RAMN CABANILLAS, MANUEL ANTONIO E O MAR DA AROUSA

DAS SINGRADURAS NA CONSTRUCCIN DUN IDIOMA PARA UNHA PATRIA

REAL ACADEMIA GALEGA

O solemne acto acadmico no que foron lidos os dous discursos recolleitos no presente volume celebrouse no Saln de Actos do Instituto de Ensinanza Secundaria Ramn Cabanillas de Cambados.

RAMN CABANILLAS, MANUEL ANTONIO E O MAR DA AROUSA

DAS SINGRADURAS NA CONSTRUCCIN DUN IDIOMA PARA UNHA PATRIA
DISCURSO LIDO O DA 25 DE SETEMBRO DE 1999, NO ACTO DA SA RECEPCIN, POLO ILUSTRSIMO SEOR DON

FRANCISCO FERNNDEZ REI

E RESPOSTA DO ILUSTRSIMO SEOR DON

ANTN SANTAMARINA FERNNDEZ

O solemne acto acadmico no que foron lidos os dous discurosos recolleitos no presente volume celebrouse no Saln de Actos do Instituto de Ensinanza Secundaria Ramn Cabanillas de Cambados.

I.S.B.N.: 84-87987-18-4
REAL ACADEMIA GALEGA,

Depsito Legal: VG-708-1999

1999 Produccin: Editorial Galaxia, S. A. Impresin: Obradoiro Grfico, S. L., Polgono Industrial do Rebulln, 52 D (Puxeiros) - MOS

A CORUA 1999

DISCURSO
DO ILUSTRSIMO SEOR

DON FRANCISCO FERNNDEZ REI

Qu ten o mar da Arousa meu ben? Antre os Mesos e mis Ra, con noite pecha ou con la, en calquera das mareas, hai un runxir de cadeas. Al enriba na Curota hai sempre unha nboa morta. Eiqu en baixo o p da amura, xa non hai mis que tristura. M. Lueiro Rey, Escolma ferida, 1977

Daquela foi cando o patrn da lancha xeiteira ordenoulle aos homes ciar todo de couso, pero isto unha estoria de arroaces insomnes que inda non foi contada nas tabernas de Cangas Entrementres tatexan as paipas co ademn polglota das bandeiras * * * Vistame Arousa, palo, Deixa que che meta os dedos na boca, seora mia Arousa. Un peirao na Barbanza que se chama Pondal. E cabernas de arca, e cabernas de couso. X. L. Mndez Ferrn, Estirpe, 1994

Excelentsimo Seor Presidente da Real Academia Galega, seoras e seores acadmicos: O 15 de marzo de 1997 tiven a fortuna de que vostedes me elixisen membro numerario desta Real Academia fundada por ilustres galeguistas como o historiador Murgua, o poeta Pondal, o xornalista Lamas Carvajal e o poeta e lexicgrafo Eladio Rodrguez; e na que tiveron cadeira escritores e ensastas tan relevantes como Montenegro Saavedra que en 1909 leu o primeiro discurso en galego no acto de entrada nesta institucin, Cabanillas, Castelao, os irmns Villar Ponte, Otero Pedrayo, Risco, Dieste, Paz Andrade, Carballo Calero, Iglesia Alvario, Fole, Cunqueiro, Lorenzo Fernndez e Pieiro, entre outros, que desde mbitos moi diferentes contriburon elaboracin da lingua galega moderna e de xeito moi especial dignificacin de Galicia e de nosoutros os galegos. Formar parte dunha corporacin inspirada por Curros, un dos membros de honra mis ilustres da RAG, e por aqueles galeguistas de La Habana como Fontenla Leal, que desde Cuba promoveron que en Galicia se crease unha Academia Galega para redactar unha gramtica e un diccionario do idioma, unha grandsima honra, a maior que se lle pode outorgar a unha persoa coma min que leva moitos anos da sa vida dedicada investigacin do galego e contribundo asemade, na medida das sas modestas posibilidades, dignificacin do principal signo de identidade deste Finisterrae romnico. Moitas gracias s seores acadmicos que me propuxeron, por veren en min mritos para ocupar unha cadeira en tan digno lugar; e tamn, moitas gracias a tdolos que posteriormente me elixiron. A todos eles espero non defraudar nos traballos que esta digna institucin no seu da me asigne. Comezo a mia singradura nunha Academia que moita xente arela que sexa a mxima institucin cultural de Galicia, independente de calquera poder poltico, dinamizadora da constante e interminable tarefa de codificacin e de modernizacin da lingua galega. E esa mesma xente tamn
11

arela desta Academia un inequvoco compromiso coa dignificacin e coa plena restauracin social do idioma nacional de Galicia, seguindo a estela e o ronsel de todos aqueles que en tempos difciles se mantiveron fieis na defensa da lingua e de Galicia.

I. LAUDATIO DE DON XOS FILGUEIRA VALVERDE

Cbeme a honra de ocupa-la cadeira do profesor don Xos Filgueira Valverde, o ilustre polgrafo nado en Pontevedra en 1906 e finado en 1996 na mesma vila onde as augas do Lrez se misturan coas salgadas augas da ra que os marieiros arousns chaman ra de Marn. A primeira vez que vin o nome de Filgueira debeu ser s dez anos, ter que estudiar Lingua Espaola nun manual que el redactara, e do que logo tia que me examinar como alumno libre no Instituto de Bacharelato Snchez Cantn de Pontevedra, do que el era profesor, pois a comezos dos anos 60 moitos estudiantes de Cambados tiamos que desprazarnos uns das de xuo capital da provincia por non termos anda este Instituto Ramn Cabanillas onde agora nos atopamos. Pero realmente o meu primeiro coecemento da vala cientfica deste ilustre pontevedrs veume da man do profesor Carballo Calero, cando nas clases de lingua galega na Universidade de Santiago de Compostela falaba do Vocabulario galego do bacharel Olea, que Filgueira Valverde descubrira en 1935 e que publicara en 1947, un breve texto do sculo XVI que adiantaba en das centurias o comezo da lexicografa galega, xa que antes dese achado considerbase que Sarmiento e Sobreira foran os pioneiros nese eido. E sobre todo souben da sa vala como investigador cando o mesmo Carballo nas clases de literatura medieval citaba con frecuencia a Filgueira, e de xeito especial o seu traballo sobre Lrica medieval gallega y portuguesa de 1949, publicado no primeiro volume da Historia general de las literaturas hispnicas, referencia obrigada durante moitos anos para o interesado na nosa poesa medieval. Too saudado moitas veces no Instituto da Lingua Galega cando el via s reunins do Patronato desta institucin en representacin do Instituto Padre Sarmiento, ou cando asista, na sede tamn do ILG, s reunins do plenario da Comisin de Toponimia. E precisamente por un tema relacionado coa toponimia galega, coido que foi a primeira vez que en realidade tiven contacto con el, fra do simple sado. Foi a comezos dos 80, cando eu acompaara a Antn Santamarina sede do Instituto Xeogrfico Nacional en Madrid, onde Antn quedara con Filgueira para estudiaren cos responsa12

bles dese Instituto Xeogrfico a posible galeguizacin dos mapas 1/25.000 correspondentes a Galicia e s comarcas estremeiras de lingua galega, obxectivo que est a punto de cumprirse totalmente nestes momentos. Outra vez que lembro ter conversado co meu ilustre predecesor foi o 7 de xullo de 1990 cando el, en calidade de Presidente do Consello da Cultura Galega, viera a Vilafranca do Bierzo clausura do Simposio de Antropoloxa Nos lindeiros da galeguidade organizado polo Consello. Eu fora falar da situacin lingstica do galego na Terra Navia-Eo, no Bierzo e nas Portelas e asemade presentar unha proposta redactada por Xon Babarro e por Antn Santamarina relativa implantacin do galego nesas comarcas por parte do MEC, proposta que uns meses despois asumiu o Plenario do Consello da Cultura. Na sobremesa do xantar de clausura do devandito Simposio, Filgueira abraiounos a todos cun discurso, sen papel ningn, falndonos da obra do padre Sarmiento, que tan ben coeca; e a min persoalmente marabillrame a defensa que al fixera da galeguidade daquela parte da Galicia irrredenta, tal como lle chamaban os vellos galeguistas. Fora tal o entusiasmo que puxera falarnos de Sarmiento, que eu mesmo esquecera completamente que o xantar consistira, fundamentalmente, nun cocido berciano a base de botelo, excelente sen dbida, pero non para o mes de xullo, un da da abafante calor tpica de vern dese foxo que O Bierzo. Non nada doado facer unha semblanza e gabanza dun home que traballou durante tantos anos en moi variados eidos da cultura, na investigacin filolxica e na creacin literaria (lmbrese a amable prosa potica dos contos de Quintana viva de 1971), na arqueoloxa e na historia, na msica e nas belas artes, vez que impulsou institucins e publicacins varias nas que a defensa de Galicia e da sa cultura sempre era o norte. Foi un dos fundadores en 1923 do Seminario de Estudos Galegos (e quen lle deu o nome a este Seminario) e tamn un dos fundadores e un dos primeiros secretarios do Partido Galeguista, e en 1931 converteuse no primeiro profesor de lingua e literatura galega na Universidade compostel. Dirixiu entre 1942 e 1986 o modlico Museo de Pontevedra e dirixiu con Snchez Cantn a primeira coleccin en galego da posguerra, a Biblioteca de Galicia da Editorial Biblifilos Gallegos, que tivo nos Camios no tempo (1949) de Cabanillas o seu agromar, e que logo editara, entre outras obras, A xente na barreira (1951) de Carballo Calero e Versos de alleas terras e de tempos idos (1955), tamn de Cabanillas, e que reeditara en 1953 as tres novelas histricas de Lpez Ferreiro. Como sinalou Camino Noia na conferencia (indita) Filgueira Valverde e os seus traballos literarios, xa desde moi novo, na etapa de inicia13

cin investigadora no Seminario de Estudos Galegos, preocupouse de investiga-la lrica galega medieval, que lle dedicou unha especial atencin durante toda a sa vida. O seu primeiro traballo respecto foi A paisaxe no Cancioneiro da Vaticana, que leu o 25 de outubro de 1925 no devandito Seminario. Cando comezou a colaborar na revista Ns fxoo con artigos sobre a lrica medieval, un sobre as fontes e derivacins da cantiga CIII de Afonso X na lenda de San Ero da Armenteira (1925) e outro verbo Dos primeiros monumentos do galego-portugus (1927), que dalgn xeito son un anticipo da sa tese de doutoramento La nocin del tiempo y gozo eterno en la narrativa medieval, lida en Madrid en 1935 e publicada un ano despois en Santiago. E cando o 27 de xullo de 1941 entrou nesta Real Academia fxoo co discurso Da pica na Galicia medieval, no que disertou sobre a pica dos Cancioneiros e da presencia de Compostela nas lendas carolinxias, discurso que lle contestou Otero Pedrayo. En 1963 empezou a ocuparse de temas de literatura moderna coa publicacin dos Escritos no coleccionados de Rosala de Castro. Unha boda naldea, poema narrativo editado o ano do centenario dos Cantares gallegos. Logo ocuparase de autores tan diferentes como Castelao e Pedrayo, Risco e Celso Emilio, Cunqueiro e Cabanillas; sobre este publicou os artigos Dos poemas rosalianos de Ramn Cabanillas (1967) e Cabanillas, poeta simbolista (1976). E mesmo analizou a escasa poesa en galego do autor da Luces de bohemia, arousn el, no traballo Las jarchas gallegas de Valle Incln (1966). No campo da filoloxa, na seccin de lingua do Seminario de Estudos Galegos, elaborou un Vocabulario popular galego-casteln con Tobo, Magarios e Cordal Cars, que se publicou en 1926, o mesmo ano en que empeza a esculcar sobre o padre Sarmiento co artigo O Padre Sarmiento e o ensino en galego, tema no que nunca deixou de traballar. Dictou conferencias e publicou varios artigos sobre a situacin social do galego no medioevo e na actualidade, entre os que cmpre salientar La resurrection dune langue: le galicien dhier aujourdhui (1988). Ademais, ocupouse de temas relacionados coa historia de Pontevedra, que no sculo XVI era a vila mis poboada de Galicia. Disto boa proba o seu libro Archivo de mareantes (1946), onde Filgueira pretende evocar como era o arrabalde da Moureira e o vello gremio pontevedrs dos mareantes valndose principalmente de documentacin de arquivo e de tradicins e restos materiais, pero tamn fai un esforzo para amosar que a vinculacin de Pontevedra mar non desapareceu de todo no presente sculo, malia a perda de capacidade portuaria por razns naturais e culturais, tal como sinalou Gon14

zlez Reboredo (1998: 21) no Simposio de Antropoloxa Marieira Galicia un reencontro co mar, dedicado memoria de Filgueira Valverde e celebrado en Pontevedra e mais na illa de Ons en xullo de 1997. Sera prolixo seguir citando outros campos e publicacins do ilustre polgrafo. A persoa interesada pode consulta-los tomos dos Cuadernos de Estudios Gallegos e, sobre todo, os seus Adrais e o libro doutor Filgueira Valverde nos seus noventa anos (1906-1996) Bibliografa-Traballos-Eloxios1. Cando en 1995 foi nomeado Galego Egrexio pola Fundacin dos Premios da Crtica, o acadmico Ferro Ruibal, encargado da louvanza da sa figura, dixo que Filgueira fora un ilustrado poltico mis ca un poltico ilustrado, e que entre libros e folletos publicara mis de trescentos ttulos, mis de mil artigos en xornais e revistas e mis de 1.600 conferencias, o que d, segundo Ferro, un promedio de tres libros, trece artigos e vintenha conferencias por ano. Remato xa a mia gabanza indicando que unha das sas paixns era a msica, tanto a popular como a culta. En 1942 Filgueira publicou o Cancioneiro musical de Galicia. Coleccin de la Sociedad Arqueolgica reunida por don Casto Sampedro Folgar. Reconstitucin, introduccin y notas bibliogrficas, o primeiro gran cantigueiro musical galego, onde figura material recollido entre 1884 e 1914 polo musiclogo redondeln Casto Sampedro, que fora o primeiro director do Museo de Pontevedra. E sen a mediacin de Filgueira posiblemente a Fundacin Barri non lle concedera etnomusicloga suza Doroth Schubarth a bolsa que lle permitiu percorrer Galicia e as comarcas estremeiras para recolle-lo material do monumental Cancioneiro popular galego (1984-95), que editou en colaboracin con Antn Santamarina. Trtase dun cantigueiro sen parangn nos outros dominios lingsticos ibricos, dun valor documental inestimable tanto no musical coma no lingstico.

II. XUSTIFICACIN E LIMIAR DO DISCURSO

1. A mia singradura como investigador comezou en 1973 cun traballo de campo para estudia-la lingua e a cultura marieira dun porto do Cantbrico, o de Cario (daquela parroquia do concello de Santa Marta de Ortigueira), presentado o ano seguinte como memoria de licenciatura na Uni1. A edicin desde libro preparouna M Jess Fortes Aln e editouna a Caixa de Aforros de Pontevedra (Pontevedra, 1996). Nesta obra est catalogado todo canto escribiu Filgueira ata 1996.

15

versidade de Santiago de Compostela. Esta pescuda sobre a lingua da Galicia marieira, foi o comezo da mia colaboracin ininterrompida ata a actualidade co Instituto da Lingua Galega, especialmente despois de que o daquela director do ILG Constantino Garca, que andaba esmoendo xunto con Antn Santamarina na confeccin dun atlas do dominio galego, me invitase a formar parte dun equipo que tia que percorrer toda a Galicia administrativa e mailas comarcas limtrofes de fala e cultura galega co fin de facer inquritos e gravacins para un atlas lingstico. A comezos dos 70 o galego era un idioma que non rezaba na ciencia romanstica. Nos diferentes manuais universitarios practicamente a nica referencia nosa lingua era para situala entre os dialectos do portugus, seguindo o ronsel do que Meyer-Lbke dixera a finais do sculo XIX, e nalgn caso para situarnos como dialecto espaol, por motivos culturais e non lingsticos. O descoecemento da tipoloxa lingstica dese suposto dialecto era case total. Nun manual serio e documentado de 1960, redactado polo ingls Elcock, as referencias galego reducanse practicamente feito de termos unha palabra de orixe sueva, a laverca, e a que o galego antigo dexenerara estatus de patois, que, segundo ese romanista, anda tia moitos falantes e cultivbano literariamente local enthusiasts. Nas clases de Filoloxa Romnica de Constantino Garca puiden apreciar que o galego si exista, anda que non estivese nos manuais; e sobre todo, aprendn deste profesor de orixe asturiana que co material da humilde e descoecida lingua galega tamn se poda facer ciencia de modo tan digno como con calquera das outras linguas romnicas. Por iso, cando o carbayn don Constantino me ofreceu formar parte dun equipo dun atlas da lingua galega, a pesar da responsabilidade que supua, aceptei gustoso. Non eran os anos 1974, 1975 e 1976 bos momentos para percorrer aldeas e vilas facendo inquritos sobre unha lingua totalmente desprestixiada para as mesmas persoas que nos an servir de informantes, e mis anda cando o franquismo estaba na sa fase final e o control que exercan as forzas de seguridade sobre calquera viandante era grande, e sobre todo se un mostraba publicamente interese polo proscrito idioma galego, anda que s fose andar a recoller nomes de rbores e de peixes ou pescudar se nun sitio se falaba con gheada ou con seseo. Daquela en Portugal caera o fascismo o 25 de abril de 1974, polo que o franquismo pareca nervioso, temeroso de que o virus democrtico da outra beira do Mio pasase estado espaol. Isto puidmolo observar, e mesmo sufrir, en diversos momentos os investigadores do Atlas Rosario lvarez, Manuel Gonzlez e eu no diario traballo de campo; e non s andarmos polas terras arraianas
16

con Portugal, senn tamn polo interior de Galicia. O ano 1975, e en especial o vern, foi dramtico pola represin exercida sobre nacionalistas galegos e sobre moita xente galega progresista. Percorrer toda a Galicia administrativa e maila terra irm que vai da Serra do Raadoiro Penedo dos Tres Reinos unha terra longa como unha cobra, en palabras de Mndez Ferrn, que se confonde con toda Galicia pola lingua e a cultura tradicional e, verticalmente, pola unidade dos corazois e de todas as verbas que con eles rimen permitiume saber de cousas das que nunca ningun me falara, pola mesma boca da xente que as padecera ou as estaba a padecer, como os problemas dos pescadores do Baixo Mio da zona de Caldelas de Tui, os conflictos cos encoros ourensns coma os de Castrelo do Mio e Campobecerros, os problemas coa salvaxe replantacin forestal en zonas ourenss e nos montes do Baixo Mio, as repercusins dos cambios polticos nos asteleiros ferrolns na Repblica e no franquismo, a dura vida dos cabaqueiros do Rosal por Castela adiante vivindo de faceren tellas e a vida escrava dos segadores de Lugo soportando camiatas cun sol infernal pola chaira castel. Todo este percorrido permitiume empezar a coecer unha Galicia da que ignoraba case todo, a Galicia onde o aire pode vir de riba ou de baixo e onde a xiada, a pedra ou a escaseza de auga pode arruinar unha colleita, fronte Galicia costeira onde me eu criara, con ventos que veen do norte ou do sur, con lestes duros que traen moita fame e onde o exceso de chuvia aportada polos ros pode estraga-la ceifa marisqueira do outono. Pero sobre todo permitiume coecer como o galego oral, pois como era a lingua literaria algo saba anda que non moito polas lecturas obrigatorias para a materia optativa de Literatura Galega que nas aulas compostels imparta Carballo Calero. Entre esas lecturas estaba o De catro a catro do rianxeiro Manuel Antonio, que acababa de ser editado por Garca-Sabell, e que en moitos poemas falaba do mar, que para min era un mar raro de mis e bastante incomprensible. E algo a sabendo por algunha lectura que a facendo pola mia conta, como a da Obra completa do cambads Ramn Cabanillas, editada en Bos Aires en 1959 coidado de Fernndez del Riego, un libro a comezos dos 70 semiprohibido polo contido social e reivindicativo de moitos dos seus poemas que, en xeral, rame doado de entender, se cadra porque en moitos dos seus versos recoeca lxico e lugares que me eran familiares desde a infancia ou porque en moitos dos versos haba unha Galicia real ou mitificada da que ningun me falara.

17

2. As mias primeiras publicacins son do ano 1977, unha redactada cos outros membros do equipo do Atlas Lingstico Galego, precisamente para dar a coecer este proxecto cartogrfico e a sa metodoloxa; e outra asinada s por min, consistente nunhas notas lingsticas sobre a lingua de Fefins, lugar de nacemento de Ramn Cabanillas, publicadas nun libro homenaxe da Universidade de Santiago escritor cambads co gallo do centenario do nacemento do poeta. Esas notas eran a mia sinxela e modesta contribucin homenaxe labor literario e, sobre todo, labor patritico dun vellio medio enghruado el, medio delghado, con sombreiro e fif, tal como o lembraba meu pai. Un vellio a quen eu non coecera en vida, anda que poida que algunha vez o vise pasar pola ra das Rodas abaixo camio da ribeira, percorrido que seica ten feito moitas veces para ir montar nun bote do seu amigo o mdico republicano Sarmiento, atracado no vello peirao de Fefins; pero si lembraba perfectamente o da do seu enterro, cando indo eu para sete anos e andando con outros nenos a xogar coas follas outonizas das rbores da Calzada que Cabanillas cantara, tiveramos que deixar de enredar unha chea de tempo porque pasaba, cara a Fefins, un enterro cun mundo de xente. Nunca eu de neno tantas persoas xuntas vira. Moitos meses despois dei outra vez con Cabanillas, cando un vspera do da de Defuntos vin que no cemiterio de Fefins, pegadio mesmo a carn da campa dun meu irmn, haba un panten onde me chamara a atencin, non o nome da persoa al enterrada, porque non saba quen era, pero si un pequeno texto no que haba unha palabra que me intrigaba. Eran as aas2 do segundo terceto do soneto Encomenda que lle fai o poeta sa muller, que figura nas pxinas iniciais de Vento mareiro: Quero na lousa que me d sosego esta palabra que ten luz: Gallego e esta palabra que ten aas: Poeta. Non sei se daquela saba qu era unha lousa ou qu era iso do sosego daquel panten, pero creo poder asegurar que ese terceto foron as primeiras palabras en galego que lin na mia vida, polo menos as que eu lembro ter lido. E cada vez que por defuntos a levarlle outro ramio de flores a meu irmn, al estaban aquelas aas. Uns anos despois souben que daquel
2. No epitafio do cemiterio de Fefins lese aas. Na primeira edicin de Vento mareiro (1915) Cabanillas escribe as, que corrixe en s na edicin de 1921 da mesma obra.

modesto panten levaran para Santiago a Cabanillas, que seica estaba nun gran panten con outros galegos ilustres nun convento que fora dos dominicos; e cando pouco antes de entrar na Universidade, cando con s dezaseis anos quixen coecer ese panten, que inxenuamente coidaba cheo de moitos galegos ilustres, a mia desilusin foi ben grande ver que s eran catro os que al estaban: estaba Rosala de Castro, que saba dela desque lera algns versos seus en libros de bacharelato de Filgueira Valverde; estaban Asorey e Cabanillas, que tian dedicada cadansa praza, o escultor en Fefins onde hoxe a praza das Rodas, o poeta en Cambados, e precisamente nesas prazas estaban unha escola e unha academia onde eu estudiara; e o cuarto era un tal Alfredo Braas, que non coeca quen era, pero saba do seu nome porque en Cambados tamn haba unha praza chamada dese xeito, praza que de neno acuda na ma do Venres Santo para asistir representacin do Santo Encontro e posterior procesin ata a igrexa de San Bieito na praza do Mercado. Magorame ver nese momento que en Galicia houbera tan pouca xente ilustre; pero mis me magoara o feito de que pobre de Cabanillas o tivesen enterrado no chan, na friaxe dun edificio daquela escuro e coa pedra toda chea de humidade e de verdn, que como se chama o verdello en Cambados. Non o volvn visitar ata que veu Castelao para San Domingos, o mesmo Castelao que os marieiros de Rianxo xa en Lavacolla queran que fose para onde realmente debera ir, para a sa vila natal na ribeira do Mar da Arousa. Agora xa non haba humidade nin verdello na igrexa do panten, integrada no Museo do Pobo Galego; pero Cabanillas segua e al segue no chan, agardando se cadra algn da volver seu modesto panten de Fefins, de onde nunca se debeu deixar que o sacasen, porque al est a lousa que lle daba sosego, coa sa luz de galego e coas sas aas de poeta, malia que as letras do seu epitafio sexan hoxe practicamente ilexibles. E de seguir no seu cemiterio cambads, podera na primavera e no vern sentir de novo, contra medioda, o mainio e garimoso vento mareiro que vn da boca da ra, o que asuba nas candeas dos pieiros de Tragove; e asemade al, cando desde o monte Castrove e desde a Armenteira zoa o duro vento terral, o vento do leste tan temido no litoral, quizais podera escoitar anda os chos daquel paxario que seica tivo marabillado durante trescentos anos a Ero Armendriz, o cabaleiro-monxe, o Santo Ero da Armenteira tan amado por Cabanillas, por Filgueira Valverde e por Valle-Incln. 3. Neste meu discurso de entrada na Real Academia Galega, que leva por ttulo Ramn Cabanillas, Manuel Antonio e o Mar da Arousa. Das singraduras na construccin dun idioma para unha patria, vou tratar temas que
19

18

me preocupan desde hai anos, como o galego oral e os problemas da elaboracin dunha lingua galega moderna, centrndome na obra de dous escritores unidos polo Mar da Arousa, un de Cambados e outro de Rianxo. As das vilas natais destes poetas unha pertencente comarca do Salns e a outra comarca do Barbanza pode dicirse que estn na mesma beira da ra, con relacins desde sempre dos de Rianxo cos marieiros e con vilas desta zona do Salns. Xa o dica Rodrguez Castelao (1971: 30) na sa conferencia sobre o autor de Divinas palabras, afirmar que el e Valle eran da mesma beira, a que est fronte Barbanza:
Don Ramn, pues, es gallego, como yo; arosano, como yo; y, adems, haba nacido en la misma orilla en que yo nac, mirando el Barbanza.

Son vilas do costado de leste, para usar termos das xentes do mar, zona que era esencialmente de marieiros, que andaban mar con artes de enmalle ou que andaban rastro e que traballaban nas mesmas postas, fronte s do costado de noroeste con moitos marieiros que andaban pesca de cordel. O feito de que neste costado se traballase con artes de lia, practicamente descoecidas no costado de leste da ra, ben explicable pola diferente orografa maria das das beiras da ra. Os dous poetas constiten das singraduras artsticas e vitais totalmente diferentes, como mis abaixo se ver, pero linguisticamente presentan moitas similitudes, pertenceren a unha fase enxebrizante da lingua literaria3. Trtase, sen dbida ningunha, de das figuras fundamentais na modernizacin e na dignificacin do idioma propio de Galicia, parte do seu papel de renovadores da lrica no seu momento. 4. Para a redaccin deste discurso, parte de material bibliogrfico moi diverso, esencialmente de lingstica e de antropoloxa e etnografa marieira, foime fundamental o manexo da Base de Datos Lexicogrfica que no ILG desde hai anos dirixe Antn Santamarina, que en maio de 1999 contaba con preto de 1.000 obras concordadas e lematizadas e con preto de dez millns de rexistros4. Son textos literarios, ensasticos e cientficos en lingua galega desde os sculos escuros s nosos das entre eles case toda a
3. Cf. Fernndez Salgado / Monteagudo (1995: 133-40). 4. Quero manifestar o meu agradecemento amigo Antn pola sa xenerosidade e pola sa moita paciencia. E as mesmo, o meu agradecemento s bolseiros que traballan nesa Base de Datos Lexicogrfica pola axuda que me prestaron, e de xeito moi especial a Xos Manuel Prez Sardia, pois foi el quen mis me axudou nos meus somorgullos nese inmenso ocano de palabras galegas.

obra de Cabanillas, as como a poesa e a correspondencia de Manuel Antonio, ademais de diversas escolmas de textos orais, a maior parte recollidos in situ por investigadores do ILG e moitos deles anda inditos. Para a lingua de Manuel Antonio, e de xeito especial para o galego de Rianxo por el usado, resultoume esencial a axuda proporcionada pola profesora e amiga Carme Garca Rodrguez, vecia da ra de Abaixo desa vila, porta con porta coa casa de Castelao e a s uns metros da de Dieste e da de Manuel Antonio, na mesma ra rianxeira. Ela coece perfectamente o galego oral dese concello no que leva tempo traballando; e ademais, a devandita profesora autora dun dos primeiros traballos sobre a poesa marieira e a lingua do autor de De catro a catro, cun detallado vocabulario do lxico do mar empregado polo poeta rianxeiro (Garca Rodrguez 1973). Por outra parte, non me era descoecida a lingua de Rianxo, entre outros motivos, por ter enquisado ese punto para o ALGa. Para a anlise da lingua de Cabanillas e para o aproveitamento que el fai do galego de Cambados, partn do meu coecemento da fala do concello, e en especial da de Fefins, porque me criei entre a xente do mar desa vilia feudal, marieira e asemade labrega, e entre eles e os seus fillos, nun ambiente totalmente monolinge, aprendn a falar. Para saber como era o galego de Cambados dos anos 60 acudn memoria de licenciatura Cambados, palavras e coisas, que en 1966 presentou na Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa a licenciada Marlia Luz Muoz Bacelar, dous anos antes de que na Universidade de Santiago de Compostela Antn Santamarina defendese a sa memoria sobre o galego oral de S. Martn de Suarna, que foi o modelo de moitos traballos sobre a lingua de parroquias e de concellos galegos, como anos despois o sera a sa tese de doutoramento, non s para o estudio da oralidade senn tamn para diversas investigacins gramaticais. Muoz Bacelar, filla de galegos, acudiu desde Lisboa vila de Cabanillas porque despois de andar a pedir consello a estudiosos do galego, o escritor lvaro Cunqueiro, que substitura autor de Vento mareiro na RAG, lembroulle Cambados, que lhe parecia um lugar ideal para realizar o traballo que pretendia. Logo que me foi possvel di Muoz Bacelar no limiar visitei Cambados e a vila atraiu-me pelo seu aspecto senhorial e recatado. Falei com algumas pessoas dali, tentando ver se lingusticamente servia, e, imediatamente vi que o galego de Cambados era, realmente, muito interesante. J estava decidido! Para entender realmente o lxico rural de Cabanillas prestoume unha impagable axuda o meu amigo Xon Pieiro Chantada, que me solucionou moi21

20

tas cuestins puntuais, s veces despois de el andar a preguntarlles a labregos de Fefins e da vecia zona da parroquia cambadesa de Santo Adrin de Vilario, que pertenca Fefins cando nacera Cabanillas antes de ser anexionada actual parroquia de Santa Maria de Cambados. E para moito lxico comn e, sobre todo, para entende-lo mundo do mar de Cabanillas, contei co maxisterio de meus pais, por seren os dous de Fefins como Cabanillas. Mia nai sabe do salitre do Mar da Arousa, de tanto escabechar e de laar peixe na ribeira; de estibar, de facer moira e de salgar peixe cos mtodos sinxelos e tradicionais que se empregaban nesta comarca Salinense, se cadra non moi diferentes do xeito de salgar dos devanceiros da villa do vecio Adro Vello, na zona de San Vicente do Mar que mira s augas da Arousa, onde hai anos se atoparon pos de salga con escamas datados no sculo I da era actual (Calo Lourido1996: 19). E como tanta xente do Salns, na ceifa de outubro mia nai mariscou no Serrido (ou Sarrido), o inmenso areal da desembocadura do Umia, tan rico coma outros bancos marisqueiros de bivalvos do fondo das nosas ras (o lombo do Ulla, o banco de Noia...) formados polas areas e polos minerais que arrastran as augas doces dos ros. fartura marisqueira dese areal do Serrido e ceifa do birbiricho que acode todo o Salns, fixo referencia a mediados do sculo pasado Pintos na sa Gaita gallega (1853), pasaxe no que se documenta por primeira vez na historia do galego escrito a forma devalar aplicada s mareas: E de ver al en Cambados Enfrente terra do Meco Cando devala a mara Tanto chan que queda en seco, que si fora terra millo Habia pan paro inferno Pois naquel longo areal Que vai por junto a Castrelo Vense as gentes formigando Cando o mar vai baixo e quedo Que parecen as formigas Que sahen de un formigueiro5.
5. Os versos corresponden a Os birbirichos e os birbiricheiros de A gaita gallega de Pintos, que figuran nas pp. 155-9 da reimpresin feita por La Voz de Galicia en 1981 da edicin de 1853. No manuscrito do vocabulario de Pintos (1865) hai a entrada Sarrido co equivalente casteln de sitio arenoso, e a continuacin Sarrio, co equivalente Sarro, arena. Supoo que Pintos pensaba naquel Sarrido da desembocadura do Umia onde tanto birbiricho haba, e anda hai.

Meu pai ten na cabeza a carta maria da Ra da Arousa a maior de tdalas Ras Baixas, pois sabe de canto baixo, cantil e beirada, e de canto rebastal, con, arrecife e pedra hai nesa ra. Nas augas arouss viviu salseiros, refachos e marusas, dos que fala Cabanillas. En dorna de escarba e en gamela moitas veces vogou ata Slvora, a illa de onde procede a espada Escalibor, a illa encantada / de rochedos de coral / esmeralda verdegaia / resprandor do luar da saga artrica Na noite estrelecida; a illa que, segundo Cabanillas, vela o sono do rei Artur que repousa no sartego aberto pol-o ferro de Celt; e moitas veces, cando volver de Slvora tia o vento de proa, tivo que voltaghear, poendo poias e sacndolle risos vela. Como coece ben a terminoloxa e as manobras da navegacin vela, a sa axuda foime moi grande para mellor entende-la lingua literaria de Manuel Antonio, polo moito lxico da vela e da navegacin que hai na obra do rianxeiro. Nos anos 50, cando a xente fuxa polos longos camios da emigracin a Europa e s seus portos, e na Arousa s quedaban dornas podres, racs vellos, / xeiteiros sen aparellos, tal como dica Lueiro Rey na sa Cantiga do Mar da Arousa6, meu pai deixou de palmear redes e de andar caldeo da raba de da e bedrn de noite; deixou de voghar de medio e de siar de couso e de andar s ostras, s tarxas e s gradicelas polo Vao e s vieiras polas beiradas dos Ghodoiros, illotes ben coecidos dos marieiros arousns do costado de leste. O Ghodoiro ou Guidoiro Areoso estivo habitado uns catro mil anos, como proban as tumbas megalticas que se acharon nel, as como un cuncheiro que constite a pegada mis antiga da actividade marisqueira no litoral galego (Vzquez Varela 1998: 18, 47). Meu pai deixou, en fin, as augas acolledoras, os baixos e os tesos arousns polas marusas, andisas e temporais do mar de Irlanda e do mar do Norte. E nas sas singraduras, desde as fras augas deste Nors e desde as xeladas augas do Bltico s clidas de Matosinhos e de Lisboa, para el o mar adentro foi infinidade de veces a illa dauga rodeada de ceo por todas partes que se refire Manuel Antonio en nota do poema Os cbados n-o varandal, escrito, igual cs restantes poemas de De catro a catro, no Constantino Candeira, un veleiro de tres paus e 300 toneladas de desprazamento que armaba de pailebote (velas cangrexas e escandalosas nos tres mastros), que a a Bilbao, Xixn, Cdiz, Alacant... con madeira e conservas galegas e que voltaba con sal das saas de Torrevieja e cemento de Tolosa7.
6. Cf. M. Lueiro Rey: Escolma ferida. Sada / A Corua: Ed. do Castro, 1977, 49-50. 7. Pereira (1998: 4). Neste pailebote exercera Manuel Antonio de piloto agregado os anos 1926 e 1927.

22

23

III. TRADICIN E MODERNIDADE EN CABANILLAS, VANGARDISMO EN MANUEL ANTONIO

1. Cabanillas, o poeta arelado Mortos Curros e Lamas e enmudecido o bardo Pondal, Cabanillas (1876-1959) era o poeta arelado polo movemento nacionalista, tal como manifestaba Antn Villar Ponte en 1917 desde as pxinas de A Nosa Terra no artigo Ramn Cabanillas, Poeta da Raza, malia que moitos anos despois nunha autocrtica da sa produccin o escritor cambads considerara ridcula esa cruz de Poeta da Raza que lle cangaran8. Naquel momento, o autor de Vento mareiro era o poeta necesario, tal como sinalou Ramiro Fonte (1988). Xos Ramn Pena considrao un autor enxebre, un poeta que leva nos seus versos a nosa alma e que explica nos poemas ese sentimento inefbel capaz de determinar a orixinalidade do esprito galego no mundo e un escritor que perpeta a tradicin dos grandes mestres do Rexurdimento; pero ademais, trtase de un poeta culto, un escritor que supera o pasado asumndoo e proxectndoo cara ao presente e ao futuro e que soubo conxugar nunha nica perspectiva a tradicin e a modernidade (Pena 1986a: 30). A importancia de Cabanillas fundamental na posta da das letras galegas e s a partir del podemos considerar totalmente superados os modelos literarios que impuxera o Rexurdimento, como salientou recentemente Xos M. Milln Otero (1996: 566). Este mesmo investigador nun traballo anterior (1988: 15) dixera que o escritor cambads se vira convertido desde moi cedo no estandarte literrio dun movimento enormemente consciente do valor simblico da lngua e da cultura no proceso de ideoloxizacin nacionalista. Segundo Pena (1996a: 46), Cabanillas representa entre 1915 e 1930 a verdadeira esttica oficial do nacionalismo, a sa obra determina a norma dominante. Neses anos publicara tres libros fundamentais e os tres impactantes na poca: Vento mareiro (1915), un dos grandes poemarios do presente sculo no que hai lirismo, sentimentalismo, costumismo, modernismo, saudosismo e civismo, direccins presentes en toda a sa obra; Da Terra asoballada (1917), poemario de denuncia e de combate; e Na noite
8. En carta a Fernndez del Riego de 14.8.48 dicalle: ten presente que nos comenzos da mia laboura atopbame cseque sio na trincheira potica combatente, e como haba que alporizar xente representativa bomberonme sin ton nin son e cangronme a cruz do ridculo poeta da raza (Cabanillas 1981: 532). Sobre esta autocrtica cf. Rei Romeu (1988: 76-7).

estrelecida (1926), sagas sobre a busca do Grial proxectado como un mito galego e universal, punto de encontro dos pases clticos e expresin do sentimento comn a Portugal, da saudade, no que Cabanillas procura unha nova esttica nacional co tema elixido pero tamn a travs dunha linguaxe chea de luxos sensoriais, dunha adxectivacin requintada, de filiacin modernista e saudosista, que pretende demostrar toda a riqueza e mais as enormes posibilidades creativas inherentes ao idioma galego (Pena 1996b: 10-11). Para Carballo Calero (1974: 117), Cabanillas figura de importancia capital na poesa galega pola inigualable riqueza temtica. Foi poeta total, sin limitaciones de especialista. El ltimo gran poeta total, hasta ahora, de la literatura gallega; pues aunque pudiesen citarse algunos poetas posteriores a Cabanillas que no se restringieron al cultivo de una especialidad potica, ninguno presenta un tan amplio espectro temtico como el fecundo autor de Vento mareiro. E para Xess Alonso Montero, autor da polo de agora edicin mis completa do escritor cambads, trtase de un dos grandes escritores galegos de tdolos tempos, tal como salienta no limiar das Obras completas (Cabanillas 1979 I: 11). lvaro Cunqueiro (1976: 526), cando entrou nesta Real Academia para ocupa-lo escano que deixara Cabanillas, dixo del as seguintes verbas:
Foi un gran poeta. Cantu o pas seu na lingua propia, perpetuamente fresca, como erba de vran. Cantu os santos, os hroes, os amadores, os marieiros, os labregos, os mendios, as rosas, o vio, os pieiros, o mar, e tamn a espranza hum, e os soos. Era un poeta dunha calidade mis antiga da que agora se leva. Foi o derradeiro, antre os grandes poetas galegos, en empregar pra decir a poesa voces case sacramentis, xeitos solenes e vaticinios. Dxolle ao seu pobo fermosos cantos, unhas veces irados, outras entusasmados, e tamn ntimas confesins de corazn a corazn, e sempre pasmando a todos coa beleza descoberta no cio, na roseira, no vento, no silencio, como un soo de pombas do seu Cambados.

No autor de Vento mareiro o esteticismo sempre est servicio do galeguismo, en palabras de Carballo Calero (1981: 574), o que supn unha referencia vida, e eso d obra do noso poeta un raizame ultraliterario que a preserva de toda frivolidade artificiosa. decir, que a poesa de Cabanillas ten sempre unha base tica. A esttica non nel un fin en si mesmo.

24

25

2. Manuel Antonio, provocador e rupturista Se Cabanillas a esttica oficial e dominante desde 1915 e o poeta respectado por todo o galeguismo na dcada dos 20, Manuel Antonio representa a ruptura total coa esttica literaria do que se levaba feito nas nosas letras ata o momento. Para o poeta de Rianxo non hai contradiccin entre ser radicalmente novo e ser radicalmente enxebre, como non a hai, no plano poltico, entre o anarcosindicalismo e mais os sentimentos nacionalistas independentistas, tal como salientou Pena (1996a: 182). Carballo Calero (1981: 693) dixo del que como poeta non quer saber nada dos seus antecesores galegos. Afliase vangarda europea, e percura unha poesa baseada na imaxe, da que se escle todo sentimentalismo. E a inequvoca proba do seu total rupturismo co pasado o vangardista De catro a catro (1928), un dos grandes fitos literarios galegos9. Cando Manuel Antonio no tan sonado manifesto Mis Al! (1922), asinado tamn polo seu amigo o pintor lvaro Cebreiro, non respecta nin sequera as tres grandes coroas poticas do Rexurdimento literario galego, e cando desde o xornal Galicia en 1924 segue igual de provocador referirse s poetas da terra tan homildosos devotos da Santa, do Bardo e do Rebelde, en principio, podera entenderse que un dos destinatarios principais ou se callar o principal desa feroz crtica era o arelado e necesario Cabanillas, o gabado Poeta da Raza, na medida en que na sa obra hai pegadas da santa Rosala, do bardo Pondal e do rebelde Curros, o que inevitable dado o maxisterio exercido polas tres coroas poticas10. De tdolos xeitos, que o poeta de Cambados non fose modelo para os rupturistas vangardistas dos anos 20, non quere dicir que estes poetas a comezos da dcada non respectasen a sa obra, e de xeito especial Vento mareiro, que en 1921 tivera unha segunda edicin. Segundo Milln Otero (1996: 573), mostra se cadra da veneracin con que se lle la a comezos da dcada, o silencio que sobre el bota o manifesto Mis al!: Manuel Antonio, dun brochazo, deixa en sombra toda a nosa tradicin literaria... pero sobre Cabanillas nada se di. Na correspondencia de Manuel Antonio, nunha carta a Taibo de maio de 1921, o rianxeiro di verbo de Cabanillas: atopabao moito por Vigo;
9. Sobre a valoracin crtica desta obra cando se publicou e cando morreu Manuel Antonio cf. Capeln (1996). 10. Sobre os tpicos sobre Cabanillas cf. Rei Romeu (1988: 78).

simptico e b, coma poucos. Logo, mentres estn xestando o manifesto, en carta de xaneiro de 1922 Cebreiro dille seu amigo que ten que merca-lo Vento mareiro11, que contn na portada un leo de Castelao e no interior ilustracins do propio Cebreiro, executadas en estilo moi modernista, en palabras de Carballo Calero (Cabanillas 1959: 24); e pouco despois Manuel Antonio pediralle propio Cebreiro un exemplar desa obra que tia R. Villar Ponte12. A outra gran figura vangardista, o pontevedrs Amado Carballo poeta dun impresionismo eglxico (Lpez Casanova 1990: 30), quedara impresionado pola beleza e pola forza expresiva, pola modernidade e pola posta en marcha da lingua galega despois da lectura de Vento mareiro, tal como manifestou o seu amigo Xon Vidal Martnez:
Le haba impresionado mucho la lectura de Vento mareiro, no slo por su belleza y fuerza expresiva, sino tambin por su modernidad y puesta en marcha del idioma vernculo. Luego conoci personalmente a Cabanillas, en Mondariz. El espritu que informa la poesa de Amado Carballo emana directamente de la obra, enraizada en el rus, del poeta de Cambados. Aunque sea menos solemne, respondiendo a la jovialidad de Amado, tan felizmente emparejada con el folklore regional13.

