UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

Seminarski rad iz predmeta Saobraaj i prostor

TEMA :

Prostorni plan opine Klju

Mentor : V.Prof.Dr. Mehmed Bublin Sarajevo, 22.01.2007.

Student : Murataagi Samir

SADRAJ
UVOD..................................................................................................................................4 1. PRIRODNI USLOVI.......................................................................................................5 1.01.Reljef........................................................................................................................5 1.01.1. Morfoloka struktura........................................................................................5 1.01.2. Hipsometrijska struktura..................................................................................5 1.02. Zemljite.................................................................................................................6 1.02.1. POLJOPRIVREDNO ZEMLJITE.................................................................6 1.02.2. Bilansi poljoprivrednog zemljita po upotrebnoj vrijednosti...........................8 1.03. ume.......................................................................................................................8 1.03.1. Agrozone .........................................................................................................9 1.03.2. Kategorizacija umskog zemljita ...................................................................9 1.04. Klima.....................................................................................................................11 1.05. Meunarodni resursi ............................................................................................11 2.STVORENI USLOVI.....................................................................................................12 2.01. Stanovnitvo .........................................................................................................12 2.02. Naselje...................................................................................................................12 2.03. Privreda.................................................................................................................13 2.03.1. Izgraeni resursi.............................................................................................14 2.04. Historijske vrijednosti...........................................................................................15 2.05. Stanovi..................................................................................................................15 2.06. Obrazovanje..........................................................................................................16 2.06.1.Osnovno obrazovanje......................................................................................16 2.06.2. Srednje obrazovaje ........................................................................................17 2.07. Snabdijevanje i uslune djelatnosti ......................................................................19 2.08. Kultura, sport i informisanje.................................................................................20 2.08.2. Sport...............................................................................................................21 2.09. Turizam i ugostiteljstvo........................................................................................21 2.10. Socijalna zatita....................................................................................................22 2.11.Zdravstvo ..............................................................................................................23 2.12. Djeija zatita........................................................................................................23 3.SAOBRAAJNA INFRASTRUKTURA I SISTEMI VEZA........................................24 3.1. Infrastruktura saobraaja.........................................................................................24 3.02. Putna mrea ..........................................................................................................25 3.02.1 Telekomunikacijska mrea.............................................................................28 3.03.Vodoprivreda.........................................................................................................28 3.03.1. Sistem snabdjevanja vodom ..........................................................................28 3.03.2. Sistem odvoenja otpadnih voda...................................................................29 3.04.Vodne akumulacije i vodna infrastruktura ............................................................29 3.05. Komunalna oblast.................................................................................................34 4.ZATITA OKOLINE.....................................................................................................34 4.01. Otpad.....................................................................................................................34 4.01.1. Deponovanje krutog otpada...........................................................................35

4.02. Zatita vode...........................................................................................................35 5. SWOT ANALIZA.......................................................................................................36 6 . CILJEVI .......................................................................................................................37 6.01. Opti ciljevi odrivog razvoja...............................................................................37 6.02. Posebni ciljevi odrivog razvoja ..........................................................................38 KONCEPCIJA...................................................................................................................41 LITERATURA..................................................................................................................44

UVOD
Grad lei na savremenoj magistrali puta M-5, koji grad povezuje sa susjednim opinama Bosanskim Petrovcem i Mrkonji gradom, zapadnom Evropom, jadranskom obalom i preko Sarajeva , Bliskim istokom. Sa sjeverne strane naslanja se na opinu Sanski Most. Predratna opina Klju zauzimala je povrinu od 844 km2, a na osnovu popisa iz 1991 godine brojala je 37.391 stanovnika.Po svojoj povrini opina je spadala u vee u Bosni i Hercegovini, a po povrini uma zauzimala je tree mijesto u Republici. I pored bogatstva prirodnih resursa spadala je u red nerazvijenih opina u Bosni i Hercegovini. Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma povrina opine smanjena je za oko 37% u odnosu na predratnu opinu i iznosi oko 365 Km. Federaciji je pripao sjeverni i sjeverozapadni dio opine sa urbanim dijelom grada Kljua. Danas na podruju opine Klju ivi oko 21.180 stanovnika u 4960 domacinstava, to predstavlja oko 48% od predratnog broja stanovnika. Opina je organizovana u 10 mjesnih zajednica. Sjedite opine je grad Klju po kome je nazvana i opina sam a grad je dobio ime prema geostratekom poloaju i dominirajuem poloaju nad svojom okolinom.

Slika 01. Geografski poloaj grada Kljua

1. PRIRODNI USLOVI
1.01.Reljef
Grad Klju je smjeten u kotlini na mjestu gdje rijeka Sana skree prema sjeveru. Na samom zavoju rijeke usjeena je klisura izmedu Ljubinskih planina visokih 656 metara i Breice visoke 582 metra. Reljef je veoma raznolik i ine ga veliki broj breuljaka, planinskih padina koje se blago sputaju i ine velike kotline koje su ispresjecane rijenim tokovima Sane, Sanice i drugih manjih rijeica koje su i pored svih ovih zagadjenja u dananjim vremenima uspjele ostati nezagajene i raj su za veliki broj ribara koji dolazi sa raznih strana. Sjeverozapadno od Kljua se uzdie brdo eli kosa, Meee brdo koje postepeno prelazi u prostranu i plodnu Saniku dolinu. Juno od Sanike doline obronci Grmea prelaze u breuljkasto podruje. Sjeveroistono od grada prostire se Zgonsko polje, nastalo na obalama rijeke Sane. Ne treba posebno napominjati da su ume prepune divljai i raj su za veliki broj lovca . 1.01.1. Morfoloka struktura Osnovne morfosirukturne jedinice reljefa Opine Klju, nastale radom endogenih sila , su planinski masivi, kotline i nizije . Ovi obiici reljefa radom egzogenih sila bivaju rnodifikovani. Tako se na podruju opine mogu izdvojiti sljedei egzogeni genetski tipovi reljefa : 1. Oblici u reljefu nastali radom fluvijalne erozije 2. Oblici u reljefu nastali radom erozivnih procesa na padinama 3. Oblici u reljefu nastafi djelovanjem krake erozije Morfoloka struktura opine, uopteno uzevi je povoljna i predstavlja prirodni razvojni resurs . 1.01.2. Hipsometrijska struktura Hipsometrijska struktura kao osnovni pokazatelj morfometrijske analize reljefa odraava vertikalnu razvijenost reljefa. Visinska razlika izmeu najvie (1472m, vrh Kureovac) i najnie take (190,4 m ue Kozice u Sanu), na posmatranom prostoru, je 1281,6 m.

1.02. Zemljite
1.02.1. POLJOPRIVREDNO ZEMLJITE

Obradiva i neobradiva zemljita po namjeni imaju proporcije : Njive 8,435,21 Vonjaci 497,34 Livade 4,248,01 Panjaci 1,764,00 umsko z. 20,855,44 UKUPNO 35,800,00

Kategorizscija koritenja poljoprivrednog zemljita po statistikim naseljima Uee kvalitetnih katasterskih kategorija I-III Kulture Obradivo zemljite Obradivo + livade UKUPNO Ukupno obradivo u Uee kvalitetnih ha kategorija 8,932,55 2,406,00 13,180,56 3,228,00 14,944,56 % 26,9 24,5

Od ukupne povrine opine Klju (35.800,00 ha) na poljoprivredne povrine otpada 14.944,00 ha ili 41.74%,od toga na obradive povrine vrtove i vonjake 8.932,55 ha. Na prostoru Opine poljoprivredna zemljite je svrstano u sedam kategorija. II kategorija Ovom kategorijom obuhvaene su vrlo male povrine (Zgonsko polje i manje povrine uz rijeku Sanu i Sanicu). Zemljita na ovim povrinama pripadaju aluvijalno-dsluvijalnom tipu povrine su najveim dijelom ravne, povoljnih fizpko-hemijskih karakteristika i rijetko su plavljena Pogodna su za uzgoj svih vrsta ratarskih kultura a prinosi su visoki i sigurni. Zbog ovih karakteristika treba ih iskljuivo koristiti u poljoprivredne svrhe. III Kategorija Kao i Predhodno kategorija ova zemljista su vezana uz vodene tokove (Sana ,Sanica ), pripada tipa aluvijalno- deluvijalnih ( sa neto veim sadrajem skeleta) tala i pogodna su za intenzivniju proizvodnju. Povrinski zemljita ove kategorije su rasprostranjene od druge kategorije.

IV Kategorija IVa Takoe zauzima manje povrine uz vodene tokove , nalaze se na niim nadmorskim visinama i najee su gotovo ravne. Kao ograniavajui faktori javljaju se visok nivo podzemnih voda ili esta plavljena , zbog ega su ova zemljita siromana kiseonikom . Manjim melioratnim zahvatima mogu se prevesti u vikategorija zemljita. IV b Zemljita ove kategorije nemaju problema sa suvinom vodom i ukoliko su na povoljnim poloajima (nagib i dubina tla) uz agromelracione mjere mogu se intenzivnije koristiti . Tamo gdje se javljaju nepovoljni faktori,ogranien je izbor kultura zbog nemogue erozije. IV Kategorija Tla ove kategorije zauzimaju vee povrine i nalaze se na veim nadmorskim visinama a dubina im je promjenljiva. Dominantan ograniavajui faktor je reljef .Uglavnom se koriste kao livade i panjaci. VI Kategorija Manje je zastupljena od prethodne kategorije a ogrinaavajui faktori su nagib(do 30 o ) mala dubina tla (do 25cm) velika stjenovitost i kamenitost (do60%) .Na ovoj kategoriji uglavnom su zastupljeni panjaci i najee su pokriveni loim kategorijam ume(ikare , lijeske , smreke, graba i sl.) VII Kategorija Vezana iskljuivo za vee nadmorske visne , a ograniavajui faktori su nagib i (do 40%),erozija , mala dubina i stjenovitost (do80%).Uglavnom su to erodirane panjake povrine pa bi poumljavanje bila najbolja mjera zatite . VIII Kategorija Ovom kategorijom su obuhvaene povrine sa nagibom veim od 40, kamenjari ,litice, kao i urbanizirani dijelovi naselja. Kako se bolja zemljita nalaze u neposrednoj blizini naselja potrebno i h je zatiti od urbanizacije . VIII Kategorija Zastupljena je gotovo simbolino a nalazimo je u kanjonu Sane i njenih pritoka. Povrine ove kategorije imaju preteno zatitni karakter (svako iskoritavanje vodi do gubitka zemljita). Neke povrine imaju i ujedno i karakter geomorfolokih spomenika prirode .

