II.

SVJETSKI RAT

II. SVJETSKI RAT

Uzroci rata S obzirom na njegovu sloenost kao i ideolokim i drugim podjelama koje je izazvao i koje dan-danas traju, o uzrocima drugog svjetskog rata postoji daleko manji historijski konsenzus nego o uzrocima drugih oruanih sukoba u 20. stoljeu. Ipak se moe rei da je velik dio uzroka drugog svjetskog rata ima korijen u uzrocima prvog svjetskog rata. Njemaka, Italija i Japan su se u 19. st. relativno kasno profilirale kao moderne industrijske drave, te su bitno zaostajale u stvaranju kolonijalnih imperija u odnosu na Veliku Britaniju i Francusku. Njemaka je u prvom svjetskom ratu poraena, te je temeljem Versailleskog mirovnog ugovora ostala bez kolonija te tako dovedena u jo inferiorniji poloaj. Italija i Japan, iako na pobjednikoj strani, bili su bitno razoarani ratnim plijenom. Nacionalizam, koji je predstavljao dominantnu ideologiju Evrope 19. vijeka, pojaao je svoj uticaj u Istonoj Evropi gdje su na ruevinama tri stara carstva - Otomanskog, Austro-Ugarskog i Ruskog - po proklamiranom principu prava na samoodreenje formirane nacionalne drave. U veini sluajeva se granice novih drava nisu poklapale s etnikim granicama, to je bilo stalan izvor iredentizma i napetosti, dok su neke novostvorene drave - Kraljevina SHS, ehoslovaka i, djelomino, Poljska - po sastavu bile vieetnike i optereene unutranjim napetostima koje su se naknadno odravale na meunarodnoj sceni. Nacionalizam se takoer proirio i na Aziju, pogotovo posjede evropskih kolonijalnih sila iji su podanici svoj poloaj poeli smatrati izdajom versajskih principa. Nacionalizam se takoer nastavljao iskazivati i kao rasizam, koji je imao vanu ulogu u pogoranju odnosa Japana i SAD.
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIII Iredentizam Iredentizam je naziv za nacionalistike pokrete i ideologije koji se zalau za mijenjanje dravnih granica kako bi se etnike manjine koje ive na pojedinom podruju dole pod vlast drave gdje ine veinu. Naziv dolazi od izraza Italia Irredenta koga su u drugoj polovici 19. vijeka koristili italijanski nacionalisti kako bi opisali podruja sa znaajnom italijanskom manjinom koji su nakon zavretka ujedinjenja Italije ostali van vlasti nove talijanske drave. S obzirom da su Evropi, pogotovo njenim istonim dijelovima, granice gotovo nikada nisu bile ili nisu mogle biti povuene u skladu s etnikim sastavom stanovnitva (koji se isto tako mijenjao u skladu s raznim ekonomskim, politikim i demografskim trendovima), gotovo svaka nacionalna drava u 20. st. je, na ovaj ili onaj nain, ili imala vlastiti iredentistiki pokret ili bila pogoena istim.

II.SVJETSKI RAT Iredentizam je dan-danas slubena politika nekih drava te uzrok tinjajue nestabilnost u mnogim dijelovima svijeta (spor Indije i Pakistana oko Kamira, te kinesko nepriznavanje Tajvana kao samostalne drave). IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIII

Trei faktor, koji se iskristalizirao tek nakon zavretka prvog svjetskog rata, bio je slom predratnog ekonomskog poretka temeljenog na slobodnoj trgovini. Veina drava se nakon rata okrenula protekcionizmu i autarhiji, to je bilo plodno tlo kako za meusobne sukobe, tako i za ekonomsku nestabilnost koja e se odraziti u Velikoj ekonomskoj krizi. Novi faktor predstavljala je i pojava dviju ideologija - faizma i komunizma - koje su, svaka na svoj nain, predstavljale radikalnu alternativu poratnom svjetskom poretku te ije se meusobno suparnitvo odraavalo i na meunarodnu politiku. Izbijanje rata takoer je pospjeio i duboki i neprevladani kulturni i psiholoki ok izazvan opsegom i posljedicama prvog svjetskog rata. Mnoge drave, pogotovo one koje su se smatrale pobjednicama, nastojale su ponavljanje tako traumatinog iskustva izbjei inzistiranjem na diplomaciji kao jedinom sredstvu rjeavanja meunarodnih sporova, dok je u javnosti tih zemalja dominirao pacifizam i tenja za nereagiranjem na provokacije koje bi mogle izazvati novi globalni sukob. Svijet prije rata Izbijanje drugog svjetskog rata bio je proces koji je trajao skoro cijeli jedan decenij, i kome je glavni katalizator bila Velika ekonomska kriza, koja je bila poela u SAD u listopadu 1929. godine. Ona se manifestirala kroz globalni rast nezaposlenosti i siromatva, koje je mase stanovnitva u mnogim zemljama okretalo ekstremnim ideologijama s lijeva i s desna, a u mnogim dravama dovodilo i do meuetnikih napetosti, pogotovo u Istonoj Evropi gdje je dolo do naglog porasta antisemitizma. U mnogim dravama, pogotovo one koje su zaostajale za Britanijom i Francuskom, kriza je dovela do uvjerenja kako versajski poredak predstavlja konicu njihovog ekonomskog razvoja te da se on mora izmijeniti, ako je potrebno i oruanom silom, odnosno osvajanjem novih teritorija. Britanija i Francuska, glavni zagovornici politike globalnog razoruanja, su takoer bili snano pogoeni krizom koja je sprijeila njihovo ponovno naoruavanje. Prva manifestacija tog procesa dogodila se u Japanu, koji je, kao zemlja bez vlastitih izvora mnogih vanih resursa, bio snano pogoen ekonomskom krizom. Kao posljedica toga, u japanskim vladajuim krugovima je poeo bujati militarizam, odnosno uvjerenje da Japan moe osigurati prosperitet jedino na raun susjednih azijskih drava, odnosno evropskih kolonijalnih posjeda. Godine 1931. Japanci su izveli invaziju kineske provincije Mandurije te u njoj uspostavili marionetsku vlast na elu s bivim kineskim carem Pu Yiem. Mnogi japanski, a i drugi, historiari 2

II.SVJETSKI RAT

smatraju upravo taj dogaaj stvarnim poetkom drugog svjetskog rata. Zapadne sile, iscrpljene i prezaokupljene ekonomskom krizom, na njega nisu reagirale te tako stvorile presedan koji e koristiti druge drave. U Njemakoj Weimarskoj republici je ekonomska kriza izazvala rekordnu nezaposlenost i naglo siromaenje, produbila sveope nezadovoljstvo odredbama Versajskog mira koji se smatrao nepravednim te izazvala politiku nestabilnost i trajnu krizu koju postojei demokratski poredak nije bio u stanju rijeiti. Poetkom 1933. je, obeavajui rjeenje tih problema, na vlast je dola Nacionalsocijalistika stranka Adolfa Hitlera te uspostavila faistiki reim. Temelj nacistike ideologije predstavljala je rasistika zamisao u irenju njemakog ivotnog prostora (lebensraum) na istok, na raun slavenskih naroda. Na krai rok se ta ideologija manifestirala kao proklamirani cilj okupljanja svih zemalja gdje ivi njemaka manjina u jedinstvenu dravu - Veliku Njemaku. Nacistika vlada je postepeno jednostrano odbacila odredbe versajskog ugovora te zapoela s ponovnim naoruavanjem u svrhu postizanja tih ciljeva oruanim putem.
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIII Velika Njemaka Velika Njemaka, isto tako poznata po originalnom njemakom nazivu Grossdeutschland predstavlja naziv za politiki projekt kome je cilj ujedinjenje svih zemalja, drava i regija u kojima Nijemci predstavljaju veinu u jednu veliku jedinstvenu dravu. Velika Njemaka svoj korijen ima u procvatu njemakog nacionalizma za vrijeme napoleonskih ratova, odnosno nastojanjima da se nakon formalnog nestanka Svetog rimskog carstva sve njemake zemlje ponovno ujedine u jednu dravu. Kada se taj proces zahuktao u 19. vijeku stvorile su se dvije alternative. Prva je bila ujedinjenje pod patronatom dinastije Habsburg, odnosno ukljuivanje teritorija Austrije. Ta je ideja dobila naziv Grossdeutschland. Kao alternativa Velikoj Njemakoj, pruska vlada na elu Ottom von Bismarckom je promovirala projekt Male Njemake (Kleindeustchland) koji bi iskljuivao Austriju. Argumenti su dijelom bili unutranjopolitiki - bez Austrije bi Prusija lake dominirala Njemakom - a dijelom vanjskopolitiki - ukljuivanjem habsburke Austrije, nova drava bi dola u sukob s maarskim, italijanskim i slavenskim nacionalizmima, a time posredno i sa Rusijom te drugim silama koje bi te pokrete podravale. Ideja Male Njemake je svoju prevagu odnijela u prusko-austrijskom ratu 1866. godine, a godine 1871. je formalizirana stvaranjem Drugog Reicha za vrijeme francusko-pruskog rata. Jedini ustupak velikonjemakoj ideji - kome se Bismarck bez uspjeha opirao - bilo je ukljuivanje Alsacea i Lorrainea, pokrajina poraene Francuske s velikom njemakom manjinom, u novu dravu. U kasnijim razdobljima, pogotovo pod Bismarckovom vladom, velikonjemaka ideja je bila u drugom planu, da bi dobila zamah tek nakon zavretka prvog svjetskog rata zbog koga su dijelovi Njemake zavrili pod vlau drugih drava. Velikonjemaka ideja se manifestirala dijelom kao iredentizam, a dijelom kao nastojanje da se Njemakoj pripoji Austrija, to je bilo izriito zabranjeno mirovnim ugovorima.