Pena (1996a: 107) sinalou a existencia dalgunhas similitudes entre o citado poemario de Cabanillas e o libro Proel de Amado Carballo. moi claro que a esttica de Manuel Antonio e a de Cabanillas son totalmente antagnicas; pero non menos claro que unha vangarda rupturista como a que o rianxeiro representa non sera posible de non teren alfombrado o camio escritores como Cabanillas, en certo modo ponte entre a tradicin que procede do Rexurdimento dos anos 80 do pasado sculo e a ruptura que representan os vangardistas dos anos 20.

11. Leiches, ou millor dito viches o Vento mareiro e a Doctrina Nacionalista. Telos que mercar, se non os tes mercados ja (Manoel-Antonio 1979: 149). 12. De camio que mandas o manifesto, manda un exemprar de Vento Mareiro que ten Ramn Villar Ponte, e que me dixo en Monforte que mhabia de mandar. Carta de 5 de marzo de 1922 publicada en Manoel-Antonio (1979: 160). Logo, en carta a R. Villar Ponte de 17 de marzo de 1922, o poeta de Rianxo indcalle que recibiu o exemplar de Vento Mareiro (Ibidem 162). 13. A cita est tirada de Pena (1996a: 106-7).

26

27

3. Antietimoloxismo, anticastelanismo, enxebrismo O modelo de lingua de Cabanillas e de Manuel Antonio ten moitos puntos en comn, como mis abaixo se ver. Os dous parten do seu galego natal, o que ben visible no emprego de solucins morfolxicas comns e de lxico propio da comarca. Os dous acoden galego medieval para recuperaren formas patrimoniais castelanizadas; os dous botan man do portugus, do que toman solucins morfolxicas e, sobre todo, moito lxico co fin de modernizar e descastelaniza-la lingua literaria. As e todo, o recurso do portugus, s veces para sacrificar formas ben galegas, non foi emparellado cunha consideracin desta lingua irm como modelo grfico, especialmente no caso de Cabanillas, que non usa ao nin separa os pronomes enclticos cun trazo. Manuel Antonio, malia que presenta algn rexistro de , xeralmente escribe ao; e no que respecta representacin da fricativa prepalatal xorda, polmica desde os comezos do Rexurdimento, e particularmente virulenta no ano 1888 tal como analizou Carme Hermida (1987), tanto Cabanillas como Manuel Antonio seguen a tradicin fonoloxista de Rosala e de Curros, de Saco, do To Marcos da Portela e de Lpez Ferreiro, partidarios dunha escrita simplificada co grafema <x>, fronte escrita etimoloxista cos grafemas <g, j, x> para un nico son, que aparece en Pintos e en Pondal14, e que van defender Martnez Salazar, A. Mara de la Iglesia e Valladares, entre outros. Na correspondencia do ano 1921 vese a curiosidade de Manuel Antonio pola ortografa etimolxica que usaban galeguistas da poca. As, en carta a Vitoriano Taibo de 1 de maio dese ano escribe:
Outra cousa: vostede por qu emprega unha ortografa que pol-o visto etimolxica? Non me convencera unha razn histrico-gramatical porque a Filoloxa a Gramtica y-outras cousas eis mercenme moi pouco respeto. O que eu quero saber si hai razs dalgn outro orde (Manoel-Antonio 1979: 100).

Son partidario, en principio, da ortografa racional. Uso a ortografa clsica porque a nosa. Eis a razn suprema. Hai que ser, incluso na ortografa. Ademais artstica, evocativa, rara: da carcter fala. As cousas son-o todo cando teen carcter: o nazonalismo iso: carcter, tipiquismo-dinmico-espiritual (Ibidem 114).

Despois destas palabras, en carta inmediata de 20 de maio, Manuel Antonio pregntalle a Taibo de quen a ortografa do x:
A ortrografa do g e do j a nosa? De quen logo a do x? (Ibidem 116).

E axia lle vn a resposta de Taibo en carta de 2 de xuo:

A ortografa do g e do j nosa nos sonidos xa...; e a de ja... ge, gi nosa como a da x. Por iso eu uso as tres letras, e s sinto que non teamos grafas distintas s das demais falas, para que a nosa lngoa tivese unha personalidade perfectamente definida deica na ortografa: eu quixera que todo o noso fose diferente ao dos demais. As simplificacis extremadas van muitas voltas contra da personalidade: hai que sere arredistas (Ibidem 117).

E no ano 1922 parece que segue preocupado pola escrita etimolxica do mencionado fonema, como se aprecia nunha carta a Xaime Quintanilla, onde lle sinala contradiccins nas grafas etimolxicas da sa obra:
En primeiro termo imos co-a ortografa Por que vostede escreve: bujo (do latn buxum), pajaro (do lat. passer), dijemos, dijo, dijen (do lat. diso, is, ere, XI), troujera (do lat. traho, is, ere, XI), fujes (do latn fugio), tingense (do lat. Tngo, is, ere, XI), lujo (do lat. luxus), hirejes (do lat. hiresis). A ortografa clsica, non se funda n-a etimoloxa? Rianxo ven de ro-ancho; non lle consinto por tanto a ofensa ao meu pobo que supn unha j que vostede lle pon (Ibidem 168).

A resposta de Taibo chgalle axia, o 15 do mesmo mes:

A radical oposicin de Manuel Antonio escrita etimolxica, un dos seus meirandes odios, explictaa nunha carta seu amigo Cebreiro, partidario do etimoloxismo grfico, pouco antes de que sase o manifesto que ambos asinaron:
Si o libro de poemas en prosa non se pubrica decamio, eu quixera conecer algn. Supoo que non empregars n-l a ortografa portuguesa. Todo vai ben, menos o de trocar as nosas cousas pol-as alleas. Eu

14. Na moderna edicin de Queixumes dos pinos, Manuel Ferreiro sinala que en Pondal hai un uso das grafas x/g/j absolutamente xeral e consciente a partir de 1886. En Queixumes mudou sistematicamente, salvo lagoas de formacin ou lapsos e/ou erros de correccin, a favor de g ou j histricoetimolxicos a primitiva grafa x da primeira poca nos poemas incorporados sa obra mestra, mantendo posteriormente a grafa etimolxica ata o final da sa vida (Pondal 1995: XLVII-XLVIII).

28

29

astra che agradecera que non empregases a g e a j en vez de x. N-a g. e n-a j. teo posto un dos meus meirandes odios (Ibidem 169).

Caracterstico dos dous poetas arousns e dos escritores desta etapa fortemente enxebrizante a hiperalienacin, ou mis ben hiperidentificacin (Santamarina 1995: 66), na que se priman formas diferentes das patrimoniais comns s castels (hiperdiferencialismos como rubir, bgoa, intre verbo de subir, lgrima, momento) ou se hipergaleguizan constantemente cultismos (zoa, outo por zona, alto e tantsimas outras formas), e mesmo algunhas voces patrimoniais (primaveira, montana por primavera, montaa). As linguas modernas de cultura son tamn fonte de modernizacin lxica nos dous, de xeito especial en Manuel Antonio; pero tamn modernizan o seu galego introducindo lxico marieiro. o caso de luzada de Cabanillas, que en principio designa as primeirias luces do da para os marieiros de Cambados e de Rianxo, e de rifar de Manuel Antonio, referida rotura da vela por mor dos refachos de vento, que forma comn en Cambados. Sobre esas formas volverei mis adiante. E o mesmo ocorre co termo mallente, que Cabanillas emprega no Canto a Roma en Camios no tempo (A Saudade esperta teu relembro / na Terra mia, prcido mallente / onde morren as vagas cramorosas / do mar de Atlante) e en Versos de alleas terras e de tempos idos, referirse nacemento de Venus na versin da oda LV de Anacreonte: e a Venus volutuosa, tida das deusas pol-a mis fermosa, surdida nas escumas do mallente baada en luces de doirado abrente. E tamn aparece no comezo de veira do mar, balada escocesa annima: O Amor, argalleiro, e a Esperanza, inocente, da praia no mallente sntanse a parolar.

A forma segue viva na lingua marieira de Fefins, pero con xnero feminino. En Rianxo emprgase a variante a mallante, que onde malla e bate o mar, e ntase na porquera que deixa na praia. voz que se oe tamn en Noia e mais en Muros. Manuel Antonio fala da mallante nun poema de Viladomar: Por eso o meu corazn coma un paxaro n-a man latexa o mesmo pulso baixo a pauta que o retrayo reitera n-a mallante. No vocabulario indito de Pintos (1865) aparece a entrada mallante, que define como La lnea de broza que forma el mar en la ribera, que indica hasta donde lleg la creciente. No VOLGa (1990) hai unha entrada mallante como forma masculina, e co mesmo xnero aparece no diccionario de Estravs (1995), onde se define como Lia de pequenos resduos que fica na praia ao baixar a mar e indica at onde chegou a gua. Noutros diccionarios recentes (Xerais 1993, Obradoiro 1995, RAG 1997, Galaxia 1997) non existe unha entrada para mallante.
IV. A LINGUA DE CABANILLAS15

A lingua literaria das primeiras obras de Cabanillas (No desterro de 1913, Vento mareiro de 1915 e Da Terra asoballada de 1917) basase en
15. Para a anlise da lingua de Cabanillas e para as primeiras documentacins manexei as concordancias das obras da Base de Datos Lexicogrfica do ILG a que me refern no punto 4 do captulo II. A relacin cronolxica das obras do poeta de Cambados concordadas, precedida da abreviatura que empregarei longo do texto, a seguinte: Desterro13 = No desterro. Visins gallegas. Habana: Imprenta La Universal, 1913. Terra17 = Da terra asoballada. Cibd de Arousa: Imprenta Galicia Nueva, 1917. Vento21 = Vento mareiro. Madrid: Editorial Galatea, 19212. Desterro26 = No desterro. A Crua: Biblioteca Lrica Lar, 19262. Mariscal = O Mariscal. Lnda trxica. A Crua: Editorial Lar, 1926. [Escrita en colaboracin con Antn Villar Ponte]. Noite = Na noite estrelecida. Mondariz-Balneario: Edicin Lar, 1926. Camios = Camios no tempo. Santiago de Compostela: Biblifilos Gallegos, 1949. Versos = Versos de alleas terras e de tempos idos. Parfrasis galegas. Santiago de Compostela: Biblifilos Gallegos, 1955. Samos = Samos. Vigo: Galaxia, 1958. Ademais destas obras, para a redaccin do discurso tiven en conta a primeira edicin de Vento mareiro, de 1915, que contrastei verso a verso coa segunda edicin, de 1921; os poemas da segunda

30

31

dous piares principais: 1) o galego oral do Salns, ben apreciable na morfoloxa e en solucins lxicas propias desa zona da Arousa; 2) a tradicin literaria existente, fundamentalmente a das tres coroas poticas do Rexurdimento (Rosala, Pondal e Curros), a do xornalista Lamas e a do novelista e historiador Lpez Ferreiro, que introduciu moitos arcasmos no galego de entre sculos. Esta non moi longa tradicin permitiulle rexenerar e enxebriza-lo seu galego nunha direccin diferencialista e noutra direccin hipergaleguista e popularista, o que lle non impediu o uso de castelanismos de luxo, algns deles moi conscientemente. Nas obras de 1926 o seu ano de gracia en palabras de X. R. Pena, ano das reedicins de No desterro e Da Terra asoballada, da edicin da saga artrica Na noite estrelecida e da obra teatral O Mariscal, hai un terceiro piar, que a lingua portuguesa, da que se vale, especialmente, para a modernizacin lxica. A partir de agora emprega emprstimos lusos para rexeitar castelanismos das primeiras obras e asemade para reemprazar voces idnticas s castels, e mesmo s veces para substitur formas galegas arcaicas e modernas diferentes das castels correspondentes. Dalgn xeito isto empezara a facelo na edicin de Vento mareiro de 1921, que pode considerarse a ponte entre estas das fases do rexistro literario de Cabanillas. E na moi coidada lingua de obras dos anos cincuenta, como na prosa da Antfona da cantiga (1951) e nos poemarios Versos de alleas terras e de tempos idos (1955) e Samos (1958), introduce novos termos tomados do portugus, as como latinismos e cultismos, algns destes posiblemente co portugus como intermediario, vez que mostra un excelente coecemento do caudal lxico doutras reas lingsticas afastadas do Salns (e da tradicin literaria), do que boa proba a marabillosa prosa potica da Antfona da cantiga, o primeiro libro publicado pola Editorial Galaxia. Os Camios no tempo (1949) son a ponte entre a moi coidada lingua das derradeiras obras e a coidada dos anos 20, anda que s veces hai solucins propias das obras primeiras, porque en Camios aparecen algns poemas das das edicins de No desterro e de Vento mareiro. En 1955 Cabanillas manifestballe a Fernndez del Riego que quera proparar un libro ben correxido coas poesas que xuzgo mis mias, con
edicin de Da Terra asoballada, de 1926, que non figuran na primeira edicin, de 1917, tal como os editou Alonso Montero (Cabanillas 1979, I: 313-48); e a longa introduccin en prosa potica da Antfona da cantiga, de 1951 (Vigo, Galaxia, pp. 9-77). Para estas obras non concordadas usarei as abreviaturas Vento15, Terra26 e Antfona. Manexei ademais a edicin da Obra completa preparada por Fernndez del Riego (Cabanillas 1959) e a completa edicin anotada de Alonso Montero (Cabanillas 1979 I, 1979 II, 1981).

pulimento de verbas16. Ese puimento no que pensaba uns anos antes de morrer xa o realizou, en parte, na edicin de Vento mareiro de 1921, pero sobre nas obras que editou en 1926 e nas da posguerra, especialmente valndose de solucins portuguesas.

1. Galego oral de Cambados (e da Arousa) 1.1. Morfoloxa nominal17 A morfoloxa dialectal de Cambados (e do galego occidental) a que usa Cabanillas na xeral terminacin -n para nomes e adxectivos masculinos e femininos (irmn-24, man-51, levin-26) e nos constantes plurais en -ns (irmns-43, cans-18, corazns-12). As, nunha obra como Na noite estrelecida rexstranse os substantivos chan-4, irmn-2 ( Merln o profeta, o celta armoricn / dos silvos e das lumias ollado por irmn; Baixo a dozura do ceo / da nobre Galicia irmn); man(s)-12, man-2, tecelns18 e vran e os adxectivos cristin-2 (na empresa da cristin irmandade; arredor dunha lousa cristin), levin-2 (ventio levin, vento maino e levin), levins (voces levins), san (san e salvo atopouse na ribeira do mar) e sans (unha raza de homes sans e valentes)19. E na mesma obra rexstranse formas de plural en -ns como afns, blasns, cans, crarns, oracins, rosetns, uns e visins. Hai algunhas excepcins xa desde as primeiras obras, con solucins do galego central e do oriental en formas como grau(s) de Vento21, de Versos-4 e de Samos, graus e avels de Antifona e cha (vias na terra cha) do poema Vendima no Salns de 1955, xunto con solucins do galego central coma o plural corazs de Terra17 e de Vento21. A maior parte das excepcins aparecen, sobre todo, en Mariscal, que presenta formas
16. Carta de 15.XI.55, reproducida en Cabanillas (1981: 550-1). 17. Cando se indique un nmero global de rexistros de formas de Cabanillas, ese nmero referirase exclusivamente s obras concordadas indicadas na nota 15, includas as edicins de No desterro de 1913 e de1926. Dado que algns poemas do Desterro13 aparecen en Terra17 e en Vento21 e que Noite se reeditou en Camios, onde ademais hai poemas das primeiras obras, s veces o nmero global de rexistros en realidade lixeiramente inferior. Un nmero cardinal unido cun guin a un exemplo indica os rexistros dunha forma na totalidade da obra concordada (azas-38), ou ben nunha obra concreta concordada (vs-2 en Terra17), anda que neste caso xeralmente o nmero de rexistros se indicar cun guin unido abreviatura da obra (azas en Noite-3). De non aparecer ese cardinal entenderase que s hai un rexistro da forma analizada no total das obras concordadas ou ben nunha determinada obra. 18. forma masculina. Para o feminino emprega nesta obra tecedeiras. 19. Nesta obra rexstrase tamn (celta) armoricn coa propagacin de -n a un cultismo.

32

33

como cha, irm-2, corazs-10, pes-4 e razs e outras semellantes, que podera considerarse que son debidas man do viveirense Villar Ponte, de quen seguro que proceden nesta obra variantes como faiga e unhos-3, propias do galego de Viveiro, pero non do arousn, e que non se documentan no resto da obra de Cabanillas. En Noite emprega a solucin arcaica soes2, e non a forma do portugus e do galego moderno sons; e este plural arcaico (e do portugus moderno) aparece en benzoes de Versos e de Samos e en tenzoes de Mariscal, de Camios, de Antfona e de Samos20. Tamn de Cambados, e de todo o galego occidental, o pronome suxeito ti, que se rexistra en Desterro13, en Desterro26, en Mariscal-2 e en Versos-2. A tradicin do uso deste pronome suxeito arrinca de Sarmiento e de Pintos, segue con Rosala e con Pondal e con ourensns como Lamas e Curros, que tamn empregan ti en maior medida c forma lucu-auriense tu, igual que mis adiante farn os ourensns Risco e Pedrayo, que as mesmo apostan polo ti occidental. A forma ti como suxeito a do galego estndar gracias tradicin establecida por autores coma os citados, anda que hai literatos que sempre se mantiveron fieis tu da lingua nativa, como Iglesia Alvario nado nas terras chairegas de Abadn e excelente coecedor da lingua de Cabanillas. O ourensn Mndez Ferrn empezou usando ese ti da tradicin literaria, como se ve en obras como Percival e outras historias (1958), Crnica de ns (1980) e Bretaa Esmeraldina (1987); pero en Arraianos (1991) e en Estirpe (1994) empregou tu, mentres que No ventre do silencio (1999) usa ti. 1.2. Morfoloxa verbal Da fala de Cambados (e de toda a Arousa) o uso constante, e sen excepcin, da variante de perfecto -eu dos verbos en -ir, solucin dialectal usada por Rosala e polo tamn arousn Castelao21. En Noite de Cabanillas
20. Rosala de Castro en Follas novas (1880) usara maioritariamente o plural coa solucin occidental (58 rexistros de formas do tipo cancins) e en menor medida a solucin central (31 rexistros do tipo cancis); pero tamn emprega tres formas coa solucin arcaica -es (pasioes, treizoes, xeneracioes), semellante portuguesa moderna (lvarez Ruiz de Ojeda 1986: 50-1). 21. No Sempre en Galiza (1944) de Castelao anotei formas como xurdeu, pideu, ensumeu (pero caiu), con vocal temtica e (e non i) na P3 dos perfectos fracos en -ir. En Rosala rexstrase de xeito xeral esa terminacin (abreu, aadeu, consisteu... en Cantares gallegos; afrixeu, cubreu, pideu en Follas novas), coa excepcin de saliu en Follas novas, tal como indica lvarez Ruiz de Ojeda (1986: 110). Celso Emilio Ferreiro usa formas como asistiu, asintiu, construu e pediu, reflectindo o seu galego ourensn (Hermida 1992: 307). En Cunqueiro xeral a vocal temtica i nos verbos en -ir, con algunha excepcin como veu de ver, a carn de viu, ou cubreu; os cobreu e descobreu da prosa de Cunqueiro seran normais de termos en conta que este autor usa o infinitivo cobrer e descobrer (Gonzlez Gonzlez / Fernndez Rei 1982: 215-6).

rexstranse formas como caieu-2 de car22, cingueu, conquireu23, sinteu e unxeu; e noutras obras hai formas como cubreu en Camios-3 e en Versos; oieu en Desterro13, en Terra17, en Versos e en Samos; pideu en Vento21-8 e en Mariscal-2; rubeu en Vento21; saieu en Desterro13-2, en Vento21, en Mariscal, en Camios-3 e en Versos; e sigueu en Vento21 e en Camios. Formas de perfecto singular como colleche en Desterro13 e en Desterro26 ou debeches en Mariscal, o mesmo que naceche e tremeche da peza teatral A man de Santia (1921) ou teceche do poema sen data A tecedeira, e plurais do tipo erguchedes, fchedes e ouvchedes de Mariscal e leixstedes de Camios reflicten, en certo modo, o actual galego oral de Cambados, pois no singular hoxe mis comn colleches ou collestes, rexistrables nun mesmo indiviuo, mentres que no plural tanto se usa collstedes como collchedes24. En cambio non usa o perfecto cantn, tan vivo anda hoxe na Ra da Arousa e na comarca de Padrn, que Rosala empregou en Cantares gallegos en formas como faln, cantn e tantas outras, pero non en Follas novas. En Cabanillas rexstrase a terminacin -ei xa desde as primeiras obras, como se ve en escomencei e topei de Desterro13 e de Desterro26 ou en topei de Vento21; e o mesmo nunha das ltimas obras como Versos, en formas como falei-2 e topei. Non obstante, no perfecto de dar os rexistros son soamente da forma arous din (Vento21-2, Camios-2 e Versos), sen ningn rexistro de dei nas obras concordadas. Do galego oral do Cambados da sa poca debe ser our, que emprega en Desterro13-3 e en Vento21-2, en concorrencia nestas mesmas obras con diversos rexistros derivados de or, e que seguir usando nas ltimas obras (oudos en Versos, oundo en Samos), formas verbais que xa non se escoitan hoxe en Fefins, pero si en diversos puntos da rea fisterr e en lugares prximos Salns25. Tamn poderan explicarse por influxo de Cu-

22. En Noite non se rexistra caer, pero si cando, cara, caron. No conxunto da obra concordada hai 30 rexistros de car, xunto con outras 20 formas deste verbo con vocal tematica i fronte a s catro formas de caer (caendo-3 e caera). 23. O infinitivo sempre conquerir, con tres rexistros en Noite. 24. En Cabanillas hai algn exemplo da vocal temtica i etimolxica, propia das falas non occidentais, como deprendiche en A man de Santia (1921), naciche en Versos-2, e teciche no mesmo poema sen datar A tecedeira, onde concorre con teceche. Muoz Bacelar (1966: 90-8) indica que a terminacin da P2 -stes e da P5 -stedes nos verbos en -ar (ti amastes, vs amstedes) fronte P2 -ches e P5 -chedes dos verbos en -er e -ir (debeches, partiches; debchedes, partchedes) e dos perfectos fortes (deches, tuveches; dchedes, tuvchedes). Nunca on tal distribucin da terminacin de perfecto no galego de Cambados. 25. Cf. ALGa (1990: mapa 308).

34

35

rros, que usa our en Aires da mia terra (1880), pero non no Divino sainete (1888); mais o feito de que na correspondencia de Cabanillas, tanto dos anos 30 como dos anos 50, apareza our faime pensar que esa ben puido ser forma aprendida por el en Cambados26. O influxo do portugus explica a aparicin de formas de ouvir en obras de 1926, en Noite-3 e en Mariscal-16, mentres que nas ltimas obras s hai a voz ouvido en Samos, ademais das formas de Camios que son as mesmas de Noite. Do galego de Fefins deben procede-los ouso e ousa de diversas obras, porque hai anos esas variantes anda se rexistraban nalgunha xente maior da zona labrega desa vilia feudal, na estrema coa parroquia de Vilario, sen descartar que as escollese por influxo do portugus. As, rexstrase ouso en Terra17, en Vento21 (substite un oyo de Vento15) e en Mariscal-2; ousa en Mariscal e en Camios, ousas en Mariscal e ousan en Versos. Outro verbo que emprega oucir coa forma ouce-2 de Mariscal, ttulo dos anos 20, e coas solucins ouzo, ouciron e oucir-2 de Versos, obra dos anos 50. Ese verbo tia tradicin literaria desde finais do sc. XIX, con moitos rexistros nas pxinas do xornal pontevedrs O Galiciano, que no 1886 publica textos onde conviven formas de or, our, ouvir e oucir. Este mesmo polimorfismo para or o que se rexistra longo de toda a obra de Cabanillas. Do galego cambads o uso xeral da forma dou-37 do perfecto de dar27, que aparece en tdalas obras concordadas, xunto con deu en Mariscal e en Camios, que a forma da P3 que figura no paradigma de perfecto recollido en Cambados por Muoz Bacelar (1966: 97); e igualmente arousn o uso constante de veu-46 para os perfectos de ver e de vir28. O radical tiv- do tema de perfecto de ter, que presenta moitos rexistros longo de toda a sa obra, poida que fose a forma oda por Cabanillas na vila natal, anda que eu sempre on o radical castelanizado tuv-.

Muoz Bacelar (1966: 97-8) rexistrara os radicais estuv- e tuv- para o perfecto de estar e de tar29. Soamente en Desterro13 se rexistra un inslito radical touv-30 (touvo, touvera-2), por posible analoxa de houb-, en concorrencia con tiv- (tiven-2, tivera) nesa mesma obra. No verbo ser a forma de subxuntivo sexa de Mariscal-3, de Camios e de Versos-2 debeu ser tomada do portugus; o xeral na sa obra seia31, enxebrizacin a partir do sea cambads, que tamn aparece en Mariscal-3 e que nos anos 70 era a forma xeral do galego oral, con excepcin do sea da rea mindoniense e do sa e sea do galego de Asturias. No subxuntivo de valer Cabanillas emprega a solucin occidental vala32 en diversas obras (Desterro13, Vento21, Mariscal-2, Noite, Camios-3 e Versos), xunto cun nico rexistro da mindoniense valla en Mariscal, variante propia da rea lingstica de onde provia Villar Ponte, coautor da peza dramtica sobre Pardo de Cela. 1.3. Seseo O seseo, que anda hoxe un fenmeno xeral no galego de Cambados e das falas marieiras arouss do Salns, aparece especialmente nas primeiras obras de Cabanillas, tanto o explosivo (cansil en Terra17, angasos e simiterio en Vento21) coma o implosivo (lus-9, calis en Desterro13), concorrendo s veces na mesma obra formas con e sen seseo (prnsipe e prncipe, vs-9 e voz en Desterro13; esgasa-2 e esgazou, fels e feliz en Vento21; esgasada e esgaza en Camios; espiaso e espiazo en Versos). Dse tamn o caso de que unha forma seseante se rexistre en Terra17 (pas, vs-2), pero non nunha obra anterior como Desterro13 (paz-2, vez-3) nin nunha posterior como Vento21 (paz-6, vez-3). Cabanillas corrixe solucins seseantes nas segundas edicins (raps-4 en Desterro13 e rapaz-4 en Desterro26) ou evita a forma con seseo das pri29. Son 33 rexistros de formas con tiv-: tiven en Desterro 13-2, en Vento21, en Desterro26, en Mariscal e en Versos; tiveche en Vento21-3; tivemos en Versos-2; tivo en Terra17, en Vento21-3, en Desterro26, en Noite, en Camios-3, en Versos-3 e en Samos; tiveron en Mariscal-3; tivera en Desterro13, en Terra17 e en Mariscal-2; e tiveran en Noite, en Camios e en Versos. 30. Ese radical touv- rexistrouse no lugar de Torreboredo, na parroquia de Souto (A Estrada) e tamn no Valledor en Asturias. Cf. mapa 376 de ALGa (1990: 727, notas 11 e 17). 31. Cf. mapa 366 de ALGa (1990: 706). En Cabanillas hai 16 rexistros de seia (Vento21, Mariscal-4, Noite, Camios-3, Versos-5 e Samos-2), ademais de seias en Vento21, seiamos e seiades en Mariscal e seian en Versos. O paradigma recollido por Muoz Bacelar (1966: 98) sea, seas, etc. 32. En Cambados a forma que se rexistra actualmente valgha, con gheada, igual que noutros puntos do Salns. Como se pode apreciar no mapa 133 de ALGa (1990: 250) vala a forma xeral de todo o galego occidental, e nalgn punto do Salns concorren vala e valga.

26. Nunha carta a Otero Pedrayo (22.4.1934), publicada por Alonso Montero (1998: 6) aparece our. E na correspondencia editada en Cabanillas (1981) rexstrase oudo en carta a Fernndez del Riego (20.XI.1954) na p. 538; our en carta a Carballo Calero (18.XI.1954) na p. 530 e a Paz Andrade (6.IX.1957) na p. 558; e noutra carta, tamn a Paz Andrade, aparece oun (14.X.1955) na p. 549. En A rosa de cen follas (1927) rexstrase ouir e ouvir. 27. Os rexistros estn en Desterro13-3, en Terra17, en Vento21-6, en Desterro26, en Mariscal-4, en Noite-3, en Camios-10, en Versos-6 e en Samos-3. 28. Son 24 rexistros de ver (Desterro13, Vento21-4, Desterro26-2, Mariscal, Noite, Camios12, Versos-2 e Samos) e 22 rexistros de vir (Desterro13-3, Terra, Vento21-4, Desterro26-2, Mariscal-6, Noite, Camios-2, Versos e Samos-2).

36

37

meiras obras (canisos-2 en Terra17 e canizos en Samos; esgasa en Terra17 e en Vento21, pero esgaza en Mariscal, en Noite e en Camios e esgazando en Samos), vez que procura evita-lo fenmeno en obras posteriores a 1926, o que fai que esta variante fontica na globalidade dos seus escritos sexa realmente escasa. A maior parte dos exemplos son de seseo implosivo, e anda as moi grande a desproporcin verbo das formas non seseantes; as, hai un rexistro de calis e 20 rexistros de cliz33, oito de crus e 57 de cruz34, 12 de lus e 123 de luz35, un de pas e 56 de paz36, catro de raps e 11 de rapaz37, dous de vs e 19 de vez38, 13 de vos e 83 de voz39. A pesar do puimento, hai formas que sempre aparecen con seseo como asios en Terra17-2, en Vento21-2, no texto en prosa Vendima (1947), en Versos e en Samos. Outras veces a forma corrixida reaparece con seseo en obras posteriores, como ocorre coas fasulas de Desterro13 e de Versos fronte s fazulas de Vento21 e de Camios, ou cos risos (da vela) de Desterro13 e de Desterro26, que eran rizos tamn da vela en Vento21. E nas sas ltimas obras segue habendo mostras de novas formas con seseo, como sargasos de Camios; relansos, sargasos e sinsel de Antfona; infels, sancos e sarandeo de Versos, e sinseles de Samos. En Samos, a derradeira obra publicada, hai catro casos de ultracorreccin de formas de zoar por soar aplicado a unha camp en das ocasins, a uns ramallos e a unhas arpas. Esta confusin xa se apreciaba en formas como chouzas-2 no canto de chousas de Desterro13; en zoa de Vento21-2, tamn por soa (Zoa, campania, zoa!); e en chouzal(es) por chousal(es) en Noite-2 e en Camios-3. E igualmente no emprego da hipercorreccin receda en Desterro13 (Vou ver si alcontro receda / nos mallns do salgueiral), que se repite en Desterro26, fronte a reseda(s) de Noite (Que
33. O nico rexistro de calis est en Desterro13; os de cliz corresponden a Vento21-1, a Desterro26, a Mariscal-5, a Noite-5, a Camios-5, a Versos-2 e a Samos. 34. Os rexistros de crus corresponden a Desterro13-5, a Terra17-2 e a Vento21; e os de cruz a Vento21-4, a Desterro26, a Mariscal-2, a Noite-15, a Camios-24, a Versos e a Samos-3. 35. Lus rexstrase en Desterro13-9, en Terra17-2 e en Samos; e luz en Desterro13-3, en Terra174, en Vento21-19, en Desterro26-7, en Mariscal-14, en Noite-10, en Camios-31, en Versos-15 e en Samos-20. 36. O nico rexistro de pas corresponde a Terra17, e os de paz a Desterro13-2, a Vento21-6, a Desterro26-2, a Mariscal-4, a Noite-4, a Camios-11, a Versos-11 e a Samos-15. 37. Raps rexstrase en Desterro13-4 e rapaz en Desterro26-4, en Mariscal-3, en Camios-2 e en Versos-2. 38. Vs rexstrase en Terra17 e vez en Desterro13-3, en Vento21-3, en Desterro26, en Mariscal-2, en Camios-4, en Versos-4 e en Samos-2. 39. Vos rexstrase en Desterro13-9 e en Terra17-4, e voz en Desterro13, en Vento21-13, en Desterro26-5, en Mariscal-15, en Noite-3, en Camios-23, en Versos-10 e en Samos-13.

veira dos teus ros, nas doces arboredas fragantes / dos recendos de finchos e resedas / anie o reiseor) e de Camios (os nosos vios sagros, recendentes / a erbaboa, a reseda e a tomio). En Cabanillas est a primeira e de momento nica documentacin de reseda na historia do galego escrito. 1.4. Gheada e grupos -ng-, -ncActualmente en Fefins segue existindo gheada, realizada sempre como velar fricativa xorda e nunca como aspirada, tanto na xente nova coma na maior. Esa realizacin da gheada cun som idntico ao do castelhano xa fora anotado por Muoz Bacelar (1966: 52) na sa descricin do galego de Cambados. A ausencia do fenmeno dse no grupo -ng- en formas como angaso, domingo ou longo, que nalgns falantes pode rexistrarse con -nc-, do mesmo xeito que formas que en principio teen -nc-, como estancar ou tanque, poden orse con -ng- (Fernndez Rei 1977: 295). Muoz Bacelar (1966: 53, 86) indicara a existencia de vrios casos de ensurdecimenteo da oclusiva sonora na oclusiva surda en formas como incua, sancre, lencua, ancaso, pero non o rexistrou en ningun e ningn40. Na obra de Cabanillas non hai ningn grafema para a representacin da gheada, que se anda hoxe xeral en Cambados, con mis motivo o sera a comezos do sculo. O autor de Vento mareiro, seguindo a tradicin literaria, tamn rexeitou marcar graficamente a gheada desde as sas primeiras pxinas; poida que a considerase castelanismo porque a realizacin que escoitara sera un son semellante que representa o grafema <j> do espaol. O autor de Vento mareiro, foi dos que fuxiu do galego e adoptou respecto un criterio idiomtico desgaleguizante, tal como afirmaba hai trinta anos Alonso Montero (1969: 41):
Os escritores pruticamente todos que rexeitan a geada e o seseo no fondo aceptan un criterio idiomtico desgaleguizante. Eles creen fuxir s da rudeza e resulta que tamn fuxen do galego (...). Todos ns temos rexeitado, casi sistemticamente, o seseo e mila geada por un criterio, coido eu, castelanizante, fin i cabo, un criterio antigaleguista, ou sea antipopulista (...). A geada (jato por gato) ocupa unha vasta zona de Galicia na que adeprenderon a falar poetas tan decisivos pr constitucin do galego literario como Rosala, Curros, Pondal e Lamas Carvajal.

40. No ndice de palabras desta monografa hai outros exemplos con ese mesmo enxordecemento, como cancalla (p. 181), dominco (p. 175), franculla (p. 178) e funqueiro (p. 178).

38

39

Mais ningn deles a adimitiu na sa obra escrita. O rasgo sntese como vulgar pero este sentimento recalco, est feito desde o casteln.

O grupo -ng- en Cabanillas mantense, como se ve en formas como angasos-2, angua-2, cangada-6 (e cangar, cangalleiras...), formas de cinguir-41, domingo-7, frangullas-3, fungador-4 e fungadora-3 (e formas de fungar-20), fungueiro-3, lngoa(s)-5, longo(s)-59 e longa(s)-59 (e formas de alongar-15), ningun-25, ningn-3, ningunha-6, sangue-59 (e sangre29) e sanguio-2. Hai enxordecemento na forma mancado (do da en que o foucio / mancado no fungueiro) do poema Camio adiante con que comezan os libros Desterro13 e Terra17. Por outra parte, non se rexistra sonorizacin no grupo -nc- en formas como xuncos pero si en changueiro2 por chanqueiro do soneto A Procilo de Versos (Onte noite, -changueiro tras changueiro, / mis de cincoenta cuncas tia a bordo). As e todo, coido que hai unha mostra indirecta de gheada na voz buxina, que aparece en Samos (locido cortexo de tritns de buxina) e tamn no poema sen datar As tardes na Pastora no que lembra feitos da sa adolescencia: [...] compaeiros da escola do Convento co seu Fleury, os palotes e a cartilla compadres no mallarse na ribeira a coller caramuxos e buxinas, e de ir s nios, esgazando a roupa nos estripos, nos valos e nas silvas41. Trtase da bughina, que Cabanillas tia que coecer, porque, parte de usarse esa caracola con valor ornamental, era moi empregada pola xente do mar para avisar da brtema, para faceren sinais entre eles os xeiteiros e tamn para os marieiros xuntaren a xente cando an vender peixe terra42. Cabanillas cre que bughina un castelanismo e adptaa nunha forma buxina que soamente el usa na historia do galego escrito, e que non existe nas falas marieiras.
41. Cf. Cabanillas (1959: 588) e Cabanillas (1979 II: 419). 42. Sobre este molusco gasterpodo dica Calo Lourido (1998a: 226): E resulta que, a finais do sculo XX, os cornos de mar, antigamente empregados como buguinas para avisar da chegada dun barco con peixe ou para que outros se decataran da sa presencia no medio da nboa, son capturados con valor comercial [...]. Parece ser que en Andaluca este marisco ten moita aceptacin, mentres que aqu s era coecido polo seu pestilento cheiro cando apodreca.

Ros Panisse (1974: 181) no seu estudio da fala marieira de Sada salienta que hai palabras que os marieiros non conciben sen gheada, como bujina (Buccinum undatum, Murex trunculus) e aujamare (Rhizostoma pulmo), un tipo de medusa ou melfa. A estas formas coido que poderan engadirse outras como maghas, maraghota e ghamela, ou a forma viguesa e literaria ghicho do lxico non marieiro. E quen consulte a completa nomenclatura dos invertebrados e peixes de Ros Panisse (1977: 94-5) ver que nos portos arousns (e doutros ras) bujina a forma comn, fronte a corno das Ras Altas e dalgn porto das Baixas. No Carril, ademais da bujina, rexistrouse bosina, termo que como a busina de Bueu e a bosina de Mogor-Marn posiblemente tea que ver mis coa forma buso, busio de Caminha onde tamn se di bosina que cunha hipottica despalatalizacin do son que representa o <x> de *buxina. A primeira documentacin da forma buguina figura no pontevedrs Pintos en Galicia (1861). No poema de 1885 A rebeira de Cambados Caamao Silva emprega bugina, con gheada, de igual xeito que teen gheada diversas formas desa composicin onde se reproducen alcumes de regateiras e doutra xente da vila cambadesa (Jaana, Burjans, Vijesa, Cajarabisas, Jordito, Ouregio, Fogeteiro...)43. Outras primeiras documentacins son buguina en Galo Salinas (Lenda de horrore! 1894) e bugina, con gheada sen dbida, no Castelo de Pambre (1895) de Lpez Ferreiro. A forma do galego oral de Rianxo tamn ten gheada, malia que Manuel Antonio non a represente en buguina de poemas de Sempre e mis dispois, de Foulas, de De Catro a catro e de Viladomar, forma que tamn emprega Castelao nos Dous de sempre referndose buguina do autombil. Na lingua escrita da posguerra ata a actualidade hai moita documentacin de buguina, pero no galego oral non teo constancia de que exista sen gheada, pois trtase dunha forma fundamentalmente da costa, e de puntos onde normal a gheada. E nos portos da Maria lucense onde non hai este fenmeno fontico dise corno, como ocorre en Foz e en Cangas de Foz, en Rinlo e en Ribadeo. 1.5. Lxico Por toda a obra de Cabanillas rexstranse formas que pertencan xa tradicin literaria do galego, pero que a el lle tian que resultar familiares, por seren formas anda hoxe vivas en Fefins. o caso, entre outras, de

43. O poema aparece reproducido en Caamao Bournacell (1933: 8-9).

40

41

substantivos como nai(s)-74 (e naicia-5), menio(s)-20 (e menia(s)-8), agarimo(s)-17, cheiro(s)-6 (cheiro a rosas frescas en Desterro13, cheiro da roseira en Versos), estrume-2 ou fasulas / fasulas-5, que usa xunto coa literaria meixelas-8; adxectivos como maino(s)-29 (e mainio-3), que aplica especialmente vento, (a)garimosa(s)-25 ou garimoso(s)-5; e formas verbais de agarimar-4, de cheirar-8 (Cheira a resina, fiuncho e marusa en Desterro13, Cheira / a fume ardido en Vento21) ou o participio comesto das primeiras obras (comesto pol-os corvos de Desterro-13 e de Desterro26; Comestas pol-o tempo, xa afloxan as cadeas de Terra17). Algunhas destas formas son do galego occidental, ou mellor dito, do galego meridional, caso de cheirar ou de nai; pero outras atpanse por todo o dominio, como agarimo e agarimar, que se oen en puntos tan afastados como a comarca de Compostela e Castrocaldelas, Rianxo e A Gudia, Cambados e A Fonsagrada44. Lxico de uso habitual en Cambados e noutros puntos do Salns anda pola sa obra, como a forma piorno(s) para se referir hrreo45, que se rexistra en Terra17-2, en Vento21-4, no texto en prosa Volkskunde de 1935, en Camios e en Versos, pero que logo en Antfona substituir por cabaceiros; ou a voz cambadesa candea(s) que usa en Vento21-2 e en Camios, mentres que en Vento15 aparecen fascas referirse s follas do pieiral de Tragove e a candea en Antfona pasa a ser frouma, formas equivalentes palo que a un par de millas se di na vecia vila do Grove, charugha e gharuma de Rianxo e berganti e pondaliana arume. Esta ltima voz moi usada por Cabanillas pero sempre no canto de aroma. E do galego oral de Cambados son tamn nomes de froiteiras como laranxeiro(s) e nunca laranxeira(s)- de Vento21, de Desterro26, de Noite, de Camios e de Versos, forma recollida por Muoz Bacelar (1966: 146), e cereixeiras das que fala en Antfona, que non s voz comn no canto de cerdeiras, senn que tamn existe como topnimo (A Cereixeira lugar da parroquia cambadesa de San Vicenzo de Oubia); nomes de animais como toupeira, para o animal, e non para o monte de terra que fai a toupa, que aparece na composicin de 1920 Denantes de que el fale46, e
44. Cf. Garca (1985: s.v. agarimar, agarimo). Na Fonsagrada mesmo aparece en coplas populares: A vella perdeu o vello / cando iban no leirio / agora a vella chora / polo seu agarimio. 45. Valle-Incln, que era de Vilanova da Arousa e que viviu algn tempo en Fefins, no seu poema Cantigas de vellas usou esa forma piorno, no verso segundo do poema (Revelaron os galos ao da / a ren do piorno nun craro luar), reproducido en Filgueira Valverde (1966: 289). 46. A forma toupeira para o animal, que caracterstica de falas suroccidentais como Cambados, O Grove, Marn e Goin (Garca 1985: s.v. toupo) aparece tamn no poema Mirando chau de Cu-

que Curros usara no coecido poema Mirando ao chau; e donosias da composicin sen data As tardes na Pastora, e non donias nin donicelas47. Outras voces propias desta vila do Salns son nontronte para antonte de Volkskunde de 1935, ou rever de Vento21 (doente friaxe no aire reve) como equivalente de zumegar (humidade), fenmeno ben apreciable no interior das casas cando vn o vento hmido e quente do sur, pero que non se percibe cando zoa o fro e seco norte (ou o nords). Castelao introducira rever con esta mesma significacin, que como se di en Rianxo, onde ademais sinnimo de suar referido a persoas; en Cambados, por outra parte, pode dicirse que sudan as paredes. Esta acepcin de rever escitase no Grove e tamn en falas da Costa da Morte (TobaCee, A Manda e A Picota en Mazaricos...). Ben distinto o rever da Terra Cha no sentido de ir a menos ou de encoller aplicado a unha persoa, a un froito calquera ou s das, tal como recolleu o amigo Xos L. Regueira, en diversos puntos desa chaira. O cantor do pieiral de Tragove introduciu no galego escrito a forma arous luzada, que se rexistra por primeira vez en obras de 1926 (Desterro26, Noite-2 e Mariscal) e logo en Camios-4. Trtase dunha voz usada, en principio, no mar para referirse s primeirias luces do da e que tivo gran fortuna no galego literario (cf. VI.2.2); pero Cabanillas vai substitu-la forma marieira luzada pola literaria abrente nas ltimas obras (Versos-3 e Samos-3), termo que presentaba un rexistro en Camios. Palabras vivas anda hoxe en Fefins e que Cabanillas usa por primeira vez na historia do galego escrito, consonte coa Base de Datos Lexicogrfica do ILG, son, entre outras, velao, tremesio e labarear. A forma velao voz viva tamn en Rianxo, o que explica que estea ben documentada en obras dos rianxeiros Castelao e Dieste. Cabanillas emprega velao(s)-6 e velaa(s)-6 no sentido de lixeiro, delicado tanto nos primeiros libros (rosas velaas en Terra17 e en Vento21; fungar velao, vento velao, alentar velao e velaos encaixes en Vento21) como nos ltimos libros (velaas follas dunha rosa en Camios; rosa delicada e velaa, a ofrenda mis cativa e velaa e luz velaa en Versos e emprego velao en Samos). Actualmente utilzase en Cambados en expresins como estar velao ou ter un sono velao para se
rros Enrquez (decote fozando / na coida terrestre / toupeiras humanas / que furan as seves, / o sangue das venas / perdendo a torrentes). Non sei se forma de Celanova, pero do vecio Ramirs si o . 47. En Cambados a forma que sempre on foi denosia.

