Leksion III - RAM

Random Access Memory

Alba omo 11/17/2010

Leksion III - RAM

Hyrje
Ne ke leksion: Indentifikohen tippet e ndryshme te RAM-it Shpjegojme tiparet e nje DRAM

Kur dy njerez flasim per RAM-in e nje kompjuteri gjithemone jane dy pyetje kryesore qe i drejtojne njeritjetrit: 1. Sa eshte madhesia e RAM-it ne kompjuterin tuaj? 2. Cfare tip RAM-i po perdorni dhe pse RAM-i eshte i rendesishem per nje kompjuter? Kur nje program nuk po perdoret, ai ruhet ne memorjen sekondare, ne shumicen e rasteve eshte hardisku, por mund te jete dhe USB, CD etj. Kur ngarkohet nje program, duke klikuar ne nje ikone ne windows, programi kopjohet nga memorja sekondare ne RAM dhe me pas ekzekutohet. Ashtu sic kemi pare dhe ne leksionin e dyte, ne te gjithe kompjuterat CPU perdor dynamic RAM(DRAM). DRAM ka eveluar shume gjate viteve, dhe njihen ne historine e zhvillimit te RAM me emrat SDRAM, RDRAM dhe DDR RAM. Do e nisim kete leksion duke shpjeguar ne fillim sesi nje RAM funksionin, me pas do te flasim per tipet e ndryshme te tij nder vite per te pare sesi ato kane ndikuar ne zhvillimin e DRAMit.

Leksion III - RAM

Funksionet e RAM-it
Ashtu sic e kemi shpjeguar dhe ne leksionin e dyte DRAM funksionin si nje spreadsheet elektronik, me rreshtra qe permbajne qeliza dhe cdo qelize ruan nje vlere 0 ose 1. Do te shohim ne kete leksionin se cfare ndodh ne te vertete fizikisht. Cdo qelize eshte nje tip i vecante gjysem-percuesi qe mund te ruaje vetem nje vlere 0/1. Prodhuesit e DRAM-it i kane vendosuar keto gjysem-percues ne chipe qe mund te ruajne nje numer te caktuar bitesh. Bitet brenda chipeve jane te organizuar ne nje forme katrore qe permban rreshta dhe shtylla. Cdo chip ka nje numer te limituar rreshtash kod qe mund te mbaje. Cdo chip gjithashtu ka nje gjeresi te limituar te kodeve qe mund te ruaje, keshtu qe nje chip mund te mbaje te dhena me gjeresi 8-bit, nderkohe qe nje tjeter mund te kete te dhena me gjeresi 16bit. Ashtu sic mund te themi qe nje spreadsheet ka x-rreshta dhe y-shtylla, po ne te njejten menyre e pershkruajne RAM-in prodhuesit e tij. Per shembull, nje chip DRAM ka 1 048 576 rreshta dhe 8 shtylla; pra 1M x 8.

Organizimi i DRAM-it
Duke qenese se DRAM ka nje nje kosto te ulet, shpejtesi te larte dhe aftesise per te ruajtuar te dhenat nje paketim shume te vogel, ka bere qe ai te jete RAM-i standart qe perdorin te gjithe kompjuterat qe nga mesi i viteve 1970. DRAM mund te jete gjendet kudo, duke filluar nga makinat deri tek pjekesit automatik te bukes. Kompjuterat kane kerkesa shume specifike per DRAM-in. Procesori 8088 ka patur nje bus 8-bitesh. Te gjitha komandat qe i kaloheshin procesorit 8088 ishin ne grupe prej 8-bitesh. Dhe kjo eshte dhe arsyeja perse RAM-i duhet te ruaje te dhenat ne grupe 8-bit( 1 byte), keshtu qe sa here qe CPU-ja kerkon nje rresht kode, MCC mund te marre nje grup 8-bit dhe ta vendose ate ne bus-in e te dhenave (EDB) te CPUse. Megjithate ne ditet e sotme chipet e DRAM mund te kene gjatesi me te madhe se 1-bit, pasi ne kohet e vjetra te gjitha DRAM-et kishin nje gjeresi prej 1 bit. Kjo nenkupton se ato kishin nje madhesi prej 64Kx1 ose 256K x1, gjithemone nje 1-bit te gjere. Keshtu qe si ishte e mundur qe DRAM me gjeresi 1-bit eshte shnderruar ne gjeresi 8-bit? Pergjigjja eshte shume e thjeshte: merr 8 chipe me gjeresi 1-bit dhe orgranizoi ato ne menyre elektronike ne nje chip memorje me gjeresi 8-bit. Ne fillim, vendos 8 chipe me gjeresi 1-bit ne nje rresht ne motherboard dhe me pas lidhi ato ne nje rresht te chipit DRAM-it ne MCC. Dhe keshtu sapo u krijua chipi DRAM i gjere 8-bit, i ngjan si nje chip i vitem DRAM i gjere 8-bit.

