Univerzitet u Zenici Pedagoki fakultet

Teorije moralnog razvoja

Tuzla, 2012. godine. Sadraj: Uvod ..................................................................................................................................... 1 1. Piagetova teorija moralnog razvoja .................................................................................. 2 1.1. Heteronomna moralnost ................................................................................................. 2 1.2. Autonomna moralnost ..................................................................................................... 3 2. Kohlbergova teorija moralnog razvoja .............................................................................. 4 2.1. Predkonvencionalna faza moralnog razvoja ................................................................... 5 2.2. Konvencionalna faza moralnog razvoja ......................................................................... 6 2.3. Postkonvencionalna faza moralnog razvoja ................................................................... 7 3. Slinosti izmeu Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja ................................ 8 4. Razlike izmeu Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja .................................. 9 5. Ogranienja Piagetove teorije moralnog razvoja ............................................................... 10 6. Ogranienja Kohlbergove teorije moralnog razvoja ......................................................... 10 7. Literatura ........................................................................................................................... 11

Uvod: Za poetak je vano rei ta je to moral, moralno rasuivanje i moralna zrelost da bi se na osnovu toga moglo rei neto vie o Piagetovom i Kohlebergovom shvatanju i vienju moralnog razvoja. Moral je skup pravila koja omoguavaju razlikovanje dobrog i loeg, te ponaanje u skladu sa time. Moralna pravila su univerzalna i tite dobrobit pojedinca i osiguravaju ostvarenje ljudskih prava. Moralno rasuivanje je razmiljanje o vlastitim i tuim postupcima u kontekstu morala. Za moralnu zrelost se moe rei da nije regulisana izvana odnosno putem nagrada i kazni, ve je regulator samo savjest. Piagetova teorija moralnog razvoja ima dva stadija, prvi je heteronomna moralnost, a drugi je autonomna moralnost. Ovaj prvi stadij traje od 5 do 10 godine ivota i djeca koja su ovom stadiju vide pravila kao zadana od strane autoriteta, i posmatraju ih kao neto to je nepromjenjivo. Stadij autonomne moralnosti govori o tome da djeca prestaju posmatrati pravila kao neto nepromjenjivo i poinju ih smatrati drutveno dogovorenim naelima koja se mogu mjenjati ( Berk, 2008 ). Pored Piageta, o moralnom razvoju je i govorio Kohleberg koji je moralni razvoj podjelio na tri stadija s tim da svaki stadij ukljuuje dva podstadija. Prvi stadij je predkonvencionalni, i to je moral kontralisan izvana. Drugi stadij je konvencionalni, i tu pojedinci jo uvijek smatraju da je vano konformisati sa drutvenim pravilima, ali ne iz vlastitog interesa. I trei stadij je postkonvencionalni stadij. Pojedinci u ovom stadiju definiraju moral u terminima apstraktnih naelo i vrijednosti ( Berk, 2008 ).

1 Piagetova teorija moralnog razvoja Piaget je bio jedan od prvih psihologa koji su se bavili prouavanje moralnog razvoja kod djece. Ta svoja prouavanja djece bazirao je na posmatranju ponaanja djece za vrijeme dok se ona bave razliitim aktivnostima, koji su povezani sa igrom. Da bi saznao ta djeca znaju o pojmovima kao to su pogreno , ispravno, dobro, loe itd. on je za vrijeme trajanja igre postavljao razliita pitanja. Moe se rei da prije Piageta nije bilo govora o moralnom razvoju djece, jer se uglavnom pisalo o moralnom ponaanju odraslih. Ako je i bilo sluajeva gdje se govorilo o moralnom razvoju djece, onda je glavni akcenat bio na procesu socijalizacije gdje su odrasli poduavali djecu da razlikuju dobro od loeg, pogreno od ispravnog, te bi na taj nain djeca dostigla moralne standarde odraslih. Na osnovu ovoga, moe se vidjeti da su u prvom planu bili odrasli i njihovo moralno ponaenje, te je Piaget poeo prouavati moralan razvoj djece. Od posebnog interesa za njega bilo je to kako se djeca razliitog uzrasta pridravaju i potuju pravila u igri, ali i u ivotu. Da bi dobio to pouzdanije i korisnije informacije, on je kreirao hipotetike situacije koje su sadravale neku moralnu dilemu, te je pitao djecu razliitog uzrasta ta misli o likovima iz prie i njihovim postupcima. Nakon analiziranja njihovih odgovora, Piaget je uvidjeo da djeca mlaeg uzrasta daju drugaije odgovore za razliku od starije djece, te je zakljuio da oni imaju i razliito moralno suenje. Osim toga, uvidjeo je da se najmlaa djeca u igri ne ponaaju skladno sa pojmovima pogreno, ispravno, dobro i loe ve reaguju tako to trae posljedice za svoje ponaanje ( Stojakovi, 2005 ) . 1.1 Heteronomna moralnost U okviru ove teorije moralnog razvoja, kod Piageta se spominju dva stadija. Prvi stadij jeste heteronomna moralnost i protee se od pete do desete godine ivota. Rije heteronomno znai pod autoritetom drugoga tako da djeca koja su u ovom stadiju vide pravila kao zadana od strane autoriteta, kao neto to ima trajno postojanje i nepromjenljivo je. Prilikom procjenjivanja koliko je neko djelo loe djeca se usmjeravaju na ishode a ne na namjeru da se nekome naudi ( Berk, 2008 ). Ovaj stadij karakterie to to se ponaanje djeteta odreuje prema vanjskom autoritetu koji poiva na nagradama i kaznama.