II.SVJETSKI RAT Velikonjemakoj ideji je zamah dalo i od strane saveznika javno proklamirano pravo na samoodreenje koje je, po mnogima, bilo prekreno upravo u sluaju Austrije, a mnogi Nijemci su u njoj vidjeli svojevrsnu kompenzaciju za teritorijalne i druge gubitke u ratu. To se manifestiralo u programu njemake Nacionalsocijalistike stranke, koja je nakon Hitlerovog dolaska na vlast postala slubenom politikom Treeg Reicha. Djelomino ostvarenje tog projekta se oitovalo u aneksiji (Anschluss) Austrije te naknadnoj aneksiji Sudeta i Memela. Pokuaj da se anektira sporni grad Danzig doveo je do sukoba s Poljskom i izbijanja drugog svjetskog rata. Tokom samog rata ideja Velike Njemake je postepeno srastala s rasistikim idejama o Nijemcima kao gospodarima Evrope te prodoru na istok i irenju ivotnog prostora. Trei Reich, prozvan Velikim Njemakim Reichom, e s vremenom formalno sadravati eku i Moravsku (1939. anektiranu kao poseban protektorat), Poljsku (Generalni guvernman), Alsace i Lorraine (anektiran nakon poraza Francuske 1940.), tajersku i Koruku (nakon pada Jugoslavije 1941. godine), odnosno Juni Tirol (anektiran nakon kapitulacije Italije 1943. godine). No, i na vrhuncu moi Veliki Njemaki Reich nije sadravao sve teritorije na kome su ivjeli stanovnici kojima je njemaki jezik maternji - vicarskoj je iz politikih i drugih praktinih razloga potovana neutralnost, mada su neki nacistiki ideolozi, poput Kurta Waldheima aneksiju njemakih dijelova vicarske promovirali u svojim slubenim dokumentima. S porazom Njemake u drugom svjetskom ratu propala je i velikonjemaka ideja, koju su sile pobjednice drale potencijalnim izvorom njemakog revanizma. U tu je svrhu tolerirano veliko poratno etniko ienje Nijemaca iz velikog dijela Istone Evrope, a mirovni ugovori utvrdili nove granice. Ustavi Njemake i Austrije su takoer izriito zabranili svaki budui anschluss, a ideja je, s obzirom na niz novih ekonomskih, politikih i kulturnih okolnosti izgubila popularnost u dotinim zemljama. Neki, s druge strane, dre da e projekt evropskog ujedinjenja te stvaranje supranacionalne EU i faktiko brisanje granica izmeu drava-lanica predstavljati ostvarenje velikonjemakog projekta, ovaj put bez ikakvih negativnih konotacija. IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII IIIII

Italija, u kojoj je od 1922. godine na vlasti bio faistiki reim Benita Mussolinija, takoer je bila bitno pogoena velikom ekonomskom krizom, koja je pokazala nedostatak vlastitih resursa. Mussolini je doao do zakljuka da e ti problemi biti rijeeni irenjem Italije na Balkan, Mediteran i Bliski istok, to je bilo proklamirano kao slubena politika pod geslom obnove Rimskog Imperija. Ta je politika dovela Italiju i direktan sukob s bivim saveznicima Britanijom i Francuskom, te pribliila Hitlerovoj Njemakoj. Kao prva ozbiljnija manifestacija te politike se pokazao abesinijski rat, na koji su zapadne sile reagirale tek mlakim ekonomskim sankcijama, dajui jo jedan primjer nevoljkosti da se na izazov versajskom poretku suprotstave ikakvom ozbiljnijom akcijom. U to vrijeme je SSSR pod vlau Staljina bio uglavnom netaknut ekonomskom krizom, ali i preozaokupljen unutranjim problemima, prvenstveno kolektivizacijom zemlje - koja je dovela do masovne gladi i velikih demografskih gubitaka - i industrijalizacijom, koja je pak SSSR uinila velikom silom i u rekordno kratkom roku stvorila uvjete za 4

II.SVJETSKI RAT

transformaciju Crvene armije u veliku i modernu oruanu silu. SSSR je nakon decenija diplomatske izolacije nastojao poboljati odnose sa zapadnim silama, strahujui da bi se na temelju iskustava graanskog rata mogla stvoriti velika koalicija s ciljem njegovog unitenja. SSSR je nastojao strah zapadnih drava od irenja boljevizma na zapad umanjiti predstavljajui se kao prirodni ideoloki saveznik u borbi protiv faistikih drava. U tu svrhu je preko Komunistike internacionale promovirana politika Narodnog fronta, koja je za posljedicu imala stvaranje lijeve vlade u Francuskoj, ali i izbijanje graanskog rata u panjolskoj. panjolski graanski rat, kao i rat koji je godine 1937. izbio izmeu Japana i Kine, tzv. drugi kinesko-japanski rat, jasno je demonstrirao kako su Njemaka, Italija, Japan, a djelomino i SSSR, bitno poboljali vlastitu ratnu tehnologiju, odnosno stekli prednost u odnosu na zapadne sile. To je dovelo do postepene promjene pacifizmom vodene politike u Britaniji i Francuskoj - zapoelo je ponovno naoruavanje, a diplomatsko udovoljavanje njemakim i italijanskim zahtjevima je dobila svrhu dobijanja vremena za neupitni oruani obraun, umjesto spreavanja rata kao takvog. Sudetska kriza i izbijanje rata Hitlerova Njemaka je prvu direktnu akciju krenja versajskog poretka poduzela godine 1936. uglavnom simbolikom gestom slanja Wehrmachta na lijevu obalu Rajne, koja je prethodnih godina bila demilitarizirana. Nedostatak bilo kakve reakcije na tu provokaciju je naciste uvjerio kako e i ubudue moi poduzimati sline korake. Nakon to je godine 1937. izmeu Njemake, Italije i Japana potpisan tzv. Antikominterna Pakt - pretea budueg Trojnog pakta - Njemaka je godine 1938. poduzela nasilnu aneksiju, tzv. Anschluss Austrije. Hitlerov reim je taj potez opravdavao provoenjem naela o pravu na samoodreenje, odnosno injenicom da su mnogi Austrijanci sebe smatrali dijelom njemake nacije od koje su odijeljeni umjetnom granicom. Hitler je slian izgovor odluio primijeniti na Sudete - oblast ehoslovake gdje su Nijemci inili veinu. ehoslovaka vlada je bila spremna da se pokuaju mijenjanja granica odupre oruanim putem, raunajui na svoj status vjerne francuske saveznice. Meutim, britanska vlada je drala da jo nije u potpunosti spremna za rat pa je nagovorila Francusku da zajedno s njom 30. rujna 1938. sklopi Menchenski sporazum kojim je Njemakoj priznato pravo na Sudete. Ostavljena na cjedilu, ehoslovaka vlada je podlegla njemakom ultimatumu. Dok su dio svjetske javnosti ovim dogaajima bio okiran i razoaran, veliki dio zapadne javnosti ih je smatrao ispravljanjem versajskih nepravdi te iskoritenom prilikom za postizanje trajnog mira u svijetu. 5

II.SVJETSKI RAT

Te su se nade vrlo brzo izjalovile, kada su maarska i poljska vlada iskoristile Hitlerov presedan kako bi i one traile i na kraju dobile ehoslovaki teritorij. Do proljea 1939. autoritet vlade u Pragu je bio tako uzdrman da se u Slovakoj, na njemaki poticaj, razvio separatistiki pokret. Koristei to kao izgovor, njemake snage su u proljee 1939. okupirale eku i uspostavile protektorat u sastavu Reicha, dok je Slovaka uspostavljena kao satelitska drava. Komadanje ehoslovake predstavljalo je ok i ponienje za zapadne sile koje su na gaenje sporazuma reagirale garancijom nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Poljske i Rumunjske - drava za koje se dralo da e predstavljati slijedee mete njemakog, odnosno maarskog irenja. U meuvremenu je, koristei Hitlerov primjer, Mussolinijeva Italija izvrila invaziju i bez borbe uspostavila vlast u Albaniji. Hitler nije bio impresioniran tim garancijama te je kao slijedeu metu njemake teritorijalne ekspanzije odabrao Danzig - luku na Baltikom moru pod upravom Lige naroda koju su i Nijemci i Poljaci svojatali, ali u kojoj su Nijemci imali veinu stanovnitva. No, ovoga puta su Poljaci, za razliku od ehoslovaka, iza sebe imali formalne zapadne garancije te bili spremni na oruani otpor. Njemakoj vladi je postalo jasno da se kriza u njemaku korist ne moe rijeiti drukije nego oruanom invazijom, za koju je planiranje otpoelo ve u proljee. Hitler je bio uvjeren kako e zapadne sile na kraju Poljsku ipak ostaviti na cjedilu isto kao to su bili ostavili ehoslovaku. Tome je u prilog iao debakl pregovora o eventualnoj vojnoj suradnji koji su se u to vrijeme vodili u Moskvi izmeu anglo-francuskih i sovjetskih predstavnika. Na kraju se Staljin odluio kupiti vrijeme za pripreme za rat tako to je prihvatio Hitlerovu ponudu za sporazum o podjeli interesnih sfera u Istonoj Evropi. Potpisivanjem sporazuma Ribbentrop-Molotov 25. kolovoza 1939. Njemaka se osigurala od eventualne sovjetske intervencije u poljsku korist, odnosno eventualnog ratovanja na dva fronta. Nakon insceniranog poljskog napada na radio-stanicu u Gleiwitzu, njemake oruane snage su 1. rujna 1939. otpoele napad na Poljsku, ime je u Evropi poeo drugi svjetski rat. Oruzane snage i planovi zaracenih sila *Njemacka* Suprotono uvrijeenom miljenju, Njemaka u vrijeme izbijanja rata za njega nije bila spremna, odnosno, po objektivnim kriterijima, bila je u mnogo inferiornijem odnosu u usporedbi s poetkom prvog svjetskog rata. S druge strane je u kvalitativnom smislu bila u velikoj prednosti u odnosu na svoje protivnike. 6

II.SVJETSKI RAT

To se moda najbolje odravalo u kopnenoj vojsci - Wehrmachtu. Iako je ponovno naoruavanje van versajskih okvira otpoelo jo godine 1933. Njemaka je jo uvijek zaostajala za zapadnim silama po pitanju moderne opreme, pogotovo tenkova. S druge strane, u razdoblju kada se drala versajskih kriterija, Njemaka je smjela imati malu profesionalnu vojsku, to je dovelo do rigorozne selekcije i filtracije najspososbnijih kadrova koji e poslije biti sr Hitlerove vojne maine. Drugi vaan faktor u korist Nijemaca bila je sklonost novim idejama kao i nastojanje da se izbjegnu pogreke koje su dovele do poraza u prethodnom ratu. Njemaki vojni stratezi na elu s generalom von Seecktom su jo krajem 1920-ih, uzimajui u obzir njemaki nedostatak nafte i drugih stratekih sirovina, zakljuili kako se pobjeda u buduem ratu moe izvojevati jedino brzim udarom, pri emu bi se koristile novorazvijene forme oruja kao to su tenkovi, motomehanizirane jedinice i avijacija. Ta se doktrina nazvala blitzkrieg, odnosno munjeviti rat te je na poetku predstavljala gotovo siguran recept za njemake vojne uspjehe. S druge strane, Njemaka ipak nije bila u stanju u potpunosti iskoristiti njene mogunosti, prije svega zbog nedovoljnog broja modernih prijevoznih sredstava, to e se iskazati u kasnijim fazama rata. Blitzkrieg je bitno uticao i na razvoj Luftwaffe, njemakog ratnog zrakoplostva koje je u roku od samo nekoliko godina postalo jedna od najimpresivnijih oruanih formacija na svijetu - kako brojem, tako i izvjebanou ljudstva. Nijemci su 1930-ih razvili moderne tipove lovakih i bombarderskih aviona kojima su bili u stanju stvoriti zranu nadmo nad veinom protivnika. Ali, s druge strane, veina tih aviona su bili uglavnom na neposrednu podrku kopnenim snagama, te su se vrlo brzo iskazali ne ba tako efikasni u drugim ulogama. Kriegsmarine ili ratna mornarica je bila najslabiji vid njemakih oruanih snaga zbog versajskih ogranienja koja su je bila svela na gotovo simboliku oruanu formaciju. Ona su ukinuta tek 1930-ih godina kada je ve bilo kasno da novi brodovi u gradnji bitno utjeu na tok ratnih operacija. Njemaka slabost na moru odrazit e se ve na samom poetku. *Italija* Italija je, zahvaljujui postojanju kolonijalnog imperija te Mussolinijevim ambicijama, imala potrebu da sagradi modernu ratnu mornaricu koja bi se mogla suprotstaviti Britancima i Francuzima. Rezultat toga je bila trea po snazi mornarica u Evropi s velikim brojem modernih brodova i veoma kvalitetnim i izvjebanim ljudstvom, spremnim na primjenu raznoraznih svjeih ideja i nekonvencionalnih zamisli, od kojih moda najspektakularniji primjer predstavljaju ljudi-abe. 7