1.02.2. Bilansi poljoprivrednog zemljita po upotrebnoj vrijednosti Bilans zemljita Bilans zemljita iskazuje odnos izmeu raspoloivog i potrebnog zemljita. Prostor koji sada zauzima opina Klju iznosi 35.800,00 ha i to je 42,4% od prijeratne povrine Opine (84.389.00 ha). Osnovni problem kod utvrivanja bilansa poljoprivrednog zemljita na podruju opine Klju je nepostojanje vjerodostojnih podataka o stanovnitvu .Takoe problem je i pitanje odnosa domicilnog stanovnitva i stanovnitva stalno ili privremeno nastanjenog na ostalim prostorima Bosne i Hercegovine i inostranstva . Prema podacima iz Opine ovaj odnos je priblino 50:50 ili tanije za 2004,godinu 42,2 : 57,7 u korist stanovnitva van prostora opine.I u jednom i u drugom sluaju bilo da uzmemo u obzir ukupno stanovnitvo ili samo domicilno proizilazi da povrine obradivog zemljta zadovoljavaju pa ak dvostruko prelaze prihvaeni kriterij iz konca sedamdesetih godina prolog vijeka od 0.40 hektara po stanovniku potrebnih za odrivi razvoj, Ali ako uzmemo da od 8,932,55 ha obradivih povrina samo 2.406,00 ha ih 28,9% pripada kvalitetnijim kategorijama zemljita, u tom sluaju odnos povrina po stanovniku je daleko ispod 0,40 ha/st i iznosi za 2006.godinu 0,16 ha/st .

1.03. ume
Dananji prostorni raspored umskih resursa uvjetovan je konfiguracijom i orografskom razvijenosti terena. ume su se zadrale na zemljitima na kojima ruralno stanovnitvo nije imalo interesa da ih pretvori u poljoprivredno, bilo da su imala veu inklinaciju, da su bila loija, plia i kamenitija i na kojima je temeljna podloga izbijala na povrinu ili su bila na viim nadmorskim visinama ili nepristupana . Sastav umskih kultura na podruju opine Klju Drutveno vlasnitvo 3,232 5,881 2,655 2,120 582 14,473 Privatno vlasnitvo 89 1,194 24 38 1,345 Ukupno U ha 3,321 7,075 2,679 2,158 582 15,818 U% 21,0 44,7 16,9 13,6 3,7 100

Visoke ume Niske ume ikare Goleti Neprod.ume

1.03.1. Agrozone Agrozona 1 - predstavlja podruja sa najkvlitetnijirn kategorijama zemljita, nadmorske visine do 250 metara. Ovom zonom obuhvaena su podruja uz rijeke Sanu (Valeevo, Duboani. Zgon), Sanicu i Koranicu. Izgradnjom hidrorneliracionog sistema ova zona e imati sve uvjete za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Povrina ove zone od 1600 ha nalae da se zemljite iskljuivio koristi u poljoprivredne svrhe . Agrozona 3 - obuhvata slabije kategorije zemljita a nalazi se na nadmorskoj visini od 250 do 500 metara. Povrina ove zone je cea 17600,00 ha a zastupljena su dominantno poljoprivredna i djelimino umska zemljita . Zona uma sa enklavama poljoprivrede obuhvata podruja sa nadmorskom visinom od 500 do 1000 m, a zastupljena su dominantno umska zemljita sa enklavama poljoprivrednih zemljita, preteno livada i panjaka . Ovom zonom obuhvaeno je cca13,500,00 ha . Zona uma planinsko podruje iznad 1000 m.n.v. zauzima priblino 1500 ha visokih izdanakih uma , dobrih proizvodnih mogunisti . Zona lova zauzima priblino 2,030 ha na potezu Pei Prhovo ib (544 m) uglavnom pod umom i panjacima sa enklavama slabijeg poljoprivrednog zemljita . Vodoprivredna zona obuhvata obuhvata buduu hidro akumulaciju Vrhpolje (273 ha) , predvienu za vienamjensko koritenje . 1.03.2. Kategorizacija umskog zemljita IV Kategorija Zastupljene su jako male povrine I to iskljuivo na podsekvenci 5b . To su uglavnom ume dobrih prizvodnih sposobnosti . Oganiavaji faktor su nagibi neznatna kamenitost. V Kategorija Ovo je najzastupljenija kategorija unutar umskih povrina zemljita . zastiupljena su plia zeemljita , smea na krenjacima I rendzine na dolomitima .Oganiavaji faktor su nagibi neznatna kamenitost kao I skeletnost .Produkcija ovih uma je uglavnom zadovoljavajua. VI Kategorija Zastupljenost i ograniavajui faktori su isti kao i kod V kategorija s tim to su jae izraeni, to jae utie na proizvodnu sposobnost uma, o emu treba voditi rauna kod samog korienja .

VII kategorija Kategorija koja je relativna dobro zastupljena. Prema tipu zemljita zastupljeni su plii varijeteti preteno: regosoli, Iitosoli, kalkomelanosoli, kalkokambisoli na jedrim krenjacima i tolomitima a luvisoli na pjearama i kriljcima. Ograniavajui faktori su: skeletnost kamentiost, erozija neto smanjen nagib. Produkcija drvne mase je ograniena i ove ume imaju preteno zatitn karakter. Zatita ume i unapreenje okolia Do sada nisu vrena egzaktna istraivanja zagaenosti ivotne sredine, tako da ne postoji katastar niti monitoring zagaivaa na podruju Opine. Obzirom, na trenutni nivo privrednih aktivnosti moe se generalno rei da je stanje svih elemenata ivotne sredine relativno zadovoljavajui. Trenutno znaajniji zagaivai voda su otpadne i kanalizacione vode naselja Klju i Sanica. Ovo je uzrokovano nedovrenim kanalizacionim sistemima kao i nepostojanje kolektore saprei stairna. Povrine kvalitetnog zemljita, namjenjenog iskljuivo za poljoprivredu u prostoru Opine su jako male, tek cea 1.360,00 ha . Nekontrolisanom individualnom i gradnjom privrednih pogona devastiraju se nepovratno. S toga je potrebno zabraniti svaku gradnju na ovim i onako ogranienim povrinama (podruja Zgona, Duboana, Veleeva i Sanice). Mala upotreba hemijskih ubriva, pesticida i herbicida predstavlja za sada samo potencijalnu opasnost. Nekontrolisana sjea (naroito u ratnom i poratnom periodu) dovodi do pojave pojaanih erozionih procesa i na taj nain do gubitka umskog i poljoprivrednog zemljita. Zagaivai zemljita i voda su takoe divlje (neureene) deponije. Najznaajnija od njih je na potezu Klju - S. Most u podruju Pei. Kao potencijalni zagaivai vazduha javljaju se motorna vozila kao i emisija tetnih gasova kod sagorijevanja u loitima privrednih pogona i individualnih objekata . Trenutni nivo privrednih aktivnosti kao i broj motornih vozila upuuje na to da je emisija tetnih gasova ispod kritinog minimuma . Na tri lokaliteta u granicama Opine izdvojeni su prostori mogue kontaminacije eksplozivnim sredstvima. To su podruja Lanita (biva kasarna), prostor Dubokog potoka izmeu Jarica i Duboana, te vea povrina uz istonu granicu opine od Crnog vrha (kota 1046) u pravcu sjevera do granice sa opinom Sanski Most . Jedan od najvanijih parametara koji prikazuje ekonomski bonitet uma je pored vrsta drvea i kvaliteta stabala i uma, otvorenost podruja umskim komunikacijama za transport drveta. ume su nedovoljnmo otvorene, pa su zbog toga trokovi izvlaenja drveta iz ume do utovarnog mjesta u kamione visoki.

1.04. Klima
Podruje opine Klju nalazi se pod uticajem umjereno kontinentalne klime. Ova klima zahvata sjeverne predjele Bosne, kao i doline tokova rijeka koje se ulijevaju u Savu. Iako su ovi prostori peripanonski, uticaj sa sjevera je dosta ublaen brdovitou i umovitosu predjela, te cestim prodorima ciklona sa zapada. Osnovne karakteristike ovog klimata ogledaju se u slijedeem: Ljeta su tapIa, a najtopliji je mjesec juli, sa srednjim vrijednostima temperature izmedu 20 i 22C. Srednje januarske temperature su negativne i krecu se izmedu -0,2 i 2C. Godinja kolebanja temperatura su dosta velika i iznose oko 20C, a znatno su vea kolebanja u planinskim podruima, to je karakteristika kontinentalnosti klime. Srednje godinje temperature vazduha u dolinama iznose oko 8,8 C sa jako izraenim godinjim dobima, kolebanjima temperature u proljee i jesen i kasnim proljetnim ranim jesenjim mrazevima. Niske maksimalne vrijednosti temperature u julu i avgustu iznose izmeu 25 i 30 C, to navodi na zakljuak da su ljeta u ovom podruju relativno topla. U ovom podruju ljeta su topla, a zime hladne, zbog ega su godinje promjene velike to je utjecaj kontinentalne klime. U niim dijelovima snjeni pokriva traje 40 do 60 dana, dok u planinskom pojasu i do 90 dana.

1.05. Meunarodni resursi

Rudne sirovine Na podruje opine Klju su slabo zastupljene rudne sirovine . jedino moemo izdvojiti siromanu eksploataciju uglja koja nije rentabilna prvenstveno zbog male koliine . eljezne rude Postoje male koliine eljezne rude na podruju kljuke opine (Mali Petrovii).Jedan od dokaza je pojavljivanje trusk koju su koristili Iliri pri izradi orua i oruja . Nemetalne sirovine Na podruju opine ne nalaze se nikakve znaajne rezerve nemetalnih sirovina . to negativno utie na privredu i drutvo u cjelini . Mineralni resursi Od mineralnih resursa naveemo one kojih ima u opini ali koji se zbog nedovoljne isplaivosti ne prerauju odnosno upotrebljavaju . Prije svega tu su razni ugljevi (podruje Krasuljskog kamenoloma) , pijesci (razne lokacije u okolnim naseljima ), glina (majdan kod Starog grada) .

2.STVORENI USLOVI
2.01. Stanovnitvo
U periodu koji je trajao 43 godine ( iza II Svjetskog rata), broj stanovnika se stalno uveavao, mada sa opadajuim intenzitetom, tako da je dostigao (1991.godine) 22.296. stanovnika. Ratna razaranja u Bosni i Hercegovini tokom 1992-1995 godine ostavila su znatan uticaj na podruju opine Klju. Pored unitavanja materijalnih dobara, poremeeni su naroito demografski tokovi. Veliki broj ljudi je poginuo i nestao, dogodile su se masovne prirodne migracije i fiziko proganjanje. Onemogueno je redovno bilolko obavljanje populacije i deformisani su svi demografski procesi . Iz Tabele 01. vidimo cjelokupnu strukturu stanovnitva opine Klju .