2 U takvoj situaciji dijete se orjentie na jedan aspekt stvarnosti, obino kolika je teta koju je ono napravilo, dok pri tome zanemaruju sve druge okolnosti koje su dovele do toga. Ovakvo stanje ostaje prisutno sve do 8 godine ivota i u ovom periodu dominira prisilna moralnost ( Stojakovi, 2005 ) . U ovom periodu, djeca poinju slijediti pravila koja za njih imaju objektivnu realnost, pa se ova faza naziva fazom moralnog realizma. Dva bitna elementa su objektivna odgovornosti bezuvjetna pravda. Objektivna odgovornost jeste injenica da djeca svoje moralne procjene temelje na objektivnim posljedicama nekog postupka, dok bezuvjetna pravda predstavlja pretpostavku da nakon svakog krenja pravila slijedi kazna. 1.2. Autonomna moralnost Nakon ovog stadija javlja se stadij autonomnog moralnog suenja ili autonomna moralnost, u ovom sluaju ponaanje djeteta je sve vie voeno internalizovanim principima i idealima. Ovaj stadij javlja se izmeu 9 i 11 godine kada moralno suenje djece postaje vie autonomno i samoregulirajue. Za razliku od predhodnog stadija, u ovom djeca uviaju da su pravila koja reguliu odnose meu ljudima stvar dogovora i da se pri tome mogu mjenjati. Takoer, mjenja se gledite autoriteta, jer dijete na ovom uzrastu vie ne smatra da je neki vanjski autoritet i poslunost tom autoritetu uvijek ispravno. Ovaj stepen autonomne moralnosti u kognitivnom razvoju se poredi sa stepenom operacionog miljenja. Takva djeca u svom miljenju i ponaanju pokazuju decentraciju i fleksibilnost, uzimajui u obzir vie aspekata situacije kako bi donjeli zakljuak. Kada se govori o moralnom suenju, ne uzimaju u obrzir samo drutvena pravila i norme, ve motive koji stoje u osnovi nekog ponaanja, ali i zahtjeve situacije ( Stojakovi, 2005 ) . Prilikom stvaranja i mjenjanja pravila starija djeca koriste standard pravednosti koji se naziva idealnim reciprocitetom. Pokazuju jednaku brigu za dobrobit drugih kao to to ine za sebe. Piage je smatrao da je za ovaj napredak u moralnom prosuivanju zasluan napredak u sposobnosti zauzimanja perspektive koja je posljedica kognitivnog razvoja i prilika da se stupa u interakciju sa vrnjacima ( Berk, 2008 ). Za ova stadija Piaget smatra da je od velike vanosti interakcija sa vrnjacima. Nesporazumi i konflikti sa drugom djecom i njihovo rjeavanje pomae djetetu da sagleda i perspektivu