II.SVJETSKI RAT

Mussolinijev reim je isto tako veliki napor uloio u stvaranje kvalitetnog i relativno modernog zrakoplovstva koje se 1930-ih moglo mjeriti s veinom velikih sila. Tome je pogotovo u prilog ila doktrina generala Dueta koji je drao da e upravo avijacija biti kljuan faktor pobjede u buduem ratu, odnosno da se nadmonom zrakoplovstvu nita ne moe suprotstaviti. Italijanski vojni stratezi su takoer stvorili doktrinu slinu njemakom blitzkriegu, no za njenu efikasnu primjenu je nedostajao kljuan faktor kvalitetna kopnena vojska. Italija nije imala resurse ni industrijsku infrastrukturu da stvori kopnene snage u istom onom opsegu ili kvaliteti kakvu je imala Njemaka, pa su italijanski vojnici u rat uli uglavnom sa zastarjelom ili neadekvatnom opremom, to je bilo najvidljivije u tenkovima - brojem i kvalitetom pogodnih za kolonijalno ratovanje, ali daleko ispod saveznikih i njemakih standarda. Ipak, najvea italijanska slabost bio je moral - uzdrman traumatskim iskustvima bitaka na Soi koje nije izbrisala ak ni pobjeda u prvom svjetskom ratu. *Japan* Od svih velikih sila Japan je godine 1939. imao najvie ratnog iskustva, zahvaljujui svojem pohodu na Kinu koji ne samo da je na poetku postigao spektakularne uspjehe, nego bio i sjajna prilika za testiranje novih tehnologija, pogotovo na mornarikom i zrakoplovnom polju. Japanska ratna mornarica je bila od najjaih i najmodernijih na svijetu. Nastojei odrati korak s Britancima i Amerikancima, Japanci su bili skloni inovacijama i primjeni modernih tehnologija i strategija. Od svih njih je veliku vanost imala orijentacija na visoku koordinaciju mornarice i avijacije, to je dovelo do gradnje nosaa aviona i stvaranja vrhunski obuenog kadra mornarikih pilota sposobnih za najsloenije operacije. Japanci su takoer veliku vanost udijelili povrinskim snagama, pri emu se razvilo tzv. dugo torpedo koje e postati jedno od najubojitijih oruja rata i omoguiti Japancima pomorsku nadmo na samom poetku rata na Pacifiku. Za razliku od mornarikog, japansko ratno zrakoplovstvo u sastavu kopnenih snaga je po kvaliteti aviona i pilota poneto zaostajalo za veinom drava u svijetu, a posebni nedostatak je bio orijentacija na neposrednu podrku kopnenim snagama. Kopnene snage su, pak, slino kao i u Italiji, predstavljale najslabiju japansku kariku, iako je to postalo vidlljivo tek u kasnijoj fazi rata. Japanci su smatrali da e se budui rat odvijati po slabo nastanjenim otocima gdje primjena tenkova ili sline moderne opreme nije tako bitna. U tome su u prilog ila i iskustva iz Kine gdje su veliki uspjesi postignuti protiv ne previe inferiornih kineskih snaga. Zbog svega 8

II.SVJETSKI RAT

toga je japanska vojska po kvaliteti opreme i oruja bila na razini prvog svjetskog rata, ali je sve to nadoknaivano fanatinom indoktrinacijom i vrhunskom izvjebanou ljudstva. *Velika Britanija* Velika Britanija je godine 1939. ula u rat s planovima prilino slinima onima s kojima se ulo u prvi svjetski rat. Britanske kopnene snage su bile relativno malobrojne i profesionalne naravi, te su se na poetku trebale koristiti u ogranienim akcijama, odnosno kao podrka brojnijoj francuskoj vojsci, sve do trenutka kada se popuni regrutima. S druge strane, malobrojnost je britansku vojsku uinila jedinom potpuno motoriziranom vojskom u svijetu, te je kvalitetom i obuenou ljudstva bila iznad evropskog prosjeka. S druge strane, meuratni period je predstavljao i svojevrsnu stagnaciju, jer su na temelju iskustava prvog svjetskog rata, pogotovo u primjeni i taktici tenkova izvueni pogreni zakljuci. Nedostaci britanskih kopnenih snaga su imali potpunu suprotnost u Kraljevskoj mornarici (RN) koja je, usprkos svojevrsnog zaostajanja poetkom 1930-ih, jo uvijek predstavljala silu sposobnu da ostvari potpunu nadmo na veini svjetskih mora. RN je imala vrlo kvalitetno ljudstvo, kao i komandni kadar otvoren prema novim idejama, zbog ega su britanski brodovi bili prilino raznoliki - od torpednih amaca do nosaa aviona te u stanju izvoditi razliite i najsloenije operacije. Slino kao i u napoleonskim ratovima, upravo e RN omoguiti Britaniji da sama vodi rat protiv ostatka evropskog kontinenta. Najvredniji i najmoderniji dio britanskih oruanih snaga predstavljalo je Kraljevsko ratno zrakoplovstvo (RAF). Bilo je sastavljeno od raznolikih tipova aviona i sposobno za raznovrsne zadatke, dijelom i zbog razliitih doktrina koje su, svaka na svoj nain, pomogle njegovom razvoju izmeu dva rata. Na poetku se smatralo da nita ne moe zaustaviti bombardere, te se umjesto inzistiranja na lovakoj avijaciji stvorio velikih broj tekih tzv. stratekih bombardera kako bi se na neprijateljske napade odgovorilo istom mjerom. Kasnije je vei naglasak stavljen na lovake avione koji e braniti Britansko Otoje i njegove industrijske centre, za to su razvijeni kvalitetni lovci Spitfire i Hurricane, od kojih se potonji pokazao i dobrim izborom za podrku kopnenim snagama. *Francuska* Francuska je 1939. godine bila pod snanim uticajem iskustava prvog svjetskog rata koje su se odrazile kako na vojnu doktrinu, tako i na moral nacije. Osnovna misao vodilja francuskih vojnih stratega su bili enormni gubici u ljudstvu nakon 9

II.SVJETSKI RAT

pokuaja da se ofanzivnim akcijama probiju njemake linije. Zato se za budui rat odabrala defanzivna strategija temeljena na primjeni zaprene vatre i sistema utvrenja koji je trebao na smrt iskrvariti njemakog napadaa. Krajnji izraz te doktrine bila je uvena Maginot linija - sistem utvrenja na njemakoj granici koji se smatrao najmodernijim na svijetu i praktiki neprobojnim. Maginot linija je, s druge strane, u sebi krila ozbiljni nedostatak ogromne trokove zbog kojih se, djelomino, odustalo od gradnje slinog kompleksa na belgijskoj granici (iako je odluka bila dijelom i politike naravi, u svrhu ohrabrenja Belgije da se u buduem sukobu pridrui saveznicima). No, daleko vei problem je bio taj to su sredstva uloena u Maginot liniju uskraena razvoju i proizvodnji novih, modernih oruja. Zato je francuska kopnena vojska u rat ula s velikim dijelom zastarjele i neadekvatne opreme. Jedini izuzetak su bili tenkovi, koji su u to doba bili najsuvremeniji u svijetu, ali ije prednosti nisu dole do izraaja zbog pogrene taktike. Dodatni problem za francusku vojsku bila je u izuzetno looj kvaliteti najvieg komandnog kadra koji su, s izuzecima poput generala de Gaullea, sainjavali potpuno nesposobni ljudi zastarjelih shvaanja, pa tako u zgradi francuskog generaltaba nije postojao niti jedan telefon ili radiostanica. I meu ljudstvom je bilo dosta problema, pogotovo zbog toga to su veliki dio jedinica sainjavali nekvalitetni i defetizmu skloni rezervisti. Francuska ratna mornarica je, s druge strane, bila prilino moderna, ali ona u ratu, s obzirom da je bila koncentirana u Mediteranu, uglavnom nije dola do sadraja. Francusko ratno zrakoplovstvo je, pak, bilo inferiorno njemakom brojem i kvalitetom aparata. Tek je krajem 1930-ih uloen odreen napor da se ponu proizvoditi moderni tipovi aviona, ali je to dolo prekasno da bi se odrazilo na bojitu. *Sovjetski Savez* SSSR je od svih velikih sila godine 1939. imao najbrojnije oruane snage, kako po pitanju ljudstva, tako po pitanju broja aviona, tenkova i drugog suvremenog oruja. Prave razmjere sovjetske vojne sile su postale oite tek kasnije tokom rata. No, ta je brojana nadmo u sebi krila ozbiljnu slabost. Poetkom 1930ih su uloeni veliki napori da se Crvena armija opremi ne samo modernim naoruanjem, nego i doktrinom koja e, po uzoru na iskustva na graanskog rata, koristiti moderna tehnika sredstva kako bi se manevrom i napadakom taktikom slomio neprijatelj. 10