Leksion III - RAM

DRAM Sticks
Meqenese madhesi e bus-it te te dhenave te CPU-se rritet, keshtu ishte dhe nevoja per te rritur gjeresine e RAM-it aq sa te plotesonte nevojat e bus-it. Per shembull procesori Intel 80386, kishte nje bus te te dhenave me madhesi 32-bit dhe keshtu ishte e nevojshme per nje DRAM me gjeresi 32-bit. Imagjinoni sikur te kishim te rreshtuar 32 DRAM me gjeresi 1-bit ne motherboard, kjo do te ishte nje humbje hapsire.

Ne kete figure tregohet nje shembull i vendosej se 32 DRAM-eve me gjerese 1-bit ne motherboard. Me te vertete nje humbje hapsire.

Prodhuesit e DRAM, krijuan nje chip DRAM me te gjere si pershembull x4, x8 dhe x16, dhe dhe grupuan ato ne qarqe te vogla, keto quhen sticks (shkopinj) apo module. Ne figure e meposhtme tregohet nder stick e pare te krijuar, qe njihet me emrin singel inline memory module SIMM, me 8 chipe DRAM te inkorporuar.

Leksion III - RAM

Per te shtuar nje RAM ne nje kompjuter modern duhet te kemi shume kujdes ne zgjedhjen e modulit(stick) te sakte te RAM-it qe mund te suportoje motherboard-i jone. Manuali i motherboard-it e tregon shume sakte se cfare moduli suporton dhe sa eshte madhesi maksimale e RAM-it qe mund te vendosim ne te. CPU-te moderne jane shume me te zgjuar se Intel 8088. Gjuha e makines se tyre ka disa komanda qe mund te kene gjeresi deri ne 64-bit( 8byte). Gjithashtu keto CPU kane dhe nje bus te te dhenaveqe mund te suportoje me shume se 8-bite. Ato nuk deshirojne qe RAM tju ktheje nje pergjigje me gjeresi vetem 8-bit. Per te optimizuar kete rrjedhe te te dhenave, brenda dhe jashte CPU-se, MCC moderne sigurojne te dhena me te pakten 64-bit gjeresi sa here qe CPU kerkon nje informacion nga RAM. Disa MCC te diteve te sotme kane nje gjeresi prej 128 bit.

Programet e vjeter
Ne boten e kompjuterave shpesh teknologjia e vjeter dhe menyra e zgjidhes se probleme, riimplementohet me disa teknologji te reja. Duke mesuar sesi funksiononin gjerat ne kohet e vjetra, mund te mbaje nje teknik ne nje gjendje shume te mire informimi. Ndoshta shume kompani duke perfshire spitalet, automekaniket dhe shume te tjere perdorin sisteme te vjetra dhe programe te vjetra qe ruajne nje informacion total te punes se tyre ndervite. Keshtu qe nqs ju filloni nje pune prane ketyre kompanive qe kane nje aplikim shume te vjeter ju duhet te jeni ne gjendje per te punuar me keto programe dhe paisje te vjetra. Per te mesuar me shume sesi kane qe paisjet e vjetra dhe sesi funksionin ato mund te gjeni nje kompjuter te vjeter nga nje mik i juaj dhe te filloni te eksperimentoni me te, duke e studiuar me detaje cdo pjese perberese te saj.

