Ekstrema zwi

azane (warunkowe), mnoniki Lagrangea

Poszukuj

ac ekstremw lokalnych i globalnych funkcji pomijalimy do tej pory je-

den bardzo wany przypadek. W wielu zagadnieniach mi

edzy argumentami funkcji

zachodz

a pewne zwi

azki, cz

esto s

a one wyraane za pomoc

a rwnoci. Chc

ac znale
odlego punktu od paszczyzny rozpatrujemy funkcj

e kwadrat odlegoci jedynie

na tej paszczynie. Jeli rma planuje swe wydatki i przeznacza cz

e swych rodkw
na pace, cz

e na reklam

e, cz

e na zakup materiaw potrzebnych do produkcji itd,

to suma tych wszystkich kwot jest ustalona, bo to s

a rodki, ktre zostay przezna-

czone na ten rodzaj produkcji. W bardziej zaawansowanych modelach dopuszcza si

e
nierwnoci: suma wydatkw nie moe przekroczy tego, czym rma dysponuje, ale te
nie musi by rwna jej zasobom nansowym. Oczywicie to tylko przykadowe zasto-
sowania rozwijanej teorii do prymitywnej ekonomii, ktr

a w skrcie zamierzamy teraz

przedstawi. Istniej

a znacznie powaniejsze przykady w samej matematyce, jak te

i w innych dziedzinach, w tym w ekonomii.
Teraz wypada przej do poszukiwania ekstremw funkcji okrelonych co prawda
na zbiorach otwartych, ale przy zaoeniu, e interesuj

a nas jedynie punkty zbioru M

zdeniowanego jak w twierdzeniu o funkcjach uwikanych za pomoc

a rwnania po-
staci 0 = F
_
x
y
_
. Przy poszukiwaniu ekstremw zawsze do tej pory formuowalimy
najpierw warunek konieczny: zerowanie si

e pochodnej. W przypadku teraz rozpatrywa-

nym b

edzie nieco inaczej, bowiem ograniczamy swe zainteresowanie do powierzchni k

wymiarowej w przestrzeni wymiaru l. Pochodna powinna w dalszym ci

agu by rwna 0,
ale tylko w kierunku tej powierzchni! W kierunku prostopadym moe by niezerowa.
Ten warunek mona sformuowa w terminach zwi

azanych z opisem powierzchni za

pomoc

a ukadu rwna czyli takiego opisu, o jakim jest mowa w twierdzeniu o funk-
cjach uwikanych. Dzi

eki temu b

edziemy mogli unikn

a rozwi

azywania ukadu rwna

i wyraania funkcji k +l zmiennych ograniczonej do powierzchni wymiaru k za pomoc

a
waciwej liczby zmiennych, czyli k. Rozwi

azywanie tego rodzaju ukadw rwna bywa

bardzo trudne a czasem jest wr

ecz niemoliwe, co mogoby zmusza do stosowania me-

tod przyblionych, niekiedy skomplikowanych.
Twierdzenie 4.1 ( Lagrangea o lokalnych ekstremach warunkowych
1
)
Zamy, e funkcja F : G
1
G
2
R
l
spenia zaoenia twierdzenia o funkcjach
uwikanych w punkcie
_
p
q
_
G
1
G
2
oraz e funkcja rniczkowalna f przyjmuje
w punkcie
_
p
q
_
warto najmniejsz

a lub najwi

eksz

a spord przyjmowanych w zbiorze

M =
__
x
y
_
: F
_
x
y
_
= 0
_
. Istniej

a wtedy takie liczby

1
,. . . ,
l
, e
grad f
_
p
q
_
=
1
grad F
1
_
p
q
_
+
2
grad F
2
_
p
q
_
+ +
l
grad F
l
_
p
q
_
,
wi

ec grad f
_
p
q
_
jest prostopady do przestrzeni T
(
p
q
)
M.
Dowd.
Niech g oznacza funkcj

e, ktrej istnienie jest zagwarantowane twierdzeniem o funkcjach

uwikanych, tj. funkcj

e, ktrej wykresem jest fragment zbioru M zoony ze wszystkich

jego punktw znajduj

acych si

e dostatecznie blisko punktu

_
p
q
_
, przy czym q = g(p).
Dla ustalenia uwagi przyjmijmy, e f
_
p
q
_
jest najwi

eksz

a wartoci

a funkcji f. Wtedy
funkcja przypisuj

aca punktowi x R
k
liczb

e f
_
x
g(x)
_
ma najwi

eksz

a warto w punkcie
1
czasem zwanych zwi

azanymi, termin angielski: constrained maximum or minimum

61
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

p U, zbir U otwarty (w R
k
), zawieraj

acy punkt p jest dziedzin

a funkcji g. Wobec
tego gradient funkcji f w tym punkcie musi by wektorem zerowym czyli musi zachodzi
rwno 0 =
f
x
_
p
q
_
+
f
y
_
p
q
_
Dg(p). Zbir wektorw v, dla ktrych zachodzi rwno
0 = v
x
+ v
y
Dg (p),
2
jest podprzestrzeni