II.SVJETSKI RAT

S druge strane, sav taj napredak je gotovo u potpunosti zaustavljen staljinskim istkama krajem 1930-ih tokom kojih je u potpunosti izbrisana cijela jedna generacija sposobnih i kvalitetnih oficirskih kadrova, a na njihova mjesta dovedene neiskusne ili nesposobne zamjene. Kao posljedica svega toga, sovjetska taktika, strategija i openiti kvalitet vojske bio je daleko ispod standarda veine zapadnih zemalja. Tek e neugodna iskustva u zimskom ratu natjerati Staljina da pone obnovu Crvene armije. Sovjetska avijacija je takoer brojano bila prilino impresivna, ali je, slino kao i Luftwaffe, bila preteno orijentirana na podrku kopnenim trupama. S druge strane, Sovjeti su bili meu prvima koji su prepoznali potencijale vertikalnog manevra te stvorili zrano-desantne i padobranske jedinice, odnosno razvili tehnike snabdijevanja padobranima. Zbog zatvorenosti mora i orijentacije na kopnenu i zranu silu, sovjetska RM je 1930-ih igrala podreenu ulogu. Veina plovila je bila zastarjela, ali je brojnou bila sposobna podrati kopnenu vojsku u amfibijskim operacijama. *SAD* Zbog oceana koji su je odvajali od Europe i Azije, te u domaoj politici vladajueg izolacionizma, SAD su 1930-ih vrlo malo ulagali u obranu, drei kako e se budui rat izbjei, odnosno da SAD u njemu nee sudjelovati. Jedini izuzetak je bila ratna mornarica, koja se razvijala zbog sve veeg suparnitva SAD s Japanom u podruju Pacifika. Zbog velikih udaljenosti izmeu pojedinih toaka na Pacifiku, veliki je naglasak stavljen na avijaciju, odnosno koordinaciju njenih aktivnosti s mornaricom. Zbog toga su SAD, slino i Japan, razvile vrlo kvalitetnu i izvjebanu mornariku avijaciju te sagradile nekoliko nosaa aviona. Veliki je napor uloen i u razvijanje tehnika za amfibijske operacije, odnosno brzu gradnju aerodroma i luka na izoliranim otocima. Zbog toga je razvoj kopnene vojske, odnosno planovi za eventualno djelovanje na evropskim bojitima bio potpuno zanemaren. Godine 1939. amerika vojska je imala zastarjelu opremu i neadekvatnu taktiku. No, relativno kasni ulazak u rat je omoguio uenje na tuim iskustvima, dok su mnogi od tih nedostataka kompenzirani industrijskom moi SAD koja je, slino kao i SSSR, kvalitativne nedostatke izbrisala kvantitetom. Tijek rata godine 1939. Prije izbijanja neprijateljstava, Poljska je veinu vojske 11

II.SVJETSKI RAT

koncentrirala na granicama, nastojei demonstrirati volju za otporom, odnosno krenuti u protuofanzivu ako se ukae prilika. Time je, s obzirom na poljski geostrateki poloaj, Nijemcima omoguena prilika da na samom poetku izvedu seriju obuhvatnim manevara kojima e poljske snage biti odsjeene od svoje pozadine i prisiljene na predaju. Dva dana nakon njemakog napada Njemakoj su rat objavile Francuska i Britanija, ime je rat i formalno dobio karakter svjetskog, pa zato neki historiari navode 3. rujan 1939. kao datum njegovog poetka. Sve nade Poljaka da e se uspjeti obraniti su vrlo brzo rasprene iz dva razloga - Nijemci su, koristei tehnike blitzkriega, u potpunosti iznenadili Poljake brzinom svog napredovanja, a francuska ofanziva u saarskoj oblasti, koja je bila trebala rasteretiti Poljake, odmah je zaustavljena. 17. rujna je, vidjevi neminovnost poljskog kolapsa, SSSR poduzeo invaziju s istoka i bez nekog veeg otpora izbio na unaprijed dogovorenu demarkacijsku liniju koja manje-vie odgovara dananjoj poljskoj granici. Dio poljske vojske je izbjegao u Rumunjsku, odakle e prijei na Zapad, dok je ostatak zarobljen do poetka listopada. Istoni dio Poljske anektirao je SSSR, a zapadni postao dio tzv. Generalnog guvernmana u sastavu Treeg Reicha. Saveznika vrhovna komanda je nakon toga zakljuila da nikakva ofanziva na Njemaku nema smisla, nego da se rat dobije pomorskom blokadom odnosno ogranienim operacijama u cilju spreavanja Nijemaca da dobijaju strateke resurse iz neutralnih zemalja. U meuvremenu se ispostavilo da odluka Italije da bude neutralna ima zapravo koristan efekt na Njemaku, jer je preko nje nesmetano iao uvoz tih istih sirovina. Dotle se na zapadnom frontu razvilo stalno zatije, povremeno prekidano ogranienim akcijama - period poznat kao tzv. udni rat. U meuvremenu je SSSR konsolidirao svoje pozicije u Istonoj Evropi uspostavivi vojne baze u baltikim dravama Estoniji, Letoniji i Litvi, pripremivi tako teren za formalnu aneksiju slijedee godine. Pokuaj da se Finska natjera na ustupanje teritorija sjeverno od Lenjingrada doveo je krajem novembra do finsko-sovjetskog ili tzv. zimskog rata u kome su Finci u poetku uspjeno zaustavili nadmone sovjetske napade. Tijek rata godine 1940.
Norveska operacija

Zimski rat je saveznikim planerima uinio zanimljiv Skandinaviju. Stvoreni su planovi da se poalje ekspedicioni korpus s ciljem pruanja pomoi Finskoj, odnosno njenog stavljanja na savezniku stranu. To je kasnije trebalo posluiti kao izgovor za blokadu dopreme Njemakoj 12

II.SVJETSKI RAT

strateki vanih zaliha eljezne rudae iz vedske. Na planovima se nastavilo raditi i nakon finske kapitulaciju u oujku 1940. godine. Djelomino uznemiren najavama o takvim planovima, Hitler je naredio da se pripremi invazija Danske i Norveke. 9. aprila 1940. godine su Nijemci bez otpora osvojili Dansku koja e biti okupirana slijedeih pet godina. U Norvekoj su kralj i vojska pruili otpor, ali su Nijemci, koristei lokalnu nadmo u avijaciji te brzo osvajanje aerodroma, ustanovili mostobrane koje nije bio u stanju unititi ni dolazak relativno malobrojnog saveznikog ekspedicionog korpusa. Iako je RN njemakoj mornarici nanijela velike gubitke, Norveka je u lipnju 1940. pala pod potpunu njemaku kontrolu, ime je stvorena vana baza za budue podmornike operacije na Atlantiku.
Pad Francuske

10. svibnja je, nakon viestrukog odgaanja i promjene planova, otpoela velika njemaka ofenziva na zapadnoj fronti. Kao to se bilo i oekivalo, Nijemci su odluili zaobii Maginotovu liniju i Francusku napasti preko teritorija neutralne Belgije. Zbog toga su saveznici odmah poslali svoje najbolje i najbrojnije snage u dubinu belgijskog teritorija da ih tamo, prema prethodnom planu, zaustave. Ono to se nije oekivalo bilo je da e Nijemci zajedno s Belgijom napasti Holandiju koja je, za pet dana i nakon bombardiranja Rotterdama, odmah kapitulirala, odnosno da e glavni udar biti kroz umovite Ardene za koje se dralo da su neprohodni za tenkove i druga moderna vozila. Francuske snage su bile potpuno izenaene, te kada su njemake snage ve za tri dana izbile na rijeku Meuse kod Sedana, nisu bile u stanju pruiti adekvatni otpor. Nijemci su preli rijeku i tenkovskim kolonama brzo odsjekli glavninu saveznikih snaga u Belgiji od Francuske. Pokuaji saveznika da se razbije njemaki klin nisu uspjeli, a 28. svibnja je Belgija slubeno kapitulirala. Saveznike snage su bile svedene na sve manji mostobran kod Dunkerquea gdje je do 4. lipnja izvedena od najspektakularnijih i najuspjenijih evakuacija u vojnoj povijesti. Osvajanje Dunkerquea je Nijemcima omoguilo da se okrenu na jug prema uglavnom demoraliziranim francuskim trupama i 5. lipnja zaponu ofanzivu koja je brzo probila njihove poloaje. Francuska vojska je, uz sve vei defetizam, bila paralizirana velikim brojem izbjeglica na cestama te sve veim politikim podjelama u vladi, iji je uvaio miljenje marala Petaina da dalji otpor nema smisla. 10. lipnja, smatrajui je da su saveznici izgubili rat te da se jeftino moe domoi njihovih kolonija, Italija se i slubeno pridruila Hitleru kao saveznik. Prva 13

II.SVJETSKI RAT

vanija italijanska ofanziva bio je napad na francuske poloaje na granici, tijekom kojeg je nekoliko francuskih bataljona uspjeno zaustavilo cijelu jednu talijansku armiju. Taj uspjeh nije imao skoro nikakav efekt na ope stanje u Francuskoj, gdje je vlada i slubeno otpoela pregovore o kapitulaciji. S time se nije sloio general de Gaulle koji je 18. lipnja odletio u London i stao na elo tzv. Slobodnih Francuza koji e iz emigracije nastaviti pruati otpor Nijemcima. etiri dana kasnije Petainova vlada je potpisala primirje temeljem koga je Francuska podijeljena na sjeverni dio pod njemakom okupacijom, i juni dio kojim je upravljala Petainova vlada u Vichyju, tzv. Vichyjsku Francusku. 28. lipnja je SSSR, koristei njemaku zauzetost na Zapadu, ultimatumom natjerao Rumunjsku da preda Besarabiju - teritorij koji danas predstavlja republiku Moldovu.
Bitka za Britaniju

Poetkom ljeta 1940. Hitler se nalazio na vrhuncu moi i veina evropskih politiara i vlada ga je smatrala pobjednikom rata. Nakon sloma Francuske se cijeli kontinent nalazio pod njegovom kontrolom, bilo preko okupacijskih snaga, saveznika, ideoloki bliskih vlada ili neutralnih drava koje je bilo lako ucijeniti. Jedino mu je na putu stajala usamljena Britanija. No britanska vlada na elu s Winstonom Churchillom je bila odluna nastaviti rat do konane pobjede, to je pokazano ve 5. srpnja napadom na francusku pomorsku bazu Mers-el-Kebir. Cilj te operacije bio je sprijeiti da flota pod kontrolom vichyjske Francuske bude predana silama Osovine te tako ugrozi britansku pomorsku nadmo. Napad je izazvao velike rtve meu Francuzima i na due vrijeme pokvario odnose bivih saveznika. U meuvremenu je Hitler s Britanijom nastojao ishoditi mir nudei garanciju opstanka Britanskog Imperija u zamjenu za povrat bivih njemakih kolonija. Kada su Britanci te ponude odbili, Hitler je naredio da se zapone bombardiranje Britanskog Otoja i, u svrhu dodatnog psiholokog pritiska, zaponu javne pripreme za invaziju koja je dobila ifru Operacija Morski lav. Plan za invaziju izazvao velike podjele i nesuglasice meu njemakim vojnim krugovima, ali su se svi, pa i Hitler, sloili da je za njegovo uspjeno izvoenje nuno prethodno osigurati zranu nadmo nad Britanijom, odnosno eliminirati RAF. U tu je svrhu zapoeta vietjedna serija zranih napada kojima su se Britanci suprotstavili u nizu zranih okraja koji se zovu Bitka za Britaniju. Zahvaljujui nizu pogodnosti posjedovanje radara, bra proizvodnja lovakih aviona te mogunost ponovnog angairanja vlastitih pilota sruenih nad britanskim tlom Britanci su uspjeli ouvati prednost te tako prisiliti Hitlera da sredinom 14

II.SVJETSKI RAT

rujna otkae invazijske planove. Hitler je za tu odluku bio djelomino motiviran oigledno nezadovoljavajuim stanjem invazijskih priprema i planova, kao i sve veom eljom da zapone pohod protiv SSSR-a. Britaniju je umjesto invazijom trebalo pobijediti iscrpljivanjem njenih resursa kroz bjesomuno zranim bombardiranje gradova, pomorsku blokadu te napade na uporita na Mediteranu i Bliskom istoku.
Operacije na Mediteranu

