LME BLGS 1.Blm 1.1.

Tanm lme Bilgisi: Yeryz zerindeki doal ve insan yapm cisimlerin boyutlarnn, konumlarnn belirlenmesi ve elde edilen bilgilerin grafiksel ve saysal olarak sunulmasdr. lme jeodezik ve dzlem lmeleri olarak iki gruba ayrlr. Jeodezik lmeler yeryz zerindeki geni alanlar kapsad iin dnyann erisellii nem kazanmaktadr. lme ilemlerinde, zel toporafya aletleri ve metodlar kullanlr. Hesap ilemi , genel matematik kurallara uygun olarak kolaylatrlm ve basitletirilmi zel formller ve izelgeler kullanlarak yaplr. izim ilemleri, boyut deitirmeyen izim altlklar zerine zel iaretler kullanlarak leine gre yaplr. Buna harita veya plan denir. Harita ve plann doruluunu (hassasiyetini), uygulanan l metodu ve kullanlan aletlerin hassasiyeti kadar izim ilemi de etkiler. lme amaca gre snflara ayrlmaktadr: Toporafik lmeler Toporafik lmeler sonucunda corafik, jeolojik, siyasi ve askeri amal kk lekli haritalar hazrlanmaktadr. Bu haritalarn lekleri 1:25.000 ile 1:1.000.000 arasnda deimektedir. Mhendislik lmeleri Mhendislik lmeleri, karayolu, demiryolu, baraj vb. birok inaat amal uygulamalar iin hazrlanan haritalarn hazrlanmasnda kullanlr. naat trne gre haritalarda kullanlan lekler aada verilmitir: Sanatsal yaplar, binalar iin: 1/50,1/100,1/200 Saha almalar ve Byk mhendislik yaplar (Barajlar, kprler, viyadkler, havaalanlar, limanlar vb.) iin : 1/500, 1/1000, 1/1250/, 1/2000, 1/2500 ehir yerleim plan iin, otoyollar iin: 1/1250/, 1/2000, 1/2500, 1/5000, 1/10000, 1/20000, 1/50000

1.2. Yeryznn ekli Yeryz kompleks bir geometrik ekildir. Uzay boluunda, ekseni etrafnda dnen yeryznn ekli, yerekimi ve dnme ile meydana gelen merkezka kuvveti ve ierdii formasyonlarn farkl younlukta oluu gibi i ve d kuvvetlerin birbirlerine etki yapmalar sonucunda meydana gelmitir. lk balarda yeryznn ekli dz bir yzeye benzetilirken, daha sonralar eitli lmlerle kutuplardan bask, ekvatordan genlemi bir ekle sahip bir gezegen olarak tanmlanmtr.

Gnmzde ise, yeryznn ekli deniz seviyesinden geen jeoid diye adlandrlan teorik bir yzeyle tanmlanmaktadr. ekl dorultusu her zaman jeoid yzeyine diktir. 1.3. l Birimleri Toporafya da cisimlerin bir noktaya olan uzaklklarn, konumlarn ve kapladklar alanlar belirtmek iin l birimlerinden faydalanlmaktadr. Uzunluk Birimleri Uzunluk birimi olarak dnya genelinde metre kullanlmaktadr. Metrenin askatlar ve katlar aada verilmitir. 1 kilometre (km) 1 hektometre (hm) 1 dekametre (dam) 1 metre (m) 1 desimetre (dm) 1 santimetre (cm) 1 milimetre (mm) = = = = = = = 1000 m 100 m 10 m 1m 0.1 m 0.01 m 0.001 m

Alan Birimleri Alan birimi metrekaredir. Bir kenar 1 metre olan karenin alannn byklnn 1 metrekaredir (m). Alan birimi katlar ve askatlar aada verilmitir. 1 kilometrekare (km) 1 hektometrekare hektar (hm) 1 dekametrekare, ar (dkm) 1 metrekare (m) 1 desimetrekare (dm) 1 santimetrekare (cm) 1 milimetrekare (mm) = = = = = = = 106 m 104 m 102 m 1 m 10-2 m 10-4 m 10-6 m

1000 m dekar veya dnm olarak adlandrlmaktadr. A Birimi Toporafik lme de genelde farkl a birimi kullanlmaktadr. Bunlar srasyla; Derece ( gradyan (g) ve milyem (=) dir. ),

1g 1

360

360 = 400 g = 6400 Derece ( ): Derecenin ast katlar dakika ve saniye ile ifade edilmektedir. 1 Dakika () = 1 / 60 1 Saniye () = 1 / 3600 Grad (g): emberin 400 de biridir. Toporafik lme de kullanlan Gradn ast katlar aada verilmitir. Santigrad (c) Desimiligrad (cc) ; 1g = 0.9 1c = 0.54, 1cc = 0.324 1 = 1 g.11111111 ; 1 = 1.85185185c ; 1 = 3.08641975cc Yay Birimi Yay birimi radyandr (). Bir radyanlk a, yay uzunluu yarapa eit olan ve bu yay gren adr. Grad cinsinden: 1 Radyan = 400g / 2 = 200g / = 63g.661977234 Derece cinsinden: 1 Radyan = 180 / = 57.29577950 = = 0.01g 0.0001g

g L = r* g
L: Yay uzunluu : Grad cinsinden yayn grd a : Grad cinsinden radyan as (63 g.661977234)

Soru: 30 43 20 lik dereceyi radyan cinsinden yaznz. Cevap: 20 / 3600 =0.0056; 43 / 60 = 0.717 0.0056+0.717 = 0.7226 0.7226 + 30 = 30.7226 30.7226 / 57.2957795 = 0.536 Radyan dr. Soru: A asn grad ve derece cinsinden hesaplaynz.
A

33 .54

Cevap: B = 1.57 Radyan = 1.57 * 63.6619777234 = 100g B + C = 100g+ 33g.54 = 133g.54 A = 200g 133.54g = 66.46g A = 66.46g = 66.46 * 0.9 = 59.814 = 59 48 50 1.4. lekler Haritadaki mesafenin arazideki mesafeye oranna lek denir. Harita lei farkl ekillerde ifade edilebilir. Bunlar; saysal, izgisel ve alansal leklerdir. Harita da saysal lek basit bir blme veya orant eklinde verilir. rnein; 1/500, 1/1000, 1/5000 izgisel lekde harita zerindeki mesafe aadaki ekilde gsterildii gibi sunulur. Bu lein cetvelle llmesiyle ka cm in ka km ye karlk geldii belirlenir.