a linow

a wymiaru l. Wynika to z tego, e

dla kadego wektora v
y
R
l
mona przyj

a v
x
= v
y
Dg
_
p
q
_
. Jasne jest, e baz

a tej
przestrzeni liniowej s

a wiersze macierzy DF
_
p
q
_
s

a one liniowo niezalene, bo rz

ad
tej macierzy rwny jest l, wi

ec liczbie wierszy tej macierzy, speniona jest te rwno

F
x
_
p
q
_
+
F
y
_
p
q
_
Dg(p) = 0. Wobec tego kady wektor z tej przestrzeni liniowej jest
kombinacj

a liniow

a jej wierszy, zatem grad f

_
p
q
_
te, a to wanie mielimy wykaza.
Uwaga 4.2 Liczby
1
,. . . ,
l
nazywane s

a mnonikami Lagrangea. Funkcja L zde-

niowana za pomoc

a rwnoci L = f

i
F
i
lub L = f +

i
F
i
funkcj

a La-
grangea, w zalenoci od podr

ecznika. Nasze uj

ecie jest bardzo geometryczne, dlatego z

naszego punktu widzenia rwno L = f

i
F
i
jest bardziej naturalna. Wybr znaku
jest oczywicie niestotny, bowiem mona przecie zmieni odpowiednio znak wszystkich
mnonikw Lagrangea.
Pokaemy teraz na kilku przykadach, jak mona za pomoc

a twierdzenia Lagrangea
do znajdowa wartoci najwi

eksze i najmniejsze funkcji rniczkowalnych na zbiorach

zadanych za pomoc

a ukadu rwna, na og nieliniowych, ale speniaj

acych zaoenia
twierdzenia o funkcjach uwikanych, wi

ec niezalenych (kade rwnanie co wnosi, np.

zmienia wymiar zbioru rozwi

aza, ale nie mamy tu na myli liniowej niezalenoci, bo

to poj

ecie w sytuacjach nieliniowych nie ma zastosowania).

Przykad 4.3 Niech f b

edzie funkcj

a zdeniowan

a wzorem f
_
x
y
z
_
= 2x + 3y 2z
i niech M =
__
x
y
z
_
: x
2
+y
2
+z
2
14 = 0, x +y +z = 0
_
. Znajdziemy najwi

eksz

a
i najmniejsz

a warto funkcji f w zbiorze M. Zbir ten badalimy w poprzednim roz-

dziale (Funkcje uwikane . . . ). Stwierdzilimy, e przy odpowiednim traktowaniu zmien-
nych, spenione s

a zaoenia twierdzenia o funkcjach uwikanych w kadym punkcie tego

zbioru. Mona wi

ec stosowa twierdzenie Lagrangea. Zacznijmy jednak od stwierdze-

nia, e funkcja f jest ci

aga w kadym punkcie tego zbioru, M jest zbiorem zwartym

(bo jest ograniczony jako zawarty w kuli o promieniu

14 i domkni

ety, bo zadany
za pomoc

a rwna, w ktrych wyst

epuj

a jedynie funkcje ci

age), zatem funkcja f

przyjmuje w jakim punkcie tego zbioru warto najmniejsz

a i w jakim
punkcie zbioru M warto najwi

eksz

a (z przyjmowanych na tym zbiorze).
Jeli w pewnym punkcie
_
x
y
z
_
funkcja osi

aga jeden ze swych kresw, to musi by tam

speniony warunek Lagrangea, czyli musi by speniony ukad rwna:
_

_
x
2
+ y
2
+ z
2
= 14 (1.1)
x + y + z= 0 (1.2)
2=
1
2x +
2
(1.3)
3=
1
2y +
2
(1.4)
2=
1
2z +
2
(1.5)
2
W tych rwnociach wyj

atkowo wektory zapisywane s

a poziomo zamiast pionowo, bo wektor

v pojawi si

e tu w zast

epstwie macierzy Df czyli wektora zapisanego poziomo.

62
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

Odejmuj

ac stronami rwnanie (1.4) od rwnania (1.3), nast

epnie rwnanie (1.5) od

rwnania (1.4) otrzymujemy rwnoci 1 = 2
1
(x y) oraz 5 = 2
1
(y z). Z kadej
z nich wynika, e
1
= 0. Wobec tego 5(y x) = y z: pomnoylimy pierwsz

a z tych
rwnoci przez 5, nast

epnie napisalimy, e prawe strony tych rwnoci s

a rwne
i podzielilimy wynik przez 2
1
. Do otrzymanego wzoru wstawiamy teraz z = x y,
co wynika od razu z (1.2). Mamy wi

ec 5(y x) = 2y + x, czyli y = 2x. St

ad i z (1.2)
wynika, e z = 3x. Wobec tego z (1.1) mamy 14 = x
2
+ 4x
2
+ 9x
2
, wi

ec x = 1.
Okazao si

e wi

ec, e funkcja 2x + 3y 2z moe przyjmowa ekstremalne wartoci

jedynie w punktach
_
+1
+2
3
_
oraz
_
1
2
+3
_
. W jednym z nich musi przyj

a warto najwi

eksz

a,
a w drugim najmniejsz

a. Mamy wi

ec
2(1) + 3(2) 3(+1) 2x + 3y 2z 2(+1) + 3(+2) 3(3)
Znalelimy wi

ec warto najmniejsz

a i najwi

eksz

a funkcji 2x +3y 2z na zbiorze M.