RAM-et e diteve te sotme

DRAM-et moderne kane nje gjeresi prej 32-bit dhe 64-bit. Shume teknik i pershkruajne keto module memorje duke u nisuar nga gjeresia e tyre: x32, x64. Kur ne lexojme apo degjone me nje memorje cfaredo, vihet re qe duhet te dime se per cfare gjeresi DRAM-it por flitet.

Leksion III - RAM

Kur nje CPU ka nevoje per nje pjese kodi te caktuar, ai i kerkon keto byte kodi nepermjet adres bus-it. CPU-ja nuk e di vendodhjen fizike te te dhenave ne RAM, gjithashtu dhe perberjen fizike te RAM-it si pershembull sa chipe DRAM bashkepunojne me njere-tjetrin per te siguruar nje memorje 64-bit te gjere. MCC ruan nje informacion te tille dhe i kalon CPU-se bytet e kerkuara.

Perdoruesit e RAM-it
Pra thame deri me tani se DRAM-et jane me shume se 1-byte te gjere, perse njerezit akome perdorin fjalen byte per te pershkruar madhesine e RAM-it qe ato kane? Per thjeshtesi. Zakon. Ne vend qe te perdorin nje emertim me teknik qe pershkruan strukturen elektronike te RAM-it, ata e pershkruajne ate duke u nisur nga kapaciteti i tij total. Per shembull, Joni ka nje RAM 512-MB ne motherboard-in e tij, ose Ana ka dy RAM-e 256MB. Te dy kane nje madhesi totale prej 512 MB. Nje teknik i mire duhet te dije me shume, dhe kuptohet te dijete zgjedhe RAM-in e duhet per nje kompjuter specifik.

Leksion III - RAM

Tipet e RAM-it
Zhvillimi i CPU-ve dhe MCC-ve me te reja, me shpejta dhe me te gjere, motivoje prodhuesit e DRAM-it qe te krijonin teknologjie te reja per DRAM te cilat mund te ngarkonin te dhena me nje madhesi te caktuar ne rrjedhjen e te dhenave me RAM-it dhe CPU-se, dhe kjo madhesi te ishte e pershtatshme per kerkesat e CPU-se.

FPM
RAM-i me i vjeter quhej fast page mode FPM. Ky RAM perdorte nje teknologji komplet te nga RAM e diteve te sotme, dhe nuk ishte e lidhur me oren e sistemit.

SDRAM
Shumica e sistemeve moderne perdornin DRAM sinkron ( SDRAM synchronous DRAM). Ky eshte ende nje DRAM, por eshte sinkron, dhe lidhet me oren e sistemit ashtu si CPU-ja dhe MCC-ja; keshtu qe MCC eshte ne gjendje qe te kape te dhenat e kerkuara nga CPU-ja dhe di se ku te kerkoje ne SDRAM. Eshte krijuar ne 1996 ne nje modul qe njihet me emrin dual inline memory module DIMM. DIMM te SDRAM-eve te para kane patur nje version te gjere dhe madhesi kunjash. Versioni me i perdoruar ne kompjuterat desktop ishte i perbere nga 168kunja, ndersa per laptopet ishte ne 68-kunja dhe 144-kunja, ose 172-kunja mikro; dhe 72-kunja, 144kunja ose 200 kunja small outline DIMM SO DIMM. Pervec SO DIMM me 72 kunja i cili ishte me gjeresi 32-bit, te gjitha versionet e tjera te DIMM kishin nje gjatesi prej 64-bit qe perputhej me madhesine e bus-it te te dhenave te CPU-se, qe nga Pentium. Nqs duam qe te perdorim SDRAM, duhet te kompjuteri jone te jete i dizenjuar qe te perdor nje SDRAM. Nqs per shembull kemi nje slot per DIMM me 168-kunja, atehere sistemi jone perdor nje SDRAM. Nje DIMM ne njga slotet e DIMM mund mbush bus-in prej 64-bit, keshtu qe cdo slot mund te quhet nje bank. Duhet theksuar se ne laptope qe perdorin SO DIMM 72-kunja, ne duhet te instalojme 2 module RAM per te realziuar nje banke te plote, sepse nje modul siguron vetem gjysemen e bankes. SDRAM-et jane te lidhur me oren e sistemit, pra kane nje shpejtesi kohe qe perputhet me bus-n e te dhenave. Ne SDRAM-et e vjeter perdoreshin 5 shpejtesi kohe. RAM duhet te kete nje shpejtesi e te perputhet apo te kaloje shpejtesine e sistem, perndryshe sistemit nuk do te jete ne gjendje te punoje. Shpejtesia e RAM-it emertohet me PC perpara.