2.02. Naselje
Intenzivni procesi industrijalizacije, deagrizacije i urbanizacije u Bosni i Hercegovini, pa tako i u opini Klju odvijali se se nakon II Svjetskog rata pa sve do 1992. godine. Karakteristika ovih procesa jeste masovno kretanje stanovnitva prema gradovima i u podruju modernizovane putne infrastrukture. Brzi proces pranjenja preostalih ruralnih podruja mogao bi se nastaviti ukoliko se ne poduzmu efikasne mjere za stvaranje uslova za ivot u ruralnim podruima odnosno ukoliko se snanije ne podupre policentrian sistem razvoja opine. Urbanizovano stanovnitvo u cijelom periodu ima dosta visoke stope rasta. Ratna kataklizma, odnosno agresija na Bosnu i Hercegovinu skoro u potpunosti je ispraznila sela na pojedinim podruima opine, tako da se veliki dio ruralnog stanovnitva koncentrisao u gradove. Historijske okolnosti, morfoloke odlike, prirodne i stvorene podobnosti pojedinih dijelova kantona i brojni drugi faktori uticali su na velike razlike u naseljenosti pojedinih podruja . Mjesne zajednice-naselja Zgon Veleevo Velagii Krasulje Sanica Zaseoci Crljeni, Banjica i Sokolovo Duboani i Rudenice Ponjir i Kotarevac Pei Sanica Donja ,Biljani , Budelj

Slika 02. Opina Klju sa naseljima

2.03. Privreda
Prirodni resursi , geoprometni poloaj, kao i kulturno-istorijsko nasljee su faktori koji su igrali znaajnu ulogu u ekonomskom razvoju opine Klju tokom perioda industrijalizacije 1953-1990.gpdine . Zahvaljujui dobrim dijelom tim faktorima, opina Klju je bila u mogunosti da koristi manje kapitala po jedinici drutvenog proizvoda nego Bosna i Hercegovina u cjelini. Meutim, prirodne i druge vrijednosti kojima je opina Klju raspolagala kao komparativnim prednostima, nisu u proteklom mirnodopskom periodu u punoj mjeri ekonomski valorizovane, to je imalo za posljedicu manji privredni rast od mogueg, a na demografskom planu pojaano iseljavanje stanovnitva.

Resursni i privredni potencijali opine Klju su: Drvna industrija Industrija graevinskog materijala Graevinarstvo Poljoprivreda umarstvo Zaposlenost u privredi Bosne i Hercegovine poela je blago da opada od 1988, ali je pad naroito bio izraen od 1990. do 1991. godine. Ovaj trend je zahvatio privredu opine Klju u mnogo veoj mjeri nego u BiH. Zbog toga je udio privredne zaposlenosti opine u privrednoj zaposlenosti BiH smanjen od 0,91% na 0,79% . Veina stanovnitva opine Klju prije rata (92-95) bila je zapoljena u umarskoj industriji IP-Sarajevo . Pilane koje se nalaze na rijeci Sani danas nisu u pogonu zbog ega pomenuto stanovnitvo nije u stanju da obezbijedi normalan ivot u gradu ,to neminovno dovodi do odlaska odnosno iseljenja . Iako postoje mnoge varijante privatizacije ovog poduja ,do sada se nije nita konkretno uradilo . Danas lokalno stanovnitvo svoj opstanak vidi u nekolicini privatnih fabrika (pilane,mljekare itd.) .

Slika 03. Pilana IPAD Pokazatelj da bi grad Klju ponovnim dizanjem u pogon pilane IPAD stao na noge je pilana u naselju Sanica , koja izdrava cijelo lokalno stanovnitvo toga malog mjesta . Pored pilana javlja se jo i ratarstvo kao jedini nain preivljavanja . Iako se radi na pronalazku rijeenja zaposlenosti stanovnitva moemo konstatovati da se iz opine Klju svakim danom iseljava sve vie i vie stanovnika b.

2.03.1. Izgraeni resursi Izgraeni resursi predstavljaju sve ono to je u mirnodopskom periodu stvoreno kao materijalna osnova za ivot i rad na ovom podruju. Do 1990. godine podignuti su

znaajni privredni i vanprivredni kapaciteti, ukljuujui u to urbanu i ostalu infrastrukturu. Agresija na Bosnu i Hercegovinu i etverogodinji rat su prouzrokovati ne samo oteenje i razaranje dugo stvaranih materijalnih dobara, nego i promijenili mnoge odnose i tokove u drutvenom i privrednom ivotu, kako na ovom lokalitetu, tako i ire. Ovi resursi, ma koliko oteeni ratom , znae vrijedan potencijal koji se u toku rekonstrukcije moe obnoviti i posluiti za budui razvoj. U strukturi privrede opine Klju dominira 6 djelatnosti, kao najvei kreatori radnih mjesta. One imaju veliku koncentraciju zaposlenih. Djelatnosti koje dominiraju u opini Klju : Djelatnosti Poljoprivreda Industrija Trgovina Saobraaj i veze Graevinarstvo umarstvo Ukupno Ostale Privreda ukupno

Broj radnika
3.458

2.111 1.998
190 56 1500 1.453 100 8.168

2.04. Historijske vrijednosti

Sticajem historjskih okolnosti i logike, ivot ljudi u prolosti bio je najintenzivniji u kvalitetnim prirodnim podruima, posebno u rijenim dolinama i na kulturno historijskim tokovima. S obzirom da podruje opine Klju ima sve predhodno istaknute pogodnosti, to je ovo podruje izrazito historijsko podruje. Kulturno nasljee ovog podruja obiljeavaju spomenici koje karakteriu raznovrsnost, slojevitost i izvornost. Jedna od najvrijednijih historijskih vrijednosti grada kljua su Stari grad koji se nalazi na uzvienju izmeu sadanjeg grada i naselja Humii. Pored Starog grada istiemo i Saniku koridu koja datira jo od davnina . Od neprocjenjive vrije dnosti je Hrustovaka peina koja se nalazi u malom mjestu izmeu Sanice i Sela Vrhpolje . Najvie kulturno-historijskih spomenika iz rimskog i turskog perioda nalazi se u Rejzoviima (6 km od Kljua) gdje se najznaajniji spomenici razne tvrave kojedatiraju iz tog perioda . Istiemo i zgradu opine koja je graena u vrijeme Austro-ugarske vladavine i koja predsavlja jedna jedini graevinski objekat iz ovoga perioda .

2.05. Stanovi
Intenzivan obim stambene izgradnje naroito u privatnom sektoru svojine djelovao je na ope poboljanje standarda stanovanja. U 1991. godini dolo je do ujednaavanja broja stanova i domainstava na podruju Bosne i Hercegovine i opine Klju. Meutim,

tehniki i prostorni standard stanova nije zadovoljavajui niti je starosna struktura stambenog fonda adekvatna .

Slika 04. Stambeno naselje Luke Na Slici 04. prikazano je jedno stambeno naselje grada Kljua u kojem su koncentrirani stanovi . Danas se sve vvie radi na gradnji stanva kako u samom gradu tako i prigradskim naseljima kao to su Sanica , Velegii ,Zgon , Krasulje itd . Broj domainstava cijele opine iznosi 6772,prosjeno 3,2 stanovnika po domainstvu .

2.06. Obrazovanje
2.06.1.Osnovno obrazovanje Na podruju opine Klju nalaze se dvije matine O.. -O.. 15 APRIL Klju -O.. 27MAJ,, Velagii Matina O.. 15 APRIL Klju je smjetena u centralnom dijelu grada Kljua na lokaciji izmeu ulica Kulina Bana i Branilca BiH . Radi se osmogodinjoj Osovnoj koli . Podrune kole O.. 15 April Klju su smjetene u sljedeim naseljima : O. SANICA O.. DONJA SANICA O.. BILJANI O., CRLJENI O. . HLJMII O.. VELEEVO osmogodinja etverogodinja etverogodinja etverogodinja etverogodinja etverogodinja

Matina O.. 27 MAJ Velagii smjetena je u naselju Velagii. Radi se takoer o osmogodinjoj koli . Podrune O..VELAGII smjetene su u sledeim naseljima : O. RAMII O.. KRASULJE etverogodinja etverogodinja

O.. BALIJEVII O.. KAMIAKO.. 15 APRIL KLJU

etverogodinja etverogodinja

Broj uenika kolske 2005/2006 od l-8.razreda u svim kolama1113 Broj nastavnika 61 Bruto razvijena povrina svih kola 9 511 m2 Povrina kolskog zemljita - parcela cea 50 000 m2 Ureeni sportski tereni - otvoreni cea 10.300 m2 Vrsta sporta : - koarka, - odbojka, - rukomet, - fudbal Povrina sportskih sala - zatvoreni prostor ( sale Klju i Sanica) 780 m2 Slobodan prostor za slobodne aktivnosti 2000 m2 Biblioteke postoje u Kljuu i Sanici 114 m2 O. . 27 JULI VELAGII Broj uenika kolske 2005 /2006 god od 1-8 razreda Broj nastavnika Rad kole po smjenama (I - prva smjena i meusmjena Bruto razvijena povrina svih kola Povrina kolskog zemljita - parcele Ureeni sportski tereni - otvoreni Vrsta sporta ; - mali fudbal, - odbojka , - koarka Povrina sportskih sala - samo u koli Velagii Slobodan prostor za slobodne aktivnosti; Biblioteka postoji u matinoj koli Velagii 2.06.2. Srednje obrazovaje Srednja kola se nalazi u gradu Kljuu Naziv kole : M.S. PROF. OMER FILIPOVI Klju Naziv zanimanja : -gimnazija , -ekonomska , -elektrotehnika , -elektrotehnika 426 28 4.744 m2 20.000 m2 800 m2

540 m2 1.000 m2 64 m2

strune kole : -mainska , -trgovaka , -drvopreraivaka, -tekstilna Ukupan broj uenika Broj uenika po zanimanjima : Opa gimnazija Ekonomska Mainska tehnika Elektrotehnika Drvopreraivaka tehnika Mainska- struna Elektrotehnika struna Drvopreraivaka - struna Tekstilna - struna Trovaka - struna 195 28 67 24 23 101 23 21 20 82 584

Broj nastavnika - profesora Bruto razvijena povrina objekta Povrina korisnog prostora po ueniku Broj radionica sa povrinom Povrina parcele u Povrina slobodnog prostora za slobodne aktivnosti po ueniku Veliina ureenih sportskih terena Biblioteka sa itaonom - nema itaone Fiskulturna sala - dvije Prostor za slobodne aktivnosti 2.06.3. Predkolsko obrazovanje

42 6.300 m2 cea 7m2/u 10/1200 m2 cea 17.000 m.2 2.000 m2 50 m2 800 m2 ne postoj

Na podruju opine Klju postoje dva djeija vrtia. Vrti kapaciteta 90 mjesta se nalazi u gradu Kljuu, dok je drugi kapaciteta 30 mjesta lociran u mjesnoj zajednici Sanica i koji nije u funkciji. Objekti vrtia su sanirani uz pomo donatora i zadovoljavaju trenutne potrebe ali jo uvjek postoji potreba za edukativnom opremom