42

43

referir persoa que non d durmido por mor dunha preocupacin ou dunha ansia, ou simplemente dise de quen ten un sono moi lixeiro. En Rianxo sinnimo de suave. O tremesio de Cabanilllas que despois se documenta en Leandro Carr, en Risco e en Iglesia Alvario corresponde estremesio co que se designa na zona labrega de Fefins unha terra branda onde nace auga, que treme cando se pon algun ou algo encima e que equivale tremo de Rianxo e a tremedal, lagorza, (terra) tremesia e bulleiro doutras partes do noso dominio lingstico. A forma rexstrase en Terra17 (Bermello, leva coidadado / c-o carrio / que pode car / tumbado no goyo d-un tremesio), en Terra26 (por riba da silveira e o tremesio / ten de trunfar nosa vontade rexa) e en Versos, na traduccin dun poema de Ovidio (Punida pol-os deuses, a que un da / foi terra poboada e labranta / , nestora, fremente tremesio) e na versin dun poema de Tennyson (non me chamedes dende o fondo escuro / dos braales da terra, / dos tremesios de sorvente furo). Tamn se rexistra na prosa de Antfona nunha acepcin figurada (sacando pol-os pelos os afundidos nos tremesios dos malos pasos). O verbo labarear de Terra17, de Vento21 e de Camios, igual c variante alabarear de Samos e do texto en prosa As romaxes de Nosa Seora de Franqueira (1927), aplcase sol, mentres que en Antfona dise do lume (labareado de ntimo fogo). En Cambados, en principio, dise que labarea o sol, pero tamn o lume dunha fogueira; e as mesmo dise labareado do pan ou do peixe que parece cocido ou frito, cando en realidade o exceso de lume o que fixo foi torralo, queimalo por fra, pero deixalo cru por dentro. Unha forma como palanqun ten en Sarmiento (palanqun de pesos) a primeira documentacin do galego escrito e nos Arraianos (1991) de Mndez Ferrn unha das ltimas (proseguiron a sa viaxe en palanqun a travs do deserto das poulas); pero o palanqun de Cabanillas ten o sentido de folgazn de uso moi frecuente no galego de Cambados e no de Rianxo tanto na obra teatral A man de Santia (1921) como en Terra26 e en Versos. Antes de Cabanillas xa usara esa forma con esa acepcin o tamn cambads Caamao Silva (Yl que rayos foi teu pai? / Un borracho, un palenqun), no xa mencionado poema A rebeira de Cambados (1885). Nas terras de Maceda de Ourense palanqun sase no sentido de parvio, segundo me informou o amigo Xon Babarro. Unhas veces Cabanillas emprega sempre a forma propia de Cambados, como no caso de ponla(s)-53 (e ponlia(s)-2), mentres noutros casos as formas arouss case non se rexistran preferir equivalentes doutras reas
44

lingsticas; o caso de baldeiro(s) de Terra17 e de Desterro26-2 respecto dos 18 rexistros de baleiro48 ou o do inslito fechar en relacin cos moitos rexistros de pechar49, xa desde Desterro13. Outras veces as formas da Arousa (e doutras falas occidentais) aparecen, fundamentalmente, nas primeiras obras, e a partir dos anos vinte vainas substitundo por solucins doutras reas que debeu tomar da tradicin literaria ou do portugus, como pasa con esquencer ou con lstrego, substitudos por esquecer50 e por lampo51. E o mesmo caso de cn, que ten como concorrentes penedo e o portugus rochedo. A forma cn, que en Cambados tanto se aplica s grandes pedras do monte como as do mar, especialmente as que son visibles, aparece para se referir s do mar en Desterro13 e en Vento21-3 e mais en obras de 1926 (Desterro26, Terra26 e Mariscal); pero en Noite, obra deste mesmo ano, prefire penedo(s)-3 a cons, pois impoente penedo / sin rubida ni asalto nin buraco segredo era o que cerraba, longo da ribeira, o camio terra de arribada da barca milagreira na que via Galahaz, quen despois chegndose pedra fendeu o penedo. E a barca na que via o corpo do rei Artur deu no remanso dunha praia tranquila por altivos e fortes penedos coroada. Ademais, en Noite emprega por primeira vez a forma rochedo(s)8, que debeu tomar do portugus, nalgn caso referido a grandes pedras no mar, coma no caso de Sir Gawaine, que levaba vinte anos / sobre un rochedo da praia, / batido pol-os salseiros. Outros rexistros de rochedo estn en Camios-12 e en Samos-2, pero poucos teen relacin co mar.

48. Rexstrase baleiro(s) en Desterro13-2, en Terra17, en Vento21-3, en Noite-4, en Camios-4 e en Versos-2; e baleira(s) en Desterro26 e en Versos, onde ademais se rexistran formas de baleirar-2. Cabanillas usa valeiro, valeira... sempre con v-. 49. En toda a obra concordada hai 43 rexistros de pechar, de pecho e de pechado (e unha pechadura) e s dous fechos en fiel de fechos de Desterro13 e un fechar (a porta) en A man de Santia (1921). Puidera ser que no galego oral de Cambados daquela pechar concorrese con fechar, como de feito pasa hoxe na fala do concello de Rianxo, ou que Cabanillas considerase pouco literario o fechar cambads. 50. Hai 21 rexistros de esquencer en Desterro13 e en Terra17, xunto con algn en Vento21 e en Desterro26 en versos reeditados e non corrixidos. O normal que nos poemas reeditados utilice esquecer, o mesmo que fai nas obras publicadas despois de 1921, ata un total de 66 formas. 51. Lampo(s) rexstrase en Camios e en Versos; e lstrego(s) en Desterro13, en Desterro26, en Mariscal-5, en Noite e en Camios-2. A forma comn en Fefins actualmente lstrigho, mentres que o xeral no galego oral lostrego (e as variantes lustro, relustro e alustro). Nos datos do Atlas Lingstico Galego rexstrase relampo, especialmente en puntos prximos raia portuguesa. Lampo ten as primeiras documentacins no lugus A. Pereira (Cousas da aldea 1891) e nos ourensns Prez Placer (Contos, leendas e tradicis 1891 e Contos da terria 1895), lvarez Novoa (P das Burgas 1896) e S. Eijn (Magoas 1913). Relacionada con lampo est a forma lampadas de Noite e de Camios (a luz sando a feixes, en fos e lampadas).

45

s veces Cabanillas non usa palabras moi comns en Cambados (e no galego pontevedrs) como escorregar ou estrugas. No primeiro caso preferiu o esvarar de Curros, que o berciano Fernndez Morales introduciu no galego literario en 1861, e non o escorregar que inseriu o pontevedrs Pintos en 1858. No segundo caso preferiu as ortigas dos corueses An e Rosala, autores que usaron esta forma por primeira vez na historia do galego escrito, e non as cambadesas (e pontevedresas) estrugas que se documentan por primeira vez en 1858 nunha obra de Pintos e despois na obra Estrugas (1894) do tamn pontevedrs Lois Estvez52. Na fermosa prosa de Antfona emprega a voz mindoniense deligras e non a cambadesa ghchicas nin a moi coecida cxegas, posiblemente porque as deligras lle parecan mis literarias e menos vulgares.

2. Tradicin literaria e rexeneracionismo: os arcasmos Autores como Pintos, Curros ou Pondal acoden portugus para recuperar formas castelanizadas no galego oral. Son formas portuguesas que moitas veces coinciden coas do galego antigo, como se puido apreciar cando se coeceron os cancioneiros e moitos instrumentos medievais. Na lingua literaria do perodo de entre sculos entran arcasmos grficos, morfolxicos e sobre todo lxicos, do que son boa mostra as pezas teatrais de Galo Salinas, os poemas histricos de Francisco Tettamancy e, moi especialmente, as novelas de Antonio Lpez Ferreiro. Nestes autores con frecuencia o arcasmo lxico convive nunha mesma obra co castelanismo correspondente, mentres que en autores posteriores a ldima forma arcaica ir desprazando a non galega (Fernndez Rei 1998). Esta tradicin literaria tena en conta Cabanillas e a ela acode para rexenerar e descastelaniza-lo seu galego oral, como se ve no uso de formas coma pobo(s)-49, que usaran Rosala, Curros e Pondal53; cibdade(s)-29 e o minoritario cidade(s)-8; casteln(s)-9 e castels, xunto coa forma Castela-41 (e nunca castellano nin castellana). E o mesmo en lxico relacionado coa igrexa, como mosteiro(s)-42 (e nunca monasterio), que ten as primeiras documentacins en Sarmiento, en Pintos, en Curros e en Lamas;
52. Os rexistros desas formas na obra concordada son esvarou en Mariscal e ortigas en Desterro13. En A saudade nos poetas galegos (1920), o seu discurso de entrada na RAG, tamn usa ortigas. 53. s veces a forma povo(s), coa grafa portuguesa, como ocorre en Noite. Nas obras concordadas de Cabanillas non se rexistra nunca o castelanismo pueblo.

igrexa(s), que aparece especialmente nas primeiras obras (Desterro13-3, Terra17-4, Vento21-6, Mariscal e Camios-2), a carn de eirexa despois de 1926 (Mariscal-4, Camios-3, Versos-2 e Samos-9) e de eirexas e eirexias en Camios; e freira de Vento21, de Mariscal-3 e de Samos, en concorrencia con monxa de Desterro13, de Vento21, de Desterro26 e de Camios, onde ademais usa a forma monxia(s)-4. Entre os arcasmos lxicos que enriquecen a lingua de Cabanillas hai adxectivos como antigo(s)-25 e antiga(s)-15, xa desde Terra17, onde tamn aparece o nico rexistro de antiguos; e en obras de 1926 e anos posteriores usa formas como belido-6 e belida(s)-24, fermoso-3 e fermosa(s)13, senlleiro-4 e senlleira-7, que ten na forma seeiro(s) de Pintos (A gaita gallega 1853) a primeira documentacin54. Outro arcasmo sinxelo(s)-13 e sinxela(s)-25 (e nunca o castelanismo sencillo ou sencilla), que aparece por toda a sa obra xa desde Desterro13 e Terra17 e que debeu aprender en Curros e en Pondal55. Outros arcasmos son ardimento-8 e ardido-11 nas obras dos anos vinte e da posguerra56; benquisto(s) en Camios e en Versos57; conquerir en Mariscal-4, en Noite-4, en Camios-5, en Versos-4 e en Samos58; door-15, coa vocal dobrada propia da fase medieval, e dor-22, que aparecen xa nas primeiras obras, sempre en concorrencia con dolor, variante esta que presenta 15 dos 20 rexistros en Camios e en Samos; hoste(s) en Mariscal-5, en Noite, en Camios-3 e en Samos, forma que ten as primeiras documentacins en Pintos (1861), no xornal O Novo Galiciano (1888), en Braas (1889) e en Galo Salinas (1894); moimento en Terra26 e en Versos-2; e vegada(s) en Noite, en Camios-2, en Antfona e en Versos, forma minoritaria respecto dos 53 rexistros de vez (e veces).

54. As seguintes documentacins son as formas seeira de Cuveiro Piol (Pedro Madruga, drama hestreco nun auto e tres cadros en verso 1897) e silleira de Leiras Pulpeiro (Vocabulario gallegocastellano 1912). 55. A primeira documentacin de sinxelo est en Pintos (Contos da aldea.... 1858), e a forma usada por Curros (Aires da mia terra 1880) e por Pondal (Queixumes dos pinos 1886). Rosala empregou o castelanismo sencillo e sencilla, con cadanseu rexistro, en Cantares gallegos (1863), mentres que en Follas novas (1880) hai tres rexistros de inxel e un de inxele, inxela, inxelio, inxelia e sencilla. 56. Ardimento rexstrase en Vento21, en Mariscal-2, en Noite, en Camios-3 e en Versos; ardido(s) en Noite-2, en Camios-2, en Versos-2 e en Samos; e ardida en Camios-2, en Versos e en Samos. 57. Aparece a forma benquerida en Noite e en Camios-2. 58. Ademais rexstrase conqueridor en Antfona e en Samos e conqueridoras en Camios. Do verbo conquistar nas obras concordadas s se rexistra conquistada en Mariscal.

46

47

O arcasmo fiestra, que Sarmiento e Lpez Ferreiro introduciron no galego escrito59, aparece en obras dos anos cincuenta, como Antfona, con varios rexistros e en Versos e en Samos con cadanseu rexistro. En Antfona e mais en Versos utiliza tamn o lusismo xanela(s), mentres que en Vento21 usa a inslita chanela no canto do castelanismo ventana de Vento15, forma esta caracterstica das primeiras obras. O latinismo fenestra, que forma propia de Manuel Antonio, aparece en Mariscal-10 e en Camios-2, onde tamn se rexistra finestra60. Emprega arcasmos grficos en formas como amaesce e amaescer de Desterro13, pero non en amaecer de Vento21 e de Antfona; en aparesce de Desterro13, de Desterro26 e de Mariscal e en paresceu de Desterro13 e parescer de Camios, pero maioritariamente usa aparecer; e o mesmo arcasmo grfico haino en acaesceu de Noite e de Camios. En renascente, renascer e renascer (pero renacencia) de Noite e de Camios posiblemente o grupo -sc- apareza mis por influxo do portugus que por arcasmo. Ademais, en toda a sa obra, desde Desterro13 e Terra17 a Samos, rexstranse os falsos arcasmos silenzo-36 e silenzoso-3061.

3. Enxebrizacin e descastelanizacin 3.1. Diferencialismos Na procura dunha lingua rexenerada e regaleguizada Cabanillas usa formas literarias, coma enxergar62 de Rosala, de An, de Lamas e de

Curros, que se rexistran en Mariscal, en Noite, en Camios-2, en Versos-2 e en Samos-6, ademais de enxergamento en Versos. Asemade prefire formas galegas non homfonas do casteln como bgoa(s)-84 e nunca lgrima; derradeiro(s)-36 e derradeira(s)-24 e nunca ltimo63; ledo(s)-40 e leda(s)-41, que aparecen por toda a obra, xa desde Desterro13 e Vento15, pero sen que se rexistre alegre; formas de quedo-22, que ten a primeira documentacin en Feixoo de Araxo no ltimo tercio do sc. XVII64, e nunca quieto; beizos-65, cunha concorrencia do popular labios en Samos e outra do literario labres en Vento2165; rubir-90, mentres que subir s se rexistra en Desterro13-4 e en Desterro26; e zarrar-10, con mis rexistros que cerrar-6. Nas primeiras obras emprega legra-16, e mesmo alegra10, pero ser a partir de Vento21 cando use a literaria ledicia-36 e o adxectivo ledizoso-1666. s veces a forma de tradicin literaria e a popular rexstranse longo de toda a obra, desde Desterro13. o caso de formas verbais de lembrar26 e o substantivo lembranza(s)-20 voces literarias e diferenciais que empregaran Pintos, Rosala, Curros e Pondal, xunto con formas de relembrar-17 e de relembranza(s)-5 e relembro(s)-5, que estn en concorrencia con formas de recordar e recordo do galego oral, cun total de 52 rexistros, ademais da palabra recordazn en Vento21-2. E o mesmo se pode dicir de achar-9 e (a)topar-81, xa desde as primeiras obras, anda

59. As primeiras documentacins son fiestras en Sarmiento (Coloquio de 24 gallegos rsticos 1746), finiestra en Ribalta (Ferruxe 1894), fiestra en Lpez Ferreiro (O castelo de Pambre 1895 e A tecedeira de Bonaval 1895, e tamn en O nio de pombas 1905), finestra en Carr Aldao (Brtemas 1896), fenestra en Rodrguez Lpez (A cruz de salgueiro 1899), feestra en Ribalta (Libro de Konsagrazin 1910), fenestra en Carr Alvarellos (Para vivir ben de casados 1917), fenestras en A Nosa Terra (1917) e en Lpez Abente (O deputado por Beiramar 1919), fenestra(s) en Lugrs Freire (Estadea 1919) e fenestra en Carr Alvarellos (Da raza 1919). 60. Hai 18 rexistros de ventana(s) (Desterro13-7, Terra17, Vento21-6 e Camios-4), xunto con 5 de ventania(s) (Desterro13-3, Vento21 e Camios) e 3 de ventn en Camios. Os rexistros de fenestra son 12, deles 10 en Mariscal e 2 en Camios; nesta obra hai un rexistro da variante finestra, que a forma do italiano e do cataln. 61. Son 36 rexistros de silenzo en Desterro13, en Terra17, en Vento21-5, en Mariscal-9, en Noite7, en Mariscal-2, en Camios-9, en Versos-2 e en Samos-9 (e silenzos en Terra17) fronte a un s de silencio en Camios. O adxectivo silenzoso(s) aparece en Vento21, en Desterro26-2, en Mariscal-3, en Noite, en Camios-2 e en Samos, e silenzosa(s) en Terra17, en Vento21-6, en Desterro26, en Mariscal-4, en Noite-2, en Camios-4 e en Samos-2, ademais de silenzosamente en Mariscal-4. 62. As primeiras documentacins de formas do verbo enxergar documntanse en Rosala (Contos da mia terra 1864), en An (Poesas en galego 1878), en Prez Ballesteros (Versos en dialecto ga-

llego 1878), en Lamas (Poemas 1885, 1886 e Gallegada 1887), no Peridico O Galiciano (Pontevedra 1886) e en Curros (O divino sainete 1888). En Valladares (Maxina 1880), en Lpez Ferreiro (A tecedeira de Bonaval 1895 e O castelo de Pambre 1895) e en Tettamancy (O castro de Cas 1903) rexstrase a variante dexergar. 63. Nalgn caso derradeiro non se refire a ltimo, senn a vir cargado de atrs, como en O carro ven derradeiro, chirra que te chirrars, do poema Vendima en Salns (Cabanillas 1959: 559; 1979 II: 353), tal como se rexistra en Cambados e noutros lugares (Rianxo, Forcarei...). No barrio tamn cambads de San Tom do Mar, hai anos eu rexistrara derradeiro e derrodeiro cruce coa voz roda para designar ese carro cargado de atrs. Trtase, en principio, do derradeiro carro co que se est a transportar algo, de a o refrn que se oa en puntos do Salns: o derradeiro [carro], ou vai cheo ou vai baldeiro. 64. Hai 5 rexistros de quedo, 8 de quedio, 5 de queda(s), 1 de quedamente e 3 de quediamente. As primeiras documentacins estn en Feixoo de Araxo (Entrems famoso sobre da pesca do ro Mio 1671), en Sarmiento (Coloquio de 24 gallegos rsticos 1746), no annimo da Tertulia de Picaos (1836) e en Pintos (A gaita gallega 1853). 65. En Desterro13 e en Vento15 usa beixos labios no canto de beizos, erro que xa salientara Alonso Montero (Cabanillas 1979 I: 9). 66. Legra(s) figura en Desterro13-4, en Terra17, en Vento21, en Desterro26, en Mariscal e en Camios; alegra(s) en Terra17, en Vento21-3, en Desterro26, en Camios-4 e en Versos. Os rexistros de ledicia(s) estn en Vento21, en Noite-4, en Mariscal-10, en Camios-9, en Versos-6 e en Samos-6. Rexstrase ledizoso en Noite-2, en Camios-5, en Versos e en Samos-2 e ledizosa(s) en Noite-2, en Camios-2, en Versos e en Samos.

48

49

que neste caso a frecuencia de achar, que aparece en Desterro13-2, en Terra17, en Vento21, en Mariscal, en Camios-2 e en Versos, moito menor c de (a)topar67. Usa formas feitas de materia galega con esprito casteln como antergo(s)-9 e anterga(s)-7, que se documentan nos poemarios da posguerra68, e outras como arela(s)-20 e arelar-6 (e arelante-6), que empeza a usar en obras de 1926, como se ve nos diversos rexistros desas formas en Noite e en Mariscal69. Na nova edicin de No desterro do mesmo ano, cambiou o poema 42 do texto de 1913 que dica Eu tia un deseio por Eu tia unha arela, tal como sinalou Alonso Montero (Cabanillas 1979 I, II: 9), que considera que o galego literario aprendeu no poeta cambads esa palabra. Poida que fose o gran difusor da arela, pero a primeira documentacin desta forma, tan usada na literatura de onte e de hoxe, est no Libro de Konsagrazin de Ribalta de 1910, con 12 rexistros70. E Cabanillas creou formas como inquedar e inquedade71, de diferente fortuna no galego literario, para o que se valeu do adxectivo inquedo. Esta forma, introducida por Montenegro Saavedra en 1886, nos anos 20 rexstrase en Manuel Antonio, en Amado Carballo, en Cabanillas e en Dieste, entre outros autores. No seu labor de regaleguizacin e na procura dun galego diferenciado do casteln Cabanillas tivo en Curros un bo modelo, diferencialismo que non se aprecia en Rosala. O autor de Aires da mia terra evitou formas
67. Tamn hai formas de encontrar en Mariscal, en Versos e en Samos-2, e de encontro(s) en Desterro13, en Vento21, en Mariscal, en Camios-3 e en Samos. 68. Antergo, variante de entergo, entrego adulto (lat. INTEGRUM) usouse no galego culto para antigo, antepasado, por posur, segundo Santamarina (1995: 84), unha resonancia paronomsica con antigo pero ten unha aparencia mis galega ca esta; ademais axdalle que a variante antergo xa de escaso uso e de contorno semntico pouco definido. En Cabanillas rexstrase antergo(s) en Camios-2, en Versos e en Samos-6, e anterga(s) en Camios-3, en Versos-3 e en Samos. 69. Arela(s) nimos (derivada de ar) no sentido de anhelo(s) e a forma arelar anhelar, creacin do galego literario, usronse por paronomasia coas castels anhelo, anhelar (Santamarina 1995: 84). Os rexistros de arela(s) estn en Desterro26, en Mariscal-8, en Noite-3, en Camios-7 e en Samos; os das formas de arelar aparecen en Noite e en Camios-5; e os de arelante(s) en Mariscal, en Noite-2 e en Camios-3. 70. No 1916 e no 1917 documntase nas pxinas de A Nosa Terra, no 1919 en Ricardo Carballal, en Castelao, en Lpez Abente e en Lugrs; no 1920 sana Risco e de novo Lpez Abente. Polo que respecta verbo arelar, as primeiras documentacins estn nas pxinas de A Nosa Terra dos anos 1916 e 1917, no 1919 en Lpez Abente e en Risco e no 1922 en Lpez Abente, en Manuel Antonio, en Montes, en Taibo e na revista Rexurdimento de Betanzos. No 1924 saa Pita Romero, no 1925 Filgueira e un ano despois Cabanillas e Dieste. 71. Rexstranse formas de inquedar en Mariscal, en Noite, en Camios-2 e en Versos-2, e de inquedade(s) en Vento21, en Mariscal-4, en Camios-2 e en Versos-5. Emprega inquedo(s) en Mariscal, en Camios, en Versos-2 e en Samos, inqueda en Versos-2 e inquedante en Noite, en Camios-3 e en Versos.

idnticas s castels, substitundoas por un sinnimo galego como bgoa ou bagulla (e nunca lgrima) e beizos (mis usado ca labios), vez que usou hipergaleguismos de diversos tipos, como primaveira, hourizonte, hixene, xeroulifos, brilar, entranas, montana, iorar ou praneta , tal como analizou Ra Ferrads (1987: 71). 3.2. Hipergaleguismos e popularismos A hipergaleguizacin de formas plenamente galegas, a maiora de orixe culta, unha maneira mis radical de diferencialismo, porque con este procedemento pretndese substitur voces que pertencen diasistema do galego, tal como sinalaron Fernndez Salgado e Monteagudo Romero (1995: 124). E Cabanillas pertence plenamente etapa do galego enxebrista ou diferencialista de que falan estes lingistas (p. 133 ss.). De igual xeito que Curros, o autor de Vento mareiro foxe das palabras comns casteln co emprego de hipergaleguismos, que s veces son as nicas formas rexistradas nas diferentes obras, como ocorre con primaveira(s)-18 e hourizonte(s)-10, sen ningn rexistro de primavera nin de horizonte; e con tranquo(s)-23 e tranqua(s)-12, e cun s rexistro de tranquilo. Outras veces o hipergaleguismo propio das primeiras obras, como montana(s)-13, introducido por An, por Lamas e por Curros72, que logo Cabanillas substite por montaa(s)-18; ou ben a forma hipergaleguizada aparece nos anos 20, concorrendo s veces nunha mesma obra coa forma normal, como ocorre co adxectivo outo-60 no canto de alto73, que Cabanillas o primeiro en usar no galego literario, e cos substantivos outura(s)1474, con algn rexistros mis ca altura(s)-11, e soma-31 menos documentado ca sombra-4775.

72. Hai 12 rexistros de montana (Desterro13-2, Terra17-2, Vento21-5 e Mariscal-3) e un de montanas en Desterro13 fronte a 18 de montaa (Terra17-2, Desterro26, Noite-2, Mariscal, Camios-8, Versos-3 e Samos). As primeiras documentacins de montana son de An, que nas Poesas en galego (das dcadas de 1860 e 1870) ten un rexistro de montana e dous de montaa; de Lamas, que nas Saudades gallegas de 1880 ten un de montana e outro de montaa; e de Curros, con seis aparicins de montana e das de montanas en Aires da mia terra. 73. Cabanillas usa alto como nome, pero como adxectivo emprega alto e outo. Na obra concordada hai 29 rexistros de alto(s) e 18 de alta(s), mentres que son 37 os de outo(s) (Vento21-3, Noite-2, Mariscal-8, Camios-8, Versos-6 e Samos-10) e 23 os de outa(s) (Vento21, Desterro26-2, Mariscal-5, Noite, Camios-4, Versos-3 e Samos-7). 74. Hai 14 rexistros de outura(s) que corresponden a Mariscal-2, a Noite, a Camios-4, a Versos e a Samos-5. Os 11 rexistros de altura(s) corresponden a Desterro13, a Mariscal-4, a Noite-3 e a Camios-3. 75. Sombra(s) rexstrase en Desterro13-7, en Terra17-3, en Vento21-21, en Desterro26-2, en Mariscal-6, en Noite e en Camios-7; e soma(s) en Vento21, en Mariscal-4, en Camios-2, en Versos-13 e en Samos-11.

50

51

Evita o autor a forma aroma en Desterro13 crear unha forma arume, que utiliza en Terra17-2, en Camios-2, en Samos e sobre todo en Vento21-15, vez que emprega un verbo arumar. Foi dos primeiros en usar infindo76, en Noite-4, no canto do cultismo infinito, forma que antes usaron Risco e Manuel Antonio. Hai moitos outros hipergaleguismos e invencins en toda a sa obra, mesmo nunha obra cunha lingua coidada como a triloxa da saga artrica Na noite estrelecida detctanse en abundancia estas formas77. En Cabanillas hai un uso frecuente de vulgarismos e de popularismos como amostrar-38, en concorrencia con mostrar-18; fror(es)-91, fronte a un s caso de flor; arbre(s)-28, xunto a rbores de Vento21 e de Desterro26; probe(s)-77 e probia-5, fronte a un rexistro de pobres e de pobria; tromenta-16 e leial(es)-25, mentres que s hai un de tormenta e outro de leais. Por outra parte, no seu labor diferencialista usa variantes ourenss como eiqu-18, faguer-43 e traguer, que conviven con aqu-34, facer-28 e traer-4, que son as formas cambadesas e maioritarias do galego oral, idnticas s castels no caso de aqu e de traer. Nos decticos usa sempre o paradigma este, esta, esto propio da Arousa e non as formas hipercaracterizadas iste, ista e isto tan frecuentes en Manuel Antonio e en Otero Pedrayo. Segundo F. Salgado e Monteagudo (1995: 123), foi o temor disolucin do galego ante a presin do casteln o que explica a aparicin dos chamados hipergaleguismos e pseudogaleguismos por unha parte e a abundantsima proliferacin de vulgarismos e popularismos diferenciadores por outra (frol, probe, arbre, dreito, pra). De xeito especial estes dous ltimos foron identificados como mis galegos e como mis representativos en tanto que distintivos ata ben entrada a dcada dos 70 en que se d unha reaccin etimoloxista na lingua culta con respecto lingua popular que era obxecto de dignificacin.

3.3. Castelanismos A pesar da procura dunha lingua enxebre e rexenerada, que unha constante en toda a sa obra, en Cabanillas hai bastantes castelanismos, malia que algns de luxo teen que ser moi conscientes, como Dios, campana ou gallego. En Curros tamn hai castelanismos de luxo (Dios, gallego, deuda, duda, capilla), que s veces adapta fontica galega (baraxa, xuez), ou ben son castelanismos con aparencia de forma galega (coseita colleita ou aleixado afastado), como analizou Ra Ferrads (1987: 71). No seu labor de regaleguizacin e de descastelanizacin consciente, o escritor de Celanova usa formas como door e saudado na segunda edicin do poema O gueiteiro de 1880, cando na primeira de 1877 empregaba os castelanismos populares delor e saludado, tal como sinalou Alonso Montero (1966: 322). Na obra de Cabanillas son castelanismos de luxo formas como Dios150, dioses-11, diosa(s)-5, adioses (e adis-27), reina-19, gallego(s)-24 e gallega(s)-12, en concorrencia con Deus-13, deuses-14, deusa(s)-5, adeuses, raa(s)-42, galego(s)-14 e galega(s)-7. E a mesma coexistencia dse entre lexos-23, propio das primeiras obras, e lonxe-34, que se rexistra desde Desterro13 a Samos; entre cannego(s) de Vento21 e de Mariscal-4 (e cannigo(s) tamn de Mariscal-2) e coengos de Camios; e entre campana(s)-49, que se rexistra en toda a obra concordada, e camps de Desterro13, de Desterro26 e de Mariscal e sobre todo sino(s)-19, que aparece en obras de 1926 e posteriores, e que ten en Feixoo de Araxo e en Sarmiento as primeiras documentacins78. s veces o castelanismo a nica forma documentada como no caso de sial(es)-17, ou practicamente a nica, como ocorre con sialar-14. Noutros casos, do mesmo xeito que en Curros, trtase de adaptacins fonticas como alaxa(s)-4, mortaxa(s)-8 e xaula(s)-7. Tamn hai simples calcos do casteln como as formas verbais de alonxar-26, que Antonio de la Iglesia introduciu a finais do XIX no galego escrito e que logo usaron autores como Lpez Ferreiro e Lugrs79; lonxana(s)-10 e lonxano(s)-20,

76. Hai un rexistro de infindo e tres de infinda en Noite, que son os mesmos de Camios. A forma infinito aparece en Camios e en Samos, con cadanseu rexistro. As primeiras documentacins de infindo estn en A Nosa Terra (1917), en Risco (Teora do nacionalismo 1920) e en Manuel Antonio (nun poema de 1920 e en Con anacos do meu interior 1922). 77. En Noite, parte dos citados primaveira, hourizonte-3 e tranquo-3 (e tranqua(s)-2) rexstranse moitos outros como cencia, obedencia; cramor-2, crara, crarexar, craridade(s)-4, groria-9, grorioso-2 (e groriosa), tempro-2; divio(s)-7 (e divia-7 e un s rexistro de divino), iorada (e inorada), armooso (e armoosas); sono(s)-3 por soo (e ensono por ensoo); lumioso(s)-2 (e lumiosa(s)4), sereo (e serea(s)-3) e diversas formas de brilar-5 (e o adxectivo brilante-2).

78. Os rexistros de sinos corresponden a Desterro26, a Mariscal-2, a Noite-4, a Camios-8 (un de sino), a Versos e a Samos-3, ademais de achrense en Antfona. As primeiras documentacins de sino(s) aparecen en Feixoo de Araxo (Entrems famoso sobre da pesca no ro Mio 1671), en Sarmiento (Coloquio de 24 gallegos rsticos 1746), en Galo Salinas (Filla 1892) e en Carr Aldao (Brtemas 1896 e Rayolas 1898). 79. En Cabanillas hai 26 rexistros de formas verbais de alonxar. As primeiras documentacins son alonxaran e alonxan en A. Mara de la Iglesia (Fonte do xuramento 1882), alonxan no peridico O

52

53

que Rodrguez Lpez introduciu na escrita a finais do sculo XIX e que ten en Armada Teixeiro, en Castelao, en Cabanillas e en Lpez Abente as seguintes documentacins80; e lonxana-10, introducida por Lpez Abente en 1919 e que Cabanillas usa a partir de 192681. Nas primeiras obras Cabanillas rexstranse os castelanismos adaptados alexar-11, lexana(s)-8, lexano(s)-3 e lexana-4, formas que aparecen en Desterro13, en Terra17 e en Vento21. No lxico do mar, e en especial en partes do barco, usa os mesmos castelanismos que anda hoxe se escoitan a marieiros da Arousa e doutros portos galegos, como o caso da caa (do timn) e do palo (do barco) destes versos do poema Marieira de Vento21: O patrn unha man aferrollada na caa do timn, outra na escota, leva os ollos chantados nos cons ergueitos da lonxana costa. Ferve o mar. Brua o vento... Probe da dorna! Un refacho asubiante abate a verga e tronza o palo, as cordas estalan, e un istante brese a vela e cai a plan no mar... Tamn se rexistra palo (e non o mastro que Manuel Antonio tomou do portugus) en Noite e en Camios referirse barca senlleira na que atracaba Galahaz, que tia a cruz roxa no palo e na proa unha estrela. Usa a forma pau(s)-23, pero nunca para se referir mastro dunha embarcacin.

Iglesia Alvario (1959: 899-901), no estudio sobre Lengua e estilo de Cabanillas, considera que a presencia de castelanismos lxicos e sintcticos na obra do escritor arousn ten motivacins estticas e literarias. O poeta non foxe dos castelanismos porque, segundo Iglesia Alvario, darase conta de que arrincalos de raz sera o mesmo que desangra-la propia lingua. Verbo dun castelanismo como campana, que rexistra longo de toda a obra e que a partir de 1926, como xa se indicou, ten un concorrente na forma sino que probablemente tomou do portugus, di o autor de Cmaros verdes:
Outro caso un pouco distinto o do castelanismo campana. Anque empeza estenderse esta forma, predomina con moito a galega, que camp ou cmpa e que figura nalgs ditos, como camp de l, que vale tanto como home de Dios. Cabanillas non usa nunca da forma galega. Se algunha vez fuxe de campana pra usar a forma portuguesa sino, unha camp ainda mis lrica, mis libre da imaxe trivial. visto que pra Cabanillas se cruzan na palabra campana os fos dunha maraa que vai dos seus recordos de Cambados e Santiago, onde se d campana, na lengua vilega, mundo literario das Campanas de Schiller, da Campana de Anllns, e das Campanas de Bastabales. Unha maraa de longas e cruzadas resonancias afectivas, todas ensarilladas redor de campana precisamente, non de camp. Nesta palabra, tan inxel e galega, Cabanillas non escoita ningn son (Ibidem 901).

4. Puimento nas obras posteriores a 1921: o influxo da lingua portuguesa Como xa se indicou no comezo deste captulo sobre a lingua de Cabanillas, o pulimento de verbas que realiza ben apreciable en moitas escollas lxicas das obras que reeditou nos anos 20 e nas que imprimiu por primeira vez en 1926, o seu ano de gracia, evitar algns arcasmos e, sobre todo, rexeitar castelanismos ou formas galegas idnticas s castels, para substitulos por emprstimos portugueses. Pero tamn se aprecia nalgunhas escollas morfolxicas. 4.1. Innovacins morfolxicas En Desterro13, a primeira obra de Cabanillas, no que respecta formacin dos plurais en -l, ademais da solucin -les rexstrase a solucin tradicional do galego occidental en formas como ides e crists, xunto con algunha mostra da solucin -es do galego arcaico e do portugus literario da poca como a forma azes-2 da obra citada.
55

Galiciano (Pontevedra 1886), alonxaba en Vzquez Taboada (As noites do fogar 1888), alonxe en M. J. Lema (A y-alma dElena 1988), alonxar, alonxes e alonxaba no peridico A Fuliada (1888), alnxans en F. Mara de la Iglesia (Do mar e da terra 1892), alonxrese en Ribalta (Fermosia 1894), alonxando en Lpez Ferreiro (A tecedeira de Bonaval 1895) e alonxa e alonxala en Lugrs Freire (Minia 1904). 80. A forma lonxana ten as primeiras documentacins en Rodrguez Lpez (Cousas de mulleres 1895), en Armada Teixeiro (Da terria. Versos gallegos 1918), en Lpez Abente (O deputado por Veiramar 1919) e en Montes (Contos inditos 1922), que tamn usa lonx. As primeiras documentacins de lonxano estn en Castelao (Arte e galeguismo 1919), en Cabanillas (Vento Mareiro 1921 e No desterro 1926), en Lpez Abente (O novo xuez 1922) e en Montes (Contos inditos 1922). En Manuel Antonio rexstrase lonxn e lonxaos (Con anacos do meu interior 1922). 81. As primeiras documentacins estn en Lpez Abente (O deputado por Veiramar 1919 e O novo xuez 1922), peridico Rexurdimento (1922), Pita Romero (O anarquista 1924), Faria (Seara. Poesas 1924), Amado Carballo (Os probes de Deus 1925), Manuel Antonio (Foulas 1925), Cabanillas (No desterro 1926 e Na noite estrelecida 1926) e Dieste (Antre a terra e o ceo 1926).

54

En Vento21 aparecen crists e cristaes; pero ser a partir de 1926 cando mis se rexistre esa solucin arcaica en -es apoiada no portugus grfico da poca, xunto cun nico rexistro en -is na forma leais en Mariscal. As, en Noite emprega as formas azes-3, celestiaes-2, criminaes, raciaes e sideraes, anda que a maior parte das voces desta saga teen plural -les82. En Samos, a sa derradeira obra, onde se acha o maior nmero de exemplos de plural -es das obras concordadas (celestiaes-2, funeraes, lustraes, mundanaes...). E as mesmo na prosa de Antfona est ben documentado esta solucin en formas como esceucionaes, esprituaes, inmortaes, medeovaes e trunfaes, pero ronseles. E se nas primeiras obras o xeral a preposicin astra e a terminacin -emento, a partir dos anos vinte o habitual vai se-la solucin portuguesa at83 (coa variante at de Samos e deica de Mariscal, de Noite-2, de Camios-2, de Versos-5 e de Samos) e a terminacin -imento. Sen embargo utilizar de modo case xeral o sufixo -bre en toda a sa obra, como ocorre en inmobre de Vento21, de Mariscal, de Noite, de Camios e de Samos-5 ou en invencibre de Vento21, de Mariscal, de Noite, de Camios e de Samos-2. Non obstante, hai das formas terminadas en -bel (port. -vel) en Versos (deleitbel e incontrastbel) e unha en -ble en Mariscal (venerable). 4.2. Emprstimos lxicos do portugus O arcaico aa(s) das primeiras obras84 (Desterro13-9 e Terra17-2), que ten nos Aires da mia terra (1880) de Curros a primeira entrada, substiteo por aza(s), forma ben documentada nas obras de 1926 (Desterro26-4, Mariscal e Noite-4) e nos poemarios da posguerra (Camios-14, Versos10 e Samos-8), ademais de usala na prosa de Volkskunde (1935) e na de Antfona (1951). Trtase da adaptacin grfica do portugus asa, que moito antes de Cabanillas fora usada en textos das Festas Minervais de 1697 e na obra de Pintos85. Vai deixando a voz aire(s)-20 das primeiras obras
82. o caso de badales, casales, cendales, chouzales, lanzales, leiales-3, pinales, praiales, siales, tales, trunfales, vidrales; broqueles, cuarteles, ronseles e bariles. 83. Hai 22 rexistros de astra en Desterro13, en Terra17 e en Vento21 fronte a 44 de at de Vento21, de Desterro26-2, de Mariscal-18, de Noite, de Camios-11, de Versos-9 e de Samos-2. Tamn se rexistra at en Terra26 e en Antfona. 84. Ademais chase s-4 e aas-3 en Vento21; aas e aas en Mariscal e aas en Versos. 85. As primeiras documentacins de aza son as seguintes: asas en Fiestas Minervales (1697), azas en Pintos (A gaita gallega 1853), acias en Pintos (gloga de Dolores e Alexandre 1882) e azas en Cabanillas (No desterro 1926, Na noite estrelecida 1926 e Mariscal 1926). As seguintes aparicins de azas corresponden a Amado Carballo (Proel 1927), a Dieste (Antre a terra e o ceo 1927), a Otero Pedrayo (O estudante 1928 e Os seores da terra 1928, obras da triloxa Os camios da vida) e a Risco (O porco de p 1928).

(Desterro13-3, Terra17-2 e Vento21-8), que era a forma de Rosala, de Curros e de Pondal, para ir introducindo ar(es)-14 a partir de 1926 (Desterro26, Noite-2, Camios-3, Versos-6 e Samos-2), que convivir coa popular aire en obras como Desterro26-2, Camios-3 e Samos-2. En Desterro13 e en Terra17 hai cadanseu rexistro do cultismo descender, os nicos da obra concordada. A partir de 1926 a forma achada descer, que aparece en Noite-3, en Camios-6, en Versos-12 e en Samos-13, xunto con desceso por descenso en Antfona e en Samos, que corresponde portugus descida e descenso. Formas de descer figuran en Curros e en Lamas, fronte s do popular decer que empregaran Sarmiento e Pintos86. En toda a obra de Cabanillas rexstranse formas de bendecir (e bendicin), pero en 1926 hai rexistros de benzoar87 (port. abenoar) en Noite-2 e en Terra26, posteriormente en Camios-5, en Versos e en Samos e tamn en Antfona; e nas ltimas obras usa os substantivos benzn (Samos-2) e benzoes (Versos e Samos). Hai emprstimos do portugus que se documentan por primeira vez en Cabanillas na historia do galego escrito, como ocorre con fornecida(s)88 de Mariscal-2, que despois se documenta en Risco e en Castelao, e en moitos outros autores; esitante, que s usa en Noite (e na reedicin desta saga artrica en Camios) e que despois se rexistra en 1958 na forma hesitar de Cunqueiro na obra O incerto seor don Hamlet89; e lampexante(s) en Noite, en Camios-2, en Versos e en Samos, con escasas aparicins en autores posteriores90. Cabani86. As primeiras documentacins de decer e descer son as seguintes: decendo e deceu en Sarmiento (Coloquio de 24 gallegos rsticos 1746), decer e decendo en Pintos (A gaita gallega 1853), descendo en Curros (Aires da mia terra 1880) e en Lamas (Saudades gallegas 1880 e Poemas 1889), descer en Vaamonde Lores (Odas a Anacreonte 1897) e deces e desceron tamn en Vaamonde Lores (Mgoas 1901). No galego do sc. XX desde Manuel Antonio (Foulas 1925) e Cabanillas (Na noite estrelecida 1926) actualidade est amplamente documentado o lusismo descer. 87. As primeiras documentacins de formas deste verbo son benzoar de Montes (Contos inditos 1922), benzoado e benzoa de Cabanillas (Na noite estrelecida 1926), benzoache e benzoa de Amado Carballo (Proel 1927). As primeiras aparicins de formas de abenzoar son abenzoou en lvaro de las Casas (A morte de Lord Stuler 1929), abenzoado en Castelao (Libro de Cousas 1929, Os dous de sempre 1934 e Sempre en Galiza 1944), abenzoar en Carro, Camp e Fernndez Oxea (Arqueoloxa Relixiosa de Melide 1933, xunto con beizoando e beizoa), abenzoaba en Otero Pedrayo (Fra Vernero 1934) e abenzoan en Otero Pedrayo (Devalar 1935). 88. Despois de Cabanillas as primeiras documentacins corresponden a Risco (Estudio etnogrfico de Terra de Melide 1933 e Mitteleuropa 1934), a Castelao (Dous de sempre 1934), a Fernndez-Oxea (Andrmenas 1953) e a Garca Sabell (Limiar de Terra Brava 1963). Formas como fornecemento e fornecedor teen a primeira documentacin en Xente ao lonxe (1972) de Blanco Amor. 89. Outras documentacins son hesitaba en Silvio Santiago (Villardevs 1961), hesitar en Fernndez de la Vega (O segredo do humor 1963) e hesitan en Gmez Ledo (Virxilio. As Xerxicas verquidas lingua galega 1964). 90. Despois de Cabanillas aparece lampexante en Casado Nieto (Trancos da vida de Braisio 1970), en Gmez Ledo (Escolma de poetas lricos gregos e latinos voltos en linguaxe galego 1973) e en Rey Romero (Poemas en galego 1979).