Leksion III - RAM

Pershembull ne kompjuterat Pentium II me nje shpjetesi 100 MHz, duhet te kishin nje SDRAM shpejtesi PC100 ose PC133.

RDRAM

Kur Intel por krijonte Pentium 4, dihej qe SDRAM-i i zakonshem nuk mund te ishte aq i shpejt sa te perballonte rrjedhen e te dhenave, me nje shpejtesi te jashte prej 400 MHz. Intel deklaroi se kishte ne plan te zevendesonte SDRAM me nje RAM per te shpejt te prodhuar nga kompania RAMBUS Inc, te quajtuar RDRAM Rambus DRAM. I quatur nga Intel si nje zhvillim i madh i teknologjise se RAM-it, RDRAMi mund te perballonte nje shpejtesi deri ne 800 MHz, e cila per Intel ishte shume e mire dhe mund te procedonte me prodhimin e Pentium 4. Moduli i RDRAM-it u quajt RIMM (Rambus inline memory module). U prodhua ne dy versione: 184 kunja per kompjuterat dektop dhe SO RIMM 160-kunja per laptopet. Ato u akorduan te ndryshem nga DIMM, kjo per arsye se megjithese mund te ishin te ngjashem nga pamja e jashte e mos ngaterroheshin me njeri-tjetrin ne slotet e tyre. Gjithashtu RDRAM kishte nje shpejtesi prej: 600, 700, 800 dhe 1066 MHz. Ai ishte 64-bit i gjerem por Rambus MCC alternohej mes dy module per te rrituar shpejtesine e marrjes se te dhenave. Motherboard-et RDRAM kerkonin gjithashtu qe te gjithe slotet RDRAM te ishin te zena. Slotet e paperdouara kishin nevoje per nje paisje inaktive te quajtur CRIMM Continuity RIMM(figura e mepotshme) per te bere te mundur qe sistemi RIMM te perfundonte ne menyren e duhur.

RDRAM dhane nje ndihmese shume te madhe per kompjuterat me shpejtesi te larte, por ato nuk paten nje sukses ne shitje, per tre arsye: 1. Kjo teknologjie sigurohej vetem nga RAMBUS nqs duhej te prodhohej nje RAM i tille duhet te blije licensen e prodhimit 2. Ishin te shtrenjte, kushton shume me shume se SDRAM-et 8

Leksion III - RAM

3. Rambus dhe Intel ben nje marreveshje te mbyllur per kete teknologji. RDRAM-et punonin vetem per sistemet Pentium4 dhe MCC-te Intel. Keshtu qe procesoret AMD mbeten jashte saj. Dhe nga kjo, industria e kompjuterave duhet te prodhonte nje RAM te ri, per te mposhtur kete.

DDR SDRAM
AMD, shume prodhues sistemesh dhe memorjesh dhane suportin e tyre per krijimin e DDR SDRAM Double Data Rate SDRAM. DDR SDRAM teorikisht kopjoje Rambus, duke dyfishuar SDRAM-n dhe krijuar dy procesore per cdo cikel kohe.