2.07. Snabdijevanje i uslune djelatnosti

KLJU : samoposluga, apoteke , prodavnice mjeovite robe, trgovina prehranom , zanatske radnje, kafana , restorana, S kafe barova, bife VELAGII : trgovina mjeovitom robom trgovine prehranom zanatskih radnji kafana restorana kafe bara KRASULJE : samoposluga, trgovine mjeovitom robom , kafe bara SANICA : samoposluga, trgovina mjeovitom robom, trgovine prehranom, zanatskih radnji, kafane , restorana, kafe barova BILJANI : trgovina mjeovitom robom, zanatskih radnji. kafe bara 5 2 2 1 6 2 6 2 2 6 1 3 2 10 2 5 1 2 4 7 3 43 12 93 1 7 1 1

DONJA SANICA : trgovine mjeovitom robom KAMIAK trgovine mjeovitom robom , zanatske radnje ZGON CRLJENI : trgovina mjeovitom robom zanatska radnja HUMII : trgovine mjeovitom robom, zanatske radnje VELEEVO DUBOANI : trgovine mjeovitom robom restoran 3 1 1 2 2 1 5 5 2

2.08. Kultura, sport i informisanje

2.08.1. Kultura Kulturni sadraji grada Kljua, odravaju se u prostorijama Doma kulture koji je oteen. Djelimina sanacija objekta, nerijeen sistem zagrijavanja, dotrajala oprema razlog su nedovoljne iskoritenosti Doma kulture. Iako je u veim dimenzijama dom kulture razore on i dalje biljei znaajne rezultate. Broji negdje oko 712 laniva svih kategorija . U mjesnim zajednicama: Biljani, Krasulje i Zgon domovi kulture su sanirani kao i u Sanici i Velagiima. Drutveni domovi se nalaze u mjestima : Klju vienamjenska dvorana - kinosala (Dom kulture - Klju) sa prateim sadrajima za kulturu , Sanica sala za sastanke, Velagii sala za sastanke , Zgon - Crljeni - sala za sastanke , Krasulje sala za sastanke , Samo u Domu kulture Klju - postoji mogunost prikazivanja kino predstava Priblina povrina Drutvenih domova je 120 m2 Gradska biblioteka postoji pri Domu za kulturu Klju . Sadri 12.500 knjiga Galerija ne postoji kao zaseban ureen prostor samo za tu svrhu .

Postoji prostorija - MUZEJSKA ZBIRKA - u objektu tzv. Stara gimnazija zatim Muzej dom u Drutvenom domu Velagii te muzej na otvorenom tzv. LAPIDARIJ,, sa 10-ak eksponata na prostoru ispred zgrade SDK,, u ulici Branilaca BiH u Kljuu . 2.08.2. Sport U opini je registrovano ukupno 17 klubova i drustava sa 1000 lanova, 16 sudija i delegata, 25 terena i vie zdravstvenih radnika ukljucenih u razliite sportske grane. Postoje 4 otvorena sportska terena: nogometni stadion u gradu Kljuu i u mjesnim zajednicama: Sanica, Velagici i Krasulje. U zatvorenim sportskim terenima djeluju karate i ahovski klub. Fizika kultura Zasebnih objekat fizike kulture zatvorenog tipa za potrebe graanstva - NEMA . Fiskultume sale postoje u sklopu srednje mjeovite kole ( jedna vea i jedna manja ) , zatim u sklopu matine O. 15 april u Kljuu , podrune O. u Sanici te matinoj O.27julVelagii . Ukupna povrina fiskultumih sala iznosi 1931m2. ( O. 15 april Klju - 399 ,O.. 15 april u Sanici 382 , O. 4 juli Velagii 540 m2 Tehnika SS - 450 , Gimnazija - 160 m2) , Stadioni za veliki nogomet postoje u gradu Kljuu - N.K KLJU , stadion u Sanici N.K OMLADINAC i stadion u Velagiima N.K BAJER Stadion nogometnog kluba NK BAJER Velagii je upravo u izgradnji - sa natkrivenim tribinama i ostalim prateim sadrajeima kapaciteta do 1.500 gledalaca. U krugu S.T. prof.Omer Filipovi Klju i O ,,1 5 april Klju postoji ureeno malo sportsko igralite za mali fudbal , odbojku , rukomet i koarku . sa mogunou odravanja utakmica - turnira i u veernjim satima ( igralite opremljeno reflektorima ) 2.08.3.Informiranje Lokalna radio stanica Radio Klju posjeduje 2 predajnika. Program se emituje 24 sata na dan kako preko radio-predajnika tako i putem interneta.

2.09. Turizam i ugostiteljstvo

Na podruju opine Klju, u 2002 godini formirana je Turistika zajednica Klju. Tendencija razvoja opine je lovni i ribolovni turizam. Na podruju opine registrovana su 2 udruenja lovaca i 1 sportsko ribolovno drutvo.Grad Klju ima jedan hotel. Hotelske sobe mogu primiti 44 gosta. Osim ovog ugostiteljskog objekta postoji i veliki broj kafia i restorana kao i drugih ugostiteljsko-turistikih sadrzaja . Veoma vana komponenta turizma u gradu Kljuu je Stari grad kojeg svakodnevno posebno na ljeto obilaze mnogi turisti kako iz lokalnih podruja tako i iz inostranstva .Na slikama moemo vidjeti najposjeenije turistike lokacije opine Klju .

Slika 05. Stari grad

Slika 06. Panorama rijeke Sanice

Slika 07. Regata na Sani

2.10. Socijalna zatita

Nosilac razvoja je K.M zdravstva i socijalne politike - Biha . U gradu Kljuu je to J.U CENTARza socijalni rad Klju Na podruju opine Klju ne postoje : - DOM za stare osobe - penzionere, - Zavod za invalidna lica - Odgojno popravni dom . Bilo je pokuaja od strane JU DOM zdravlja Klju da se kat doma zdravlja uredi u svrhu doma za stare i iznemogle na ekonomskim odnosima po ugledu na neke druge opine ali pokuaj je propao zbog nezainteresovanosti starijih osoba uglavnom penzionera. U gradu postoji ured - Centar za socijalni rad (5 zaposlenih radnika) te sala tzv. penzionerski dom u prizemlju istoimene zgrade za kolektivno stanovanje uglavnom penzionera vie kao sala za odmor, druenje , sastanke isl . Posljednji podaci uivalaca socijalne pomoi izgledaju ovako : Broj korisnika socijalne pomoi Broj korisnika tue njege i pomoi Broj korisnika jednokratne novane 93 75 110

2.11.Zdravstvo
Nosilac razvoja funkcije zdravstva je K.M. zdravstva i socijalne politike - Biha . Za opinu Klju je to Z.U DOM ZDRAVLJA Klju Primarna zdravstvena zatita svakodnevno je organizovana u Domu zdravlja Klju u gradu Kljuu te 3 puta sednino u ambulantama Sanica i Krasulje . Povrina parcele doma zdravlja Klju je Povrina objekta sa prateim sadrajima Radni prostor 6,000 m2 2.750 m2 + 400m2 Sanica i40 m2 Krasulje k.p cea 2400 m2

Parking mjesta - postoji ureen park plac ispred Doma zdravlja Klju 30 mjesta Ambulante se nalaze u Sanici i Krasuljama (tehniar i patronana sestra) U ambulanti Sanica - stalni Ijekar radi 3 puta sedmino Ambulanta u Sanici ima zubnu ambulantu Povrina ambulante u Sanici je cea 400 m2 Bolnikih mjesta u Domu zdravlja Klju-NEMA . Nije organizovano . Prije rata je postojala sekundarna zatita - vie bolnikih mjesta kreveta . Struktura zaposlenih : Specijalisti Specijalizanti Ljekari ope prakse Srednje medicinsko osoblje Srednje medicinsko osoblje Apoteke se nalaze samo u gradu Kljuu . 2 2 3 11 31

2.12. Djeija zatita

Nosilac razvoja je djelimino K.M. obrazovanja, sporta i kulture - Biha . U gradu Kljuu je to J.U Djeiji vrti LJILJANI Klju Djeji vrti se nalazi u gradu Kljuu kao zaseban objekat i povremeno u Sanici u sklopu O15 april Klju u Sanici Povrina parcele vrtia u Kljuu cea 1200 m2 Povrina objekta - bruto 480 m2 Kapacitet objekta 120 djece Trenutni broj korisnika 80 djece Struno osoblje 5 strunih radnika (direktor i 4 tete)

3.SAOBRAAJNA INFRASTRUKTURA I SISTEMI VEZA

3.1. Infrastruktura saobraaja

Meu prioritetna razvojna podruja ukljuena je i potreba unapreenja uslova ivljenja stanovnitva opine, to se u ovom sluaju prevenstveno odnosi na unapreenje postojee infrastrukture i zatitu okolia, odnosno ostvarivanju prava na odgovarajue standarde ivljenja, prava na vodu, prava na najvie dostine standarde zdravalja, prava na razvoj i siguran okoli, kao i prava na slobodu kretanja. Ve je pomenuto da siromatvo i teka finacijska situacija u kojoj se opina nalazi predstavljaju najvee prepreke unapreenju infrastrukture s ciljem poboljanja uslova ivljenja lokalnog stanovnitva. Ipak u poslijeratnim godinama, opinska infrastruktura je znaajno unaprijeena.Jedna od prepreka u rjeavanju postojeih problema i unaprijeenju infrastrukture u opini su i nerjeeni imovinsko pravni odnosi, prije svega kad je rije o unaprijeenju mree lokalnih puteva .

Slika 08. Struktura putne mree ( karta 1)

Potrebno je napomenuti da pored loeg prvobitnog stanja puteva, prilikom obnavljanja i modernizacije mree lokalnih puteva nije mogue bilo izvesti proirenja u skladu sa odgovarajuim standardima, zbog nemogunosti sporazuma i isplate naknade vlasnicima zemljita .