Nadmieni wypada, e w tym konkretnym przypadku mona si

e z atwoci

a obej
bez mnonikw Lagrangea i caej teorii. Wystarczy skorzysta z nierwnoci Schwarza:
2x + 3y 2z
_
2
2
+ 3
2
+ (2)
2

_
x
2
+ y
2
+ z
2
pami

etaj

ac, e staje si

e ona rwnoci

a wtedy jedynie, gdy istnieje liczba t 0 taka, e

x = 2t, y = 3t i z = 2t. Analogicznie mona poradzi sobie z oszacowaniem z dou.
Przykad 4.4 Niech f
_
x
y
z
_
= xyz, M =
__
x
y
z
_
: x + y + z = 5, x
2
+ y
2
+ z
2
9
_
.
Znajdziemy najwi

eksz

a i najmniejsz

a warto funkcji f na zbiorze M. Zauwamy po

pierwsze, e zbir M jest zwarty, a funkcja f ci

aga, wi

ec f w jakim punkcie zbioru

M ma warto najwi

eksz

a, a w innym najmniejsz

a.
Wektory
_
1
1
1
_
i
_
2x
2y
2z
_
, czyli gradienty funkcji, ktre deniuj

a brzeg zbioru M, tzn.

zbir M =
__
x
y
z
_
: x + y + z = 5, x
2
+ y
2
+ z
2
= 9
_
, s

a w punktach tego zbioru

liniowo niezalene, bowiem z ich linowej zalenoci, czyli rwnolegoci wynikaoby, e
x = y = z. Z rwnoci x + y + z = 5 wnioskowalibymy, e x = y = z =
5
3
, ale wtedy
x
2
+y
2
+z
2
=
_
5
3
_
2
+
_
5
3
_
2
+
_
5
3
_
2
=
25
3
< 9. Jeli wi

ec warto ekstremalna przyjmowana

jest w jednym z punktw zbioru M, to musi by speniony warunek Lagrangea, czyli
ukad rwna:
_

_
x
2
+ y
2
+ z
2
= 9 (2.1)
x + y + z= 5 (2.2)
yz=
1
2x +
2
(2.3)
xz=
1
2y +
2
(2.4)
xy=
1
2z +
2
(2.5)
Odejmuj

ac stronami rwnanie (2.3) od rwnania (2.4), rwnanie (2.4) od rwnania

(2.5) otrzymujemy zwi

azki z(yx) = 2
1
(xy) oraz x(yz) = 2
1
(zy). Jeli x = y,
to 2x
2
+z
2
= 9 i 2x+z = 5, zatem 9 = 2x
2
+(52x)
2
, czyli 3x
2
10x+8 = 0. St

ad x = 2
lub x =
4
3
, wi

ec znalelimy dwa punkty, w ktrych f moe ewentualnie przyj

a warto
ekstremaln

a, mianowicie:
_
2
2
1
_
,
_
4/3
4/3
7/3
_
. Analogicznie jeli y = z, to otrzymujemy punkty:
63
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

_
1
2
2
_
,
_
7/3
4/3
4/3
_
. Jeli x = y i jednoczenie y = z, to z = 2
1
= x, wi

ec otrzymujemy
punkty
_
2
1
2
_
,
_
4/3
7/3
4/3
_
. Wartociami funkcji f w tych punktach s

a odpowiednio 2 2 1 = 4
oraz
4
3

4
3

7
3
=
112
27
.
By moe f przyjmuje warto najwi

eksz

a lub najmniejsz

a w zbiorze M ale nie w zbio-

rze M. Wtedy te musi by speniony warunek Lagrangea, ale teraz mamy do czy-
nienia z jednym rwnaniem x + y + z = 5, wi

ec ukad zoony z rwna i nierwnoci

wygl

ada tak:
_

_
x
2
+ y
2
+ z
2
< 9 (2.n)
x + y + z= 5 (2.6)
yz= (2.7)
xz= (2.8)
xy= (2.9)
Jeli = 0, to co najmniej dwie z liczb x, y, z musz

a by rwne 0, ale wtedy trzecia

musi by rwna 5, co jest niemoliwe, bo wtedy x
2
+ y
2
+ z
2
= 25 > 9. Wobec tego
= 0. Wtedy jednak wszystkie liczby x, y, z s