drugih. Upravo zbog toga dijete na ovom stadiju ima vie razumjevanja i postaje spremnije za saradnju u smislu pridravanja pravila i pak nihovog mjenjanja ( Stojakovi, 2005 ) . 3 2. Kohlebergova teorija moralnog razvoja Pored Piageta, moralnim razvojem se bavio i Kohleberg koji je bio zainteresovan za Piagetova istraivanja, i koristio je istu metodologiju istraivanja moralnog razvoja. On je takoer koristio hipotetike situacije koje su u sebi sadravale neku moralnu dilemu. Kao indikator moralnog razvoja uziman je nivo kritikog suenja i rezonavanja, da se rijei ta moralna dilema. Moe se rei da je Kohleberg proirio Piagetovu teoriju, jer je u svoje istraivanje ukljuio djecu, adolescente, delikvenete i mlae odrasle. Da bi doao do svoje teorije moralnog razvoja, on je poao od Piagetovih postavki o kognitvnom razvoju. Sutinu teorije ine tri stadija, odnoso tri razine. Ti stadiji ukljuuju kvalitativne razlike u nainima miljenja, odnosno kognitivnim strukturama, a svaka od tih struktura ini zasebnu cjelinu. Sutina ispitivanja je da se od ispitanika sazna ta e lik u prii preuzeti kad je suoen sa konfliktnim moralnim normama, a pokuava se saznati i razlozi zbog kojih ispitanik opradava odluke lika prie ( Stojakovi, 2005 ) . Prema Kohlbergu (1969), razvoj moralnog rasuivanja ima tri faze, a to su pretkonvencionalna, konvencionalna i postkonvencionalna faza. 2.1. Pretkonvencionalna faza moralnog razvoja Pretkonvencionalnu fazu obiljeava egocntrino i hedonistiko rasuivanje. Ponaanje djece u ovoj fazi je upravljeno potovanjem autoriteta odraslih i strahom od kazne. Da li je neki in dobar ili lo djeca procjenjuju na osnovi vidljivih fizikih posljedica ( Lackovi- Grgin, 2005). Predkonvencionalni nivo je najnii nivo moralnog suenja. Pravila se posmatraju kao eksterna, a sve to je loe vezuje se samo uz postupak, a ne uz motive osobe. Djeca smatraju da je ispravno slijediti pravila, jer u suprotnom slijedi kazna. Javlja se kod djece ispod 9 godina, a mogue ga zapaziti i kod nekih odraslih delikvenata ( Stojakovi, 2005 ) . Postoje dva stepena moralne orjentacije i motivacije moralnog ponaanja: 1. orjentacija prema poslunosti i kanjavanju 2. naivni instrumentalni hedonizam

4 Prvi stepen kazna i pokornost je taj u kojem se ispravno i pogreno temelje na ideji da su dobre stvari ugoodne i nagraujue, dok su loe stvari neugodne i kanjavajue. Moe se primjetito egocentrinost djeteta, jer nije sposobno prepoznati da drugi ljudi takoer imaju svoje interese i prava. U drugom stadiju se govori o tome da je ispravno i pogreno predstavlja pokoravanje pravilima samo u sluaju da takvo ponaanje pomae interesima pojedinca. Moe se primjetiti napredak u odnosu na predhodni stadij jer se prepoznaju interesi drugih ljudi, ali jo uvijek ispravno i pogreno nije priznato, tano sa obrzirom na injenicu da ono to je ispravno za jednu osobu, moe biti pogreno za drugu osobu. 2.2. Konvencionalna faza moralnog razvoja Konvencionalnu fazu obljeava manja koliina egocentrine orjentacije, dok je vie zastupljena sociocentrina orjentacija. U ovom razvija se konformiranje s vaeim drutvenim pravilima, ulogama i oekivanjima ue grupe. Uglavrnom se nastoji potovati ono to potuje vea grupa ljudi te zadrati i opravdati postojee drutvene strukture( Lackovi- Grgin, 2005). Na konvencionalnoj razini, pojedinci smatraju da je vano da se konformiu sa drutvenim pravilima, ali ne iz vlastitog interesa. Oni vjeruju kako odranje trenutnog drutvenog sistema osigurava pozitivne odnose i drutveni poredak ( Berk, 2008 ). Ova faza takoer podrazumjeva dva stepena: 3. orjentacija na biti dobar djeak dobra djevojica 4. orjentacija prema odravanju autoriteta i reda u drutvu Na treem stadiju rasuivanje ispravnog i pogrenog temelji se na oekivanjima drugih koja vode do zadobivanja njihova odobravanja. U ovom stadiju djeca ue pravila i ue ponaati se onako kako drugi oekuju da se ponaaju . Djeca potuju pravila jer ona znae drutveni sklad, a ta se elja vezuje za bliske osobne veze, jer pojedinci ele da zadre naklonost i odobravanje prijatelja i rodbine. To mogu postii ukoliko budu lojalna, povjerljiva, draga i osoba koja je uvijek spremna da pomogne.

