www.kitapsevenler.

com Merhabalar Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden Grme zrller in Hazrlanmtr Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Arkadalar Sadece Kitap Hakknda Fikir Sahibi Olduunda Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin Edebilirler Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz Bilgi Paylatka oalr Yaar Mutlu Not: 5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK MADDE 11. Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web sitesinde deneme yaynna geilmitir. T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl Ankara Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin Tarayan Yaar Mutlu web sitesi www.yasarmutlu.com www.kitapsevenler.com e-posta yasarmutlu@kitapsevenler.com yasarmutlu@yasarmutlu.com mutlukitap@hotmail.com kitapsevenler@gmail.com Kemal Tahir _ Bir Mlkiyet Kalesi Cilt2 KEMAL TAHR Bir Mlkiyet Kalesi Cilt : 2 STANBUL t YAYINEV kapak dzeni : fahri karagzolu KUVAYI MLLYE Bir iir yle der: Ben yolculuk etmeyi sevmem tek bama Bir ikindi vakti can yoldama Dedim ki: Geldik. Dedim ki: Bak! Gelmee balad bir adm geride alayan [toprak Yahya kaptan etesi efradndan Yayalar kyl brahim'le beraber Bir ikindi vakti yryen Mahir efendi, ite bu iirde anlatlan eyleri bir baka manada hissediyordu. Toprak deil, zerindeki hrriyet havas glmekteydi. kisinin omuzunda da tfekler vard. Tfek ne iyi arkada! insan onu srtnda tarken arkasn yksek bir daa vermi gibi kendisini emniyette hissediyor. ift sren kylleri selmlyorlard. Yaya-' lar kyl brahim: Bey! Bunlar da tekmil silhl! dedi, herkes silhl. stanbul'da da herkes silhsz. Askerler bile...

 yi atar msn bey? BLG BASIMEV - ANKARA 381 Uara atarm Mavzerle mi? Mavzerle... Ama tabancayla daha iyi atarm. Tabanca, bilek meselesi... Bileim kuvvetlidir. Ben marangozum. Ankara'ya marangozluk iin mi gidiyorsun? Evet... brahim biraz dnd. Kaymakam Fevzi beyle, Mdafaay Hukuk Heyeti Reisi Hac Ali beyin, neden bu kadar itibar ettiklerini anla-yamyordu. Nice beyleri. Paalar bu yoldan Anadolu'ya armlard. Hibirisine bu kadar hrmet ettiini grmemiti. Bizim reisi tanr msnz? diye sordu. Tanrm. Nerden tanrsnz? Tanrm. brahim stne dmedi. ler bu hale geleli nelere rastlamt. Ne akl almaz dalaverelere... Geenlerde... Epi oluyor, dedi, bir kar ile be alt herif geirdik. Kar da m Ankara'ya gidiyordu? yi bildin. Ankara'ya gidiyor. Ne yapacakm? Marangozluk mu? Kar kitapcym... Kitap yazarm... Koca koca kitaplar... Artk ne zerine olduunu sormadm. Yanndakiler de esnaf takm deil... Paadan, beyden herifler. Cmlesine, Tabur kumandan gibi emir veriyor. Karya (Buyrun!) diyorlar. Kaplardan o gemeden 382 gemiyorlar. Sofraya ondan evel el uzatmyorlar. Grlecek birey canm! Demek ki akll bir kadn! Dnya ve ahret bacm olsun. Namustan yana ben de seninle beraberim. Karnn yzne bakamyorsun ki birader! Kalbine ktlk getirmek ne mmkn! Dorusun. Arslanm erkei var da diisi yok mu? stanbul'da da bir kar tremi. Dman memleketi basnca, biz erkekler girecek delik aradkt. Kar, karl ile bayraklar yaptrm. Osmanl sancaklar ama, bezi krmz deil... Siyah bez zerine bayraklar! (Yzmzn karas bayraa vurdu.) demek mi istedi, yoksa (Biz bu lekeyi birgn temizleriz mi?) demek istedi. Elbet bir manas olacak. Dman bile zerine varamad. Meydanda fer-yad etmi: Hey erkekler nerdesiniz? Vatan, milleti kime braktnz? diyerek... Dur bakalm... te dediim kar o kar... Yok canm! Adil usta tarif etti. Koce gzl bir kadmm. Tamam! Koca gzl... Babayiit... imdi inandm. O kar otuz tane Tabur kumandanna bedel bir kar... Herifler yoruldu. O yorulmad. lerden bi grlt kopsa, herifler Aman! diye arkama saklanyorlar. O benden ileri geiyor. Biz ehir karsn byle bilmezdik arkada! Her eyin ba akl! Bunu sylerken Hayriye hanm dnmt akl da lzm ama, hereyin ba namus. Kary cesur eden namusu... 383 Kt kar da bireyden korkmaz. Kt kar rezaletten korkmaz... Skntya katlanmak icap ederse ylverir... Karya yarayor. Beibirlik gibi Mahir efendi bunlar sylerken de Canseza'y dnyordu: Ben bunca ya yaadm. yi kandan salam zenginlik grmedim. Evlisin yle ya... Evliyim. oluk, ocuk?.. ki olan var. Byk m?

 By on yanda... K alt... Vah vah! Daha kendilerini kurtaracak kadar olmamlar. Kimin kimsen var m bari? Aabeyim var. Bir an sustu: Arkadalar, saolsunlar! Aileyi ayak altnda komaz-lar... N'oldu da yola ktn efendi? Ankara'da bir marangoz da eksik olsayd... Mustafa Kemal Paa istemi Mahir efendi, akasna kendisi gld: Mahir gelip bana bir koltuk yapmazsa ben bu harbi kaza-namam! demi. Vay! Demek o da koltuk iin mi kazanacak? Tvbe Yarabbi! aka ediyorum. Mustafa Kemal Paa fkara marangozu nerden bilsin?.. Ben olsam, iki ocuu brakp gitmem. Senin ocuk yok mu? Drt tane. yleyse burada, benimle beraber ne aryorsun? 384 Ben bir yere gitmiyorum ki... Yarn eve dnerim. imdi Rum eteleriyle msademeye tu-tusak... O baka... Yiitin alnna yazlan gelir demiler. lm Hak... Allah rahmet etsin bizim Beis byle sylerdi. Hac Ali bey mi? Hayr. Yahya kaptan.. Yahya kaptan m? Mahir efendi, Adil ustann Yahya kaptan'a ne kadar acdn hatrlad: Yazk oldu babayiit'e... Allah rahmet eylesin. Vurulduu zaman sen yannda miydin? Hayr. Tavancl'a gitmiti. Uan kular. esen rzgrlar dman olduu halde, korkmazd. Biz bir kt zamana kaldk beyim. Mslman mslman bigayrhakkn krar m? Krar. H smme h, din, iman hep kr olmu... Necati bey denilen namussuzu bildin mi? Hayr, tanmam. Tanmadn iyi... Rahmetli'yi Kemal Paa telgraf bana istemiti. Buralarda Rum etelerine, bir de stanbul Hkmeti etelerine kar tekilt yapmak emri verildi. Biz toplandk. Kk Arslan etesinin rezilliine meydan vermedik. N'apyordu Kk Arslan? Ekyalk... Kk Arslan Binba Necati beyin adamyd. Bunlar, stanbul'dakilerle szbirlii etmiler. Szm meclis harici, Kk Arslan etesi Kuvay Milliye taraf oluyor da, buradaki Rumlara, Ermenilere fenalk ediyor. 385 Maksat, Kemal Paa'y gzden drecekler. Danca'nn iki Rum bekisini ldrdler. stal-yanos orbacy daa kaldrdlar. Daa kaldran Ali kaptan ala. Yzba Nail beyle Binba Necati bey daa kaldrlan orbacnn verdii fidye ile Ali kaptan evlendirdiler. Dn bahanesiyle toplandlar. Niyetleri Yahya kaptan ldrmek. Kk Arslan etesinin o zamanlar mevcudu onsekiz kiiydi. Onsekiz kii, bir kolayn bulup bizim Reisi pusuya dremedi. Mertlikle i grmek ne hadlerine... Yahya kaptan namuslu adamd beyim, bizim eski Reisimiz Byk Arslan bey, Yahya kaptann sayesinde affedildi. Yahya kaptan aftan sonra hepimizi toplad. Ky basmak, (Gvur) diye adam vurmak yasak! Bundan byle buralarda ne siz ekyalk yapacaksnz, ne de bakasna yaptracaksnz. dedi. Memleket bir oldu. Hani, tepsiyle altn bana koy, Badat'a kadar yr. Birisi de, nne kp (Nereye gidiyorsun?) diye soramaz. Aferin! ^JLkin bu hal Binba Necati, Yzba Nail denilen hergelelerle Kk Arslan denilen hrszn iine gelmedi. stanbul'dan ikibin kii yollamlar. Demek buralarda casuslar var ki kaptann Tavancl'da yalnz olduunu haber vermi. Evin etrafn asker evirince rahmetli mecburen teslim oldu. Kyden karp bir eme banda arkadan vurdular. Allah rahmet etsin! Amin! Bir de yalan sylyorlar. Kyden knca biz askere ate amz. Kaptan kamaa teebbs etmi de o sebepten vurulmuBizden iki kii olsayd, muhasaray yarar, gene kardk. Teslim olmu, kolu balanm bir adama arkadan kurun skacak namertler erkek gibi debilir mi? Sonra biz lsn grdk. Kafasna ka kurun skmlarsa skmlar, yzn azdan yukars yok olmu. Ulan namussuzlar! nsan yle arslana kyar da kurun atabilir mi? Eliniz nasl tetie gitti?