3.02. Putna mrea

Grad lei na savremenoj magistrali puta M-5, koji grad povezuje sa susjednim opinama Bosanskim Petrovcem i Mrkonji gradom, zapadnom Evropom, jadranskom obalom i preko Sarajeva Bliskim istokom. Sa sjeverne strane naslanja se na opinu Sanski Most . Grad Klju je smjeten u kotlini na mjestu gdje rijeka Sana skree prema sjeveru. Na samom zavoju rijeke usjeena je klisura izmedu Ljubinskih planina visokih 656 metara i Breice visoke 582 metra. Zbog ratnih razaranja, neodravanja i poveanja eksplotacije svi putevi su u loem stanju. Ukupna duina putne mree je 437 kilometara, od kojih je samo 271 kilometar asfaltnog puta. Struktura putne mree (slika 08.)je sljedea : Magistralni putevi: 46 kilometara asfalta i 18 kilometara makadama Regionalni putevi: 75 kilometara asfalta I 46 kilometara makadama Lokalni putevi: 150 kilometara asfalta I 102 kilometra makadama Javno preduzee "Sana-Klju" obavlja prevoz putnika na relaciji grad - mjesne zajednice. Danas ovo preduzee posjeduje 7 autobusa od 68 autobusa koje je posjedovalo 1991. godine i nije u mogunosti vriti usluge prevoza putnika za stanovnike svih mjesnih zajednica. Uslugama javnog prevoza nisu obuhvaeni stanovnici koji ive u mjesnim zajednicama: Zgon - Crljeni, Veleevo, Duboani i Donja Sanica koje su udaljene od grada Kljua kao i dio stanovnitva koje ivi u mjesnim zajednicama Velagii i Humii . Kada pravimo uporedbu razvoja motorizscije i ekonomije onda istiemo da se motorizacija u opini mnogo bre razvija iza 1995. godine nego ekonomija. Motorizacija u 2000 godini ve znatno je premaila nivo iz 1991. godine, to je u velikom kontrasti u odnosu sa opiom ekonomskim razovojem . Na sljedeoj slici detaljno vidimo strukturu putne mree .

Slika 09 . Struktura putne mree (karta 2)

Slika 10. Aktivna i pasivna klizita na teritoriju USK (opina Klju)

3.02.1 Telekomunikacijska mrea Fiksna telefonija Nova telefonska centrala je instalirana 1999. godine. U 2002. godini je instalirano 6.912 , a ukljueno 3.848 brojeva. Mobilnu telefoniju trenutno koristi 523 korisnika (2005/2006.god).

3.03.Vodoprivreda

3.03.1. Sistem snabdjevanja vodom Sistem snabdijevanja vodom opine Klju sastoji se iz vie lokalnih sistema izgraenih za potrebe pojedinanih grupisanih naselja. Kaotirana izvorita su ogranienog kapaciteta bez stalne kontrole kvaliteta zahvaene vode.est je sluaj da se unutar slivnog poduja ovih izvorita nalaze naselja bez propisno rjeenog problema dipozicije i tretmana fekanih otpadnih voda, a takoe se vri i nekontrolisana sjea ume. Ako se ima u vidu da se veinom radi o korisnim hidrogeoloki oblicima, gdje su minorni efekti autopurifikacije, te da su znaajni dijelovi slivnog podruja na teritoriju susjednih opina (od kojih Ribnik pripada susjednom entitetu), objektivno postoji mogunost pogoranja kvalitativnih i kvantitativnih parametara ovih izvorita . Iz tih razioga namee se kao potreba etapno objedinjavanje lokalnih sistema uz selektivno zadravanje zahvata ija kvaliteta objektivno moe biti neupitna. Predloeni sistem bazirao bi se na postojeem zahvatu vrela Sanice izgraenog za potrebe opine Bosanski Petrovac. Ovaj zahvat ima smanjenu funkciju, jer se zbog trokova eksploatacije aktivira samo u periodima kada lokalni gravitacioni sistem izvorita Smoljana nema dovoljne koliine vode. Tendencija je poboljanje kapaciteta ovog lokalnog sistema pa bi sistem vodovoda rijeke Sanica imao smanjenu funkciju . Izgradnjom tranzitnog potisnogravitacionog xcjevovoda od rijeke Sanica do centralnog gradskog rezervoara u Kljuu stvara se osnova za izgradnju centralizovanogsistema vodosnabdjevanja cijele opine . Sistem bi se realizirao etapno izgradnjom sekundarnih potisnogravitacionih vodova, pumpnih postrojenja i rezervoara uz naputanje i dranje u rezervi postojeih kaptaa . izvorita ija kvaliteta nije upitna se zadravaju i uvezuju u centralizovani sistem vodosnabdijevanja .

3.03.2. Sistem odvoenja otpadnih voda U cilju odravanja kvaliteta povrinskih i podzemnih voda, to je od vitalnog znaaja za sistem snabdijevanja vodom te razvoj turizma i rekreacije, potrebno je posebnu panju posvetiti izgradnji sistemu za dispoziciju i tretman otpadnih voda . Predloeni koncept razvoja sistema uvjetovan je hidrografskim i morfolokim karekteristikama terena, planiranom naseobinskom strukturom sa prostornim razmjetajem privrednih zona teinvesticionim parametrima. Analize su pokazale racionanost formiranja tri zasebna podsistema separatnog tipa sa tri ureaja za tretman fekalnih otpadnih voda. Naselja koja nisu obuvaena ovim sistemima problem dispozicije otpadnih voda bi rjeavalo izgradnjom vodonepropusnih talonica , koje bi obavljale tu funkciju .

3.04.Vodne akumulacije i vodna infrastruktura

Prvom fazom, izrade Prostornog plana opine Klju, provodi se analiza koncepcijskih opredjeljenja Nacrta prostornog plana Opine Klju izraenog u predratnom periodu, te prostornoplanske dokumentacije raene u posljeratnom periodu.Tu prije svega istiemo Nacrt Prostornog plane Unsko - Sanskog Kantona, te Nacrt Prostornog plana posebnog podruja HE Vrhpolje, Da su ovi planovi usvojeni daljne aktivnosti na izradi Prostornog plana Opine Klju bi se, prema zakonsktm odredbama, trebale bazirati na usvojenim koncepcijskim postavkama ovih planskih dokumenata. Kao zakonska obaveza pri izradi Nacrta prostornog plana Opine Klju, u prijeratnom periodu, voeno je rauna o postavkama Prostornog plana Republike, pa samim tim rezerviran je i prostor za izgradnju i formiranje vodne akomulacije HE Vrhpoije. Zbog prostornih kolizija sa naseobinskom strukturom u opinama Klju i Sanski Most. javio se jak otpor ovom planskom konceptu. Lokalno stanovnitvo cijelih, ili dijelova naselja, koja bi se plavila ovom vodnom akomulacijorn, nije dalo podrku konceptu Prostornog plana posebnog podruja HE Vrhpolje baziranom na raseljavanju stanovnitva sa ovog podruja . To je bilo i za oekivati, jer je izrada ovog Plana uslijedila tek nakon rekonstrukcije u ratu devastiranih stambenih objekata, te povratka lokalnog stanovnitva na ovo podruje, za koje je vezalo svoj opstanak i svoju budunost. Ovaj apsurdan slijed dogaaja dodatno je ojaao otpor lokalnog stanovnitva predloenom planu da se ono ponovo pokrene sa svojih ognjita, ozbiljnijih javnih rasprava i trarisparentnosti planerskih aktivnosti, pratio je izradu stornog plana Unsko Sanskog Kantona i Prostornog plana posebnog podruja HE Vrhpolje. Planovi su gubili svoju vaiidnost ne samo zbog izostanka demokratske prakse kreiranja i odluivanja, nego i zbog otsustva usklaivanja planskih elemenata, na nivou oba entiteta . Naime, planirana vodna akomulacija HE Vrhpolje se prostire i na teritoriju Republike Srpske (potapanje doline rijeke Kozice), naselja ako postoje realne pretpostavke za iznalaenje rjeenja .

U tom cilju navedimo najbitnije elemente na kojima se bazira postojei planski koncept rjeavanja vodopnvrene problematike sliva rijeke Sane . Na razmatranom podruju prisutan je izrazito nepovoljan raspored protoka voda tokom godine . U toku ljetnih mjeseci, VII - IX mjesec, kada su najvee potrebe za vodom (snabdijevanje stanovnitva, navodnjavanja poljoprivrednog zemljita, potrebe rekreacije i drugo), Sanom protie svega oko 10% prosjenog godinjeg prottcaja. Pored toga, javljaju se povremeno velike vode sa maksimalnim proticajima veim i od 10 puta od prosjenih . VS - j.mj. Klju Vrhpolje aplje Sanski MostA Qsr - (m3/s) 34,4 41,4 67,7 70,10 Qmal - (m3/s) 3,53-4,32 4,24-5,20 7,88-9,44 8,110-9,78 Qvv - (m3/s) 337 500 827 861

Zbog toga je neophodno osigurati reguliranje, odnosno izravnavanje proticaja u toku godine. U tu svrhu izgradnja akumulacija nema alternativu. Nakon provedene analize odbrane od poplava, pasivne i aktivne, pojedinano te kombinovane, za rjeenje sistema zatite od poplava Sanskog Mosta predlae se kombinovana mjera zatite, koja podrazumijeva izbor realne veliine akumulacionog prostora za prihvat vodnog vala velikih voda, a da se preostali dio velikih voda evakuie koritom r. Sane uz poveanje njegovog kapaciteta. U svrhu izbora reaine veliine akumulacionog prostora, provedene su odgovarajue analize,gdje je predstavljena ovisnost veliine akumulacionog prostora na smjetaj valova velikih voda ranga pojave 1/100 u funkciji smanjenja velikih voda ranga na V.S. Sanski Most.