56

57

llas emprega lampexa de lampexar, con un rexistro en Noite e outro en Camios, forma que antes fora introducida por Florencio Vaamonde en Follas ao vento (1919) e que nos anos 60 usarn Dieste e Pedrayo91. Voces que debeu incorporar fundamentalmente a travs do portugus e que se rexistran nas obras dos anos 20 e nas de posguerra son formas de axoellar92, que en Desterro26 aparece para puimento dunha forma de arrodillar dun poema de Desterro13, e que ten rexistros en Noite-2, en Camios-8, en Versos e en Samos. E o mesmo ocorre con xoellos93 de Mariscal, de Noite-2, de Camios-2 e de Samos; e treva(s) de Vento21, de Mariscal-2 e de Noite con grafa portuguesa, que corresponde a trebas de Versos-3 e a treba(s) e treva(s) de Camios-6 e de Samos-8. Non usa nunca a variante galega tebra. Outras formas tomadas do portugus son estudo e estudoso de Mariscal e estudoso de Samos94; louvor(es)-6 e louvanza-3, a partir de 1926 e louvar-11, que xa se documenta en Terra1795; doirar e doirado, tamn despois dese ano de gracia, no canto de dourar e dourado das primeiras obras96; escandescido(s) de Noite, de Camios-2 e de Samos, semellante portuguesa escandescido(s), e escandecida de Samos-3; rochedos(s) de Noite-8, de Camios-12 e de Samos-2 (e rocha tamn de Samos) no canto de cn ou de penedo, como se viu mis arrriba. En Desterro13, a sa primeira obra, hai un rexistro de soamente mentres que na derradeira obra, Samos, o rexistro da solucin portuguesa somente. A forma xeral en Cabanillas somentes de Vento21, de Desterro26-2, de Mariscal-17, de Noite-2, de Camios-4, de Versos-12 e de Samos. Outro lusismo aln de Noite-6, de Camios-9 e de Samos-397.
91. O verbo lampexar, despois de Vaamonde e de Cabanillas, documntase en Dieste (Dos arquivos do trasno 1962), en Otero Pedrayo ( Xeografa da Historia de Galiza 1962), en Gmez Ledo (Escolma de poetas lricos gregos e latinos voltos en linguaxe galego 1973) e en Rey Romero (Poemas en galego 1979). 92. Rexstranse as variantes axoenllada en Terra26 e en Mariscal e xoellado en Samos. 93. Hai as variantes xionllo(s) en Vento21 e en Mariscal-2, e xoenllos en Mariscal-2, en Terra26, en Camios e en Antfona. 94. Antes empregara estdeos en Terra17, estdeo en Vento2 e en Camios. En Desterro26 utilizou a forma estudiante. 95. Os rexistros de louvor estn en Mariscal, en Noite, en Camios, en Versos-2 e en Samos, e os de louvanza en Noite, en Camios e en Versos. Os rexistros de formas de louvar corresponden a Terra17, a Mariscal-2, a Noite, a Camios-2 e a Versos-4. Ademais, emprega alabado en Mariscal e alabade en Samos-2. 96. Os 40 rexistros das formas verbais de doirar e do adxectivo doirado corresponden a Mariscal5, a Noite-8, a Camios-14, a Versos-5 e a Samos-8. Os 33 rexistros das formas galegas dourar e dourado estn en Desterro13-3, en Terra17-3, en Vento21-12, en Desterro26-2, en Mariscal-4, en Noite, en Camios-5 e en Versos. 97. En Vento21 emprega a forma Alemvida ( a terra saudosa, da Lembranza e do Alemvida, p. 206) nunhas lias en prosa que non figuraban en Vento15.

En Desterro26 aparece ab para puimento da forma aboa de Desterro13, e tamn usa ab (referido Madre Priora) en Camios: poida que se trate da forma portuguesa introducida nos anos 20 e que a aboa do seu primeiro libro fose literaria; ou se cadra a forma tradicional en Cambados era av, e non avoa, antes de ser substitudo polo castelanismo abuela, porque est nunha rea onde se rexistra a crase desas das vocais, do que proba a actual forma cambadesa m para a peza do muo (pero o castelanismo muela para a peza bucal) e tamn para o topnimo mario As Ms. No soneto a Braas de Terra17 Cabanillas fala das mareiras Mos de fra, para se referir a uns cons en forma de moa que estn na entrada do porto de Cambados; e prximas estn as Ms de terra, que vistas desde o peirao de Fefins quedan entre o rebastal da Emperghadoira e o porto. De tdolos xeitos, xunto solucin m est a forma filloa e non *fill, polo que ben puido existir unha forma como avoa. Nas ltimas obras, e de xeito especial en Versos e en Samos, emprega outros emprstimos portugueses que xa tian unha certa tradicin literaria, como ocorre con anceios, adaptacin grfica do anseios portugus, con cadanseu rexistro en Versos e en Samos; aps de Versos-2; degraus do poema sen data Ofrenda froreal a Rosala e de Versos; encosta de Antfona, do poema Muieira da Rebolta (1954) con dous rexistros e de Versos (E cos seus falconeiros, do mato pol-a encosta / desce rindo apracido da sua infame proposta)98; formosa de Camios; inmorredoiro, introducido por Filgueira Valverde, que Cabanillas usa en Versos, xunto con inmorredoira en Camios, en Versos e en Samos-499; roscido e outras formas de roscir, que o poeta cambads introduce no galego literario100; sorridente de Camios e de Versos-3; testemuas de Camios e testimua de Versos; e xemebundo de Versos e de Samos. Emprega formas de semear en Antfona (con alomenos catro rexistros), en Versos-3 e en Samos-2, e semeadores en Samos, mentres que nas obras
98. As primeiras documentacins de encosta(s) estn en Dieste (Antre a terra e o ceo 1927), en Otero Pedrayo (Os seores da terra 1928), que tamn a emprega noutras obras, especialmente na Xeografa da Historia de Galiza (1962); en Carro, Camp e Fernndez Oxea (Arqueoloxa relixiosa de Melide 1933), en Fuco Gmez (O idioma dos anims 1937) e en Carballo Calero (A xente da Barreira 1951). 99. As primeiras entradas de inmorredoiro estn en Filgueira Valverde (O vigairo 1927), en Manuel Antonio (De catro a catro 1928), en Dieste (Antre a terra e o ceo 1928) e en Otero Pedrayo (A Maorazga 1928 e O estudante 1928). 100. Rexstranse as formas roscidos en Camios, rosceu en Versos, roscindo e roscidas-3 en Samos. A forma portuguesa do adxectivo rscido. Despois de Cabanillas documntase en Delgado Gurriarn (Galicia infinda 1963) e en Gmez Ledo (Escolma de poetas lricos gregos e latinos voltos en linguaxe galego 1973).

58

59

anteriores usaba sementar-5 e sementador-6101. O verbo semear, que tamn figura nun poema sen datar de Manuel Antonio, debeu ser forma popular no sculo XIX a xulgar pola moita documentacin existente, sempre en concorrencia con sementar; nos anos 30 esta a forma normal do galego literario e non semear, que reaparece especialmente desde a recente dcada dos 80, o que en certo modo pode explicarse polo influxo do portugus, de atendermos procedencia xeogrfica dos autores que a usan; e coido que o mesmo pode dicirse de Cabanillas, para quen o popular tia que ser sementar, ou mais ben botar (patacas, millo...)102. longo da sa vida literaria usou a portuguesa e actualmente plenamente galega saudade-33, forma que ten en Sarmiento, en Pintos e en Rosala as primeiras documentacins na historia do galego escrito, vez que empregou o adxectivo saudoso-36, desde Desterro13 a Samos. Hai varios rexistros de morria nas primeiras obras (Desterro13-2, Terra17 e Vento21), que a propia do galego cambads xunto con dous rexistros da rosaliana soidades no poema dedicado a Rosala, includo na edicin de Vento21. Cabanillas saba moito das saudades, das soidades e das suidades da nosa tradicin literaria, como ben se ve no discurso de entrada nesta Academia A saudade nos poetas gallegos, lido o 31 de agosto de 1931 en sesin da RAG no balneario de Mondariz e contestado por Eladio Rodrguez, daquela secretario da institucin. Para el a saudade era algo ben diferente da soedade(s)-22 e da soed-9, malia que todas estas voces tean unha mesma orixe. As e todo, difcil s veces saber se un autor, neste caso Cabanillas, usa unha forma tomada do portugus ou se se trata dun arcasmo. No caso do poeta cambads moitas das solucins que neste apartado considerei emprstimos do portugus deberon chegar a el a travs dun autor como Guerra Junqueiro, do que se publicaban poemas en revistas galegas, e sobre todo merc a Teixeira de Pascoaes, o gran poeta saudosista, autor de
101. Hai formas de sementar en Desterro13-2, en Terra17, en Desterro26 e en Mariscal, e de sementador en Desterro13-3 e en Terra-17. A forma semente rexstrase en Desterro13, en Mariscal-2, en Versos e en Samos e sementeira(s) en Camios-2 e en Versos. 102. No Atlas Lingstico Galego rexistrouse como forma xeral sementar, coas variantes semar en puntos do galego de Asturias, semiar no concello de Tomio e semear no da Guarda, os dous no tramo final do Mio. As primeiras documentacins de formas de semear estn nos pontevedreses Pintos (A gaita gallega 1853) e Domnguez dEsquerdo (Coroas e cadeas do fidalgo povo galicin 1859), no ourensn Lamas (Espias, follas e frores 1876), no pontevedrs Losada (Poesas 1878), nos ourensns Saco Arce (Literatura Popular de Galicia 1881) e Curros (O Divino Sainete 1888), nos peridicos O Novo Galiciano (Pontevedra 1888) e A Fuliada (A Corua 1888), no corus F. M de la Iglesia (Do mar e da terra 1892), no pontevedrs Lois Estvez (Estrugas 1894) e no ourensn lvarez Novoa (P das Burgas 1896).

Marnus (1911), que dedica a Galiza, terra irm de Portugal [...] Altar de Rosalia e da Ternura, obra que seguramente Cabanillas coeca ben. En Marnus hai formas como doirava, treva, descia, asas, rocha, rochedo, hesitantes, encostas, joelhos, Saudade, saudosa e outras moitas que se rexistran en obras de 1926 como Mariscal ou Noite, en Camios de 1949 e nas dos cincuenta como Versos e Samos, tal como se acaba de ver. 4.3. Cultismos, galicismos e outros emprstimos Na obra de Cabanillas hai latinismos como a tergo de Antfona, alaudo(s) de Versos-2 e de Samos-3 (e alaudan de Versos) e cauda, con cadanseu rexistro en Versos e en Samos. Hai diferentes cultismos de base latina en obras de 1926 e nas da posguerra, como fulxente(s) en Camios, en Versos-3 e en Samos-3; flxido(s), -a(s) en Noite-5, en Camios-6, en Versos-2 e en Samos-3; ridente(s) en Noite-2, en Camios-7, en Versos-5 e en Samos-2; punxente(s) en Mariscal-2, en Noite, en Camios, en Versos e en Samos-2; lbaro en Noite-2 e en Camios-2, e silricas, con cadanseu rexistro nestas mesmas obras; escintilar en Mariscal e en Samos, e escintilante en Noite-3, en Mariscal e en Camios-5, que corresponden s portuguesas cintilar e cintilante. Se cadra o portugus o intermediario de moitas destas formas, sen descartar que o fose o casteln; por ex., unha forma que en principio pode ser un latinismo como alaudar existe na literatura popular en casteln (no te alaudes en tu tierra / ni tampoco en tierra ajena). No caso do cultismo sepelido de Versos, que antes usara Cotarelo Valledor, podera tratarse dun italianismo mis ca dun latinismo103. Entre os helenismos emprega clepsidra en Versos e en Samos para referirse antigo reloxo de auga, forma que ten as primeiras documentacins nos Contos inditos (1922) de Montes e nas Foulas (1925) de Manuel Antonio, e que presenta algunhas das ltimas documentacins en As torres no ar (1989) de Avils de Taramancos e en Anos de viaxe (1995) de Rodrguez Baixeras. Posiblemente o casteln foi o intermediario dese helenismo de Cabanillas. Emprega o galicismo tboa por mesa no sintagma Tboa Redonda, que se rexistra en Noite-4 referirse Rei Artur e s seus cabaleiros (e as mesmas formas en Camios), pero tamn en Samos hai dous rexistros de tboa no canto de mesa. Outros galicismos son paxe-25, con rexistros en tdalas obras concordadas; landeaux de Desterro26 e voces como ardi-

103. S hai das documentacins desta forma na historia do galego escrito. A primeira en Cotarelo Valledor (Lembranza biogrfica de don Mateo Segade Baqueiro en Terra de Melide 1933) e a segunda en Cabanillas, en Versos (1955).

60

61

mento e ardido, con rexistros especialmente nas obras de 1926, en Versos e en Camios, como xa se sinalou falar dos arcasmos, por seren formas que xa se rexistran no medioevo. En Desterro26 aparece o termo razziando, que constite a primeira documentacin do verbo razziar no galego escrito, consonte cos datos da base lexicogrfica do ILG, e que ten as seguintes aparicins en A Nosa Terra (1928) e en Cuevillas (Prosas galegas 1962). Trtase dunha palabra creada sobre razzia, forma francesa tomada do rabe alxeriano, que ten as primeiras documentacins nos Queixumes dos pinos (1886) de Pondal e nos Xoguetes para un tempo prohibido (1975) de Casares. Hai ademais algn anglicismo como dancings de Desterro26, rexistrado por primeira vez no galego escrito; e formas como flirt e expresins como five oclock tea no poema A gran muralla de Terra26. E en Noite Cabanillas usa algn catalanismo nutico como avante (E a barquia envolveita nun craror de luar, / vai avante, en silenzo, de vagar... de vagar...), voz comn da fala marieira de Cambados e doutros portos, e que se documenta en textos marieiros ou con metforas do mar en Gmez Ledo (Borreas 1928), en Cotarelo (Mourenza 1928), en Bouza Brey (Nao senlleira 1933 e Seitura 1955), en Garca-Sabell (Limiar de Terra brava 1955), entre outros.

V. A LINGUA DE MANUEL ANTONIO104

1. Galego oral de Rianxo (e da Arousa) Na lingua literaria deste poeta rianxeiro chanse fenmenos de morfoloxa nominal idnticos s sinalados en Cabanillas, como plurais do tipo

104. Para a anlise da lingua de Manuel Antonio manexei as concordancias das obras do poeta de Rianxo que figuran actualmente na citada Base de Datos Lexicogrfica do ILG. A relacin das obras concordadas, precedida da abreviatura que empregarei longo do texto, a seguinte: - Mis al! = Mis al!, 1922. Escrito en colaboracin con lvaro Cebreiro. - Catro = De catro a catro. Follas sin data dun diario dabordo, A Crua, Ns, 1928. - Poemarios inditos de Manoel Antonio: I Poesas. Edicin, limiar e notas de Domingo GarcaSabell. Vigo: Galaxia, 1972: Anacos = Con anacos do meu interior, 1922. Sempre = Sempre e mis dispis, 1923 (?). Foulas = Foulas, 1925. Viladomar = Viladomar, 1928. Poemas soltos, uns datados (1918-1928) e outros sen datar. - Cartas que figuran en Manoel-Antonio: III Correspondencia (1917-1929). Edicin, limiar e notas de Domingo Garca-Sabell. Vigo: Galaxia, 1979.

cans-8, corazns-4 e terminacins arouss de formas como man-26 (e mans-20, man-28 e mans-2), con algunhas excepcins, especialmente na correspondencia. E o mesmo ocorre na morfoloxa pronominal, coma o emprego do suxeito ti-2, e na morfoloxa verbal, como se ve nas formas de perfecto singular floreceches de Catro, foches e pensaches-2 da correspondencia e o plural penschedes dun poema de 1924, anda que hoxe en Rianxo as formas son florecestes, fostes, pensastes para singular e pensstedes para plural. Arousns son tamn asumeu de Catro e de Viladomar e fuxeu de Sempre. Manuel Antonio evita representa-lo seseo e a gheada dos marieiros de Rianxo (Garca Rodrguez 1974). Con todo hai casos de seseo prenuclear, como simbla105 de Foulas, simblador de Catro e sombrisa de Sempre e dun poema de 1924, mentres que noutro poema de 1921 empregaba a forma non seseante sombriza(s); e tamn hai mostras de seseo posnuclear, como lus dun poema de 1923 e xusguei nunha carta de 1923. Ademais ten algn caso de ultracorreccin, como a palabra nordeca-2 de Foulas, inexistente en Rianxo e que debeu crear por imitacin de travesa, un dos ventos mis coecidos dos marieiros arousns. E anda que non ten gheada si se rexistra nel a forma maregadas, igualmente en Foulas, cunha adaptacin do castelanismo marejada usado na lingua marieira. No lxico emprega formas rianxeiras e doutros falares mesmo non occidentais, que xa se viron en Cabanillas. Entre outras estn nais en Foulas e nai-4 na correspondencia; agarimo en Anacos-2 e en Foulas-2 e formas de agarimar en Anacos, en Sempre, nun poema de 1920 e noutro de 1924; maino nun poema de 1919 (maino reco), en Anacos (loito maino) e en Sempre (maina resurreicin destrelas); ponlas nun poema de 1923 e noutro sen datar, en Sempre-2, en Catro e nunha carta; formas de escorregar en Anacos-2 e en Foulas e de bagullar, tamn en Foulas; baldeiro(s)4, baldeira(s)-4 e baldeirar en diversas obras; formas de fechar-9 e de desfechar-4, e na correspondencia unha forma de pechar, que tamn se reManexei igualmente a obra de Manuel Antonio: Poesa galega completa. Edicin de Xos Lus Axeitos. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco, 1992. Sobre a data de Sempre e mis dispis, Garca-Sabell (Manoel-Antonio 1972:181) considera que Iste libro, que est sin datar, posterior ao De catro a catro, asegn se deduce da correspondencia co poeta, mentres que Axeitos considera que se trata dun libro de 1923 (Manuel Antonio: XL-XLI e 101). Nas discrepancias de lectura e de datacin dos Poemas soltos entre Garca-Sabell e Axeitos, seguirei sempre a edicin deste ltimo. 105. Posiblemente se trate dunha adaptacin do casteln cimbra, que no diccionario da RAE (1994) ten unha acepcin (3) referida mar: Vuelta o curvatura que se obliga a tomar a una tabla, para colocarla y clavarla en su lugar en el forro de un casco. E en casteln existe cimbrar e cimbrador.

62

63

xistra no concello de Rianxo actualmente; e formas de esquencer-25 e os derivados esquencidizo(s)-2 e esquencimento106 . E presenta voces moi caractersticas de Rianxo como alfiestra107 para o buraco da agulla no poemario Sempre (Outras estrelas / xogando / non deixan que a lus / lles enfe as alfiestras); esmoer para remoer, cismar (ou no sentido rianxeiro de gastar e desgastar), como en Catro (os engranaxes da gra / esmoen a man morna); bandexar para limpar ou lavar en Viladomar (As mozas da riveira bandexaron / cos peixes esa voz / que aboya agora ingrvida n-o ar); torgo que en principio designa a forza con que unha persoa emite a voz e que Manuel Antonio aplica buguina en Viladomar (O torgo da buguina [...] vai chamando presenza) e a un barco no poema Miragre108 (Xa chego a non ouvir / o socabado torgo dun barco); ou atiaxados no sentido de aparvado ou de non normal, que usa no poema As horas do outono en Foulas (Os atiaxados relanzos do da / cegos e xordos [...] / cos atiaxados relanzos da noite / cegos e xordos)109, poema publicado por Axeitos, que non figura na edicin de Garca-Sabell . Outras formas son arrandear nun poema de 1921 e randeeira110, voces que para moitos falantes se cadra son do galego literario, pero en Rianxo son formas comns. A randeeira aparece nunha preciosa metfora dos versos iniciais do poemario Catro: Encheremol-as velas ca luz nufraga da madrugada Pendurando en dous puntos cardinaes a randeeira esqua do pailebote branco Cas suas mans loiras acenan mil adeuses as estrelas

2. Tradicin literaria e enxebrismo Emprega arcasmos lxicos como aa en Mis al! e o plural aas nun poema de 1922, en Foulas-3 e en Catro, pero nunca o emprstimo portugus azas de Cabanillas; cibd nun poema de 1918 e cidade(s)-25 nos diversos poemarios e mais na correspondencia; conquerida nun poema sen data e conquerimento na correspondencia; vegadas en Foulas e nunha composicin sen data, fronte xeral vez-26 e veces-9; e door nun poema de 1920, a carn de dor-10. Non usa o arcasmo fiestra senn o latinismo fenestra(s), con 19 rexistros nas poesas e dous na correspondencia111. Utiliza arcasmos grficos como nasceu en Anacos-2, pero formas de nacer-4 nas cartas; agradescer e aparesce-2 na correspondencia, pero o xeral son formas de agradecer e aparecer. Tamn usa os falsos arcasmos silenzo(s), con 23 rexistros na poesa e dous de silenzo na correspondencia, e distanza(s)-3 e ausenza(s)-4 en Catro e na correspondencia. Non puido acudir portugus nestes casos, porque nesa lingua irm se di silncio, distncia e ausncia. Na procura do galego enxebre, de igual xeito que Cabanillas, Manuel Antonio prefire lxico galego non homfono do casteln como ledas nun poema de 1918 e en Foulas112; beizos en Anacos, en Foulas-2, en Catro2, en Viladomar e nun poema de 1928; rubir en poemas de 1921 e de 1925; leito en Sempre-2, en Foulas e nun poema de 1925; e por toda a sa obra hai derradeiro(s)-19, derradeiras-5 e ficar-35. Formas como alegre, alegra, labio non aparecen nunca, e os rexistros de ltimo, subir, cama-3 e quedar-13 documntanse na correspondencia, pero non na poesa. Tanto no verso como na prosa epistolar emprega arela(s)-14, que como arelar de Anacos, son formas vistas en Cabanillas. E utiliza arume para aroma, voz creada polo autor de Vento mareiro, que aparece unha vez na correspondencia (que a estas terras de castelanismo chegue un arume de falaxe galega). Nesa procura de enxebreza recorre a solucins morfolxicas propias do galego central. o caso de eiqu-2 en Catro113, de traguer en Mis al! e en
110. Pintos (1865) ten no seu vocabulario indito as entradas randear: Columpiarse, e randeeira: Columpio. 111. Hai que engadir unha fenestras do poema As horas do outono de Foulas da edicin de Axeitos (Manuel Antonio 1992: 69), que como se indicou non aparece na de Garca-Sabell. 112. Na correspondencia rexstrase o adxectivo ledo, o substantivo ledicia-5, a forma ledicia dun verbo lediciar e aldome, as como legra e algro(me)-2. 113. Na correspondencia chase eiqu-40 e aqu-12.

106. Na correspondencia, ademais de formas de esquencer, rexstrase esquecer, esquecese e esquecimento. 107. No vocabulario indito de Pintos (1865) figura a entrada fiestra: Ventana, ojo de la aguja. 108. Garca-Sabell incle Miragre entre os poemas sen datar (Manoel-Antonio 1972: 275), mentres que para Axeitos o poema pode datarse en 1926-27 (Manuel Antonio 1992: 191). 109. Carme Garca Rodrguez informoume de que atiaxado existe nas diversas parroquias de Rianxo na acepcin de apampanado, aparvado e na de persoa que non normal, que non ben dado: ten un fillo algo atiaxado; e que no concello existe a forma abraiado no sentido de admirado, marabillado, asombrado. Segundo Axeitos atiaxado con significado de abraiado, pasmado, segue viva en Asados (Rianxo), pero non figura nos diccionarios galegos (Manuel Antonio 1992: 80, nota 37).

64

65

Foulas-2 (e atraguente en Anacos e atraguel-os na correspondencia) e de faguendo en Sempre e nas cartas, onde tamn se rexistra faguer-12, malia que o xeral facer, pois s da forma do infinitivo hai 90 rexistros en toda a obra. Bardante o poemario Catro, na poesa de Manuel Antonio e na sa correspondencia hai moitsimos rexistros de formas como iste, ista, isto, paradigma que non corresponde co galego de ningures, e que tamn se atopar na lingua hiperenxebrizada de Otero Pedrayo. Esas formas estn en concorrencia coas non hipercaracterizadas morficamente este, esta, esto. Foxe das voces comns casteln hipergaleguizando o lxico con palabras que tamn usa Cabanillas, como hourizonte(s) en poemas de 1918 e de 1921, en Anacos-4, en Foulas, nun poema sen data e nunha carta, mentres que en Catro-9 e en Viladomar-2 usa horizonte(s); emprega montana en Sempre e nun poema de 1918 e noutro de 1928, con dous rexistros114; outo(s)-3 e outa-3 na poesa e nas cartas (e outura na correspondencia), pero non en Catro onde usa alta; soma-2 nun poema de 1920, pero xeralmente utiliza sombra(s)-20; estrano(s)-2, estrana e formas de estranar-3, todas en Anacos e nas cartas; abandoada nun poema de 1919 e abandoa en Sempre. Por outra parte, usa hipergaleguismos que non se rexistran no poeta de Cambados, como ambente-5 na prosa de Mis al! e da correspondencia; estrangoado en Catro e nunha carta e estrangoada-2 nun poema de 1921; oucano(s)-4 en Catro e aluciante en Anacos. Esta ltima forma documntase en Manuel Antonio por primeira vez na historia do galego escrito115. E tamn son frecuentes na sa obra vulgarismos e popularismos, como arbres, frores-4 e frorecer-3 (e florecer-2), probe(s)-5 e probios, as como a preposicin pra-215 maioritaria verbo de para-10, formas diferenciadoras que aparecan na obra de Cabanillas. 3. Influencia da lingua portuguesa Por mor da influencia do portugus Manuel Antonio usa de modo xeral a forma ao e maioritariamente separa os pronomes enclticos cun trazo, anda que na representacin da prepalatal fricativa xorda segue o criterio fonoloxista e non o etimoloxista, pois emprega sempre o grafema <x>, tal
114. Nunha carta de 1919 a Xos Romero Lema fai referencia a unha montana que o rianxeiro puxera orixinariamente nun poema (o premeiro verso trabucaron-o en vez de montana puxeron montaa, Manoel-Antonio 1979: 44). 115. Posteriormente en lvaro de las Casas (Xornadas de Bastin Albor 1931 e Rechoucho 1936) e en Cua Novs (Fabulario novo 1991).

como xa se sinalou (cf. punto 3 do captulo III). Na morfoloxa hai algunhas solucins tomadas do portugus, que xa se viron en Cabanillas e que aparecen noutros autores do primeiro tercio do sculo XX. o caso da formacin dos plurais en -es, xeral na poesa, en formas como cardinaes-4 en Catro e faroes en Anacos; sentimentaes en Sempre, en Foulas, nun poema de 1925 e en Catro, e soportaes nun poema de 1923, mentres que na correspondencia hai polimorfismo (espaoes2, sentimentaes, fciles, difrencis...). E as mesmo, o emprego da forma portuguesa at nos primeiros textos (nun poema de 1921, en Anacos e en Mis al!-3, xunto con tres rexistros nas cartas); pero mis usual a forma galega deica-23 en Anacos (Deica que volvan as brtemas), en Foulas-2 (Deica man), en Catro (deica ver a hora que d o reloxio), en Sempre, nun poema de 1924 e os restantes rexistros na correspondencia. O castelanismo asta-3 e a variante astra-11 s se rexistra nas cartas, parte dunha aparicin de astra nun poema primeirizo de 1918. Nas cartas alternan formas en -emento (agradecemento e movemento4) e en -imento (esquecimento, ofrecimento e pervertimento), con mis rexistros desta solucin comn portugus, mentres que no manifesto Mis al! aparecen voces como movemento(s)-3 e mesmo sentemento, no canto do agardado sentimento. Na correspondencia hai algns exemplos das terminacins -ble e -bre (aceptables, inmellorabres), pero tanto na prosa como na poesa Manuel Antonio usa constantemente a solucin -bel co plural -bes, en formas como innegbel, inmellorbel, inmellorabes no manifesto Mis al! e inmellorbel, innumerabes na correspondencia; irremedibel nun poema de Foulas e innumerbel, irremediabes no poemario Catro. Incluso propaga esa solucin s formas en -bil: inmbel, autombel e automobes en poemas de Foulas. Manuel Antonio emprega moito lxico portugus xa visto en Cabanillas, nalgn caso con certa tradicin literaria. o caso de formas como saudade(s)8 e saudoso-3 na poesa, e mesmo crea a forma saudosa nun poema de 1920, que ata o momento a nica documentacin na historia do galego escrito, vez que emprega a voz galega soedade(s)-11 (e o adxectivo soedosa-2), tamn na poesa. Outros prstamos do portugus son louvanza en Mis al!; inmorredoiro en Catro e nun poema sen data (pero inmorrente en Foulas); aln-12, trebas-5 e formas de descer-4 en diversos poemas; testimoo(s)-2 e formas de estudar-17 na correspondencia, as como estuda en Foulas116.

116. E na corresponencia, ademais, usa estudo(s)-5, estudante, estudoso e formas de estudiar-6.

66

67

Na obra de Manuel Antonio rexstranse por primeira vez no galego escrito lusismos como surdo nun poema de 1919 e noutro de 1920, anda que noutro de 1919 tamn aparece a forma comn galega xordo, que a de Pintos, Rosala, Curros e Lpez Ferreiro, entre outros. Usa a forma isola (de isolar) en Foulas, que a primeira vez que se documenta, para logo rexistrarse nas obras da Triloxa da vida (1928) de Otero Pedrayo, nas Frgoas (1933) de Acua e no Mitteleuropa (1934) de Risco. E utiliza outras formas portuguesas como lonxincua e rostos en poemas de Catro; crrega en Anacos-2 e en Sempre e crrego e carregado na correspondencia; xaruto nun poema de 1923 (portugus charuto); cachimbo en Foulas e cachimba en Sempre-2 e nun poema de 1927; limiar en Sempre e en Foulas (e non o lumial e lumiar do galego tradicional117) e meio e meia118.

to Mis al!120 e gaf-tope para se referir vela en Catro, vez que dos primeiros en empregar stock, tamn en Catro121. Outras formas que introduce son as seguintes: o xermanismo leit-motiv en Anacos e en Foulas2122; o galicismo carrousseles nun poema de 1925 e carroussel en Catro 123 ; os italianismos violonchelo en Foulas-2 124 (e un derivado aviolonchela, que s se rexistra en Manuel Antonio), intermezzo en Foulas125 e ritornelo tamn en Foulas126; e a forma reprisse (francs reprise) nun poema de 1925 (n-a mia cotin reprisse), que a primeira e nica documentacin ata o momento na Base Lexicogrfica do ILG127. As mesmo introduce os latinismos soliloquia e soliloquiantes en Foulas128, desidertum en Mis al!129 e incredbel nun poema de 1920, que podera ser un italianismo. E tamn usa por primeira vez cultismos de base latina ou grega como prostibularia(s) nun poema de 1920 e en Catro130,

4. Marea lxica modernizadora Na poesa Manuel Antonio moderniza o seu lxico introducindo por primeira vez na historia do galego escrito diversas palabras das linguas europeas de cultura (ingls, alemn, francs e italiano) e das clsicas (latn e grego), que non se documentaban antes del, ben por considerrense extrapoticas, ben porque a temtica costumista e ruralista de moitos autores precedentes non o requira; e asemade introduce lxico dos marieiros de Rianxo. Segundo Pena (1996a: 164), na linguaxe deste poeta procrase mesturar un lxico de carcter tcnico, moderno, urbano ou cosmopolita con esoutras palabras a penas coecidas no mar da Arousa e que soan nos beizos incontaminadas e polo tanto limpas, novas, utilizbeis desde unha actitude aberta, de vangarda dos marieiros a carn das travesas. Entre o lxico que introduce no galego literario o poeta rianxeiro estn anglicismos como cock-tail do poemario Catro119, esnobismo do manifes117. O tradicional debeu ser lumial e lumiar, desprazadas por limiar con axuda do portugus. As primeiras documentacins son lumiales e lumial en Curros (Aires da mia terra 1880), limiar en Prez Placer (Contos, leendas e tradicis 1891), lumiar e limiar (4 rexistros) en Prez Placer (Contos da terria 1895), lumiar en Vaamonde Lores (Follas ao vento 1919) e en Lpez Abente (Alento de raza 1920), lumiares en E. Charln e M. Hermida (Trato a cegas 1921) e lumiar en Cotarelo (Trebn 1923). 118. Na correspondencia rexstrase medio-6 e meio-4. Na poesa emprega medioda nun poema de 1925 e meioda en Foulas, meia noite en Foulas e en Catro, meianoite en Viladomar, medio nun poema de 1923 e medios en Foulas. En Cabanillas hai 28 formas de medio e unha soa de meio en Mariscal. 119. No mesmo ano de 1928 Risco usa ese anglicismo en O porco de p; e a seguinte documentacin est en Crnica de ns (1980) de Mndez Ferrn, con dous rexistros. 120. As seguintes documentacins son snobismo en A Nosa Terra (1928) e en Risco (Mitteleuropa 1934), esnobismo en Rof Carballo (Mito e realidade da terra nai 1957) e snobismo en Fernndez de la Vega (Limiar a Sombra do aire na herba de Lus Pimentel 1959) e en Blanco Amor (Xente ao lonxe 1972). As primeiras aparicins de snob corresponden a Taibo (Da agra aberta 1956), a Garca Sabell (Ensaios 1963), a Fernndez-Oxea (Galicia no corazn 1977) e a Mndez Ferrn (Crnica de ns 1980). 121. Antes de Manuel Antonio documntase en A Nosa Terra (1917), e despois del aparece en Beiras (O atraso econmico de Galicia 1972) e en Camilo Nogueira (Industrializacin e desenvolvemento agrario en A Galicia rural na encrucillada 1975). 122. As seguintes documentacins estn en Gmez Ledo (Virxilio. As Xerxicas verquidas lingua galega 1964), en Martine Roux (Fala o fistor e faise o da 1982) e en Rbade Paredes (A palabra secreta 1989). 123. Ademais de Manuel Antonio, as nicas documentacins son as formas carruseis do IGE (Nomenclatura do arancel integrado comunitario 1990) e carrusel de Martnez Oca (Os culpables 1993). 124. As seguintes documentacins son violoncellos de Amado Carballo (Proel 1927) e de Otero Pedrayo (Os seores da terra 1928), violoncelo e violoncello(s) tamn de Otero Pedrayo (Contos do camio e da ra 1932) e violoncellos de Risco (Mitteleuropa 1934). 125. As posteriores aparicins son de Otero Pedrayo (Fra Vernero 1934 e Prlogo e Xeografa da Historia de Galiza 1962) e Bernardino Graa (Sima-cima do voar do tolo 1984). 126. As seguintes documentacins son ritornello de Rof Carballo (Mito e realidade da terra nai 1957) e Risco (Etnografa: cultura espritual en Historia de Galiza 1962), ritornelo de Xohana Torres (Adis, Mara 1971) e de Gmez Ledo (Escolma de poetas lricos gregos e latinos voltos en linguaxe galego 1973). 127. Sobre os estranxeirismos na obra de Manuel Antonio cf. Gonzlez Guerra (1981). 128. Ata agora son as primeiras e nicas documentacins no galego escrito. O substantivo soliloquio ten as primeiras presencias en Lpez Ferreiro (A tecedeira de Bonaval 1895), en Correa Caldern (Conceicin singela do ceo 1925), en Borreiro (Fuchicadas 1927) e en Fernndez-Oxea (Andrmenas 1953). 129. Posteriormente s usaron esta forma Garca-Sabell (Ensaios 1963) e Margarita Ledo (Trasalba ou Violeta e o morto militar 1985). 130. Son as nicas formas documentadas. En Mndez Ferrn (Estirpe 1994) rexstrase prostibular.

68

69

multicopistas nun poema sen data131, mecangrafos en Catro132 e mbolo en Foulas133. s veces trtase de cultismos con elementos desas das linguas como radiograma(s)-9 en Sempre, en Foulas-4, en Catro, nun poema de 1925 e en dous poemas sen data, que ten as nicas documentacins en Manuel Antonio e en Neira Vilas (Galegos no golfo de Mxico 1980). Crea palabras como xornadario(s) para diario, que emprega en Anacos e en Foulas-2, e circunmeridins en Catro, que s se rexistran na sa obra; e crea a forma porvirista(s) de Mis al! e de Anacos, que usar axia o seu amigo rianxeiro Rafael Dieste (Antre a terra e o ceo 1926), e a forma bocarras de Viladomar, que ser usada por Blanco Amor (Xente ao lonxe 1972). E dos primeiros en utilizar formas que daquela deban ser (moi) cultas como insumiso134 (ponlas insumisas nun poema sen data), caligrama en Foulas, cinema en Sempre e nunha das cartas, neurastenia nun poema sen data, neurosis nun de 1921 e en Anacos135, polglota(s) en Foulas e en Catro136 e pentgrama en Foulas137; e galicismos como foulard en Mis al!138 Moitas destas formas estn popularizadas e actualmente son de uso frecuente. Manuel Antonio un gran renovador lxico, pero parte de lusismos

e estranxeirismos moito o lxico relacionado co mar que introduce no galego literario, e sobre todo o relacionado coa navegacin, tal como se ver no punto 3 do captulo seguinte.
VI. MOITA COSTA, POUCO MAR

1. A escaseza de mar na cultura galega Calo Lourido, unha das persoas que nos ltimos anos mis atencin lle ten dedicado mundo do mar galego e que mis ten denunciado a ausencia do mar nos estudios das ciencias sociais, sinalaba no limiar de Xentes do mar (1996) que sendo incuestionable a importancia do mar en Galicia tanto polo nmero de quilmetros como pola moita xente que ten na pesca e no marisqueo a sa actividade laboral, esta realidade nunca se viu reflectida nos estudios sobre a nosa terra. A maior parte dos antroplogos eran e son xentes do rural labrego e, malia o atractivo do chocante, semella haber unha predisposicin a estudiar o mis prximo, aquilo no que un ten as sas raigaas e, por conseguinte, coece mellor (p. 7). E a mesma crtica lles fai mis adiante s historiadores galegos, por estaren sempre mirando para o mundo rural labrego e, ags contadas excepcins, esquecendo que Galicia algo mis. Fra da etapa dos catalns practicamente non hai nada feito, e vai sendo hora de se enrolar na aventura (p. 10). Se a maior parte dos antroplogos galegos veen do rural (e do urbano non marieiro), de procedencia semellante a gran maiora dos historiadores, dos escritores, dos lingistas, dos economistas, dos polticos... forxadores da visin de Galicia e da elaboracin do seu idioma. Non deixa de ser curioso que no seu da un dos mellores coecedores da nosa etnografa marieira fose o ourensn de Ourense Xaqun Lorenzo Xocas, proveniente da Galicia sen mar, como se aprecia no seu estudio das dornas do Porto do Son (1934) e sobre todo no captulo Etnografa: Cultura material da Historia de Galiza (1962) dirixida por Pedrayo. E ourensn de Allariz era o fotgrafo e cineasta Jos Surez, que pertence a escolma de fotos Galicia terra, mar e xentes (1981), con temas diversos (marieiros, feiras, sega, romaxes...) que queren ser un reflexo da forma e sentir, de vivir dos galegos, fuxindo de todo convencionalismo, e dos que salientan as fotos dos marieiros, case todas anteriores a 1936139.
139. Verbo da importancia do tema marieiro na fotografa de Jos Surez, dica X. L. Surez Canal no limiar desa obra: Cabe resaltar de todos estes temas, e asi o pensaba el, os Marieiros que pre-

131. de momento a nica documentacin da Base de Datos Lexicogrfica do ILG, como tamn son nicas as formas multicopiadora de Laxe Freire (Loita e morte 1986) e multicopiar de Casares (Xoguetes para un tempo prohibido 1975). 132. As outras documentacins corresponden a A Nosa Terra (1928), o mesmo ano de Catro; a Carballo Calero (Vieiros 1931), a Risco (Mitteleuropa 1934), a Fernndez-Oxea (Andrmenas 1953) e a Xohana Torres (Adis, Mara 1971). 133. As seguintes aparicins estn en Blanco Amor (Poema en catro tempos 1931), en Carballo Calero (Salterio de Fingoy 1961) e en Risco (Etnografa: cultura espritual en Historia de Galiza 1962), xunto con diversos rexistros nos anos 80 e 90. 134. Ademais do insumisas de Manuel Antonio, as primeiras documentacin son (labrego) insumiso en Dieste (Antre a terra e o ceo 1926), (pruma) insumisa en Garca Barros (Contios da terra 1931) e insumisa en Castelao (Sempre en Galiza 1944) referida estensa familia dos Fisterres. 135. A primeira documentacin de neurosis de Lpez Ferreiro (O castelo de Pambre 1895), a segunda e a terceira son as de Manuel Antonio e a cuarta de Fole (Terra brava. Contos da solaina 1955). A primeira de neurose de Tovar (Calados esconxuros 1980). 136. Antes de Manuel Antonio s se rexistra no semanario de Lugo A Monteira (1889). E en 1928, o ano de Catro, tamn se documenta en A Nosa Terra e en Gmez Ledo (Borreas). 137. As primeiras entradas son pentgrama no semanario de Lugo A Monteira (1889); pentagrama en Ribalta (Libro de Konsagrazin 1910), en A Nosa Terra (1917, 3 rexistros) e en Amado Carballo (Os probes de Deus 1925); pentgrama de Manuel Antonio (Foulas 1925) e pentagrama de Dieste (Antre a terra e o ceo 1926, 3 rexistros). 138. As primeiras documentacins son fulars en Garca Ferreiro (Chorimas 1890), foulard en Manuel Antonio (Mis al! 1922), fulares no peridico de Betanzos Rexurdimento (1922), foulards en Celso Emilio Ferreiro (A fronteira infinda 1972) e foulard en Mndez Ferrn (Bretaa Esmeraldina 1987).