 Zaten adam arkasndan yiit vurmaz ki,, kahpe avratlar vurur. ki ocuu, bir de gen kars vard. te grdn m? Yahya kaptan iki ocuunu brakm. Hepimiz yoldayz kardeim... Allah yardmcmz olsun... Amin!.. Ama Kemal Paa ii yrtrse Yahya kaptann kann yerde komaz. Sen bilir misin? Meraklanmasnlar. Ben hepsini yazyorum. Sra gelince soracam- demi. Sorar. Hi sormaz m? stanbul'da ne diyorlar? Bu iin sonu nereye varacak? Yani bu muharebenin sonu. Akll adamlar bilir mutlaka! yi olur inallah... stanbul'da lf ok. Kimi (Vurumak faydasz.) diyor. Kimi (Vuruup lmek, ayak altnda kalmaktan yedir.) diyor. Kt Yunan'a kalsa evelllah hakkndan geliriz. ngiliz kfiri karrsa berbat! Dnme... Azdan az olur, oktan ok... stanbul'da kanlara hakaret ediyorlarm. Doru mu? Namuslu kanya dokunan duymadm. 386 387 tekiler gvur zabitlerini krmz gtl balmumu ile kendileri davet ediyorlarm... Hele mlevveslere hele... Vurmal tekmilini... Kt, vurmakla tkenmez... Padiahmz ne yapyormu?.. Padiahmz... Padiahlk Abdlhamit efendimizle beraber ld... Padiahlk dnyadan ekildi. Glgesi kald. (Hamit onba) dediler. (Kzl Sultan) dediler. Cenazesi kaldrlrken ben stanbul'da yoktum. Tabutu parmak zerinde gitmi. Millet (Bizi kime brakyorsun mbarek?) diye rrm... Ahr zaman birader... Hep kyamet almetleri... Dn bir kere... Gndz ortasnda, arafl islm kars, Fransz zabitinin kolunda geziyor. Yok canm? Sen gznle grdn m? Grdm. Grnce... Allah, Allah! Yrein szla-mtr. Szlad. Ne yaptn? Ne yaparsn, sokaa sapverdim. Tuuu... kisini de vurmak yok mu? Vurmak silhla olur. Silh!.. brahim dudan nefretle iirdi: nsan isterse silh bulur... imdi anlyorum. Kary ocuklar braktn da, (Gzm grmesin!) diye ban alp katn! yi... yle oldu. Katk! Mahir efendi. Yayalar kyl'brahim'in gznden marangoz olduunu rendikten beri, 388 bu kamak bahsiyle ikinci defa dm oldu. Artk, bu korkak marangozla konumaa lzum grmedi. Telgrafn tellerine kular m konar! diye seferberliin btn mitsiz ayrln ifade eden trky fkeli fkeli mrldanarak yrd. Mahir efendi, yrei rahat, brahim'in hakknda neler dndn bilerek fakat bunlara zerre kadar ehemmiyet vermeksizin birtakm hesaplar yapyordu. Srr bey sabahleyin haber yollamtr. Akam Adil usta ya eve urar, yahut, Kse Hoca'y gnderir. Kar da aacak birader! (Yahu bu ne biim bir koca! at burada at cehennemin dibinde) dese hakl! Acaba alar m? Canseza'y, ocuklar iin korktuu zamandan baka alar grmemiti-Kendisi yannda iken cesur olmaa bile ihtiya duyuyordu. Kendisi yokken... Glmsedi... O zaman da nasl davrandn nerden bilecek. Kerametimiz mi var bizim? te geldik. Nereye geldik? Bizim hududa.

 E? Buradan tesine biz karmayz. Sen dnecek misin? Dneceim. Gece oldu. Aldrma... Geceler, gndzden daha emniyetli. Dnyann ne halde olduunu artk anla! Sen Bolu zerinden mi gideceksin? Evet... Kunduralarn da yeniymi... 389 Anlamadm. Byk Arslan etesi efradiyle buradaki milisler arasnda gizliden gizliye cekememezlik vard. Birisi stanbul'a, yani tehlikeye daha yakn olduu iin nr, tekiler Rum eteleriyle defa msademeye tutuup, defa galip geldikleriyle bbrlenirlerdi. Yayalar kyl brahim nefretle glmsedi: Bu bir kar ii canm! dedi, geenlerde bizi rezil ettiler. Neden? Kar dedim ya... Kar ile arkadalarn buraya getirdik. Yanmda bizim uaklardan biri daha var. Yolcular misafir odasna buyur ettiler. Yattk. Sabahleyin yola kacaz. Misafirlerden birisinin kunduralar yok. Yeni potinleri almlar da, yerine eski apulalar bra-kvermiler. Sakm karnn kunduralar' olmasn? Deil. Yanlarnda ufak tefek bir herif vard. Ad neydi bakalm! smet bey... Binba mym, Kaymakam mym... Sivil roba giymi ama zabit kendisi... Kula da ar iitiyor fkaramn. alnd saa, alnd sola... Kunduralar umu birader, gitti, gider. Deli gnl Ulan reziller! diye ortaya dikil diyor. Marazann sras deil. Dndm kaldm bir vakit... Gene herif terbiyeli bir adamm. Gld de, O arkadaa daha lazmm. Zarar yok-Bunlar bize elverir! dedi. Eski apulalar ayaklarna ekiverdi. Yolda mutlak paralanmtr. Yalnayak Ankara'y tuttu Binba smet bey... Daha neler greceiz? 390 Tam arkl -Erknharp olmu desene... Lf aramzda... Haline baktm da... Eski ark bile ok... Nasl zabit olmu aarsn. Bir ie yaramaz ya... te bakm ki alem gidiyor, ben de gideyim! demi, yola dm. Alem gidiyor ama, sen nereye gidiyorsun efendi? Varsn gitsin. Adam adamdr. Adamn bu sra kts olmaz. Yoksa kendisini tanr msn? Nerde oturuyormu? Bilmem... Koca stanbul... Kim kime... smet bey mi dedin? Hayr duymadm. Duymadn iyi... Eller konutu. O, hocann hindisi gibi dnd, kald. Zaten karnn yannda birinin de konumak ne haddine... Kar ngilizden ayor, Franszdan ayor. Yerin altndan stnden haber veriyor. Kyn ortasnda, alt yar kahve, yar bakkal dkkan bir odaya ktlar. Marangoz Mahir efendiyi burada da hrmetle karlamlar, nereye oturtacaklarn armlard. Ayran koturuyorlar, arkasndan kahve yetitirip tekrardan ayran veriyorlard. brahim biraz seyrettikten sonra iyiden iyiye merakland. etenin ileri gelenlerinden birisini bir kenara ekip sordu: Kim bu herif yahu? Paa m? tebdil mi geziyor! Onun yannda Paa'mn ne deeri var? Deme... , $91 Bir de ayor. Haberin yok mu? Neden? Yahu! Sen bunu kim zannediyorsun? Marangoz imi. Mustafa Kemal Paa'ya koltuk yapmaa gidiyormu.