Teite rata se od jeseni 1940. godine poelo prebacivati sa zapada na Mediteran, odnosno Bliski istok, gdje je Hitlerov cilj bio Britancima oduzeti strateki vane naftne izvore, odnosno glavnu prometnu arteriju u Sueskom kanalu. Ovo potonje je bio zadatak talijana, koji su u Libiji i istonoj Africi (Etiopija, Somalija) imali znatne snage. U septembru je iz Libije na Egipat krenula velika talijanska ofanziva koja je nakon kraeg napredovanja brzo zaustavljena od strane viestruko malobrojnijih britanskih napredovanja, pokazavi jo jednom italijansku vojnu inferiornost. Talijanske snage u istonoj Africi, pod komandom vojvode od Aoste, pokazale su se neto uspjenije te Britance istjerale iz britanske Somalije, napale Keniju i Sudan te tako prisilile Britance da tamo dovlae svoje kolonijalne snage. U meuvremenu su se u Mediteranu poele voditi otre borbe izmeu italijanske i britanske mornarice. Zahvaljujui kvalitetnijoj taktici i boljoj opremi, Britanci su u njima imali neto malo vie uspjeha, a ravnotea se dodatno pokrenula u britansku korist napadom kojim su 11. studenog u luci Taranto napadom torpednih aviona onesposobljena tri italijanska bojna broda. Kako bi dodatno oslabio britanski poloaj, Hitler je u to doba na stranu Osovine nastojao dovui panjolsku, smatrajui kako e Francisco Franco uzvratiti za potporu dobivenu prilikom graanskog rata. No, ispostavilo se kako je panjolska previe iscrpljena da bi mogla sudjelovati u novom ratu te je umjesto toga Franco Osovinu podravati posredno, kao formalno neutralna drava. Najvaniji dogaaj je bila Mussolinijeva odluka da, u svrhu izjednaavanja prestia s Hitlerovim, poduzme vlastiti blitzkrieg u formi napada na Grku. Pohod koji je zapoeo 28. listopada , i koji se ponekad naziva talijansko-grki rat, vrlo brzo se, zahvaljujui uspjenom otporu slabo opremljene ali dobro voene grke vojske, pretvorio u jo jedan talijanski vojni fijasko. Ne samo to je talijanska ofanziva zaustavljena, nego su talijanske snage odbaene u dubinu albanske teritorije. Jo vanije je bilo to da se Grka stavila na stranu Britanije i tako dala mogunost Britancima da ugroavaju njemake pozicije na Balkanu, odnosno bombardiraju strateki vane naftne izvore u Ploestiju. 15

II.SVJETSKI RAT

Tok rata godine 1941.

Pohod na Balkan

Krajem 1940. Britanci su pokrenuli Operaciju Compass - prvu vaniju savezniku ofanzivu u ratu - koja je za posljedicu imala potpuno rasulo italijanske vojske u Sjevernoj Africi. No, taj se uspjeh nije mogao iskoristiti, jer je Churchill donio odluku da se britanska pojaanja i drugi resursi upute u Grku, ime je izazva Hitlera da naredi napad na Grku, poznat pod ifrom Operacija Marita. Bilo je planirano da se napad izvede s teritorija Bugarske i Jugoslavije drava koje su do proljea 1941., isto kao i Maarska i Rumunjska, prikljuene Trojnom paktu. No, 27. oujka je u Jugoslaviji izveden pu i ustanovljena nova, pro-britanska vlada na elu s generalom Duanom Simoviem. Razbjenjeli Hitler je odluio da zajedno s Grkom bude napadnuta i Jugoslavija, to se i dogodilo 6. aprila. Demoralizirana jugoslavenska vojska brzo je savladana i prisiljena na kapitulaciju 17. aprila. Grka vojska se odrala neto due - do 20. aprila, nakon ega su njeni ostaci, zajedno s britanskim ekspedicionim korpusom nali utoite na Kreti. Nijemci su 20. svibnja izvrili padobranski desant na Kretu te je zauzeli, iako uz velike gubitke meu svojim elitnim padobranskim jedinicama. U tom trenutku su se britanske pozicije na Mediteranu i Bliskom istoku nale na najnioj toki. Serija njemakih uspjeha, ukljuujui protuofenzivu u Sjevernoj Africi koju je vodio Erwin Rommel, potakla je pronjemakog premijera Rashida Alija da u Iraku otpone pobunu protiv Britanaca. Pobuna je relativno brzo uguena, ali ne prije to su vichyjske vlasti u Siriji i Libanonu pristale da se tamonji aerodromi koriste u svrhu njemakog snabdijevanja pobunjenika. To je Britancima dalo povod da zaponu ofanzivu s ciljem zaposjedanja tih teritorija. Ona je, uz dosta potekoa, uspjeno zavrena sredinom lipnja.
Operacija Barbarossa

Ve u jesen 1940. Hitler je izdao direktivu da otponu pripreme za Operaciju Barbarossa - invaziju SSSR koja je trebala poeti u ljeto 1941. godine. Razlozi za Hitlerovu odluku bili su uglavnom ideoloke i politike prirode. Osvajanje prostora na istoku bilo je dio nacistikog programa, a i smatralo se da e pohod protiv komunistike drave dovesti do promjena u britanskoj vladi. Plan je uivao i veliku popularnost u njemakim vojnim krugovima koji su ga doekali s daleko vie entuzijazma i daleko manje skepse nego odluku o ulasku u rat, odnosno ofenzivi na Zapadu. 16

II.SVJETSKI RAT

Staljin je, pak, smatrao da ak ni Hitler sebi nee dozvoliti luksuz ratovanja na dva fronta, odnosno ponoviti istu onu greku koju je kritizirao u Mein Kampfu. Zato je smatrao da je gomilanje trupa na istonim granicama iskljuivo sredstvo politikog pritiska, a dojave o njemakim pripremama za napad podmetanje britanskih slubi kojima je bilo u interesu to prije uvui SSSR u rat. Sam Staljin je nastojao izbjei rat do trenutka kada se dovri reorganizacija Crvene armije, odnosno sagrade nova utvrenja na novim zapadnim granicama. Tamo su, u svrhu odvraanja, koncentrirane velike vojne snage, ali im je i zapovijeeno da ne odgovaraju na nikakve provokacije. Sve je to savreno odgovaralo njemakom planu koji je predviao opkoljavanje i unitenje glavnine sovjetskih snaga na samoj granici i osvajanje Moskve i Lenjingrada, te izbijanje na liniju Astrahan - Murmansk u roku od est tjedana do tri mjeseca. Kada je 22. lipnja napad otpoeo, sovjetske snage su bile potpuno iznenaene. Veina sovjetskih aviona je unitena na zemlji, stotine tisua vojnika zarobljeno, a u mnogim krajevima Wehrmachtovi vojnici doekani kao osloboditelji. Ispoetka se inilo da nita nee Nijemcima stajati na putu da ostvare jo jedan trijumf u duhu blitzkriega. Iako su se njemako napredovanje nastavljeno, vrlo brzo se pokazalo kako su Hitlerovi planeri ipak potcijenili potekoe koje ih ekaju na pohodu na jednu od najprostranijih zemalja svijeta. im se linija fronta poela odmicati u dubinu sovjetskog teritorija, poeli su se pojavljivati ozbiljni logistiki problemi, te Nijemci vie nisu bili u stanju da, kao na poetku, odravaju isti tempo napredovanja cijelom duinom fronta. To je sovjetskim snagama omoguavalo predah, odnosno povremene kontranapade i sve bolju organizaciju obrane. Isto tako se ispostavilo da njemaka pjeadija - opskrbljena konjskim zapregama - nije u stanju pratiti oklopne jedinice, te su mnoge opkoljene sovjetske jedinice bile u stanju probijati se iz obrua. U kasnu jesen, nastojei postii odlunu pobjedu prije dolaska zime, Nijemci su odluili baciti sve na jednu kartu - Operaciju Tajfun iji je cilj bilo zauzimanje Moskve. Uz ogromne gubitke su se pribliili sovjetskoj prijestolnici, ali je ofanziva na kraju zaustavljena uslijed krajnjeg iscrpljenosti ljudstva. U meuvremenu se ispostavilo da Britanci, suprotno Hitlerovim oekivanjima, ipak nemaju ideolokih predrasuda te su sa Sovjetima odmah poeli suraivati kao pravi saveznici. Zapoeli su konvoji pomoi za Murmansk, a dvije vojske su zajedno okupirale Iran, nastojei preduhitriti eventualnu pronacistiku pobunu.
Ulazak SAD u rat

Od samog poetka rata ameriki predsjednik Franklin Delano 17

II.SVJETSKI RAT

Roosevelt nije krio svoje pro-britanske simpatije, odnosno uvjerenje kako je u amerikom interesu da sile Osovine budu poraene. No, direktno ukljuivanje u rat je prijeilo uglavnom izolacionistiko raspoloenje amerike javnosti, odnosno miljenje kako se Amerikanaca pitanje kontrole nad Europom i ostatkom Starog svijeta ne tie. Roosevelt je, s druge strane, koristio svoje predsjednike ovlasti da bi Britaniji pomagao na svaki nain osim vojnom intervencijom. Britanci su dobijali izdanu vojnu pomo, a njihove narudbe su dovele do postepenog procvata amerike vojne industrije. Roosevelt je SAD u rat nastojao uvui tako to je slao amerike ratne brodove da prate konvoje s amerikom robom za Britaniju i tako provociraju sukobe s njemakim podmornicama u Atlantiku. No u jesen 1941. prava je kriza nastala na Pacifiku, umjesto Atlantiku. Japan je godinu dana ranije, koristei zauzetost zapadnih sila, okupirao Indokinu, dotada pod vlau vichyjske Francuske, te tako stekao vrijedan izvor sirovina. Slijedea na redu je trebala biti Nizozemska Istona Indija, s obzirom na svoje izvore nafte. SAD su na to, kao i na nastavak rata u Kini, reagirali naftnim embargom koji je posebno pogodio japansku mornaricu. Suoena s krizom, japanska vlada je odluila vojnom akcijom zauzeti Nizozemsku Istonu Indiju. No, to je sobom povlailo oruani sukob s Britanijom i SAD. Amerika vlada je kao dodatno upozorenje bila premjestila veliki dio svoje Pacifike flote iz San Diega u bazu Pearl Harbor na Havajima. To je japanskim planerima dalo sjajnu priliku da smisle akciju koja je na samom poetku trebala ostvariti japansku premo na Pacifiku i omoguiti neometana osvajanja po ostatku Azije. 7. prosinca su ameriku bazu napali japanski avioni te potopili, odnosno otetili veliki broj brodova i aviona. Taj je napad, izveden bez formalne objave rata, izazvao veliki bijes amerike javnosti te otklonio sve sumnje oko toga trebaju li se SAD aktivnije ukljuiti u dogaaje u svijetu. Dan prije napada na Pearl Harbor Sovjeti su pokrenuli jednih od svojih prvih velikih ofanziva. Ona je ne samo odbacila Nijemce od Moskve nego im nanijela i velike gubitke, sruivi tako mit o nepobjedivosti Wehrmachta. Dok se sve to dogaalo, Hitler je smatrao kako bi pritisak na istonom frontu mogao smanjiti ulaskom Japana u rat protiv SSSR-a. U tu svrhu je Njemaka formalno objavila rat SAD, ali je, na Hitlerovo veliko razoaranje, Japan odrao neutralnost u odnosu na SSSR. Tijek rata godine 1942.
Osovina u ofanzivi