Slika 11. Sliv rijeka USK-a

Iz dijagrama se moe zakljuiti da odreene manje zapremine za prihvatanje valova velikih voda daju velike efekte smanjenja protcanja na V.S. Sanski Most, Tako npr. zapremina od 24x1 Oam3 smanjuje velike vode za 187 m3/s ili za preko 20% u odnosu na prirodne velike vode. Na V.S. Sanski Most se na taj nain smanjuje nivo ovih voda za 56 em dok zapremina od 80 x 106m3 smanjuje ove vode za svega narednih 50 m3/s odnosno nivo na V.S; za dodatnih 14 cm. Vidljivo je da je, i pored obezbjeenja odreenog akumulacionog prostora za prihvat valova velikih voda: za cjeloviti sistem zatite od poplava na rang zatite 1/100 potrebno poduzeti odreene radnje na poveanju kapaciteta korita rijeke Sane. Imajui u vidu efekte koje daju pojedine veliine zapremina akumulacionog prostora usvojena je zapremina od 24 x 1Q6m3 koja smanjuje velike vode na nizvadnom potezu za 187m3/s. Tako je za predvieni rang zatite, potrebno obezbjediti kapacitet korita rijeke za prihvat velikih voda od 0-674 m3/s. a to u prirodnim uslovima predstavlja vode ranga pojave izmeu deset i dvadesetogodinjeg povratnog perioda.Poveanje kapaciteta korita predvieno je poduzimanjem pasivnih mjera zatite, izgradnjom odbrambenih objekata (nasipa i zidova) . Rezultati provedenih analiza su nedvosmisleno ukazali na ispravan put rjeenja zatite od poplava u svim dosadanjim plansko-razvojnim dokumentima u kojima se predlagalo rjeenje zatite izgradnjom akumulacija. Ovakvim pristupom se uz relativno manju zapreminu akumulacionog prostora, znaajno smanjuju velike vode na cijelom nizvodnom potezu rijeke Sane do njenog ua. Provedenim analizama je dokazano da za ovakvu hidroloku situaciju, praktino nije mogue cjelovito rjeenje zatite od poplava aktivnim mjerama zatite putem zadravanja valova velikih voda u akumulacionom prostoru, bez dodatnih radova na samom koritu vodotoka. S druge strane, radikalno se smanjuje obim radova i objekti u poreenju sa obimom radova pri pasivnim mjerama zatite. Pored toga u povoljniju situaciju se dovode projekti ureenja pritoka u gradskom podruju Sanskog Mosta (Bliha i Zdena). S druge strane za pasivne mjere zatite potrebno je formiranje kaseta za zatitu od brdskih i vlastitih lokalnih voda . U svakom sluaju odbrana od poplava podruja Sanskog Mosta e se vriti kombinovanim mjerama zatite sa zadravanjem valova velikih voda u akumulaciji i poveanjem kapaciteta e se rjeavati u narednim fazama projektovanja same zatite od poplava, na bazi detaljnih podloga. U svakom sluaju odbrana od poplava podruja Sanskog Mosta e se vriti kombinovanim mjerama zatite sa zadravanjem valova velikih voda u akumulaciji i poveanjem kapacitetae se rjeavati u narednim fazama projektovanja same zatite od poplava, na bazi detaljnih podloga. Prostor za prihvat vodnog vala u iznosu od 24 x 10Bm3 je prma vodoprivrednim uvjetima za izgradnju akumulacija na rijeci Sani potrebno cijelo vrijeme tokom godine dri slobodnim i samo se u periodima velikih dotoka, veih od navedenih u proraunima (VS Sanski Most 674m3/s) puni i isti odmah prazni po opadanju dotoka ispod navedene vrijednosti.Od ovoga se moe odstupiti u iznimnim sluajevima kada ne postoji opasnost od nailaskavelikih voda o emu sa mora provesti posebna detaljna analiza i definirati poseban plan pogona . Periodino dranje rezerve prostora ili predpranjenje akumulacije zahtjevano bi solidno razvijene mogunosti prognoziranja nailaska vodnog vala i vremenski i koliinski. Sadanje stanje hidrolokih prognoza je tako ocijenjeno da se nemoze raunati sa pozdanom prognozom i blagovremenim predpranjenjem koje bi

osiguralo prostor za prihvat vodnog vala. Obzirom da prognoza trai visoka struna znanja i znaajna materijalna ulaganja, ocijeno je da to vjerovatno za dui period nee biti ostvarivo.Rezervacija prostora (stalna tokom godine), ma koliko sa komercijalnog aspekta bila teko prihvatljiva, predstavljala bi najsigurniji nain odbrane od poplava. Vodoprivrednim zahtjevima definisan je retenzioni prostor za prihvat vodnog vala veliine 24 x 1Q6m3, to bi znailo da se aktivna zapremina za ostale vodoprivredne namjene - bioloki vodoprivredni minimum, navodnjavanje, kao i energetsko koritenje, umanjuje za ovaj iznos. Rijeka Sana ima duinu toka 136 km i ukupni pad 304.m. Osnovnim hidroenergetskim rjeenjem iz 60-ih godina predviena je izgradnja pet hidroelektrana u nizu: Medna(najuzvodnija), Prizren grad, Klju, Vrhpolje i aplje (kao najnizvodnija). Ovim rjeenjem bi se iskoritavalo 86,5% raspoloivog pada vodotoka. Akumulacija Klju, sa najveom zapreminom bazena od 685 hm3 ili 63% izravnala paspoloivog proticaja, je eliminirana iz plana pod pritiskom javnosti zbog neophodnosti potapanja velikih poljoprivrednih povrina i veeg broja naselja. Time je druga po veliini, mzvodna akumulacija Vrhpolje, sa 139 hm3 ukupne zapremine ostvarene kotom normalnog uspora 233 m.n.m., dobila na znaaju i postala jedini oslonac razrjeenja vodoprivrednih problema u slivu. Kako je eliminacijom akumulacije Klju, akumulacija Vrhpolje ostala jedina vea akumulacija sposobna za rjeavanje niza vodoprivrednih potreba u domenu koritenja voda, zatite voda i zatite od voda, nametnula se potreba analize mogunosti nadvienja kote normalnog uspora sa ranije predviane kote 233m.n.m. Topografski uslovi doline Sane na ovorn potezu omoguavaju nadvienje maksimalno do kote 245 m.n.ra, Preliminarne analize su pokazale da je mogue nadvienje brane za cea 10m, Ovim bi se formirala jezero ukupne zapremine 212 hm3, ime bi se veliina zapremine poveala za cea 66%. odnosno stepen izravnanja sa 13,7 na 16,26%. Akumulacija HE Vrhpolje bi se protezala od predvienog pregradnog mjesta koje se nalazi u neposrednoj blizini naselja Vrhpolje, uzvodno uz Sanu do Zgonskog polja i jednim svojim (desnim krilom) zalazila duboko u njenu desnu pritoku Kozicu. Akumulacija bi se svojim duim dijelom nalazila u uskom kanjonu, pa se najvei dio zapremine akumulacije Vrhpolje formira izmeu pregradnog profila i profila izlaska rijeke Sane iz kanjona. Vano je napomenuti da se najznaajnija naselja (Donji Kamiak, Donji Podovi, Tekii, Ninii, Donja Kozica i druga manja}nalaze ispod najnie prvobitno razmatrane kote 233 m.n.m. Provedene analize su pokazale da nema kontraindikacija poveanju kote normalnog uspora do kote 239 m.n.m. odnosno nema planirane gradnje znaajnijih objekata koja bi doveli u pitanje izbor ove kote. Kote normalnog uspora vee od 239 m.n.m. bi otvorile niz novih pitanja. Rukovodei se potrebom za usaglaavanjem interesa svih postojeih i planiranje korisnika prostora u cilju optimalnog koritenja svih raspoloivih resursa, predlaemo alternativni koncept koritenja voda i ureenja vodnog reima rijeke Sane uzvodno od Sanskog Mosta. .

Okosnicu ovog modela predstavljaju slijedee vodne akumulacije i pratei objekti: 1. Vodna akumulacija HE " Podovi " sa pregradnim profilom na izlazu iz kanjonskog dtjeia toka rijeke Sane uzvodno od naselja Kamiak. Kotu normalnog uspora diktirat e uvjeti ouvanja Zgonskog Polja maksimalno do kote 239 m.n.m .Ovom akumulacijom ne potapa se znaajnija naseobinska struktura niti poljoprivredne povrine. Iskljuena je i kolizija sa razvojnim programom banjsko-rekreativnog podruja Banja Ilida , te kolizija sa prostornim planom Republike Srpske, jer se ovom akumulacijom ne potapa dolina rijeke Kozice. Ekonomski aspekt realizacije ovog objekta je neuporedivo prihvatljiviji u odnosu na HE "Vrhpolje" bez obzira na smanjene efekte u proizodnji elektrine energije. Veliina pregradnog profila, mali trokovi eksproprijacije te lake ostvariv koncenzus svih zainteresovanih strana uticali bi i na ubrzanje realizacije planiranog koncepta. Savremeniji i racionalniji pristup u defniranju vodoprivrednih uvjeta te izbora plana pogona hidroelektrane minimizirao bi problem smanjenja akumulacionog prostora HE "Podovi" u odnosu na planiranu HE "Vrhpolje". Kompenzacija bi se mogla iznai u sveobuhvatnom pristupu ureenju reima voda slivnog podruja rijeke Sane kroz izgradnju manjih akumulacija na pritokama rijeke Sane. 2. Vodna akumulacija HE "aplje" sa ve ranija analiziranim pregradnim profilom i kotom normalnog uspora na 178 m.n.rn.. Mutiidiscilninarnom analizom potrebno je preispitati mogunost promjene ove kote uspora u cilju anuliranja i minimiziranja ranije isticanih nepovoljnosii njene izgradnje. 3. Vodna akumulacija HE "Kljajii" na rijeci Sanici sa ve ranije analiziranim pregradnim profilom i kotom normalnog uspora na 199 m.n.m.. Kao i kod HE "aplje" poveane kote uspora dovode do plavijenja slabo ocjedivog zemljita iju vrijednost je potrebno adekvatno valorizovati. 4. Regulacija korita rijeke Sane sa formiranjem kompenzacionih bazena nizvodno od HE "Podovi" Problemu plana pogona HE "Podovi" treba posvetiti posebnu detaljniju analizu i na osnovu nje definirati mogunost izgradnje dvije manje stepenice sa uspornim kotama 186 m.n.m. i 190 m.n.m. Hidrauliki model i reim pogona bi trebao biti usklaen sa prostornim mogunostima formiranja rekreativnog podruja na ovom dijelu toka rijeke Sane. 5 . Smanjen akumulacioni prostor ovog alternativnog rjeenja mogao bi sekompenzirati sveobuhvatnim pristupom u rjeavanju vodoprivredne problemtike sliva rijeke Sane planiranjem manjih vodnih akumulacija na pritokama kao to su Banjica, Kozica, Kijevska rijeka, Tromonjica itd

3.05. Komunalna oblast

Sistemi vodosnabdijevanja se sastoji od glavne gradske vodovodne mree i 37 seoskih vodovodnih mrea koje rade u 10 mjesnih zajednica. Zbog neodravanja i ratnih djelovanja ovi sistemi su oteeni. Do danas je sanirano 20 lokalnih sistema vodosnabdijevanja. Ostali, iako nisu sanirani i imaju gubitke vode, su takodje u funkciji, ali ne zadovoljavaju potrebe stanovnitva za vodom, osobitno za vrijeme ljetnih mjeseci. Imajui u vidu da se oekuje povratak stanovnitva, potrebno je izvriti sanaciju istih. U Opini Klju postoji jedan uredjen kanalizacioni sistem - gradska kanalizaciona mrea kao i dvije kanalizacione mree djelimino uredjene u mjesnim zajednicama Sanica i Zgon. U ostalim MZ ne postoje uredjeni kanalizacioni sistemi, to je jedan od prioriteta daljeg razvoja kako MZ tako i opine Klju. JKP "Rad" je zadueno za skupljanje i odvoz smea koje se odvozi na deponiju udaljenu 15 kilometara od centra grada. Odvozom smea su obuhvaena 2453 stalna korisnika(domainstva), 55 koji nisu stalni korisnici i 328 pravnih lica, sa podruja sedam mjesnih zajednica. Odvoz smea se vri redovno, jedanput sedmino. Potrebno je organizirati odvoz smea iz preostalih Mjesnih zajednica .