 Ne koltuu! Herifte Paalara koltuk yapacak surat m var budala! Seninle elenmi... Bunun marifeti ne? Duymadn m? stanbul velveleye gitti. Padiah korkusundan alyormu. Bu marangoz Anadolu'ya geti diye mi? Elenme... Bu marangoz, dnk gn Beyolu'nun gbeinde, gndz ortas, uyuma... Fransz Pa-asiyle kolkola piyasa eden bir islm karsn resmen vurup ldrd. Kary m ldrd? Hem kary, hem Fransz Paasn... Yok canm! Yayalar kyl ibrahim, hayret ve hrmetle kede oturan marangoz Mahir efendiye bakt: kisini de ha! Gndz ortas... Vay canna! Vuruyor. kisini de... Dnyann gvuru etrafn eviriyor. Aln topunuzu krarm! diye naray basp, muhasaray yarp kyor. Yolda sormadn m? Sordum. Ne dedi? stanbul'dan, Mslman kanlar gvur zabitleriyle geziyorlarm da, grmeye dayanamam... Kam... te belli bir ey seninle elenmi arkada!.. 392 brahim vedalarken yolda yreinden geirdikleri iin, Mahir efendididen af dilemek ihtiyacn duydu. Sanki rendiklerini evelce bilseydi, yolculukta da ona baka bir yardm dokunacakt da bunu esirgediinden utanyordu: Bir kusurumuz varsa bala bey, dedi, kkten kusur, bykten af! Git gle gle brahim aa! Ben senden memnunum! Allah raz olsun... stanbul'a bir diyecein var m? Adres verirsen kendim giderim. Ablama selmetle getiini sylerim. Lzum yok... Arkadalar sylemilerdir. Teekkr ederim. Tabanca iktiza ise benimkini al! yi silhtr. Yirmi fiek yaktm inkta yapmad. Hayr! Eksik olma! Uzun,silh ksa silhtan iyidir. oktanberi Mavzer'e hasrettik kardeim. Yk bile insana ho geliyor. Gelir... Selmetle beyim... Bize msa-de... Allah kolaylk versin! brahim, pmek iin Mahir efendinin eline eildi: Olmaz. peceim. Ellerin nur olsun... Trk'n namusunu yerde komadm... Dur hele... Ulan kpolusu ben Papaz mym? Mahir efendi, boaz yand iin kaba bir sesle konuuyordu. Elini hzla ekip brahim'in omuzunu okad: Allah hepinizi kazadan beldan saklasn! Amin! Cmleyi... Mahir efendi, Yayalar kyl brahim'in arkasndan bakt. Kavga gzel eydi. nsan saryordu. G393 zel olmasa, insan sarmasa, insan hi evini, barkn, oluunu ocuunu brakr da yola kar m? Ne mmkn! Hele Yunan' da bir grelim! diye keyifle dnd. anakkale'de, bir ankrl onba vard. En etin sralarda Ha dayan! Sonuna geldik! derdi. Mahir efendi ayn sz yksek sesle tekrarlad. Karsnda duran eteci: Birey mi dedin bey? diye sordu. Hayr yavrum! Bir abdest alsak da akam namazn karmasak... Bas.tne... Kyn minaresinde ezan okunuyordu. Mahir efendi, kaynbiraderi Servet'in kumandanlk ettii karakola gelinceye kadar hi bir hadiseye maruz kalmad. Servet, enitesini karsnda toz-toprak iinde omuzunda tfekle grnce ard. Kucaklatlar. i olduu zamanlar, bir de Ankara'ya gidenlerin arasnda ehemmiyetli ahsiyetler yoksa, Servet yolculara rehberlik eden etecileri ekseriya Geyve'ye kadar gnderirdi. Bu sefer, klavuzu geri evirdi.

Mahir efendi, pek apansz yola ktndan mhim bir haber, bir evrak da gtrmyordu. Servet efendi, enitesini, iyice dinlendirmeden salvermek istemedi. Karakolun mevcudu noksand. Bo yatak, bol yemek vard. Yakn Abaza kylerinden derhal, tavuk, yourt, erke 394 peyniri, yumurta getirtti. Bir taraftan su sttrm, enitesinin gzelce ykanmasn temin etmiti. Yemekten sonra, sivrisineklerin taarruzundan kurtulmak iin O sene Terinievvel sonu geldii halde scaklar devam ediyordu, yamur balamamt k yakmadan kar karya oturdular. Servet: Hele anlat bakalm enite bey! dedi, yolculua sebep ne? Mahir efendi, bandan geenleri hikye etti. kisi de dnce Boazkesen'e saptm. Daha evvel fesi cebime sokmutum. ki sokak aada yavaladm. Fesi giydim. Lkin suratm sapsar olmu. Bir Tana usta vardr. Sen tanmazsn. Rum milletinden de marangoz. Ona rastlamaz mym? Sen burada ne geziyorsun Mahir usta? diye elime davrand. Meer evi oradaym. Olmaz! Bir kadeh rakm ieceksin! imkn yok! diyerek bizi srkledi. Benim iime de geliyor. Eve girdik. Bir dakka sonra yetmi ikibuuk milletin polisi oralara doldu. Ddk almak, feryad etmek, geleni, geeni evirmek. Ben Tana ustay lfa tutuyorum. Usta raksn metetmeye girimi, dnyay gz grmyor. Yalnz bir aralk. Yahu! Yanm barut kokusu nerden geliyor? diye sor- ' maz m? Bilirsin ya! Barut kokusu bir bir de ttn kokusu... Bunlar saklanmaz! Ben birey duymadm! dedim. Ortalk kararana kadar itik. Sonra beni Tramvay caddesine indirdi. u dnyann haline bak ki yanmdaki Rum kefe395 resine gveniyorum. Yolda eviren olsa Bizim evdeydi! der diyerek... Doru... Mekn ahidi iyidir. Artk ne ahidi olduunu bilemem. . Tramvaya atladm. Bir istasyon aada indim. Boazkesen'de bizim tekat zabitlerden birisi kahve tutuyor. Maksat kahvecilik deil... Anlarsn. .. Malm! Oraya girdim. Meseleyi ossaat duymular. Bizi kucakladlar, yanaklarmzdan ptler-Limana derhal haber gitti. Elbiseleri orada braktk. Silh da braktk. Rezilin sanki akl var. (Ben ldrdm!) diye barut kokusu salverip nyor. Gvur mal olduundan, gvuru ldrdmze fkelendi mi ne? Kaya atlaynca o gece ver elini skdar. Yallah Merdi venky'... Ablamn haberi yok mu? Arkadalar sylemilerdir. Merak etmesin de... Etmez. Sende ne var ne yok? yilik salk. Bizim buras istasyona benzedi. ki kapl bir han... Grmediimiz adanlan grdk. Cebimde bir defter var. Memlekette byk adam kalmad, cmlesi bir imza kondurdu. Eer Kuvay Milliye kazanrsa biz de kazandk. Hepsi bir ey vadediyor. Ne vadediyorlar? Kimi Mebus yapacak... Kimi Muallim yapacak kimi Jandarma Yzbas yapacak. Fena deil... ini salam kaza baladn da glersin. Ky taraf iyi mi? iyi. Sana cmlesi dua ediyor. 396 Ben ne yapmm? Daha ne yapacaksn? Bizim deliler az-kalsm, tepesi st belya atlacaklard. Asl yiitlik sende oldu. Lzlar tutma-saydn, bizimkiler de durmazd. imdi demek rahatlar!.. Sorma... O cihetten yreim ferah... stanbul'da neler oluyor? Rezillik dizboyu desene... Dizboyu... Padiah? Servet bu kelimeyi sesini ksarak sylemiti: Anadolu'ya geecek diye bir rivayet duyduk. Zannetmem. te bu fena! Neden? Geseydi, defteri burnuna dayar, imzay alrdm. O da bana seraskerlik vadeder-