18

II.SVJETSKI RAT

Ulazak SAD, sa svojim ogromnim ljudskim, materijalnim i industrijskim resursima, predstavljao je veliko olakanje za Britaniju i SSSR, ali je trebalo vremena da se svi ti resursi mobiliziraju i ponu efikasno koristiti. U meuvremenu su Sile Osovine na razliitim bojitima nastavile biljeiti uspjehe. Najspektakularniji su bili oni na Pacifiku. Japanci su uspjeli osvojiti Malaju te 15. veljaa prisiliti na predaju veliki britanski garnizon u Singapuru, to je predstavljalo jedan od najsramotnijih poraza u britanskoj povijesti. Slino je bilo s Filipinima, nizozemskom Istonom Indijom, Centralnim Pacifikom te Burmom, a dalje napredovanje preko Nove Gvineje do Australije je zaustavljeno tek pomorskom bitkom u Koraljnom moru. Neto kasnije je u bitci kod Midwaya zaustavljen jo jedan japanski pokuaj daljeg osvajanja, pri emu je potopljeno nekoliko nosaa aviona sa stotinama elitnih pilota. Na istonom frontu je sovjetska zimska ofanziva zastala na proljee, dijelom zahvaljujui Hitlerovoj naredbi da se ne odstupa ni milimetar, a prekritelji najstroe kanjavaju. Novi sovjetski pokuaj ofanzive je u svibnju doveo do katastrofalnog poraza u harkovskoj bitci. Time su Nijemcima olakani uvjeti za zapoinjanje velike ljetne ofanzive kojoj, ovoga puta, cilj bio ogranien na Kavkaz i tamonja naftna polja, odnosno eventualno izbijanje na Bliski istok. Ofanziva koja je zapoela u lipnju izazvala je sovjetsko povlaenje, no rasulo iz godine 1941. se nije ponovilo. Sovjeti su s vremenom bili u stanju usporiti njemako napredovanje, a dodatni problem je predstavljalo njeno razdvajanje na dva pravca - jedan prema Kavkazu, drugi u smjeru Staljingrada, industrijskog sredita na rijeci Volgi. Shvaajui strateku vanost Staljingarada, Sovjeti su ga odluili odluno braniti, to je dovelo do staljingradske bitke. Njemaka komanda se nadala prodrijeti na Bliski istok i sa junog pravca zahvaljujui novoj Rommelovoj ofanzivi kojom su britanske snage teko poraene u bitci kod Bir Hakeima i prisiljene na povlaenje iz Libije u dubinu egipatske teritorije. Rommel se nadao zauzeti Aleksandriju, izbiti na Sueski kanal te se poslije spojiti s njemakim snagama na Kavkazu, odnosno japanskim u Indiji. Ali taj ambiciozni plan je sredinom ljeta zaustavila loa logistika te reorganizirana britanska obrana pod komandom generala Bernarda Montgomeryja koja je Rommelovo napredovanje konano zaustavila u bitci kod Alam Halfe. U meuvremenu se, u skladu sa zakljucima konferencije u Wansee u sijenju, na teritorijama pod vlau Njemake i njenih satelita poelo provoditi tzv. Konano rjeenje idovskog pitanja, danas poznatije pod nazivom Holokaust.
Prekretnice

Sredinom 1942. se SSSR ponovno naao u tekoj situaciji, te je Staljin to iskoristio kako bi zapadne saveznike natjerao na otvaranje tzv. drugog 19

II.SVJETSKI RAT

fronta u Zapadnoj Evropi s ciljem rastereenja Crvene armije. Ameriki vojni krugovi su se takoer zalagali za takav plan iz politikih razloga, nastojei da rat u Evropi bude to krai, odnosno da se mogu obraunati s Japanom. Churchill je, pak, smatrao kako do otvaranja drugog fronta treba biti na obalama Mediterana koje je on nazivao "mekim trbuhom" Hitlerove Evrope. Propast kanadskog prepada na Dieppe u lipnju je Amerikance uvjerila u snagu njemake obrane na atlantskim obalama, odnosno prihvaanje Churchillovih argumenata. Iako su Rommelove osovinske snage u Sjevernoj Africi dugo vremena bile brojano, tehniki i logistiki inferiorne Britancima, tek je Montgomery to uspio shvatiti, odnosno praktiki iskoristiti za jednostavan plan koji je 23. listopada doveo do poetka bitke kod El Alameina. Rommelove snage su teko poraene i natjerane na povlaenje koje e postepeno dovesti do gubitka Libije. Zato se ta bitka smatra prvom prekretnicom drugog svjetskog rata. U meuvremenu su osovinske pozicije 4. studenog dodatno oslabljene operacijom Torch anglo-amerikim iskrcavanjem na obale Maroka i Alira, koji su bili pod kontrolom vichyjske Francuske. Nakon kraeg otpora su se vichyjske snage predale, odnosno prele na stranu Saveznika, ali je dalje napredovanje u Tunis zaustavljeno zbog iskrcavanja njemakotalijanskih snaga te loeg vremena. Bez obzira na to, uspjeh sloene amfibijske operacije je pokazao kako su Saveznici slian poduhvat u stanju ponoviti drugdje, tjerajui Hitlera da na raun istonog fronta alje trupe radi obrane evropskih obala. Zato se Torch naziva drugom prekretnicom drugog svjetskog rata. Najvanija prekretnica se ipak dogodila na istonom frontu, gdje su uline borbe u Staljingradu bile toliko iscrpile njemako ljudstvo da je njemaka komanda bila prisiljena popunjavati bone linije trupama svojih saveznika Rumunjske, Maarske i Italije. To je sovjetskoj vrhovnoj komandi (Stavka) dalo sjajnu priliku da dvostrukim bonim udarom 19. studenog te linije probije i u Staljingradu opkoli 6. armiju generala Ericha Paulusa. Pokuaji da se obru probije i opkoljena armija izbavi nisu uspjeli, pa su se 1. veljae 1943. njeni ostaci predali, oznaivi najveu katastrofu u dotadanjoj njemakoj vojnoj povijesti. Poraz kod Staljingrada je Nijemce natjerao na povlaenje s Kavkaza, ali imao i ozbiljnije politike posljedice. Unitenje vojski na Istonom frontu je vladine krugove u Rumunjskoj, Maarskoj, pa i u Italiji, natjeralo da razmiljaju o naputanju Njemake i priklanjanju Saveznicima prvom povoljnom prilikom. Prekretnica se dogodila i na Pacifiku, nakon to su 2. kolovoza ameriki marinci izvrili desant na strateki vaan otok Guadalcanal na Solomonskim Otocima. Japanci su odatle pokuali otjerati vlastitim desantom to je dovelo do estomjesenih estokih borbi na kopnu, moru i zraku. Iako 20

II.SVJETSKI RAT

su obje strane pretrpile ogromne gubitke, Amerikanci su ih lake nadoknaivali te su se Japanci poetkom veljae1943. povukli, oznaivi uspjeh prve velike saveznike ofenzive na tom ratitu. Tok rata godine 1943.
Slom Osovine u Sjevernoj Africi

Saveznikim snagama u Sjevernoj Africi je Tunis, nakon relativno lakog zauzimanja Alira i Maroka, predstavljao veliki problem, to zbog loeg vremena, to zbog tekog planinskog terena koji je vjeto koristila njemakotalijanska ekspedicijska armija na elu s generalom von Arnimom. Saveznici su dodatni problem imali u slaboj koordinaciji izmeu britanskih, amerikih i francuskih kolonijalnih trupa. Jo vei problem bilo je neiskustvo amerikih snaga koje je 19. veljae dolo do izraaja u bitci kod Kasserinea prilikom koje je Rommel uspio probiti amerike poloaje i izazvati panino povlaenje koje je zaustavljeno tek krajnjim britanskim naporima. No taj Rommelov uspjeh nije mogao biti iskoriten jer je u Tunis s juga, iz Libije, prodirala britanska Osma armija na elu s Montgomeryjem. 6. oujka je Montgomery Rommela porazio u bitci kod Medenina, a 17. oujka zapoeo pustinjskim manevrom zaobilaziti utvrenu Marethsku liniju na tuniskolibijskoj granici. Uspjean proboj tih poloaja je zapeatio sudbinu osovinskih snaga u Tunisu, jer nisu imali dovoljno ljudstva ni materijala da se odupirati saveznikim ofanzivama iz dva pravca. Iako su pojedini osovinski komandanti traili dozvolu za evakuaciju, Hitler je to odbio iz politikih razloga, plaei se dodatne demoralizacije nakon staljingradske katastrofe. Evakuacija je s vremenom postajala sve tea, isto kao i snabdijevanje trupa zbog sve oitije pomorske nadmoi Saveznika u Mediteranu. 14. svibnja su se posljednji ostaci osovinskih snaga predali, oznaivi konani kraj rata u Sjevernoj Africi. U meuvremenu su se sile Osovine mogle utjeiti djelominim uspjehom njemake ofanzive na istonom frontu, tokom koje su Sovjeti odbaeni iz oblasti Harkova koga su bili oslobodili poetkom godine. To je Wehrmachtu povratilo optimizam, odnosno potaklo planove za jo jednu veliku ljetnu ofanzivu, dok su Sovjeti odluili zaustaviti daljne napade i posvetiti se konsolidaciji svojih redova. To je dovelo do relativnog zatija na istonom frontu koje e trajati nekoliko mjeseci. Desant na Sjevernu Afriku je meu osovinskim snagama potakao strah od eventualnog saveznikog iskrcavanja na druge oblasti Mediterana. Zato su poduzete mjere za jaanje obrane na tom podruju - vichyjska Francuska je okupirana, nakon ega se njena flota u Toulonu samopotopila kako ne bi pala u ruke Nijemcima. Na Balkanu, gdje se 21

II.SVJETSKI RAT

razgranao iroki partizanski pokret, pokrenute su ofanzive u cilju njegovog guenja, pogotovo u Jugoslaviji gdje su pokuaji unitenja Titovih partizana doveli do bitaka na Neretvi i Sutjesci.
Kurska bitka

Nijemci su, slino kao i prethodne dvije godine, za ljeto na istonom frontu planirali veliku ofanzivu koja je konano trebala slomiti Crvenu armiju. No ovaj put su imali daleko manje resursa, pa je opseg ofanzive bio jo ogranieniji. Cilj njemakog napada je ovaj put bila samo dio centralnog dijela fronte - velika izboina s centrom u Kursku, za koju su Nijemci smatrali da sadri veinu sovjetskih snaga. Plan je bio odsjei tu izboinu dvostrukim tenkovskim udarom sa sjevera i juga, pri emu su se velike nade polagale u nove tipove tenkova kao to su Tigar i Panther. Sovjeti su rano saznali za njemake planove te su relativno zatije dobro iskoristili da na pravcima njemakog udara sagrade viestruke linije obrane, a u pozadini pripreme velike rezerve koje e u pogodnom momentu krenuti u protivnapad. To se pokazalo ve 5. srpnja kada su Nijemci dva sata prije samog napada prvo iznenaeni sovjetskom artiljerijskom protupripremom, a potom i estinom otpora zbog koga je napad zastao prvo na sjeveru, potom na jugu. Na kraju su Sovjeti krenuli u veliki protunapad koji je kod Prohorovke doveo da najvee tenkovske bitke u povijesti. Iako je rezultat bio taktiki neodluan, Sovjeti su sa svojim inferiornijim T-34 tenkovima Nijemcima uspjeli zadati gubitke koje ovi nisu bili u stanju nadoknaditi. Nijemci su nakon toga zastali na dostignutim poloajima, ali se vrlo brzo pokazalo kako su toliko iscrpljeni da vie nisu u stanju zaustaviti sovjetsku protuofanzivu, koja je odmah zapoela, prvo na sjeveru, a mjesec dana kasnije i na jugu. Do kraja godine e Sovjeti osloboditi veliki dio Ukrajine, ukljuujui i Kijev poetkom studenog. Kurska bitka je znaila konani njemaki poraz na istonom frontu. Nakon nje se Wehrmacht nije mogao nadati nikakvim ozbiljnijim ofanzivnim operacijama i sva njemaka aktivnost se svela na sve tee dranje postignutih poloaja, odnosno izbavljivanje jedinica opkoljenih u sovjetskim manevrima.
Pad Italije

U skladu s Churchillovim stratekim zamislima, zapadni saveznici su 10. srpnja zapoeli iskrcavanje na Siciliju, to je bio prvi korak prema izbacivanju Italije iz rata. Iako su osovinske snage, pogotovo njemake, pruale estok otpor, brzo je postalo jasno da se moraju povui na talijansko kopno. U meuvremenu su svi ti dogaaji imali uticaj na faistike voe 22

II.SVJETSKI RAT

u Rimu, koje su 21. srpnja svrgnule i uhapsile Mussolinija, a nova vlada odmah zapoela tajne pregovore o kapitulaciji. Do kapitulacije je dolo 8. rujna, kada je zajedno s njom trebalo biti koordinirano veliko iskrcavanje kod Salerna. No, njemake snage pod komandom feldmarala Kesselringa su pokazale kao veoma vjete, kako u obrani od zapadnih saveznika, tako i brzom stavljanju Italije pod okupaciju. Mussolini je osloboen akcijom njemakih komandosa i stavljen na elo kvislinke Italijanske socijalne republike. U meuvremenu su Nijemci, vjeto koristei planinski teren, zadravali savezniki prodor prema Rimu te postepeno stvorili gotovo nesavladivu obrambenu liniju iji je centar bio Monte Cassino. Oko tog mjesta e se mjesecima voditi krvave borbe. Kapitulacija Italije je imala ozbiljne posljedice i na Balkanu. Dok je britanski pokuaj da iskoriste kapitulaciju talijanskog garnizona i na brzinu osvoje Dodekanez zavrio katastrofom, u Grkoj i Jugoslaviji su partizanima pale u ruke velike koliine oruja i opreme. Pogotovo je to imalo veliki utjecaj na Jugoslaviju, gdje se partizanska vojska i s njom povezan politiki pokret nametnula kao glavni faktor u buduem poratnom ureenju zemlje. Tok rata godine 1944.
Iskrcavanje kod Anzija

Isfrustrirani uspjenim njemakim otporom kod Monte Cassina, savezniki komandanti su se odluili osvojiti Rim obilaznim manevrom, odnosno iskrcavanjem trupa kod Anzija, u pozadini njemakih linija. No, iskrcavanje, koje je otpoelo krajem sijenja, vrlo brzo je zapelo zbog logistikih problema i nesposobnosti amerikog generala Lucasa. To je Nijemcima dalo dragocjeno vrijeme da dovuku rezerve i pokrenu protunapad koji je saveznike gotovo uspio baciti u more. Mostobran je ouvan, ali su saveznici odustali od namjere da ga koriste kao polazite za napad na Rim. Monte Cassino je osvojen nekoliko mjeseci kasnije i Nijemci su konano prisiljeni na povlaenje, to je Amerikancima omoguilo da 4. lipnja oslobode Rim. No, dotada je Churchillova mediteranska strategija bila temeljito diskreditirana i talijansko bojite izgubilo prioritet meu saveznikim planerima.
Oslobodenje Francuske

Nakon poraznih iskustava u brdovitoj Italiji, saveznici su konano prihvatili ameriko stajalite da je rat najbolji dobiti direktnim udarom u Njemaku preko ravniarske Zapadne Evrope. Od kraja 1943. su se intenzivirale pripreme za veliko iskrcavanje na francusku obalu, koje je dobilo ifru Operacija Overlord. Pomorski i zrani desant je bio godinama planiran, a 23

II.SVJETSKI RAT

mjesecima uvjebavan, uz dotada nevieni sistem dezinformacije neprijatelja. Sve te mjere su urodile plodom kada je 6. lipnja - datum koji e u povijest ui kao Dan D - izvreno dotada najvea amfibijska operacija u historiji. Saveznike snage su se iskrcale na irokom frontu u Normandiji, umjesto kod Pas de Calaisa gdje su ih Nijemci bili oekivali. Iako su Nijemci na sve mogue naine pokuali saveznike baciti u more, mostobran se postepeno irio. Nakon mjesec i pol dana krvavih i estokih borbi, Amerikanci su uspjeli izvrili proboj i poduzeti veliki obuhvatni manevar. Hitlerovo uporno odbijanje da izda nareenje za povlaenje dovelo je do opkoljavanja i unitavanja njemakih snaga kod Falaisea. Istovremeno je izvren i manji desant na junu obalu Francuske. Nijemci su poeli povlaenje iz Francuske koje se vrlo brzo pretvorilo u paniku i rasulo. General de Gaulle je u tim danima uspjeno ishodio da njegov pokret Slobodnih Francuza postane legitimna vlada osloboene Francuske i izbjegne savezniku okupacijsku upravu. 24.kolovoza je to potvreno nakon osloboenja Pariza. Duboko uvjereni da e rat moi zavriti do Boia, saveznici su se odluili za riskantni plan zranog desanta u junoj Nizozemskoj, kojemu je cilj bilo osvajanje mostova preko Rajne. Taj plan, prozvan Operacija Market Garden, je 17. rujna doveo do velikog zranog desanta, pri emu su britanski padobranci kod Arnhema stjecajem okolnosti naletjeli na elitne njemake jedinice. Rezultat toga je bio arnhemska bitka u kojoj su Britanci desetkovani, a Nijemci stekli jednu od posljednjih velikih pobjeda u ratu.
Slom njemackih istocnih saveznika

Crvena armija je od kurske bitke bila u stalnom napredovanju. U prvoj polovici 1944. godine su se borbe uglavnom vodile na sjevernom i junom dijelu istonog fronta, pa je tako odsjeen njemaki garnizon na Krimu, odnosno Lenjingrad konano osloboen opsade. Glavni i najspektakularniji udar se dogodio u junu i nosio je ifru Operacija Bagration. Njime je slomljena njemaka Grupa armija Centar i osloboena Bjelorusija, pri emu su Sovjeti stekli ogroman broj zarobljenika i bazu za daljnje napredovanje prema Poljskoj i Njemakoj. U isto vrijeme je pokrenuta i velika ofanziva na Finsku, ija je vlada odluila pristati na sovjetske uvjete za primirje. Ta odluka nije znaila kraj rata za Finsku. Nijemci su odmah pod okupaciju stavili sjeverni dio zemlje koji e postati poprite viemjesenog krvavog rata izmeu bivih saveznika. 24

II.SVJETSKI RAT

Dva mjeseca kasnije je poduzet udar na Rumunjsku, koja je imala daleko vie uspjeha u mijenjanju strana. Sovjeti su prodrli i preko bugarske granice, iako ta zemlja formalno nije objavila rat SSSR-u. Obje vojske su se stavile Sovjetima na raspolaganje i poslije uzele uee u borbama protiv Nijemaca na istonom frontu. Dolazak Sovjeta na Balkan je prisilio Nijemce na povlaenje iz Grke prema sjeveru. Nastali vakuum su nastojale ispuniti suparnike gerilske frakcije, to je dovelo do graanskog rata u koji su se upetljale britanske trupe. U Jugoslaviji su u jesen Titovi partizani uz pomo Crvene armije oslobodila Beograd te se polako transformirala u regularnu vojsku koja je drala svoj dio fronta. U Maarskoj je pokuaj kapitulacije, odnosno stavljanja na stranu Saveznika, doveo do njemake vojne intervencije protiv admirala Horthyja i instaliranja faistikog reima koji e sprovesti Holokaust meu dotada poteenim maarskim idovima.
Oslobodenje Filipina

U 1943. i 1944. godini na Pacifiku glavna saveznika, odnosno amerika, strategija bilo je tzv. preskakanje otoka. Ona se sastojala od toga da se prodor u dubinu podruja pod japanskom kontrolom izvodi zaobilaenjem veine otonih uporita koja bi tom prodoru stajala na putu. Amerikanci bi se jednostavno iskrcali u pozadini tih uporita, tamo sagradili pomorske i zrane baze, a japanske baze ispred njih bile podvrgnute zranom i pomorskom bombardiranju, odnosno blokadi u cilju njihove trajne neutralizacije. Takva je strategija donijela ploda u saveznikom sporom, ali nezaustavljivom napredovanju u Jugozapadnom, odnosno Centralnom Pacifiku. No, kako su se saveznike linije pribliavale Japanu, tako su rasle nesuglasice izmeu generala Douglasa MacArthura i admirala Chestera Nimitza. Dok se Nimitz zalagao za direktan prodor prema Japanu, dotle je MacArthur, dijelom zbog svoje povrijeene tatine, inzistirao na prethodnom osloboenju Filipina. Na kraju je iz politikih razloga prevagnulo MacArthurovo miljenje. U jesen su Amerikanci prikupili veliku invazijsku flotu i izvrili desant na Filipine. Japanski pokuaj da to sprijee doveo je do bitke u zaljevu Leyte - najveeg i najspektakularnijeg pomorskog okraja u ratu, nakon koga je japanska ratna mornarica prestala postojati kao ozbiljan faktor. Amerike kopnene snage na Filipinima su, s druge strane, s japanskim garnizonima vodili estoke borbe do samog kraja rata. Tijek rata godine 1945. 25