a rne od 0 i xy = yz = zx, wi

ec
x = y = z, zatem x = y = z =
5
3
. Mamy oczywicie x
2
+ y
2
+ z
2
=
25
3
, wi

ec warunki
(2.n) (2.9) s

a spenione. Wobec tego punkt

_
5/3
5/3
5/3
_
jest nast

epnym podejrzanym o
to, e w nim funkcja f przyjmuje jedn

a ze swych wartoci ekstremalnych. Byaby ni

a
wtedy liczba
5
3

5
3

5
3
=
125
27
. Jasne jest, e
125
27
>
112
27
>
108
27
= 4. Wobec tego najwi

eksz

a
wartoci

a funkcji f spord przyjmowanych w zbiorze M jest liczba

125
27
, a najmniejsz

a
liczba 4.
Przy okazji stwierdzilimy, e najwi

eksz

a wartoci

a funkcji f spord przyjmowanych

w zbiorze M jest liczba
112
27
, a najmniejsz

a liczba
108
27
= 4.
Uwaga 4.5 Pokaemy jak mona w ostanim przykadzie znale najwi

eksz

a i naj-
mniejsz

a warto funkcji f
|M
parametryzuj

ac M, wi

ec unikaj

ac tym samym mno-

nikw Lagrangea. Zbir M to okr

ag o rodku w punkcie (
5
3
,
5
3
,
5
3
) i promieniu

6
3
,
znajduj

acy si

e w paszczynie x+y +z = 5. Wektory

1
3
(

3,

3, 0) i
1
3
(1, 1, 2) maj

a
dugo

6
3
, s

a wzajemnie prostopade oraz prostopade do wektora (1, 1, 1). Wobec tego

kady punkt okr

egu jest postaci

1
3
(5, 5, 5)+
1
3
cos t(

3,

3, 0)+
1
3
sin t(1, 1, 2) := (t).
Naszym zadaniem jest znalezienie najwi

ekszej i najmniejszej wartoci funkcji

F(t) := x(t) y(t) z(t) =
1
27
(5 +

3 cos t + sin t)(5

3 cos t + sin t)(5 2 sin t) =

=
1
27
_
25 + 10 sin t + sin
2
t 3 cos
2
t

(5 2 sin t) =
=
1
27
_
22 + 10 sin t + 4 sin
2
t

(5 2 sin t) =
1
27
_
110 + 6 sin t 8 sin
3
t

.
0 = F

(t) =
8
9
sin
2
t cos t+
2
9
cos t wtedy i tylko wtedy, gdy cos t = 0 lub sin t =
1
2
.
Jeli cos t = 0, to sin t = 1 lub sin t = 1. W pierwszym przypadku F(t) = 4, w drugim
F(t) =
112
27
. Te same wartoci przyjmuje funkcja w punktach, w ktrych sin t =
1
2
i odpowiednio sin t =
1
2
. Poniewa funkcja F jest okresowa, wi

ec osi

aga swoje kresy,

a poniewa jest rniczkowalne, wi

ec osi

aga je w tych punktach, w ktrych jej pochodna

jest rwna 0. Wobec tego sup F =
112
27
i inf f = 4.
64
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

Zauwamy na koniec, e przeksztacenie : R R
3
rozpatrywane na jakimkol-
wiek przedziale otwartym I, ktrego dugo jest mniejsza ni 2 jest homeomorzmem
przedziau I na zbir (I) M, przy czym, (I) jest otwartym podzbiorem M. Za-
uwamy jeszcze, e jeli sin t = 1, to (t) = (2, 2, 1); Jeli sin t = 1, to (t) =
_
4
3
,
4
3
,
7
3
_
;
jeli cos t =

3
2
i sin t =
1
2
, to (t) =
_
7
3
,
4
3
,
4
3
_
; cos t =

3
2
i sin t =
1
2
, to (t) =
_
2, 1, 2
_
;
cos t =

3
2
i sin t =
1
2
, to (t) =
_
4
3
,
7
3
,
4
3
_
; cos t =

3
2
i sin t =
1
2
, to (t) =
_
1, 2, 2
_
.
Okazao si

e, e znalelimy te same punkty na M, ktre daa metoda Lagrangea, co

oczywicie musiao nast

api. Podkrelmy, e metoda Lagrangea pozwala znale te

punkty, w ktrych pochodna zoenia f jest rwna 0 bez rozpatrywania przekszta-
cenia .
3
Przykad 4.6 Niech f
_
x
y
z
_
= (x+y+z)e
x2y3z
, M niech oznacza pierwszy oktant, tj.
zbir zoony z tych wszystkich punktw przestrzeni trjwymiarowej, ktrych wszystkie
trzy wsprz

edne s

a dodatnie. Wykaemy, e w zbiorze M funkcja f nie ma wartoci

najmniejszej ani najwi

ekszej
4
i znajdziemy jej kresy. Zauwamy przede wszystkim, e
poniewa wszystkie zmienne s

a dodatnie, to
5
(x + y + z)e
x2y3z
<
x + y + z
e
x+y+z
<
x + y + z
(x + y + z)
2
/2!
=
2
x + y + z
Niech D =
__
x
y
z
_
: x + y + z 10000, x 0, y 0, z 0
_
. Zbir D jest oczywicie
ograniczony i domkni

ety, zatem zwarty, wi

ec funkcja ci

aga f przyjmuje w nim warto

najwi

eksz

a i najmniejsz

a. Najmniejsza to oczywicie 0, przyjmowana jest w punkcie 0.