y^- Sen byle vaitlere kulak asma! Padiah bakalm imzasn atmasn biliyor mu? Hem de skk sralarda verilen vaitlerin kymeti yoktur. u halde, cmlesi kpry geinceye kadar ay'ya day m diyorlar? Haunu hileydin... Ben on senede kere zabit elbisesini karp takm zembilini srtladm. Her tell gnde (Hele gel!) dediler. Tele geer gemez, (Siktir bakalm!) dediler. Benim, bereket versin, takm zembili var. (Takm zembili) deyip geme... Mahir efendi karanlkta gururla glmsedi: Benim gcm de ona yetiyor. Onlar bizi arnca, biz de zembili siktir ediyoruz. Eh ne yaparsn! Ben 397 onlara gcenmiyorum, zembil de bana gcenmiyor. Devir deiti olum! Onlar hakl! Bu devir mektepli zabit devri. Biz istibdat zaman adamyz! Ancak lmee hakkmz var. Ne demek- Allah geinden versin! Amin! Lkin bu sefer maymun gzn at. N'olacak? Ankara'ya gidince dayatacam. (Ben gayr elbise giymem) diyeceim. malt- Har-biye'de alrm. Saray mobilyas lzm deilse, tfek kunda yaparz. Zanetmem! Brakmazlar. 1 Brakrlar. Ordu dald. Efradsz zabitin srsne bereket... Olsun. Siz harp grdnz. Sen seferberlik'i bilir misin? Ty bitmemi ocuklar da harp grd. Bizim Murat bile dyor. Tahta kllarla m? Hayr. Ciddi sylyorum. ok iimize yarad. Daha da yarayacak. Yok canm! Ne sandn ya! Gizli ilerde kullanyoruz. Haber gtrp getiriyor. Kafasna apka giydii zaman grsen tanyamazsn! apka m? Tvbe Yarabbi! aka ediyorsun enite! aka olur mu? Beyolu'nda ise apka giyecek. Fes icap etmez. Rum ocuklar kapyorlar, hakaret ediyorlar. Bir ey soran olursa... Rumca m rendi? Hayr! Bir ey soran olursa dilsiz tak398 lidi yapyor. Mahir efendinin sesi gene bir ahenkle ykselmiti. Oluyla vnyordu: Grsen... Boazn guruldatarak bir iaretlemesi var. Sen bile krk yllk dilsiz zannedersin. apka ile kimin yanna gidiyor? Girdii evin ahalisine (Bu gvur olu sizde ne aryor?) demezler mi? Demezler. nk girdii yerler de gvurlara mahsus... Anlayamadm. Siz ileri gvurlarla m gryorsunuz? Gvurlar da var... Bunlar nasl gvur? Bunlar komnist imiler. Komnist ayr bir gvur milleti mi? Vallaha ben de pek anlayamadm. Bu komnistin Bulgari var, Srb' var, Karada' var, Yunan' var. Varolu var. Yunan' da size yardm m ediyor enite? Yardm ediyor. Yunari'm komnisti, Yu-nan'n ordusuna bizden daha ok kzyor nanmam! Vallaha! Yunanllarn Anadolu'da ne ii var! diyerek fkeleniyor. Bir Yani Papazolu tanyorum. Byle sylyor. Yalandr. Sizi bir ukura drr grrsnz. Bak, bunu beenmedim. Bari ocuu belya sokmasaydmz. Gvura gvenilir mi canm? Gvurun komnistini sen de grsen gvenirsin. 399 Gvurun komnisti... Trk'n de komnisti var m?

 Var. Olmaz m? Her milletin komnisti var... Adam nasl komnist olurmu? Sormadn m? Sordum. Ne dediler? Kendiliinden olur. Yava yava, dediler. Bu komnist dediin maa m alr? Hayr! Tersine, komnist ksm bir ie akl sardrd m o ii baarmak iin cebinden para sarfeder. Suphanallah... atm, kaldm. Neden ayorsun. Rus bize yardm etmiyor mu? Ediyor. te grdn m? Halbuki Rus bizim es-kidenberi dmanmz olduu halde, imdi neden yardm ediyor? Bil bakalm. Neden yardm ediyor? Bolevik oldu da ondan... Bolevik... Sahi ortada byle bir lf dolayor. Bolevik ne demek? Bolevik de komnistin bir eidi. Ko-. mnist Rusa gitmi, olmu Bolevik. imdi anladn m? Dorusu bir ey anlayamadm. Hayrls... Yahu! Bunda anlalmayacak ne var! Biz bu Kuvay Milliye iini kazanacaz... Nerden biliyorsun? Gvuru, ft, Rusu, Komnisti, Bulcrar, ingenesi, kars, ocuu bize yardm ediyor? Bir i byle stkile, dini bir uruna tutulursa mutlak sker. Kadn dediniz de aklma geldi. Biz buradan bir de Kadn geirdik. Ad Halide Edip Hanm. Nasl bir kadn! Hele bir tarif et! Servet efendinin tarifi, Yayalar kyl brahim'le Adil usta'nn tariflerini tutuyordu. Demek, Sutlanahmet meydanna kara bayraklarla kp koca Dersaadet'i velveleye veren Hatun, Yayalar kyly artan ayn hatundu. Mahir efendi, Kaynbiraderinin takdir hislerini sesinden anlad iin, karanlktan da istifade ederek, biraz yalan syledi. Sanki Sultanahmet hengmesinde bizzat bulunmu, o kadnn... Ad neydi? Halide Edip mi? Tamam... Halide hanmn szlerini birer birer iitmiti. Kar bir orduya bedeldi vesselam! Servet efendi, enmese yakp defterdeki imzasn gsterecekti. Haklsn Enitebey! dedi, bizim Murat, stanbul'un nazik hanmefendisi hep davran-msa biz bu ii sktreceiz... Ben sana demedim mi? Bu seferki yle seferberlie falan benzemiyor. Gzn a! Arabistan elden gitti, Rumeli elden gitti. Gayr kaacak yer kalmad. Millet bu sefer evinin avlusunda dyor. Evinin avlusunda d-enin zerine varmak akll ii deil... Peder ne alemde? Sana dua ediyor dedim ya... Btn Kayalar havalisi sana dua ediyor Enite! s i*. 400 401 Niin? Eh kt zamanda brakp katm diye mi? Estafurullah... Kim tahmin ederdi o ileri?, Anzavur yenildikten sonra... Yahu ba-zan bir millet, topyekn deliriyor. syan edeceksiniz, reziller, Anzavur'la beraber ayaklan-sanza... Sorma... stanbul'a gittim. Aklm sra bir i becerdik diye seviniyorum. Arkadalara Adapazar'dan yana msterih olun! diye bir de ndk. Bir hafta gemeden kyamet koptu. Sen neredeydin? Karakoldaydm. Bir yere ayrlmadk. Yahu! Bir Frka'y nasl esir etmiler? Hele anlat! Sorma! Bir sabah Dzce isyan etti. Aba-zalarla erkeslerden mrekkep drt bin kiilik bir kuvvet kasabay bast. lk i olarak mahpusaneyi amlar. Mahkmlar salvermiler. Dzce'deki svari mfrezesinin silhlarm aldlar. Hkmet memurlar, Zabitler hapse "tkld. Geyve'de bulunan 24 nc Frka asilerin zerine yrd. Frka Hendek'e vard zaman kasabada hi bir hareket grlmemi. Meer yolboyunda pusuda imiler. lk atete Frka kumandan Kaymakam