II.SVJETSKI RAT

Slom Njemacke

Krajem 1944. Njemaka je ostala usamljena, bez saveznika, a i njena matina teritorija je ve bila naeta sa zapada i s istoka. No, Hitler je jo uvijek vjerovao u uspjean zavretak rata, uzdajui se u nova oruja poput raketa V-2 ili mlaznih lovaca Me-262. Da bi stekao vrijeme da ih usavri, naredio je veliku ofanzivu na zapadu protiv amerikih poloaja u Ardenima. Velika ardenska protuofanziva je u potpunosti iznenadila Amerikance i nanijela im teke gubitke, ali su njihovi poloaji brzo konsolidirani uz pomo britanskih saveznika te su Nijemci postepeno potisnuti na polazne poloaje. Gubitke u Ardenima vie nita nije moglo nadoknaditi, to su odmah iskoristili Sovjeti, probivi njemake linije u Poljskoj i pribliivi se samom Berlinu. U oujku su zapadni saveznici konano preli Rajnu i poeli prodirati u samo srce Njemake. Saveznici su takoer pokrenuli ofanzivu u Italiji, isto kao i Titova jugoslavenska vojska. Njemaka vojska je nakon vie od pet godina doivjela potpuni slom pa su se mnoge jedinice, pogotovo na zapadu, poele predavati bez borbe, a na istoku boriti manje zato da zaustave Sovjete, a vie zato da sebi daju priliku za predaju zapadnim saveznicima. 25. aprila su se sovjetske i amerike trupe spojile kod Torgaua, praktiki presjekavi Njemaku napola. U isto vrijeme je otpoela berlinska bitka tijekom koje je Hitler izvrio samoubojstvo, a sam Berlin se predao 2.svibnja. Nova njemaka vlada pod admiralom Doenitzom je otpoela pregovore o kapitulaciji koji su zavreni 7. svibnja, a 8. svibnja objavljen prekid neprijateljstava. U nekim dijelovima Evrope, pogotovo onim istonim, borbe su se vodile jo nekoliko tjedana, ali je tog dana slubeno otpoeo mir.
Slom Japana

U prvoj polovici 1945. godine su se ameriki vojnici iskrcali otok Iwo Jimu i nakon dugotrajnih i estokih borbi savladali tamonji japanski garnizon. Otok je poslije poeo sluiti kao baza amerikim stratekim bombarderima B-29 u njihovim napadima na ciljeve u samom Japanu. Prilikom napada su koritene zapaljive bombe to je samo u Tokyju dovelo do 300.000 mrtvih. U lipnju su se Amerikanci jo vie pribliili samom Japanu nakon iskrcavanja na Okinawi. I tamo je japanski garnizon savladan, ali uz ogromne gubitke na saveznikoj strani. Ti su gubici uvjerili amerike planere da e invaziju samog Japana zahtijevati nezamislivo veliki broj rtava i doveli do odluke da se Japan na predaju pokua prisiliti upotrebom novog oruja zvanog atomska bomba. 26

II.SVJETSKI RAT

6. kolovoza je na Hiroshimu baena atomska bomba i izazvala dotle nezamislivo razaranje i patnje meu lokalnim stanovnitvom. Dok je japanska vlada pokuavala shvatiti to se dogodilo, uslijedio je jo jedan ok u obliku objave rata od strane SSSR-a. Sovjetske snage su vrlo brzo razbile japanske snage u Manduriji i otpoele brzo napredovati prema Koreji. 9. kolovoza je baena druga atomska bomba na Nagasaki. To je bilo dovoljno da japanska vlada nakon nekoliko dana shvati da dalji otpor nema smisla, te je 15. kolovoza objavljena bezuvjetna kapitulacija. Ona je formalno potpisana 2. rujna na amerikom bojnom brodu Missouri u Tokijskom zaljevu, to je datum koji predstavlja slubeni zavretak drugog svjetskog rata. Posljedice rata
Gubici

Toan broj ljudskih rtava drugog svjetskog rata nije utvren niti e ikada biti utvren. Razlog tome je djelomino u tome to ih je teko razluiti od nekih ratova koji su voeni prije i poslije, a dijelom i u tome to se s brojkama iz raznih politikih razloga manipuliralo (Jugoslavija, SSSR). Veina procjena spominje brojku od 55 milijuna ljudi, pri emu se takoer dri da samo 10 % otpada na neposredne sudionike, tj. pripadnike oruanih formacija, dok se ostatak odnosi na civile. Zbog tog nesrazmjera se drugi svjetski rat esto navodi kao krajnji primjer totalnog rata. Broj ranjenih je bio viestruko vei, to, s obzirom na tadanji broj stanovnika planeta Zemlje, drugi svjetski rat ini najkrvavijim sukobom u historiji. Rat je doveo do dramatinih demografskih promjena u mnogim oblastima svijeta. Cijele etnike zajednice su ili desetkovane ili prisilno raseljene. Najspektakularniji primjer predstavlja gotovo potpuni nestanak idova u Evropi - oni koji su preivjeli Holokaust su uglavnom emigrirali u SAD ili Palestinu, gdje je uskoro stvorena drava Izrael. 15 miliona Nijemaca je protjerano iz velikog dijela Istone Evrope, a neto slino se dogodilo i italijanskoj manjini na istonim obalama Jadrana. I materijalni gubici su bili veliki. Gotovo na svakom podruju gdje su se vodile ratne operacije dolo je do velikog ili potpunog unitenja cesta, mostova, eljeznica, telekomunikacijskih sistema i drugih oblika infrastrukture, a mnoge drave su doivjele ozbiljno smanjenje vlastitih industrijskih i drugih resursa. U ratu su nestali i mnogi dijelovi kulturne batine, za to su najbolji primjer Varava, koja je nakon neuspjelog ustanka godine 1944. u potpunosti razorena od Nijemaca, te Dresden iji je vei dio godine 1945. spaljen u 27

II.SVJETSKI RAT

saveznikom bombardiranju.
Promjene granica

Ve u poetnim fazama rata je postalo jasno da e on po svom zavretku dovesti do velikih promjena u buduem svjetskom poretku. Najvidljivije promjene bile su one koje su se ticale dravnih granica. SSSR je nakon rata i formalno u svoj sastav uveo Estoniju, Letoniju i Litvu te se proirio na raun Finske, Njemake, Poljske, ehoslovake i Rumunjske. Mirovnim ugovorima su se na zapad proirile Poljska na raun Njemake, odnosno Jugoslavija na raun Italije - s time da je pitanje Trsta rijeeno tek 1954. godine. Kina je od Japana preuzela otok Tajvan, dok je Koreja od Japana stekla nezavisnost. Sama Njemaka je ubrzo nakon rata postala podijeljena na Zapadnu i Istonu Njemaku. Austrija je takoer povratila nezavisnost i godine 1955. postala suverena i neutralna drava.
Politicke promjene

Jedna od dugoronijih posljedica rata postala je jasna ve pri samom kraju ratnih operacija, kada su se one u Aziji iz globalnog transformirale u lokalni sukob. Nastojanje bivih kolonijalnih sila Nizozemske i Francuske da povrate suverenitet nad teritorijima prethodno izgubljenim od Japana je dovelo do oruanih sukoba u Nizozemskoj Istonoj Indiji i Indokini, odnosno do demonstracija i jaanja pokreta za nezavisnost u mnogim kolonijama. Britanija, koja je bila krajnje iscrpljena ratom, shvatila je da vie ne moe odravati Britanski Imperij te je godine 1947. Indiji, odnosno Pakistanu, priznala nezavisnost. Dvije godine kasnije su Nizozemci priznali nezavisnost Indonezije. Francuzi su bili neto uporniji u Vijetnamu te ga napustili tek nakon vojnog poraza godine 1954. Dotada je ve zapoeo proces koji e se nazvati dekolonizacija i tokom koga e bivi kolonijalni imperiji biti zamijenjeni nizom novih suverenih drava poznatih pod nazivom Trei svijet. Dekolonizacija je bila samo jedna od manifestacija kraja primata Evrope u meunarodnoj politici. Na mjesto iscrpljenih, ponienih i devastiranih bivih evropskih su dole dvije drave oko kojih e se slijedeih nekoliko desetljea formirati globalni blokovi - SAD i SSSR. Njihovo suparnitvo, djelomino motivirano borbom za prevlast u svijetu, a djelomino nesuglasicama nazvano je hladni rat, a granica izmeu njihovih sfera u Europi prozvana eljezna zavjesa - esto navoena kao jedna od najvidljivijih i najdugotrajnijih posljedica drugog svjetskog rata.

28

II.SVJETSKI RAT

U nastojanju da steknu propagandnu i drugu nadmo nad Sovjetima, Amerikanci su u Zapadnu Evropu uloili ogromna sredstva u svrhu ekonomske obnove preko tzv. Marshallovog plana. Mnoge od evropskih drava, pogotovo one u poetku neoptereene potrebom obnove oruanih snaga, ta su sredstva uspjeno iskoristile za nezapameni ekonomski uzlet, pa e tako s vremenom ratni gubitnici poput Njemake i Japana uspjeno suprotstaviti SAD na ekonomskom polju. Drugi svjetski rat je takoer mnoge u Evropi uvjerio kako e kontinent svoj primat u svijetu moi barem dijelom povratiti jedino ako se nadvladaju tradicionalne historijske podjele. Ubrzo nakon rata poeli su prvi diplomatski koraci koji e s vremenom dovesti do stvaranja Europske Unije.
Kulturni utjecaj

Dijelom zbog svog trajanja i dimenzija, a dijelom zbog toga to je bio prvi oruani sukob u kome su ulogu imali novi masovni mediji kao radio i film, drugi svjetski rat je na svjetsku kulturu openito ostavio ostavio snaan utisak koji traje i danas i koji se manifestira u dva esto proturjena oblika. S jedne strane su dotle nezapamena razaranja dala jo vei poticaj od prvog svjetskog rata sve jaem trendu pacifizma kao dominantne ideologije, odnosno odbacivanja rata kao potpuno tetnog drutvenog fenomena koji se mora izbjei po svaku cijenu. Tome je dodatno u prilog ila i upotreba nuklearnog oruja koja je mnoge uvjerila kako e slijedei trei svjetski rat biti jo razorniji i sadravati rizik potpunog unitenja ljudske civilizacije, odnosno nestanka ljudske vrste i ivota na Zemlji. S druge strane je Holokaust, ije su razmjere i oblici otkriveni tek nakon zavretka rata, za mnoge predstavljao jo vei ok od samih ratnih razaranja. Spoznaja da je jedna civilizirana i prosvijeena drava u 20. stoljeu sposobna najsuvremenija tehnika sredstva iskoristiti u svrhu genocida, odnosno da bi to nastavila raditi po ostatku svijeta da nije bila zaustavljena oruanom silom mnoge je uvjerila kako je drugi svjetski rat imao opravdanje, odnosno da predstavlja jedan od rijetkih primjera gdje se na sudionike moe primijeniti jasno razgranienje izmeu dobra i zla. Oba ta stava su se kasnije primjenjivala na druge sukobe, od kojih je moda danas najbolji primjer Rat protiv terorizma.

29