Najwi

eksza nie moe by mniejsza ni liczba f

_
1
1
1
_
= 3e
6
> 3
5
=
1
243
>
2
10000
>
10000
e
10000
.
Wobec tego:
albo najwi

eksza warto w zbiorze D jest przyjmowana wewn

atrz zbioru D i wtedy

gradient tej funkcji jest w tym punkcie wektorem zerowym,
albo w punkcie
_
x
y
z
_
, ktrego przynajmniej jedna ze wsprz

ednych rwna jest 0.

Zauwamy, e w tych punktach zbioru M, ktre le

a poza zbiorem D wartoci

funkcji f s

a mniejsze ni f
_
1
1
1
_
, zatem sup
xM
f(x) = sup
xD
f(x).
Zachodz

a rwnoci:
_

_
f
x
= e
x2y3z
(1 x y z)
f
y
= e
x2y3z
(1 2x 2y 2z)
f
x
= e
x2y3z
(1 3x 3y 3z)
Jest wi

ec jasne, e wszystkie trzy pochodne cz

astkowe, ani nawet dwie nie mog

a
by rwne 0 w tym samym punkcie. Wobec tego najwi

eksza warto nie moe by

3
Ciekawe, ilu studentw potra znale przeksztacenie w czasie nie przekraczaj

acym 5 minut.
4
Nie ma powodu mie. Jest co prawda ci

aga, ale M nie jest zwarty, wi

ec nic ich istnienia nie

gwarantuje, cho rwnie go nie wyklucza!
5
e
t
= 1 +
t
1!
+
t
2
2!
+
t
3
3!
+ >
t
2
2!
dla t > 0.
65
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

przyjmowana w punkcie wewn

etrznym zbioru D. Jeli np. jest przyjmowana w punkcie,

w ktrym z = 0 i jednoczenie x = 0 = y, to dwie pierwsze pochodne cz

astkowe musz

a
by rwne 0, co rwnie nie jest moliwe. Analogicznie nie jest moliwe, by warto
najwi

eksza przyjmowana bya w punkcie, w ktrym y = 0 i x = 0 = z, ani w punkcie,

w ktrym x = 0 i y = 0 = z. Zostaj

a tylko punkty, w ktrych x = y = 0 i z = 0

lub x = z = 0 i y = 0 lub y = z = 0 i 0 = x. Przyrwnuj

ac odpowiednie pochodne
cz

astkowe do 0 otrzymujemy trzy punkty, w ktrych funkcja f moe ewentualnie przyj

a
sw

a najwi

eksz

a warto w zbiorze D:
_
1
0
0
_
,
_
0
1
2
0
_
i
_
0
0
1
3
_
. Wartociami funkcji f w tych
punktach s

a liczby e
1
,
1
2
e
1
i
1
3
e
1
. Najwi

eksz

a z nich jest e
1
, wi

ec ona jest najwi

eksz

a
wartoci

a funkcji f w zbiorze D. Jest ona wi

ec te kresem grnym zbioru wartoci

funkcji f w pierwszym oktancie. Kres ten nie jest osi

agany, ale w punktach bliskich

punktowi (1, 0, 0) wartoci s

a mu bliskie (bo f jest funkcj

a ci

aga). Analogicznie kresem

dolnym jest liczba 0, nie jest on osi

agany, ale w punktach bliskich punktowi 0 lub w

punktach w ktrych suma x + y + z jest bardzo dua, warto funkcji f jest bardzo
bliska 0.
Przykad 4.7 Niech v R
k
, a R, v = 0, M = {x R
k
: v x + a = 0}. Niech
p R
p
i niech f(x) = x p
2
. Wykaemy, e funkcja f
|M
osi

aga kres dolny na swej

dziedzinie M. Zbir M jest niepusty, np.
a
vv
v M. W dalszym ci

agu q M. Jeli
x / B(p, q p), to f(x) > f(q). Wynika st

ad, e
inf{f(x) : x M} = inf{f(x) : x M B(p, q p)}.
Zbir MB(p, qp) jest domkni

ety i ograniczony, wi

ec zwarty. Wobec tego funkcja

f
|M
osi

aga na nim kres dolny. Mamy grad (v x + a) = v oraz grad f(x) = 2(x p).
Z twierdzenia Lagrangea o ekstremach warunkowych wynika, e kres moe by osi

agany
jedynie w takim punkcie x, dla ktrego istnieje liczba , dla ktrej zachodzi rwno
2(x p) = v. Poniewa x M, wi

ec v x = a. Musi wi

ec zachodzi rwno
v v = 2x v 2p v = 2(a p v), zatem =
2(a+pv)
vv
. Wynika z tych rozwaa,
e jedynym kandydatem na punkt, w ktrym funkcja f
|M
przyjmuje swj kres dolny
jest p
a+pv
vv
v. Poniewa wiemy ju, e kres ten jest wartoci

a funkcji f
|M
, wi

ec t

a
najmniejsz

a wartoci

a jest
(a+pv)
2
vv
.
Czytelnik z pewnoci

a widzi, e rozpatrywany zbir M to k 1wymiarowa pod-

przestrze aniczna przestrzeni R
k
, liczba f(x) to kwadrat odlegoci punktu x od
punktu p. Znalelimy wi