Mahmut beyi. Erknharp Reisi Sami beyi. Yaverini, birka zabiti ayn zamanda ehit ettiler. Basz asker ne olur? Dalr! yi bildin. Frka dalm. Tfekleri, toplar makinelileri, arlklar kamilen asilerin eline geti. Derken isyan frtna gibi her tarafa yayld. Adapazar dt. Ben Karakolu 402 terketmemek emrini almm. Deli olacam. Havadisler geliyor. Biribirini tutmaz havadisler. zmit Mutasarrf erke brahim Adapa-zar'na gelmi. Ahaliye Padiahn selmm getirmi. (Bir gnllnn maa 150 lira) diyorlar. Hem yzelli lira maa, hem de ad gnll... Bereket bizimkiler bu ie karmadlar. Toplanan kuvvetler tekrardan Geyve boazna saldrdlar. Bir taraftan da zmit'ten kt havadisler yayor. Sleyman efik Paa isminde bir kumandann maiyetine (Hilfet'in ordusu) verilmi. Data asker... Bunun bir ksm kuvvetleri acele geldi. Asilere yetiti. Balarnda koskoca bir Erknharp Binbas var. Hayri bey! Dorusu ben korktum. -r- Ya biz! stanbul'da... Elimiz ermez, gcmz yetmez! Kavgann uzaktan seyri daha zor oluyor Servet! Zor olmaz m? Ben patlyorum... Bereket Geyve'ye takviye geldi. Salihli ve Balkesir Kuvay Milliyesi... Balarnda erke Etem bey. ki Tabur Nizamiye... Drt cebel topu, be makineli tfek, ve yz Efe s-varisiyle Binba Nazm bey mfrezesi... ki Tabur Piyade... Sekiz makineli tfek, iki sahra, iki cebel topuyla Kaymakam Arif bey mfrezesi... yz kiilik milli kuvvetle, Binba olak Arif bey. Bunlarn iki makineli tfengiyle iki topu var. Bereket bizimkiler pek silhsz deillermi. ster silhl say, ister silhsz... Umum kumandanlar da Ali Fuat Paa! Sonra iittim. Ali Fuat Paa, bizzat makineli banda 403 ate etmi. Al ver, al ver! Muharebe drt ay srd. Nihayet asiler ezildiler... Hilfet ordusundan gnderilmi Binba Hayri bey, Yzba Ali bey, Mlzmevvel erafettin efendi, Makineli tfek zabiti Memet Hayri efendi, Tabur ktibi Hasan Ltf, Cerrah brahim Etem bey, hep ele getiler. Geyve'de bunlarn aslmalarn seyrettim... Sakn acmadn ya? Hi acnr m? Zaten kendi milletine haksz yere silh eken herifler lrken bir tuhaf oluyor Enite! nsan onlara acmyor-im skld. erke Etem bey, bana dedi ki: Ne o? avu! Yrein yufka m? diye sordu. Hayr! dedim. Adam ireniyor! Etem bey nasl adam? Orta boylu, ince... Sinirli bir adam... Lkin Kuvay Milliye'nin iki direi varsa birisi de o! Elvet... Ankara'ya salimen varrsam inallah grrm- Ben Ankara'dakileri pek merak ediyorum. Haklsn. Hereyi merak edilecek bir zartanda yayoruz. Karde kardein canna susam... O kadar kan akt hl doymadk... Gene buralarda karklk var m? Buralar brak Enite! Bu iler gittike acaipleiyor. Ya biz Padiah bitireceiz, ya Padiah bizi bitirecek. Tvbe de! O nasl sz! Grrsn. Yahu! Grrsn ne kelime? Eer sylediin karsa biz iki cebel topuyla altyz 404 senelik Alosman suaesn yutmak bize decek. O zaman da Mahir usta gebermi olacandan... Birey gremez mi? te imdi bildin olum! Kelle tehlikede desene... Tehlikede... Yani bizi, Mslman karsyle gezen Fransz zabitine, memleketi igal eden Yunan ordusuna neden dokundunuz diye mi asacaK-lar? yle bir ey? Aldrma! Eer bu sulardan Padiah adam asacaksa, zaten Padiahn bir deeri kalmaz. lmek iyidir.

Karakoldan iki gnlk istirahatten sonra hareket ettiler. Servet, Enitesi iin de bir hayvan tedarik etmiti. Yanlarnda baka kimse yoktu. Sonbaharla sararm, bombo, sahipsiz gibi duran tarlalarn arasndan geiyorlard. Her taraf sakindi. Topran, muharebeden haberi bile olmamt. Hereyin derdini, demek ki, insanolu ekiyordu. Tek bana... nsanolu... Yunann zmir tarafnda yapt ktlklerden sz amlard. Kadnlara taarruz ediyorlarm. .. Kadnlara... Ama Demirci Efe^ cmz alm. Vermi satr... Aydm'a Cehennem gibi girmi Demirci Efe... Mahir efendi: Bozgundan evvel, dedi, Burdur'a Krt 405 munacrer gemt. ezm asKer ae onlarn rzna geti. Abazalar, bir tek orospu, bir tek orospu trks karmam, btn serbestliklerine ramen bir tek vad-i izdivala rzna gemek vakas grmemilerdi. Servet meseleyi birdenbire kavrayamad: Zorla m? diye adeta korkuyla sordu. Zorla saylr ya... Herifler at. Ekmek mukabilinde... Vay canna! Vay canna elbet! Sen muharabeyi aka m belledin avu? Karlar erkeksiz kalyor. Erkeksizlie bindebir kan dayanamaz. Erkekler kansz kalyor. Kanszla hi bir erkek dayanamaz. Fazladan alk var. Ala hi bir insan dayanamaz. Bir de Yunana kzyoruz. Ne yapyormu? Kadnlara taarruz ediyormu. Namuslarn lekeliyor. te tarafta, t gibi delikanllarmz vurup drr, ona amayz! Bir erkein dier bir erkei lzumsuz yere ldrmesi, bir erkein bir kadna cebren tecavz etmesinden daha m byk mesele... Madem ki muharebede biribirini ldrmek esas... tekiler de harp kanununa gre crm olmamak icap eder. Marifet bu bely ortadan kaldrmakta... Mahir efendi, imdi Adil ustann szlerini sylyor, bunlar farkna hi varmadan byle rabtal nasl aklnda tuttuuna kendisi de ayordu: Harbin olduu yerde her rezillik olur. yi ama bu harbi biz mi istedik Enite? Bizim istediimiz harplerin ktlna kran m girdi? Gc gc yetene dnyas ngilizlerle yapmadk ki... Asl meydan muharebesi stanbul'un iinde oldu. Zenginle fakir arasnda... Zenginler harpten Karun olup kt. Fkaralar evltlarn, kocalarn, kardelerini kaybettiler. Fazladan evlerinde iki tencere varsa birisini, iki yatak varsa birisini ve de namuslarn kaybettiler. Bizim zenginler kimi soydu da kazand? Kendi fkaramz soydu. Kimin gz nnde. Sebep! Dman anakkale'de drt buuk sene tutan Hkmet tane zenginin hakkndan niye gelemedi, haydi bil bakalm! Yamaya ortakt da ondan gelemedi. Kt bir ekyalk. Kt bir ekyalk deil... Namussuzluk... Eskiden namuslu ekyalar, zenginden alr, fkaraya verirmi... Harpteki Hkmet de ekya ama, fakirden cebren alp zengine veren ekya... Ekyann namussuzu... Grlmemi! Anladn m? Haklsn! stanbul'u fena anlatyorlar... Sade stanbul mu fena! Ben Anadolu'da neler grdm. Neler duydum. Gelinler Kayn-babalaryle yattlar. Yengeler Kaymbiraderle-riyle... Artk konuyu komuyu saymyorum. Kocas ld diyerek yeniden evlenen bir ok kadnn kocas kageldi... Bizde olmad... Trklerde olmu. Duyduk. Allah gstermesin! Gstermesini kald m birader! Gsterdi gitti.... Daha da gstereceinden mada! Servet bir ey hatrlamt. Bunu iki gn-denberi hep hatrlyor, fakat sormaa birtrl cesaret edemediinden unutuyordu. imdi bu mitsiz mevzudan kuvvet alarak: 406 407 ft~f.L.LAu, wtj, UCU, CUV-LlXllCt _ ki... Murat'a apka giydiriyoruz. dedin. Gnah deil mi? ocuk bilmez. Daha akl ermiyor. Gnah senin boynuna... Bizim Kse hoca'nm boynuna. Kim bu Kse hoca? Durmu efendi. Msadeyi o mu verdi?