8 km

Yukarda verilen lekte, harita zerinde 2.5 cm 4 km yi ifade etmektedir. Alansal lek dorusal lein karesidir. rnein saysal lei 1:500 olan bir haritann alasal lei 1:500 dr. 1.5. Bir Haritann leinin Belirlenmesi Baz haritalarda lek verilmez veya lek verilmesi unutulmu olabilir. Haritann leini bulabilmek iin, aralarndaki uzaklk bizce bilinen iki noktann aras haritada llr ve buna gre lei hesaplanr. Bu amala, yeryz karelajna ait, bizce bilinenllerden de faydalanlabiir. rnein paraleller arasndaki uzaklk, eykselti erileri arasnda uzaklk ve meridyenler arasndaki uzaklk gibi. Soru: 350 m lik bir mesafe 1/5000 lik bir harita da ka cm olarak gsterilir. Cevap: 5000 cm 35000 cm 1 cm ? cm

35000/5000 = 7cm Soru: 1/2500 ve 1/10000 lekli iki harita zerinde cetvelle yaplan gzle lm sonucu, llen uzaklkta yaplan hata pay nedir? Cevap: nsan gznn belirleyebildii en kk uzunluk birimi 0.2 mm dir. Bu nedenle cetvelle harita zerinde yaplan lmlerde her zaman 0.2 mm kadar bir hata meydana gelmektedir. 1/2500 lekli bir haritada 0.2 mmlik lm hatas, llen uzunlukta 50 cm lik bir hataya, 1/10000 lekli bir haritada ise llen uzunlukta hata pay 2 m ye ulamaktadr.

2. l Hatalar Yaplan uzaklk ve a lmleri her zaman bir hata pay iermektedir. Bu hata paylar, l aletlerinde, lm yaplan yerin atmosferik koullarndan veya lm yapan kiinin dikkatsizliinden kaynaklanmaktadr. Bir haritann oluturulmasnda, bir ta ocann snrlarnn belirlenmesinde vb. amalar iin yaplan lmlerde hata paylar nem kazanmaktadr. lme de hatalar snfa ayrlmaktadr. Bunlar: a) Kaba Hatalar b) Dzenli (Sistematik) Hatalar c) Dzensiz Hatalar 2.1. Kaba Hatalar lm yapan kiinin dikkatsizliinden kaynaklanan hatalardr. rnein a lm yaparken ann 68g yerine 88g okunmas veya uzaklk lmnde kullanlan erit boyunun yanl hatrlanmas gibi. BU gibi hatalar lmn yenilenmesiyle giderilebilmektedir. 2.2. Dzenli Hatalar l aletlerinden kaynaklanan hatalardr. rnein elik erit metreyle yaplan uzaklk lmlerinde ortamn scakl nedeniyle eliin boyca uzamas veya ksalmas sonucu sistematik hatalar meydana gelebilmektedir. Dzenli hatalar kaba hatalarda olduu lmlerin yenilenmesiyle giderilemez. Ancak lm cihazn neden olduu hata miktarnn belirlenmesi ile giderilebilir. 2.3. Dzensiz Hatalar lm yapan kiiden veya lm cihazlarnn ayarlarndan kaynaklanan kk miktarlardaki hatalardr. Bu hatalar hi bir ekilde dzeltilemezler. Bu hatalar ancak lmlerde olarak ifade edilebilir. 2.4. Hata, Gerek Hata, Grnen Hata Hata () = llen Deer (X) Gerek Deer (L) Gerek deer nceden biliniyorsa hesaplanan hataya gerek hata, gerek deer bilinmeden hesaplanan hataya grnen hata denir. Grnen hata da, gerek deer yaplan ok sayda lmlerin ortalamas alnarak bulunur. rnek: ki lm istasyonu arasndaki mesafe 5 kez llm ve llen deerler aada verilmitir. llen her bir deerin grnen hata deerini hesaplaynz.

llen deer (m) 240.58 240.62 240.55 240.61 240.60 Gerek Deer (L) = (240.58+240.62+240.55+240.61+240.60)/5 Gerek Deer (L) = 240,59 m lmlerin Grnr Hatas llen Deer (m) 240.58 240.62 240.55 240.61 240.60 2.5. Dzeltme, Tolerans Dzeltme ile hata ters iaretlidir. rnein yukarda verilen soruda Hata 1 belirlendiyse dzeltme 1 ifade edilir. Dzeltmenin ters iaret almasnn nedeni, dzeltme deerinin llen deerden karlmasyla gerek deerin bulunmak istenmesidir. Hatann belirli bir deeri amamas istenir. Bu belirli deer tolerans olarak adlandrlmaktadr. Tolerans deeri llen uzunluun byklne ve lme de aranan hassasiyette gre deiiklik gsterir. Arazide yaplan lmlerde tolerans deeri aldnda lm tekrarlanr. 2.6. lmlerin Doruluk Derecesi ki farkl lm ekibi tarafndan yaplan lmlerin doruluklarnn belirlenmesi iin lm hatalarn karlatrlmas gerekir. Bunun iinde eitli hata hesaplar kullanlr. Hata hesaplarnn eitleri aada verilmitir. a) b) c) d) Mutlak Hatalar Ortalamas Karesel Ortalama Hata Olas Hata Bal Hata Gerek Deer (m) 240,59 240,59 240,59 240,59 240,59 Hata () -1 3 -4 2 1