ec punkt podprzestrzeni M znajduj

acy si

e najbliej danego
punktu p, czyli rzut prostopady punktu p na podprzestrze M. Odlego punktu p
od tego rzutu p
a+pv
vv
v rwna jest
|a+pv|
|v|
. Otrzymany wzr znany jest w przypadku
k = 2 wielu studentom ze szkoy, niektrym rwnie w przypadku k = 3. Oczywicie
wyprowadzanie tego wzoru za pomoc

a twierdzenia Lagrangea to strzelanie z armaty

do wrbla, ale pokazalimy na tym prostym przykadzie, jak dziaa ta metoda.
Przykad 4.8 Wykaemy, e dla dowolnych liczb dodatnich x
1
, x
2
, . . . , x
k
zachodzi
nierwno
1
k
(x
1
+ x
2
+ + x
k
)
k

x
1
x
2
x
k
, czyli dobrze znan

a nierwno o
redniej arytmetycznej i redniej geometrycznej.
Zauwamy, e jeli t > 0 i liczby x
1
, x
2
, . . . , x
k
zast

apimy liczbami tx
1
, tx
2
, . . . , tx
k
to obie strony nierwnoci zostan

a pomnoone przez t. Mona wi

ec przyj

a dodatkowo,
e zachodzi rwno x
1
+ x
2
+ + x
k
= 1, (jeli tak nie jest, to wystarczy dane liczby
x
1
, x
2
, . . . , x
k
pomnoy przez liczb

e t =
1
x
1
+x
2
++x
k
) . Dowd nierwnoci o rednich
66
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

sprowadza si

e wi

ec do wykazania, e kres grny funkcji f, zdeniowanej za pomoc

a
rwnoci f(x) = x
1
x
2
x
k
, na zbiorze
M = {x R
k
: x
1
, x
2
, . . . , x
k
> 0, x
1
+ x
2
+ + x
k
= 1},
nie jest wi

ekszy ni 1. Zbir M jest ograniczony, ale nie jest zwarty, bo nie jest domk-
ni

ety. Rozwamy wi

ec funkcj

e f na zbiorze
M = {x R
k
: x
1
, x
2
, . . . , x
k
0, x
1
+ x
2
+ + x
k
= 1}.
Na tym zbiorze funkcja f osi

aga swe kresy, poniewa jest nieujemna, wi

ec jej kres
grny jest dodatni, zatem jest przyjmowany w pewnym punkcie p M M. W tym
punkcie musi by speniony warunek Lagrangea, tzn. musi istnie liczba taka, e
grad f(x) = grad (x
1
+ x
2
+ + x
k
1) dla x = p, czyli
p
2
p
3
p
4
p
k
= , p
1
p
3
p
4
p
k
= , . . . , p
1
p
2
p
3
p
k1
= .
Poniewa wsprz

edne punktu p maj

a by rne od 0, wi

ec musz

a by rwne. Wobec
tego najwi

eksz

a warto na zbiorze M funkcja f przyjmuje w punkcie p = (

1
k
,
1
k
, . . . ,
1
k
).
Wobec tego x
1
x
2
x
k

1
k
k
=
_
x
1
+x
2
++x
k
k
)
k
dla x M przy czym nierwno
jest ostra, jeli x
i
= x
j
dla pewnych numerw i, j.
Przykad 4.9 Wykaemy, e dla dowolnych liczb dodatnich x
1
, x
2
, . . . , x
k
, y
1
, y
2
, . . . , y
k
zachodzi nierwno Holdera
x
1
y
1
+ x
2
y
2
+ + x
k
y
k
(x
p
1
+ x
p
2
+ + x
p
k
)
1/p
(y
q
1
+ y
q
2
+ + y
q
k
)
1/q
,
gdzie p i q oznaczaj

a liczby dodatnie takie, e

1
p
+
1
q
= 1. Podobnie jak w poprzednim
przykadzie zast

apienie liczb x
1
, x
2
, . . . , x
k
liczbami tx
1
, tx
2
, . . . , tx
k
, t > 0, powoduje
pomnoenie obu stron nierwnoci przez liczb

e t. Mona wi

ec bez straty oglnoci roz-

waa przyj

a, e x
p
1
+x
p
2
+ x
p
k
= 1. Wtedy prawa strona rwna jest (y
q
1
+y
q
2
+ y
q
k
)
1/q
.
Wystarczy wi

ec wykaza, e kres grny lewej strony przy ustalonym y nie przekracza

tej liczby. Aby mie do czynienia ze zbiorem zwartym deniujemy
M = {x: x
1
0, x
2
0, . . . , x
k
0, x
p
1
+ x
p
2
+ + x
p
k
= 1},
oraz f(x) = x
1
y
1
+ x
2
y
2
+ + x
k
y
k
.
Mamy grad (x
p
1
+x
p
2
+ x
p
k
1) = p(x
p1
1
, x
p1
2
, . . . , x
p1
k
) = 0, zatem moemy korzysta
z twierdzenia Lagrangea przynajmniej wtedy gdy x
1
> 0, x
2
> 0, . . . , x
k
> 0. Powinna
wi