 Evet. Evvel kendisi bana geirdi-te ben giydim. manm zedelenmedi. Yreimden biliyorum. Bez parasndan imana mslmanla bireycik olmaz. Gnah varsa benim boynuma! dedi. limdir. Sen de bunun zerine giydirdin mi? Hay hay! Soytarlk edip parsa toplamak iin giydirmedik... Vatan milleti kurtarmak iin giydirdik... ocuk alrsa... Neye? Vatan kurtarmaa m? Pek memnun olurum. Hayr, apka giymee... Ben fesli gvur ok grdm. Hem de ad sen benim gibi Ahmet, Mehmet, Hac. Hoca... apkal gvurlardan besbeter idiler. Byle bir milyon mslman, bizim Bulgaryal Georgiyefe kurban olsun! ' Tvbe de Enite bey! izgiden dar kyorsun? izgi mi?.. Ali Osman sllesinin hanm sultanlar gvur zrhllarnda ba ak dans ediyor efendi? Sen kimin evini soruyorsun? Biz izgiyi kal hanidir. Bu ilere ablam ne diyor? O da m raz? U, Doye eyer omez. Ama, auysa aa seslenmez... Zannetmem! Ben malm bilirim. O, Ankara'ya giden karnn becerdii ileri belki beceremez ama, hrhalde onun kadar yreklidir. Ben ablam korkak sanrdm. Silha bile dokunamazd. Bo silha... Ben harpte altna pisleyen babayiitleri ok grdm. Cesur olmak, baa bir i gelince dayanmaktr. Ablan tahamml eder. Zaten yle olmasa Murat, bacak kadar boyuyla o marifetleri eviremezdi ki... apka giydiini kimseye sylememek marifet. Ne sandn? Birer cigara sardlar. Yol, dik bir yokua vurmutu. Akam oluyor, gkyz kzlla-yordu. Servet: Bu yokuu hi unutmayacam Enite bey! dedi. Neden? O dediim karyla arkadalarn gtr-yordum. lerinde bir smet bey vard. Erknharp Miralay imi. Arkadalar ona ok hrmet ediyorlard. Ben de kendi atm ona vermitim. Yayandm. Yol buraya geldi. Hava inadna scak... Ben yaya yrmeye almamm..-leceim ilersi yok... Herhalde kalayc kr gibi solumaa balamm ki smet bey halime acd. Hayvanm kendisine verdiimi de biliyor. Servet efendi! Yoruldunuz! Biraz da ben yryeyim! dedi. Kabul etmedim. yleyse Mavzeri olsun verin dedi. Ne olur ne olmaz! 408 409 DU Actiiicni sidii uctucuid cij.111 e^c^cjn. oiia u.s, il. Bir askere silh ar gelmez efendim! diye cevap verdim. Ne dedi buna karlk? Aferin! dedi. Ama sen yalan syledin! Olsun. Yalan malan! Bir sz ok tekrarland m yalanl kalmyor zahir! Trk askeri uyumaz! Trk askeri yorulmaz, Trk askeri ackmaz, mez, korkmaz. deyip duruyorlar-.. Sonra... Sonra... Hi deilse, hayvann zengisini tut! Faydaldr. dedi. Tuttum. mansz yoku! Sanki uzad gitti. Kadn ne diyor bu esnada?.. Ne diyecek. Glyor halime bi teviye! Hayvana iyi biniyor muydu? erke svarileri gibi... Kadn deildi canm! Bir orduydu. Grrsn, Yunari'a ok iler aar o, benim grdm kadn! Kitap yazyormu! u devri hayrlsyla atlatalm. stanbul'a gideceim. On lira olsa kitaplarndan birisini alacam. Okurum da aklm alr. Tepenin arkasnda bir kpek havlad. Yorgun olmalarna ramen hayvanlar kulaklarn diktiler.

Servet: Bu gece burada kalrz! dedi. Yabanc deil Abaza kydr. Btn Abaza kyleri gibi bu kyn evleri de seyrekti. ki katl, beyaz badanal bir evin avlu kaps nnde durdular. 410 Kapdan Koarais Dr kz ikxi. Korkuluk vazifesi gren srklar acele ekerek svarilere yol verdi. Servet, yere atlayp enitesinin inmesine yardm etti. Hayvanlar kza brakp alt katta bir odaya girdiler. Pencere nnde beyaz rtl bir sedir, karda iki dolap kaps, sada bir ocak vard. Deme toprakt. Yeni badanalanm gibi duran tertemiz duvarlara, renkli kalemle el resimleri, iek sakslar yaplmt. Mahir efendi, uyuan ayaklarn iyice uzatp pencereden darya bakt. Gen kz, terlerini kurutmak iin atlar ar ar gezdiriyorduServet'in yarm kan huysuz Arap tay, sanki ev sahibine zorluk vermemek istiyormu gibi uysallamt. Mahir efendi sordu: Kimin bu ev?.. Sen tanmazsn. kr beyin. Zengindirler. Kardei stanbul'da tccar. eriye iyi giyinmi, bir kz girdi. Misafirleri selmlayp izmelerini ekmek zere Mahir efendinin nne diz kt. Mahir efendi: Estafurullah kzm! diye doruldu, ben karmayacam. Teekkr ederim. Hi olur mu efendim? Msaade edin... Siz msaade edin... Benimkiler alktr. Bakn... Hele yle ekil yavrum... te... Sol ayann burnuyla sa ayann mahmuzuna basp kolay bir hareketle izmesini kard- Grdnz m? 411 bervet, yuKsek koniu bot giyiyordu. Svarileri uzaktan grr grmez arkadana yardm iin koan komu kz bunlarn balarn zd. Sonra leen ve ibrikle su getirip erkeklerin ayaklarn ykamalarna yardm etti. Kahveden sonra, teri kuruyan hayvanlar ahra ektiler. Yemlediler. Mahir efendi, Abaza adetlerini bildii iin henz evin byklerini grmediine amyordu. Yallarn yannda, oturmak, cigara imek ayp olduundan misafirleri rahatsz etmek istemiyorlard. kr beyi ancak yemekte grdler. Ufak tefek, ok sinirli olduu krpan gzlerinden belli bir ihtiyard. Attan ve silahtan baka merak yoktu. Ne Kuvay Mliye'yi, ne de Kuvay inzibatiye'yi sanki hi duymamt. Baka bir dnyadan buraya yeni dm gibi ksrann hastalndan, tabancasnn mermi yaktktan sonra inkta yaptndan baka birey konumad: ki gn evvel, Ankara'ya giden bir kafilede gzel bir Nagant grm, 30 lira verdii halde sahibini satmaa raz edememiServet'in vey babas Zigotla beyden, dargn dargn bahsetti. Krk sene kadar evvel bir dnde at yar yaplm. Zigotla bunun hayvann gemi... Az kalsn at ldrecektim, diyordu, beni geride brakt iin. Elimi tuttular da silh aldlar. ki gn sonra Trklere sattm. Trklere satmamn sebebi: Trkler ata yk vururlar... Birdenbire Servefe dnd: Altnda hl o pis tay m var? 412 Pis tay m? Ha... Evet... Utanmyor da bir de (Evet) diyor. Ben senin yandayken yle hayvan ahra balamazdm. Haklsnz. Hakl olmak para etmez ki... yi bir hayvan bul... Bastne... Ahval kark... ten ba alamyoruz. !.. i de bir i olsa... Efendileri selametliyor uradan uraya... Mahir bey bize Enite olur amca! Canse-za ablamn kocas... Yok canm! htiyarn yz evvel merakla gerildi, sonra gld: Siz misiniz Abaza lara dlgerlik eden Yaver bey? Benim.

 Hem de atn zerinde iyi duruyorsu-ruz. nerken de sadan inmediniz. Ayanz zengiye takl kalmad. Hem de dlgerlik eder mi adam?.. Dlgerlik, ata iyi binmekten faydal-.. Trk olduunuz bu sznzden anlalyor. Servet glmseyerek araya girdi: Bizim Enite bey, bildiiniz Trklerden deil amca!.. Bol'dan zmit'e kadar byle tabanca atan yoktur. kr beyin kibirli yz birdenbire gevedi. Yarn hazr olun. Silhnz stnzde m: Hayr. Hangi tabancaya alksnz? 413 Farketmez. aptan dmemek artiyle atarm. Lkin atarm dedimse... Silhn sesi kar. Yani tetii eker, horozu drrm. Servet mbala ediyor. nk sesinden korkarm da, ihtiyaten gzlerimi yumarm. Yarn sabah belli olur. Hem ata binen hem de iyi tabanca atan dlger grmemitim. Hem de Trk... Bunun mbala ettii belli... Yemekten sonra, ihtiyar, fkeli fkeli seslenerek -Misafirler sanki orada deillermi gibi Bulunduklar odaya sedirin stne yatan serdirdi. Derhal soyundu. Bana beyaz bir takke geirip yorgan enesine kadar ekti. (Btn iptida kavimlerde ihtiyarlar Bilhassa zengin ve asil ihtiyarlar^ bu kadar hr ve mstebittir.) Servetle enitesi aaya, ilk girdikleri odaya indiler. Birka delikanl, be, alt kz misafirleri bekliyorlard. Ocan yanndaki raflardan birisinde, yepyeni kocaman bir akordeon, duvarn dibinde kuru bir tahta duruyordu. Bunlar, er-keslerin her misafir iin Daha dorusu misafir vesilesiyle bizzat kendi kendileri iin derhal kuruverdikleri Dnn hi deimeyen malzemesi. Daha birer cigara imeden delikanllar yan-yana oturup uzun tahtay dizleri stne koydular. Ellerine birer ksa denek alarak hazrlandlar. En bataki kz akordeonu indirip ev sahibi kzn aya dibine brakt. Yukarda misafirlerine ehemmiyet vermeden uyumaa hazrlanan ihtiyar ne kadar hrse, burada grlt yapmaa hazrlanan genler de okadar hr414 dler. ptida cemiyet, hrriyeti kk ve lmek zere olan bir zmreye mahsus bir imtiyaz saymyordu. Deneklerle tahtaya vurusn Kafkas tamtam ve akordeonun bu tahta grltsne nasl yakt insan artan baygn ses balad. Servet iyi oynuyordu- Geni ve kuvvetli vcudu, dudaklarndan hi eksilmeyen mesut tebessm oyuna yarayor, karsnda, evin kz akordeon alarak delikanlya refakat ediyordu. Arada srada delikanllar barbar nafiglar-^ la: Hu! Hu! Hu hu hu! Canipa Servet ho-geldin.* diye, haykrmaktaydlar. Mahir efendi, Abazacadan bir %elime bile anlamad halde, akordeonun heyacanl bir sesle ayn szleri tekrarladn farketti. Kzn yanaklar pembelemiti. Kck ayaklar, iki siyah sere gibi eviktiler. Burnu biraz uzuncayd. Fakat gzleri bir eye son derece hayret etmi ocuk gzleri gibi kocaman kocaman bakyordu. Mahir efendi, birdenbire, Karakoldan niin erken hareket edip bu akam Geyve'yi tutmadklarn anlad. u anda, krmz sal bir Abaza delikanls ile, ak kumral sal bir Abaza kznn kar karya ihtirasla oynadklar u saatte, uzaklar, birka gn evel Yksekkaldrm'da genzini yalayan barut dumann hatrlad. Gene * Canipa. Ahmet Zigotla beyin aile ismiydi. Delikanllar bu szleri Abazaca sylyordu. 415 u saatte kyler yanyor, insanlar lyor, kzlarn cebren rzna geiliyordu. Ama ak... canna yandm!.. Ferman dinlemez ki... lm bile umurunda deil... Zevkli bir yorgunlukla soluyan Kaynbiraderi Servet'e ve taze gsleri ayn yorgunluk ve zevkle ykselip alalan kza