2.6.1. Mutlak Hatalar Ortalamas (t) n sayda yaplan lmlerin hatalarnn lm saysna blnmesiyle elde edilen deerin mutlak deeridir.

t=

[ ]
n

Mutlak hatalar ortalamas, kk hatalarla byk hatalar birlikte deerlendirdii iin, lm iin byk hatalar yeteri kadar belirtilememektedir. 2.6.2. Karesel Ortalama Hata (m) Ortalama hata olarak ta adlandrlmaktadr. llerin doruluk derecesi hakknda en doru yaklam yapmaktadr. Bu hesaplamada hatalarn kareleri alnd iin lm iindeki byk hatalarn ortalama zerindeki etkisi daha byk olmakta ve bu sayede byk hatalarn tm lm zerindeki etkisi belirlenebilmektedir.
2 2 1 + 2 + 3 + ..... + 2 2 n m= n 1

n: lm says

rnek: ki farkl kiinin lm hatalar ve hatalarn karesi aadaki izelgede verilmitir. izelgede verilen verilerden yaplan lmlerin mutlak hatalar ortalamasn ve karesel ortalama hatay belirleyiniz. Hangi hata hesabnn lm srasnda yaplan byk hatay yansttn belirtiniz?

1. Kii lm No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 -2 3 -3 1 -4 3 -3 2 3 1 [||]=25 4 9 9 1 16 9 9 4 9 1 [ ]=71

2. Kii -1 3 11 3 0 -2 0 -2 -1 2 [||]=25 1 9 121 9 0 4 0 4 1 4 [ ]=123

1. ve 2. Kiinin yapt lmlerin mutlak hata ortalamas 25/10 = 2.5 dur. 71 1. Kiinin yapt lmlerin karesel ortalamas = 2.81 dr. 10 1

2. Kiinin yapt lmlerin karesel ortalamas ise

123 = 3.69 dr. 10 1

Yukardaki hesaplamalarda da grld gibi mutlak hata ortalamas hangi lmn daha hatal olduu konusunda bir bilgi vermemektedir. Fakat karesel ortalama hata hesaplamalarna gre 2.kiinin yapt lmler 1. kiiye gre daha hatal olduu, 1.kiinin daha doru lm ald grlmektedir. 2.6.3. Olas Hata (r) Mutlak deerleri alnm hatalar kkten bye doru sralanr. lm says tek say ise hata serisinin ortasndaki deer, lm says ift ise hata serisinin ortasndaki iki saynn ortalamas alnarak olas hata hesaplanmaktadr. rnek: 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 4 4 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 lm Says:15 lm Says:14 r=4 r = 3.5

2.6.4. Bal (Rlatif) Hata Karesel ortalama hatasnn gerek deere oran rlatif hata olarak adlandrlmaktadr. Paydaki deer 1 olacak ekilde bal hata belirtilir.

rnek: 200m lik uzaklk lmnde lm hassasiyeti 4 cm ise bal hata

4cm 1 = 20000cm 5000

olarak hesaplanr.

10

dev: ki nokta arasnda yaplan 10 uzaklk lmnn deerleri aadaki izelgede verilmitir. Verilen deerlerden gerek deeri, mutlak hatalar ortalamasn, karesel ortalamay, olas hatay ve bal hatay hesaplaynz. %0.15 Tolerans deerine gre hangi lmlerin veya lmn yeniden yaplmas gerektiini belirtiniz. lm No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 lm (m) 120,00 120,20 120,12 120,15 120,10 120,17 120,11 120,14 120,18 120,16 120,05

11

3. Basit lme Aletleri ve Basit Uzaklk lmleri 3.1. Basit lme Aletleri Arazide yaplan lmn byklne gre kullanlan lme aletlerinin eidide deimektedir. Parsel gibi kk alanlarn llmesinde basit lme aletleri kullanlmaktadr. Bunlar jalon, jalon sephas, ekl, sayma ubuklar, elik erit metre, dik inme ve dik kmaya yarayan aynal gnye ve prizmalardr. 3.1.1. Jalon: Jalon 2 metre uzunluunda 3-4 cm apnda ucunda sivri bir demir (ark) bulunan frnlanm tahta veya demir borudan olumaktadr. Jalon her 50 santimetresi siyah veya beyaz renkle boyanmtr. Jalon, arazide zemine sabitlenmi l noktalarnn uzaktan grlmesini salamak amacyla kullanlmaktadr. 3.1.2. Jalon sephas: Jalonun sert zeminlerde dik durmasn salayan ayakl demir sehpaya denir. 3.1.3. ekl ( akl) Koni ekilli bir demir balkla bu baln oratsandan geen bir ipten oluur. l aletlerinin yeryzne dikliinin salamasnda veya lm noktasnda dey izdmn bulunmasnda kullanlr. 3.1.4. l Fii ve elik erit Metreler 4-5 mm kalnlkta ucu halka haline getirilmi 25-30 cm boyundaki elik ubuklara l fii veya sayma ubuu denilmektedir. l fii, izdm noktalarnn belirlenmesinde ve lmede kullanlan ellik erit metre saysnn saptanmasnda kullanlmaktadr ( ekil 3.2) .

ekil 3.2.l Fii

25-30 cm

12

3.1.5. elik erit Metreyle Yatay Uzunluk lm Yatay uzunluk lmleri genellikle elik erit metre ile yaplmaktadr. lm kii tarafndan yaplr. 1. kii elik erit metrenin balang noktasn tutarak 2. kiiye lm dorultusunu verir. kinci kii elik metrenin lm esnasnda sarkmasn nlemek iin elik erit metreyi gerer ve elik erit metrenin ucunun izdmn bulur. Son kii ise lm noktalarna jalon yerletirilmesinde, jalonlarn dik durmasnda ve lm sonrasnda l noktasna l fii yerletirilmesinden sorumludur. Yatay uzunluk lm yaplrken uyulmas gereken kurallar aada verilmitir: 1) l tam olarak llecek kenar zerinde yaplmaldr. Yardmc olarak sicin kullanlabilir. 2) l srasnda elik erit metre en az zerinde belirtilen arlkla gerilmelidir. 3) l srasnda elik erit metre yatay tutulmaldr. 4) l srasnda elik erit metre omuz hizasndan yukarya kaldrlmamaldr. 5) Rzgarl havalarda rzgarn etkisini azaltmak iin daha ar ekl kullanlmaldr. Aslan arlk yerden fazla yksek olmamaldr. 6) llecek kenar tepe noktasndan aa noktasna doru llmelidir. Tepe noktasndaki uca ekl taklmamal sadece yere sabitlenmelidir. elik eritmenin uzunluundan daha fazla olan mesafeler ekil ... gsterildii gibi yaplmaldr. Her noktada lm sonu l fii yerletirilir. Tm lmler yapldktan sonra l filerinin saylmasyla llmek istenen mesafenin uzunluu belirlenmi olur.

rnek: elik erit metre uzunluu 20 m., lm sonunda toplanan l fii says 5 dir. llen mesafe ne kadardr. Cevap = 20m * 2 = 40m

13

3.1.6. zerinde Engel Bulunan Dorularn Dolayl Yollardan llmesi ki nokta arasnda lm yaparken bazen corafyadan kaynaklanan engeller ortaya kabilir. Bu gibi durumlarda llmek istenilen uzunluk baka dorular yardmyla da llebilmektedir. rnek : ki lm noktas arasnda bir kk bir gl mevcut ise,

Gln balang noktas ile biti noktas arasnda dik klr. lm dorultusuna paralel olacak ekilde klan dikler zerindeki iki nokta arasndaki mesafe llr.
V Y

Gl

3.1.7. elik erit Metre ile Uzunluk llerinde Yaplan Hatalar elik erit metre ile yaplan lmlerde dzenli hatalarn nedenleri maddeler halinde aada sralanmtr: a) b) c) d) e) Scaklk deiimi elik erit metre ucuna arlk aslmas Deniz seviyesinden ykseklik lm noktalar arasndaki ykseklik fark elik erit metrenin iki ucundan gerdirilmesi

Scaklk deiimi: elik erit metrenin zerinde belirtilen scaklk deerinden daha yksek veya daha dk scaklk deerlerinde lm dzeltme yaplmas gerekmektedir ( ekil 3.3). Bu dzeltme aada verilmitir. l t1 t2 X : : : : : elik erit metrenin 20 deki uzunluu C 20 scaklk C lm anndaki scaklk elik erit metrenin uzama katsays (0.0000115 m/1 C) 20 den farkl scaklkta 20 m lik erit metrenin uzunluu C

X = l + l (t2 t1) *
14

llen uzunluk L dzeltilmi uzunluk ise; L = L + [(X 20) / 20] * L rnek: 20 de elik erit metrenin uzunluu 20 m dir. 32 de ortam scaklnda iki nokta C C arasndaki uzaklk L = 195 m olarak llmtr. Gerek uzunluu belirleyiniz. X = l + l (32 20 * 0,0000115 C C) X = 20 + 20 * 12 * 0,0000115 = 20,00276 L = 195 + [(20,00276 20) / 20] * 195 L = 195 + 0,02691 = 195,02691 elik erit metre ucuna arlk aslmas: elik erit meteri lm esnasnda germek amacyla metrenin ucuna arlk aslmaktadr. Aslan arlk belirli oranda elik erit metrenin uzamasna neden olmaktadr. Aslan arlk nedeniyle lmlerde yaplmas gereken dzeltme aada verilen eitlikten hesaplanmaktadr. Dzeltme =

(P Ps) *L A*E

P: Aslan arlk (N) Ps: elik erit metre zerinde yazan standart arlk (N) A: elik erit metrenin kesit alan(mm) E: Elastisite modl (MPa) L: lm uzunluu (m) Deniz seviyesinden ykseklik:
Deniz Seviyesi

L L

llen uzaklk H

Uzaklk lmleri deniz seviyesinde yapld kabul edilir. Bunun iin uzaklk lmleri deniz seviyesinden olan ykseklie bal olarak dzeltilmesi gerekmektedir.

Deniz seviyesinden ykseklik dzeltmesi = L *(H / R) lm noktalar arasndaki ykseklik fark: Ykseklik fark dzeltmesi = - h / 2L
h 15 L

elik erit metrenin iki ucundan gerdirilmesi:

Yay elik erit Metre F

wl Dzeltme = 24P w: elik erit metrenin arl (kg/m) P : Gerdirme kuvveti (N)

Destek

4. Basit lme Aletleri Kullanlarak Haritalama Arazide lme yaplrken, lmn hassasiyetine ve llecek alann byklne gre haritalama yntemi seilmektedir. Bu yntemler genel olarak ikiye ayrlmaktadr: a) Balama Yntemi b) Dik Koordinat Yntemi 4.1. Balama Yntemi Bu yntemde lm esnasnda basit lme aletleri kullanlmaktadr. llecek alanlar kenar biline genler ile hesaplanr.

A 52.40 51.40

52.40 51.40 E 42.40 C 36.40 D

B 42.40

ekil 4.1. gen yntemi

16

Bu yntemle birka parselin lm yaplabiir, ok byk alanlarn llmesi iin uygun deildir. 4.2. Dik Koordinat Yntemi (Ortogonal Yntem) Bu yntemde lm alan iinden getii kabul edilen bir doru koordinat ekseni olarak kabul edilir. lm alannn ke noktalarndan bu eksene dikler inilmek suretiyle lm yaplr. Dik koordinat ynteminin eitleri aada anlatlmtr.

lm alannn bir kenarnn l dorusu olarak kullanlmas

Cephe 17.27 10.30 Dik Boy 25.30 15.20 31.00 39.20 29.51 X 0.0 32.20 41.05 50.25 40.27 Dik Ayak

lm alannn kegeninin l dorusu olarak alnmas

17.27 10.30

25.30 15.20 60.20

31.00

39.20

29.51 X 0.0

40.27

38.15 22.10

Herhangi bir dorunun l dorusu olarak alnmas

27.27 26.30 29.51 X 0.0 15.20

32.20

40.30

41.05

50.25

25.30

17

38.15 22.10

41.05

60.20

Birden fazla l dorusunun kullanlmas

l Dorusu l Dorusu

4.3. Alan Hesaplar Bir parselin veya bir arazinin alan hesab yaplrken eitli hesap yntemleri kullanlr. Bunlar; 1) 2) 3) 4) 5) l deerlerine gre Koordinat deerlerine gre l ve plan deerlerine gre Diyagramlarla Planimetrelerle

4.3.1. l deerlerine gre alan hesab: Balama Yntemi ile Parsel genlere ayrlr ve genlerin kenarlar llr. kenar llm bir genin alan aadaki eitlikten hesaplanr.

p=

a+b+c 2

genin alan =

p(p a)(p b)(p c)

a b

c Dik koordinat yntemi ile Parsel alan, gen veya yamuk alanlarndan faydalanarak hesaplanr. Alan = (a * h1+b * (h1+h2) + c * h2) / 2 Thomson Alan Bantsna gre
h1 18 l Dorusu h2 a b c

Alan = (h1 *(a + b) + h2 * (b + c)) / 2

Kutup noktas yntemi ile Alan hesabnda uzunluu bilinen iki kenar ve bu iki kenar arasndaki adan faydalanlarak hesaplanr.
h = a * sin Alan = * c* h

a
Alan = * c * a * sin

h Kutup Noktas c

4.3.2. Koordinatlar deerlerine gre alan hesab genin ke koordinatlar kullanarak alan hesab yaplabilmektedir.
+X
Alan = ((X1 X2) (Y2 Y3)) / 2

Y1 X1 Y3 X2 Y2 X3 +Y

Gauss Alan Bants 2*Alan = Xi (Yi+1 Yi-1) 2*Alan = Yi (Xi-1 Xi+1) 4.3.3. l ve plan deerlerine gre alan hesab l ve plan deerlerinden alan hesabnda ksa kenarlar arazide llr, uzun kenarlar plan zerinden okunur. Bunun nedeni ise ksa kenarlarda yaplan lm hatas alan hesabnda daha etkilidir.

19

4.3.4. Diyagramlarla alan hesab Plan zerinde boyutlar belli bir alan diyagramlar yardm ile hesaplanabilmektedir. Diyagramlarla alan hesab iin farkl yntem kullanlmaktadr. Bunlar; 1) Paralel izgili diyagramlar yntemi 2) Hiberbol diyagram yntemi 3) Karelaj Paralel izgili diyagramlar yntemi
h h h h

Alan = h (x1 + x2 + x3 +.)

x1

x2

x3

x4

Hiperbol diyagram yntemi

60 55 50 45 40 Y

Alan = (Y * X)

35 30 25 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 X

60

Karelaj

55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0 20 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60

5. Koordinat Sistemi ve Temel devler Noktalarn bir dzlem zerideki konumlarn belirlemek iin koodirnat sistemi kullanlmaktadr. + X (Kuzey Yn)

IV.Blge

I.Blge + Y (Dou Yn)

III.Blge

II.Blge

5.1. Trigonometrik Daire ve Jeodezik Daire +Y +X

II.Blge

I.Blge +X

IV.Blge

I.Blge +Y

III.Blge

IV.Blge

III.Blge

II.Blge

5.2. Aklk As ve Semt As Dik koordinat sisteminin oluturduu dzlem zerindeki herhangi bir dorunun +X ekseni ile oluturduu aya o dorunun Aklk As veya sadece Akl denir. Eer dzlem dik koordinat sisteminde +X ekseni kuzeye ynelik ise, herhangi bir dorultunun +X ekseni ile oluturduu aya o dorultunun Semt As veya sadece Semti denir. 5.3. Temel devler Bir dorunun koordinatlarnn bulunmas, kesien dorularn kesime noktalarndaki alarn bulunmas veya bir noktadaki semt asnn vd. bilinmeyenlerin bulunmas temel dev olarak adlandrlan yntemlerden faydalanlacaktr. Temel devler drt ksm eklinde incelemek mmkndr.

21

5.3.1. Birinci Temel dev Bilinenler Bilinmeyenler : C noktasnn koordinatlar, dorunun uzunluu ve semt as : D noktasnn koordinatlar +X y x C l D

+Y Yd = YC + l * Sin(CD) Xd = XC + l * Cos(CD) 5.3.2. kinci Temel dev Bilinenler Bilinmeyenler : C ve Dnoktasnn koordinatlar : CD dorusunun uzunluu ve CD nin akl +X y x C l D

+Y Tan (CD) = Y/X l = V (Yd-Yc) + (Xd-Xc) Blge I II III IV Y + + X + + (CD) aklk as (grad) 200 + 200 + 400 +

5.3.3. nc Temel Grev Birinci noktadan ikinci bir noktaya giden aklk as ve ikinci noktadaki krlma as belli iken, ikinci noktadan nc noktaya giden aklk as hesaplanabilir. 22

Bilinenler Bilinmeyenler

: C den Bye giden aklk (Semt) as : krlma as

CD C E

D DE = CD + 200g 1 2 3 4 0g (CD) + 200g 200g (CD) + 400g 400g (CD) + 600g 600g (CD) + 800g +200g -200g -400g -600g

5.3.4. Drdnc Temel dev C, D, E gibi koordinatlar bilinen nokta arasndaki as hesaplanr. Bilinenler : C, D ve E noktalarnn koordinatlar Bilinmeyen : as +X N D (CD) C (DC) E +Y (DE)

(CD)

23

6. Yatay Kontrol Noktalar Bir lkede, haritalarn veya planlarn yaplabilmesi iin koordinat deerleri belli sabit noktalara ihtiya vardr. Bu noktalara yatay kontrol noktalar denilmektedir. Toporafya iin kullanlan yatay kontrol noktalar ise poligon noktalar adlandrlmaktadr. 6.1. Poligon noktalar Dnya zerinde lkelerin snrlarn ve kapladklar alanlar belirlemek iin nirengi noktalarndan faydalanlmaktadr. ki nirengi noktas arasndaki en kk uzaklk 1 kmden bile daha fazladr. ki nirengi noktas arasndaki mesafe poligon noktalaryla blnerek basit lme aletleriyle lme uygun hale getirilmektedir. Poligon noktalarnn gzergahna poligon gzergah (gekisi) ve poligon gzergahlarnn oluturduu ebekeye poligon a denilmektedir. Poligon noktalar arasnda kalan doru paralarna poligon kenar ve doru paralar arasnda kalan ada krlma as veya poligon as olarak adlandrlmaktadr. 6.2. Poligon Gzergahlar Poligon gzergahlar olabildiince dz bir doruya yakn olmaldr. Poligon kenarlarnn toplam, poligon balang noktas ile biti noktas arasnda en ksa mesafenin 1.5 katdan daha fazla olmamaldr.

L
a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8

a1 + ... + a8 < 1.5 L Poligon gzergahlar hesaplamalara gre 3 trde snflandrlmaktadr. a) Ana b) Ara c) Yardmc

Ana poligon gzergah: Nirengi noktalarn birbirine balayan ve llecek alan byk paralara ayran poligon dizileridir. Poligon gzergah 1600 mden fazla olamaz. Ara poligon gzergah: Farkl ana poligon gzergahlarn balayan poligon gzergahlardr. Gzergah uzunluu 1000 m yi gemez. Yardmc poligon gzergah: Detay lmlerde kullanlan poligon gzergahdr. Ara poligon gzergahlarn balar. kmaz sokaklar, avlu ileri gibi kk alanlar yardmc poligon gzergahlar ile ifade edilir. Gzergah uzunluu 600 m yi gemez.
a1
b1 Ara c1 b2 b3 c2 Yardmc Ara

a2

a3

a4

Ana a5

a6

a7

a1

a2 a3

a4

a5

Ana

24
a6 a7 a8

ekillerine gre de poligon gzergahlar gruba ayrlmaktadr. Bunlar; a) Ak poligon gzergah: Nirengi noktas ile balayp nirengi noktas ile bitmeyen poligon gzergahdr. b) Bal poligon gzergah: ki nirengi noktas arasndaki poligon noktas dizilimidir. c) Kapal poligon gzergah: Balag noktas ile biti noktas ayn olan kapal bir alan ifade eden bir poligon noktas dizilimidir. 6.3. Poligon leri Poligon ileri, arazinin kefinden, zemin iaretlerinin yerletirilmesinden, poligon noktalarnn rperlenmsei, poligon lmleri, hesaplar ve poligon gzergah izimlerinden olumaktadr. 6.3.1. Arazi Kefi (stikaf) Poligon gzergahlarnn tahmini olarak hangi noktalardan geecei broda yaplan bir n almayla harita zerinde belirlendikten sonra arazide keif yaplr. Poligon gzergahlar arazide belirlenirken aada belirtilen zellikleri tamas istenir. Poligon gzergahlar gergin bir ip eklinde, krlma alar 200g civarnda olmaldr. Poligon noktasndan bakldnda bir nceki ve sonraki poligon noktas grlebilmelidir. ki poigon noktas arasndaki mesafe elik metreyle lm yaplacaksa 200 myi, laser uzaklk lerle lm yaplacaksa 350 myi gememelidir. Gzergahlarn uzunluu ana poligonlarda 1600 m yi, ara poligonlarda 1000 myi ve yardmc poligonlarda 600 myi gememelidir. Poligon iaretlerinin srekli kalabilmesi iin, poligon noktalar, yerleik alanlarda bina dorultular boyunca, krsal alanlarda ise arazi snrlar boyunca, yerletirilmelidir. Poligon gzergah bir ulam yolunu (karayolu, demiryolu vb.) kesmemelidir.

6.3.2. Poligon aretlerinin Yerletirilmesi Krsal alanda, yumuak zeminde poligon noktalarna betondan yaplm 60 boyunda ve kesik piramit eklinde poligon iaretleri konur. Poligon betonun st ksm, toprak seviyesinden 10 cm yukarda olacak ekilde topraa gmlr. Poligon betonunun tahrip edilmesi veya sklmesi durumunda, yenilemek amac ile her poligon betonunun altna birer sigorta betonu konur. Yerleim blgelerinde poligon noktalar, asfalt ve beton yollara ba zmbal demir iviler aklarak; kaldrm ve dier yollarda galvanizli borular yerletirilerek iaretlenirler. 6.3.3. Poligon Rperleri Rperlemek, duvar, bina, yap gibi sabit unsurlara gre poligon noktasnn konumunun belirlenmesi demektir. Bundan ama, poligon noktas herhangi bir nedenle tahrip olduunda poligon noktasnn rper deerlerine baklarak bulunabilmesidir. Rper uzunluklar 20 m den uzun olmamaldr.

25

6.3.4. Poligon lmleri Poligon lmleri, poligon krlma alar ve poligon kenar uzunluklarnn lmlerini kapsamaktadr. ki poligon noktas arasndaki poligon kenar uzunluu, elik erit metre ile llrken biri gidi biri dn olmak zere iki kere llr. Engebeli arazilerde ise, yoku aa iki kere lm alr. ki lm arasndaki fark, aadaki eitlikten fazla olamaz. ds = 0.006 S + 0.02 S: Kenar uzunluk Poligon a lmleri yaplrken iki yarm silsile yntemi kullanlr. ki yarm silsile yntemi aada anlatlmtr:

B C A

Teodolit A noktasna konarak merkezlenir ve dzelenir. B noktasna baklarak dorultu okumas yaplr (B1). Daha sonra teodolit saat ynnde ddrlerek C noktasna baklarak dorultu okumas yaplr (C1). Bu ilem ilk yarm silsileyi oluturur. Drbn 360 yatay eksen etrafnda (takla attrlarak) dndrlerek yukarda yaplan ilem tekrarlanr ve yeni lmler (B2) ve (C2) olarak adlandrlr. Bu ikinci yarm silsiliye oluturur. 1 = C1 B1 2 = C2 B2

= (1 + 2)/2

26

7. Ykseklik lmeleri Bir noktann deniz seviyesi veya kabul edilen yatay bir dzleme, ekl dorutulsundaki uzaklna dey uzaklk denilmektir. Bir noktann dey uzakln bulmak iin yaplan ileme ykseklik ls denir. Ykseklik lmeleri 3 ana balk altnda incelenir. a) Geometrik ykselik ls (Nivelman) b) Trigonometrik ykseklik ls c) Barometrik ykseklik ls Geometrik Ykseklik ls (Nivelman) Geometrik ykseklik ls nivelman olarak ta adlandrlabilmektedir. Geometrik ykseklik ls, kotu bilinen bir noktadan yararlanlarak yaplr. Sahada V noktasnn denizden ykseklii Va, nivelman dzleme V, X, Y, Z noktalarnn uzakl v,x,y,z olarak kabul edilirse, X noktasnn kotu hx = hv + v - x Y noktasnn kotu hy = hv + v - y Z noktasnn kotu hz = hv + v - z Z z V v V hv Deniz Seviyesi Yeryz Z Nivelman Dzlemi X x X hx X y Y hy Y Y

Hassasiyet 1mm - 10mm/km arasndadr. Trigonometrik ykseklik lmesi: Bu ykseklik lmesinde, eimli bir yzeyde, iki nokta arasndaki dorunun yatay ve dey izdmlerinden faydalanlr. Hassasiyet 1cm/km ile 10cm/km arasndadr. Y X l h

27

hy - hx = h = l * Cot Barometrik ykseklik lmelerinde ise yksee kldka oluan hava basncnn azalmasndan faydalanlr. Hassasiyet 1 ile 3 m arasndadr. 7.1. Nivelmanda Kullanlan Aletler 7.1.1. Nivolar Nivolar bir sv yzeyinin yatayl prensibinden faydalanarak yaplm ve bu amala hassas bir silindirik dze ile donatlmlardr. Gzlemler bir l drbn yardm ile yaplmaktadr. Nivo dzelendiinde optik eksen bir nivelman dzlemi oluturmaktadr.

7.1.2. Miralar Nivelmann miralar genellikle iyi cins frnlanm aatan yaplm, 3-4 m uzunluunda, takriben 10 cm geniliinde cm blml latalardr. Noktalarn nivelman dzlemine olan uzakln lmede kullanlr. Miralarda tabadndan itibaren dm rakamlar yaldr. Baz nivolar ters grnt verdiinden okumalarn doru olabilmesi amac ile bu yazlar ters yazlmtr.

28

7.1.3. Mira altlklar Salam olmayan zeminlerde ve hassasiyet aranan nivelman ilerinde miralarn kmesini nlemek zere kullanlr. Ortasnda tek veya ift knts ve toraa gmlmesini salamak amac ile sivri aya bulunan pik demirden yaplm bir aratr.

7.1.4. Mira dzeleri Miralarn dey ekilde tutulmasna yarayan, yerden yaklak 1m ykseklie monte edilmi kresel dzelerdir.

29

7.1.5. Mira destekleri Miralarn rzgarl havalarda sallanmasn engellemek ve miralar desteklemek iin kullanlr.

7.2. Nivolarn Kurulmas Nivonun ayaklar yaklak ekenar gen oluturulacak ekilde alarak zemine nivo yerletirilir. Buarada nivonun sephas gz karar yatay olmaldr. Alet kresel dzele, sehpa ayaklar oynanarak kabaca dzelenir. Okler uygun ynde evrilerek kler kllar netletirilir. Drbn hedefe yneltilir. Grnt netletirilir. 7.3. ki Nokta Arasndaki Ykseklik Farknn llmesi ki nokta arasndaki ykseklik fark fazla deilse ve iki nokta birbirine yakn ise tek bir alet kurulumuyla yksekli fark bulunabilmektedir. Bu ileme nokta nivelman denir. mira nivo b a h hy - hx = h = a b hy = hx + h ki nokta arasndaki ykseklik fark fazla ise, nivo birka kez kurularak lm alnr. Bu ilemde hat nivelman olarak adlandrlr.

30

a3 a2 a1 X h = hy - hx = h1 + h2 + h3 + .... = h = (a1 b1) + (a2 b2) +(a3 b3) = (a b) 7.3.1. Nivelman Hesaplar Nivelmanda ykseklik farklar iki yntemle hesaplanr. -Ykseklik farklarna gre kot hesab, -Alet ufkuna gre kot hesab Okuma noktas says ok fazla ise alet ufku yntemi kullanlmaktadr. 7.3.2. Ak Nivelman Hesab b1 b2

b3 Y

Ykseklii belli bir noktadan balamaktadr. Mira okumalar sadece geri (a) ve ileri (b) okumalardan oluuyorsa, ykseklik fark (a-b) den bulunur. 7.3.3. Dayal (Bal) Nivelman Hesab Balang ve biti noktalarnn ykseklikleri belli ise ve iki nokta arasndaki toporafyann belirlenmesinde kullanlr. Yalnz balang noktasndan balayarak nivelmanla biti noktasna kadar yaplan lmlerin toplam genelde biti noktasnn yksekliini vermemektedir. Biti noktasnn lmle bulunan yksekliinin, bilinen ykseklikten farkna nivelmanda kapanma hatas denir. hata = llen h bilinen h Belirlenen bu toplam hatann, nivelman noktalar arasnda datlmasna, nivelmanda hata datm denir.

31

8. Kesitlerin karlmas Yeryznn dey bir dzlem ile ara kesitine boyuna kesit ya da boykesit, boykesit dorultusuna dik bir dzlem ile yeryznn ara kesitine de enine kesit veya enkesit ad verilmektedir. Mhendislik yaplarnda inaat projelerinin hazlanmas ve herhangi bir nedenle bir yerdeki toprak hacminin bulunmas amac ile kesitler alnr. Kesit alnrken, her 50 m de bir veya eimin deitii noktalara kazk aklr. Bu kazklar piketaj kaz olarak adlandrlmaktadr. Balang noktasndan itibaren piketaj kazklar numaralandrlr. Piketaj kaznn arazide kolay bulunabilmesi iin piketaj kaznn yukarsna tatan koni oluturulur. Piketaj kaznn aasna ise piketaj numarasnn ve balang noktasndan uzaklnn belirtildii bir iaret kaz aklr.

aret Kaz Piketaj Kaz

8.1. Boykesit Nivelman Boykesit boyunca kazk aklan her noktann yksekliinin bulunmas iin yaplan nivelmana, boykesit nivelman denir. Boykesit kot hesaplar yapldktan sonra, boykesitlerin izimine geilir. izimlerin 3050 cm geniliindeki saydam milimetrik katlara yaplmas tercih edilir. izim lei mhendislik yapsnn boyutlarna gre 1/1000 ile 1/5000 arasnda deiir. Piketaj noktalarnn birletirilmesi ile siyah kot oluturulur ve krmz kot olarak adlandrlan yol gzergah izilir. 8.2. Enkesit Nivelman Her piketaj noktasnda boykesit hattna dik dorultuda alnan nivelmandr. 8.3. Enkesitlerin izimi Milimetrik katlara 1:100 veya 1:200 leinde izilir. Yatay ve dey lek ayndr. Yatay eksende noktalar arasndaki uzaklk, dey eksende ise ykseklikler belirtilir.

Enkesit izimi(nal, vd., 2002)

32

Boy kesit nivelman (nal, vd., 2002)

33

9. Hacim Hesaplar Baraj vb. byk mhendislik yaplarnda temelin yerleecei alanlarda veya karayolu inasnda karayolu gzergah boyunca kesilen toporafyann yerine gore doldurulmas veya kazlmas gerekmektedir. Hacim hesab genel olarak; -Enkesitlerden, -Yzey nivelman llerinden -Eykseklik erili planlardan yararlanlarak hesaplanr. 9.1. Enkesitlerden Hacim Hesab Enkesit alanlarndan ve ard arda gelen kesitler aras uzaklktan faydalanlarak hacim hesaplar yaplr. Hacim, V = (A1 + A2) * L /2

A2
A1, A2 : Kesit alanlar L: Kesitler aras uzaklk

L A1

Aralarnda eit uzaklk bulunan dolgu veya yarma kesitleri arasnda kalan toplam hacmin hesaplanmas.

A3

A2

L A1

Hacim, V = (Ailk + 2n.Aara + Ason) Ailk : lk kesit alan Ason : Son kesit alan Aara : lk ve son kesitler arasnda kalan kesit alanlarnn aritmetrik ortalamas n : lk ve son kesitler arasnda kalan kesit says Ardk hacim hesaplarnda her zaman arda arda dolgu veya yarma kesiti gelemeyebilir. Bazen ardk hacim hesaplarnda bir dolgu, bir yarma kesit gelebilmektedir.

34

A1

A2

L
A1 x = A2 L x
9.2 Yzey Nivelman llerine Gre Hacim Hesab Arazi gen, kare veya dikdrtgen kafeslere ayrlr. Kafeslerin ke noktalarnn ykseklikleri bilindii iin, verilen taban kotuna gre kare veya dikdrtgen prizmalardan yararlanarak hacim hesaplanabilmektedir

x=

A1 *L A1 + A2

h1 h2

h3

h3 h2 h1

h4

A1

A1

Hacim, V = A1 * (h1+h2+h3)/3

Hacim, V = A1 * (h1+h2+h3+h4)/4

35

1 a 8 a 7

A1
9

A2
4

A3
6

A4
5

1 V1 = a 2 (h1 + h2 + h8 + h9) 4 1 V2 = a 2 (h2 + h3 + h4 + h9) 4 1 V3 = a 2 (h4 + h5 + h6 + h9) 4 1 V4 = a 2 (h6 + h7 + h8 + h9) 4 1 2 V = a ( h E + 2 h R + 4 h i ) 4

hE : D ke ykseklikleri hR : D kenar ykseklikleri hi : ykseklik 9.3. Eykselti Erilerinden Faydalanarak Hacim Hesab Eykselti erilerinden hacim hesab en kesit hesabna benzer ekilde yaplmaktadr.Yalnz eriler arasnda kalan alanlar planimetre ile hesaplanmaktadr. Ykseklik fark ise iki eykselti erisi arasndaki farktr.

760 770 780 790

V=

A1 + A2 h 2

36