4.ZATITA OKOLINE
4.01. Otpad
Opinske deponije nisu ureene, odvoz smea nije organizovan za cijelo podruje opine, brojne su divlje deponije, a svijest graana o potrebi zatite okolia nedovoljno razvijena. Takoer su uinjene i brojne aktivnosti na rjeavanju pitanja deponije, ali samo kao privremeno rjeenje, a sanacija nekadanje lokacije jo uvijek nije izvrena. Ograniavajui faktor za unapeenje lokalnog stanovnitva predstavlja i nezadovoljavajue opremljenost JKP "Rad" Kompostiranje, spaljivanje i recikliranje vreno je u ogranienom broju sluajeva i bez znaajnih kapaciteta za ove potrebe. Zakonska regulativa u ovoj oblasti nije bila adekvatna, niti su nadlene slube poklanjale odgovarajuu panju rjeavanju ovih problema. Zbog neadekvatne politike prema resursima i energiji, cijena sekundarnih sirovina nije bila stimulativna za prikupljanje korisnog otpada, a drava i proizvoai otpada nisu imalo adekvatnu strategiju prema problemu.

4.01.1. Deponovanje krutog otpada Postojea deponija krutog otpada locirana je u naselju Pei.Prema postojeoj prostornoplanskoj dokumentaciji rezervisan je prostor za izgradnju sanitarne deponije na lokalitetu Tikalejuno od naselja Gornji Ramii. Projektom izgradnje regionalne deponije krutog otpada planirana je izgradnja centralne sanitarne deponije na podruju opine Biha ( alternitne lokacije su na podruju opina Bosanska Krupa i Bosanski Petrovac) U okviru ovog znaajnog projekta predviena je i izgradnja pretovarnih stanica na podrujimapojedinih opina Unsko-Sanskog Kantona, pa izmeu ostalog i na teritoriji opine Klju.Analize su pokazale da bi najprikladnija lokacija za izgradnju pretovarne stanice opine Klju,odakle bi se slektiran i presovan otpad transportovao do centralne sanitarne deponije, bila upodruju mjesne zajednice Velagii . Centralno locirana granica opine prometno je optimalno povezana sa svim naseljima sa kojim a se prikuplja kruti otpad . Ovim planom predloena je lokacija pretovarne stanice periferno postavljena uz planiranu privrednu zonu u Velagiima .

4.02. Zatita vode

Rijeka Sana se u svom srednjem i donjem toku , zbog neureenosti korita , za vrijeme velikih vodostaja izlijeva iz korita i plavi priobalno zemljite . U gornjem toku koji se nalazi jednim dijelom i na podruju opine Klju , rijeka Sana se zbogmorfologije priobalnog zemljita rijetko izljeva iz svog korita za vrijeme veih vodostaja. Na njenom srednjem toku izmeu naselja Gornja i Donja Sanica , plavljenja poljoprivrednog zemljita su esta ali vrlo kratkotrajna . Korito rijeke Sanice je u aluvijalnom nanosu i ona uslijed meandriranja ima dosta mali pad todovodi do taloenja nanosa i izdizanja velikih voda iz korita Sanice i uspora voda u njenimpritokama . Nepovoljni uticaji na vodostaj rijeke Sanice u Sanikom polju su meandri iizdizanje dna korita usiijed taloenja nanosa te neureenost korita rijeice Trebunj .to se tie poduzimanja mjera za zatitu zagadenja rijeke Sane i njenih pritoka (Sanice Trebuna Ribnice ) one su na zavidnom nivou i iz dana u dan ove rijeke postaju sve ie i zdravije za okolinu . Zajedno sa biserom- rijekom Unom i rijeka Sana u velikoj mjeri se proiava i pazi. U narednom preiodu planirano je za izgradnju postrojenja za proiavanje otpadnih voda stanovnitva opine Klju . Pozitivna stvar u svemu ovome jeste to da se rijeka Sana u ljetnim periodima isti i odrav 2 do 3 puta mjeseno .

5. SWOT ANALIZA
S-SNAGE -povoljan geostrateki poloaj (magistralni put ) -prirodni resursi za razvojpoljoprivrede i drvne industrije koje imaju dugu tradiciju -projekti unaprijeenja putne infrastrukture -aktivnost na rjeavanju pitanja deponije - izraen veliki interes javnosti (kako domae tako i strane) i podrka graana prema sportu -odreene aktivnosti na polju unaprijeenja infrastrukture u poslijeratnom periodu -renoviranje prijeratnih turistikih objekata i kulturne batine -veliko bogatsto vodama -veliko bogatstvo umama -bogatstvo majdanima -bogatastvo turistikim destinacijama (sela , rijeke kampovi izletita ,graevine itd. ) - pomo inostranog stanovnitva O-PRILIKE -institucionalne i zakonske reforme -geografski poloaj -vode, ume, turizam -poljoprivreda -konano usvajanje kantonalnog urbanistikog plana -skidanje s budetskog finansiranja kvazipotroaa koji niim ne opravdavaju dobijena sredstva W-SLABOSTI -nepostojanje organizacija koje bi pruale podrku razvoju malog i srednjeg poduzetnitva -neodgovarajua kvalifikaciona struktura zaposlenih u opinskoj javnoj upravi -nedovoljna budetska sredstva i nerealno planiranje budeta -slaba informisanost graana -teka materijalna situacija i socijalno stanje -nepostojanje stabilnog naina finansiranja kulture i sporta, te sveprisutnija tendencija opadanja sredstava koja se izdavaju iz opinskog budeta za ove segmente -nepostojanje izraenih programa za poboljanje stanja na poljima kulture i sporta - nepostojanje prostornog i urbanistikog plana

T-PRIJETNJE -sporost usvajanja novog Zakona o lokalnoj samoupravi FBiH, i generalno nepotpuna zakonska regulativa -sporo okonanje privatizacije i neprovoenje restruktuisanja preduzea -uticaj politike na privredu -kantonalni planovi putne mree zaobilaze poinu Klju -neusklaenost obrazovnog sistema sa potrebama privrede -korupcija -siromatvo -politiki ambijent u USK koji ne dozvoljava donoenje zakonskih akata kojim bi se definisali kriteriji za finansiranje kulture i sporta -odlazak mladog i zrelog stanovnitava

6 . CILJEVI
6.01. Opti ciljevi odrivog razvoja
Polazna osnova za formulisanje ciljeva obnove i razvoja opine Klju jeste sistem vrijednosti bosanskohercegovakog drutva, koji se bazira prije svega na : ljudskim pravima, kvalitetu okoline, multietnikoj sredini. Zadovoljavanje osnovnih potreba stanovnitva opine Klju spada takoer u najvii nivo optih ciljeva, kao to su: produktivno zapoljavanje,mogunost obezbjedenja regulisanja stanovanja, kvalitetno zadovoljavanje zdravstvenih, obrazovnih, kulturnih i komunalnih potreba, koritenje savremenih tehnologija i savremenog transportnog komunikacionog i informacionog sistema. Ostvarivanje optih ciljeva uslovljeno je realizacijom posebnih ciljeva: ekonomskih prostornih socijalnih i ekolokih Opti i posebni ciljevi ine jedinstven sistem ciljeva, meusobno povezanih i uslovljenih. Ciljevi privrednog razvoja su: proizvodnja hrane, proizvodnja energije, industrija, mala privreda i turizam. Ciljevi prostorne organizacije su policentrini sistem razvoja, optimalni raspored stanovnitva i centralnih djelatnosti kao i infrastrukturna opsluenost. Ciljevi zatite okoline su: racionalno koritenje resursa i smanjenje otpada, zatita prirodnih i kulturno istorijskih vrijednosti, stvaranje prepoznatljivog (bosanskog) ambijenta. Za ostvarenje ovih ciljeva postoje potencijali kao to su: prostor, klima, voda, mineralni resursi, ume, prirodne i istorijske vrijednosti i slino., ali i ogranienja: podjeljeni prostor opine, oteeni stanovi, privredni i drutveni objekti, infrastruktura, izbjegla i raseljena lica, kapital, kadrovi. S obzirom na potencijale, ali i ogranienja koja se najee svode na kadrove i kapital, realizacija ciljeva e se ostvarivati po prioritetima . Pri vrednovanju svakog od ciljeva (svaki za sebe moe predstavljati posebnu platformu ili strategiju), nuno je vrednovati njegov doprinos realizaciji osnovnih ali ciljeva razvoja same opine ,ali i dovesti sa u vezu sa ostalim ciljevima, pogotovo kada se radi o konfliktnim ciljevima .

Stoga je neophodno obezbjediti usklaen odnos izmeu prirodnih uslova i aktivnosti u prostoru. U izboru aktivnosti mora se imati u vidu neophodnost zatite prirodnih i stvorenih vrijednosti, odnosno "Ekoloka osjetljivost" ovog podruja i njegov znaaj za Unsko Sanski kanton . I pored respektabilnih prirodnih i stvorenih uslova (za nae prilike), na podruju opine Klju znanje e, naroito u budunosti, biti najznaajniji resurs, ne samo ove opine nego i drave Bosne i Hercegovine. Opti ciljevi odriveg razvoja opine Klju, bi se mogli deffaisati kao: stvaranje kompatibilnosti prirodnog, drutvenog, ekonomskog i tehnikog sistema na.svim nivoima odluivanja i realizacije odluka, proces restruktuiranja ekonomskih, drutvenih i tehnikih sistema, s posebnim naglaskom veze izmeu privatizacije i zatite okoline, formiranje okolinski odgovornog trita koje e podsticati pomake ka djelatnostima koje su blie odrivim, zatita prirode i prirodnih vrijednosti i prevencija zdravlja stanovnitva razvoj intelektualnih resursa kroz razvoj opine Klju .

ODRIVI RAZVOJ

Kompatibilnost prirodnog, zdravstvenog i ekonomskog sistema

Restrukmiranj e Formiranje ekonomskih, odgovornog trita drutvenih i tehnikih sistema

Zatita prirode, prirodnih vrijednosti i prevencija zdravlja

Razvoj intelektualni h resursa kroz razvoj opine Klju

6.02. Posebni ciljevi odrivog razvoja

Osnov odrivog razvoja razvoja inie borba graana za ostvarenje slobode i prava u odluivanju o razvoju, podsticanje inicijative I inventivnosti graana od strane vlasti i obaveza strunjaka koji ive I rade u Kljuu Kljuni faktor u ostvarenju odrivog razvoja ini promjena potroakeslike, u emu treba da su angaovani svi faktori razvoja: vlast, nauka,nevladine organizacije; graani treba da osjeaju koje su njihove stvarne potrebe i da insistiraju na razvoju koji e omoguiti kvalitet njihovogivota i da se bore

protiv razvoja koji se bazira na fizikom rastu proizvodnje i iscrpljivanja prirodnih resursa .

U posebne ciljeve odrivog razvoja ubrajamo prije svega : Ouvanje prirodnih sadraja ostvariti primjenom principa ouvanja bioloke raznolikosti koji predvia osiguranje odvijanja ekolokih ciklusa kroz sprjeavanje iscrpljivanja prirodnih 'resursa, poto e se osigurati njihova multikomponentna primjenjivost u ekonomskom sistemu. Osiguranje zdravlja graana i prihvatljivih uslova na radnom mjestu predstavlja imperativ koji mora biti ostvariv bez obzira na relativno nizak nivo ekonomskog razvoja, jer je on osnov za kvalitet razvoja, podsticanje inicijative i zadovoljstvo graana i radnika; objektivna ekonomska analiza moe lako pokazati da su trokovi prevencije zdravlja i prihvatljivih uslova rada, isplativi ak i za poduzetnike, jer se ovim mjerama osigurava zdravlje i radnika i potroaa, koji opet osloboen trokova sanacije svog zdravlja ima raspoloiva sredstva za kupovinu roba na tritu. Izgradnja okolinski odgovornog trita je prvorazredni zadatak, jer se upravljanje razvojem i zatitom okoline vri trinim mehanizmima; trite je igralite gdje njegove granice i pravila igre ureduju zakoni i propisi koji moraju da osiguraju dugotrajnost razvoja, kvalitet ivota, efikasnu upotrebu prirodnih resursa, ouvanje prirode i njenih vrijednosti i rjetkosti; zakoni treba da su realistiki i ostvarivi, i istovremeno da podstiu tehnoloki razvoj ka prirodi prihvatljivijem; cijene roba i usluga treba u sebi da sadre okolinska optereenja, trokove sanacije, kao i rijetkost resursa (primjenom principa internacionalizacije okolinskih trokova), Osigurati kvalitet administracije komunalnih djelatnosti okrenutu ka kvalitetu ivljenja, kvalitetu stanovanja graana i zatiti okoline; tehniki dio realizacije komunalnih djelatnosti prepustiti privatnom sektoru, uz obavezu brige za ouvanje stoka kapitala opine i grada S. Mosta kojim upravljaju; kroz zajedniku strategiju ove organizacije treba da ostvare integralan pristup zatiti okoline. Nagli skok u tehnolokom razvoju u smjeru odriveg razvoja je cilj, mogu iz vie razloga, posebno to je on gotovo redovna pojava nakon velikih drutvenih promjena i to Sanski Most, nakon velikih razaranja materijalnih i organizacionih struktura, ali i upravo zbog toga, ima

relativno malu inerciju, te su mogue nagle promjene u kvalitetu razvoja; za ostvarenje brzog tehnolokog razvoja osnovni preduslovi su elja graana o pravcu i dometu tehnolokog razvoja, kao i plebiscitarna svijest da se ovaj razvoj ne moe ostvariti bez znaajnog uea nauke, pri emu ona ne mora da daje originalne rezultate naunog rada; u okviru tehnoloSkog razvoja poveavati koritenje humanih resursa, a smanjivati potronju prirodnih.

ODRIVI RAZVOJ posebni ciljevi

Slobode i prava, kao i obaveze strunjaka Ouvanje prirodnih sadraja

Promjena potroake slike

Izgradnja okolinski odgovornog trita Nulti otpad

Kvalitet administracije komunalnih djelatnosti Uskladiti rast grada sa rastom sela

Zdravlje graana i uslovi na radnom mjesta Ostvarenje meunarode saradnje

Nagli skok u tehnolokom razvitku

KONCEPCIJA
Jedan od osnovnih razloga poniranja u privrednom i ekonomskom smislu opine Klju jeste ogromno iseljavanje stanovnitva kako u druge dijelove Bosne i Hercegovine tako i u inostranstvo. Poslije rata (1992-1995) Klju je bio u velikoj mjeri devastiran kao i veina bosanskohercegovakih gradova . Mnogi objekti kako kulturni , historijski , privredno-industijski ,edukativni , vjerski , turistiki kao i mnoga druga podruja su uniteni tokom protekle agresije na Bosnu i Hercegovinu . Iako je nakon rata poela faza obnove i izgradnje opine Klju ona nije u potpunosti sprovedena . Mnogi mladi ljudi iz dana u dan iseljavaju sa ovog podruja zbog nemogunosti zapoljavanja kao osnovnog faktora i mnogih drugih razloga . Danas je ovo opustoen grad, bez ikakvih uslova za osnivanje porodice, i ono to je najgore bez vladavine zakona . Opina Klju broji veoma mnogo inostrani dravljana koji svoje godinje odmore provode u ovoj opini kada Klju na neki nain doivi renesaansu u svakom pogledu . Trenutno imamo veoma malo domaih i stranih investicija u ovu opinu to je jedan od osnovnih problema ove opine . Poljoprivreda ,umartvo i mnoge druge djelatnosti danas na ovom podruju u velikoj mjeri stagniraju . Iako se nalazi na magistralnom putu Biha-Sarajevo malo se ulae u njegovu infrastrukturu . Pokazatelj toga je veoma lo kvalitet ceste na nekim podrujima . Prisutnost velikih vodenih potencijala takoer je od velike vanosti i mnogobrojne su mogunosti njenog iskoritavanja za privredne potrebe. Izgradnjom hidroelektrana na podruju Kljuke opine pokrenili bi se privredni subjekti i zaposlio bi se veliki broj ljudi . Razumljivo je da budunost privrede neminovno lei u distribuciji elektrine energije . Pored toka to bi pomenute akumulacije otvorile radna mjesta one bi imale i negativne efekte prvenstveno na prirodu i prirodne resurse. Smatram da bi prioritetno bilo ona ponovnio aktiviranje pilane ipad koja je na neki nain i stvorila ovaj grad i u kojoj je prije rata radilo najvie ljudi. Kao dokaz ovoj tvrdnji je pilana u Sanici koja izdrava cijelu pomenutu mjesnu zajednicu .

Drugi prioritet, ne toliko nevaan kao i prvi, bio bi izgradnja sportskedvorane ili mnogih drugih nadkrivenih objekata za sport i rekreaciju malobrojnig stanovnitva opine Klju koja je nuno potrebna ovom gradu .

Pored ovih sporednih stvari koje sam pobrojao trebao bih naglasiti da se opina Klju nalazi na magistralnom putu ,koji povezuje relaciju Sarajevo Biha , to istiem iz razloga jer se podhitno treba izviti rekonstrukcija ovoga puta . Sama zamjena asvaltnih masa kao i povezivanja puta Sanica Sanski Most utjecala bi na razvoj kako proivrede tako i mnogih komunikacija (telefonskih,komunalnih,saobraajnih itd.). Resursni i privredni potencijali opine Klju su : Tekstilna industrija Drvna industrija Industrija graevinskog materijala Graevinarstvo Poljoprivreda umarstvo Vodoprivreda Kako vidimo ,opina Klju iva veoma mnogo potencijala i resursa koje netreba odbaciti odnosno na kojima se treba raditi i koje treba koristiti u to veoj mjeri . Prosperitetni koraci koji bi opinu Klju izvukli iz ove privredne i ekonomske krize su : otkloniti sve politike utjecaje koji ometaju rad malih i srednjih preduzea ponovo aktivirati nekadanje gigante grada Kljua u opinskoj upravi zaposliti ljude koji su kvalificirani za odreene funkcije bolje planirati iskoritavanje poljoprivrednog zemljita uvezati poljoprivredne proizvoae sa tritem poboljati kolstvo, pri tome mislim na usklaivanje obrazovnog sistema sa potrebama Privrede pod hitno donijeti prostorni i urbanistiki plan zaustaviti bespravnu gradnju obavezno iznalaenje pouzdanih izvora za finansiranje sporta i kulture izgraditi zatvorene sportske dvoranu

na ruralnim sredinama izgraditi vie sportskih terena na ruralnim sredinama izgraditi prostore za okupljanje mladih kao to su domovi kulture (za odravanje raznih manifestacija)

Osnovni faktor koji bi Opinu Klju po mome miljenju izvukao iz dananje monotonije jeste oivljavanje kulturnih i turistikih destinacija . Na rijeci Sani osim pominjanuh akumulacija trebali bi se graditi i razni turistiki kampovi koji bi i na taj nain utjecali na cjelokupnu perspektivu opine . Pored uticaja na turizam rijeke Sane nesmijemo zaboraviti i umsko bogatstvo ,koje je veoma pogodno za realizaciju lova na divljaaa. Pored ovoga znatna sredstva treba uloiti u seoski turizam . Trebamo mnogo ulagati u drvnu industriju prije svega zbog velikih resursa . Razvojem poljoprivrede i ratarstva takoer utiemo na razvoj poine i svih njenih dijelova . Zaustavljanje migracije mladog i zrelog stanovnitva trebamo shvatiti kao primarni cilj za opstanak opine . Taj plan trebamo sprovoditi poduzimajui niz konkretnih koraka kao to su : omoguiti zaposlenje omoguiti pogodne kredite za mlade brane parove raditi na infrastrukturi koja nedostaje opini a koja je potrebna ( kino-sale , sportskih hala , sportski bazen itd) Organizovanje raznih sadraja rekreativnog i zabavnog karaktera itd. Pomenuti koraci ne iziskuju mnogo financijskih sredstava a ine po meni jedan od primarnih ciljeva i potreba grada i opine Klju . Na pravi nain trebamo koristiti pomo iz inostranstva (kljuani u inostranstvu )koja nam dolazi . Trebamo ulagati u razvoj malih i srednjih preduzea koja bi se vezala uz nekadanje kljuke gigante i samim tim inila okosnicu razvoja i uspijeha opine Klju . Zaustavljanje migracije mladog i zrelog stanovnitva trebamo shvatiti kao primarni cilj za opstanak opine . Ovim problemom se trebamo pozabaviti mnogo vie jer budunost ne samo Kljua ve i Bosne I Hercegovine lui u mladom kadru i mladim i perspektivnim liderima . Kada sve rezimiramo dolazimo do jednog opeg zakljuka da uspijeh kako opine Klju tako i Unsko sanskog kantona ,a naminovno i Bosne i Hercegovine lei u injenici da trebamo postaviti mlade i odgovorne ljude na

odgovarajue pozicije sa kojih e na poten nain utjecati na pozitivne promjene koje svi eljno oekujemo .

LITERATURA

1. PROSTORNI PLAN USK 2. PRIPREMNI PODATCI ZA PROSTORNI PLAN OPINE KLJU 3. WWW. KLJUC.COM 4. GOOGLE : kljuc.tv Samo promjeni neke slike , malo doradi rad i nece biti problema . Sretno !