farkettirmeden bakt. Bu i, Kalbel' danberi Mahir efendi iin bu Kalbel sz, Minare ykseklii tabiri gibi lyd. Dnya kuruldu kurulal manasna geliyordu. Byle olagelmiti, kyamete kadar da byle srp gidecekti. Kimi gelin getirir, kimi l gtrr!.. Doru bir sz efendi! Eer insanolu kendisini avutamasa, bu birbirini krmak adetiyle dnyada adam kalmazd- Sevmek, bir akar su gibi canl, tell ve mania tanmaz akyordu. Canseza'ya kar duyduu hisler, kendisini artacak kuvvette, birdenbire tutmu bir di ars gibi kafasna vurdu- ocuk, mocuk hep masal!.. nsan ocuklarn kars dourduu iin sevmesin? Karsndan kopmu bir para diye... Yreine bir keder kt. Nereye gidiyordu. Vedalamadan, son bir defa kucaklamadan... Canseza'y en son grd zaman dnd. Elinde bir amar vard. Hayr! Murat'n oraplarn yukar ekmedi mi, me-lip... Hem de aadan yukarya, yzne bakmt. Son sz de: Erken gelin! Erken gelmek! Dnyada, bugn erkeklerin evlerine erken gelememeleri iin, sade erken gelememeleri iin olsa insann can yanmaz, belki de hi bir zaman gelememeleri iin bin trl sebep icat edilmiti... En birincisi: Harp! 416 be giden herkes gibi kendisinin asla lmeyeceine, kinat yklsa, salam dneceine emindi. lm, dalara benziyordu. nsana yaklatka byk grnmez mbarek! Tersine, yaknda, onun kadar tehlikesiz duran hi bir ey olmaz. nsan lm, meydan muharebesinde, sng hcumunda zaten dneniyordu? O zaman, ekseriya, evini, sulh hayatndan en ehemmiyetsiz bir paray hatrlar. te byle rahatken de akla gelen en kuvvetli ey: lm! Ne dndn Enite bey! Ben mi? Hi... Seyrediyorum. Hayr... Daldn. Baksana cigaray bir dakikadan beri uzatyorum da grmyorsun. yleyse dalmm... Canseza abla da burada olsayd m dedin? Doru syle... Hayr! Harp olmasayd dedim. kr1 beyin kz gzel. Ben beendim. Eksik olma... Pederin haberi var m dnen iten! Servet utand: Dnen i de ne? Vallaha Enite bey... Sus rezil! Ben o kadar aptal mym... Estafurullah... yleyse... Pederin haberi var m diyorum?.. Hayr! Harbin sonunu bekliyorum. Karacam. Ben de geleyim de yle... Beraber karrz. Abazalarda ayptr Ben abaza deilim ki... 417 u uaiixi... Bu akll bir kza benziyor. Utanmasa gerek... Kz, Servet'le Enitesinin kendisine bakarak gizlice grtklerini farkedince gzlerini yere emi ve yreiyle her . eyi anlayan ve anlad eylerle mesut olan her gen kz gibi fevkalde irinlemiti. Mahir efendi: Gzel kz! diye tekrarlad. Babamn azn aradm. (Koca burunlu) diye yzn buruturdu. Bizim peder bu iten anlamaz- Erkek ksmnn dostu ok gzel, fakat kars biraz zrl olacak... Ablam zrl deil... Ablana bakma! Onun gibi bir kadn dnyada bulunmaz... Senin ablan hasl, ars-lan yrekli bir kadndr. Servet'i tekrar oyuna kaldrdlar. Gene ksmetine ev sahibinin kz dmt. Demek burada herkes ii biliyordu. Harp bitince dn olacakt. Harp bitince... Bu iki kelime, bugn her yerde ka bin defa tekrarlanmakta, ka bin yrek, midini buna balam bulunmaktadr. Harp bitince... yi ama, bu harp denilen cenabet bitmek biliyor mu bakalm... Nefes almak gibi olmu... Birini, alp veriyorsun... Arkadan birini daha alp vereceksin... Akordeon, tuhaf bir gzellii olan uzun burunlu Abaza kznn yreindekileri, bir para nazl, biraz mark, birok da iveli sesiyle hikye ediyordu.

418 vet hogeldin... Halbuki Servet, yarn Geyve boaznda vurulup lebilirdi. Yarn... Ertesi gn, ancak le yemeinden sonra hareket edebildiler. Mahir efendi, kr beyi hayretlere garkeden marifetler gstermi, ihtiyarn senelerdir, kimselere vermek istemedii btn takdir, gpta, kskanlk hislerini toplayp cebine doldurmutu. Evvel yirmi admdan bir yumurtaya ate ettiler. Mahir efendi birinci kurunda, silh gzne almadan, yukardan aaya indirerek hedefi paralad. kinci kurunu, tabancay, eliyle beraber, sa brne dayayarak skt. Gene hedefe isabet ettirdi. nc defa, klftan ekmesiyle atmas bir olmu, eli de, silh da, hedef de biribirlerine gizli tellerle baly-milar gibi, hemen hemen ayn zamanda hareket etmilerdi. Sonra, be, alt adm mesafeye bir kaln mee tahtas koyuldu. Mahir efendi, ar bir Nagant tabanca istedi. Bunun yedi kurununu da biribiri peine skt. Tahtada ancak bir kurun delii almt. Bu dlger-Trkn eli ite o kadar titremiyordu. htiyar Abazamn hayretini arttrmak Mahir efendinin de houna gitmiti. ki yzl kk bir kama ile de birtakm marifetler gsterdi. Bunu, pencerenin iki cam arasndaki pervaza yedi admdan iki defa frlatt. ki defa419 land halde camlar krlmad. leden sonra atlar ektiler. kr efendinin kz Sabriye sa zengileri tutarak svarilere yardm etti. Sonra onlar daha avludan kmadan bir kou, akordeonu ald. Bu artk gece delikanllar oynatan, neeli alg deildi. Krklerinin ii, sanki azna kadar keder ve hasret ve korkuyla doldurulmutu. ptida insann doludizgin his ieriyle alyordu. Mahir efendi, yolun dnemecinde arkasna .bakp kz son defa grd. Kapya dayanmt. Hi kimseden utanmakszn akn iln ediyordu. Zaten bu hali ayplamak da mmkn deildi. Mahir efendi kk bir ocuk teessryle derin derin iini ekti. Uzun mddet konumadlar. Kulaklarnda algnn ac nameleri olduu halde, bir balarna yol aldlar. Neden sonra Mahir efendi, Kaynbiraderi Servet sanki kendisine bireyden ikyet etmi gibi: Aldrma! Dzelir bunlar... dedi. nallah... Bizim selin izmeleri iyi boyam... Elbette... Kendisini Enitemize beendirecek... htiyara kalsa yandk. Neden? Yola karken ne dediini bilmiyorsun ya... Ne dedi? mrnde belki ilk defa babam been420 di. Aferin Zigotla'ya! dedi, damad iyi bulmu. Bir kzm var. imdi isterse veririm... Sen de Pekl! Olur. demedin mi hakikatsiz! Olur. dedim. Zaten kz sen isteyeceksin ama, Canseza ablamn stne deil... Bana... Sahtekrlk edeceiz desene... Sevap edeceksin Enite! Herif bize kocaman bir Nagant hediye etti. Bu kadar fenalmz dokunacak elbette... Geyve boazna akamla beraber girdiler. Buralar hl tehlikeli mntkalard. Boaz bazan Abazalar, bazan Laz'lar Muhafaza ediyoruz- bahanesiyle kesiyorlard. Arada srada asker kaaklarnn yol balad da oluyordu. Servet: Ben imdi Abazaca bir hava tutturacam dedi. Islkla bir Abaza trks alacam. Pusuda Abazalar varsa, seslenmezler. Lzlar varsa, srtmdaki Baavu elbisesini tanrlar. Asker kaaklarn artk sen dn... Mahir efendi, Mavzerini her ihtimale kar omuzundan karp kucana koydu. Emniyet tetiini at. cabnda drtnala kaldrmak iin gemleri eerin kana dolad. Ayn hazrlklar Servet de yapmt.