70

71

Nos anos 30 o alemn W. Schroeder estudiara nun amplo traballo os barcos de pesca de Fisterra; e hoxe un dos mellores coecedores das nosas embarcacins tradicionais un antroplogo sueco, Staffan Mrling, que via dun pas con gran tradicin no estudio da arqueoloxa e da historia naval, e que levou a cabo unha investigacin en todo o litoral galego, desde Ribadeo Mio (Calo Lourido 1998b: 2). E s traballos anteriores Guerra Civil hai que engadi-los Diccionarios de artes de pesca de Rodrguez Santamara (1911, 1923), cunha importantsima achega sobre o litoral galego. Temos 1.195 quilmetros de costa con marieiros que levan anos e anos descubrindo caladoiros en canto mar hai a miles de millas do noso litoral; moitos nenos da costa soubemos da existencia de cidades como Antuerpe (Antwerpen no holands dos flamencos, Anvers en francs), Denaghe (a holandesa Den Haag) e Capetn (a sudafricana Cape Town) e algns tardamos anos en asociar eses lugares cos Amberes, La Haya e Ciudad del Cabo dos libros de textos ou dos atlas escolares; temos unha grandsima parte da poboacin vivindo nas beiras do mar cunha rica tipoloxa de vivendas marieiras, que cmpre estudiar urxentemente ante a desfeita que desde hai anos se produce no noso litoral, e especialmente nas Ras Baixas. Malia iso, a presencia do mar na cultura galega, e na literatura en particular, foi tradicionalmente escasa; e malia que nos anos 80 e sobre todo nos 90 aumentou considerablemente o nmero de traballos con referencia mar, e tamn o nmero de obras literarias con presencia do mar e das sas xentes como logo se ver, anda as, comparado co mundo da terra, creo que na cultura galega segue habendo moita costa e pouco mar. 1.1. O mar dos lingistas e o dos naturalistas e antroplogos No eido da lingstica galega hai un gran predominio dos estudios da lingua do rural respecto da marieira, do que boa proba o Glosario de voces galegas de hoxe (1985) de Constantino Garca, no que entre os 45 puntos estudiados soamente sete son marieiros. As e todo, dun total de 119 puntos do Lxico de los marineros peninsulares (Alvar 1985-89), a nosa costa figura con 15 portos enquisados por Carme Ros Panisse e Antn Santamarina, material que cmpre engadi-las completas monografas
sentan un doble inters. En primeiro lugar o carcter de documento que poden ter por tratarse dunha das series mais antigas que el fixo, cseque todas antes da Guerra Civil espaola. Valor documental tamn por presentar ese traballo artesn que pouco a pouco co paso do tempo vai a desaparecer; quedar soamente na memoria dunhos cantos. En segundo lugar estas fotos corresponden posiblemente s estudios previos realizados antes de facer a sa pelcula Marieiros, que era a primeira dunha serie adicada s artesns galegos, pelicula que foi rematada no exilio e que non se puido ver aqu [...]. Por ltimo quere ser un homaxe marieiro galego (p. 8).

da propia Ros Panisse (1977, 1983) sobre a nomenclatura da nosa flora e fauna martima, con material de 56 portos dos 1.195 km. da nosa costa, ademais do porto das Figueiras na Terra Navia-Eo asturiana e do de Caminha, fronte Guarda. Hai, por outra parte, moi diversas publicacins de bilogos, botnicos, economistas e antroplogos de grande interese para a lexicografa marieira, traballos que puiden catalogar merc axuda de Carme Hermida e do amigo Miguel Anxo Seixas. Sen desexo ningn de exhaustividade, parte das publicacins (en casteln) de Domingo Quiroga nos anos 60, cmpre salientar nos anos 70 os traballos do economista Gonzlez Laxe sobre os problemas e a estructura da pesca costeira galega e os do bilogo Uxo Labarta, en especial A pesca galega e a sua investigacin (1978), as como os artigos econmico-etnogrficos de Arturo Roman, algns dos anos 50 e 60, recollidos en La pesca de bajura en Galicia (1981). Nos ltimos dez anos merece destacarse o labor pioneiro de Xos Manuel Penas Patio desde a Sociedade Galega de Historia Natural, e en especial a obra Cetceos, focas e tartarugas marias das costas ibricas (1989), da que coautor A. Pieiro Seage. Hai diferentes guas de bilogos e de naturalistas, como Gua dos peixes de Galicia (1983) de Rodrguez Solrzano, Devesa Regueiro e Soutullo e Gua dos mariscos de Galicia (1985) de Rosa Ramonell; Peixes do mar de Galicia (1992, 1994, 1995) de X. L. Rodrguez Villanueva e de Xavier Vzquez (o novelista Xavier Queipo) e Gua ecolxica do litoral galego (1996) de Lus Mguez, Concepcin Rodrguez e Oscar Garca. E existen outros moitos traballos de naturalistas, como os do volume A natureza perdida. Xea, Flora e Fauna de Galicia en perigo (1989) do Consello da Cultura Galega, con artigos sobre algas marias (Prez-Cirera), sobre invertebrados marios (Urgorri) e sobre peixes (Solrzano). Entre os traballos etnogrfico-antropolxicos estn os relativos a barcos, coma os de Mass (1992) e de Mrling (1989) para toda a costa galega, ou os de Juan S. Beloso sobre barcos e artes de pesca na Guarda (Vzquez Varela 1990) e de Alonso (1997) sobre as gamelas da Guarda e costa prxima; e sobre todo os diversos estudios do arquelogo e etngrafo Calo Lourido (1978, 1980, 1996, 1998a) sobre barcos, artes de pesca e de marisqueo, desde unha perspectiva sincrnica e diacrnica. Calo coordinou o Simposio de Antropoloxa Marieira Galicia un reencontro co mar, que mencionei na laudatio de Filgueira Valverde. Nas actas dese Simposio (Calo Lourido 1998c) recllense, entre outros, traballos sobre ritos propiciatorios (Alonso Romero), sobre exvotos (Fuentes
73

72

Alende), sobre devocins marieiras (Gonzlez Prez), sobre a poesa popular nas ras galegas (Fraguas Fraguas) e sobre o coecemento experto do mar polos pescadores de Lira e de Muxa (Garca Allut), interesantes para a lexicografa marieira, e de xeito moi especial este ltimo. Por outra parte, Gonzlez Prez autor de O refraneiro do mar (19932) e Alonso Romero publicou varios traballos sobre crenzas e ritos dos marieiros de Galicia confrontados coa xente de mar de cultura celta, entre eles, Crenzas e tradicins dos pescadores galegos, britnicos e bretns (1996). E a nivel divulgativo hai que sublia-lo labor que sobre o mundo do mar se fai desde hai anos no Museo do Pobo Galego e, mis recentemente, desde o semanario e a editorial A Nosa Terra140. Coido que a ra da Arousa, a mis extensa das ras galegas privilexiada, xa que conta con moi diversas publicacins, algunhas de gran didactismo para coecer como e como foi o mundo tradicional marieiro e o lxico da xente que vive nese mar. Penso no cantigueiro de Bouza Brey (Cntigas populares da Arousa 1931) e nos traballos de Ricardo Arnaiz e Alberto de Coo Artes de marisqueo usados en la ra de Arosa (1977) e Cuadernos marisqueros. Artes de pesca artesanal en la Ra de Arosa. I Artes de enmalle. II Artes de pesca (1979), reeditados en versin galega no volume Artes de pesca da Ra de Arousa (1990). Penso nos estudios dirixidos por Adela Leiro e moi especialmente O traballo no mar (Aparellos de pesca e marisqueo) (1990), sobre os aparellos e as diversas artes usadas en Cambados, e no libro as Aves de costa (1995) de Romay Cousido sobre o Grove, inspirado na Gua das aves de Galicia (1991) do citado Penas Patio, de Pedreira e de Silvar. E tamn penso nas publicacins do Grupo Etnogrfico Mascato, coma os Galens de Arousa (19962), o Caderno de a bordo. Cultura martima de medio ambiente (1997) con texto de Dionisio Pereira e a Revista de cultura martima, ademais do labor de colectivos como o propio Mascato ou Joritas recuperando embarcacins tradicionais do costado de leste da Arousa.
140. Hai moi diversos traballos de economistas e de historiadores que tratan sobre a pesca galega. Entre os traballos clsicos estn a Memoria sobre la pesca de sardina en las costas de Galicia (Madrid, 1784, con reedicin do Consello da Cultura Galega, 1997), de Jos Cornide de Saavedra, e La industria de la pesca en Galicia. Estudio sociolgico de Joaqun Daz de Rbago (Santiago, 1885, con reedicin da Fundacin Pedro Barri de la Maza, 1989); e entre os traballos mis recentes estn Galicia en el comercio martimo medieval (1988) de Elisa Ferrreira Priegue, Galicia y el mar (1993) de Xos Fortes, e o volume de divulgacin Historia da pesca en Galicia (1998), coordinado por Carmen Fernndez Casanova. Hai excelentes libros de fotografas que nos dan unha idea da Galicia marieira de onte e de hoxe, como o de Garca Surez (Galicia terra, mar e xentes 1981) e o citado de Fortes con fotos antigas e con moitas fotos a cor de Lobato e de Osorio, O mar da memoria producido pola Axencia Rivadela (1991) e Galicia, o oficio de vivir. O mar, a terra e a cidade de Gonzalo Allegue (1998).

Por outra parte, en Cambados traballaban a maiora dos mestres que no seu da redactaron o moi didctico A pesca en Galicia (1983), onde se trataba de bioloxa maria e de tecnoloxa pesqueira, de peixes e de marisco, de artes de pesca e de barcos, de como falan os marieiros e dos ns das faenas diarias, e todo visto desde Galicia e para escolares galegos. Existiu, ademais, o Seminario Domingo Fontn para o estudio da toponimia maria da ra da Arousa e editronse monografas sobre a historia e a actividade pesqueira desta ra141; e os marieiros das ribeiras deste mar teen a sa Arousiada (Mxico 1995), escrita parte en espaol e parte no galego da ra, con gheada, con seseo e coas formas cantn, entre outros trazos. O autor desta novela, Leonardo Da Jandra, naceu no estado mexicano de Chiapas criouse en Galicia e desde hai anos vive na costa mexicana da Oaxaca142. 1.2. O mar e os diccionarios A tradicional carencia de traballos sobre lxico marieiro, especialmente sobre lxico abstracto, ten a sa repercusin na actual lexicografa galega. Non aparecen nos diccionarios voces da terminoloxa marieira coma o mencionado rifar, que os marieiros aurousns e muradns din do feito de esgazaren e romperen as velas, ou o arousn rebastal para designar pedras aliadas ou sen aliar cubertas pola auga (e a Ra da Arousa un inmenso val mario inzado de rebastais) fronte a arresife, conxunto de pedras aliadas que non cobre a auga. A forma rebastal non aparece na listaxe do VOLGa (1990), o vocabulario ortogrfico redactado por Manuel Gonzlez e por Antn Santamarina, base das entradas da maiora dos diccionarios e dos vocabularios que sobre o galego se fixeron nos anos 90. Voces que si aparecen son barca, pesco e pesca, marieiro e pescador que, en xeral, estn deficientemente definidas por non teren en conta os distintos redactores, entre outras cousas, que para os marieiros, en princi141. Manuel Fajardo Pieiro autor da Historia e vida da ra de Arousa (Boiro 19962) e Jos A. Prez Snchez o de Las actividades agropecuarias y pesqueras en la ra de Arousa (Galicia). Dinmica e incidencia territorial (Pontevedra 1996). 142. O libro leva unha advertencia inicial na que o autor aclara que os captulos pares, en la forma arousana original, representan un escollo poco menos que insalvable para todo lector que no domine el galaico-portugus. Es por ello, que me he visto obligado a aventurar una traduccin que, ms que una traicin, es un asesinato inevitable del original arousano. Por otra parte, la fascinacin por la dulzura, la sonoridad y la riqueza lingstica del habla de la mtica ra, hizo que, desoyendo los consejos de los expertos, me esforzara por llevar al lmite la singularidad del habla arousana, dejando reiteraciones pronominales y evitando los pretritos compuestos, as como permitiendo los castellanismos que permearon el habla del personaje a travs de su peculiar singladura. Por ltimo, prefer el uso de la j al de la gh, por considerar la simplicidad de la primera ms acorde al temperamento lingstico de la ra.

74

75

pio, non hai barcas senn barcos (grandes ou pequenos) e que a barca da linguaxe literaria ou ben era unha embarcacin coa que se cruzaba un ro; ou por ignoraren que a xente do mar non usa formas como pesco e pesca, pescantn e pescantina, pois estas son formas dos que traballan en terra, normalmente en lugares que non viven do mar e, como moi ben din os redactores do Xerais (1993), emprganse despectivamente. No caso de pescador e de marieiro non estamos propiamente en presencia de sinnimos: pescador forma usada por quen traballa en terra e pouco empregada por quen anda mar, a non ser que estea a falar de cousas do mar con xente de terra con quen non ten confianza; marieiro forma xenrica que designa tanto o que anda mar e traballa con redes como o que anda rastro ou anda s nasas e tamn o que pesca con cordel, agora con lias. S este ltimo sera pescador, parte do que pesca con cana nun ro ou que pesca no mar como deporte, tamn con cana. Como se ver mis abaixo, no caso das embarcacins, ademais do incompletas que resultan algunhas definicins, hai contradiccins no relativo feitura, como ocorre coa chalana e coa gamela. Outras veces as entradas reflicten unha terminoloxa internacional, como no caso de babor e de estribor, pero non sempre aparecen formas galegas tradicionais como couso e arca. Sen dbida ningunha que deben figurar nos diccionarios galegos tdolos termos da linguaxe martima internacional que son de uso comn, calquera que sexa a procedencia; pero cmpre non esquecrmo-la ampliacin semntica dada a voces do mundo de terra cando se habilitaron para o mar. En romans, o Finisterrae oriental do mundo romnico, os puntos cardinais son os internacionais nord, sud, est e vest (e os ventos correspondentes son vnt de nord, vnt de sud...) que como os nosos norte, sur (sul para os marieiros da Guarda), leste e oeste proceden de formas anglosaxonas, que probablemente a travs das correspondentes francesas nord, sud, est e ouest pasaron s diversas linguas romnicas143. Pero a carn destas voces internacionais, en romans para o norte e para o sur o popular miaz noapte e miaz zi (literalmente media noite e medio da) e anda a a non desapareceu a denominacin xeogrfica baseada nun antiqusimo significado simblico dos nomes das cores para os puntos cardinais: negro para norte de a o Mar Negro mar que est norte, branco para sur, vermello para leste e verde ou azul para oeste. Este sistema ba-

seado nas cores non descoecido doutros idiomas balcnicos coma o blgaro ou o grego, e mesmo o turco144. No litoral galego os puntos cardinais e os ventos teen as denominacins internacionais (norte, sur, leste, oeste), existindo no caso dos ventos termos galegos que concorren cos de orixe anglosaxona (terral para o leste, travesa para o oeste ou para outras direccins do vento, etc.). Na Galicia interior hai aire de arriba cando sopra do norte; hai aire de abaixo ou vendaval, e mesmo medioda, cando o fai do sur; hai son, nacente ou levante se sopra do leste; e ponente (e moito poniente e nalgn caso traveso) cando o fai do oeste. 1.3. O mar e a literatura Nunhas xornadas sobre Os narradores e o mar celebradas en Lisboa en marzo de 1998, Carlos Casares indicaba que as das frustracins da literatura galega eran a ausencia dunha pica da emigracin e doutra pica do mar, vez que salientaba a forte relacin de Hemingway con Galicia especialmente coa ra de Vigo, pero lamentou que o autor estadounidense non lograse consolidar unha creacin desa pica do mar145. Hai anos Antn Villar Ponte, cando estaba a traducir galego unha traxedia de marieiros irlandeses de Synge, lamentbase da escaseza de mar na nosa literatura:
El mar es el todo para los gallegos hermanos de los lusiadas. Sin embargo, no ha sido el marinismo lo que ms atrajo la atencin de nuestros poetas y escritores. Ni siquiera de aquellos que se dedicaron al gnero literario realista por excelencia que es el teatro y la novela146.

143. Corominas / Pascual (1980 II: s.v. este).

144. Os vlacos negros eran, segundo Christian Ionescu (1999: 450) os que vivan nas rexins setentrionais, tomando como punto de referencia a posicin xeogrfica dos gregos, blgaros e turcos, onde negro fai referencia a xente que viva norte e non cor negra das pelicas que vestan os vlacos (ou vlacos) da actual Romana. Esa simboloxa de nomes de cores para indicar posicin xeogrfica aparece tamn na mitoloxa e nos contos populares romaneses, na herldica e na toponomia. Mostra disto ltimo Mare Neagr , o coecido Mar Negro que baa, entre outras, as costas romaa nesas, blgaras, ucranas e turcas. E existen outros ros negros na hidronimia romanesa. E tal como me ten indicado Ionescu, moi frecuente nos contos populares romaneses a presencia dun emperador negro e dun emperador branco, que non teen nada que ver coa cor moura ou alba da sa cara, senn coa procedencia do norte ou do sur do pas. 145. A cita est tirada do xornal O Correo Galego (5.3.98), 45. 146. A. Villar Ponte: Pensamento e sementeira. Buenos Aires: Galicia, 1971, 154-5. Dica respecto desa obra de Synge que, como halla su desenvolvimieno en Irlanda, pudiera hallarlo en cualquier lugar de la costa brava de Galicia.

76

77

1.3.1. O mar na poesa Na literatura medieval o mar est nas barcarolas de Paio Gomes Chario, o almirante do mar e seor de Rianxo e de Sobrn; est en Jon Zorro e en Don Dens, en Juin Bolseiro e en Nuno Fernandes Torneol, en Nuno Porco e en Roi Fernandes de Santiago e nos poetas do mar de Vigo (Mendio, Jon de Cangas e Martin Codax), estudiados por Filgueira no seu traballo de 1927 sobre A paisaxe no Cancioneiro da Vaticana. Anos despois Cotarelo Valledor (1970) analizara a presencia do mar neste mesmo Cancioneiro, e o mesmo far Guerra da Cal (1958) na nosa lrica medieval. Tavani, no limiar do fermoso libro A auga e a poesa galega medieval (1989) considera que son sobre todo as augas do mar as que asumen para a namorada un aspecto hostil, contrario relacin amorosa; e engade que o mar elemento separador por definicin, sempre o inimigo, o rival co que a rapaza tenta competir en balde. Na poesa de entre sculos todo mar nas fermosas quintillas Marieiro da Lanzada (1887) do pontevedrs Lus Rodrguez Seoane, amigo de Aguirre e de Pondal; hai mar en Leiras Pulpeiro, que introduce no galego escrito diverso lxico marieiro, el que era o poeta da Maria, fronte a Noriega Varela que o era da Montaa. Leiras introduce o termo nordesas (1884 e 1903), posteriormente usado por Lamas Carvajal (Gallegada 1887), por Noriega Varela (Montaesas 1910) e por Manuel Antonio na variante nordeca de Foulas (1925), e introduce a voz vaga (1912), que logo aparece en Lisardo Barreiro (Escumas e brtemas 1923), en Filgueira Valverde (O Vigairo 1927) e en Manuel Antonio (De catro en catro 1928). E Leiras tamn introduce a forma salseiros (1912), que ten as seguintes aparicins na citada obra de Lisardo Barreiro e en Cabanillas (No desterro e Na noite estrelecida 1926), as como a palabra escamallo (1912), que despois empregarn Manuel Antonio (Foulas 1925 e De catro en catro 1928), Cotarelo Valledor (Mourenza 1931) e Bouza Brey (Seitura 1955). Marieiros son os poemas de Lugrs Freire nos que evoca o mar de Sada e a sa xente, como os agrupados baixo o ttulo Da Maria en Ardencias (1927), libro que termina con tres prosas, unha das cales a crnica dunha mareira; e nestes anos 20, como quedou ben indicado, hai unha constante presencia do mar en boa parte da obra de Manuel Antonio. Na posguerra hai tema marieiro e, xa que logo, moito lxico desta orixe en A roseira da soidade. Poesas galegas (1953) de Antn Zapata Garca, sobre todo en poemas como Dorna saudal, Mareas vivas, Marismas, Redes no mar ou Carrexando redes. Para Carballo Calero (1981: 607) o galego vivo deste poeta de Laxe ricaz, especialmente en termos nuti78

cos, e se a el se houbera atido, houbera logrado unha linguaxe propria, precisa i enxebre, pois cando Zapata escribe versos de tema marieiro logra os seus mellores momentos. O mar da Costa da Morte est presente en versos do muxin Xervasio Paz Lestn, como no fermoso poema Algazo (1945), en Barcos (1960) ou no soneto Muxa (1932), a Do cantbrico mar, n-un regacio, / feito entre cons, de escentilante area, / bicada pola escuma da marea / i ao barudo agarimo do Corpio147; e o mar do Morrazo e o mundo do mar estn presentes na poesa de Bernardino Graa, e de xeito especial na sa Profeca do mar (1984). Entre os novos (e xa non tan novos) hai poemas con mar nas Baladas nas praias do Oeste (1985) de Manuel Rivas. Hai unha presencia constante de elementos marios nos versos da noiesa Ana Roman en Palabra de Mar (1987), de quen Avils de Taramancos tamn de Noia e tamn con mar na sa poesa dica na presentacin dese libro de Ana que era poesa salobre con aroma de ocano interior; e o mar non falta en poemas de Das ltimas mareas (1994) e Arden (1998) da mesma escritora. Hai as mesmo mar nalgn dos libros do fisterrn de Cee Rafa Villar (O devalo do mar 1994), de igual xeito que aparece na escolma potica De mar e vento. Cinco poetas de Fisterra (1997) que, como sinala Miro Villar no limiar, saben do mar porque o levan nos ollos e sobre todo nos dedos, e cando o pronuncian semella como se unha buguina deixase todo o seu eco nos nosos odos e as mareas devalasen e terra dentro s houbese auga salgada. E destes fisterrns de Fisterra, onde mis mar e mis lxico mareiro se acha nas composicins de Alexandre Nerium, nome literario de Manuel Martnez. Na poesa moderna hai presencia do mar, en maior ou menor medida, tal como se pode apreciar na antoloxa de Cacheiro (1985), en autores clsicos como Rosala, Pondal, Cabanillas e Lpez Abente; en poetas vangardistas como Amado Carballo, Manuel Antonio, Blanco Amor, Bouza Brey, Sevillano e Cunqueiro; en Iglesia Alvario, Castroviejo, Seoane, Celso Emilio e Gonzlez Garcs; en Pura Vzquez, Luz Pozo e Xohana Torres; en Manuel Mara, Bernardino Graa, Avils de Taramancos e Mndez Ferrn. En maio de 1998 o Fogar do Pescador de Vilaxon da Arousa editou O Cancioneiro e o mar como homenaxe a Paio Gmez Chario, Seor de

147. A poesa deste poeta acaba de ser editada e estudiada por Miro Villar no libro A poesa galega de Xervasio Paz Lestn (1998).

79

Sobrn, con presencia da obra de vinte poetas galegos. Nel aparecen escritores que encetaron o seu labor nos anos que seguiron posguerra, como Manuel Mara, Uxo Novoneyra, Bernardino Graa e Garca Bodao, xunto con outros que pertenecen a tempos mis recentes, nos que estn a sinalar un acento creador de diverso feito, tal como sinala Fernndez del Riego no limiar da obra. Esoutros poetas son Alfonso e Xos Mara lvarez Cccamo, Xurxo Alonso, Fermn Bouza, Gonzalo Bouza-Brey, Ramn Caride, Ramiro Fonte, Xulio Lpez Valcrcel, Anxo Pastor, Daniel Pino, Xess Rbade Paredes, Xavier R. Baixeras, Domingo Tabuyo, Helena Villar e Rafael Villar148. Na maior parte dos poemas deste Cancioneiro trtase dun mar moi literario, con moito ronsel e bastantes gaivotas, con nords e ondas, con rochedos e rochas e algn(s) con(s) e algn cormorn; pero non faltan, como ocorre nos textos de Xurxo Alonso, lxico da xente do mar como corvos marios, buguinas e quin; e mesmo aves que andan nos areais arousns na seca, como mazaricos e biluricos. 1.3.2. O mar no teatro No teatro teen ambientacin marieira obras de Lugrs Freire como Mareiras (1904), O Pazo (1917) e a Estadea (1919), co mar e o lxico de Sada. Da lingua da peza teatral Estadea dica Carballo Calero (1981: 482):
A mesma fala das xentes carez de autenticidade. Verdade que ouvimos termos enxebres como panterma, minueta, cope e tarrafa, que non tiveran denantes proxeicin literaria, i escoitamos algns tipos e refrns tomados da boca do pobo; pero no seu conxunto, o dilogo non natural, i est cheo de xiros imposibres de supor na lingua dos marieiros.

formularia capaz de producir en mentes sinxelas (Carballo Calero 1981: 713-4). Cotarelo Valledor, que era da Veiga, na Terra Navia-Eo, autor de pezas de teatro marieiro como Beiramar. Drama en tres actos (1931) e Mourenza. Lance dramtico nun auto (1931), con moito lxico do mar, especialmente en Beiramar, aprendido na ribeira do Mar da Arousa. Para Carballo Calero (1981: 626), Beiramar est escrito no falar marieiro que Cotarelo coeca polas sas estadas en Vilaxun, de onde era oriunda a sa dona. Entre as obras da posguerra con presencia do mar est o Auto do Marieiro (1961) de Manuel Mara na que o bruido do mar, a gamela, a la se convirten en personaxes con voz, compartindo a accin co propio marieiro, en palabras de Fernndez Naval (1999: 51) nun recente ensaio sobre a pesca na literatura galega; e en A casa dos afogados (Drama fantstico) (1990) de Miguel Anxo Fernn-Vello o mar omnipresente. 1.3.3. O mar na narrativa Na narrativa galega hai mares moi diferentes. Vctor Freixanes no Tringulo inscrito na circunferencia (1982) narra a historia da revolucin imposible das vellas cidades do mar, a historia dos vellos navegantes galegos, as invasins viquingas e as navegacins atlnticas, obra que para Fernndez Naval (1999: 55) non estrictamente unha novela de pescadores, anda sendo a mis marieira de cantas novelas se teen escrito en Galicia. Hai moito mar nas pxinas de Xavier Queipo, en obras como rtico e outros mares (1990), con historias de barcos que son atacados por araas xigantes e caceras de osos brancos; en Diario dun nmada (1993), onde aparece, entre outros moitos, o mar das augas canadenses de Terranova; e en O paso do noroeste (1996), onde se procura un camio para chegar China e Xapn. Hai mar en bastantes pxinas de Beiramar (1983) de Martnez Oca, de Xa vai o griffon no vento (1984) de Conde, de Bretaa Esmeraldina (1987) de Mndez Ferrn, e nalgn relato de Arnoia, Arnoia (1985) do mesmo Ferrn e en Aln da desventura (1998), de Alcal, novela con vidas de persoas e pobos arrastrados polos conflictos entre as grandes potencias navais. E hai un mar diferente destes no relato curto A balandra do esqueleto de Abella Choucio includo en A ermida do diao (1998), que se acompaa dun apndice con partes dunha lancha de vela e doutro apndice cun vocabulario martimo para mellor comprensin da narracin.

Lugrs ademais autor de relatos co mar fondo, como A illa milagreira referido chegada dos primeiros colonos illa de Slvora contra mediados do sc. XIX, relato includo no libro Contos de Asieumedre (1901). A obra de Rafael Dieste A fiestra valdeira (1927) desenvlvese na casa dun indiano que fora marieiro, na vila natal do protagonista, seguramente Rianxo. Trtase dunha inxenua e optimista fbula que pode encubrir unha apoloxa da autenticidade, unha exaltacin dos valores humns do pobo marieiro e unha crtica da deformacin moral que unha educacin

148. No libro de Ramn Sampedro Cando eu caia (1998) hai presencia do mar especialmente nos poemas agrupados despois da composicin Quero ir mar.

80

81

1.3.4. Todo mar Galicia: o Grand Sole na literatura dos 90 As mareas dos barcos galegos nos caladoiros do Grand Sole, augas do Mar de Irlanda ben coecidas de moitos arousns, son un grande atractivo na literatura galega dos 90, tal como salienta Fernndez Naval (1999: 413, 53-4), tanto na poesa (Rivas, Reixa e Ferrn) como na narrativa (Riveiro Loureiro, Suso de Toro e Carrera). No citado Balada nas praias do oeste (1985) de Manuel Rivas hai un poema titulado O Grand Sole (p. 89), que comeza con estes versos: Esta a nau do home, o ventre amador que sulca a friaxe doce do infortnio, que se ergue solemne no berro do naufrxio e que xime, ateigada do extrao continente que arvorea no vento. No poema Contrabando de amigo de Antn Reixa, escrito para o grupo musical Na La e que cantaba Uxa, e que aparece en Viva Galicia Beibe (1994) do propio Reixa, a moza da fermossima cantiga de Mendio segue atendendo seu amigo na illa de San Simn, que seica andaba nunha marea no Gran Sol: Sentada estou na illa de San Simn esperando, meu amigo, ai, que volvas do Gran Sol e pola ponte de Rande van e veen sen parar moitos coches, meu amigo, que non veen do Gran Sol. Pero o amigo da moza non andaba polo Mar de Irlanda, senn que cunha planeadora andaba contrabando de tabaco e de drogas de drogar. O amigo andaba fume e se cadra tamn faria, polo que a amiga, cansa de atender, acaba dicindo: Sentada non vou quedar, non vou mirar para atrs pola ponte pasan coches, non son estatua de sal contrabando o que ti fas, ti non pescas no Gran Sol mellor as que no Prsigo naufragar. A internacionalizacin da frota deses caladoiros, con capital galego e doutros pases aparece no poema Coma un arau corre a tormenta de Estirpe (1994) de Mndez Ferrn, tal como sinala Fernndez Naval:
82

Coma un arau corre a tormenta o rac fantasma, finalmente acllese Buraca do Inferno. Eu mirinno en Ons o da de Venres Santo, inda se la na ponte: Norita. E o folio? O folio ralle de Brest, Don Jos Mara. Na prosa, o Grand Sole aparece na novela O Patrn (1990) de Manuel Riveiro Loureiro, que ten como protagonista un patrn que traballa nese mar xa mtico para moitos galegos do litoral; e Riosil (1990) de Valentn Carrera a crnica da ltima marea nas augas desa inmensa chaira submaria que o Grand Sole. E con este mar est relacionada a historia do marieiro Pepete que leva unha moneca hinchable a unha marea, historia que narra Suso de Toro en Tic Tac (1993). E a pica do Gran Sol tamn aparece en Porcupine de Fumareu (1997) de Xurxo Souto. O protagonista do dcimo estralo desa obra Serafn Mourelle, nado en Corme, criado na Corua, casado en Noia, que viviu no Gran Sol e que considera que do mar mis que de ningn sitio. Tal como conta Souto, o mesmo que nas antigas lendas, Serafn achou a sa cidade asolagada:
No medio do Atlntico, ao oeste de Irlanda, rguese a grande montaa submarina de Porkupine, en ingls a pena do porco-espio. Al chegou, buscando novos regueiros no medio mar. Porkupine ou a Cordilleira dos Andes, como eu lle dica. Fun largando aparello, rachando as redes contra eses penedos, ata que atopei os carreiros no mar. Cruzar as montaas de Porkupine foi para min como aqueles pioneiros que foron descubrindo, que foron abrindo camios polas montaas dos Andes (p. 83).

O estralo ten como eplogo o poema A Odisea do Gran Sol. Serafn Mourelle e o Golpe do Mar, da autora de Manuel Rivas. E no undcimo estralo de Fumareu flase dos marieiros galegos que andan bonito e atn polo Ocano ndico. E esta mesma pica dos marieiros que traballan a centos de millas polos mares de Irlanda ou a varios miles de millas polas augas de Namibia, polas de Madagascar ou polas tursticas das Seicheles a que cantan Souto e Os Diplomticos de Monte Alto no seu ltimo disco, a arroutada Capetn (1999).
83

Esta a pica da Galicia marieira para a que tdolos mares son Galicia. Sbeo ben o meu to Andrs polas singraduras que ten feito pola costa europea e mediterrnea e polas travesas a travs do Atlntico e do Pacfico; pero tamn o saba o meu to Ricardo, que coecn sendo eu mozo, cando voltou de andar anos e anos polos mares de Australia; e que despois dun longo descanso nas ribeiras arouss a chamada do mar levouno de novo cara liberdade que hai nesa illa dauga rodeada de ceo por todas partes, con singraduras pola costa mediterrnea e africana e outras transceocenicas, algunha delas intensa e dramtica polo que me ten contado. Pero que todo mar Galicia tamn o sabe a xente da mia xeracin. Hai bastantes anos, estaba eu agardando un avin para face-la mia primeira travesa europea de s unhas horas e atopei en Baraxas un meu amigo da infancia, o Amadeo, que agardaba un avin para ir s EE. UU. e logo Xapn a colle-lo barco no que andaba embarcado e despoir ir a non sei cantos portos e non sei cantos mares. E falbame destas singraduras coa mesma naturalidade de quen agardaba hai anos a motora que a de Cambados Toxa e Grove, a un par de millas. E non hai moito, cando a min me parecera unha eternidade unha travesa area desde a costa de California a Madrid, no traxecto de Baraxas a Santiago tocoume de compaeiro de asento un marieiro, que deba ser do Morrazo, que al me contou que levaba case dous das andando en barco e en avins, que andaba mar na Antrtida traballando con moitos graos baixo cero. E falbame da longa viaxe e do labor a bordo nos mares do Polo Sur coa mesma naturalidade ca se viese de coller un Castromil e logo un autobs de La Unin para ir Morrazo, para despois ir largar uns trasmallos ou unhas nasas pola ra. 2. Cabanillas, a contemplacin dun mar con ribeiras, dornas e barcas, e Slvora na boca da ra Cabanillas non poeta do mar, pero dun xeito ou doutro hai presencia do mar nalgns poemas. En toda a sa obra hai bastante lxico marieiro, o que non estrao porque nas vilas marieiras hai moitas expresins e moito vocabulario do mar que tamn se usa en terra, mesmo por quen non anda mar. E este autor, como el mesmo manifestou149, andou en
149. En carta a Carballo Calero (8.XI.54) escribe: Chamronme para o Auntamento, onde estiven dez anos de oficial de contabilidade, moi a gusto, porque eu fun sempre sustantivamente un burcrata: nese tempo divertme nas tascas, antre marieiros, e faguendo, s veces, copras de rexoubeo (Cabanillas 1981: 527).

terra divertndose entre marieiros, nas tascas, na poca en que traballou no concello natal como oficial de contabilidade. Ademais, nunha vila como Cambados a presencia do mar omnipresente: durante moito tempo a vila non tivo un ncleo propiamente dito senn que eran varios quilmetros con casas das tres vilias primitivas (Fefins, Cambados e San Tom) mirando mar boa parte delas. Era, en palabras do poeta, un Cambados deitado sol veira do mar, tal como reza na dedicatoria de Vento mareiro, coa illa de Slvora e o seu escudeiro o cn de Nor (Cabanillas escribe Noro) decote vixiantes tapando a boca da ra, tal como se aprecia desde a ribeira de Fefins, cando non hai brtema nin molura. 2.1. O mar con ribeiras e desde o peirao Nos primeiros libros hai diversas composicins con tema marieiro ou con certa presencia do mar, onde aparece a vida diaria dos marieiros de baixura de calquera porto arousn ata non hai moito tempo. Neste caso a vida no porto de Cambados, contemplada desde o peirao e lembrada nalgn poema desde o malecn de La Habana. unha contemplacin decorativa e pousada dun mar idealizado, pero de base real, ben diferente do fantasmagrico mar de Manuel Antonio. As, en Desterro13 est o soneto Na Ribeira e o longo poema A trainera, un canto a este barco que co sculo chegaba s costas galegas desde o Cantbrico, de onde via tamn a traa, a nova arte de pesca-la sardia; daquela ese barco e esa arte representaban o progreso fronte tradicional lancha xeiteira e a arte do xeito, de a os conflictos entre xeiteiros e traieiros150, que recolle Javier Valcarce Ocampo na obra Paliques (Pontevedra 1901) coleccin de parrafeos en defensa da nobre clas marieira das ras baixas de Galicia, con motivo da loita en contra das traas, por Un Xeiteiro. O preito entre esas artes fixo que un porto do Morrazo coma o de Moaa, de pouca importancia daquela, prosperase moito cando admitiu os traieiros, mentres que o vecio Cangas sau prexudicado por non consentilos (Rodrguez Santamara 1911: 215). En Vento15 figura a composicin A sombra do Pinal, referido pieiral que est no puntal de Tragove para os vellos marieiros de Cambados anda reza por Bico do Cabo, un pieiral zoador e barulleiro, enraizado nas laxes fendidas / da veira do mar, que ten s ps o misterio
150. Sobre a introduccin da traa e os conflictos con outras artes cf. Fernndez Casanova (1998: 149-50).

84

85

bruante do mar e onde a trirreme do Ensono vn da praia nos cons a atracar. E en Vento21 aparece o poema Marieira no que describe o naufraxio dunha dorna polbeira, un dos smbolos arousns. En Terra26 publica o poema A calzada de Cambados (Lenzo de F. Llorens) todo el un canto Mar da Arousa, co vento mareiro que limpa de nboa a Curota, co vixiante Con de Noro na boca da ra, co sol nas nacaradas cunchas dos areeiros da Toxa, con dornas de velas albas deixando a popa, tras d-elas / levins ronseles de prata / como regueiros de estrelas, e con algn corvo mario que esguo, silenzoso pasa da illa da Arousa illia de San Sadurnio, preto da desembocadura do Umia no Serrido. En moitos versos destes libros hai referencias illadas mar, ra e s dornas, embarcacin tpica das Ras Baixas e de xeito especial dos dous costados do Mar da Arousa. Fala da marusa palabra que introduce Cabanillas no galego escrito, dos salseiros e do vento mareiro, ese ventio maino e leve do noroeste que sopra soamente desde a mediodia tardia baixa e s entre marzo e o final do vern, sendo ben apreciable no pieiral de Tragove cando o chan est todo estrado de candeas e que desde o solpor medioda substitudo polo nords151. Hai apuntamentos etnogrficos, como no citado poema A trainera de Desterro13, con sardias que van na cadeira da trainera, que est abrigo do peirao, forma esta usada por Cabanillas despois de aparecer en Pintos (1853) e no peridico pontevedrs Almanaque de Galicia para 1858. Os marieiros tomaron as sardias de ma co caldeo da raba e logo algunha regateira na ribeira vai escabechalas, en referencia accin de sacarlle a cabeza peixe e logo baldeiralo por dentro ata o embigo, retirndolle tdalas maghas, acepcin de escabechar que non se rexistra nos diccionarios do galego152. E hai notas etnogrficas en Noites de choiva tamn de Desterro13, onde cheira a aseite e pemento requeimados / rustido de xurs en caldeirada, forma esta que o poeta de Cambados introduce no galego escrito, e que posteriormente aparece en Amado Carballo (Proel 1925), en Filgueira Valverde (O Vigairo 1927), en
151. No inverno o vento do noroeste, que non maino senn todo o contrario, chmase vento da travesa, ou simplemente travesa. 152. Nos diccionarios galegos aparece escabeche en referencia prebe que se fai para conservar peixe ou carne, pero o verbo escabechar non ten unha entrada, e de tela designa a accin de pr ou botar algo en escabeche (Estravs 1995). No caso do Galaxia (1997), a entrada escabechar ten moitos sinnimos, pero ningn deles referido peixe, anda que en esbuchar en (1) os sinnimos son escabechar, estrincar (abrir en canal). Se o peixe vai ir moira, despois de escabechalo, hai que o laar, abrndoo de todo do embigo rabo. Cando est escabechado, pdese arear botndolle sal gordo, para que non se descompoa; pero non se area cando se vai afumar.

Cotarelo Valledor (Beiramar 1931) e en Castelao (Os dous de sempre 1934), onde a caldeirada de peixe, mentres que en Xos M Lpez (Contos de polavila 1928) a caldeirada de nabos. Na poesa de Cabanillas hai dornas abatidas contra os cons polos ventos e hai marieiros que andan en dorna, coa man na caa do timn. No Desterro13 as dornas gaan porto bolinando e en Vento 21 a dorna vai a vela a catro rizos, bolinando, coa quilla descuberta, que son as nicas documentacins do verbo bolinar153 na historia do galego escrito. Castelao emprega en 1944 a variante bolineando en Sempre en Galiza (e se o vento se pn de proa e temos que perder moito tempo bolineando, entn cumprir baixar a vela e botar man dos remos). En Cambados dise bolinar e andar bolinando, pero a forma popular voltaghear, como o no Porto do Son. A expresin en bolina aparece en 1949 nun poema de Camios (En bolina chega o fuste de Pedro de Tavares). Introducraa Pondal en 1886 nos Queixumes dos pinos (De bolina, tesa a escota / que os ventos subar fan, / o courel debaixo da auga...) e que referida mar s se rexistrar posteriormente en Dieste (Bolina pechada en A fiestra valdeira 1927), en Cotarelo Valledor (embarcacin en bolina e ir en bolina en Beiramar 1931) e en Neira Vilas (irse bolina en Galegos no golfo de Mxico 1980), ademais do citado de Cabanillas. Nas poesas ventureiras154 de Cabanillas volve un encontrarse cun mar mis ou menos real, con barcos e ribeiras, non o idealizado desde os miradores que dan ra. Vxase, por ex., o poema de 1925 Polas Terras do Salns con salseiros mollados ou o poema sen data Veiramar, que constite unha homenaxe gloria e morte da vella dorna que, tumbada coa quilla aire, desfaise no areeiro, mentres que nunha cuaderna na, apodrecida, / est pousada, inmobre, cavilosa / ollando a lonxana / como unha ibis sagrada, unha gaivota. Ou o longo poema Dos meus das de neno, onde hai un mar ben real, co vento leste que tanta fame ten trado xente da beira do mar, coa marusa e cos animais que habitan na ra (tonias, luras, xibas...); pero tamn hai neste poema historias fantsticas que os vellos lobos de mar que andaron embarcados lles contan s nenos. E o mesmo ocorre en As tardes na Pastora e a sa continuacin A noite na calzada, que Alonso Montero incle no grupo sen datar, pero

153. O verbo bolinar formouse sobre bolina, corda que serve para oblicuar la vela cuando el viento sopla por los lados. Procede do francs bouline e esta do ingls bowline, probablemente composta de bow proa e line corda (Corominas / Pascual 1984 I: s.v. bolina). 154. Cabanillas (1959: 541-600) e Cabanillas (1979 II: 297-425).

86

87

que tivo que ser escrito despois do naufraxio do mercante Santa Isabel na boca da ra, porque di Cabanillas que na ermida da Pastora155, no teito, hai un navo de tres palos (sempre o palo que usan os marieiros, nunca o mastro dos pailebotes de Manuel Antonio) que oferta dos salvados dun naufraxio / nos hirtos farallns, boca da ra. Ese naufraxio se realmente o do vapor Santa Isabel que tia dous mastros, ocorreu na noite do un dous de xaneiro de 1921 nos baixos da Paghar preto do faro de Slvora: morreran 213 persoas e s se salvaran 56, merc axuda de das dornas, unha grande na que an marieiros e unha dornia polbeira con tres mulleres de 14, 24 e 32 anos, porque en Slvora as mulleres an como os homes peixe, s percebes e s luras, s marajotas, de a a sa pericia nesa desgraciada noite de temporal na que fixeron catro viaxes156. Mesmo nunha obra coma o Mariscal hai algo de mar. Aparecen criados que despois de venderen a Pardo de Cela van pedi-lo quin, como fan os marieiros cando acaba a semana; hai brtema e hai un cengo que compara a dona Sabela cando chega co indulto cunha onda do mar que rompe contra os cons e as outras pedras do mar aberto. E flase da fasqua da fortaleza da Frouseira, aplicndolle a voz coa que os marieiros de Cambados designan o esquema da construccin dun barco, que humoristicamente se pode aplicar a unha persoa. En Catro de Manuel Antonio rexstrase a fasqua aplicada s embarcacins (N-a fasqua dos barcos annimos / postos a flote pol-a madrugada), mentres que en Viladomar dise dunha persoa (Por eso eu estou vendo / anda era neno... / a mia fasqua verde e salgada) e en Sempre ten igualmente un uso figurado (Solagado n-a hora cavilosa / vou desenrolando fasquas en film). 2.2. O mar soado con barcas e naos O mar das sagas de Na noite estrelecida est poboado non de barcos nin de dornas senn de barcas e de naves que atracan luzada, voz esta dos marieiros de Cambados (e doutras vilas arouss como O Grove ou Rianxo), que se usa para indicar unha tenue claridade que est despois da cos da noi-

te , tal como se di en Fefins, e o amencer. o manexo do vocabulario de Pintos (1865)157, que os marieiros do Son din alborada (Calo Lourido 1978: 122), os de Sada amanexo (Ros Panisse 1974: 218 ) e os de Cario albor (Fernndez Rei 1974: 94), mentres todos usan a voz axexo (ou variantes como asexo) para a fase contraria antes de que vea a noite. A luzada, introducida por Cabanillas no galego escrito en 1926, tivo moi gran fortuna no galego literario rexistrndose, entre outros autores, en Filgueira, en Amado Carballo, en Otero Pedrayo, en Manuel Mara, en Blanco Amor, en Iglesia Alvario, en Ramn Pieiro, en Cortezn, en Martnez Oca, en Fernn Vello, en Gonzlez Tosar, en Lpez Casanova, en Bernrdez Villar, en Antn Dobao, en Freixanes, en Daro X. Cabana, en Avils de Taramancos, en Ledo Andin, en Cua Novs, en Garca Bodao, en Prez Parall e en Cndido Paz158, moitos deles da Galicia non marieira. E entre as ltimas documentacins que anotei relativas a 1998 estn as de Xurxo Alonso e de Caride Ogando no citado O Cancioneiro e o mar e de Arximiro Villar no Equinoccio de primavera, e de 1999 unha do xornalista Lezcano159. Con todo, cmpre ter en conta que na Galicia mis afastada da Arousa (por ex., na Fonsagrada) existe a luzada en frases como primeira luzada do da, polo que nalgns deses escritores poida que a forma literaria sexa do seu galego ambiental. As barcas da Noite deixan ronsel no mar raso, mentres que a traineira ou a dorna das primeiras obras de Cabanillas deixaba estela, que como os marieiros de Cambados e os de Sada denominan o fo de auga que vai quedando pola popa do barco, e que os marieiros de Laxe chaman rolln. Esas barcas da Noite parece que andan polo Mar da Arousa un dos das de calmia borrada (ou de calma podre), tal como se di en Cambados;
157. Pintos pon como equivalente de manexo a forma lubrican, que forma castel para o crepsculo vespertino. Segundo o autor de A gaita gallega, emprgase cuando se contrapone a axexo que es cuando se pone el sol. As dicen los marineros que fueron pescar axexo manexo, esto es, a la hora de los dos crepusculos. 158. As primeiras documentacins de luzada son de Cabanillas (2 ed. de No desterro 1926, O Mariscal 1926 e Na noite estrelecida 1926), Amado Carballo (Proel 1927), Filgueira Valverde (O vigairo 1927), Otero Pedrayo (A lagarada 1928, O estudante 1928 e Contos do camio e da ra 1932), Acua (Frgoas 1933), Otero Pedrayo (Fra Vernero 1934 e Devalar 1935), Sevillano (O muo albeiro 1935), Cabanillas (Camios no tempo 1949), Carballo Calero (Anxo de guerra 1950), Manuel Mara (Contos en cuarto crecente 1952), Eliseo Alonso (Contos do Mio 1955), V. Taibo (Da agra aberta 1956), Blanco Amor (A esmorga 1959), Otero Pedrayo (O seorito da Reboraina 1960) e Iglesia Alvario (Nenias 1961). 159. Nun breve artigo relacionado coa presentacin da novela de Mndez Ferrn No ventre do silencio dica Arturo Lezcano en La Voz de Galicia (5.5.99, p. 36): Sen nimo de irreverencia para ningunha imaxe, polo momento s aquel e mais un par de outros escritores galegos abren luzadas no lusco-fusco de polivinilo das letras galegas .