U etvrtom stadiju pojedinac uzima u obrzir perspektivu drutvenih zakona. U ovom stadiju moralni izbori ne zavise o bliskim odnosima sa drugima. Pravila se trebaju primjenjivati na sve i svaki pojedinac se mora pridravati. 5 Takoer, osobe u ovom stadiju vjeruju kako se zakoni ne smiju kriti ni po koju cijenu jer su od velike vanosti za cjelokupni drutveni poredak ( Berk, 2008 ). Pojam ispravnog vezuje se za zakon i red onakvi kakvi postoje u drutvu u to vrijeme. Razlika u ovim stadijima jeste to u etvrtom stadiju postoji poveana drutvena perspektiva. To znai da je ispravno ponaati se onako kako drugi oekuju od vas, ali i da je ispravno pridravati se zakona i reda . 2.3. Postkonvencionalna faza moralnog razvoja Postkonvencionalna faza obiljeena je moralnou utemeljenoj na potovanju moralnih naela koja imaju opu valjanost a ne na individualnim potrebama osobe. Djeca u tom periodu shvataju da pravila i norme mogu biti promjenjeni ako ne slue dobrobiti ljudi, ali takoer razumiju uzajamnost u odnosima utemeljenu na pravilima i normama koje osiguravaju pravednost u odnosima i dobrobit ljudi (Lackovi- Grgin, 2005). Kada se govori o postkonevencionalnom nivou vano je rei da je on prisutan samo kod nekih pojedinaca koji su imali izuzetno razvijen moralni razvoj. Ovdje se smatra da je krenje zakona opravdano kad zakon ne titi ljudska prava. Razlozi da se neto smatra ispravnim su odreeni gleditem da su ljudi ivjei u drutvu pristali da potuju prava drugih, ali i pristajanje uz moralna naela koja se smatraju moralno valjanim ( Stojakovi, 2005 ) . I ova faza ukljuuje dva stepena moralnog rasuivanja: 5. orjentacija na prihvatanjje drutvenih ugovora i na individualna prava 6. orjentacija prema univerzalnim etikim naelima Peti stadij tie se priznanja osoba da su moralna pravila i zakoni pokuaji unapreenja dugorone dobrobiti za zajednicu. Ta pravila i vrijednosti prihvataju se samo ako se smatraju pravednima. U petom stadiju pojedinci za zakone i pravila gledaju kao na instrumente za unapreenje ljudskih potreba. Kada su zakoni u skladu sa individualnim pravima i interesom veine svako ih se pridrava zbog orjentacije prema drutvenom ugovoru ( Berk, 2008 ).

Ovaj nivo univerzalnih naela je posljednja i najvia razina moralnog razvoja. Na ovom stepenu osoba se obavezuje prema naelima humanog ponaanja, a ne zakonima i pravilima izvedenim iz bilo kojeg drutva. To znai da e ljudi povremeno odstupiti od pravila svoga drutva ukoliko smatraju da ona naruavaju osnovna naela. 6 Univerzalna naela ukljuuju jednakost ljudskih prava i potovanje, dostojanstva svih ljudi. Razlozi slijeenja tih naela temelje se na linoj odluci pojedinca, a ne vanjskim pritiscima ( Stojakovi, 2005 ) . Svaki od ovih est podstadija moralnog rasuivanja Kohlberg nije striktno vezivao za odreenu dob. To znai da unutar svake dobne skupine osobe mogu biti na razliitoj razini moralnog razvoja to dalje moe znaiti da su pojedine osobe naprednije dok druge nazaduju ( Lackovi- Grgin, 2005). Dolazi se do priblinog odreenja da se predkonvencionano javlja u djetinstvu, a konvencionalno u adolescenciji. Kohleberg smatra da veina ljudi ostaje na konevencionalnoj razini moralnog rasuivanja to se posebno odnosi na etvrti stadij. Samo mali dio ljudi pree na peti stadij, a veoma su rijetki oni koji su dostigli esti stadij. Takoer se kae da moe postojat mogunost da neki pojedinci nikada ne preu dalje od drugog stadija. Bitno je napomenuti da osoba ne moe preskoiti jedan od stadija kako bi dola do vieg stadija moralnog rasuivanja-