Yksek tepelerde hl gne paralan bulunduu halde, boazn dibi, alaca karanlkt. Servet'in sl kayalara arparak aceleci zikzaklarla darack yolu doldurarak keyifli bir k pek gibi nleri sra kouyordu. Ovaya ktlar. Artk yolun iki tarafndaki 421 tarla itleri arasndan, Geyve kasabasnn grnen klarna doru ar ar gidiyorlard. Servet Enitesini burada brakacak, hayvan alp dnecekti. Bir yayl bulursun Enite bey, diyordu, Ahzasker ubesi Reisi iyi adamdr. Yayl birey deil Ankara'da ev sknts varm... yle diyorlar... Bir oda... Soldaki msr tarlasnn iinden bir kurun patlad. Servet szn keserek (Ah!) diye inledi. Mahir efendi ayn zamanda, atlan tfein alevini hizalayarak iki kurun skt ve eski bir svari zabiti alkanlyle: Hcum drt nal! diye bard. Servet dmemiti. Yelelerin zerine yatarak hayvanlar kasabaya doru srdler. Hann nne vardklar zaman Mahir efendi gemi kasp yere atlad: Vuruldun mu Kaynca? Vuruldum. Bacamdan... Hele kmldat... Bacak kmldyordu. Demek ki kurun kemie dememiti. Yaraly attan aa alp ieri tadlar. Be numaral bir lmba nda botlar zdler. Kurun baldrn kaba etini delip gemi, yaradan akan kan izmeyi doldurmutu. Servet acya gzel dayand. Ahzasker ubesinde yazclk eden bir onba, harpte sh-hiyelik yapmt. Yaray temizleyip sard. fade almak iin gelen jandarma avuuna Mahir efendi: fadeyi imdi brak, dedi, silh uraya 422 iluyz metre mesafeden atld. Atan da galiba orada duruyor, evvel onu tutalm. Hi durur mu beyim! oktan savu-nutur. Havr! yle bir ses iittim. Duruyor sanrm... Bir fener yakp drt jandarmayla beraber ihtiyatla pusu mahalline gittiler. Bir hendein iinden inilti geliyordu. avu birka kere: Her taraf evrilmitir. Teslim olun! diye bard. nilti biraz susup tekrar balad. Avc hattna yaylp yaklatlar. Mahir efendinin att kurunlardan birisi herifin sa kprck kemiini syrm, dieri sa kolunun pazsn delip gemiti. Jandarma avuu, bir merdivenle bir eski hasr getirtti. Yaraly iine uzattlar. Mahir efendi, fkesiz bir sesle sordu: Niye ate ettin? Ali aa karm batan karmt. yi ama, hayvan, vurduun Ali aa deildi ki... Yok canm!.. Yaral dorulmak istedi. Ac ile bararak tekrar uydurma sedyenin stne dt: Ali aa deil iniydi o? Mahir efendi, bu sefer yaralya deil de jandarma avuuna sordu: Kim bu Ali aa? Namussuzun biri beyim... Gnn birinde hesabn grrler ama... te byle ok ocak sndrecek. Bunu kim vurdu? Siz mi? Hayr! Anlalan dmann ldrdk423 ten sonra kendi canna da kymak istemi. Herhalde temiz bir ocuk... Tebdil hava geldi. Yedi senedir askerde... Ertesi sabah, Mahir efendi, yedi senedir askerde olup memleketine tebdil hava geldii zaman karsn kt olmu bulan, Drama muhacirlerinden Sadk' da yanna alarak bir yayl ile Ankaraya hareket etti. Servet davadan vazgemi, jandarma avuu da ii kapatmt.

lm, her yerde o kadar boldu ki, byle tehlikesiz yaralarn kann aramak adeta aypt. Stepte yayl ile gitmek Hele yannda dudaklar kupkuru, inleyen bir de yaral olursa insann yreine dayanlmaz bir keder, kudurmu bir fke, sonra sonra da farkna varlmadan bastran bir mitsizlik, tabiat karsnda duyulan bir mecalsizlik veriyordu. Burada topraa, toprak olal beri, el dememiti. Burada toprak, yrtk entarisinden, oyluklarna kadar kuvvetli bacaklar, diri gsleri, velhasl, tkz eti grnen fakat insana hi hayasz hisler vermeyen bir kzolankza benziyordu. Vatan denilen ekilsiz eyin ne baha biilmez olduunu stepte heryerden fazla anlamak kabildi. Yolun Tekerlek izlerinden ibaretti iki tarafnda at ve deve iskeletleri vard. inde 424 gndz gneten, gece, karanlktan baka bir-ey akmad sanlan dere yataklar geiyorlard. Havada ne bir bulut-paras, ne de bir ku-.. Atlarn boynundaki zillerin sesleri bile sanki etrafa dalmadan nlar nlamaz yere dp topraa karmaktayd. le zeri aasz bir kyde, kck bir hudut kalesine benzeyen toprak daml bir hana indiler. Mahir efendi, ayaklarnn uyuukluunu amak iin kuyunun bana kadar gitti. Bu glgesiz memlekette su, yerin altna adeta saklanmt. Onu oradan zorla koparmak lzm geliyordu. Kocaman aacn ucundaki kk kova, bulank, kan gibi scak birey kard. Bununla yaralnn yzn ykayp dudaklarn slattlar. Arada srada bir kadn ismi sayklyordu. Herkes her yere, lme bile bir kadn beraber gtryor. phesiz kadnlar da byle-dirler. Galiba yrek, hibir zaman yalnz kalmaz... Tekrar yola ktklar zaman, gne, devrilmiti. Atlarn glgesi sa tarafta, bacaklarna odun balanm gibi uzun ve acaip grnyordu. Uzaklarda hibir da olmad halde, iaret-siz mesafeler, bu dmdz, araziye bir kale mehabeti ve almazl vermekteydi. Mustafa Kemal Paa'nm akll olduu, Ankara'ya, yani stepin gerisine ekilmesinden belli-Buralar bizimken, iimizi bir rperme kaplyor, yabancya, hele ktlk etmek iin gelmi yabancya nasl grnr? Arabac bir seferberlik mar tutturmutu: Aksn kanm kefenime renk olsun-Al kefenim 425 bayrama denk olsun! Kefen ne siktirir ham-eri! Gmlek ne siktirir... Be tane kanya yetiip getiler. Mahir efendi, bunlar gidecekleri yere, oras ne kadar yakn olursa olsun kyamete kadar varamazlar gibi bireyler dnd. Lkin, kaba tekerlek-leriyle, ala ala klm, kldke de kalmlap arlam gibi grnen bu korkun arabalarda stepe yaraan bir hal vard. Kerpi duvar, toprak dam, kuru sel yata, kan ve step, sanki hep beraber, bir anda yaratlmlar, sonra biribirlerinden ayrlma akl larma bile getirmeden hair neir olmulard. