ekimleri yapamyorduk. Filme hep lm harici yakaladm dehet sahneleri koymak istemiimdir, Blechin 8mmlik kamerasyla denizi ekerken benimde onu ekmek istemem ya da elemanlarn bu ngiliz evinde byk masa etrafnda yemek yedikleri anlar lme sokmak istemem ve daha bir sr ey ama bunlarn hi birini yapamazdm, her eyi ayklamak zorundaydm; sadece bir kere bir ey oldu, o da bir mart idi, hesaplarda yokken geldi ve grntye girdi, bir tek ona dokunmadk. Bunlar sylyorum nk her ekilen lm ayn zamanda kendisi zerine yani lm zerine- bir belgeseldir de ayn zamanda, ben buna inanyorum. baknz Wendersin Rayin son gnlerini ektii lmi-. unu kesinlikle belirtmek istiyorum ki bu lm benim iin bir zorlamadan baka bir eyi ifade etmez; bir daha asla ierisinde, arabalar, istasyonlar, televizyon ya da bir telefon klbesinin olmad bir lm ekmek istemiyorum. Bu duygusal olabilir ama ok nemli bir ey; lmde bir eylere mdahele etmeyen duygulara yer verilmeli mesela arka planda bir kpein koup gitmesine dokunmamal kimse ya da geip giden birine,

95

95

ALICE IN DEN STDTEN [ALICE IN THE CITIES] Yl:1973. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Veith Frstenberg. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Can. Oynayanlar: Rdiger Vogler, Yella Rottlander, Lisa Kreuzer, Edda Kchl. Festival dl: 1974 Alman Kritikler dl. Yapm: Peter Gene, Wim Wenders Prodksiyon. Sre: 110 dk. Format: 16 mm SiyahBeyaz. Orijinal Dil: Almanca. Alice in den Stdten, Wen-dersin en ne kan lmleri arasnda yerini almtr. Wendersin yol lmleri -lemesi olarak adlandrlan yapmlarnn ilk lmi olan Alice in the Citynin bir di-er zellii de lmin bir ks-mnn Amerikada ekilmi olmas ile ynetmenin Amerikada ektii ilk lmi nvann da almasdr. Wenders, lminde hepimizin bildii bir taban zerinden sava sonrasnn Avrupasna egemen olan Amerikan kltrn sorgu altna alyor. Philip Winter, Alman bir gazetecidir ve Amerika zerine bir rportaj yapacaktr. Film, gazetecimizin,

96

96

deniz kysnda bir bana oturup; Rolling Stonesdan Under the Boardwalk parasn belli belirsiz sylemesi ile balar. nnde polaroid fotoraar grnr bunlar yapaca alma iin grsel malzeme olarak gerekmektedir. Ama bu konuda ki skntsn u cmle ile ifade edecektir: ektiklerimde asla grdm eyleri bulamyorum. Kahramanmz, bir Amerika sembol olarak byk bir Amerikan arabasyla lkenin krsaln gezinir. Radyoda srekli olarak reklamlarla kesilen ve birbirinin kopyas olan programlar dnmektedir [Wimin Amerikan Ryasn hatrlayalm]. Motellerin etraarnda ki televizyon kanal alclar eker dikkatimizi... bir nevi depresyon ierisindeki Phil, televizyonda J.Fordun bir lminde grd sekans sonrasnda ekran paralayacak kadar depresif bir hal alr... Rportaj gerekletiremeyeceini fark eder, kaarcasna gitmek, uzaklamak istemidir iinde barnan, hibir ey yazamamaktadr, ektii tm lmleri alr ve New Yorka gazetenin brosuna gtrr. Gazeteden gelen tepki ok olasdr, biz senden fotoraf deil yaz istedik! ama yaz falan yoktur ortada. Philip, Mnihe gitmek iin harekete getiinde havalimannda grev olduunu ama ertesi gn Amsterdama uak olduunu renir. te bu esna da Almanyaya gitmek iin orada bulunan Lisa von Damm ve ufak kz Alice ile tanr. Lisa, einden yeni ayrlm ve duygusal boluk ierisinde bulunan bir tiplemedir. Kahramanmz, kadn ve ocuuna otelde bir oda ayarlar ve de ertesi gn beraberce Avrupaya dnebileceklerdir. Philip, son gecesini Amerikal kz arkada ile geirmek istemektedir ama iindeki boluu daha da bytecek olan tepkiyi kzdan alr ve otele Alice ve annesinin yanna dner, dahas yapacak baka bir eyi

97

97

olmadndan dnmee mecburdur. O gece ba baa kaldklarnda kadn adama hikayesini anlatmaa balar ve doal olarak aralarnda duygusal bir alan olumaya balar, lakin bu ilgi zikseliteye sadece ayn yatakta uyumak derecesinde varr. Ertesi sabah gerektende tuhaf bir olayla balar, kadn ortalarda yoktur, kayptr yani ve Philipin bulduu not kadnda, saat birde Empire State Buildingte buluacaklar yazmaktadr. Fakat kadn bu bulumaya gelmeyecektir, Phil, kadnn cadde de bir adamla ile yrdn grr. Otele geri dndklerinde onlar otelde kadndan bir not beklemektedir, habere baklrsa, Philip, Alicei de yanna alarak Amsterdama gidecek, kadnsa yardma ihtiyac olan eski eine bir sre daha- yardm edecektir. Bu arada Philin paras bitmitir ve uaktadrlar; adam hep olduu gibi polaroid fotoraar ekmektedir, Alice bu fotoraardan birine bakarak yle diyecektir: Ne gzel, bombo. Ams-terdama varrlar fakat Alicein annesi ortalarda yoktur. Philip dirense de dahas direnmee alsa da Alice ile aralarnda bir ba olumaa balamaktadr. Daha nce bu kentte oturduklarn anladmz kk kz, Philipe kenti gsterir ancak bu adamn umurunda deildir nk kk kzdan kurtulmay kesinlikle istemektedir. Annesi iki gn boyunca dnmeyen Alice, adamn onu bandan savmak istediini anladnda kendisini havalimannn tuvaletine kilitler; adamn, onu bykannesine gtreceine dair sz vermesiyle sorun zlr. Ama kk bir sorun daha kar, zira ufaklk gidecekleri kentin adn hatrlayamamaktadr. Nihayetinde, Philipin sayd ehir isimlerinden birini seer Alice ile Wuppertala doru yola koyulurlar. Hibir ey bilmeyen Alice, bykannesinin evini ancak grrse tanyacan syler. Bu noktadan sonra ikilinin

98

98

umutsuz aray sreci balar; bir araba kiralarlar ve komik saylabilecek bir ekilde kentte girilmedik delik brakmazlar, ve bu sre ierisinde Philipin biraz yumuadn ve dostane bir tavr sergilediini grrz. Filmin en kopuk noktalarndan birine sra gelir, ufaklk bir itirafta bulunur: Zaten bykannem bu kentte yaamyor... Adam, Alicei polise teslim etmenin ok daha iyi bir kir olduu kararna varr ve yle de yapar, ufakl bir polis merkezine teslim eder. Phil, biraz kafa datmak amacyla ertesi gn, Chuck Berrynin konserine gider; konser sonrasnda otele dndnde bilin bakalm onu kim beklemektedir, elbette Alice! Polisten kamtr, zira artk bykannesinin nerede yaadn anmsadn iddia etmektedir. Ufaklk, adama sk bilgiler ve sakladn hatrlad bir de fotoraf verir. Bu arada, adamn, ufakln dnne sevindiini hatta onu zlediini gzlemleriz. Ve yeniden bir aray sreci balar. Aramalar neticesinde bykannenin Gelsenkirchende ki evini bulurlar fakat gel gelelim oradan tanal ok zaman olmutur. Bu arada ikilinin yzmeye gittiini ve burada bir kadnla tanp geceyi kadnn evinde geirdiklerini grrz. Alice, Philipi sabah erkenden: Sen hep yalnz yatmak istemez miydin? sorusuyla uyandrr. Yola devam ederiz. Bir patlak noktaya daha sra gelir, adam gazete de Alicein arand haberini okur, gazetede kzn karakoldan nasl kat da anlatlmaktadr. Feribot ile Reni getikleri esnada bir polis Philipi bulur ve adresin tespit edildiini ayrca kzn annesinin de Mnihte olduunu haber verir. Yol Mnihe dner. Artk bu ksm yolculuun son fasldr. Trenin ufukta kaybolduu bir helikopter ekimi ile lm sona erer. Bu masals gezi, Philip adn alm insann isel ve

99

99

FALSCHE BEWEGUNG [WRONG MOVE] Yl: 1975. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Peter Handke. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Jrgen Kniepper. Oynayanlar: Rdiger Vogler, Hanna Schygulla, Ivan Desny, Marianne Hoppe Peter Kern, Nastassja Kinski, Lisa Kreuzer. Fesitival dl: 1975 Alman Altn Film dl. Yapm: Peter Gene, Wim Wenders Prodksiyon. Sre: 104 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: Almanca. Senarist Peter Handkenin, Goethenin Wilhelm Meis-terin raklk Yllar ese-rinden uyarlad Falsche Bewegung, zgn eserden, ana noktalara dokunarak uzaklap olay amza ta-r. Film iin, bir seyahat gncesi demek mmkn; Wendersin bir yol hikayesini belge niteliine tayan baarl almas. Yazar olma amac ile yollara den bir adam olan Wilhelmin hikayesi yle balar ve ilerler: Helikopter ekimi, usuz bir manzara ile kar karya geliriz lmin banda. Helikopter kameraAlmanyann kuzeyindeki Glckstadt kasabasnn Pazar alanna yaklarken bir evin pencresine ve pencerede

100

100

duran gen adama [Wilhelm] odaklanr; yazar olma arzusunda ki bu gen adam; camnn nnden geen helikopteri izler ve sonrasnda ise yumruk atarak cam krar. Annesinin tleri dorultusunda baka kentlere gitmeye ve yazarla adm atmaa karar veren Wilhelm, bisikletine atlar ve kz arkadann yanna giderek bu kararn ona; ak olmak istiyorum cmlesi ile ifade ederek uzaklar, zgn deil, skntldr, zira yazmak isteyip yazamamaktadr. Onu yolculuu iin istasyona brakan annesi, olu iin hazrlad bavula; Eichendorfun Bir Serserinin Yaamndan, Flaubertin Duygunun renim Yllar kitaplarn da koyar. Bu, kahramanmzn yolculuunun balangcdr. Tren yolculuu esnasnda, kompartmanndaki, ihtiyar adam ve dilsiz kzla tanr; daha sonra trene biletsiz bindiklerini anlayacamz bu insanlarn bilet paralarn deyecektir gen adam. Yan hatta seyir eden trendeki artist kadnla [Therese] gz gze gelen gen adam, tren telefonuna adna gelen bir mesaj uyandrr. Schwalbach-Frankfurt 7270. Therese Wil, Bonna vardnda, yanndakilerle beraber bir otele yerleir. Mesajda yazan telefon numarasn arar, ertesi sabah dierleriyle beraber geziye karlar. Therese ile Wil, Bonndaki Pazar meydannda karlarlar. Theresede gezi gurubuna katlr. Bernhard adnda birisi de kendini tantrr ve guruba dahil olur. Theresenin otomobili ile gezintiye devam ettikleri srada guruba yeni katlan kii, fabrikatr olan amcasnn kr evine ziyareti teklif eder, evi bulamazlar ve bunun neticesinde baka bir eve misarlie giderler. Enteresan bir ev sahibidir bu, gelenlere; neredeyse intihar etmek zere olduunu, fakat

101

101

arabann sesini duyunca bakmaya karar verdiini anlatr. Says be kiiye varm olan bu gurup, geceyi bu evde geirir. Ev sahibi, karsnn ksa bir zaman nce intihar ettiini anlatmaya ve bunun zerine kendince derin sylevler vermeye koyulur. Therese, Wili odasna davet eder, daha sonra urayacan, ok yorgun olduunu syler Wil. Sonrasnda yanllkla Mignonun odasna giren Wil, kararsz kalsa da oda da kalmaya karar verir. Sabah olduunda, Ren kysndaki tepelere geziye kmazdan nce herkes birbirine gece grd dleri anlatr. Eve geldikleri vakit, ev sahibinin intiharn gerekletirmi olduunu grrz. Elbet gezi devam eder. Bir mola yerinde Bernhardn guruptan ayrldn grrz. Drtl, Theresenin Taunus yaknlarnda ki evine doru srer. Birka gn bereber geiririler ve Wil ile Therese kavga halindedirler, ikiside ok hassatr ve birbirlerini sularlar. Filmin ilgin sahnelerinden bir ksmna daha- sra gelir, Wil ve yal adam birlikte araba vapuruna binerler ve Wil, ihtiyar gnahnn kefareti olsun diyerekten suya atmaa kalkr, yal adamn yalvarp yakarmalar sonucunda vazgeer, kyya vardklarnda, ihtiyar hzla olay yerinden kaarak uzaklar. Therese ve Mignon ise birlikte kalmak istemektedirler, Wilhelm ayrlr, gezi sona erer, Wil ve Therese veda eder birbirlerine. Acaba artk yazabilecek midir? sorusuyla Wilhelmin karl bir manzara iinde erevelenmesiyle bir Wenders lmi daha sona erer. Film hakknda yaplm nemli ve yetkin kritiklere baktmz zaman, yapm iin; Wendersin en edebi eseri olduu sylenmektedir. Her ne kadar bu lmde olduu gibi, Wimin genel almalarnda hakimiyet

102

102

grntde olsa da bu, onun dialoglarn atlamak ya da nemsememek anlamna gelmez elbette. te bu lmde de dialoglar, her ne kadar grntlerin altnda kalm gibi grnse de ar derecede nemsenmeli ve sonrasnda da grnt ile birletirilmelidir. Genel temposu iin ar diyebileceimiz bir lm olan Falsche Bewegungun tabannda Wendersin ana hareket noktas diyebileceimiz yabanclama; bir dnya d-na-lk, bir tr itilme yer almaktadr. Filmi irdelerken karmza kan en nemli ayrntlardan biri; senaristin szckleri ile ynetmenin grntleri arasnda ortaya kan ekimemsi bir ortamn varldr, her ikisinin de yapma hakimiyeti sz konusuyken, ikisinden birinin yannda yer almak gerektende gtr. Grnt ve yaznn ekimesi olduu kadar ikincil bir anlamda youn bir grntyazn[sinematogra] dr ortaya kan. Wendersin lmlerinin genelini yetki sahibi bir gzle incelemeyi baarabilenler, onun tm lmlerinin aslnda bir tek ana rg dahilinde olutuunu, nceki lmlerinin sonraki lmlerine ulaklk yaptn fark edecekledir. Filmlerinden lmlerine gndermelerde yapar Wim... mesela Wrong Move ile The American Friend arasnda ki grnt armlar bilinli takipinin gznden kamayacaktr. lediimiz lm, negatif anlamda ok tepkiler alm, artistik szcklerin, artistik grntlere bulanmas gibisinden laar, hakknda edilmi ve ok daha iyi bir lm olabilirdi, ortada kalan bir eser, ok tarafa gitmesi mmkn ama hibir tarafa gidemeyen... gibisinden kritikler ortaya konmutur. Tm bunlara ramen lm byk beeni toplayan Wenders lmleri arasna girmeyi baarmtr.

103

103

IM LAUF DER ZEIT [KINGS OF THE ROAD] Yl: 1976. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Improved Sound Limited, Axel Linstadt. Oynayanlar: Rdiger Vogler, Hanns Zichler, Lisa Kreuzer, Rudolf Schndler, Marquard Bohm, Dieter Traier, Franziska Stmmer, Peter Kaiser, Patrick Kreuzer. Festival dl: 1976 Fibresci Cannes dl, 1976 Chicago Altn Hugo. Yapm: Wim Wenders Prodksiyon Sre: 175 dk. Format: 16 & 35 mm Siyah-Beyaz. Orijinal Dil: Almanca. Yaad eski karavanyla kasabalar dolaan ve hl hayatta olan eski sinema makinelerini tamir eden Bruno Winter, bir sabah bir araba kazasna ahit olur. Aslnda, sonunda lm olmas istenmeyen basit bir intihar denemesidir bu. Brunonun yalarnda ki src suya gmlen arabadan canl olarak kar ve aralarnda bir iliki balar. Bu birliktelikle beraber, sinema salonlarn dolamaya balayan ikili arasndaki ana farklar da ortaya kmaya balar. Birisi yalnz yaamaya alm ve asla baka birisiyle yapamayacan kesinlikle anlamken [Bruno], dieri ise karsndan yeni ayrlan ve yalnz yaayamayan bir insan tiplemesi izmektedirler. Birlikte bir ok olay

104

104

yaayan ikilinin yollar lmin sonunda ayrlacaktr; Bruno ve Robert, son kez bir arada, bir demiryolu kavanda bir araya gelirler; Bruno karavannda, Robert ise geip giden trendedir. Im Lauf der Zeit, balad noktada biten bir lmdir; bir sinema giriinde. Bruno bir projektr onarrken artk lm gsterimi yapmayan sinemann sahibesine yle syler: Babam bana: Film, grme sanatdr. demiti. Onun iin artk yalnzca bir smr olan, insanlarn gznde ve kafasnda ne kalmsa onlar smrmeye alan bu lmleri gsteremiyorum. nsanlarn aptalca eylere donup uyuarak dar srklendii, her trl yaam sevincini yok eden bu lmleri gstermek iin hibir zorlamay kabul etmiyorum. Byle lmlerde insanlarn kendine ve dnyaya dair her trl duygusu lyor. Biz burada, tarada, byk datclara balyz. Constantinden ve belki de baz Amerikan lmlerinden baka bir ey gelmiyor buralara. Babam, burada bir sinema salonu daha olsun isterdi; bende isterdim tabi. Fakat bugnk duruma gre birden ok salon olmamas daha iyi bence. Wenders, lmi Fritz Langa ithaf etmitir. Langn lm ierisinde iki fotograf da grlr; bu fotolarn biri Le Mepresden alnmadr. Wenders, byle bir ey aklmda yoktu akas, Lang kendiliinden geldi ve lme girdi der bu konuda. Film, iki erkein konusunu anlatrken alttan alta da Alman sinema bilincine ynelen bir irdelemesi olduu kadar; ekildii dnemde ki Federal Almanyann sinemasna da bir baktr. nsanlar bu dnemde sinema saylamaz olan srpntleri sinema sanmakta / saymaktadr. Film teknik ynden de ieriksel anlamda da ynetmenin lmograsinde ok nemli bir yere

105

105

oturdu, bu Wenders izleyicisi iinde byle oldu. Geri, eletirmenler gene birbirinden uzak yorumlarn esirgemediler ama gerektende negatif eletirilere bakldnda ne kadar ok eyi lmde bulamadklar, gremedikleri bariz ortada idi. Film iin sylememiz gereken bir dier zellik ise Wendersin almalarna yedirdii simgeselliin bu anlatda rol almamasyd, her ey hayatta olduu gibi...olduunca, ne az ne fazlas... Bir lmi seyreder gibi deil de bir gn yaar gibi... Wimin, sinemann kenin ok ncesi olan glge oyunu sanatna da gnderme yapt bu gzel lm,1977de ilkin Cannesda Uluslar aras Eletirmen dl ald, lmin foto-senaryosu da yaymland. Bu kitap Wendersin anlatlar ile de kuvvetlenerek nemli bir belge halini ald; mevzu lmi baz alarak, senaryosuz ekimin zorluklar hakknda yle diyordu Wim bu eserde: gece, herhangi bir ky otelinin bir odasnda bazen byk bir dehete kaplyordum; saat gece yarsn geiyordu ve ben hl yarn ne ekeceimi dnmekten deli oluyordum. yle zamanlar oldu ki bir ertesi gn olduunda ben ne ekeceimi bilmiyordum. Ama bu yapamamak baz za-manlarda; yaptklarmz duyumsamak eklinde ie yaraya-biliyordu da. lk lm yapmaya baladm zamanlarda, para ve kirler arasnda bir ba kurulmutu benim amdan; bazen ekim esnasnda kirlerin para demek olduunu unutuyor insan; bu lm iinde bunlar geerliydi. Hilie brnm, birbirinden kopmas olanaksz cora ve isel yolculuu lmsel formatta harmanlayan bir Wenders leni.

106

106

DER AMERIKANISCHE FREUND [THE AMERICAN FRIEND] Yl: 1977. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, P. Highsmith. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Jrgen Knieper. Oynayanlar:Bruno Ganz, Dennis Hopper, Lisa Kreuzer, Grard Blain. Konuk Oyuncular: Nicholas Ray,Samuel Fuller, Peter Lilienthal, Daniel Schmid, Jean Eustache , Sandy Whitelaw, Lou Castel. Festivaller / dller: 1977 Alman Kritikler dl, 1978 Alman Altn Film dl, 1978 Alman Gm Film dl. Yapm: Wim Wenders, Road Movies Film Prodksiyon/ Berlin, Les Film du Losange / Paris. Sre: 126 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: Almanca- ngilizce. Filmi izlerken kendime yle demitim: Kitapta lmi yazarken, yle balamalsn: Size uzanan eli skmadan geri evirmeyin. Hollwood versiyonu da ileriki yllarda ekilen lm, dier yandan da bana Wendersin ynetmenliinin gzelliini hi gerei olmasa da yeniden hatrlatyordu. Bir arkadam bir seferinde: Wenders demek, yabanclama demek, yalnzlk demek... demiti, bu kanlmaz bir gerekti elbet; yine yollar vard, yine kaa simgeler ykleyen ulam aralar vard, gene ac bir yalnzlk, za-

107

107

ten kendiside bir hastalk olan, hasta bir yabanclama var-d; dnyaya, yaama, aileye, iine... New York, Ripley adl bir adam taksiden iner ki bu adam Hopperdr- dnyann ld diye bildii ihtiyar bir ressam ziyaret iin ressamn evine girer; Nicolas Rayin oynad Derwattdr bu. Ripley, ld sanlan ressamn son eserleri diyerekten, Derwattn resimlerini Avrupa da satmakta her ikisi de iyi para kazanmaktadr. Yeni bir tablo alan Ripley, Hamburgda Amerikan eyalar ile dolu evine dner, eyalar almamtr, simgeler gzmze sokulmaya balar. Tablonun satld bir ak arttrmada Ripley, Jonathan Zimmermann adl, hasta ve kendi halinde bir marangoz ustasyla tantrlr. Usta, lmcl hastalnn yan sra evlidir ve kk bir erkek ocua sahiptir. Ripley, tesadfen, ustann, bir arkadana tablo hakknda, tablonun sahte olduunu, ressamn eski ilerine hi benzemediini, boya tekniinin ok farkl olduunu sylediini duyar. Ancak ustann dostu, tm sylediklerine ramen tabloyu alr, mezat sonunda usta ve Ripley tantrlr fakat Jonathan, Ripleyin uzatt eli skmaz ve sadece hakknzda ok ey duydum der. Ripley iin ok ar ve aalayc bir harekettir bu ve lmin ana hareket noktasn oluturur. Ripley, olay yerinde Jonathann yaknda hastalndan dolay lebileceini renir ve bunu anmsar. Olay gecesi Ripleyin bir ziyaretisi vardr[Minot], kendisinde phelenilmeyecek, pis ilerde eli olmayan, kendi halinde bir adam, kiralk katil olarak kullanmak istediinde Ripleyin aklna tek gelen ey; yakn zamanda lecek olan ve kendisi ile el skmayarak onu aalayan marangoz ustas olur! Ripley [Amerikal] ertesi gn, marangozun atelyesine

108

108

urar ve bir ereve siparii verir. Bu arada Jonathan, kaba davran iin zr diler. Birka gn sonra dkkann atnda yerde bir zara karlar, mektup, eski bir dostun diliyle yazlm gibidir, ve hastalnn giderek ktye gitmesine, fazla bir mr kalmamasna ramen neden kendisinden yardm istemediini soran, parann aralarnda problem tekil etmediini ifade eden ve Jonathann kimin yazdn anlayamad bir mektuptur bu. Bunun zerine kendisinden hastalna dair bir eyler saklandn dnmeye balayan marangoz, panik ve korkuyla doktoruna gider; fakat doktoru kendisine, hastalnda olumsuz bir gelime olmadn zaten hastal hakknda kimsenin net bir ey syleyemeyeceini izah eder ama Jonathan bundan tatmin olmaz. Minot, atelyeye ziyarete gelir, birlikte bir metro turu atarlar ve Minot, kendisine gereken adamn o olduunu, bu iten ok para alacan ve zaten ldkten sonra kars ve ocuuna para brakmas gerektiini syler ustaya. Jonathan korku iindedir. Dkkanna gittii ertesi gn, zarf iinde ykl bir mebla ve Parise ait bir telefon numaras bulur. Telefonu arar ve karsnda Minotu bulur; Pariste uzman bir doktor vardr ve para da yol masraf iindir! Artk istese de istemese de bir mafyann iindedir ve ilemesi gereken bir cinayet vardr. Jonathan, kendisine gsterilen adam ldrr ve kentine geri dner; bu arada olanlardan phelenmeye balayan karsna, Paristeki doktorlarn yeni tedavi yntemleri gelitirdiini ve zerinde denediklerini syleyerek olaylar rtbas etmee alp yeniden Parise gitmesi gerekebileceini syler. Marangozdan bir cinayet ilemesi daha istenecektir. Ripleyin ustaya kar

109

109

balayan sempatisi lmin gidiatnda nemli noktadr; Minota bu yeni cinayetin usta ii olduunu ve ustann bu ii beceremeyebileceini anlatmaya alr fakat Minot, marangozu ziyaret edip ona tekrar bir deme yapar ve Jonathan ikinci iini de bylece kabul eder. Trende seri cinayetleri usta ve Ripley beraber iler. Aralarnda tuhaf bir ba kurulmutur, Ripley ona yardm eder. Filmin sonunda, cesetleri ortadan kaldrmak iin gittikleri kyda ki kocasn almak iin kars da arabasyla arkalarndan gelmektedirJonathan, Ripleyi olay yerinde brakr ve karsyla birlikte hzla kydan uzaklarlar. lmle dalga geen sr teknikleri deneyen Jonathan, ksa bir sre sonra hastal nedeniyle arac kullanrken lr. Ripley kumsaldadr... Derwatt bir kprnn zerindedir ve yrr gider. zleyici tarafndan bu ana kadar ekilen Wenders lmleri arasnda en iyi lm olarak grlen Film, Almanyada izleyici rekoru krd; ynetmenin imdiye dek ektii en pahal lmdi de ayn zamanda. Film iin sylenmesi gereken nemli bir ey vardr ki oda; uyarlama yaplan romann sonu ile lmin sonu arasnda byk bir fark vardr; Jonathan, romanda vurularak ldrlrken, lmde ki sonu nasldr malumunuz. Her ne kadar ynetmenin dier lmlerinden ayr olduu ifade edilse de, bu lmde de tam anlamyla Wimin artk kltlemi gelerine rastlarz, dahas bunlarla bezenmitir lm. Ulam aralarndan, ba bo gezmelere, kentlerin basklk hissi veren yaanamazlna kadar Wenderse ait her ey buradadr. Evet, lmin farkllk tad noktalar da yok deildir elbette; daha ncede polisiye tre dokunmalar yapan ynetmenin bu lmde polisiyeye

110

110

HAMMET Yl: 1982. Ynetmen: Wim Wenders. Yazan: Joe Gores. Roman: Dennis OFlaherty Thomas Pope. Adaptasyon: Ross Thomas. Grnt Ynetmeni: Joseph F. Biroc, Philip H. Lathrop. Kurgu: Marc Laub, Robert Q. Lovett, Barry Malkin, Randy Roberts. Orijinal Mzik: John Barry. Oynayanlar: Frederic Forrest, Peter Boyle, Marilu Henner, Roy Kinnear, Elisha Cook Jr., Lydia Lei, R.G. Armstrong, Richard Bradford, Michael Chow, David Patrick Kelly, Sylvia Sidney, Jack Nance, Elmer L. Kline, Royal Dano, Samuel Fuller. Yapm: Ronald Colby, Francis Ford Coppola, Don Guest, Fred roos, Zoetrope Stdyolar. Sanat Ynetmeni: Leon Ericksen Angelo. Set Dekorasyonu: George R. Nelson, Steven Potter. Sre:128 dk. Format: 35 mm Technicolor. Orijinal Dil: ngilizce . Hammet, Amerikal bir yazar olan Joe Goresin romannn uyarlamasdr. Polisiye ve dedek-tif romanlarnda ann en bili-nen temsilcisi olan Hammet tiple-mesi; yazar olma kararn alma-dan nce, grtlak hastal sebebiyle, L.Ade bir dedektiik ajan-sndaki iini sonlandrmak zorun-da kalr. Gores, yksnn k noktasn buradan almaktadr; Hammet, ilk roman Kzl

111

111

Hasat zerinde almaktadr... Peki, Wenders neden byle bir konuyla ilgilenmitir; ilk neden: Der Amerikanische Freund gibi bir lm yapan ynetmenin Hammet gibi bir lmi Hollywood standartlarnda ekme ansna sahip olmasyd elbet, Wimin malum konu zerindeki sempatisi herkese bilinmektedir. Dier nemli nokta ise; Wendersin bu tarz bir lmi hep ekme istediinin yan sra bu tarzda eyler yazabileceine olan inancyd. erikle ilintili olarak lmi siyah beyaz ekmek isteyen ynetmenin bu arzusu onay bulmam olsa da lm yle bir alld ki ortaya siyah-beyazmslk duygusunu ie yanstan renkli bir alma kt. Ve lm hakknda sylenmesi gereken en nemli nokta ise; ynetmenin neredeyse her lmi iin deindiimiz gibi, Wim, burada da- o kendine has tml bir araya getirebilecek motieri bulabiliyordu. Knzelin lmle ilgili hep houma gitmi olan bir metni vardr, orada nemli bir noktaya deinmektedir: Film ile ilgili aklda kalan ey, ynetmen ve kameramanlarnn Zoetrop stdyosundaki dekorlarda elde ettikleri grsel sansasyondur. Chinatownun karanl, yirmili yllarn sonlarn birebir yanstan i mekanlar, zenle seilmi aralar, btn bunlar yalanm olan polisiye tre gecikmi olsa da bir armaan niteliindedir. Wim ve ekibinin ortaya koyduu, teknik bakmdan da kusursuz bir eser olan Hammet, ayrca diyaloglaryla seksenli yllara ait olduunu bildiren bir lmdir, yani teknik adan bunu anlamak mmkn olmasa da konumalar tarihi ele verir. Godard, lmi ynetmenin en gzel lmi olarak nitelerken onu bir Coltrane saksofon solosuna benzetmiti. arlmayacak bir

112

112

DER STAND DER DINGE [THE STATE OF THINGS] Yl:1982. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Robert Kramer. Grnt Ynetmeni: Henri Alekan. Kurgu:Barbara von Weitershausen, Peter Przygodda. Mzik: Jrgen Knieper. Oynayanlar: Patrick Bauchau, Viva Auder, Isabelle Weingarten , Samuel Fuller, Rebecca Pauly, Jeffery Kime, Geoffery Carey, Alexandra Auder, Camilla Mora, Roger Corman, Paul Getty, Allen Goorwitz, Artur Semedo. Festivaller / dller: 1982 Venice Altn Aslan, 1983 Alman Altn Film dl, 1983 Alman Gm Film dl. Yapm: Chris Sievernich, Wim Wenders, Road Movies Film Prodksiyon/ Sre: 121 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce. Issz, rktc, siyah-beyaz bir arazideyizdir; bir gurup insan yrr. Bu insanlar, tehlikesi ok byk olan bir ndan ve geride sa kalanlarn eriyip lme tehlikesi zerine konumaktadrlar. Bombalanm, yknt halindeki bir otele varrlar: Kamera hereyi aa karan hareketini yapar; bu bir lm setidir, bir bilim kurgu lmi seti. Mekan, Portekizdir, The Most Dangerous Man Alive lminin sahneleri ekilmektedir. Ynetmen, kameramana ekim malzemelerinin

113

113

tkendiinden ve artan lmlerle ekim yaptklarndan sz eder. Yeni malzemelerin gelmesi iin geecek olan srenin herkes iin dinlenmek asndan faydal ve gerekli olduunu dnrler. Akam tm ekip sk ier, bu arada ynetmen Friedrichin ekimlerle ilgili aklama konumasn ekip pek iplemez, ekipten yapmcya tam anlamyla gven duyan galiba bir tek kendisidir. Filmin devamnda oyuncularn ilerine eiliriz, bir balarna kaldklarnda neler yaptklarna ahit oluruz. Bu bekleme sresi birka gn daha uzar ki sonunda ynetmen yapmc ile grmek iin L.A e umaa karar verir. Bu arada gelimeler olur, kameramann ei lmtr ve o da Birleik Devletlere dnmek zorunda kalr. Ynetmen yapmcy bulamaz ama Gordonun [yapmc]avukat onu garip bir ekilde uyarr; Gordonun peinde tuhaf adamlar vardr ve ynetmeni fark ederlerse, onun yerini bildiini sanp ona bir zarar verebilirler... Bir otoparkta, ynetmenimiz, senarist Dennisin kz arkada ile rastlar, kz ona bilmedii baz eyleri anlatmaa balar: senarist, kendi parasyla ekimin ok byk bir ksmn nanse etmitir, ynetmen, Dennisin daha nce kendisine syledii ilgin birka cmleyi anmsar. Gordon kenarda kede kalm bir karavann iinde gizlenmektedir, neyse ki ynetmen onu bulur; Gordon, koruma ve ofr olan adam ve ynetmen o gece Hollywoodda araba gezintisi yaparlar. Ve nihayet yapmc, Friedriche hereyi anlatr: sponsorlardan bir ksm gangsterdir; ve bu adamlar lmin ekilen ksmlarn grm, beenmemi ve koyduklar paray geri istemilerdir, iasta olan Gordon bunu yapacak gte deildir elbet... afaa kadar sren yolculukta diyaloglar monologlara dnr; hareket noktalarna

114

114

dndklerinde arabadan inerler, tek el silah sesi duyarz, Gordon yerdedir. Ynetmen yanndan ayrmad S 8 mm kamerasyla adamlara, silah tutarmasna nian alr ve vurulur. Sallanan kamera ve lmin sonu. Nedir bu? Wendersin Hollywood krkl m? yle olsa gerek... zaten lmin ismi bununda bir ispat niteliindedir, bir nceki almasn ve piyasadan gelen yetersiz ilgiyi dnrsek ve de en nemlisi Hammet ekilirken Wimin yaad tonlarca sorunu da buna katarsak bu lmin anlam daha da netleecektir. Wenders senaryo iin unlar sylemektedir: Benim bildiim Avrupa geleneinde senaryo, ekim tarafndan deitirilebilen eydir. Bu noktada lm; bir macera, kendini aray olarak grlmelidir. Ben bunu baz lmlerimde en u noktalara kadar tadm; bunlarda hi senaryo yoktu, sadece balang durumlar ortadayd. Hollywoodda ise; yaratcln byk ksm senaryoya bindirilir, bylece bir anlamda neredeyse lm bitmi anlamna gelir i. Bu anlamda ekim bir mekanie biner, her ey ortadadr ve sadece gerekletirmek gerekmektedir. Senaryo yle bir hazrlanr ki lm ierisinde baka yne hareket etmek imkanszlatrlr, bu onlarn kontrol altnda tutma mekanizmasdr. Amerika da lm pahaldr ve sanayidir; verdiklerini fazlasyla geri almak isterler; Avrupa da ise hl lm bir sanat biemi olarak kabul grebilmektedir. Bilmem, belki u an yle deildir ve bundan benim haberim yoktur evet, Wendersin bu mthi izahatlar her eyi ve lmi o kadar gzel almlamaktadr. Bu lm ynetmen iin bir eylerin sona erii ve bir eylerin balangcdr; bu anlamda hayranlk duyduu japon ynetmen Ozu iin unlar

115

115

syleyecektir Wim: Ondan ncelikle lmlerdeki biricik sansasyonun yaamn kendisi olduunu rendim. Sonrasnda ise; yklerin, hibir zaman kiilere kar deil tam tersi yklerin bir karakterden kp gelitiini. Fakat genellikle bir yk de yoktur; ayet kullanlan dil bir insan ikna edemiyorsa ya da bir gven yaratmyorsa bir lmde hibir eyin anlatlamayacan da ondan rendim. Bir ekilde, lmlerinin hemen hepsinde sinemaya gndermeler yapan ynetmenin bu lminde de sinema geleneine saysz deinmeler yapmakta ve bu hep olduu gibi; ya gerekten sk sinema izleyicisi tarafndan fark edilip taktir toplamakta, ya da hi fark edilmemektedir. Wenders, bu lmini neredeyse belgesel olarak nitelerken bu balamda unlar sylemektedir: Film iin, bu zamana dein yaptm lmlerin iinde en karanlk lm ifadesini kullanabilirim. Sadece grsel adan bahsetmiyorum benim o dnemki psikolojimle de ilgili olarak, karanlk, lmin tininde var.

116

116

PARIS, TEXAS Yl: 1984. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Sam Shepard. Grnt Ynetmeni: Ronny Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Ry Cooder. Oynayanlar: Harry Dean Stanton, Nastassja Kinski, Dean Stockwell, Auroe Clement, Hunter Carson,. Prodksiyon: Kate Altman, Chris Sievernich, Wim Wenders, Road Movies Film Prodksiyon Berlin, Argos Film Paris. Festivaller / dller: 1984 Altn Palmiye Cannes, 1984 ngiliz Akademi dlleri, 1984 Fransz Film Kritikleri dl, 1984 Alman Gm Film dl. Sre: 148 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce. Hikayeler, hikayelerdedir, yaam; hikayelere gereksinim duymaz, akar gider... lms bir arazide, amasz/hedefsiz grnen bir adamn yry; yorgun, ruhu ve akl kark bir ifade, yolda olduunun belirtisi olarak; sakallar...matarasndaki son su damlasnn ardndan bir istasyona girer ve buzdolabna kitlenip, iinde bulduu buzlar byk bir alkla azna doldurur ve kalakalr. Gelen doktor, sorularna yant alamad yabancnn cebinde bulduu kartvizitte yazl olan L.Ae ait numaray arar. Aranan adam; Walt Henderson, bahsettikleri kiinin kardei Travis olduunu hemen anlar. Ama Walt iin

117

117

bu byk bir oktur zira Travis neredeyse drt senedir kayptr ve kendisinden kimse haber alamamtr. Walt, Texasa doru kardeini almak iin yollanr. Mekana vardnda kardeinin yryp gittiini renecektir. Arabasna atlar ve toprak bir yolda kardeini yakalar; zor da olsa arabaya binmesi iin onu ikna eder. Konakladklar otelde, kardeine yeni giysiler almak iin dar kan Walt, dndnde elbette Travisi otelde bulamayacaktr. Ama yeniden bulur kardeini; kayp senelerini nerede nasl geirdiini anlatmasa da, Travis ufak ufak konumaa balar. Konuulanlardan Travisin bir ailesi olduunu anlarz ve kardeine kars Janei sorar; Walt, Janeden haber alamadklarn syler ve ona olu Hunter anlatmaa koyulur. L.Ae gitmek iin ua reddeden Travis dediini yaptrr, yle ya da byle ehre varrlar. Waltern kars, Travisi itenlikle karlasa da, babasn hi tanmam olan ufaklk olabildiince ekingen, uzaktr. Hunter ile aralarnda ki soukluk gitgide ortadan kaybolacaktr. Bu arada Travis, karsna dair arad ipucunu bulur; Jane, oluna dzenli olarak, Houston daki bir bankadan para gndermektedir. Ufaklkta babas ile gitmek isteyince beraberce annesini bulmaya doru yolculua karlar. Travis dndklerinde gerektende hakldr, anneyi bir araba ile bankann nnden ayrlrken grrler ve takibe koyulurlar; sonunda varacaklarn yer Janein alma mekandr, pek ho bir yer gibi grnmemektedir bu izbe mekan. Kadn bir peepshowda almaktadr; Travis, olanlara dayanamaz ve kar gider, gecesi sk ien adammz ertesi gn yeniden peep-showa gelir. Adam, sana bir yk anlatacam diyerekten kadna kendi ilikilerini anlatmaa koyulduunda Jane olanlar fark eder ve o

118

118

da neden evi terk edip, ocuu Waltlara braktn anlatmaa koyulur. Travisin karsndan istedii bir ey vardr; olunu, beklemesi iin brakt otele gidip onu ziyaret etmesi. Otelin yksek katlarndan biri... Janei, Hunter ile kucaklarken; Travisi ise arabasna binip uzaklarken grrz... Elbet [isel-dsal] bir yol lmi, elbet bir Wenders lmi. Wendersin takipileri iin enfes bir yol ov, grsel bir ov. Tipik bir bamszlk, bamszlktan ziyade; bir yersizlik-yurtsuzluk kavram bende ar basan zmleme. Tabii ynetmenimiz, bu olgular altnda hep olduu gibi; ilikileri, psikolojileri irdeliyor, seyircisine doldurmas iin boluklar brakp, kir yrtmesi iin alanlar sunuyor. Bizim zerinde durduumuz iki ana nokta var; birincisi: Travisin kardeinin yanna yerletii vakit sahip olduu elit yaam terk edii, edebilii, bu lmin en gl noktalarndan birisidir, bu bir meydan okumadr, bu gerekten ok az yapnn becerebilecei bir itir. Burada Wimin ilemek istediini gerekten durup dnmek gerekmektedir, bu terk ediin sebebi; orada, o aile ile eitli sebeplerden yapamamak mdr, yoksa gerekten kendisini o kltre ait grmemesi ve yaamnn yersizlik bantl srmesini istemesinden midir? Daha Trkesi, bu bir mecburiyet midir, yoksa tinsel bir arzu, kiisel bir sei mi? Filmin problem olarak saptanm birde dier nem noktas vardr; ocuk, annesi tarafndan bir aileye verildiinde, aile bu ocuu evlatlk olarak alm, kendi ocuklar gibi yetitirmi, evlat olarak benimseyip ona bir hayat sunmu iken, Travisin kp gelmesi ve ocuu hibir hakk yok iken tekrar olunu terk eden annesine geri vermesi ve en bana geri dnp yeniden ekip

119

119

gitmesi... Travis, Janei ayn noktaya geri dndrmemi midir, ve annesi Hunter ayn noktada, ayn terk edime brak-a-maz m? Bunlar gerektende lm bittiinde seyircinin aklnda byk problemler olarak kalm noktalardr. Wenderse gre; Travis bir aile ile yapamayacan anlamt, fakat gel gelelim iinde baz aclar ve eksikler vardr; elbet, ocuuna ve karsna karn. Buradan hareket eden Travis, anne ve olu bir araya getirmeyi kendine grev edinir, en bandan beri bildii bir ey vardr ki onlarn bir araya gelip yaayabilmeleri iin kendisinin aradan ekilmesi gerekecektir, Travis bunu yapar. Bildiklerimize gre senaryoda biti ilkin bu ekilde tasarlanmamt; baba ve olun ldeki sekansyla, mitolojik bir biti tasardayd. Bu lm hakknda sylenenlere baktmzda deerli bir dnce ilgimizi ekmitir; Wimin alttan iledii oulsamada yeri olan bir unsurda phesiz ki; insanlarn dlemleriyle yaamdaki gereklerin uyumamas hadisesidir. Bu yapm bir yandan da bu bahsin lmi olma durumundadr. Evet yazy sonlandrmak babnda toparlama yaparken muhakkak sylemek istediimiz bir ey var; lm, biten bir lm deildir, bittii noktada yeni lmi konusal anlamda arkasnda brakan bir yapmdr bu; Travis ne yapacak, nasl bir hayata devam edecek, llere dnecek midir, bu sorular oaltabiliriz. kinci hikaye noktas, ellerinden evlatlklar alnan ailenin durumu olacaktr phesiz. Ve elbette son hikaye ve merak noktas, Jane ve Hunterrin pozisyonu hakkndadr. Son olarak ise Wim Wendersin, lmdeki renk ve tema uyumalar ve ztlamalar hakknda basn aklamasnda yer verdii peep-show ekimleri hakknda kendi szcklerine

120

120

yer vererek Paris-Texas hadisesini kat zerinde noktalayalm: Peep Showda ikinci sahnede baz riskleri gze aldm; bu sekanstan ok emindim, normalde kurgu masasnda halledilen eyler vardr, bunlar ortadan kaldrdm; bu sahne tpk tiyatro gibi oynand, bir yanllk yapld an hemen kestik ve yeniden aldk, metin doru olduu srece kamera alt. Bu konumda, ii salama almak gibi bir ihtimal olmuyor ve ben seyircinin bunu hissedebilmesini istedim. Bundan dolay da bu sekansn ritmi lmin gidiatndan farkldr. Sahnenin ikinci ksmn tek ayla, artarda ektik; sekiz dakikalk bir sahneydi ve bu her seferinde yeni bir lm kutusu deitirmek anlamna gelmektedir. Son ksmda elimizde kaset kalmamt ve bu ii tek bir adan halletmek dnda bir olanak sahibi deildik. Bu ne demekti; zaman ve para yoksunluundan dolay, tek bir szck bile deitirilemezdi. defa ekimi kestiimizde elimizde son kasetimiz kalmt; Nastassya, kusursuz oynamasayd her ey alt-st olacakt, ekimdeyken lecek gibi hissediyordum. Birde ekimde kullanlan ayna olay var: ift ynl aynay Mller nerdi, yoksa ben normal bir aynann bu ii grebileceini sanmaktaydm. Bylelikle, efektleri tek ekimle elde etme ansna sahip olduk. Travis ieri girer ve aynada kendine bakar, ardndan kabinde k yanar ve ayna bir pencereye dnr. Sonunda aynay tersine evirmesi de ancak ift tara bir aynada mmknd. Aynann bir yzn dierinden ok daha fazla k istemesinden dolay bu sahneleri ekmek gerek anlamda zordu. ok sayda spot kullandk, ufack kabin cehennem gibi scakt. Ve en nemlisi; ekimin tm bitmeden ne ektiimizi grmek gibi bir imkan

121

121

DER HIMMEL UBER BERLIN [WINGS OF DESIRE] Yl: 1987. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Peter Handke. Grnt Ynetmeni: Henri Alekan. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Jrgen Knieper. Oynayanlar: Bruno Ganz, Solveig Dommartin, Otto Sander, Curt Bois, Peter Falk. Festivaller / dller: 1987 Cannes En yi Ynetmen, 1987 Gm Gildepreis En yi Alman Filmi, 1988 FELIX Arupa Filmi dl En yi Ynetmen, 1988 Alman Film dlleri En yi Ynetmen, 1988 Baverya Film dl. Yapm: Wim Wenders, Anatole Dauman, Road Movie Film Prodksiyon Berlin, Argos Film Paris. Sre: 128 dk. Format: 35 mm Siyah-Beyaz ve Renkli. Orijinal Dil: Almanca . Bir melein gz kentin helikopterden ekimine alr... Filmin, sadece 10: 35 sine kadar srek halinde giden insanln fsltlarn bir tm boyunca meleklerin kulayla dinlersiniz. Almanya-nn bir g lkesi olduunu dndmzde kulaklarmz; bir ok dilde insanlarn akllarndan geenleri dinler; bu kah bir Trk kadnnn ev ii derdi yaknmalar, kah Alman bir babann olu hakknda

122

122

kayg ve kararlar ya da Arap bir ailenin Kuran ayetleri eliinde araba yolculuklar, ocuklarn arzular, kadnlarn araylar ve sonsuzca trevdeki dnlerle farkl etniklerden sesler duyar. Varolua ynelik ar sorunlarn ortaya cmlelerle atld bu lmin tm diyalog ve monologlarn cmle cmle yazmak isterdik. Bunu hem lmi seyredememi ya da seyredemeyecek olanlar iin hem de bunun gereini duyup o byy az da olsa buraya aktara bilmek iin isterdik. Saint Exupryin Kk Prensini epey ge okuyan ben, kendime yle sormutum: Dnyann en zor sorularn ocuklar m sorar? Bundan hi phem yoktur, sanrm kimsenin yoktur; ama bu konu u ekilde ilerlemiti, Saintin kitaplarn okuduka bir eyi kavramtm, metazik ya da yumuatlm bir biimde tasavvuf ve trev isimdalar- kesinlikle nce ocuklar iindi. Bir lmde her ne kadar simgeler kullanlrsa kullanlsn, imlenenin ardnda yatan gerek kadar grnen gerekte nemlidir. Bir ocuu san simgesi olarak kullanmak mmkndr ve ocuk gerekten ar/saf, erikinin olmak istedii yerdedir. ocuk iin dnya dnyadr, elma elmadr, souk souktur, kolay; kolay, zor da zordur; neyse odur yani. Bu bir anlamda Taonun geldii/vard yerdir. te yaamn bysel, kutlu san bozan bir ey vardr ki o arzudur. Arzu size her eyi yaptrabilir, arzu elinizden her eyi alabilir, arzu size bir eylerde verebilir. Filmde, meleklerden biri, yaamn rol icab oluu zerine durur. Burada, Wendersin ileride Antonioni ile yapaca Al Di L Delle Nuvole [Beyond the Clouds] lmini ve Wimin bu lme sadece Antonioniye destek olmak amacyla deil ayn zamanda isel yaps ve dncelerine dahas tinine

123

123

uygun bir metin olduundan da orada bulunduunu dnmemek elde deildir. Burada meleklere yklenen sembolizmin aln yapacak olmasak ta, okuyucudan bunu dnmesini istemek faydal olacaktr. Meleklerimizin mahrumiyetlerini dile getirdikleri bir sekans vardr; [yaklak 20.dklerde] orada, ana noktalardan biri konulur ortaya; insanlara sunulmu olan yaam ierisinde, insanln fenomen bir krlkle, metasal bir kaybetmilikle yaamas ve hayata dair byy, gizemi gremeyii ve mutu srek halinde merkezinden uzaklaarak aramas. Ama lm, unu da hemen verir izleyicisine; insan ister, sahip olur, ve yeniden ister; hep, hi istediin gibi deildir der melek. Wendersin, lmi siyah beyazdan renkliye dntrd ilk an ok nemlidir; otuznc dakikaya dek siyah beyaz gelen lm, ar ve temiz olann arzuya ynelik meyliyle birlikte renklenir, burada ki renkleniin ifade ettiimiz eylerin bir dier simgeseli olduunu kesinlikle sylemeliyiz. Yukarda bir yerlerde lmin tm diya-monologlarn yazma isteimizi belirtmitik, unu eklemek gerekir ki sadece seyredilmesi gereken bir lmden bahsetmekteyiz; kamera alarndan tutunda grnt yaznna dek hakknda ne okunursa okunsun sadece izlemeniz ve izlerken okumanz gereken bir lm, gerek olan tm lmlerdeki gibi karsamalar ne olursa olsun lmin iinde kendinize ait bir yer bulmanz, lmdeki yerinizi bulmanz gerek. Wenders, elbette ve de sadece bu anlata durduklarmzla yetinmiyor tabii ki; Nazilerin, Yahudi zulmnden, sava sonras Almanyann acl durumuna deinen senaryo, bir lkenin isel blnmln tinsel snrlara kadar vardrabilecek gte. Bu arada yapmda, orijinal dnya sava

124

124

IN WEITER FERNE, SO NAH! [FARAWAY, SO CLOSE!] Yl: 1993. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Ulrich Zieger, Richard Reitinger. Grnt Ynetmeni: Jrgen Jrges. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Laurie Anderson, Jane Siberry, Simon Bonney, Lou Reed, Herbert Grnemeyer, U2, Johnny Cash,The Hause of Love, Nick Cave. Kostm: Esther Walz. Oynayanlar: Otto Sander, Peter Falk,Horst Buchholz, Nastassja Kinski, Heinz Rhmann, Bruno Ganz, Solveig Dommartin, Rdiger Vogler, William Dafoe. Konuk Oyuncular: Michail Gorbatschov, Lou Reed. Festivaller / dller: 1993 Cannes Jri Byk dl, 1993 Baverya Film dl. Yapm: Ulrich Felsberg, Road Movies Film Prodksiyon Berlin. Sre: 146 dk. Format: 35 mm Siyah-Beyaz & Renkli. Bedenin gzdr. Bu yzden, eer gz temizse tm beden de kla dolu olacaktr. Ama, gz ktlkle bakyorsa, o zaman tm beden karanlkla dolacaktr. Der Himmel ber Berlin/Wings of Desire lminin 1987 yl ardndan alt yl sonra yaplan devam niteliinde ki bu lminde ynetmenimiz, elbette ayn eksen etrafnda dnmek gibi kendisinden beklenmeyen bir hataya dmyor ve olgunun kap-

125

125

samn genileterek ayn muazzamlkla brakt yerden devam ediyor hikayesine. lk lmin de aurasn oluturmaya yakn olan "hi" olgusunun bu lmde daha bir arlk kazanarak zaman ile epeevrelenmi bir ekilde karmza ktn grmekteyiz. Film iin bu "hi" ve "hi bir ey" gerei nem tamaktadr zira bu ifadeleri hem szsel olarak hem de vizyon anlamyla sk sk grmekteyiz. Wim Wenders'in ortaya koyduu almalarn genelde ekirdeini oluturan "dardan gelme", "uzaktan gelme", "yabanc" ve "yabanclk" grleri ister bu lmde ister lmin ilk ksmnda olsun sadece beden bulduu formatn deiimi ile yine karmza kyor. Wim, gene anlatmak istediini, hep anlattn baka bir ekilde sunuyor bize. Ortada olan, hep olduu gibi bir deitirme abas ve bu abann merkezinde de srekli yer alan "gidiattan rahatsz olma" drts yer alyor... Sanrz lmde Reed'den ok artan ve de dikkat eken karakter M. Gorbaov olmutur. Bu iki lme ister Alman tarihini ister dnya siyasetini baar ile yediren Wenders'in yapmak istedii ey aslnda sinemay tarihe ortak etmekten onun bir aktarcs ve kayt edicisi klmaktan baka bir ey deildir... ncesinde de dediimiz gibi; bu lmi, ilk lmin devam ve de gelitirilmi, harcnn ierii arttrlm ekli olarak grmek gerekmektedir. Tpk, Der Himmel Uber Berlin'de olduu gibi, Wim burada da mzie ve yaamnda ismi ar basan sanatlara ciddi bir ekilde yer vermitir. Zaman kavramna verdii arlkla dikkat eken bu almada; genelde zamann ac verii, zamann iza hz ve de zaman balamnda olua giden tarih ile insan ve insanlk aclarna deinen

126

126

Wenders, ilk lmdeki, insan saran o tuhaf a burada da ayn ekilde varln koruyup glendirerek, insanda ismini koyamayaca acms bir hissiyat uyandrp ortaya koyuyor. Genel anlamda metasal dzen iinde "kaybetmi" olan "fenomen insan"n maneviyatn "yitiri"i eksenini yitirmeyen lm, varoluunun gizemini satm olan insanolunun maddeye tapnma drts ile nasl yaamn bysn gremediini ve insanln modernizme doru srklenirken nasl gzelliini yitirdiine de kah ak kah rtk bir ekilde deinmekte. Kiinin kendi kimlik aray altnda aslnda insanln kendini aray da diyebiliriz buna. Bu balamda ana konuyu dallandran ynetmen; insann yaratt kendi dnyasnda kendisini nasl ve ne anlamda hapsettiini de ok usturuplu bir ekilde koyuyor ortaya. Yaamn gerek anlamda olaan st oluu ama insanlarn sadece gzleriyle grmek istemelerinden kaynaklanan isel krlkten dolay bu olaanstl grememeleri deinisi iin de bu dallardan biri demek mmkn. nsanlar, n gzlerinden ieri, kalplerine girdiini ve gzlerinden dnyaya yayldn unuttular, insanlar gremiyor sadece bakyor. Tpk ilk lmde olduu gibi burada da siyah beyaz ve de renkli alan ynetmen, renk geilerini yine ok simgesel bir anlam ykleyerek kullanmakta. Film iin sinematograk yn mkemmel diyemesek de, gerek anlamda; kamerasndan ynetmenliine dein muazzam bir alma diyebiliriz. Kim ne der pek bilmiyoruz ama bu iki lmi Wim Wenders'in sinema yaamnda ulalmaz olarak grmekteyiz biz.

127

127

BIS ANS ENDE DER WELT [UNTIL THE END OF THE WORLD] Yl: 1991. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders, Peter Carey. Grnt Ynetmeni: Robby Mller. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: U2, Talking Heads, Lou Reed, T-Bone Burnett, Peter Gabrial, Can, Elvis Castello, Crime ve City Solution, Robbie Robertson ve Blue Nile, Patti Smith ve Fred Smith, R.E.M, Depeche Mode, Daniel Lanois, Neneh Cherry, Nick Cave ve Bad Seeds, Jane Siberry ile K.D Lang. Oynayanlar: William Hurt, Solveig Dommartin, Max von Sydow, Sam Neill, Ernie Dingo, Rdiger Vogler, Jeanne Moreau. Festivaller / dller: 1989 Altn Gildepreis En yi Alman Filmi. Yapm: Anatole Dauman, Jonathan Taplin, Ulrich Felsberg, Road Movies Film Prodksiyon Berlin, Argos Film Paris. Sre: 179 dk. Ynetmen Kurgusu:270 dk. Format: 35 mm Renkli. Orijinal Dil: ngilizce. Film, 1999larn sonunda geer; dnyann yrngesinde kontrolden km bir nkleer uydu gezmekte ve her an atmosfere girip geni alanlara zarar verme tehlikesi yaratmaktadr. Bu durum, arpmann gerekleebilecei blgelerde

128

128

giderek byyen bir ka karmaasna sebep olmaktadr. Tm bunlarn ortasnda Claire Tourneur (Solveig Dommartin), tuhaf tiplerle karlar; nce bir banka soyguncusu ift ve peine ok sayda insann dm olduu bir otostopu. Bir sre sonra, otostopunun babasnn gizli bir aratrma projesinin prototipini alp kat ve pelerinde devlet ajanlar ve kiralk avclarn olduu anlalr. Prototip, beyin tepkilerini kaydetmek ve aktarmaya yarayan bir aygttr -krler iin bir kamera gibive otostopu kr annesine gstermek iin dnyay dolaarak her yana dalm ailesini lme ekmektedir. Takip dnyann etrafnda devam eder, nkleer uydu drlr ve dnya apnda kalkansz elektronik cihazlarn bozulmasna neden olan bir EMP retir. Karakterlerimiz, Avustralyada gizli bir maaraya snrlar ve burada kaytlarn oynatrlar. Yakn gelecek bak tayan lmde Sony rmas, planlanm yeni rnlerinden bir rn lmde kullanlmas iin temin etmi. Filmin soundtracki dikkate deer isimler ieriyor: U2, Talking Heads, REM vs yukardaki knyeye baknz-. Ayrca bir gzel yan da, Wendersin bu mzisyenlerden lme zel ve 1999 ylnda retiyor olduklarn dnmelerini isteyerek mzik yaptrm olmas. Wendersten bir yol eitlemesi daha, zmleme asndan biraz daha us yorucu.

129

129

LISBON STORY Yl: 1994. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Lisa Rinzler. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Madredeus. Oynayanlar: Rdiger Vogler, Patrick Bauchau, Teresa Salgueiro, Madredeus. Konuk Oyuncu: Manoel de Oliveria. Yapm: Ulrich Felsberg, Paulo Branco, Road Movies Film Prodksiyon Berlin. Sre: 100 dk. Format: 35 mm Renkli. Wendersin baz lmleri iin: te bu, tam bir Wenders lmi! baz lmleri iin: Wen-dersvari ya da Wendere, baz lmleri iin: Neden Wim, niye ki? ve de birka cmle daha ekleyebileceim yaklamlarm olmutur. Wimin gerek lmleri diye bir yaklam vard bir dostun, evet bunu da ok sevmitim, Wimin gerek lmleri. Bunlardan birisi kesinlikle Lisbon Story. Filmin knyesi yukarda okuduunuz gibi, o zaman lmin kendisine kk apta bir yolculuk yapabiliriz. Eer ki bir Wenders takipisi iseniz, bilirsiniz ki; Wimin balanglarnda, bir kentin dardan grntlenmesi ya da helikopter ekimi sabitlenmi bir durumdur. Lisbon ehri bir kartpostal gibi durur karmzda ve hikayemiz; Sensiz yapamyorum, hemen Lisbona gelmelisin, sevgiler Fritz eklinde bir posta kart ile ve bu davet zerine, krk ayayla apar-topar Lisbona

130

130

doru yola kan ana kahramanmzn yolculuu ile balar. Gene yol elbet; ehirler deiir, hava durumu deiir, radyo istasyonlar ve alan mzikler deiir ve binbir aksama ve kazadan sonra adammz, Fritzin verdii adrese varr. Wimin lmlerinde sinema tarihine yapt gndermeleri bilirsiniz, eitli ekillerde, getiimiz sayfalarda deindikte bu konuya, ama bu lm sadece sinemadr, sinema iindir, hatta zerine deildir. Bu alma: ticari sinemaya bir kar duru deil, bir lanet edi olarak alglanr tarafmzca. Kahramanmz, Fritzin evine varr, buras daha ok antiyeden bozma bir lm stdyosu gibi grnmektedir. Fritz, dostunu yardma armasna ramen ortalarda gzkmemektedir, bu durum hafta srecektir. Etraftaki insanlar [lmin mzii iin beste yapan grup, ya da ekim evine gelip giden Fritzin Lisbonlu ocuk arkadalar vs] Frtizin etrafta olduunu, buralarda bir yerlerde olduunu syleseler de, o gizemli bir ekilde ortalkta grnmemektedir. Bu arada ana kahramanmz, bir sesi, ses toplaycsdr ve Fritz denen ynetmen dostunun kurgusundan seslendirmesine dein hep yannda olmutur. Sinemasal bir meslek olarak ses nitesinin alnmas, elbette tesadf deildir, bu Wenderse yaplm bir gndermedir, lmin/sinemann ilk yllarna, sesin olmad sinematograf makinesinin yllarna bir yollama; sessiz lm neleri anlatr, grnt ile bir eyi aktaramadktan sonra bunun sinemada sesle gerekletirmek gerek sinemaya ne kadar uygundur, sahi, sinema nedir; bu gn sinema ad altnda yaplan ticaret ve o grnt dalgas pl sinemann neresinde yer bulur, bulur mu, ilerleyen

131

131

zamanlarda lm iinde Fritz, dostuna ektii lmler iin ben onlar kmla ektim derken neleri kast etmek istemindedir... imdilik burada bir nokta koyalm ve lmdeki polisiye noktaya dnelim. Neyseki adammz, ynetmen dostunu bulur ve bu arada herkes onun kafay yediini dnmektedir. Karlatklarnda Fritz, dostunun orada oluunu hi garipsemez, ve biraz ge kaldn, yapt davetin zerinden ok zaman getiini ama bunlar konumann artk anlamsz olduunu ve ona gsterecei ok ey olduunu syleyerek onu stdyo olarak kulland baka bir mekana gtrr. Buraya kadar lmin ierisine yedirilen, sinema tarihinin teknik ynlerine birok gnderiler vardr, bunlar yazmak gerek, Fritzin Lisbona dair ektii lmlerde kulland kameralarn hi biri bu zaman dilimine ait deilken, pelikller ve banyo teknikleri ile bask teknikleri de farkldr, sesi kahramanmz lmleri kurgu makinesinde izlerken ve ilerken ahit oluruz tm bunlara. Neyse, ynetmenimizin bir ka yaadn grrz, her kan muhakkak ki bir sebebi vardr, peki Fritz neyden/neden kamtr: Sinemadan kamtr, ama hangi sinemadan. O adna sinema denen ve bugn hakim olan sprnt, zrva mantktan kamtr, hatta tiksinmitir. Onun istedii ey sadece ekmektir, an- ekmek, o kamerasn eline alp Vertov gibi sokaa kmak istemekte ve bunlar Lumierlerin sinematograf aleti ile yapmak istemektedir. Film ile metazik arasnda da balantlar sunan bir senaryo vardr karmzda, lm nedir sorusu gerektende ok felse ve de uhrevi/metaziksel noktalara varabilmektedir. An, tek gerek olan eydir, lmin yapmas gerekende bu olmaldr, olduu gibi, an

132

132

AL DI L DELLE NUVOLE [BEYOND THE CLOUDS] Yl: 1995. Ynetmenler: Michelangelo Antonioni, Wim Wenders. Grnt Ynetmenleri:Alo Contini, Robby Mller. Oynayanlar: Fanny Ardant, Chiara Caselli, Irne Jacob, John Malkovich, Sophie Marceau, Vincent Prez, Jean Reno, Rossi Stuart, Ins Sastre, Peter Weller, Marcello Mastroianni, Jeanne Moreau, Enrica Antonioni, Carine Angeli. Yapm: Philippe Carcassonne, Vittorio Cecchi Gori, Arlette Danis, Brigitte Faure, Ulrich Felsberg Stephane Tchal, Felice Laudadio, Pierre Roitfeld, Danielle Gegauff Rosencranz. Orijinal Mzik: Lucio Dalla, Van Morrison, Laurent Petitgand . Malum, Antonioninin rahatszlklarndan dolay, Wen-dersin omuz verdii ve eti-ini neredeyse kaybetmi bu camiada, karakterli bir y-netmen olduunu ortaya koyduu bir lm Par Dela Les Nuages/Beyond The Clouds. Filmi izlemeden nnce herhalde herkes unu sormutu-r kendine: Film bir Antonioni lmi mi, yoksa bir Wenders lmi mi ? Objektif olmayan cevaplar bir yana koyaraktan iki noktaya eilmeliyiz burada; birincisi; lm gerektende Wendersin kendini bulatrabilecei bir lmdir, ikincisi ise bu bir Antonioni lmidir. Wimin bylesi bir

133

133

yapmda yer almas kendisine ne grnt ne de ierik asndan pek uzak eyler deildir. Filmin dili iin, simgeselliin ar bastn, alegoriler ierdiini, tensel ve tinsel gidilerin bir i ielik yaadn syleyebiliriz. Aramak...isel ve dsal, insan olunun en byk polemiklerinden olmu, zerine sonsuzca yazlm, izilmi, ekilmi, sylenmi ama bir adm dahi ileri gidilememi, emberimsi bir olgu... Filmimiz bir i mekan uak sekansyla alr ve bir anlatc konumaa koyulur; yeni bir yaamdan, kendini bulmaktan, gemiten uzaklaarak yeni ve ilgin insanlarla bezeli yeni yaamdan sz etmektedir bize. Film, zerinde dnlesi, kir yrtlesi ve de tartlas cmleler ile sarlm hatta bunlardan ibarettir; daha da tesi bu cmleler iin birer argmandrlar ifadesini bile kullanmak mmkndr. Sadece an yaarz ve srekli olarak baka anlarn hayalini kurarz der adam... ehirden ka simge halinde kullanarak isel bir gidiyi anlatan hikayeler btn olan lm bu balamdan hareket eden bir anlat ile balayp birbirinden ayr ama birbiriyle bal toplam drt anlat ile srerken, bahsettiimiz noktalarn birleimi bir ekseni baz alr. Zaman kavramn arlkl olarak baz alan lm, metaziksel dokundurmalarla inceden inceye ilenirken, kaderci bir zihniyete de olas yaknlklar gstermektedir. lk hikaye kahraman kadn, hibir ey tesadf deildir der 3 yl sonra yeniden rastlat-?- adama... burada ortama hakim olan hava, zellikle kadnn perspektinden, zaman sanki hi gememi, anlarn arasnda bir boluk yokmu gibidir, tpk metaziin, olaylar btnn tek bir dzlemde grp, zamann sadece zihinsel bir reti

134

134

olduunu sylemesi gibi. ncesinde de belirttiimiz gibi lm ar ve de tmmzn hayatnda yeri olan, zerinden sklkla ya da bir ekilde getiimiz ifadeler btn [gerekleri istesek de dile getiremeyiz bazen...] ve bunlarn grsellikle harmanlanm halidir. Grntler kusursuz ya da olaan d demek olas deilse de, ierikle anlam babnda bir tamlama yarattklar gerei de yadsnacak deildir elbet. ster sisli sabah sokaklar, ister okyanus grntleri, gnein batmnda kent, yeilliklerle bezeli ta duvarlar, bazen gotie kaan grnmler ile grnt ynetmenlerini ne karan bir alma. Bir iliki lminden, ilikiler zerinden karakterlere, egolarda ki arzalara youn gnderiler yapan bu alma, insanlarn neden kalamadklar, ne aradklar, aradklarn bulduklar -?- anda baka bir ynlenmeye kapldklar noktalarn soru iaretleri brakarak irdelemekte. Filmin bir yerinde, hzl yrdkleri iin ruhlarn geride brakan insanlar anlatan bir hikaye sunulur bizlere, bu hikaye imdiye dek anlattmz btn harika bir ekilde tamamlar. Film, bir yandan da yaamn ierisinde anlamsz diye bir ey olmadn, kiileri yaamlar ierisinde her taraf bir by olan hayatn yceliklerinin farkna varamaylarn kutsal bir dille ve grntsel anlamda da bunu destekleyerek sunmaktadr. Tinin ten ile atmas, tenin tine sarlmas ekseninde iine einildiinde oka ey bulunabilecek bir senaryodur karmzdaki. Filmin ortalarndan sonra metaziksel gnderiler daha da arlk kazanacaktr; ressam adamn sekansnda; her eyin grntlerden ibaret olduu ve yaamn sadece bu grntler btnnn kk bir paras olduunu, insan retilerinin sadece

135

135

DIE GEBRUDER SKLADANOWSKY [A TRICK OF THE LIGHT] Yl: 1996. Ynetmen: Wim Wenders. Senaryo: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Jrgen Jrges. Kurgu: Peter Przygodda. Mzik: Laurent Petitgand. Oynayanlar: Udo Kier, Nadine Bttner, Christoph Merg, Otto Kuhnle, Lucie Hrtgent-Skladanowsky. Yapm: Wim Wenders, Veit Helmer, Wolfgang Langsfeld, Mnih Sinema Teleizyon Yksekokulu, Veit Helmer Film Prodksiyon Berlin. Sre: 79 dk. Format: 35 mm Siyah-Beyaz & Renkli. Orijinal Dil: Almanca. Sinematogarafn yzksr yllk keni, sivil ve modern toplum, daha ok gelecee ynelik hareket ederek, duygusall bir yana brakp, ok fazla incelemese de Wenders, bu konuda bir ilk yaratmay ihmal etmemi ve nceki lmlerinde olduu gibi grntnn sana yer ve deer vermitir. Mnih Baviera Sinema TV Yksekokulu rencilerinin ibirlii ile ektii bu uzun metrajda Wim, sinemann balang yllarna, sanatsal ifadenin masumiyet dnemine Dsseldorflu ynetmenin daha nceki, zellikle de belgesel almalarnda pek ok kez deindii gibi- yer vererek, seyirci kitlesini etkileme gcn de kaybetmitir.

136

136

Skladanowski Kardeler, sinema sanatnn balangcn hatrlatr ve zellikle izleri kaybolmu bir gemie k tutar. Film 1 Kasm 1895 te, Berliner Weingartende Bioskop ad verilen olduka basit bir alma sistemine sahip projeksiyon sistemini sunan Berlinli iki karde Max ve Emil Skladanowskiyi anlatmaktadr. Bu olay, Parisli iki karde Lumirelerin Bioskoptan daha uzun sreli olan sinematograf isimli icatlarn sunmalarndan birka hafta nce gerekleir. Wenders, bu lmin gereklemesinde baz ahitler kullanm. ki kardeten birinin kz, babasnn ve amcasnn bu ilk denemelerini hatrlyor, hatta lmde ynetmen bu ahidin-in aklamalarna dahi yer veriyor. Wenders ve rencileri insanlara bu lmle, sinemann eskiden basit bir ey olduunu aktararak elence dolu anlar sunmak yerine kendisinden beklenecei gibi bu byk adamlar anma amacn gdyor. Bu uzun metraj yapm, o dnemin pelikl ile ve yzyln balarnda kullanlan bir kamera ile ekilmi. Filmin son yazlar olduka uzun, neredeyse 9 dakika srmekte; Wenders bu konuda da bir imza daha atyor da denilebilir.

137

137

THE END OF VIOLENCE Yl: 1997. Ynetmen: Wim Wenders. Oynayanlar: Bill Pullman, Andie MacDowell, Gabriel Byrne, Loren Dean, Traci Lind, Daniel Benzali, K. Todd Freeman, John Diehl, Pruitt Taylor Vince, Richard Cummings, Peter Horton, Udo Kier, Enrique Castillo, Nicole Parker, Rosalind Chao, Marisol Padilla Sanchez, Marshall Bell, Frederic Forrest, Samuel Fuller. Yapm:Ulrich Felsberg, Jean Franois Fonlupt, Nicholas Klein, Deepak Nayar, Wim Wenders. Orijinal Mzik: Ry Cooder. Grnt: Pascal Rabaud. Wimin bu lmi bir hata, yaplmamas gereken bir alma, kt bir lm ve de Wimin en kt lmi ifadeleri arlkl eletiriler ald. zayeti yaamn temellendiri-sine yerletiren biri olarak, elbette bu kadar kesin konuma yanls deilim, ama ayn zamanda ynetmenin The Million Dollar Hoteline kar aldm yergi cephesini veyahut ilk dnem ksa lmlerine kar duyduum byk ilgi ve seviyi de bu anlamda gz ard edemeyeceime gre birileri kendince hakldr da. Ya da bir dostumun dedii gibi kt lm ktdr ve byk adamlarn ktleri daha bir ktdr, yoruma ak elbet... Neyse biraz lme eilmemiz

138

138

gerekirse: Olay Hollywoodda gemektedir; Mike Max, kendisine iine adam, zengin, nl ve de baarl bir prodktrdr ve bu balamda da kars ile ciddi problemler yaamaktadr-lar. Derken bir gn, iki kiralk katil tarafndan Mike karlr ve katiller tarafndan ldrlmek iin- ssz bir araziye gtrlr. Gelgelelim, aralarnda bir tartma kar ve olayn ertesinde polisler olay yerinde iki ceset bulur, bu cesetler iki katile aittir. Doal olarak ta polis Maxin izini srmeye koyulur. Saklanmaktan baka bir ey aklna yatmayan Mike, gmen bir ailenin yanna snr. Bu arada ilenen cinayetlerin bir tan da bulunmaktadr; Nasann gizli bir projesini test etmekle grevli olan Ray Bering. Filmin alttan alta ileyen konusu, Mikeda vcutlandrlan korku bu ayn zamanda Miken korkulardrve bu balamda kiinin yani Mike rneinin- gndelik yaam ierisinde teknolojik a ile kendini ve yaam unuturcasna girdii ilikinin bu korkuyu nasl perdeledii. Mesela Miken yalnzlk korkusu iin bulduu zmn de bu olmas gibi. Bir anlamda insann kendisi ile yzlemeye kasten vakit bulamamas da denebilir. Dier taraftan, kahramann bana gelen tm bu olaylar, onun kendisiyle ve korkusu ile yzlemesini salyor ve bir i hesaplama ortaya kyor, ortaya kan daha ok bir tefekkr aslnda; dndke yalnz kalmann kendisini manen glendirdiini ve huzurlu kldn kefediyor. Baka bir paralelde ise insan tabiatnn arszl sergilenir, nedir bu, Mike ortadan kaybolduu andan itibaren, kocasnn yaad hayattan ok rahatsz olan kars, ilerin bana geer ve bu maddi ferahn ve isimsiz hakimiyetin kendince nimetlerinin tadna varmaya

139

139

balayarak, insan nefsinde yatan kiiliksizlii ortaya koyar. Burada kadn tam anlamyla kocasyla yer deitirir de diyebiliriz, zira kocasnn yokluunda bir adamla girdii ilikide, kocasnn yaad ruh halinin tpksn yaamaktadr, ayn korkular, ayn saklanm abalar... Bu arada lmin ikinci kahraman da cinayetlerin ahididir; yalnz ve az konuan bir tiplemedir bize izilen. Bu tipleme Miken izdii portrenin tam tersini izen huzursuz ve yapt ilerden dolay kendini sulayan bir karakter. Film iin, birka konuyu bir arada gtryor demek en dorusudur, zira bir dier alt ana konu ise teknolojik iletiimin ve bu alanda faydalanlan aralarn getirdii aa ait hastalkl bir mutsuzluktur. -burada mutsuzluk kelimesine hastalkl ifadesini bilerek eklediimizi belirtmek isterim-. En basit anlamda, yaanan gnmzden rnek olarak mektup yazmann tinsellii ile, e-mail atmann teknolojik soukluunu rnek olarak verebiliriz. Zaten lmin sonu geldii vakit ana kahramann bana gelen her eyin de internet kaynakl olduunu reniyor izleyici. Evet en kaba hatlaryla Wendersin bu lminde olup bitenleri bu ekilde izah etmek mmkndr. Bu lm hakknda yaplan eletirileri incelediim vakit, eletirmenlerin en ok kir birliine vard konularn banda, senaryonun basitlii, ucuz bir Hollywood iine benzemesi geliyor; senaryo ayet daha Wendersvari bir ekilde allsayd belki, hatta belki deil, yle, ortaya bir Wenders lmi daha kard, ama gelgelelim sadece helikopter ekimlerinin bize ite bu Wenderse dedirtmesi lmi kurtarmaya yetmemekte. kinci bir senaryo problemi olarak ta lmde yer alan Ray tiplemesinin gereksizlii gelmekte, gerektende

140

140

THE MILLION DOLLAR HOTEL

Yl: 2000. Ynetmen: Wim Wenders. Grnt Ynetmeni: Phedon Papamichael. Oynayanlar: Jeremy Davies, Mel Gibson, Milla Jovovich, Jimmy Smits, Peter Stormare, Amanda Plummer, Gloria Stuart, Tom Bower, Donal Lague, Bud Cort, Julian Sands. Orijinal Mzik:Bono, Brian Eno, Jon Hassell, Daniel Lanois, Hal Willner. Yapm: Bono, Bruce Davey, Ulrich Felsberg, Nicholas Klein, Deepak Nayar, Wim Wenders. Sre: 132 dk. Format: 35 mm Renkli. Filmin yapmna dair ana kir, U2 solisti Bononun bir klip ekimi esnasnda douyor ve lm, Wenders tarafndan malum haline getiriliyor. Film iin marjinal bir ak yks diyebileceimiz gibi, insanlar arasndaki ilikilere ve psikolojinin derinlerine yapt ilintileri de atlamamak gerekir. Tom Tom, saf/masum ve zel bir insandr ve otelin dier tuhaf sakinlerinden sokak kz Eloise ye tutku ve sapknlk aras bir ba ile aktr. Aralarnda bir iliki balamasndan ksa sre nce otelin devaml bireylerinden olan, nl bir medya patronunun ocuu iken, ailesinden ve de insanlardan kaarak bohem bir

141

141

hayat semi olan zzy otelin atsndan aa der, ama Yahudi olmasndan dolay byle bir ie kalkamayacan baz alan dnce FBIn hadiseyi bir cinayet olarak ele almasn salar ve otelde bir soruturma balatlr; dedektif Skinner devreye girer, bylelikle tm otel insanlar direkt olarak potansiyel sulu durumuna derler ve olay bu balamda ilerlemeye balar. Filmin bir Wenders lmi olmad gr, lm sonrasnda en ok duyulan seslerden biri idi, ve akas bu gre katlmak zorundaym, her ne kadar ortaya; lmlerinde dsal bir gidiyi/ yolculuu neredeyse bize srek olarak veren Wim, burada da lmi isel bir gidiye dntrmtr desekde... u var ki, lmin kurtulur ynlerini besleyen olgular var ve bunlardan biriside kesinlikle grnt ynetmeni Phedon Papamichael; inanlmaz bir grselite sunduunu sylemek elbet abartl olacaktr ama lmde baarl sahne seimi yapt ve k ile birletiinde lmi teknik olarak vasatlktan kurtard bir gerektir. Bir dostum lm iin: Keke lm de ortaya konan mzik kadar gzel olsaym demi ve de ardndan aslnda bir anlamda yle, bu Wimin bir lmi deil, Bononun bir arks yorumunu yapmt. Bu balamda lmin senaryosunun Nicholas Klein ve Bonoya ait olduunu burada da bir kez daha hatrlatalm. Deinilecek art odakl bir dier konu ise kesinlikle oyunculuk baarsdr; Jeremy Davies, iyi oyunculuk yetenei ile lmde odak karakteri Tom Tom u baar ile ortaya koyar. Elbette bunun yan sra Milla Jovovich sadece gzellii ile deil, alp gtren rol ve rolnn hakkn veriiyle de n plandadr. Ve asl gzellik bu iki ismin bir araya geldii vakit

142

142

YNETMENN FLMOGRAF DII ALIMASI ABOUT THE VILLAGES [1982] : Bu bir oyun, bir sahne oyunu; Peter Handkenin yazarln yapt oyunu, dostu Wenders, Salzburg da ki Kayalk Tiyatrosunda sahneye tad. Wimin byle bir ie ortaklk etmesi/bulamas; Kutsalormanda yrmekten ve kaybolmaktan yorulmu olan bu adamn bir anlamda nefes al olarak deerlendirildi. Bu, Wimin tiyatroya ilk parmak dokunuu idi. Sahnede olan ey; bir ailenin isel atmalarnn arkaik bir biemde nsanlk Tiyatrosu eklinde gelimesidir. Ortada mevzu olan aile Gregor kardelerdir; birbirlerinden farkl hayatlar srm kardeler nihayetinde babalarnn topraklarnda farkl kirlerle bir gn bir araya gelirler... Bu retorik ve de stilizasyon mekan ve ortam karlamas, miras merkezli; dehet ve lmcl bir kavgaya dnrken, tanra Nova araya girip olaylara mdahale edecektir... Yapm iin ortaya konmu en gzel ifadelerden birisi; eskilere dayanan Avrupa geleneksel tiyatrosunun amz fanusunda yeniden kendini grnr klmas. EK: WENDERS KRTKLER Wim Wenders'in Kritiklerinden Semeler Hakknda: Elimizde, Wenders' in yazd onlarca lm ve mzik kritk dosyalar duruyordu ve bunlar kitaba ekleyip, eklememenin anlaml olup olmayacan dnmekteydik; sonunda tm yazlar okuyup sadece

143

143

aada yer verdiimiz yazy buraya koymaya karar verdik, bu yazda Wenders'i ve onun tm zihniyetini grebiliyorduk, kurduumuz bu balantdan dolay burada olmalarnda fayda grdk, onlarda Wim'in dnce ve ruhu var.

Easy Rider. Ad gibi bir lm...

"Easy Rider, Gney'de yal orospularn kocas iin kullanlan bir deyimdir, pezevenk deil, ama k gezen bir zppe anlamnda. nk rahat yolu semitir. te Amerika'nn bana gelen de budur. zgrlk bir orospu oldu, hepimiz de rahat yolu setik." (Peter Fonda 6.9.69 tarihli Rolling Stone'da.) Birka hafta nce Columbia'daki bir gsteride Easy Rider'in orijinalini seyrettim. Datm irketinin senkronize edilmi kopyasn grmedim. Bu lmi senkronize edilmi olarak tasavvur edemiyorum. Almanca seslendirilmi biimini grmek iin sinemaya gidecek cesareti bulabilir miyim bilmiyorum. Belki lm hi deilse birka sinemada birka hafta orijinal olarak gsterilir. Easy Rider Amerika zerine bir lm. Easy Rider her eyden nce manzaralarla dolu bir lm.

144

144

Easy Rider politik bir lm. Hatta Almanya'da bile. Burada bir kurgu-bilimsel lm. Ama belki de artk deil. Keke Columbia altndan kalabilseydi ve bu lmle beraber bir program bror yerine giede 10 kurua satlan bir katalog datsayd: Bu katalogda Federal Almanya'da esrar ya da politik nedenlerle mahkemeye verilen ve hapse atlanlarn bir listesi olabilirdi. Easy Rider "Step Kurdu" topluluunun mzii ile balyor. "Born to be wild." "Tammy and Schmucface lmini evirdiim zaman hayranlarmdan bir yn mektup aldm. Her hafta binlerce mektup geliyor, benden resim ve imza istiyorlard. Wild Angels'i yaptm zaman ok fazla mektup gelmedi. THA Trip'i ve imdi Easy Rider'i yapnca insanlardan u tr mektuplar almaya baladm: 'Ben imdi ne yapacam?', 'Babamla nasl konumalym?' 'Kendimi ldrme arzusundan nasl vazgemeliyim?' 'Nasl bir eyler renebilirim, nasl yaamalym? gibi sorularla dolu mektuplar. Artk kimse benden resim ve imza istemiyor. Demek ki yaptm sinemann bir anlam kalmad. Bu insanlar iin anlattm yaam nemli." (Peter Fonda/Rolling Stone) Filmin yks Los Angeles'ten New Orleans'a yaplan bir motosiklet gezisidir. Uzun bo yollarn, bo benzin istasyonlarnn, Monument Vailey'in evlerin stnden kendilerinden daha byk reklam panolar olan banliylerin yks. [te bu Wenderslik bir durum] Banttan "The Weight" paras duyulur. I pulled to Nazareth,

145

145

was feeling about half as dead. I just need some place, where I can leave my head. Hey, mister, can you telle me where a man nd a bed? He just grinned and shook my hand No, was all he said. "Filmde Captain America' adl bir kiiyi canlandryorum. Ben Peter Fonda'ym, Captain America deilim, demek ki baka birini oynuyorum. zgrln yaratlabileceini dnen herkesi temsil ediyorum, deiik eyler yaparak, ak havada motorsiklete binerek, ot sarp ierek zgrl yakalayabilen herkesi. Bu lkede hepimiz kafamz kabuumuza ekmeye altk. Biz ilerimizi yrtelim de, bakalar isterse yerin dibine batsn." (Peder Fonda/Rolling Stone) Bu lmin yks ayn zamanda onun mziinin de yksdr: Daha nce plak olarak km 10 adet folk ve rock paras vardr. Bunlar lmin grntlerine elik etmez, lm daha ok bu paralar anlatr. Byrds grubu "I wasn't Born to Follow", Holy Modal Rounders ise "f you Want to be a Bird" paralarn alarlar. Fraternity of Men, "Don't Bogart Me"yi alar."Benim lmim zgrlksz zerinedir, zgrlk zerine deil. Benim kahramanlarm yanlt. Tek yapabileceim onlar ldrmekti. Bir tr intiharla bitiriyorum; ite Amerika'da bunu yapyor." (Peter Fonda/R.S.) Peter Fonda Easy Rider'i 300 000 dolara yapt. Bu, bir buuk motosiklet lminin cretiydi. Ynetmen

146

146

Dennis Hopper'di. kisi birlikte senaryoyu yazdlar ve yine ikisi birlikte barolleri oynadlar. Film ikisinin birden vurulmasyla biter. Bir kamyon muavini ikisini birden cadde ortasnda kafalarndan vurup, motosikletlerinden drr Jimi Hendrix Experience "If six was Nine alar. If the sun refused to shine I don't mind If the mountains fell in the sea Let it be It ain't me. If the six turned out to be nine I don't mind. If all the hippies cut up all their hair I don't care. Cause I ilke my own world to live through and I ain't gonna copy you. Noel Redding ve Jimi Hendrix ile Mart 69 tarihli "Circus" dergisinde yaynlanan bir syleiden: Noel: Bu insanlar yalnzca en byk olmaya alyor ve onlara kar knca ne yapacaklarn bilemiyorlar. ngiltere'de ne tabanca, ne bak vardr. Eer birisi birine kzar, dverse, dieri ayaa kalkar ve "yi tra oldu" der, sonra gidip kafa ekerler. Ama Amerika'da! Her ey ylesine kat ki, sonra bu tabancalar, baklar, ne diyeceimi bilemiyorum. Jimi: Amerika hakknda genel izleniminiz nedir? Noel : yi bir sahne, gerekten. ngiltere'de kt zamanlar yaad, her yerin byle dnemleri vardr. Ama Amerika ok niformal: Nazi Almanyas gibi, ama daha modern. Hi Amerika'ya yerlemeyi

147

147

dnmedim. Uakla Atlantiin stnden geerken dnyann bu en byk lkesini dnyordum,sonra New York'a indik. Kendi kendime yle diyordum, "Polisler ve haydutlar, kovboylar ve gkdelenler, hamburgerler ve her ey ahane olacak herhalde." Uaktan inerken orada tipin biri duruyordu, kafasnda bir kovboy apkas, 40 yann stnde, kocaman gbekli, bermuda ortlu ve acayip oraplar giymi biri ve bana bakp gld! "Hey Allah'm nesi var bunun?" diye dndm. Btn bunlar yllar nce Almanya'da grmtk. Jimi: Btn o lm cehenneminden getikten sonra, lke apnda yeni bir dou gerektii gerei ile yzyze geliyorsun. Ben bir politikac deilim. Yalnzca grdm syleyebilirim: Saduyu bu, baka bir ey deil. Noel : Ama kitleler bunun tam tersini sylyor. Jimi : Bu dler lkesinde gerekte kimin yaadn biliyor musunuz? Lanet olas kitleler. Kitleler. nemli olan nokta kimin hakl, kimin haksz olduu. nemli olan bu yoksa ne kadar insann syledii deil... Sylemek istediim, birileri harekete geiyor, dierleri onun pestili kana kadar bekliyor, sonra da zmbalyorlar. Noel : Black Panthers ile ne kadar ilikiniz oldu?. Jimi : ok deil. Konserlere geldiler, onlarn orada olduunu bilmek duygusunu yaadm. Easy Rider'n politik bir lim olmasnn nedeni, yalnzca Peter Fonda ve Dennis Hopper'in kokain sattklarn gstermesi, bir hi yznden hapse atlmalar, ylesine kolayca zmbalanmalar, Jack Nicholson'un bir beki tarafndan lmne dvlmesi, ya da bir erin nasl davranabildiini gstermesi

148

148

nedeniyle deildir. Gzel olduu iin politiktir; lmde bu lkeden ekilen fotoraar gzel ve sakin olduu iin, mzik gzel olduu iin, Peder Fondann hareketleri gzel olduu iin, Dennis Hopper'in yalnzca oynamad ayn zamanda Los Angeles ve New Orleans arasnda bir lm yapt anlald iin politiktir. ElectrIc Prunes "Kyrie Eleison"u alar. Film Bob Dylan'n "It's alright Ma (Im OnIy Bleeding)" parasyla sona erecekti. So don't fear, if you hear a foreign sound to your ear It's alright Ma, Im only sighing. Disillusions words ilke bullets bark as human Gods aim for their mark made evertyhing from toy guns spark to esh colored Chirists tiwi glow in the dark it's easy to see without looking too far that not much is really sacred. While preachers preach of evil fates teachers teach that konowledge waits can lead to hundred dollar plates Goodness hides behind it gates but even the Presideni of the United States sometimes must have to stand naked And though the rules of the road have been lodged it's only people games that you got to dodge and it's alright Ma, I can make it.

149

149

Filmi gren Bob Dylan, mziini vermek istemez. Peter Fonda bu tartmalar yle anlatr: "Filmin sonunda kamuoyuna bir umut mesaj vermem dedim. Mr. Zimmermann da 'Bu yanl, onlara umut vermelisin!' dedi. 'Tamam, Bob sen ne dnyorsun?' dedim. Bob: 'Filmin sonunu yeniden ekelim, Fonda motoruyla beraber kamyona arpp onu havaya uursun' dedi. 'Hayr, olmaz, sen arkn ver Bob,' dedim. Bob, 'arky kullanmasan da yeni bir lm evirsen nasl olur' dedi. Ben 'Hayr, hayr, yeni bir lin yapmasak ve sen arky versen nasl olur' dedim. Bob, 'ark ok canl' dedi. Ben 'abuk domaya almayan, abuk lr' dedim. Bob 'Bo ver imdi, benim son plam dinledin mi? Bir yn yeni ey var. Onlara sevgi vermeliyiz' dedi. 'Bunu anlyorum', dedim, 'Onlar sevebilirsin, ama onlara sevgi veremezsin!' Dndm, Dylan haklya benziyordu. Birok kii de 'Fonda, Dylan hakl, onlara umutsuz, olumsuz mesaj veremezsin' diyordu. Onlara sevgi de veremezsin diye dndm. Onlara hibir ey veremezsin. Onlar bunu kendileri almaldr, yoksa hibir ey deimez. zgrlk ikinci elden renilemez." (Peter Fonda/ Rolling Stone) Roger McGuin imdi lmin sonunda "It's alright Ma" ve "The Ballad of Easy Rider" paralarn alyor. Columbia'daki gsteriden, bu kaln hallarla deli, rahat sandalyeli ve kllkl, krmz perdeli ve kabartma duvarlarla ssl salondan zgn arkadalarm ve alayan bir kzla birlikte ktm zaman, allmam bir biimde kendimi bir lmde gibi hissettim. Hayr bir Western'den kp, bir sigara yakp derin bir nefes ekerek, otomobiline, bardan kp

150

150

ahra gider gibi deil; daha ok insann birok kez seyrettii bir lmde bu kez uyuyup kalmas, arada bildik birka cmle ve birka byk grnt yakalamas ve sonra kapanan perdeyle srayarak kendini birden, sokakta, kalabaln arasnda bulmas, henz yar uykulu, kendini hl dndeki lmde sanarak... nsann bir pla kulaklkla dinlemesi ve kulakl karp plan byle de duyulabildiini fark etmesi gibi. Columbia'nn nnde durdum ve anladm ki, gerekten ben de bu lmdeki adamlara benziyorum, Jimi Hendrix'in mziini seviyorum, birok lokalde bana da hizmet etmiyorlar ve ben de bir hi nedeniyle hapiste yattm. Herhalde bir gn de beni vuracaklar diye dndm. Bir ka gn nce adamn biri haval bir tfekle kafama ate etti. Tpk bir lmdeki gibi.

Wim Wenders Filmkritk 11/69 One Plus One Please allow me to introduce myself, I'm a man of wealth and taste I've been around for many a long long years. I've stolen many a man's sou1 and faith. I was around when Jesus Christ had his moment of doubt and pain;

151

151

I made damn sure that Pilate washed his hands and sold his faith. Pleased to meet you, Hope you guess my name, But what's puzzling you, Is the nature of my game. Godard, Beattes ile daha nce dnd gibi krtaj zerine bir lm yapmakla iyi etti. Godard, Jimi Hendrix Experience ile Amerika zerine isteyebilecei bir lm yapmamakla kt etti. Sonunda Godard, Rolling Stones ile kurgu bilimsel bir lm yapt. Kameray yavaa Olympic Sound'un stdyolarnda gezdirdi, tpk Kubrick'in kamerasn uzayda gezdirmesi gibi. Brian Jones'un ba perdeden yava ve sakin bir biimde geerken, insan byle bir eyi daha nce grdm diye dnr: Uzay gemisi 2001 de ayn ekilde perdenin bir yannda belirir ve bir galaksinin sessizlii iinde yzmz yalarcasna geer gider. I stuck around St. Petersburg, When I saw it was time for change. I killed the Tsar and his ministersAnastasia screamed in vain. I rode a tank, held a general's rank, When the blitzkrieg raged and the bodies stank. Godard Londra'da Black Power zerine de bir lm yapt ve bunu Rolling Stones lmiyle harmanlad. Bu lmde bir Stones bir de Godard'n Black Power lminden dzenledii alntlar pepee grnr. Ancak Black Power alntlar bir yntemin, Godard'n bu lmle birlikte sona erdirdii bir yntemin bu

152

152

alntlar plak tehire dntkleri iin lrlerken, Stones sahneleri bir alnt olarak dnldklerini ve belgesel bir lm iinde yer aldklarn unuttururlar. Bu yntemi bir kurgu, gelecee ait bir tre dntrrler. Bunu perdede mziklerini yaparak ve Blues alarak yaparlar. I watched with glee while your kings and queens Fought for ten decades for the gods they made. I shouted out, "Who killed the Kennedys?" When after aIl it was you and me. So let me introduce myself, I am a man of wealth and taste, And I lay traps for troubadours Who get killed before they reached Bombay. Stones'un One Plus One'da aldklar arknn ad "Sympathy for the Devil"dr. Bu ark "Beggers Banquet"in A-yzndeki ilk paradr. Filmde ayn parann be deiik altrmas izlenir, ancak en son ekli yoktur. Godard, lmin sonunda parann son eklinin lmin biti melodisi olarak alnmasn isteyen yapmcy tokatlamtr. Stones grubu paralar zerine konumaz. Para holarna gitmezse almay keserler. Yalnzca Keith Richard, Charlie Watts'a balarda tablalar nasl yerletireceine dair talimat verir. Charlie Watt bu srada onun yzne bakmaz. Srekli olarak yan tarafa, uzaklara bir yerlere bakar. Yanlardaki hcrelerden yar duvarla ayrlm bir hcrede oturur. Brian Jones ve Bill Wyman'da byle bir hcrede otururlar. Yalnzca Mick Jagger ve Keith Richard hcrelerin dndadr. Mick bir tr bar taburesi stndedir, Keith ise hepsinin ortasnda durur ya da oturur.

153

153

Yan tarafta piyano alan ve Stones'un birok stdyo almasna katlm olan Nicky Hopkins vardr. Godard'n lminde "Sympathy for the Devil" parasnn yaratl grlr. Ve bu para abayla ve zorla deil, inanlmaz bir iletiim, gerekten inanlmaz ve zahmetsiz bir anlama ile ortaya kt iin insan, bir topyay seyreder gibi olur ve kamerann stdyoda yavaa gezinii, uzay gezilerine ve belgesel bir lm de gelecek alara ait bir lme dnr. Just as every cop is a criminal, And all the sinners saints. As heads its tails, just call me Lucifer Cos, I'm in need of some restraint. So if you meet me, have some courtesy. Have some sympathy and some taste. Use all your well-learned politesse, Or I'Il lay your soul to waste. Mick Jagger'in ark sylerken, mikrofonu tutarken, azn oynatrken gsterdii konsantrasyonu, kamera belli belirsiz zoomlarla ve ok yava hareketlerle aynen aktarr. Bunu seyretmek bir seyir lenidir, ylesine youndur ki, kamera duymaya balar, balbana kulak kesilir ve kendinden geerek gstermeyi tamamen brakr, artk yalnzca ordadr, kendini unutur, yalnzca duymak ister, Stones'dan uzaklar, stdyonun arka odalarna kayar ve orada birisinin kapal gzlerle nasl tempo tuttuunu gsterir. Pleased to meet you, Hope you guess my name, But what's puzzling you,

154

154

Is the nature of my game. "Baz insanlar isteyerek, bazlar istemeden az ok kendi i dnyasna ekilir, az ok kendi i zamanna dner, ya da srklenirler. Biz sosyal olarak d dnyaya ve d mekana dalma konusunda antremanlyz. Kendi iine ve i zamanna dalmak anti-sosyal bir geri ekilme, bir ka, hastalkl bir ka, hastalkl bir ey, patolojik bir durum ve biraz da itibar sarsc olarak grnr. (...) dnyann en yakndaki sonsuz alanlaryla bile ilikimiz d dnya ile olan ilikilerimizden azdr. Bana gre bilincin i dnyasn ve i zamanm aratrmak hem ok daha anlaml, hem ok daha gereklidir. Belki de bu, iinde bulunduum tarihsel konumda hl anlam olan ok az eyden biridir." (Ronald D, Laing, The Politicis of Experience.) PIease allow me to introduce myself, I'm a man of wealth and taste. I've been around for many a long, long year, I've stolen many a man's soul and faith. I was around when Jesus Christ had his moment of doubt and pain; I made damn sure that Pilate washed his hands and said his faith. One Plus One'da kamerann iine dt izofreni araya giren bir resimle yeniden salna kavuur. Her ey ait olduu yere dner ve her ey anlalr hale gelir. Bir kz duvara, ya da bir otomobilin stne bir slogan yazar, kamera bunu gsterir ve artk heyecan yatr ve duvardaki Sinemarksizm insann gzlerine

155

155

Oscar kazanm lmleri izlerken duyulan o bo duyguyu yerletirir. Ve liberal demokratlarn temsilcisi Anne Wiazewski ormanda koarak sylei yaparken insan gzlerinde o itici reklam lmlerinin, Attika reklam lmlerinin acsn duyar. Fuck her! I stuck around St. Petersburg, When I saw it was time for a change. I kiled the Tsar and his ministers Anastasia screamed in vain. I rode a tank, held a general's rank, When the blitzkrieg raged and the bodies stank. Ancak One Plus One'nn son sahnesinde Godard'n lmi Rolling Stones ile btnleir: Btn zorlamalar ve gsteri beceriksizliklerini bir yana brakr. Ve Anne Wiazemski sahil boyunca koar, birileri onu takip eder, vururlar, bir sinema vininin zerine dp lr, vin onu ar bir kamerayla birlikte gkyzne kaldrr, bir kzl bir de siyah bayrak denizin ve onun stnde dalgalanr. 39 yandaki bir adamn duygularn Mick Jagger yle anlatr: "Paris'te gen bir Avrupal olanken Godard' izlemeye baladm. Byk bir ey gibi, biliyor musunuz, byk bir eyin paras olmak duygusu gibi." I watched with glee while your kings and queens Fought for ten decades for the gods they made. I shouted out "Who killed the Kennedys?" When after all it was you and me. So let me introduce myself, I am a man of wealth and taste, And I lay traps for troubadours Who get killed before they reached Bombay.

156

156

Pleased ta meet you, Hope you guess my name, But what's puzzling you,, Is the nature of my game. One Plus seyrettim. One' Londra'da Electric Sinema'da

Satlan Her eyi Hor Grmek BU YAZIYA DKKAT EDN: "Filmler yalnzca krler tarafndan yaplmyor ama. Krler tarafndan alnp satlyor, pazarlanyor ve datlyor. Yani ikita muzlar ya da kiralk arabalardan daha kt davranlyor onlara." (David W. Griffith ile bir konumadan) 1966 ylnda ay boyunca United Artists'in Dsseldorf brosunda yardmc eleman olarak altm. Aradan geen sre iinde datm sisteminde herhangi bir deiiklik olduunu sanmyorum. Sabahleyin nc katta asansrden inip caml bir kapdan geiyordum, kapnn zerindeki byk reklam tahtasnda "Klik ete" lminin ai aslyd. eri girince arkadaki salona geiyordum, burada uzun bir tezgahla ayrlm olan salonu geerek yaz masalar, bir mteri kabul blm ve plastik sandalyeleri olan broya geiyordum. Kedeki yaz masamn arkasnda Sava Taburu 633'n ai aslyd. Arkama baknca Yves Montand veya Sean Connery ile gzgze geliyordum. Basit bro ileri yapyordum: Temsilcilerden gelen anlamalar kopya etmek, ihtarlar yollamak, eksikleri saptamak ve ziyareti saysn kaydetmek vb. gibi iler.

157

157

Bu sre iinde 12 sinemann kapanna ahit oldum: Sinema kartlarnn st izildi. Temsilcilerin ve sat mdrlerinin lmler hakknda tarladaki patateslerden ya da mezbaha yatlarndan sz eder gibi konutuklarn grdm: Filmin tamamen lgn bir dnya olduu baka bir yer yoktur. Bara getikleri zaman, senli benli konuan sinema sahiplerini grdm: ehrin merkezinde birok sinemalar vard. Bunlar hangi lmi, ne zaman ne kadar sre oynatacaklarna diledikleri gibi karar veriyorlard. stemedikleri lmleri reddediyor ya da bakalaryla deitirebiliyorlard. fkeden titreyen, alayan ya da ellerini ovuturan sinema sahipleri grdm. Gerekten titrediler, aladlar ve yalvardlar. Sinemalarn doldurabilecek lmleri alamadlar. Buna karlk adeta iaslarn garantileyen lmleri almak iin anlamalar yapmak zorunda kaldlar. Bunlar kentin dndaki ya da kylerdeki sinemalarn sahipleriydi ve haftann her gn matineyi bile zor karyorlard. Orada altm sre iinde ube temsilcisi atld ve sat mdr de baka bir pazarlama irketine geti, hepsi tepeden alnan kararlarla oldu. "Tepeden" demek Frankfurt'taki Almanya merkezinden ya da Paris'teki Avrupa merkezinden demekti. "ok tepeden" demek New York'tan demekti. Bir teleksin ya da bir telefonun nem derecesi kullanlan dilden hemen anlalrd. "Yan bam alm" sinema sahiplerinin dosta Birbirlerinin omzuna vurduunu grdm. Aslnda kendi sinemalarnda yer gsterici olmalar gereken sinema sahiplerinin birbirleriyle alay ettiini, birbirlerini dmanca szdn grdm. Bir keresinde bir lm kopyasn arabayla 80 km tede dalk blgedeki bir sinemaya gtrdm. Gnderilen kopya hatalyd. Film yalnz bir gece oynad. Seyirci saysn rendiim zaman bunun kazancyla ancak benim yol paranm karlanabildiini hesapladm.

158

158

Bu sre iinde sk sk sinemaya gittim nk, broda alanlara serbest giri kart veriyorlard. Bu srada grdm lmler tamamen gndz broda yaadklarmn bir devam gibiydi: Bu datm irketi; pazarlad lmlerin bir devamyd. Yapmndan datmna kadar ayn vahet hkm sryordu: Resimlerin sevgisiz bir ekilde kullanl, sesler ve dil, Almanca seslendirmedeki aptallklar, hesap defterlerinin tutulmasndaki adilikler, reklamlardaki zensizlik, sinema sahiplerinin smrlmesindeki vicdanszlk, lmlerin ksaltlmasndaki kasaplk vb. Bir sanayi dalnn kendini idealizme kaptramayaca belki kabul edilebilir. Ama kendi mallarn ve mterilerini hor grmesi kabul edilmemeli, bu yasaklanmaldr. Wim Wenders, "Stddeutsche Zeitung" 69 Ps: Bu kitap yayma hazrland sralarda [01.08.2004] ynetmen iki yeni lm zerine almaktayd; bunlardan vizyon tarihi daha yakn olan: Land of Plenty bir dieri ise Dont Come Knockin dir. Bu lmleri ve dier gelimeleri kitabn ikinci ve geniletilmi ileriki basksnda bulacaksnz.