7 3. Slinosti izmeu Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja 1. Svaka faza je zasebna cjelina 2. Prelaz iz faze u fazu 3. Model je primjenjiv u svim kulturama 4. Stadiji razvoja moralnog rasuivanja su univerzalni 5. Koristili su istu metodologiju 6. Izmiljali su hipotetike situacije 7. Za obje teorije karakteristino je to da je moralni razvoj podjeljen u stadije 8. Rezultati istraivanja potvruju Piagetove zamisli, da djeca vjeruju u bezuvjetnu pravdu, postiji povezanost nivoa kognitivnog i moralnog funkcioniranja i hipoteza o vanosti uloga vrnjaka se pokazala tanom. to se moe takoer povezati sa Kohlbergom, jer njegove provjere potvruju pretpostavku da su neke kognitivne sposobnosti i sposobnosti uivljavanja u tue iskustvo preduslovi za razvoj moralno rasuivanja 9. Djeiji moralni razvoj odvija se kroz faze sa unaprijed odreenim redoslijedom

4. Razlike izmeu Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja 1.prihvatanje odluka kod djece nije zbog potovanja autoriteta ve zbog straha od kazne 2. moralni razvoj se ne zavrava oko 11-13 godine ve traje cijelu adolescenciju i tokom odrasle dobi 3. Piaget se vie bazirao na mlau dob, dok je Kohlberg u svojim ispitivanjima uzimao kao uzorak i stariju djecu odnosno i mlae odrasle 4. U Kohlbergovim istraivanjima uzorke su uglavnom predstavljali pripadnici mukog spola, dok kod Piageta to nije sluaj 5. U Piagetovoj teoriji moralni razvoj ukljuuje dva stadija, dok kod Kohlberga nalazimo podjela na tri stadija, s tim da svaki stadij ukljuuje i dva poststadija 6. Kohlbergova teorija moralnog razvoja je sloenija i vie razraena, za razliku od Piagetove 7. Kohlbergova teorija je vie zainteresovana za razvoj moralnog suenja u smislu zato je neka osoba neto uradila, nego ta je uradila, odnosno akcenat je stavljen na namjeru

9 5. Ogranienja Piagetove teorija moralnog razvoja Postoje i odreene negativnosti a to je da je Piage potcjenjivao moralno rasuivanje male djece, meutim to potcjenjivanje je posljedica metodolokih nedostataka. Naime, on je u svojim priama prvo djeci opisivao namjere aktera a kasnije uinak akcije pa su tako djeca zaboravila na namjere a usmjerila se na posljedice akcije. Drugi nedostatak je njegova predpostavka da djeca razlikuju krenje drutvenih i moralnih normi. I takoer nije bio upravu smatrajui da roditelji koe moralni razvoj. Moe se rei da on nainom na koji opisuje malu djecu kao one koji su usmjereni na tjelesne posljedice, tim potcjenjuje njihove moralne kapacitete ( Berk, 2008 ).

6. Ogranienja Kohlbergove teorije moralnog razvoja Negativnosti su te da univerzalnost modela nije u potpunosti potvrena. Ogranienja su da mali broj ljudi moe da dostigne najvie nivoe moralnog razvoja. Dovodi se u pitanje primenjivost njegovog modela na mukarce i ene, obrzirom da su njegov uzorak inili ispitanici mukog spola, a mogu se nai znaajnije razlike u moralnom razvoju izmeu ispitanika ta sva spola. Nedostatak se vidi i u hipotetikim situacijama koje su ukljuivale moralnu dilemu koja nije uvijek bila shvatljiva djeci ( Stojakovi, 2005 ) .

10 7.Literatura: Berk, L. ( 2008 ). Psihologija cjeloivotnog razvoja. Lackovi- Grgin. K, ( 2005). Psihologija adolescencije. Stojakovi, P. ( 2005 ). Psihologija za nastavnike. ehovi, M. (2005). Osnovi ope, razvojne i pedagoke psihologije.

11