155. Esa ermida est no monte da Pastora, onde hai un castro non excavado. Desde a parte alta do monte pode verse, por unha parte, toda a ra da Arousa; e por outra, as terras da desembocadura do Umia, cantadas por Cabanillas. 156. Sobre o naufraxio do Santa Isabel pode verse Fernndez Pazos (1998). A cita da p. 193, corespondente relato do naufraxio pola filla dunha das tres heronas de Slvora, que indica que estas Fixeron en total catro viaxes e no ltimo truxeron un bote a remolque. En total salvaron entre doce ou quince persoas trandoas entre augas, agarradas dorna.

88

89

o mar que Cabanillas soou desde o cruceiro do monte da Pastora, que lle dedica un poema en Camios no tempo en 1949. Desde o miradoiro sobre a ra que hai p dese cruceiro, Cabanillas poida que vise a barca da Saudade, coa sa vela e coa sa proa. Se cadra as barcas soadas vaas mellor desde o mirador do lendario monte Lobeira, que tamn aparece en Camios, con Slvora e Noro na boca da ra. No poema do Fillo de Celt, igualmente en Camios, chanse embarcacins como o trincado, usado sculos atrs para traballar sardia co cerco real, pero que se mantivo nas Ras Altas para transporte de mercadoras; e hai emproadas naos que atracan e tamn hai baixeles esguos e pinazas que estn gaando porto. Estes barcos dun mar idealizado, dun mar de antano, conviven nese mesmo poema con dornas pescadoras das postas de Adina e Rax, de Canto da Area e Samieira, que andan sardia. Hai algunha carabela e algn vaxel, as como varios usos de laar metafricos. Non a regateira quen laa sardia despois de escabechala, senn que agora quen laa a gadaa da morte; ou o corazn o laado ou o terrn das veigas (froitidora laadura no terrn). E en Samos (1958), a maior xoia da nosa poesia descritiva en palabras de Milln Otero (1988: 22), hai ronseis, hai seixos e corvos e raios que laan, e o rgano do mosteiro como a oleaxe.

es, como para el pasajero con prisa de bajar a puerto, una larga monotona, con la sola incitacin del temor o del tedio.

E moitos anos despois, Carballo Calero (1981: 695) dir que se trata de un mar visto cunha ptica desrealizadora, que o fantasmagoriza. un mar preferentemente noiturno, sobre o que paira un ceo cintilante de estrelas. Mais estas marias intertrocan olas e nubes, mastros e astros, nunha anxlica confusin. Segundo Pena (1996b: 27) neste poemario non estamos ante unha contemplacin pousada e decorativa das ondas, do solpor ou dos veleiros nin con marieiros romnticos nin con exticos horizontes tecidos de aventuras, senn que Manuel Antonio o que fai desear un espacio, vez, infinito e pechado en si mesmo. Infinito, por canto o mar adquire en De catro a catro unha dimensin csmica. E engade Pena:
Tal como se fose un cosmonauta aboiando na sa nave espacial, lonxe das rbitas planetarias, perdido nas distancias estarrecedoras das galaxias mis ignotas e afastadas, as o tripulante do navo das travesas manuelantonianas parece perdido na inmensidade dun ocano sen costas nin ribeiras. Un mar infinito, pois, pero tamn un mar concibido como un verdadeiro crcere, toda vez que imposible fuxir del; ao cabo, ese mar constite todo e nada canto hai arredor nosa.

3. Manuel Antonio, a liberdade nun mar irreal sin ribeiras nin costas 3.1. Unha singradura cara liberdade Cando en 1928 Manuel Antonio publicou o vangardista De catro a catro, o nico ttulo en vida do rianxeiro, o seu amigo Otero Espasandn comentaba na revista Ns que o libro era antes de nada, a revelacin dun mar non visto anda por ningun. Un mar puro, sin ribeiras nin costas, perdido entre costelacis (Pena 1996a: 173). Nun artigo de 1930, pouco despois da morte do poeta, Blanco Torres (1999: 116) dica dos poemas do mar do rianxeiro:
Originales porque el mar no haba tenido apenas acentos en el plectro gallego cun lejanas ya las Ondas do mar de Vigo de Martn Codax!, y porque en Manuel Antonio, marinero de encendida vocacin, venador de horizontes y sediento de rutas desconocidas, asume aqul emociones inditas, formas de visin latentes para la vulgaridad transente; ritmos y perspectivas que la aguda sensibilidad del poeta nos transmite en una expresin ceida, sobria y plstica. El mar ya no 90

Pero non s neste libro hai mar, senn que aparece en moitos outros poemas; e case sempre ese mar raro e fantasmagrico, esa paisaxe maria nunca vista e sen sentimentalismos, tal como pregoaba o poeta de Rianxo. Boa mostra disto son composicins como Maria-noiturno (1921) de Con anacos do meu interior; O mar (relanzo) e Dispois de Sempre e mais dispois (1923?); Foulas (1924), As melfas (1923), Marieiro da Ra (1924), Medalla da brtema que se pieita n-os cons (1924) e Vento mar (1925) do libro Foulas. Ademais, o mar est presente en moitos versos dos outros poemas destes libros, porque por tdalas partes hai ronseis, afogados, aboiares e naufraxios, a carn de estrelas e de luceiros que axudan na navegacin. Trtase dos mesmos elementos presentes na vida diaria dos marieiros de calquera litoral. A navegacin omnipresente no caso de De catro a catro (1928), ben sexa unha navegacin a ningunha parte nun pailebote pairo (a viaxe oximrica da que fala Elvira Souto 1991), ben sexa unha navegacin cara a taca-Rianxo. Carballo Calero, tal como lembra Capeln (1996: 34), cualificou en 1933 de odisea lrica a obra de Manuel Antonio:
91

Lrico Ulises. Odisea lrica. Un pobo marieiro, como o noso, necesitaba a sa Odisea. Mais a nosa Odisea tia que ser lrica. Non poda narrar aventuras de un rei que regresa ao fogar perseguido dos deuses nemigos. Tia que ter por heroi a un poeta; e por rapsodias, desfiadas cancis. Cancis pescadas nun mar estrao, en que aboian corpos de afogados, en que as estrelas dialogan cos mastros e as gueivotas levan no peteiro as cartas dos marieiros namorados; un mar sulcado pola quilla de buques pantasms.

lvaro Cunqueiro, admirador incondicional de Manuel Antonio, en 1958 dica de Adeus, o derradeiro poema dese libro, que se trata de un dolorido, melanclico regreso a taca, vez que o consideraba un dos mis fermosos da nosa lingua (Capeln 1996: 44). Nos poemas de Viladomar (1928) onde parece que o veleiro e o poeta de Rianxo remataron a sa travesa, o barco est no peirn (ou nos cais ou no porto), onde andan as moi rianxeiras melfas que xa aparecan en poemas de Foulas. Trtase dun barco atracado, posiblemente xa co velame recollido; pero polos mastros e pola cuberta, se cadra, andan as rianxeiras gavotas, como as varias que andaban polos poemas de Catro. Cmpre ter en conta que para un marieiro das ras un barco de vela andando polo mar, lonxe semella unha gaivota: vela, o barco parece unha gaivota polas ondas, tal como sinalaba un xastre de velas de Caldebarcos-Carnota (Mrling / Otero 1998: 88). Aqu estamos en presencia dun mar contemplado desde a ribeira, como era moito do mar de Cabanillas. Na anlise da paisaxe maria que fai Helena Gonzlez (1993: 47), salintase que o mar na obra de Manuel Antonio aparece sen idealizacins, desde dous puntos de vista distintos: desde dentro, en De catro a catro, e desde a ribeira, especialmente en Viladomar. Verbo das influencias poticas, Garca Rodrguez (1979: 26) considera que foi o creacionismo do chileno Huidobro quen mis pegadas deixou en Manuel Antonio, pois moitas das imaxes do poeta de Rianxo pertencen mesma xoiera imaxinista do poeta chileno:
As estrelas, as las, as noites, os faros, os horizontes, as ondas, as pipas, os marieiros, o mar, as gavotas, os ventos e os bares estn presentes de coto en ambos poetas. Incluso, si fixramos algunhas comparacins antre as das obras, poderamos achar versos moi semellantes antre os dous polas imaxes e verbas empregadas.

do xogo e humor que esta tendencia encerra, non aparece no noso poeta, e as, o Mar que nos amosa nos seus poemas, est dotado dun esprito orixinal e de profunda autenticidade, coma de algo realmente vivido. Non hai, pois, nada mis serio e mis grave ca este Mar do poeta rianxeiro (Ibidem 28)160. Para Jorge Marbn (1987: 230-1), o poemario De catro a catro presenta unha visin do mar mis complexa que a proxectada por Huidobro e outros poetas do mar, vez que considera que o escritor de Rianxo supera a Huidobro e a outros cantores do mar na presentacin dos elementos da via maria porque o fai coa perspectiva e a sensibilidade dun marieiro. As metforas coas que o poeta relata un longo viaxe no mar son un exemplo fehaciente dos seus poderes descritivos. Manuel Antonio acada expresar como experiencias autnticas as increbles condicins baixo as cales os marieiros viven durante as longas travesas. A pesar de tanto mar explcito e implcito, considero ben atinada a apreciacin de Axeitos (Manuel Antonio 1992: XVIII) de que Manuel Antonio non un poeta do mar, senn que o mar era o medio para manifesta-las arelas de liberdade que procuraba este autor anarco-nacionalista:
As arelas de liberdade de Manuel Antonio, ilimitadas, non caban no ritual culturalista da Irmandade e foron en procura de mis amplios horizontes. Tampouco ser a fe que manifesta no anarco-sindicalismo o espacio definitivo. Non, ser unicamente a poesa, concibida con paixn, a que lle proporcione acougo. E por iso elixe un mbito espacial case csmico: o mar; o poeta rianxeiro non un poeta do mar; o poeta da liberdade; o mar axdalle a expresala.

De tdolos xeitos, considera Carme Garca que, malia ser certo que a poesa de Manuel Antonio ten resoancias creacionistas, tamn o que o sentido
92

Se o mar con ribeiras e desde o peirao de Cabanillas lembra os marieiros e as mulleres da ribeira fotografados por Jos Surez antes de 1936, o mar sin ribeiras nin costas de Manuel Antonio lembra, en certo modo, o mar onrico de Urbano Lugrs (1908-1973). A este pintor-poeta, que se faca chamar Ulyses Fingal, non lle desagradara ter por ttulo pintor do mar, xa que, en palabras de Manuel Rivas (1997: 17), ao cabo un dos seus soos era ser marieiro e esa aura adequira na Itaca cltica das tabernas portuarias, asulagando en ribeiro a melancola. Pero Lugrs, como pode verse, non pintaba o mar senn un misterio, unha odisea da alma, un reino lexendario como o que subxogou e atrapou ao namorado Athelvok. Para Mato Fondo (1996: 59), en Urbano Lugrs, como en Manuel Antnio, existe a confluncia de influencias diversas e a creacin dun mundo
160. Sobre a influencia do creacionismo en Manuel Antonio cf. Bernrdez (1991: 39-43).

93

persoal, romntico nalguns motivos e temas, mais contemporneo na creacin dunha natureza que non ten imitacin posvel, xa que o prprio artista-poeta quen a crea, abstracta e persoal, sen outra referncia que non sexa ela mesma, desde os prprios soos. 3.2. A navegacin a vela e a morse Na navegacin por ese mar sin ribeiras nin costas, en veleiro e en pailebote, que segundo Blanco Torres (1999: 116) son para el marinero poeta semforos de sugestiones, Manuel Antonio emprega a terminoloxa da vela e todo o que con ela se relaciona para izala e para baixala, como a driza en Foulas e a escota, o penol e o mastro en poemas de Catro; ou accins como desarbolada (derriba-los mastros onde estn as velas) en Catro e rifar (rompe-la vela) en Viladomar. Trtase do lxico da fala dos marieiros de Rianxo, ags unha forma como mastro, que debeu tomar do portugus, porque en Rianxo dise palo, como noutras vilas costeiras; pero si tomou da xente do mar da sa vila leme (para timn), que a forma caracterstica do dominio portugus (Alvar 1985, 2, 1015) e de gran fortuna no galego literario161; melfa(s) en Foulas-4 e en Viladomar-3, para calquera tipo de medusa, termo que nos mesmos anos empregaba o rianxeiro Rafael Dieste162; rafega de Foulas-2, de Catro-3 e de tres poemas soltos, forma moi rianxeira para designar un refacho de vento; e araxes de Foulas, que en Rianxo designa un ventio suave e agradable que en vern vn do mar. Castelao emprega a forma araxia. E dos marieiros de Rianxo peirn de Catro, que hoxe di a xente nova fronte peirao dos maiores. E tamn tira deles, entre outras moitas, formas como mareta-2 de Catro, para designar ondas pequenas que vai producindo o barco a medida que se vai afastando163; e foulas, tamn de Catro, de Foulas-3 e dun poema de 1925, para designa-la escuma que a dorna fai pola

proa ir vogando (en Manuel Antonio hai dornas como nos demais poetas vangardistas da poca) ou a escuma de calquera outro barco, mesmo a motor, e que se corresponde co foulaso dos marieiros de Cambados. Escritores procedentes da Galicia interior como Blanco Amor ou Pedrayo mal usaron ese termo de Manuel Antonio no sentido de ondas164. Outra forma moi rianxeira (e moi de Manuel Antonio) ronsel, que en principio designa un fo de agua que deixa o barco pola popa, que logo se ancheou semanticamente e que hoxe est incorporada plenamente vocabulario do galego comn con acepcins figuradas. Corresponde estela de Cambados, que apareca en Cabanillas; con todo, entre os marieiros desa vila do Salns tamn se usaba s veces a forma ronsel (do foulaso) para referirse auga das bandas do barco procedente dun foulaso forte. Na obra Contos inditos (1922) de Euxenio Montes aparecen no galego literario as primeiras documentacins da foula maria165 (Levaba na dorna o sol diante / como unha moura de proa / en redonda foula, p. 19) e de ronsel (os ronseles morran en azs cemiterios, p. 19). E este ourensn de Bande que viviu algunha tempada en Vigo, fala novamente da dorna, da foula e do ronsel no poema Romance mar, publicado no peridico Rexurdimento de Betanzos (nmero 3, 1923, p. 76), como se ve nestes versos: Os remos daquela dorna quisrancho cabelar, A foula escchase diante, i-o ronsel vai por atrs. A baba da dorna lembra a baba de un canso can As trenzas que os remos trenzan un ai nufrago ha encintar. En Manuel Antonio hai foulas nun poema de 1925, en poemas de Foulas-3 e de Catro, rexistrndose neses anos esa forma en autores coma o pontevedrs Amado Carballo en 1925 en Os probes de Deus (As foulas levantaban a

161. A forma leme ten a primeira documentacin en De catro a catro (1928). As seguintes, ben para referirse timn do barco, ben en sentido figurado aparecen todas na posguerra en Carballo Calero (Anxo da terra 1950), en Guerra da Cal (La de alen mar 1959), en Carballo Calero (Salterio de Fingoy 1961, 2 rexistros), en Bernardino Graa (Se o noso mar e os peixes 1980), en Mndez Ferrn (Crnica de ns 1980), en Franco Grande (Os anos escuros 1985), en Avils de Taramancos (Cantos caucanos 1985) e en Mndez Ferrn (Arnoia, Arnoia 1985 e Bretaa Esmeraldina 1987). 162. As nicas documentacins de melfa(s) na base lexicogrfica do ILG estn en Manuel Antonio (Foulas 1925), en Dieste (Antre a terra e o ceo 1926 e 1928), en Manuel Antonio (Viladomar 1928), en Dieste (Dos arquivos do trasno 1962), en Martnez Oca (Os chapurros 1981), en Pimentel (Obra indita o no recopilada 1981) e en Vzquez Vzquez (Aqu podan ser os ps de arxila 1992). 163. En Escarabote tamn se emprega a voz maretas para se referiren os marieiros s augas superficiais do mar (Alonso Prez 1970: 77).

164. Hai dous rexistros en Poema en catro tempos (1931) de Blanco Amor (berce dunha foula, borrallentas foulas), ademais de explicarse foula como ola de temporal. En Fra Vernero (1934) de Otero Pedrayo hai varios rexistros (foulas do mar do Norte, Ao estoupar no Lido deserto, a foula adritica...). 165. A foula designando faria ten as primeiras documentacins en Valladares (Poemas 1879) e no peridico O Galiciano (1886).

94

95

dorna en alto), que tamn aparece en Proel (1927) e no rianxeiro Rafael Dieste en artigos da prosa de Antre a terra e o ceo de 1926 (Eiqu en Galiza, nesta proa que fende, con foula sempiterna, as augas do Atlntico e faguernos crer que tudo vai camiando con moita foula. A foula das nosas verbas) e de 1928 (A gran foula de proa mostra de novo toda a sa lanzala). En Manuel Antonio aparece ronsel nun poema de 1924 e nos poemarios Sempre, Foulas-8 e Catro-6 e hai ronseles nun poema de 1925, en Foulas-2 e en Catro-3, xunto con das referencias revista Ronsel na correspondencia. Despois das do poeta de Rianxo e das de Montes, as aparicins desta forma corresponden a Correa Caldern (Conceicin singela do ceo 1925), a Gmez Ledo (Romanceiro compostelano 1926), a Cabanillas que en Na noite estrelecida (1926) fala de ronseles de luz e dun ronsel de escumas, a Amado Carballo (Proel 1927) e a Filgueira Valverde (O Vigairo 1927) . Hai palabras de Manuel Antonio que se rexistran noutros portos do Mar da Arousa e noutras falas marieiras galegas. o caso de formas como pailebote-5 de Catro, que era un bote de dous ou de tres palos usado na Arousa (e fra da ra) para transportar mercaduras166; paquebote de Catro e paquebotes dun poema sen data, que posteriormente s se documenta no Devalar (1935) de Otero Pedrayo e en As torres no ar (1989) de Avils de Taramancos; mascato en Anacos, ave moi apreciada polos marieiros que na ra traballaban de da caldeo da raba, porque tirarse peixe, a sa presencia era claro sinal de que al haba sardia ou outro peixe, malia que en Manuel Antonio o mascato estaba pousado n-a cruz dun navegante; balizadas de Catro e as formas de enmallar tamn de Catro (enmallados n-a rede sonora / dos cordaxes ereutos e Pero nunca senmallou / n-a falsa rede dos mapas celestes) e de Viladomar (para enmallar ao sern / o lance sumiso de dornas e gavotas). Despois da consulta da Base de Datos Lexicogrfica do ILG, apreciei que todo este lxico marieiro apareceu no galego escrito por primeira vez na obra de Manuel Antonio, mentres que outras formas xa foran introducidas con anterioridade. Este o caso de galicismos como chicote e halar de Catro (Halaremos pol-o chicote / dun meridin innumerado) ou formas con orixe en linguas xermnicas, co francs como intermediario, como ocorre cos nomes dos puntos cardinais e ventos (norte-2 referido Polo Norte
166. Dieste usara a voz pailebote en A fiestra valdeira (1927). Despois de Manuel Antonio rexstrase en Iglesia Alvario (Cmaros verdes 1947), en Mrling (As embarcacins tradicionais de Galicia 1989) e en Mndez Ferrn (Estirpe 1994).

no ttulo dos poemas de 1928 adicados capitn Roald Amundsen e nortes nun poema de 1925; nordeste en Viladomar). E igualmente o francs intermediario de formas tan marieiras como barlovento, que se rexistra en Catro e en Viladomar, onde o lo provn do escandinavo. E desta lingua xermnica procede a voz quilla (do barco), que co francs como intermediario est en linguas como a galega. Esta forma non se rexistra en Manuel Antonio, pero si en varias obras de Cabanillas. A palabra sotavento de Catro-4, que se documenta por primeira vez en Manuel Antonio167, un catalanismo. Por outra parte, o poeta de Rianxo o primeiro en usar moitos termos tcnicos ou cientficos relacionados coa navegacin do barco, como radioescoita nun poema de 1925, que constite a nica documentacin na historia do galego escrito, xunto cun radioescoitismo de Mitteleuropa (1934) de Risco; morse-2168 en Catro, o sistema de telegrafa elctrica a base de puntos e de raias creado por Samuel Morse, que o primeiro de maio deste ano 1999 desapareceu das comunicacins martimas ser substitudo por un sistema dixital por satlite; rosa dos ventos en Foulas-2, en Catro-2 e en poemas de 1925 e 1929; roteiro en Catro; meridin en Foulas e en Catro e meridins nun poema de 1928 e o verbo desacompasar169 en Foulas, que non se volver a documentar ata os anos 70. Tamn o primeiro en usar no galego escrito termos da linguaxe comn dos marieiros como penol en Catro (O sol era un paxaro triste que se pousaba no penol), que parte da vela; o galicismo rol de Foulas, libro no que figuran os marieiros que traballan nun barco; o lusismo cais en Viladomar e nun poema sen data, para referirse a un peirao de atraque dos barcos; e as formas verbais emproramos e desatracou en Catro170, entre moito outro lxico comn. E el o primeiro que usa no galego es-

167. As outras documentacins de sotavento existentes na base lexicogrfica do ILG son de Blanco Amor (Poema en catro tempos 1931), de Ros Panisse (Vida marieira de Sada en Verba 1974, 4 rexistros), de Fernndez de la Cigoa (Illas de Galicia... 1991), da Direccin Xeral de Montes (A meteoroloxa e os incendios forestais 1992), de Vzquez Vzquez (Aqu podan ser os ps de arxila 1992) e de Isolda Santiago (Flor de tan mal xardn 1994). 168. As primeiras documentacins son de 1928, en De catro a catro de Manuel Antonio e en Contos de polavila de Xos Mara Lpez. As seguintes presencias estn en Cortezn (A vila sulagada 1981), en Busto Abella e outros (Noema. Iniciacin filosofa 1983) e en Castro Picos e outros (Prcticas de mecnica 1992). 169. Usa o termo comps nun poema de 1920, en Foulas-3, en Catro e nunha carta. 170. As documentacins posteriores estn en Cabanillas (Versos de alleas terras e de tempos idos 1955), en Otero Pedrayo (O seorito da Reboraina 1960), en Dieste (Dos arquivos do trasno 1962), en Mndez Ferrn (Bretaa Esmeraldina 1987) e en Roman (Barlovento 1992).

96

97

crito a forma barlovento en Catro e en Viladomar e o termo sotavento en Catro-4171. A introduccin da terminoloxa cientfico-tcnica relacionada especialmente co mundo nutico, segundo Pena (1996a: 187), corresponde co afn universalizador, coa necesidade de atinxir sensacins de crebacabezas, de formas novas e sorprendentes... e que, finalmente, emparentan ao noso poeta coa linguaxe futurista e modernista. Por outra parte, a presencia do mundo marieiro e popular e de voces dialectais do mar da Arousa cumpre en De catro a catro unha dobre funcin:
[...] dunha parte, estamos a manexar un idioma incontaminado, limpo, que cadra ben coa expresada pretensin de dar verdadeiro contido racial aos poemas unha racialidade que incorpore de veras o esprito popular, e que concorda anda coa pretensin da vangarda de acadar unha linguaxe pura [...]. Doutra banda, o vocabulario popular e marieiro permite tamn rachar abertamente co requintamento estril, coa pesadez e baldeireza verbalista propia dos vellos, cunha paisaxe concibida en xeito de cmodas e sentimentaloides tarxetas postais. Ao cabo, o obxectivo final producir e provocar representacins anovadoras, cheas de frescura (Ibidem 187-8).

Subscribo estas palabras de Mndez Ferrn verbo da ausencia de moito lxico literario dos clsicos nos diccionarios, que moitas veces lxico propio da rea lingstica dun escritor, como ocorre, por exemplo, con ourensanismos de Pedrayo e con ourensanismos e con lxico propio de Vigo do mesmo Ferrn. Falta moito vocabulario da Galicia interior e da Galicia costeira por recoller, depurar e incorporar lingua comn e s diccionarios para lograr que o galego sexa mis autntico, mis enxebre, e as defendrmonos da castelanizacin galopante. Temos con urxencia que aproveita-la semntica que, despois dun proceso de mil anos, a nosa xente lle deu lxico porque de non o facermos, como dica Fernndez Salgado (1994: 86), se renunciamos semntica que levan as sas palabras, perderemos as mil primaveras que Cunqueiro desexaba. Malia o que se leva feito desde os anos 70, anda queda moito lxico e moita fraseoloxa do galego oral por agavelar e por escolmar seus elementos mis naturs e representativos, tal como dica Fole en 1956:
Moito queda a faguer. De primeiro, agavelar todo o galego en falas e xiros das difrentes bisbarras: outra, escolmar seus elementos mis naturs e representativos... E il medrar de seu. Mais que a pureza, a abondancia i a forcia expresiva. Un galego de minorias murcharase volta dus anos. Pra que fabricar autra lngoa morta? Galego vivo, falado, para as xentes que inda o falan... Relembrmo-lo galego popular de Rosala173.

VII. O NECESARIO (E URXENTE) SOMORGULLO NA LINGUA LITERARIA E NA LINGUA DO MAR

1. A necesidade do Gran Diccionario da Lingua Galega Cando se editou Arraianos (1991), o seu autor X. L. Mndez Ferrn manifestaba nunha entrevista:
O lxico de Cabanillas, Otero, Risco, Cunqueiro, Aquilino, Celso Emilio, etc., non est nos diccionarios. O que eu utilizo tampouco. Comptelle aos responsables da gramtica, da lexicoloxa, da didctica da lingua correxer a situacin. Non desde logo aos escritores que fan o que teen que facer: mergullarse a buco na lingua das camadas que a falan e na lingua dos textos do pasado, tamn viva e nosa172.
171. As seguintes aparicins de barlovento estn en Ros Panisse (Vida marieira de Sada en Verba 1974) e en Soto lvarez e Surez Costa (Competencia de marieiro 1990). Para as outras documentacins de sotavento vid. nota 167 172. A cita est tirada dunha entrevista a Mndez Ferrn en Novidades Xerais 9 (1991), 3.

Neses mesmos anos na correspondencia que Cabanillas mantia con diversos galeguistas manifestaba a sa preocupacin pola urxente recolleita do lxico enxebre e pola elaboracin dun diccionario galego-galego. As, a Paz Andrade dicalle en outubro de 1955:
Como a mia ousesin chegar pubricacin do diccionario galego-galego, laboura que espero leve a cabo a primeira xeracin ceibe que vea tras de ns, estimo moi conveniente que pubriques o teu poema porque moi rico en novas verbas e eu teo moito medo a que as enxebres se perdan no barullo e desconcerto dos nosos das. Sempre teo presente unha frase que lle oun a Garca de Diego: Cada gallego que muere se lleva una palabra a la tumba (Cabanillas 1981: 549).

173. A cita est tirada da p. 79 do artigo A loita pola lingua, includo en Carlos Casares: Anxel Fole. Escolma de textos. A Corua: Publicacins da Real Academia Galega, 1997, 77-80, que se publicara en Galicia Emigrante o 20 de maio de 1956.

98

99

Meses despois, en carta de xaneiro de 1956, insistalle a Paz Andrade no mesmo:

Reptoche que mester que por ben da fala que pubriques en libro os teus traballos: a nosa canteira idiomtica a mis inesprorada das peninsulares afirmacin de Don Vicente Garca de Diego na que teen postos os ollos os fillogos de renome, nacionaes e estranxeiros; e conta que son milleiros os xiros e modismos que estn a pico de perderse: cada galego que morre leva consigo para o sartego unha verba o unha forma sintctica (Ibidem 553).

neses anos tivera a RAG, de ter que enfrontarse cos estriles, cos soberbios e cos ousados, e tamn triste es decirlo! contra la frialdad de los que se burlan de la candidez as los calificaron en esta ocasin de los esfuerzos de los estudiosos, que se atreven negar la inminente desaparicin del idioma gallego176. Queixbase Murgua da esperable amarga lucha e manifstaballes s xenerosos galeguistas de La Habana que de seguiren amparando a RAG, a institucin non descansar ata ver redactado e publicado o Diccionario da lingua galega, a obra do supremo provincialismo:
Tiene ya el portugus un lxico y aqu falta el nuestro. Uno y otro, iguales en el fondo como fruto de una misma herencia, quieren saber lo que de ella les corresponde, y nosotros aun no conocemos cul sea nuestra parte. Bien habeis hecho en verdad en reclamarla, tratando para ello de facilitar el estudio y conocimiento de nuestro idioma! Porque si vosotros segus ayudndonos, la Real Academia Gallega que habeis iniciado y vive de vuestro amparo, no descansar hasta ver realizada la obra del supremo provincialismo que le habeis encomendado: esto es, la redaccin y publicacin del Diccionario de la lengua gallega.

E en maio de 1957 dicalle a Ramn Pieiro que chegaron os tempos de escomenzar a gran obra do noso diccionario, dado o nivel acadado pola lingua literaria na xente nova:
Estu lendo as derradeiras pubricacins de Galaxia: lmbrome dos das en que escomeci a tecer os meus probes versios naquel gallego, probe, castelanizado, tembloroso e apoucado. Dempis dos libros de Fole, Cunqueiro, Otero, P. Rubios, Garca Paz, Cortezn, vostede e Celestino, e ese magnfico limiar de Sabell e outros que non me veen memoria, vese ben craro que chegaron os tempos de escomenzar a gran obra do noso diccionario que ten de sere o pasmo e contento dos fillogos romanistas174.

Esta institucin que agora me acolle foi promovida, como ben saben os seores acadmicos, pola Asociacin iniciadora y protectora de la Academia Gallega de La Habana. O seu presidente Curros Enrquez, en comunicacin de 1 de xullo de 1905 escriballe a Manuel Murgua en nome desa Asociacin para que xunto con outros galeguistas procedese a la creacin y constitucin, conforme a los Estatutos que Vds. crean mejores, de la ACADEMIA GALLEGA que ha de formar el Diccionario y Gramtica de nuestra lengua, y que deber establecerse en la localidad que Vds. estimen ms aproposito para reunir a sus miembros175. En 1910, morto Curros, o primeiro presidente da RAG Manuel Murgua, dirixa unha mensaxe en nome da institucin Asociacin Protectora, agradecendo o xeneroso esforzo que Galicia lles deba s galeguistas de La Habana por canto fixeran pola Academia. Nese escrito, do que tiven coecemento merc amigo Elas Torres, falaba Murgua dos inconvenientes que

Despois de facer unha louvanza de Curros Enrquez, que am a su tierra con un amor jams entibiado, inici y ampar con su gloria los modestos comienzos de la Real Academia Gallega, remataba Murgua a mensaxe con estas palabras:
Dennos todos las fuerzas y la paz que se necesitan, para poner fin glorioso la empresa que debe realizar su amor nuestra tierra. Sera para nosotros una felicidad sin nombre, si al cerrar los ojos para siempre, quedara ya terminada la obra que habeis confiado la laboriosidad de esta Real Academia Gallega. Mas no sindonos dado esperar ese triunfo, merecido premio de los esfuerzos hechos por los que nos acompaan hoy y comparten nuestro trabajo, nos limitamos dirigiros este testimonio de agradecimiento por los sacrificios que os habeis impuesto para realizar la obra que nos encomendasteis. Obra santa y de verdadera regeneracin para Galicia, pues siendo un aforismo que lengua distinta, distinta nacionalidad, conservando la que nos es propia, afirmamos la personalidad de nuestra regin.
176. Manuel Murgua: Mensaje de la Academia, Boletn de la Real Academia Gallega 41 (1910), 118-21.

174. Carta a Ramn Pieiro (15.V.57). Cf. Cabanillas (1981: 557). 175. Constitucin de la Academia, Boletn de la Academia Gallega 1 (1906), 1-2.

100

101

Neste limiar do novo milenio creo que a ousesin de Cabanillas de realizar a gran obra do noso diccionario, pode dentro de non moito tempo ser realidade, de colaboraren estreitamente a Real Academia Galega e o Instituto da Lingua Galega: a Academia ten a potestade para a actualizacin da norma do galego outorgada polo Parlamento cando aprobou en xuo de 1983 a Lei de Normalizacin Lingstica, potestade que no seu da os parlamentarios non quixeron que o ILG a compartise coa RAG, a pesar de que antes de 1983 a maior parte do traballo de codificacin do idioma se fixera nese instituto universitario. E as continuou a ser desde 1983 da de hoxe. O ILG leva moitos anos gavelando na lingua oral para fabricar un galego vivo e non un galego murcho para minoras, tal como arelaba Fole. Leva tamn moitos anos estudiando o galego antigo; e desde hai anos vn traballando no galego literario e na prosa non literaria, de Sarmiento a hoxe, tal como se puido ver nas pxinas precedentes. Estes tres tipos de material lingstico (oral, medieval e literario) son os alicerces indispensables para o traballo lexicogrfico da envergadura dese gran diccionario urxente e necesario. Para realizar esta singradura lexicogrfica non han faltar nin as temidas nordestadas nin o duro vento terral; de ser as, o ILG ter que seguir voltagheando, poendo poias e rizos na vela, para que algn da sexa unha realidade a obra do supremo provincialismo encomendada a Murgua e Academia por Curros e polos bos e moi xenerosos galeguistas de La Habana. O mellor galano que se lles podera facer patriarca Murgua e s galeguistas que soaron con ese gran diccionario sera telo redactado e publicado no 2006, o ano en que a RAG vai ser centenaria.

entradas relativas mar nos diccionarios galegos, onde se aprecia que s veces non se reflicte o mar tal como o ve a xente da costa, senn que mais se trata do mar visto desde o interior de Galicia ou ben desde un diccionario da lingua espaola ou da portuguesa. Nalgns casos as definicins son superficiais ou incompletas, e mesmo chegan a ser contradictorias como no caso dos barcos pequenos; e noutros casos reflicten un mundo do mar que xa non existe. Antes desta aproximacin, quero manifesta-lo meu total respecto polas persoas que levan traballado na lexicografa galega nos ltimos anos, enfrontndose a tantos problemas consecuencia da entrada do idioma en mbitos inimaxinables non hai moito. A algns cozoos desde hai moito tempo, e particularmente dos meus amigos que redactaron o xa clsico diccionario Xerais sei perfectamente das dificultades do seu traballo a mediados dos 80 e tamn das melloras de edicin a edicin. hora de facer esta cala non esquezo que nisto da lingua galega todos, creo que absolutamente todos, estamos aprendendo da a da, e que moitos somos practicamente autodidactas na investigacin sobre o idioma. 2.1. Traieira e traa; motor, cerco (de xareta) e tarrafa O terceiro poema de No desterro de 1913 de Cabanillas, titlase A trainera, anda que este ttulo non figura na cabeceira do poema pero si no ndice do libro, composicin que se reedita na edicin de Vento mareiro de 1921 con ese mesmo ttulo. Xa me refern anteriormente (captulo VI.2.1) a esa moderna embarcacin, que chegou nosa costa a comezos de sculo, a trainera branca / lixeira coma o vento, que o poeta no final do longo poema lle pide que desde La Habana o devolva Mar da Arousa: Ou trainera branca! Solta rizns e cabos! Valente e leda arranca, a proa sol que morre, hastra o Caribe mar! Ou branca trainera da ra cambadesa, ergue bulindo a vela, mete o timn apresa y-o probe desterrado devolve patrio lar!
103

2. A necesidade de mergullarse na auga salgada A propsito dalgunhas voces marieiras de Cabanillas e de Manuel Antonio como mallante e escabechar referinme tratamento nos diccionarios galegos. Agora vou facer unha cala en diversos traballos lexicogrficos basendome en termos relativos s embarcacins (traieira, dorna, gamela e chalana), s costados do barco (babor e estribor), fluxo e refluxo das mareas (encher e devalar), s invertebrados (melfas e gradicelas) e a accins como rifar (a vela) e arear (o peixe). Non todas estas formas analizadas aparecen nos dous poetas estudiados, pero coido que todas eles son interesantes para ver como se tratan as
102

 a trainera coa que se toma como din os marieiros de Cambados177 sardia co caldeo da raba (No vrn amorosio / cand- rayar o da / a raba engaadora / espalla pol-a ra), valndose dunha rede chamada traa ( abrigo do peirao / cangada de sardia / que brila na cadeira / e bule na traa). Nos diccionarios galegos mis recentes, no Xerais (1993), no Obradoiro (1995), no Estravs (1995) e no da RAG (1997), dise da traieira que unha embarcacin (antiga) usada para pescar con traa, e esta defnese como arte de cerco que se usaba para a sardia. E no da RAE (1994) na entrada trainera defnese esta como barca que pesca con traa. A veces es usada en competiciones deportivas; e sa vez da traa sinlase a procedencia galega da voz, e dise que unha rede extensa que se cala rodeando un banco de sardinas para llevarlas as a la costa. Este aparello ten hoxe como denominacin comn a de cerco (de xareta), pero tamn se coece como tarrafa, tarrafia, trabuquete, bocarteira... O termo xeral de cerco (de xareta) alude existencia dun cabo chamado xareta que corre a travs das argolas duns cabos que van na relinga inferior da rede e que permite fechala, a xeito de enorme mediomundo, para que embolse o peixe (Calo Lourido 1998a: 173-5, Fernndez Casanova 1998: 149). En Cambados, un dos portos galegos co maior nmero de barcos que traballan con esa arte, ningun lle chama traa arte, senn cerco de ghareta ou simplemente cerco, como tamn se di cerco no Porto do Son (e cerco ou ghareta no porto arousn de Escarabote); e o barco que anda cerco (de xareta) hoxe xa non a trainera de Cabanillas, de dez remos por banda / creband-o calmo mar, senn que o motor, sen mis especificacin. De a que en Cambados andar motor signifique traballar coa arte do cerco (de xareta)178. En Ares esta arte de cerco chmase tarrafa ou xareta, e o barco recibe os mesmos nomes do aparello (Felpete Lagoa 1972: 27, 37). En Laxe tarrafa tamn designa a arte e o barco, e antano denominbase galen esa embarcacin (Morandeira Lours 1969: 19). En Sada a arte denomnase tarrafa e a embarcacin coa que se traballa tarrafeira ou barco da tarrafa, mentres
177. Para a accin de pescar os marieiros de Escarabote din tomar e matar, e os do Son din matar. Verbo deste ltimo verbo tase en conta que hai antroplogos e estudiosos que consideran que a pesca un tipo especial de caza (Pascual Fernndez 1998: 146-7) e, xa que logo, os marieiros realmente comprtanse como se fosen cazadores. 178. Segundo Fernndez Casanova (1998: 151), deixouse de traballar con traieiras a partir de 1917, intensificndose o emprego das motoras para a pesca co cerco ou xareta, e nas ltimas dcadas do sc. XX a actividade mis sobresaliente da pesca da sardia relacinase con portos das Ras Baixas, e os situados entre Sada e a ra de Noia. A maior proporcin de capturas corresponde flota de cerco, distribuda en oito portos, dos que tan s tres Ribeira, Vigo e Cambados rexistran o 89% das capturas.

que en Cario se usa o termo tarrafa para a arte e para o barco, anda que para o aparello existen as denominacins arte de cerco e cerco de xireta (Fernndez Rei 1974: 93-4). Segundo Rodrguez Santamara (1911: 264) a tarrafa en Galicia e no Cantbrico moderna porque data de 1902 y es de origen espaol, puesto que las primeras que se establecieron en Cario fueron tradas de la Isla Cristina, y no es otra cosa este arte que un cerco de jareta muy grande con algunas ligeras variaciones. En Portugal tamn se chama cerco de xareta ou cerco americano (Calo Lourido 1998b: 2); pero o tratamento no Porto Editora (1984) semellante dos diccionarios galegos cando se consultan as entradas traineira (barco de pesca aparelhado com trainas) e traina (grande rede de cerco para a pesca da sardinha)179. No diccionario do brasileiro Aurlio (1986) non hai trana pero si traineira: (1) Embarcao motorizada com rede de arrastar pelo bordo, e que, na costa Sul do Brasil, onde se usa sobretudo na pesca da sardinha, tem un camarim a r; (2). Bras. Rede grande, trapeziforme, usada sobretudo na pesca da sardinha. No Porto Editora (1984) a xareta a rede com que se impedian as abordagens dos navios inimigos; rede de pesca, definicin que aparece en Estravs (1995), e algo semellante no Aurlio (1986), pero este indica que antiga. No da RAE (1994) na acepcin (4) de jareta remtese a cerco de jareta, e esta ten como equivalente traa, pero na entrada traa non se remite a cerco de jareta. Nos diccionarios galegos da RAG (1997) e de Galaxia (1997) non hai entrada para xareta, que si hai no Xerais (1993), cunha acepcin (1) Costura que se fai para introducir por ela unha cinta e unha acepcin (2) Arte de pesca do cerco, que se executa coa tarrafa; e logo en tarrafa faise referencia arte e barco: (1) Aparello de pesca cerco para a pesca da sardia. 2. Barco que emprega esta arte, caracterstico das Ras Altas. En Estravs (1995) a tarrafa defnese como (1) Arte de pesca de cerco e xareta, utilizada na pesca da sardia polo procedemento da ardora ou da raba. (2) Pequena embarcazn de pesca, a vapor ou gasolina, que se utiliza para pescar con a tarrafa, definicins que na soleira do 2.000 quedan ben anticuadas, porque unha tarrafa hai moitos anos que non pesca nin ardora nin co caldeo da raba, e desde hai tempo o combustible xeral o gasleo. Nos diccionarios da RAG (1997) e de Galaxia (1997) non hai unha entrada para tarrafa.
179. Procedente de Vigo, a primeira traineira entrou en Portugal en abril de 1913, conservndose o nome, o mesmo que na costa do Cantbrico, para todos os barcos posteriores, includos os de hoxe, adicados pesca do cerco de xareta (Calo Lourido 1998b: 2).

104

105

No Xerais (1993) a acepcin (6) de cerco refrese arte sen indicacin do peixe que se toma con ela (Aparello de pesca no que as redes forman crculo para colle-lo peixe). E a esta mesma arte fai referencia a acepcin (4) de cerco do RAG (1997): Arte consistente nunha gran rede que se utiliza na pesca da sardia. Pescar cerco. Nos sinnimos de cerco de Galaxia (1997) ningn deles ten que ver co mar. 2.2. Dorna, chalana e gamela A dorna, caracterstica dos portos do Mar da Arousa e da Illa de Ons descoecida das Ras Altas onde a voz dorna termo xenrico para as embarcacins pequenas (Mrling / Otero 1998: 106) un barco de orixe misteriosa, pois non est documentada en Galicia na poca medieval (Ferreira Priegue 1998: 81). A moi literaria e moi arous dorna est presente longo de toda a obra de Cabanillas, pois hai un rexistro de dorna(s) en Desterro13, en Vento21, en Desterro26 e en Camios, as como das dorna(s) en Versos e unha dornia en Vento21. E tamn aparecen as dorna(s) na poesa de Manuel Antonio, pois hai das destas embarcacins en Foulas, unha nun poema de 1924 e outra en Viladomar. O RAG (1997) presenta unha definicin bastante completa da dorna: Embarcacin pequena destinada pesca, que xeralmente leva un mastro e pode ser a remo ou a vela e ten a proa redonda, a popa chata e a quilla pronunciada. a tradicional dorna, que hoxe pode levar un motorio fra-borda. A dorna do Xerais (1993) unha Embarcacin antiqusima de pesca propia das Ras Baixas, provista dun s mastro que leva unha vela latina e a de Estravs (1995) unha Embarcazn de pesca provida dun s pau onde se enverga unha vela latina. No Galaxia (1997) dorna ten un nico sinnimo (barca), mentres que a entrada barca ten varios sinnimos (barco, batel, bote, dorna, embarcacin, gamela, lancha), igual que son varios os sinnimos de barco (buque, embarcacin, nave, navo, vapor)180. Nas distintas definicins dos devanditos diccionarios non se fai referencia a que as dornas teen madeiros (os nosos marieiros falan de cuadernas ou de madeiros, e nalgn porto de costillas), que son as cavernas dos marieiros portugueses (e nalgn porto cadernas, madeiros ou braos; Alvar 1985, 2, 804), as mesmas que se rexistran no colofn do poemario Estirpe (1994) de Mndez Ferrn (Un peirao na Barbanza que se chama Pondal. / E cabernas de arca, e cabernas de couso). Os botes ta-

mn teen madeiros, pero, segundo os marieiros de Cambados, difernsianse das dornas no custillame. E nas definicins das gamelas e das chalanas que non andan polas augas do mar literario de Cabanillas nin de Manuel Antonio, malia que a gamela barco tan arousn coma a dorna neses mesmos diccionarios non se indica que esas embarcacins menores carecen sempre de madeiros. Por outra parte, as definicins de chalana e de gamela son contradictorias en canto feitura da proa e da popa. As, no da RAG (1997) a chalana defnese como Pequena embarcacin de fondo plano, a remos, polo xeral con popa rectangular e proa aguzada, que se usa sobre todo nos servicios de porto e nalgunhas faenas de pesca, mentres que a gamela Pequena embarcacin que se usa na pesca de baixura e como barco auxiliar doutro maior, xeralmente de fondo plano, chata na proa e na popa, que pode ser movida a remo, anda que tamn pode levar vela ou un pequeno motor. Antes da publicacin do diccionario da RAG, os autores do Xerais (1993) deran unhas definicins semellantes: a chalana definana como Embarcacin pequena con fondo plano, proa triangular e popa rectangular; presta servicios nos portos e emprgase como auxiliar das tarefas de pesca. Tamn hai chalanas medio cubertas destinadas carga, soen ser de maior tamao e poden levar motor, e a gamela como Embarcacin pequena de fondo plano e que ten un certo parecido cunha artesa. En Estravs (1995), destes barcos tamn se di que teen fondo plano, pero a feitura da proa e da popa a contraria dos devanditos diccionarios. A chalana Embarcacin menor, de fundo plano con forma semellante a un caixn, con proa e popa verticais, mentres que a gamela, na acepcin (4) defnese como Pequena embarcacin de fundo plano, proa afiada e larga e popa plana, utilizada para o marisqueio ou a pesca de baixura, as mesmas definicins do anterior Estravs (1986). E no diccionario de Ir Indo (1986) a definicin de chalana a mesma de Estravs (1986, 1995), s cambia a palabra fondo no canto de fundo, mentres que a gamela se define dun xeito mis xenrico, sen referencia forma da proa e da popa: pequena embarcacin de pesca sen quilla, de fondo chato. No de Galaxia (1997), na entrada chalana aparecen como sinnimos Barca, bote, embarcacin, gamela, pero non hai unha entrada para gamela. No relativo feitura da popa e da proa, as definicins de Estravs (1995) corresponden diferencia entre ghamela e chalana do Porto do Son181 e de
181. Segundo Calo Lourido (1978: 27) gamela e chalana son embarcacins moi similares: las dos tienen el fondo plano, lo que las hace inservibles en aguas agitadas, pero la gamela tiene una proa

180. Sobre a construccin da dorna e as sas partes cf. Mrling / Otero (1997: 131 ss).

106

107

Noia, ou de caiuco e chalana en Ares182, pero descoezo se a diferencia que se establece nos diccionarios da RAG e no Xerais responde distincin dalgn porto galego. En portos arousns como Cambados, Rianxo ou Escarabote ghamela a forma xenrica para as embarcacins pequenas, a remo e de fondo plano. En Escarabote distnguese entre ghamela de das proas, con proa e popa afiadas e ghamela de das popas, que ten chatas a proa e a popa (Alonso Prez 1970: 75). Na Guarda, a sa famosa ghamela, considerada a embarcacin mis antiga de Galicia (Mass 1992: 107), ten das popas, como ben se ve en Mrling / Otero (1997: 128). No apartado de embarcacins con fondo plano deste traballo dise que a chalana, en definicin dos marieiros, de proa e popa, mentres que a gamela de das popas (p. 126). Polo que respecta a Cambados, Muoz Bacelar (1966:160) s recolleu tres tipos de barcos, a ghamela, a dorna e a lancha ou motor, atendendo a que a pesca se realice preto ou lonxe da costa. Da ghamela di que a mais simple das embarcacins, pequena e ligeira, puxada a remos, e por isso pode ir dentro dos motores para ajudar a espalhar as redes. um barco auxiliar. E engade que tamn se emprega na apanha de ameijoa e berbigo. Efectivamente, en Cambados ghamela forma comn para designar un barco pequeno, con plan183, con cuberta e sen madeiros, podendo haber distincin entre ghamela (de pinchn), con proa triangular e unha peza sante (o pinchn) onde poder amarrala, e ghamela de das popas que carece dese pinchn. Tamn se coece a forma chalana para designar unha ghamelia auxiliar dun barco ghrande, e mesmo pode ser unha chalana de das popas ou unha chalana de pinchn. En principio, a diferencia entre ghamela e chalana non est na forma da proa e da popa, senn no tamao (mis grande a ghamela c chalana) e, sobre todo, na autonoma como embarcacin, pois a ghamela ten folio a matrcula dun barco e a chalana non o ten, xa que ser auxiliar dun barco do cerco (de xareta) pose o folio deste. De tdolos xeitos, eses barquios de das popas case non se coecan nin se coecen en Cambados. Noutros portos chalana forma comn, coas sas especificacins. En Sada e en Laxe a chalana ten proa triangular e popa rectangular, como na
normal y una popa plana, mientras que la chalana tiene planas ambas cosas, lo que la convierte en algo tan marinero como puede ser un cajn que resista a tres o a cuatro personas en agua tranquila. 182. Felpete Lagoa (1972: 28) define o caiuco como barco que non ten quilla, plano por abaixo, mentres que a chalana un barco plano por abaixo e non ten proa nin popa, e est cortado a xeito dun caixn. 183. O plan a denominacin do fondo plano deste tipo de barcos en Cambados. E tamn en Escarabote se usa esa forma (Alonso Prez 1970: 81).

definicin da RAG (1997) e no Xerais (1993). En Sada non se fala da gamela pero si da chalana chata de proa e popa rectangulares, pro coa proa mis levantada (Ros Panisse 1974: 190-1), e en Laxe gamela o nome dado tamn chalana (Morandeira Lours 1969: 19). En Cario, porto galego do Cantbrico, os barcos sen cuberta e fondo plano son as ghamelas ou barcos auxiliares, con varios tipos atendendo forma da proa e da popa, a presencia ou non de corredores, nmero de bancadas e forma das estampas. Entre estes barcos pequenos estn a chalana (da tarrafa) e a cona (da tarrafa), con estampas e das bancadas; pero a chalana ten proa triangular, popa rectangular e corredores opcionais, mentres que a cona de aparencia mis forte e mis bruta ten proa e popa rectangulares, anda que a proa mis estreita, e sempre leva corredores. A chalana da cetrea semellante cona, pero de tboas mais delgadas e menos longa; a proa e a popa son iguais, sen corredores, con estampas moi estreitas e unha soa bancada (Fernndez Rei 1974: 64-5). falta de traballos sistemticos por todo o litoral, cos escasos datos manexados dme a impresin que gamela denominacin propia das Ras Baixas, igual que a chalana o das Medias e das Altas. E de igual xeito, cerco (de xareta), bucareu (ou bocareu), castaeta, xurelo e xouba son propios das Ras Baixas, mentres que tarrafa (barco e arte), bocarte (ou mocarte), palometa, chicharro e parrocha son termos mis ben das outras ras, e especialmente dos portos galegos do Cantbrico, como se aprecia nos nomes de peixes estudiados por Ros Panisse (1977). 2.3. Babor e estribor, couso e arca Anda que non hai rexistros destas partes nas dornas de Cabanillas nin nas de Manuel Antonio, nin tampouco na traieira do poeta cambads nin no pailebote do poeta rianxeiro, creo que paga a pena comentalas, pois unha mostra de que como a terminoloxa internacional globalizadora pode ter como concorrente a forma que crearon os nosos marieiros para as embarcacins tradicionais, sen que nada impida que nas novas embarcacins se poidan usa-los termos tradicionais. Nos diccionarios galegos consultados sempre hai entradas para as formas babor e estribor, de orixe holandesa que a travs do francs pasaron espaol e portugus (bombordo e estibordo), e galego seguramente co espaol como intermediario; pero non sempre estn os tradicionais couso e arca de Cangas do Morrazo (e do Porto do Son), que no seu da Bernardino Graa e Mndez Ferrn introduciron no apndice do Diccionario enciclopdico gallego-castellano de don Eladio Rodrguez. En Cambados e en Rianxo os termos
109

108

tradicionais para os costados do barco son couso e medio184; e en Sada, segundo Ros Panisse (1974: 186), as partes laterais chmanse bandas, a de couso (ou de babore) e a de asimn (ou de estribore)185. As formas babor e estribor foron introducidas por A. V. T. nun poema publicado no peridico corus A Fuliada (1888)186: [...] un corpo qu as se move (despensar movemento) dende babor estribor, cal o pino cimbra vento [...] Case cen anos despois, en Arnoia, Arnoia (1985) de Mndez Ferrn aparecen por primeira vez no galego escrito as formas tradicionais couso e arca:
Pro, unha vez desviados pola mesma tempestade da lia de terra, o seor Amadou decidiuse a corre-la va, ou sexa, a ofrendarlle o espello de popa vento, virando de arca ou de couso, e lanzarse en louca carreira paralela costa, en direccin Sul. [...] Cando a xeira das nove ondas semellou dar unha trgoa s elementos e se produciu unha especie de valeiro no arfar da galerna e do trebn, o seor Amadou atraveuse a virar en redondo pola banda de arca e a lle pr a popa a aquel inferno (p. 58).

Outras aparicins estn en Patria do mar (1989) de Daro Xohn Cabana (Vela que os irmns en frxil barca / sadan o dador e can de arca / proando cara a terra, p. 17; sobre o mar navegando en frxil barca / deixe as Sisargas pola banda de arca, p. 71) e en Nufragos en terra (1995) de Martnez Oca (se che vou dicir a verdade nunca fun capaz de saber para que lado cadran nin babor nin estribor, nin arca nin couso, p. 134). Ademais, hai varios rexistros de couse (e a variante couso) e de arca en As embarcacins tradicionais de Galicia (1989) de Mrling:
A mencionada cadeira un espacio para garda-la pesca. Vai travs da dorna, formada por pedamigos e batiportes nos madeiros sete ou oito, coroados por listns da banda de couse de arca, que como se chama o estribor. A cadeira ten duas tapas chamadas aparellas. A cadeira divide a dorna en dous espacios principais, a pana do medio a proa e a pana de couso, a popa. En ambos, na seccin mis preto da cadeira, unhas tboas para pisar colocadas sobre os madeiros e apoiadas por algn listn transversal chamado varenga (p. 53)187.

Posteriormente o mesmo escritor usou esas formas en 1987 en Bretaa, Esmeraldina (Os marieiros, de arca e de couso, foron imprimndolle unha rpida marcha ao bote, p. 91; intre no cal o lugre d un bandazo de arca, particularmente violento, e eu bato coa testa contra o masteleiro, p. 95) e mais no colofn de Estirpe (1994) no verso E cabernas de arca, e cabernas de couso (p. 47); e noutro poema, con reminiscencias de Manuel Antonio polos arroaces e polo verso final (tatexan as paipas co ademn polglota das bandeiras), o patrn dunha lancha xeiteira manda ciar todo de couso (p. 53).
184. En Rianxo, en terra, sase a expresin arrmate a couso. No Son o couso o remo de popa dos botes, que normalmente fai de timn; e en Cambados, nun barco de remos, sase de couso e vghase de medio. 185. Non deixa de ser curioso que voces marieiras como couso ou axexo sexan comns en diversos portos, mentres para a banda de estribor e para o crepsculo da ma haxa lexemas distintos, segundo os portos. E non menos curioso que unha palabra como dereita (referida man) sexa panromnica, mentres que para a outra man haxa moi diversos lexemas, romnicos e non romnicos. 186. As seguintes documentacins son de 1896, en P das Burgas de lvarez Novoa e en A besta! de Xan de Masma; e as de estribor son de 1896, tamn en Xan de Masma, e de 1913 no peridico O To Pepe da Fonsagrada.

No diccionario da RAG (1997) s hai entradas para babor (Mar. Lado esquerdo dunha embarcacin, mirando desde a popa cara proa) e para estribor (Mar. Parte dereita dunha embarcacin, mirando de popa a proa), sen sinnimo ningn nos dous casos. En Estravs (1986) hai unha entrada para babor e outro para bombordo, forma tomado do portugus, onde se define ese costado do barco, sen indicar sinnimos, e unha terceira entrada para un couso2 Nut. Babor. Dar de couso: dar a babor; e hai a entrada estibordo, tamn tirada do portugus, sen ningn sinnimo, nin sequera o de estribor para o que non hai entrada. En Estravs (1995) reptense estas entradas, pero ademais en arca a acepcin (7) fai referencia banda de estibordo, que non se faca en 1986. No Ir Indo (1986) hai entradas para babor, para couso1Babor e para estibordo. Franco Grande incluu no seu Diccionario galego-casteln (19838) os termos arca e couso, poendo como equivalentes castelns babor (Dalle de arca! A estribor!) e estribor (dalle de couso, a babor). No Xerais (1986) non aparecan arca e couso nas acepcins nuticas, pero si couso na entrada cousa como acepcin familiar desta; non obstante no Xerais (1993) estn estes termos marieiros, tanto arca, cunha acepcin (2) rela187. Na mesma obra hai outros rexistros desas formas: Pola banda de couse e a proa escoitbanse o renxido dos estrobos [...]. A man dereita mova as o remo de arca, a esquerda o de couse (pp. 55-56); Unha porta de corredeira, situada polo lado de couse, daba acceso tilla (p. 179).

110

111

tiva mar (Nunha embarcacin, banda de estribor (Dlle de arca! A estribor), como couso2, cunha acepcin (4) Babor. No Galaxia (1997) as formas de orixe holandesa teen como sinnimos as voces galegas e viceversa; as, babor Couso (botaron as redes desde o barco por babor) e couso na acepcin (3) Babor, mentres que estribor ten como sinnimo Arca (botaron as redes por estribor) e arca na acepcin (4) o sinnimo Estribor (botaron as redes pola arca do barco). 2.4. Encher e devalar, preamar e baixamar O poema A fragata vella de Catro remata con estes versos, nos que se fai alusin encher e debalar da marea: Inda que o vento encalme tremela n-as tuas velas unha rafega de transmigracins N-ese teu corazn innumerbel amn enchen e debalan as mareas do meu corazn. No poema sen data titulado Urco no verso segundo o mar debala e a lua enche188. E noutros poemas de Manuel Antonio aparece devalar sen ser aplicado marea: debala o luar en Foulas, A festa xa debala nun poema de 1920 e Yse responso da furna / agora tamn debala nun de 1924. En Cabanillas practicamente non hai referencia ir e vir das mareas. S en Versos atopei o verbo encher (Enchen o mar as velas... / ai! na deserta praia / a nau porque salaia / xamis atracar), xunto con varios rexistros de chea que mis parecen referirse la chea c marea chea, unha vez en Desterro13, reeditado en Desterro26 (Asoma Levante / a la na cha) e outra vez en Noite, reeditado en Camios (Altas horas da noite. Vai a la na chea / vogando n-unha maina craridade serea). Non achei nas obras concordadas deste autor baixar referido mar nin ningn rexistro de formas de devalar, nin sequera referido s mareas. E nin en Cabanillas nin en Manuel Antonio hai rexistros das formas cultas preamar e baixamar. No Aurlio (1986) baixa-mar Nivel mnimo da curva da mar; mar baixa, mar vazia, mentres que preamar remite a mar alta: Altura mxima que as guas do mar atingem durante o fenmeno da mar; preamar,

188. Atendendo rima, Axeitos considera que o poema pode ser anterior a 1923 (Manuel Antonio 1992: 207, nota 51).

mar-cheia. No RAE (1994) bajamar Fin o trmino del reflujo del mar// 2. Tiempo que ste dura, mentres que pleamar Fin o trmino de la creciente del mar // 2. Tiempo que sta dura. Nos diccionarios galegos as definicins de baixamar e de preamar aparecen ben espaola, ben portuguesa ou s das maneiras. No da RAG (1997), por ex., baixamar ten das acepcins: (1) O nivel mis baixo que acada a marea e (2) Tempo que dura a baixada da marea, cun antnimo preamar e remisin a devalo, marea baixa, mar baixo e refluxo; polo que respecta a preamar defnese como (1) O nivel mis alto que acada a marea e (2) Tempo que dura a subida da marea, cun antnimo baixamar e remisin a fluxo e marea chea. Non aparece no RAG (1997) a entrada socheo que si figura no Xerais (1993) para a fase final do crecente da marea anterior preamar, que no Ir Indo (1886) se define como Movemento ou ondulacin do mar cando hai marullada // Fase final do crecente cando hai preamar, e que en Estravis (1986, 1995) aparece como sucheo, sucheio Recuo das ondas do mar. Por outra parte, no Xerais (1993) na entrada seca hai das acepcins nuticas, a (3) Parte dos areais que queda descuberta nas mareas baixas e a (4) Baixamar: marea baixa. E no RAG (1997) hai unha acepcin do mar en seca, a (2) Parte dun areal que queda descuberto na marea baixa. Anda xente mariscando na seca. As e todo, nestes diccionarios non hai unha entrada para chea substantivo, que se di en frases como vai toda a chea, para indicar que a marea encheu de todo. Si aparece no Xerais (1993) na entrada marea a acepcin M. Alta, m. chea, m. viva. Preamar, fluxo, cando marea chea e marea viva non son sinnimos, senn que o correcto unha distincin semellante do RAG (1997): Marea chea. Aquela en que as augas do mar estn no nivel mis alto e Marea viva. Marea en que o mar baixa e sobe moito mis ca nas mareas normais. Verbo do fluxo e do refluxo das mareas, a visin dos marieiros de Cambados e de Rianxo como segue: a) Enche-la marea e enche-lo mar, subi-la marea e subi-lo mar dinse da accin do fluxo da auga do mar. Tamn se fala de marea chea ou simplemente de chea. En Cambados, ademais, dise aghua da chea cando est enchendo o mar. b) Sucheo en Cambados e socheo en Rianxo designan a altura mxima da subida da marea; e despois do socheo vn o escabesante, uns minutos inmediatamente posteriores sucheo (e socheo) en que se aprecia que a marea xa est a baixar. No Grove, porto as mesmo do Mar da Arousa, existe igualmente o termo socheo con idntica significacin (Enrquez 1974: 143).
113

112

c) Devalar e devalo, baixa-la marea e baixa-lo mar dinse da accin do refluxo das augas do mar; e cando a area cuberta pola auga queda descuberto, xa se fala da seca. Ademais, os marierios de Cambados falan de aghuamar cando se est no debalo . d) Punta de aghua, en Cambados, designa o punto mximo do debalo, cando hai seca total. Os marieiros arousns de Escarabote falan de encher e de marea enchente fronte a baixamar, desbalar e marea baixante; e cando a marea baixou de todo, din marea seca. Nas Ras Medias e nas Altas pode haber diferentes denominacins; as, en Laxe sanse as formas enchente e encherse o mar fronte a devalante e devalar (Morandeira Lours 1969: 44), mentres que en Sada se di enchente e ench-lo mare fronte a devalante, devalar e baixada da marea (Ros Panisse 1974: 214). Mis norte, en Ares flase de marea alta fronte a marea baixa e mar baixo (Felpete Lagoa 1972: 69), mentres que en Cario se di baixa-lo mar e secante fronte a subi-lo mar (Fernndez Rei 1974: 198). 2.5. Rifar Na cuarta estrofa do poema Viladomar do libro Viladomar (1928) Manuel Antonio usa a forma rifar na acepcin marieira xa sinalada mis arriba de rompe-la vela pola accin do vento: Longa vela da choiva cun xesto n-a vila toda dunha singladura infinda Boca-ruas da noite onde busca o Nordeste outra vela que rifar Antes xa usara este verbo o tamn rianxeiro Rafael Dieste cando o seor Baldomero, pouco do comezo do primeiro lance de A fiestra valdeira (1927), afirma: Aquela noite o vento rifou as velas. Son as nicas documentacins do rifar (nutico) da historia do galego escrito na Base de Datos Lexicogrfica do ILG, mentres que o rifar non marieiro ten centos de aparicins nesa base de datos. voz anda comn dos marieiros de Rianxo e de Cambados cando falan da navegacin a vela, e seguramente o de moitos outros portos galegos. En Muros tamn se di, tal como se aprecia neste texto de Mrling / Otero (1998: 79):
114

Co sinsideiro amarrbase a escota, cando se barbetaba. Despois dobrbase unha ou mis faixas de rizo, cosndose os rizos por debaixo da relinga do puxame con ns chans. Haba que ter moito coidado para que a vela non rompese durante esta manobra, segundo indica o septuaxenario de Muros Jos Martnez Garca, a quen lle debo a descricin da mesma. Dica rifar, para describir este sinistro: Rifoume a vela.

En ningn dos diccionarios galegos e portugueses consultados aparece esta acepcin de rifar, que debe tratarse dun catalanismo como tantos outros (bou, sotavento...), pois unha acepcin semellante existe na lingua de Espriu. As, no Diccionari catal-valenci-balear de Alcover e Moll (1988), na entrada rifar a acepcin (3) dun verbo reflexivo referido mar (Esquinar-se una vela per la violncia del vent (Barc.), vez que se indica que un derivado de rifa. E na entrada desta voz, a acepcin (1) o anticuado Destroa, acci destructora. Feyen los soldats de Castella tal rifa y strago en las vidas y honrras dels pobres cathalans, doc. a. 1641. No Diccionari de la llengua catalana da Enciclopedia Catalana (Barcelona 1991) a acepcin (3) de rifar semellante, pero tamn se di do estrago do vento sobre unha bandeira : Pron. mar Esquinar-se una vela, una bandera, a causa de la violncia del vent. E no Diccionari de la llengua catalana do Institut dEstudis Catalans (Barcelona / Palma de Mallorca / Valncia 1995), parte de rifar, hai unha entrada para rifar-se como pronominal: Burlar-se dalg, esp. enganyant-lo, fent-li concebre esperances dalgunha cosa, etc. // Una vela, una bandera, estripar-se a causa de la violncia del vent. No diccionario da RAE (1994) a acepcin (3) de rifar corresponde tamn a un verbo pronominal referido mar: Romperse, abrirse, descoserse o hacerse pedazos una vela; e algo semellante aparece no diccionario de uso de M Moliner (1994) na entrada rifarse na acepcin nutica (2): Rasgarse o arrancarse una vela. Corominas e Pascual (1983 V: s.v. rifa) mencionan en nota o rifarse nutico romperse, desgarrarse una vela, que es tambin cataln (odo a los pescadores de Sant Pol de Mar) e que se relaciona co francs rifler arracher, corcher. 2.6. Medusa e melfa Para designar calquera tipo medusa (roscea, transparente...), un dos invertebrados celentreos mis coecidos, en Rianxo emprgase popularmente a forma melfa. A voz medusa, que en grego designaba unha das Gorgonas e que se representaba cunha abundante cabeleira, sen dbida

115

unha voz culta e internacional, pois a forma semellante en linguas xermnicas (alemn Meduse, ingls medusa) e en linguas romnicas non ibricas (francs mduse, italiano medusa e romans meduz que ten un cona, corrente popular nim de mare, literalmente corazn de mar. a En Foulas de Manuel Antonio hai un poema titulado As melfas: MELFAS Frores nufragas dannimos outonos [...] Apodrecidas melfas da Ra Indefensas n-o berce das araxes! E esas rianxeiras melfas frotan de novo nos versos finais de Chamada, o derradeiro poema de Viladomar, que sa vez o derradeiro libro de Manuel Antonio: Ques vir con nosco ao mar? Hai melfas Cando foi melfa o meu corazn? Esta alba do Mar que atafega os naufraxos Hai melfas O noso corazn este Marconi a escoitar. No diccionario da RAG (1997) na entrada medusa o nico sinnimo augamar, e nesta entrada aparece a variante aguamar e o sinnimo medusa, e algo semellante no Obradoiro (1995). En Estravs (1995) na entrada medusa dise que mis coecida polos nomes vulgares de aguam, ugua-mar e auga-mar e no Galaxia (1997) aparecen en medusa os sinnimos augam, augamala, augamansa, augamar, augamorta, auganeira, augaporca, estruga do mar, augacheira, auganeira e maresvivas. No Aurlio (1986) en medusa remtese a gua-viva, e nesta son moitos os sinnimos que aparecen: gua-ma, alforreca, cansano, caravela, chora-vinagre, ponom, urtiga-do-mar, vinagreira. No RAE (1994) na entrada medusa defnese este celentreo, pero non hai sinnimos nin se remite a outra entrada, mentres que en aguamala ponse como equivalente medusa, e en aguamar o equivalente aguamala. No diccionario de uso de Moliner (1994) aparecen

como sinnimos de medusa as formas aguamala, aguamar, aguaverde e pulmn marino, que lembra a forma popular romanesa corazn de mar. O termo aguamala xeral entre os marieiros cntabros e asturianos, mentres que os vascos (e os asturianos de Luanco) din marmoca e a maiora dos catalns born ou moca; a xeneralidade dos marieiros canarios din agua viva, o mesmo que en portos andaluces, onde se tamn se oe globo (Almera e Granada, como na costa de Murcia) e o arabismo (al)borreca na costa de Mlaga e de Huelva, que para os canarios de Hierro ferreca. Na costa portuguesa mis prxima a Galicia o nome comn agulhas mares en Viana do Castelo, augam en Vila do Conde189 e en Matosinhos augam, en concorrencia co arabismo alforreca, que a forma xeral dos marieiros portugueses, desde Afurada e Espinho a Olho e Vila-Real de Santo Antnio, ags augam de Peniche (Alvar 1989, 4: 2331-3). No Porto Editora (1984) hai unha entrada para alforreca, con medusa-acalefa como sinnimo. Na fala dos marieiros galegos a riqueza para nomear estes celentreos moi grande, pois s sinnimos do Galaxia (1997) pdense engadir moitos outros mis, entre eles, e s da ra da Arousa, almorrana e sombrilla no Carril, marea en Vilanova, sombreiro en Ribeira, xureleira en Cambados e en Rianxo aghuamorta, xunto con borracha e melfa190, forma que s se rexistra nesta vila (Ros Panisse 1977: 66-9). A voz aguamar doutros portos galegos un cruce con mar unha vez que aghuam non transparente perderse popularmente o adxectivo m. A riqueza de nomes para se referir medusa lmbrame a riqueza dos nomes da folla do pieiro; e de igual xeito que o arume bergantin de Pondal non pode faltar en ningn diccionario galego, creo que tampouco debera falta-la melfa de Manuel Antonio. E anda que non se documenta nin en Cabanillas nin en Manuel Antonio nin en ningn outro autor, a xulgar polos datos da base lexicogrfica do ILG, remato este breve somorgullo no mar lexicogrfico referndome accin de arear (o peixe), propia do litoral e zonas do interior prximas costa e mais a outro invertebrado, o equinodermo Asterias rubens, ben coecida na costa galega.

189. En Caminha dise aguam, aguamorta e aguaviva (Ros Panisse 1977: 66). 190. En Rianxo a borracha pica mentres que a melfa non fai dano. Cf. nota 4 de Ros Panisse (1977: 67).

116

117

2.7. Arear En Ir Indo (1986) e en Estravs (1995) a entrada arear ten como acepcins (1) Cobrir con area ou con materia semellante area e (2) Limpar, polir con area, semellantes as primeiras da mesma entrada no Porto Editora (1984): deitar areia em; cobrir de areia; assorear; limpar com areia, cinza, etc., acepcins que descoezo tanto no galego oral como no escrito191. No diccionario da RAE (1994) hai unha entrada arenar (tr. enarenar, echar arena// 2 Refregar con arena), con contido non moi distinto dos diccionarios de Ir Indo e de Estravs. Nestes, a maiores, hai unha acepcin (3) para botar sal ao pescado despois de telo limpo, inexistente no Porto Editora. No Xerais (1993) aparece arear na familia de area, mentres que no Obradoiro (1995) e no da RAG (1997) non aparece nin nesa familia. No Galaxia (1997) arear ten como sinnimos salgar, salpresar (hai que area-lo peixe de cocer) e salpresar ten como sinnimo salgar (lixeiramente) que reflicte a accin de botarlle unhas areas de sal peixe. A entrada arear debera figurar coa definicin (3) de Ir Indo (1986) e de Estravs (1995), pero retocada, e posiblemente como primeira entrada, pola importancia que ten a accin de arear na sinxela cultura culinaria tradicional marieira, dos portos do Mar da Arousa e doutros do litoral. Mesmo en concellos de costas costa se area o peixe, como ocorre en lugares de Mazaricos (A Manda, A Picota...). En puntos da Galicia interior non rexistrei esa voz e en moitos teo apreciado que se cocia o peixe sen o arear. Sera bo que un da os libros de gastronoma galega indicasen como se area cada peixe, tipo de sal e tempo do areado, pois non o mesmo arear anguas, para o que abondan uns minutos, que facelo coas sardias ou coas pescadas, que precisan moito mis tempo. E a pescada, por ex., se non se area vai estar doce e mol. 2.8. Estrela de mar, tallanta e gradicela Como se aprecia no traballo de Ros Panisse (1977: 13-5) desde As Figueiras de Castropol ata a Guarda no Baixo Mio (e a Caminha), moi rara a forma estrela, pois s se recolleu entres os marieiros cantbricos de Espasante-Ortigueira e os fisterrns do Sardieiro (e en Caminha no Alto Minho portugus), xunto con estrela de mar en Ares. En moitos por191. Polo que respecta galego escrito, na Base de Datos Lexicogrfica do ILG hai varios rexistros de arear relacionados con ar (e non con area) en Os vios de Galicia (1979) de Posada e un rexistro en Xogos populares en Galicia (1986) de Prez y Verde e Tabernero Balsa.

tos sase o castelanismo estrella, s veces como nica forma rexistrada, que nalgn caso leva a especificacin de mar (ou do mar). En portos da Maria de Lugo dise grade (Burela, Cangas de Foz e Foz) e a mesma forma, pero con gheada, propia de portos do sur do noso litoral (Panxn, Coruxo). Segundo Santamarina a denominacin grade para a Asterias rubens provn da semellanza do animal coa grade (do lat. CRATEM enreixado), apeiro de labranza a xeito de grella, con dentes por abaixo para achaia-las terras de semente (Ros Panisse 1977: 13-4). E dun diminutivo CRATICELLA procede o termo ghradisela, que se da na ra de Marn (Portonovo, Mogor-Marn) e e en portos do costado de leste da ra da Arousa (O Grove, Cambados), mentres que noutros se rexistra o castelanismo estrella (Vilanova da Arousa, O Carril e Rianxo), que no caso do Carril convive coa forma comeostra. Na costa comprendida entre Ribeira e Malpica denomnase tallanta (Ribeira, Lira) e tixeira (Malpica, O Sardieiro, zaro, Muxa, Camarias e Corme, e tamn en Espasante-Ortigueira xa no Cantbrico) ou tixeira do mar (Portosn), ademais de sartaa (Abelleira-Muros)192. Santamarina considera que o parecido cunha tixeira aberta pode explicar semanticamente a denominacin para estes invertebrados. Tase en conta que tallanta (do lat. TALIARE cortar) forma tradicional de falares fisterrns no canto do comn tixeira. Na Costa da Morte tixeiras e tallantas son formas comns anda hoxe entre os marieiros, como se ve neste texto de Garca Allut (1996: 94) relativo a Lira e a Muxa:
recoller un aparello a bordo, como nos di o informante, non s pode vir peixe, senn que o acompaan, segundo onde se estea pescando, certo tipo de algas, cunchas, pedras, tixeiras e tallantas, etc., trazas do substrato mario que representan unha informacin accesoria e til para unha representacin aproximada da imaxe do fondo193.

192. Outras denominacins son curceta en Cesantes, nai do pulpo en Cain, plbera macha na Guarda, pulpo cegho en Sada e en Mera, rapaconas en Laxe, rapacricas en Rinlo e sersella en Cangas do Morrazo (Ros Panisse 1977: 13-5). 193. O autor pon entre comias as tixeiras e tallantas, pero non explica qu son. No mesmo texto reproducido en Calo Lourido (1998c: 65) ese sintagma est en cursiva, explicndose o seu significado na nota 14: Estrelas de mar (Marthasterias glacialis) e araas de mar (Ophiocomina nigra). E na reproduccin do mesmo texto en Fernndez Casanova (1998: 226) esas voces tamn estn en cursivas, pero entre parnteses aclrase que son estrelas de mar, ofiuras.

118

119

Na semanal seccin Mar de fra de La Voz de Galicia, nunha nasa xornalstica de Vctor Freixanes entraba bocho e golfeiro algas ben coecidas na Arousa e tamn entraban estrelas de mar; pero na nasa do to de Freixanes, se cadra, entraban ghradiselas, como entraran nas nasas dos marieiros de Mogor e de Portonovo, vecios da mesma ra:
Meu to Alfredo dica que traballar coas nasas coma namorar as mozas. Cmpre saber dos sitios e deitar con xeito o aparello, ben armado, unha e outra vez, sen desanimarse. As mis das veces entra bocho, golfeiro, estrelas de mar, lixo para estercar a via. Pero de speto, aparece a centola, a raa das mesas, ou a ncora, o santiaguio, o camarn, e daquela unha festa194.

Na versin provisoria do VOLGa (1990) aparece estrelamar e gradicela, anda que tratarse dun listado un non sabe a qu se refire a gradicela. A estrelamar do Xerais (1993) e do Obradoiro (1995), a estrela e a estrela-do-mar de Estravs (1995), a estrela de mar do RAG (1997) na entrada estrela creo que non reflicten a visin dese equinodermo da costa galega, senn a dos lexicgrafos de lingua portuguesa e de lingua espaola. As, no Porto Editora (1984) hai a entrada estrela-do-mar, sen ningn sinnimo; no diccionario da RAE (1994) vn unha entrada estrellamar, que na primeira acepcin ten como sinnimo estrella de mar, forma esta que figura entre as da acepcin (15) de estrela. E o mesmo no diccionario de Mara Moliner (1994), anda que neste caso na entrada estrellamar a acepcin (1) para unha pranta e a (2) para estrella de mar. E nestes diccionarios s aparece estrela ou estrella porque como se indica no Lxico de los marineros peninsulares, os de fala castel e catalana din estrella e os de fala portuguesa estrela, mentres que na costa galega aparecen lexemas diferentes (Alvar 1989, 4: 2325). En Estravs (1995) a entrada gradicela ten sete acepcins, e precisamente a (7) designa ese invertebrado mario: (1) Grade (2) Srie de balastres ou colunas pequenas e delgadas, etc., e as ata a derradeira acepcin, (7) Zool. Nome vulgar de un animal invertebrado mario da familia dos equinodermes, mis coecido por estrela ou estrela-do-mar. No Ir Indo (1986) hai tamn unha entrada gradicela: Pequena grade// Reixa pequena de confesionario, porta exterior, fiestra, etc.// Balaustrada// Estrela do mar//...; e igualmente no Galaxia (1997), onde o equinodermo

aparece final: (1) Reixa (fina). (2) Cercado, muro, valado. (3) (Asterias rubens) Cercella, estrela do mar, estrelamar, polbo cego, rapaconas vulg. No Xerais (1993), no Obradoiro (1995) e no RAG (1997) non aparece a entrada gradicela con ningunha acepcin. Esta forma xa se documenta en 1895 no Castelo de Pambre e na Tecedeira de Bonaval de Lpez Ferreiro para referirse a unha reixa na igrexa dun convento; pero na Base de Datos Lexicogrfica do ILG non hai ningn rexistro para o equinodermo. Creo que unha forma como a gradicela da ra da Arousa e da ra de Marn e a fisterr tallanta deben figuran nos diccionarios galegos (e nos libros escolares e de iniciacin lectura do galego), con total preferencia sobre a estrela(mar) do portugus e do casteln. No costado de leste arousn e especialmente na praia que os marieiros chamaban As Carballas que remata no puntal do Terrn (de a que hoxe se coeza a praia por este nome), sempre houbo moitas gradicelas, que se tomaban cando vian limpo para comeren espadn195, termo que en todo o litoral galego s se usa en Cambados para o Ensis ensis, molusco que en moitos portos chaman longueirn (Ros Panisse 1977: 125-6) ou navalla. E tamn se tomaban no Vao, prximo praia das Carballas (ou do Terrn), cando vian ameixa ou berberecho escachado polos rastros de vara, despois da ceifa que comezaba en outubro. O nome de gradicela con que os marieiros de Cambados e do Grove coecen a Asterias rubens coido que non llo deron eles, senn os labregos de Vilario, de Castrelo ou de Corvilln no caso de Cambados e de San Vicente do Mar no caso do Grove, que baixaban s praias para na seca colleren bochos, gholfos, correas e outros estercos marios, e entre eles estaran esas ghrades pequenas; e tamn poida que os labregos as achasen cando baixaban ribeira a mariscar. E o mesmo lles pasara s labregos da parroquia de Santa Mara de Adina baixaren argazo praia do actual Portonovo, lugar desa parroquia de Sanxenxo. Tase en conta que no litoral galego labregos con fame baixaban s praias e esporadicamente coincidan con marieiros hora de mariscar (Calo Lourido 1998a: 226); e que os diversos rastros para andar marisco teen a sa orixe no angazo ou encio ou rastro nas nosas costas dos labregos, usado para coller argazo nas praias

194. Vctor Feixanes: Nasas na ra, La Voz de Galicia (18.7.98), 12.

195. Hai un peixe cientificamente coecido como Clupea sprattus que se denomina espadn en Portonovo, Escarabote, Bouzas, A Guarda, Panxn, Cangas, Cesantes, P. Morrazo, Mogor, Marn e Redondela. Ese espadn corresponde trancho dos portos da Ra da Arousa, da Ra de Muros e Noia e da Costa da Morte ata Corme; e trancha do resto do litoral galego, de Malpica a Rinlo-Ribadeo, e mesmo nas Figueiras-Castropol (Ros Panisse 1977: 217-8).

120

121

(p. 232); e unha maseira ou artesa puido ser inspiracin para a construccin da caracterstica gamela da Guarda (Alonso 1997: 46). A gradicela un excelente fertilizante natural, como tamn o son os pateiros e os diferentes tipos de argazos, anda que estes ltimos teen a vantaxe sobre gradicelas e pateiros de podreceren moito antes. Que a gradicela fose tan aprezada como fertilizante polos labregos do Salns explica que nun porto coma o de Cambados houbese marieiros que noutrora se dedicasen a andar a elas para llellas vender xente do campo. A xente do Carril, tamn na Arousa, o que van eran animais que lles acababan coas ostras, de a o xa citado nome de comeostra, formacin romance come + ostra, porque a Asteriens rubens se alimentaba, entre outros, dese molusco que abra coas fortes patas tentaculares196. Hoxe asciase O Carril coa ameixa, pero hai sculos era un dos grandes criadeiros de ostras, como o era Rianxo, a xulgar polo que se di na Descripcin del reino de Galicia (1550) do malagueo Licenciado Molina cando o autor se refire s portos do Mar da Arousa: Esta Porto Novo y O Grove en su ra y luego en Arousa comienza Cambados, do mucha pescada, con otros pescados se salan y salen de aqu cada da. Y tiene vecinos a Vilargarca, y a Vilanova y A Pobra delante, y luego O Carril, no poco triunfante de ser de sus ostras tan gran pesquera197.

VIII. FIN DA MIA SINGRADURA

196. a explicacin dada por Santamarina nas anotacins etimolxicas en Ros Panisse (1977: 13). 197. Cito pola edicin de 1998 de Supervisin y control, con introduccin, transcricin, notas e comentarios de Jos Antonio Parrilla. A oitava citada, coa toponimia normalizada, figura na p. 104 desta edicin, onde o texto en prosa que acompaa o verso como segue: Pasando el Portonovo y O Grove entra la ra de Arousa, que es una principal poblacin en este Reino. El primer pueblo en su entrada es la villa de Cambados, do se saca cantidad de pescada cecial [ a pescada ou peixe semellante, seco e curado aire, tal como di Parrilla en nota] para muchas partes. Luego est Vilanova y, par de ella, Vilagarca, y luego A Pobra, donde en estos mismos puertos hay la misma pesquera en que por tierra se provee toda Castilla. Est luego en esta ra otra villa que llaman o Carril, aqu hay la mayor cantidad de ostras que hay en el todo el Reino, ni en otros, y en tanta abundancia que se cargan navos de ellas y en escabeches se provee Castilla y, por la ms, mucha parte de Espaa. Es provisin que se precia y estima por doquiera que se lleva. Na p. 106, no texto en prosa o autor indica que Rianxo outro dos grandes productores de ostra (Pasada la villa del Padrn est luego la de Rianxo, do se saca, como dijimos del Carril, gran cantidad de ostras que por mar y tierra se llevan a muchas partes).

Sirvan estas pxinas como particular homenaxe a das singraduras necesarias na modernizacin esttica da nosa literatura, a dous grandes escritores arousns coherentemente monolinges e soadores dunha patria liberada. Neste ano en que na figura do xornalista e poeta Roberto Blanco Torres a RAG fixo unha merecida homenaxe s escritores e s intelectuais asasinados ou represaliados polos vencedores da guerra civil espaola de 1936, permtaseme unha breve lembranza para toda a xente que sufriu a trxica falta de luz e a anguria doente de que falaba Cabanillas en 1946 nunha carta que desde Cambados lle escribiu a Otero Pedrayo198, anguria que sufriron tantos milleiros e milleiros de galegos annimos que nunca tern un Da das Letras para honralos. Non obstante, desde o 27 de xuo do presente ano, os galegos que despois de xullo de 1936 foron asasinados ou represaliados por defenderen a liberdade, a democracia e a dignidade teen un monumento sa memoria na Alameda de Tui. E malia que inslito dedicar un discurso de ingreso, permtaseme que remate a mia singradura neste peirao de atraque da Real Academia Galega dedicndollelo a meus pais, porque nos das finais do mes de San Xon, nos mesmos das dos derradeiros retoques do texto do presente discurso, meus pais fixeron cincuenta anos vivindo xuntos, areando peixe e facendo moiras, e compartindo o arrecendo a resina, a fiuncho e a marusa que o agarimoso vento mareiro trae desde o Pinal de Tragove. Eles transmitronme a nica lingua que se falaba en Triana, o barrio da xente marieira de Fefins onde me eu criei, descoecedores de que un home probablemente desta ribeira, poida que de Rianxo ou se cadra de Sobrn, preto de Vilaxon, chegou a ser primeiro almirante dos reinos das Espaas e coa humilde lingua marieira das ras escribiu algunhas das cantigas mis fermosas de toda a Idade Media onde o mar un elemento fundamental. Dedcollelo tamn a Brais e a Irimia, que de menios andaron por riba das laxes fendidas da veira do mar nas que est enraizado o zoador e barulleiro pieiral cantado por Cabanillas, as mesmas laxes da nova ribeira onde se cadra atracou a barca milagreira de Galahaz, o cabaleiro da Tboa Redonda que despois de moito cabalgar chegou montaa do Cebreiro-Monsalvat na procura do Sant Grial. E as mesmo, dedcollo a Airas, que xa est apren-

198. A carta, con data 3.III.46 dica: Non fago nada: espero. A vida agre. Nesta cerrazn eu non vexo nada. Esta trxica falta e luz, nos que estamos tan preto de pechar os ollos dunha vez para sempre, unha anguria doente (Alonso Montero 1988: 6).

122

123

dendo a saber que unha ghaivota, unha ghamela e unha ghradisela e que as primeiras augas salgadas que coeceu foron as do Mar da Arousa. Espero que os meus fillos Brais, Irimia e Airas transmitan o idioma propio de Galicia e que sexan amablemente intransixentes no seu emprego; porque se morre este idioma que crearon e puron xeracins de marieiros e de labregos, de canteiros e de artesns e que tamn usaron reis e nobres, este recanto ibrico de granito e de xisto, de ribeiras e de bocarribeiras situado enriba de Portugal, sen dbida ha seguir existindo igual, e mesmo poida que se siga chamando Galicia; pero sen a sa xa milenaria lingua, xa non vai ser Galicia, vai ser outra cousa ben distinta. E xa remato esta singradura lingstico-martima pola obra de dous poetas unidos polas augas arouss cun ramo de loureiro, como os que de neno va nas casas que an abillar e vender vio con cuartillos e poxas. Son unhas verbas de Cabanillas, do final da fermosa prosa potica da longa introduccin da Antfona da cantiga:
A lngoa o noso escudo. Ningun, seia a que seia a forza asoballante en que se encoste e o poder de que dispoa, conquerir trocar a espiritualidade d-un pobo nin afogar a sa fala, que a chave da porta da sa libertade e o facho que alumea o seu roteiro de eternidade.

Alonso Montero, Xess (1988): Don Ramn Cabanillas confsase con don Ramn Otero Pedrayo, en Ramn Cabanillas camio adiante. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 4-10. Alonso Prez, M del Carmen (1970): Vocabulario marieiro de Escarabote. Memoria de licenciatura (indita). Santiago de Compostela: Universidade. Alvar, Manuel (1985-89): Lxico de los marineros peninsulares, 4 vols. Madrid: Arco / Libros e Curso de Filologa de Mlaga. lvarez Ruiz de Ojeda, Victoria (1986): Algns aspectos da lingua galega de Rosala de Castro. Memoria de licenciatura (indita). Santiago de Compostela: Universidade. Aurlio (19862) = Buarque de Holanda Ferreira, Aurlio: Novo dicionrio da lngua portuguesa. Rio de Janeiro: Nova Fronteira. Bernrdez, Carlos (1991): Gua de lectura de De catro a catro. Vilaboa: Edicins do Cumio. Blanco Torres, Roberto (1999): Letras galegas. Edicin de Xess Alonso Montero. A Corua: Publicacins da Real Academia Galega. Caamao Bournacell, Jos (1933): Cambados a la luz de la historia. Santiago: Paredes. Cabanillas, Ramn (1959): Obra completa. Buenos Aires: Galicia (O volume foi preparado por Francisco Fernndez del Riego). Cabanillas, Ramn (1979): Obras completas, vol. I e II. Edicin e notas de X. Alonso Montero. Madrid: Akal.

Sade e Patria. Dixen. A Vesada de Riba - Teo, no mes de San Xon de 1999 Fefins - Arousa, entre o San Xusto e A Pastora de 1999

IX. REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS

ALGa (1990): Atlas Lingstico Galego. Vol. I Morfoloxa verbal, 2 tomos. Coordinado e redactado por F. Fernndez Rei, A Corua, Fundacin P. Barri de la Maza / Instituto da Lingua Galega. Alonso, Eliseo (1997): Gamelas y marineros. Pontevedra: Servicio de Publicaciones. Alonso Montero, Xess (1966): Ensayo de bilingstica. Galego e casteln frente a frente, Grial 13 (1966), 314-33. Alonso Montero, Xess (1969): O que compre saber da lingua galega. Buenos Aires: Alborada.

Cabanillas, Ramn (1981): Obras completas, vol. III. Edicin, limiar, notas e bibliografa de X. Alonso Montero. Madrid: Akal. Cacheiro Varela, Maximino (1985): O mar na poesa galega. Sada / A Corua: Ed. do Castro. Calo Lourido, Francisco (1978): La cultura de un pueblo marinero: Porto do Son. Santiago de Compostela: Universidad. Calo Lourido, Francisco (1980): As artes de pesca. Cadernos do Museo do Pobo Galego, 1. Santiago de Compostela. Calo Lourido, Francisco (1996): Xentes do mar. Traballos, tradicin e costumes. Vigo: A Nosa Terra.

124

125

Calo Lourido, Francisco (1998a): O marisqueo. Actividades agromartimas, Galicia. Antropoloxa. Coordinacin de X. M. Gonzlez Reboredo. A Corua: Hrcules de Ediciones, 223-67. Calo Lourido, Francisco (1998b): Que sabemos das embarcacins galegas. Suplemento Mares e velas de A Nosa Terra 850 (12.11.98), 1-3. Calo Lourido, Francisco (coord.) (1998c): Antropoloxa marieira. Actas do Simposio Internacional de Antropoloxa in memoriam Xos Filgueira Valverde. Pontevedra 10-12 de xullo, 1997. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. Capeln, Antn (1996): Un autor nunca esquecido. Da frustrada homenaxe de 1936 de 1960, en Manuel Antonio. Embarcados nun cantar. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 25-46. Carballo Calero, Ricardo (1974): Cabanillas Enrquez, Ramn, Gran Enciclopedia Galega 4, 117-20. Carballo Calero, Ricardo (19813): Historia da literatura galega contempornea 1808-1936. Vigo: Galaxia. Corominas, Joan / Pascual, Jos A. (1980-91): Diccionario crtico etimolgico castellano e hispnico, 6 vols. Madrid: Gredos. Cotarelo Valledor, A. (1970): La poesa del mar en el Cancionero de la Vaticana, Grial 30, 463-77 (este traballo publicrase trinta anos antes na Revista General de Marina). Cunqueiro, lvaro (1976): Ramn Cabanillas de Cambados, Grial 54, 525-7. Enrquez, M del Carmen (1974): Lxico de O Grove. Anejo 3 de Verba. Santiago de Compostela: Universidad. Estravs (1986) = Alonso Estravs, Isaac (dir.): Dicionrio da lngua galega, 3 vols. Madrid: Alhena. Estravs (1995) = Alonso Estravs, Isaac (dir.): Dicionrio da lngua galega. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Felpete Lagoa, Matilde (1972): Vida, fala e costumes de Ares. Memoria de licenciatura (indita). Santiago de Compostela: Universidade. Fernndez Casanova, Carmen (coord.) (1998): Historia da pesca en Galicia. Santiago de Compostela: Universidade.

Fernndez Naval, Francisco X. (1999): O mundo da pesca na literatura galega. Centro de Documentacin Domingo Quiroga, Casa da Xuventude. Concello de Oleiros. Fernndez Pazos, Xos M (1998): Slvora. Memoria dun naufraxio. A traxedia do Santa Isabel. Santa Uxa de Riveira: Coordenadas. Fernndez Rei, Francisco (1974): Aprosimacin vida e fala marieiras de Cario. Memoria de licenciatura (indita). Santiago de Compostela: Universidade. Fernndez Rei, Francisco (1977): Notas lingsticas sobre Fefins (Cambados), en Homenaxe a Cabanillas no centenario do seu nacemento, Santiago, Universidade, 287-325. Fernndez Rei, Francisco (1998): A lingua medieval e a sa importancia na elaboracin do galego moderno, en Actas das I Xornadas galegas de Santa Barbara (no prelo). Fernndez Salgado, Benigno (1994): Sobre a semntica da estandarizacin, A Trabe de Ouro 19, 79-88. Fernndez Salgado, Benigno / Monteagudo Romero, Henrique (1995): Do galego literario galego comn. O proceso de estandardizacin na poca contempornea, en Monteagudo, Henrique (ed.): Estudios de sociolingstica galega. Sobre a norma do galego culto. Vigo: Galaxia, 99-176. Ferreira Priegue, Elisa (1998): O desenvolvemento da actividade pesqueira dende a Alta Idade Sculo XVII, en Fernndez Casanova, Carmen (coord.) (1998), 51-86. Filgueira Valverde, Jos (1966): Las jarchas gallegas de Valle Incln, Cuadernos de Estudios Gallegos 21, 281-91. Fonte, Ramiro (1988): O poeta necesario, en Ramn Cabanillas camio adiante. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 54-6. Galaxia (1997) = Noia Campos, M Camio / Gmez Clemente, Xos M / Benavente Jareo, Pedro (coords.): Diccionario de sinnimos da lingua galega. Vigo: Galaxia. Garca, Constantino (1985): Glosario de voces galegas de hoxe. Anexo 27 de Verba. Santiago de Compostela: Universidade.

126

127

Garca Allut, Antonio (1996): A outra ciencia: saberes artesanais e adaptacin en das poboacins marieiras galegas, A Trabe de Ouro 25, 87-101. Garca Rodrguez, M do Carmen (1973): A poesa marieira de Manuel Antonio. Memoria de licenciatura (indita). Santiago de Compostela: Universidade. Garca Rodrguez, M do Carme (1974): Ausencia de seseo e gheada en De catro a catro de Manuel Antonio, BRAG 31, 21-23. Garca Rodrguez, M do Carme (1979): Sobre a potica de Manuel Antonio, Homenaxe a Manuel Antonio. Santiago: Universidade / Departamento de Filoloxa Galega, 21-33. Gonzlez, Helena (1993): De catro a catro. Manuel Antonio. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Gonzlez Gonzlez, Manuel / Fernndez Rei, Francisco (1982): Anotacins morfoloxa de Cunqueiro, en Homenaxe a lvaro Cunqueiro. Santiago de Compostela: Universidade, 186-245. Gonzlez Guerra, Anxo (1981): O idioma galego na poesa de Manuel Antonio. Sada / A Corua: Ed. do Castro. Gonzlez Reboredo, Xos M. (1998): Novo achegamento obra de don Xos Filgueira Valverde: Pontevedra e o mar, en Calo Lourido (1998c), 15-28. Guerra da Cal, Ernesto (1958): Glosas superficiaes ao tema do mar da nosa lrica primitiva, en Homaxe a Ramn Otero Pedrayo no LXX aniversario do seu nacimento. Vigo: Galaxia, 145-71. Hermida, Carme (1987): A polmica ortogrfica a finais do sculo XIX (1888). A grafa do [], Grial 97, 299-316. Hermida, Carme (1992): O dialectalismo en Celso Emilio Ferreiro, en lvarez, Rosario (coord.): Estudios dedicados a Celso Emilio Ferreiro, I. Santiago de Compostela: Universidade, 301-15. Ionescu, Christian (1999): O romans. Aspectos de historia externa con especial atencin sa situacin fra das fronteiras de Romana, en Fernndez Rei, Francisco / Santamarina, Antn (eds.): Estudios de Sociolingstica Romnica. Linguas e variedades minorizadas. Santiago de Compostela: Universidade, 445-501.

Iglesia Alvario, Aquilino (1959): Lengua e estilo de Cabanillas, en Cabanillas (1959), 873-921. Ir Indo (1986) = Feix Cid, Xos G. (coord.): Dicionario da lingua galega, 3 vols. Vigo: Ir Indo. Lpez Casanova, Arcadio (1990): Lus Pimentel e Sombra do aire na herba. Vigo: Galaxia. Manoel-Antonio (1972): I Poesas. Edicin, limiar e notas de Domingo Garca-Sabell. Vigo: Galaxia, 1972. Manoel-Antonio (1979): III Correspondencia (1917-1929). Edicin, limiar e notas de Domingo Garca-Sabell. Vigo: Galaxia. Manuel Antonio (1992): Poesa galega completa. Edicin de Xos Lus Axeitos. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco, 1992. Marbn, Jorge (1987): De catro a catro: A visin do mar dun poeta marieiro, Grial 96, 229-34 Mass y Garca Figueroa, Jos M (1992): Barcos en Galicia: de la prehistoria hasta hoy y del Mio al Finisterre. Pontevedra: Diputacin Provincial. Mato Fondo, Miguel (1996): Iconografia e cenografia romnticas na poesia de Manuel Antnio, en Manuel Antonio. Embarcados nun cantar. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 53-61. Milln Otero, Xos M. (1988): Sobre o itinerrio potico. A paixn pasiva, en Ramn Cabanillas camio adiante. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 11-23. Milln Otero, Xos M. (1996): O anuncio dos novos tempos: Ramn Cabanillas, en Ansede Estraviz, Alberte / Snchez Iglesias, Cesreo (dir.): Historia da literatura galega. Vigo: Asociacin Socio-Pedagxica Galega / A Nosa Terra. Moliner, Mara (1994): Diccionario de uso del espaol, 2 tomos. Madrid: Gredos. Morandeira Lours, Mara J. (1969): El habla de Lage. Memoria de licenciatura (indita). Santiago de Compostela: Universidade. Mrling, Staffan (1989): As embarcacins tradicionais de Galicia. Noia: Consellera de Pesca.

128

129

Mrling, Staffan / Otero, Xosefa (1998): Embarcacins tradicionais, Galicia. Antropoloxa. Coordinacin de X. M. Gonzlez Reboredo. A Corua: Hrcules de Ediciones, 53-147. Muoz Bacelar, Marlia L. (1966): Cambados, palavras e coisas. Disertao de licenciatura em Filologia Romnica (indita). Lisboa: Universidade. Obradoiro (1995) = Xove Ferreiro, Xos (coord..): Diccionario da lingua galega. Vigo: Obradoiro / Santillana. Pallars, Pilar (1999): Unha leitura de Manuel Antonio, en Clsicos e modernos. Tres leituras poticas. A Corua: Departamento de Filoloxas Francesa e Galego-Portuguesa (Universidade da Corua), 35-58. Pascual Fernndez, Jos (1998): La antropologa de la pesca y el problema de la gestin, en Calo Lourido (1998c), 145-58. Pena, Xos Ramn (1996a): Manuel Antonio e a vangarda. Sotelo Blanco: Santiago de Compostela. Pena, Xos Ramn (1996b): Unha lectura de... De catro a catro de Manuel Antonio. Vigo: Xerais. Pereira, Dionisio (1996): O mar dos galegos no tempo de Manuel Antonio, en Manuel Antonio. Embarcados nun cantar. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 14-23. Pereira, Dionisio (1998): Dirios de a bordo para unha lembranza: As derradeiras singraduras da vela de traballo na navegacin de altura. Suplemento Mares e velas de A Nosa Terra 850 (12.11.98), 4-5. Pintos, Xon M. (1865?): Vocabulario gallego. Edicin de Margarita Neira e Xess Riveiro (Vai ser editado como anexo de Cadernos de lingua). Pondal, Eduardo (1995): Poesa galega completa I. Queixumes dos pinos. Edicin de Manuel Ferreiro. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Porto Editora (19846) = Almeida Costa, J. / Sampaio e Melo, A.: Dicionrio da lngua portuguesa. Porto: Porto Editora. RAE (199421) = Real Academia Espaola: Diccionario de la lengua espaola. Madrid: Unigraf. RAG (1997) = Garca, Constantino / Gonzlez Gonzlez, Manuel (dirs.): Diccionario da Real Academia Galega. A Corua / Vigo: Real Academia Galega / Xerais / Galaxia.

Rei Romeu, Manuel (1988): A recepcin crtica da obra de Cabanillas, en Ramn Cabanillas camio adiante. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 66-78. Ros Panisse, M Carmen (1974): Vida marieira de Sada. Contribucin para un estudio lingstico, Verba 1, 181-232. Ros Panisse, M Carmen (1977): Nomenclatura de la flora y fauna martimas de Galicia. I Invertebrados y peces. Anejo 7 de Verba. Santiago de Compostela: Universidad. Ros Panisse, M Carmen (1983): Nomenclatura de la flora y fauna martimas de Galicia II. Mamferos, aves y algas. Anexo 19 de Verba. Santiago de Compostela: Universidade. Rivas, Manuel O (1997): Deica vir a lembranza ao corazn do home, en Urbano Lugrs Viaxe redor do meu mundo. Santiago de Compostela: Fundacin Caixa Galicia / Auditorio de Galicia. Rodrguez Castelao, Alfonso D. (1971): Galicia y Valle-Incln. Lugo: Celta. Rodrguez Santamara, Benigno (1911): Diccionario ilustrado, descriptivo, valorado, numrico y estadstico de los artes, aparejos, instrumentos que se usan para la pesca martima en las costas del Norte y Noroeste de Espaa. Madrid: Artes Grficas Mateu. Rodrguez Santamara, Benigno (1923): Diccionario de artes de pesca de Espaa y sus posesiones. Madrid. Ra Ferrads, M do Mar (1987): Estudio do galego en Aires da mia terra e no Divino Sainete, en Curros Enrquez: crebar as liras. Extra de A Nosa Terra. Vigo, 67-71. Santamarina, Antn (1995): Norma e estndar, en Monteagudo, Henrique (ed.): Estudios de sociolingstica galega. Sobre a norma do galego culto. Vigo: Galaxia, 53-98. Souto, Elvira (1991): A viagem oximrica: De catro a catro en Souto, Elvira: Viagens na literatura. Santiago de Compostela: Laiovento, 24-67. Vzquez Varela, Jos M. (coord.) (1990): El hombre y el mar en la costa suroeste de Pontevedra. Pontevedra: Diputacin. Xerais (1993) = Ares Vzquez, M Carme / Carballeira Anllo, Xos M / Iglesias Sierra, Primitivo / Lema Surez, Xos M / Lpez Fernndez, Rosa: Diccionario Xerais da Lingua. Vigo: Xerais. VOLGa [1990] = Vocabulario ortogrfico da lingua galega. Instituto da Lingua Galega / Real Academia Galega.

130

131

RESPOSTA
DO ILUSTRSIMO SEOR

DON ANTN SANTAMARINA FERNNDEZ

Seores acadmicos: Correspndeme a min a cortesa de acoller en nome da institucin novo acadmico numerario don Francisco Fernndez Rei, cambads, fillogo, profesor. Hai un refrn galego que di que para coecer ben unha persoa hai que comer con ela non menos dunha arroba de sal; no caso de Fernndez Rei e mais eu non foi exactamente sal o que compartimos (que tamn o compartimos moitas veces) pero si en cambio 25 anos, case da a da, de traballos, angueiras e utopas comns. A mia contestacin novo acadmico non , daquela, s a protocolaria que se lle d a un compaeiro mis, senn a que o amigo vello lle d amigo mis novo. Podera ante vostedes fachendear de que Fernndez Rei un dos meus primeiros discpulos pois a principio da mia carreira acadmica asistiu s mias clases, logo vai para dez trienios, e despois fixo non lonxe de min o seu cursus honorum. Pero certamente sera fachenda porque nunca tiven a sensacin de ser mentor del nin acadmica nin ideoloxicamente; academicamente aprendeu a engalar case s desde moi novo e no outro aspecto (o da Galicia imaxinada) as ideas del e as mias coinciden en que compartirmos basicamente as de Murgua, Vilar Ponte ou Castelao. Hai en cambio unha cousa da que podemos fachendear eu e el e algns outros do noso crculo: termos compartido un clima comn dentro do daquela chamado Seminario de Filoloxa Romnica (despois Departamento) e do Instituto da Lingua Galega onde vellos e novos timo-la sensacin de sermos colaboradores (case fundadores) de algo importante na lingstica galega e que nos estimulaba o entusiasmo. Eran tempos de iniciacin e descubrimento que non se daban unicamente nos que nos dedicabamos filoloxa. Algn da, polo que a ns toca, algun deber avaliar isto e tamn se o noso entusiasmo foi ben ou mal empregado; sexa como for, o caso que ata hoxe catro membros daquel cenculo eramos xa numerarios desta institucin e hoxe, coa incorporacin de Fernndez Rei, somos cinco. Estou
135

seguro que el vn entre ns co mesmo entusiasmo co que entrara s vintedous anos nas institucins que lle serviron de paso para esta. Cando foi proposto para numerario expuxronse ante esta corporacin os seus mritos; pouco podo engadir eu aqu dito porque pouco tempo pasou desde aquela. Quero lembrarlles s que a maior parte da actividade acadmica de Fernndez Rei procede de ser un namorado de como falan os galegos; tamn de como escriben o discurso de hoxe un exemplo; non modo de Noriega que buscaba s os floreos estilsticos dos braegos senn maneira minuciosa do que est interesado tanto polo enxordecemento do g de dominko onde queira que apareza como por aclarar cabalmente cal o trazo diferencial esencial entre unha gamela e unha chalana (que non tanto o tipo de fondos, proas ou popas senn mis ben o tamao ou, precisando mis anda, o feito de a gamela ter folio e a chalana non). O que non sabera eu dicir se ese interese lle vn de ter pateado toda Galicia e arredores en busca de formas e palabras para o Atlas Lingstico Galego ou se se meteu na empresa do ALGa porque xa tia ese interese. Fose por diante o que fose, o caso que o novo numerario hoxe a persoa que mellor coece a realidade dialectal do noso pas e quen nos mostrou a todos ( mundo romnico en xeral) as distintas dioceses e parroquias dialectais en que se divide o dominio lingstico galego. No seu libro Dialectoloxa da lingua galega (e tamn no volume do Atlas coordinado por el) estn tdalas isoglosas esenciais, normalmente no sentido dos meridianos pero s veces no dos paralelos ou formando illas, que separan uns falares doutros. Dentro destas isoglosas hai unhas moi importantes, que son as que demarcan polo oriente o comezo da nosa fala; estas non entraban mis que dunha maneira moi aproximativa no Atlas, punto aqu punto acol, e non coa finalidade de trazar fronteiras; pois tamn estas isoglosas, anda que indirectamente, llas debemos a Fernndez Rei xa que foi el quen levou a man de Xon Babarro e Ana Seco que as trazaron de maneira definitiva aldea por aldea, un fronte asturiano, a outra fronte leons. As como a sa Dialectoloxa deriva do Atlas, da campaa do Atlas deriva tamn outra iniciativa na que Fernndez Rei o principal responsable: o Arquivo do galego oral. Son milleiros de rexistros, moitos deles xa transcritos, colleitados durante os ltimos vintecinco anos e depositados na sede do ILG; son milleiros de horas de gravacin (non hai parroquia galega que non tea a sa) en que os informantes falan libremente, s veces con reticencias, sobre asuntos etnogrficos, sucesos histricos, e non poucas veces sobre problemas persoais moi dramticos; por esta razn
136

este arquivo (sen esperrmolo) moito mis ca un arquivo dialectal. Con motivo dos vintecinco anos da fundacin do ILG el e Carme Hermida publicaron unha mostra no audiolibro A nosa fala. De canto digo queda ben de manifesto o seu interese por cmo falan os galegos. A este interese engdese outro moi relacionado: cmo deberan falar. Porque as como est claro que a delicia do dialectlogo encontrar variantes, o lingista poltico sabe que a construccin dunha lingua nacional non se fai senn escollendo e expurgando, porque sera monstruoso facer de cada neno galego (ou non galego) un dialectlogo. Nestas escollas s veces participou el mesmo cando se elaboraron as Normas pero outras veces a escolla xa via dada. o que pasa coa gheada e co seseo, trazos ben diferenciais da nosa fontica, que a tradicin literaria sacrificou por un criterio esttico moi discutible. un tema no que el remoe unha e outra vez malamente resignado a este sacrificio e por iso est atento sempre a canta manifestacin reivindicativa haxa da gheada, que non se pode dar por morta definitivamente para a lingua literaria porque agora a gheada emerxe por onde menos se pensaba: no rock brav e noutras manifestacins modernas e rupturistas. Quen sabe mis disto tamn o novo acadmico. A lingua literaria tanto no referido debate ortogrfico e modelo idiomtico (a questione della lingua: questione en italiano quere dicir controversia) como no referido elaboracin dun estndar foi analizado por Fernndez Rei en varios escritos. Podemos lembrar neste sentido o minucioso estudio que dedicou posicin do galego na romanstica; entndase: non que o galego como variedade romnica, porque iso o que independentemente do que os romanistas opinen, senn o que os romanistas opinan que o galego cos criterios que eles usan, especialmente o baseado no nivel de elaboracin da lingua, que o mis usado desde Diez anda que non se lle chamase as ata hai poucos anos. interesante repasar estas opinins porque moitas veces agochan posturas ideolxicas curiosas que van mis al do cientfico, ou sexa, da verdade. Anda as, bo Fernndez Rei para que o desmoralicen os que nos miran de arriba abaixo. E quero lembrar finalmente outro dos temas queridos para o noso novo acadmico: o chamado galego exterior, dicir, o falado nesas comarcas lindeiras que ningun recoece. Na tese de Babarro antes mencionada hai preguntas mis ou menos indirectas sobre a identidade e a contestacin frecuente que para os de Oviedo son galegos e para os da Galicia interior son asturianos (entndase: os de Oviedo e os de Galicia non son s as autoridades do Principado e da Xunta). Seguramente pasa o mesmo cos gale137

gofalantes de Len e de Zamora. O Rexurdimento galego, que para ns hai 130 anos que foi, est sendo agora nestas terras, pero con dificultades moito maiores cs que tiveron daquela os nosos renacentistas. Pero al onde est o galego en dificultades (ou sexa, en mis dificultades anda) al est o Fernndez Rei para botar unha man. As que non raro velo polas terras do Navia, do Bierzo, das Portelas ou dos Tres Lugares (en Cceres) participando en xornadas, dirixindo teses ou memorias de licenciatura sobre o galego destas terras ou simplemente dando nimos s asociacins de amigos da lingua ou solitario que fai a guerra pola sa conta. Quen queira facer unha historia da normalizacin do galego exterior pode acudir a Fernndez Rei porque ten o mellor arquivo de favores, agravios ou simplemente noticias, referidos s falas destas reas desde a restauracin da democracia. El mesmo, en escritos varios ten dado informacin de todas estas cousas, desde as estrictamente lingsticas s outras de carcter mis poltico e polmico. Isto e moito mis estar sen dbida no currculo que se presentou nesta Academia para elixilo numerario. E agora permtanme un breve comentario sobre o discurso mesmo. Lembro que o segundo libro galego que lin eu na mia vida (o primeiro fora Aires da mia terra) foi No desterro de Cabanillas. Haba a edicin de Lar no Instituto masculino de Lugo onde estudiaba eu quinto ou quizais sexto de Bacharelato. No primeiro poema, Amor de neno dedicado a unha amiguia morta, vn un dstico que se repite das veces: Vu nas azas d-un morno Abril: levouna irto vento dun marzo!1 Aquela palabra azas estragbame a interpretacin da frase porque non a entenda (as azas est usado en sentido metafrico e nin coa redundancia da frase fun capaz, daquela, de saber que eran). Quedei tan molesto que a frase se me gravou na memoria e anda me perdura, a pesar de que algn tempo despois aprendn o que eran as azas. Catro ou cinco anos mis tarde (certamente despois do 59), se cadra tendo nove ou dez anos, o neno Paco Fernndez Rei bata coa mesma enigmtica palabra no camposanto de Fefins no epitafio (ou bitafe como se dica antes) da campa de Cabanillas, escrito, claro est, polo morto mesmo, haba 40 anos en Vento mareiro:

Quero na lousa que me d sosego esta palabra que ten luz: Gallego e esta palabra que ten aas: Poeta. O desasosego que lle produciron rapaz cambads as aas do terceto non foi menor c que me produciron a min as azas daquel dstico porque tamn el, despois de que o vento mareiro borrase as letras da pedra, anda as mantn tenaces na memoria. Sera unha coincidencia graciosa se non fose que incidentes coma ese referidos s arcanos da palabras repetronse con moitas outras persoas en moitos outros meridianos; seguramente tdolos presentes recordan o seu primeiro desengano cunha palabra galega (eu teo algns mis coas de Curros). E non pasa s con ns: conta Morvan Lebesque (daquela un neno anda non bretonante) que nunha fortaleza pseudo-escocesa que haba no centro de Nantes, no alto da torre, o ollo descifraba unha inscripcin estraa en letras case iguais s do noso alfabeto. [...] Copieinas no meu caderno: AN DIANAV A ROG A CHANOUN e pregunteime polo seu significado. Hebreo? snscrito? Quizais unha desas falas exticas dos indios trada polo armador Crsus? Finalmente algun me explicou rindo que era bretn e quera dicir Linconnu me dvore. Aquel letreiro e o seu contido cambiaron a sa vida. No noso caso seguramente o impacto non foi tan forte coma no caso do neno Lebesque entre outras razns porque as palabras azas ou aas non levan unha mensaxe devoradora tan forte como as da frase bretona pero si que o desasosego que nos produciron aquelas palabras galegas, do idioma que ns falabamos, quedou roendo na nosa consciencia de maneira permanente; por iso non , se cadra, casual que el e eu nos dediquemos s palabras galegas e el estea aqu lendo un discurso sobre a lingua de Cabanillas e eu lle estea contestando. Claro que para el Cabanillas ten outro significado que para min porque o vello poeta, esperando a lousa que lle dese sosego, paseaba as mesmas ras c rapaz Paco e mesmo se tropezaran moitas veces, sen vrense, compartindo aquel Cambados, probe e fidalgo e soador que, cantareiro son dos pinales y- agarimo dos seus pazos lexendarios, dorme deitado sol beira do mar!; dicir, compartiron unha mesma Arcadia infantil, onde ambos aprenderon a dicir dorna, salsear, asio, cn, Nai e Seora. A unha legua de Cambados, da outra banda da ra, en Asados, beira do 1900, outro rapazolo aprenda as mesmas palabras e ademais, polo libro, outras como travesa, escamallo, constelacin, circunmeridin, naufraxio. Sera pola mia parte un atrevemento discutirlle a Fernndez Rei cousa ningunha da anlise que fai da lingua de Cabanillas e da de Manuel Anto139

1. Na primeira edicin non haba azas.

138

nio, e menos anda no que se refire pegada da lingua da Arousa nestes dous escritores. O que se di no discurso vai todo misa. Podo se cadra engadir unhas observacins complementarias desde a perspectiva dun lector que accedeu s obras dos dous autores desde outro substrato lingstico. A primeira vez que lin a Cabanillas eu anda non era dialectlogo e pouco mis galego tia odo c da Fonsagrada e de Lugo cidade; as mias lecturas galegas, como dixen reducanse a Aires da mia terra. Con todo, sen educacin literaria ningunha, percibn que aquela lingua escrita era a mia; a dicir verdade moito mis mia c de Curros (e c de Pondal ou Rosala, s que cheguei algo despois). E mis adiante fun caendo na conta de por que: porque Cabanillas, partindo do seu galego comarcal, rico e enxebre en solucins lxicas e sintcticas, soubo liberalo do municipalismo lingstico, visible anda (era seguramente inevitable) en moitos autores precedentes. O pulimento a que somete as sas obras a partir de 1926 acenta esa vontade de construr unha lingua nacional comn libre de resaibos localistas. En certa maneira, neste sentido, o significado de Cabanillas como language builder paralelo de Verdaguer co cataln; mossn Cinto (cntao Fuster) tamn partiu do seu cataln dialectal, arcaizante e rico da Plana de Vic, pero filtrado de localismos exclusivistas. ( curiosa esta concidencia con Verdaguer, que non nica porque tamn desde o punto de vista literario poetizacin de lendas relixiosas medievais recorreron camios comns; e a coincidencia non debe ser casual porque Verdaguer foi un dos primeiros poetas de alleas terras vertidos galego polo noso poeta). Un devoto dos clsicos non poda senn producir unha lingua clsica. Ademais, como tia un gran talento para facer versos, os seus poemas eran como milagres automticos da lingua, igual cs de Carner. Por iso pronto lle foi recoecido o seu papel como fabricador dun estndar: O Cabanillas fai o que que quere coa nosa lngoa; dalle estado de eternidade (Risco - 1926). Dixrono tamn Carballo e Iglesia Alvario con palabras parecidas pero menos concisas e exactas. Nos anos 70 e 80 a lingua galega someteuse a un proceso de codificacin (para ser exactos a varios, pero o que nos interesa aqu o acadmico). Neste proceso operouse con varios criterios, o principal o do purismo (para o que se contaba coas chaves da gramtica histrica e o diccionario histrico e etimolxico); outro, o da tradicin literaria de determinadas solucins; outro, o da representatividade xeogrfica das variantes; outro, o de evitar formas fabricadas; na introduccin das Normas expense estes criterios e nas mesmas Normas e en varios diccionarios forncense as solucins adecuadas. Lembren que nesta codificacin hai determinados aspec140

tos que son estrictamente convencionais (por ex. a maneira de representa-lo son // ou o son // ) que s afectan soporte grfico da lingua, que moi secundario (anda que xeralmente o mis sacralizado); e hai outros que son esenciais porque afectan patrimonio da lingua mesma: a morfoloxa, a sintaxe e o lxico. Pois ben, se prescindimos do aspecto ortogrfico e se nos fose lcito facelo (porque a lingua galega puido terse codificado con outros criterios) a lingua de Cabanillas aguanta perfectamente a proba das normas. Qu importa un vulgarismo aqu, un hiperenxebrismo acol, unha ultracorrecin mis al, e certas vacilacins un pouco por todo. O que importa que coas ferramentas de que naquel momento dispua (derivadas da sa formacin humanstica e da tradicin literaria previa) as como do acusado sentido idiomtico que posua, Cabanillas logrou unha lingua supradialectal e elegante; deulle estado de eternidade coma ningun antes ca el lle dera e moi poucos despois del lle deron. Por iso desde a primeira vez que o colln nas mans percibn que aquel galego era o meu e entroume dentro coma unha gasosa (a pesar das azas). contrario do que me pasou con Otero, con quen me atrevn tamn sendo estudiante de sexto, co Seorito da Reboraina, a nica obra del dispoible nas libreras e que me defraudou tanto coma a primeira cervexa que tomei non s polo dificultoso dos contidos (anda hoxe agradezo edicins con notas) senn pola sa linguaxe extica onde langranotes foreiros morneaban as canivelas (as catro palabras vian as, unha tras doutra na pxina 2); certamente, tanto como Otero defraudoume o diccionario que comprara para desentraalo, o Ibez, porque a maiora do que eu ignoraba faltaba nel. Por iso non sei se lle podo perdoar a Francisco Fernndez Rei que meta a lingua de Cabanillas diante dos instrumentos do seu laboratorio e lle faga a proba do ADN de maneira tan minuciosa en busca de paternidades. Din que Meyer-Lbke, o maior romanista que houbo, comentaba cos seus alumnos de Bonn textos das orixes da literatura italiana: por qu MEDIU d neste autor mezzo e no outro meggio; pero a Dante sempre lle perdoou esta carnicera que facmo-los fillogos cos textos literarios; era troppo bello. No noso caso mellor non podemos ser tan respectuosos como Meyer-Lbke (Migliorini non o foi con Dante nin Lapesa con Garcilaso) pero iso non quita que a min me pareza algo de sacrilexio facerlle esa diseccin (que sempre un pequeno xuzo: qu palabras usou ben e cles outras mal) a un mestre venerado. E agora vaiamos con Manuel Antonio. As como Cabanillas me lembraba a Verdaguer (e tamn moito a Maragall e a Carner) Manuel Antonio, a quen visitei moito mis tarde, lmbrame a Papasseit co que ten un para141

lelismo sorprendente, ideolxico e biogrfico: tiveron unha formacin case autodidacta, ambos eran filo-anarquistas, os dous foron vangardistas e redactores de manifestos (Contra els poetes amb minscula, Mis al!), e anda outras; e por encima os dous morreron de tuberculose s trinta anos (Papasseit en 1924, Manuel Antonio en 1930) cunha obra que era moito mis ca unha promesa pero poda ter sido grandiosa de teren alcanzado vida completa. Eu non son especialista en vangardismos nin esta a hora de estenderse nestas consideracins literarias pero, anda as, hai que ter en conta que moitas das diferencias lingsticas dos dous poetas arousns derivan da sa formacin e da sa esttica. Quizais tamn da sa facilidade verbal. No manifesto de Manuel Antonio hai unhas palabras dedicadas lingua literaria que poden axudar a comprende-la sa postura: ... comenzamos pola mais agresiva intransixenza na fala. Unha fala que non estea pervertida por acadmicos nin por puristas; que non sofrise os estancamentos de verdugos armados de gramtica que a emparedasen nun feixe de regras como quen garda un mito en sete huchas concntricas, ter que ser unha fala de inmellorabes posibilids porque o seu estado ceibe permitiralle axeitarse a tdalas noveds, a tdolos variamentos porviristas que tome o noso gosto. E consentiralle o seu indeliamento ser cicelado de xeito que ela sexa un instrumento do artista e non un escravo dela. (Daz Pardo anda estaba no berce e non puido firmar este manifesto con Manuel Antonio e Cebreiro). Son palabras bonitas que hai que xustificar mis pola intencin que levan ca polo sentido literal que teen pois ben sabido que na lingua non caben revolucins coma na arte (a lingua non a fan os artistas senn a xente comn) nin posible promover cambios conscientes nela mis que os que os reformadores logren introducir polo ensino; os outros cambios son annimos e inconscientes. Porque a lingua un cdigo estable (para o que no tramo da vida dun home se pode observar) onde non caben subversins. Manuel Antonio confunde a gramtica coa potica e por iso o seu chamamento intil e, se nos apuran un pouco, mesmo hai que dicir que bastante antipatritico, porque que debe aspirar un pobo que quere unha lingua emancipada (a nosa lingua nosa) a que esa lingua sexa comn. Afortunadamente o disparate proposto por Manuel Antonio non o cumpriu el mesmo porque acabara sendo un segundo Xan da Coba. A non ser que a sa proposta se reducise simplemente a reivindica-lo dereito a adoptar neoloxismos sa maneira, usar dialectalismos, lusismos ou hiperenxebrismos e as por diante. Pero neste sentido temos que dicir que non era
142

nada orixinal porque fai uso de todas estas liberdades mis ou menos na mesma proporcin que Cabanillas (se cadra algo mis) ou que calquera outro escritor galego dos 20, falante nativo e minimamente educado. Hai que recoecer, con todo, que a lingua de Manuel Antonio bastante diferente da de Cabanillas pero iso deriva de que neste abunda mis a palabra patrimonial e no poeta de Rianxo cultismo ou neoloxismo. Vxase a seguinte estrofia tomada case azar de De catro a catro onde das doce palabras que hai (quitadas as gramaticais) s seis son patrimoniais: pendurados, horas, estn, tatexan, pipas e bandeiras; as outras seis son modernismos de variada orixe: atlas, xeogrficos, esperantos, traduccin e polglotas. (A estrofa pertence a un poema titulado Navy bar): Pendurados das horas atlas xeogrficos desperantos estn sin traducin. E tatexan as pipas co ademn polglota das bandeiras. Podera pensarse que a temtica e o vangardismo esttico de Manuel Antonio xustifican a diferencia idiomtica entre os dous autores que comentamos; sen dbida ese o caso de Manuel Antonio, pero non necesariamente as en tdolos vangardismos; Foix tan vangardista coma Manuel Antonio e usa predominantemente verbas de vella alcua. O que sorprendente que con esas palabrera propia da prosa cientfica o noso poeta puidese crear unha imaxinera potica de tan alta calidade. Isto o que eu, desde a mia experiencia persoal podo engadir parte do discurso referido lingua dos dous poetas da ra. Pero o discurso anda ten outras das partes: o mar na literatura galega (e en especial nos dous autores que nos ocupan) e o mar na lexicografa galega (en especial algns exemplos de palabras tomadas dos mesmos dous autores). En mbolos casos anota o novo acadmico a pouca presencia de mar. Na literatura galega hai pouco mar, dise no discurso, anda en Cabanillas, que naceu beira del. Sorprndense mesmo algns que sndomos un pobo tan marieiro non teamos unha pica do mar. Pois eu digo, se entendemos esta pica como grandes navegacins, guiadas por intrpidos capitns, acompaadas de conquistas e matanzas de indios eu estou contento de que non a teamos; de feito creo que estamos incapacitados historicamente para tela pois cando o noso grande poeta pico, Pondal, tratou de facer unha Galiciada non atopou heroe nacional e acabou cantando a
143

grandeza da monarqua espaola a travs dun heroe xenovs ou mallorquino; seguramente por iso decidiu Pondal deixa-los Eoas dentro da maleta para sempre e ns tardamos mis de cen anos en sacalos dela. Ora, se se entende por pica a loita do marieiro cos vagallns de Terranova ou Islandia, en busca do fletn e do bacallao, a xa non me meto, anda que desta pica xa vai habendo bastante na literatura. A outra queixa do autor do discurso pola escaseza de traballos sobre palabras e cousas do mar galego e tamn sobre a pouca habilidade que nos dmo-los lexicgrafos e escritores para habilitar palabras nosas (ou simplemente definilas ben) fronte s castelanismos ou internacionalismos. De feito, ata hai pouco foron estranxeiros (e, se non, galegos do interior) os mis interesados por esta parcela da vida material dos galegos. Pola mia parte non sei se suficientemente xustificada esta queixa porque referente a estudios sobre a nosa etnolingstica tan atrasados estabamos ata hai pouco nas cousas do mar coma nas da terra. De Sarmiento para atrs non hai nada, Sarmiento interesouse por un igual dos dous aspectos, polos anos 30 deste sculo vieron os alemns de Hamburgo tanto mar coma terra e a partir dos anos 70 hai estudiosos galegos que traballan mbalas leiras; de maneira que hoxe contamos xa cun corpus numeroso de estudios, tanto do etngrafos como de naturalistas e lingistas, entre eles do novo acadmico. Outra cousa a normalizacin dese vocabulario, tomada pouco en consideracin tanto por nosoutros os lexicgrafos cando facemos propostas normativas (ou simplemente definimos unha verba) coma polos usuarios, en especial os escritores, que prefiren a comodidade do castelanismo ou internacionalismo forma enxebre. Por iso hai que tomar en consideracin o que di o novo acadmico (e son s exemplos) da traieira; das dornas, chalanas e gamelas; de couso e arca; de encher e devalar; de rifar; da melfa; de arear; da gradicela. Por fortuna esta Academia conta desde hoxe cun novo membro que ten o prurito da exhaustividade e do perfeccionismo nisto e en todo o que acomete e que vai botar unha man para que o noso traballo sexa mis eficaz de aqu para diante. Dixen.

Este libro, Ramn Cabanillas, Manuel Antonio e o mar da Arousa, rematouse de imprentar o 20 de setembro de 1999

NDICE
DISCURSO DO ILUSTRSIMO SEOR DON FRANCISCO FERNNDEZ REI..................................................................... I. LAUDATIO DE DON XOS FILGUEIRA VALVERDE .................................. II. XUSTIFICACIN E LIMIAR DO DISCURSO ............................................... III. TRADICIN E MODERNIDADE EN CABANILLAS, VANGARDISMO EN 3. MANUEL ANTONIO ........................................................................................ 1. Cabanillas, o poeta arelado .................................................................. 2. Manuel Antonio, provocador e rupturista .................................................. 3. Antietimoloxismo, anticastelanismo, enxebrismo ....................................... IV. A LINGUA DE CABANILLAS......................................................................... 1. Galego oral de Cambados (e da Arousa) ................................................... 1.1. Morfoloxa nominal........................................................................... 1.2. Morfoloxa verbal .............................................................................. 1.3. Seseo ................................................................................................. 1.4. Gheada e grupos -ng-, -nc- ................................................................ 1.5. Lxico ................................................................................................ 2. Tradicin literaria e rexeneracionismo: os arcasmos .............................. 3. Enxebrizacin e descastelanizacin ....................................................... 3.1. Diferencialismos................................................................................ 3.2. Hipergaleguismos e popularismos..................................................... 3.3. Castelanismos ................................................................................... 4. Puimento nas obras posteriores a 1921: o influxo da lingua portuguesa .. 4.1. Innovacins morfolxicas ................................................................. 4.2. Emprstimos lxicos do portugus .................................................... 4.3. Cultismos, galicismos e outros emprstimos.....................................

7 12 15 24 24 26 28 31 33 33 34 37 39 41 46 48 48 51 53 55 55 56 61

144

V. A LINGUA DE MANUEL ANTONIO .............................................................. 1. Galego oral de Rianxo (e da Arousa) ......................................................... 2. Tradicin literaria e enxebrismo ................................................................ 3. Influencia da lingua portuguesa ................................................................. 4. Marea lxica modernizadora ...................................................................... VI. MOITA COSTA, POUCO MAR .................................................................... 1. A escaseza de mar na cultura galega ..................................................... 1.1. O mar dos lingistas e o dos naturalistas e antroplogos ................. 1.2. O mar e os diccionarios ..................................................................... 1.3. O mar e a literatura ............................................................................ 1.3.1. O mar na poesa ................................................................... 1.3.2. O mar no teatro ................................................................... 1.3.3. O mar na narrativa .............................................................. 1.3.4. Todo mar Galicia: o Grand Sole na literatura dos 90........ 2. Cabanillas, a contemplacin dun mar con ribeiras, dornas e barcas, 2. e Slvora na boca da ra............................................................................. 2.1. O mar con ribeiras e desde o peirao .................................................. 2.2. O mar soado con barcas e naos........................................................ 3. Manuel Antonio, a liberdade nun mar irreal sin ribeiras nin costas .... 3.1. Unha singradura cara liberdade ...................................................... 3.2. A navegacin a vela e a morse........................................................... VII. O NECESARIO (E URXENTE) SOMORGULLO NA LINGUA LITERARIA 7. E NA LINGUA DO MAR .................................................................................. 1. A necesidade do Gran Diccionario da Lingua Galega .............................. 2. A necesidade de mergullarse na auga salgada........................................... 2.1.Traieira e traa; motor, cerco (de xareta) e tarrafa ....................... 2.2. Dorna, chalana e gamela .................................................................. 2.3. Babor e estribor, couso e arca .......................................................... 2.4. Encher e devalar, preamar e baixamar............................................. 2.5. Rifar ................................................................................................... 2.6. Medusa e melfa.................................................................................. 2.7. Arear ................................................................................................. 2.8. Estrela de mar, tallanta e gradicela .................................................. VIII. FIN DA MIA SINGRADURA ........................................................................ IX. REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS ...............................................................

62 62 65 66 68 71 71 72 75 77 78 80 81 82 84 85 88 90 90 94 98 98 102 103 106 109 112 114 115 118 118 123 124

RESPOSTA DO ILUSTRSIMO SEOR DON ANTN SANTAMARINA FERNNDEZ.......................................................

133

146