DDR SDRAM nuk ishte me i shpejt se RDRAM, por kushtonte sa gjysma e tij. DDR SDRAM per kompjuterat desktop ishte ne module DIMM me 184 kunja, ndersa per laptopet kishte modulin SO DIMM 172-kunja. Modulet DDR, kane nje version tjeter per emertimin e tyre, duke u bazuar tek numri i byteve per sekond per dhenien e informacionit qe RAM-i mund te perballoje. Per te percaktuar numrin e byteve per sekonde merret MHZ dhe shumezohet me 8 byte. Per shembull 400 MHz shumezuar me 8 byte, bejne 3200 bytes/sekonde = 3.2 MB/s. Dhe me perpara saj vendosej PC, pra PC3200. Por shume teknik mund te perdorin dhe emertimin DDR400, qe nenkupton DDR SDRAM me shpejtesi 400 MHz. Ne tabelen e meposhtme jane te gjitha shpejtesite e nje DDR, por jo te gjitha jane te perdoruara: DDR Emertim DDR200 DDR266 DDR333 DDR400 DDR433 DDR466 DDR500 DDR550 DDR600 PC emertim PC1600 PC2100 PC2700 PC3200 PC3500 PC3700 PC4000 PC4400 PC4800 9

Shpejteisa e Ores(MHz) 100 133 166 200 217 233 250 275 300

Leksion III - RAM

Nje gje eshte e sigurte ne teknologjine e kompjuterave, nje ide e mire qe mund te kopjohet do te kopjohet. Nje nga idete me te Rambus, ishte koncepti per arkitekturen me dy kanale duke perdoruar dy module RDRAM se bashku, kjo per te rritur shpejtesine. Prodhuesit kane krijuar motherboard me MCC qe suporton arkitekturen me dy kanale, duke perdoruar DDR. Dy kanalet DDr punojne njesoj si RDRAM, qe mund te kemi dy module identike DDR qe duhet te futen ne slote qe sistemi te punoje. Disa prodhues kane krijuar motherboard-e me 3 slote DDR, por kanali i dyfishte DD punon vetem nqs fusim dy module DDR ne slote. Nqs ne shtojme dhe nje DDR te trete, sistemi do te punoje ne kapacitet te plote te RAM-it te instaluar por nuk funksionon me karakteristika e kanalit te dyfishte, dhe nuk te njofton per kete. Slotet duale jane ne ngjyre blue, ndersa slote i trete eshte i zi( si ne figurene e mesiperme).

DDR2
Versioni me i shpejt i DDR ekezekutohet ne shpejtesi PC4800 = 4.8GBps. 5GBps eshte nje shpejtesi shume mire per ditet e sotme. Por me zhvillimin e teknologjise dhe me rritjen e shpejt te shpejtesise se perpunimin te informacionin nga CPU-ja kjo shpejtesi nuk do te jete e mjaftueshme ne te ardhmen. Duke ditur kete fakt, industria e RAM-it ka krijuar DDR2, pasardhesin e DDR. Eshte i ngjashem me DDR por ka disa permisime ne karakteristikat elektrike, duke bere te mundur qe te ekzekutoje me shpejt ne nje kunsum energjie me te ulet. DDR2 perdor nje DIMM 240-kunja qe nuk eshte kompatibel me DDR.

Ne do te gjejme motherboard qe punoje me DDR me nje kanal dhe DDR me kanal te dyfishte. Ne tabelen e meposhtme jane dhe shpejtesite e DDR2:

10

Leksion III - RAM

Shpejteisa e Ores(MHz) 100 133 166 200 250 DDR Shpejtesia I/O (MHz) 200 266 333 400 500 DDR Emertim DDR2-400 DDR2-533 DDR2-667 DDR2-800 DDR2-1000 PC emertim PC2-3200 PC2-4200 PC2-5300 PC2-6400 PC2-8000

11