ec istnie liczba taka, e y

1
= px
p1
1
, y
2
= px
p1
2
, . . . , y
k
= px
p1
k
. Wobec
tego dla kadego j musi by speniona rwno: x
p1
j
=
y
j
p
. Rwnoci
1
p
+
1
q
= 1 oraz
q(p 1) = p s

a rwnowane, zatem x
p
j
=
_
y
j
p
_
q
. Z tej rwnoci i x
p
1
+x
p
2
+ +x
p
k
= 1
wynika, e p =
_
y
q
1
+y
q
2
+ +y
q
k
_
1/q
. Jeli wi

ec funkcja f osi

aga swj kres grny na

zbiorze M w punkcie, ktrego wszystkie wsprz

edne s

a dodatnie, to x
p
j
=
y
q
j
y
q
1
+y
q
2
++y
q
k
.
Z tej rwnoci wynika, e x
j
y
j
=
_
y
p+q
j
y
q
1
+y
q
2
++y
q
k
_
1/p
=
y
q
j
(y
q
1
+y
q
2
++y
q
k
)
1/p
. Wobec tego
x
1
y
1
+ x
2
y
2
+ + x
k
y
k
=
y
q
1
+y
q
2
++y
q
k
(y
q
1
+y
q
2
++y
q
k
)
1/p
= (y
q
1
+ y
q
2
+ + y
q
k
)
1/q
. Wykazalimy
zatem, e najwi

eksza warto funkcji f albo rwna jest (y

q
1
+y
q
2
+ +y
q
k
)
1/q
albo jest
przyjmowana w punkcie x, w ktrym jedna lub wi

ecej wsprz

ednych rwna jest 0. Jeli

np. x
1
= 0, to analogiczne rozumowanie prowadzi nas do wniosku, e albo najwi

eksza
warto funkcji x
2
y
2
+x
3
y
3
+ +x
k
y
k
jest przyjmowana w punkcie, w ktrym x
2
> 0,
x
3
> 0,. . . ,x
k
> 0 i jest wtedy rwna
(y
q
2
+ y
q
3
+ + y
q
k
)
1/q
< (y
q
1
+ y
q
2
+ + y
q
k
)
1/q
albo jest przyjmowana w punkcie, ktrego co najmniej dwie wsprz

edne s

a rwne 0.
Prosta indukcja koczy dowd.
67
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

Przykad 4.10 Wykaemy nierwno Hadamarda: | det(a
i,j
)|

_
k

i=1
_
k

j=1
a
2
i,j
_
.
Wyjanimy najpierw sens geometryczny tej nierwnoci. Warto bezwzgl

edna wy-
znacznika macierzy kwadratowej to obj

eto (kwymiarowa) rwnolegocianu kwy-

miarowego, w naszej interpretacji naley myle o wierszach jak o wektorach wyznaczo-
nych przez kraw

edzie tego rwnolegocianu. Twierdzenie mwi wi

ec, e obj

eto rw-
nolegocianu nie przekracza obj

etoci prostopadocianu o tych samych kraw

edziach.
Jest to wi

ec twierdzenie z cyklu oczywistych, jednak podamy jego dowd nie korzy-

staj

ac z interpretacji geometrycznych, mona powiedzie: bo jeszcze nie zajmujemy

si

e miarami w przestrzeniach euklidesowych.

Post

apimy jak w poprzednich przykadach. Zacznijmy od stwierdzenia, e pomno-

enie jednego wiersza przez liczb

e t powoduje pomnoenie obu stron nierwnoci przez

liczb

e |t|. Moemy wi

ec zaoy, e kady wiersz to wektor o dugoci 1, tzn. dla kadego

numeru i zachodzi rwno a
2
i,1
+a
2
i,2
+ +a
2
i,k
= 1. W dalszym ci

agu M oznacza zbir

takich wanie macierzy. Mamy przy tym zaoeniu wykaza, e warto wyznacznika
jest liczb

a z przedziau [1, 1].

Niech g
m
_
(a
i,j
)
_
= a
2
m,1
+a
2
m,2
+ +a
2
m,k
i niech g = (g
1
, g
2
, . . . , g
k
). Zbir macierzy
kwadratowych wymiaru k utosamiamy z R
k
2
w ten sposb, e pierwszy wiersz macierzy
to pierwsze k wsprz

ednych punktu, nast

epny wiersz to nast

epne wsprz

edne punktu
itd. (oczywicie nie zmieniamy kolejnoci w ramach wiersza).
Jeli g(a) = (1, 1, . . . , 1), to Dg(a) jest epimorzmem: w pierwszym wierszu ma-
cierzy Dg(a) pojawiaj

a si

e liczby rne od zera na co najmniej jednym z pierwszych

k miejsc, na pozostaych k
2
k miejscach s

a zera; w drugim wierszu zera s

a wsz

edzie
z wyj

atkiem niektrych miejsc o numerach k + 1, k + 2, . . . , 2k i na co najmniej jed-

nym z tych miejsc pojawia si

e liczba rna od zera; itd. S

a wi

ec spenione zaoenia
twierdzenia Lagrangea.
Zachodzi wzr

a
i,j
(det(a
i,j
)) = (1)
i+j
A
i,j
, gdzie A
i,j
jest wyznacznikiem macierzy
powstaej z macierzy (a
i,j
) przez wykrelenie itego wiersza i jtej kolumny ((1)
i+j
A
i,j
to tzw. dopenienie algebraiczne elementu a
i,j
). Wobec tego gradient funkcji det(a
i,j
)
rwny jest
_
(1)
i+j
A
i,j
_
. Mamy te rwno grad g
m
_
(a
i,j
)
_
= 2
_

m,i
a
i,j
_
, gdzie
m,i
oznacza symbol Kroneckera, tj.
m,i
= 1, gdy m = i oraz
m,i
= 0, gdy m = i.
Z twierdzenia Lagrangea wynika, e jeli w jakim punkcie A = (a
i,j
) wyznacznik
osi

aga najwi

eksz

a warto spord osi

aganych w zbiorze M, to musz

a istnie liczby

1
,
2
, . . . ,
k
takie, e
grad
_
(a
i,j
)
_
=

m
grad g
m
_
(a
i,j
)
_
czyli
(1)
i+j
A
i,j
= 2
i
a
i,j
dla wszystkich i, j. St

ad wynika, e dla kadego m zachodzi rwno

det(a
i,j
) =
k

j=1
(1)
m+j
a
m,j
A
m,j
=
k

j=1
2
m
a
2
m,j
= 2
m
.
Wynika st

ad, e
1
=
2
= =
k
=
1
2
det
_
(a
i,j
)
_
=
1
2
det(A). Z wzoru na macierz
odwrotn

a do A = (a
i,j
) i z rwnoci (1)
i+j
A
i,j
= 2
i
a
i,j
= a
i,j
det(A) wynika, e jeli
det(A) = 0, to A
1
= A
T
. Wobec tego
1 = det(AA
1
) = det(AA
T
) = det(A) det(A
T
) =
_
det(A)
_
2
,
zatem det A = 1. Wystarczy teraz zauway, e zbir M jest zwarty: jest ograniczony,
68
AM II Ekstrema zwi

azane, mnoniki Lagrangea Micha Krych

bo jest zawarty w kuli o rodku w punkcie 0 R
k
2
i promieniu

k, jest domkni

ety
jako przeciwobraz punktu przy odwzorowaniu ci

agym g : R
k
2
R
k
. Istniej

a macie-
rze, ktrych wyznacznik jest rwny 1, np. I oraz macierze ktrych wyznacznik rwny
jest 1, np. macierz przek

atniowa, na przek

atnej ktrej s

a same jedynki z wyj

atkiem
jednego miejsca, na ktrym znajduje si

e 1. Nierwno zostaa wykazana.

Zauwamy jeszcze, e warunek A
1
= A
T
oznacza, e przeksztacenie liniowe zde-
niowane za pomoc

a macierzy A jest izometri

a (tzn. Ax = x| dla kadego x R

k
),
jeli det(A) = 1, to izometria zachowuje orientacj

e R
k
(niektrzy mwi

a: jest parzysta),
jeli det(A) = 1, to izometria zmienia orientacj

e (jest nieparzysta).
TERMINOLOGIA
Jeli f : G R
l
jest funkcj

a rniczkowaln

a ze zbioru G otwartego w przestrzeni R

k
,
to
punkty x G, w ktrych Df(x) jest epimorzmem nazywamy punktami regu-
larnymi f;
punkty x G, ktre nie s

a regularne nazywamy krytycznymi;

jeli y = f(x) i x jest punktem krytycznym f, to punkt y R
l
nazywamy
wartoci

a krytyczn

a f;
jeli y R
l
nie jest wartoci

a krytyczn

a, to nazywamy je wartoci

a regularn

a.
Zauwamy, e warto regularna moe w ogle nie by wartoci

a funkcji f. W prze-
ciwobrazie wartoci krytycznej musi znale si

e co najmniej jeden punkt krytyczny, ale

mog

a si

e te znale punkty regularne.

W przypadku zbioru M zdeniowanego za pomoc

a ukadu rwna g
j
= 0, gdzie
funkcje g
1
, g
2
, . . . , g
l
s

a klasy C
1
i ktrych gradienty w punktach zbioru M s

a liniowo
niezalene (M jest rozmaitoci

a, ale oglniejsza denicja rozmaitoci pojawi si

e w dru-
gim semestrze) i funkcji f : G R klasy C
1
mwimy, e p M jest punktem krytycz-
nym f
|M
, jeli speniony jest warunek Lagrangea, tzn. gdy istniej

a liczby
1
,
2
, . . . ,
l
takie, e
grad f(p) =
1
grad g
1
(p) +
2
grad g
2
(p) + +
l
grad g
l
(p).
69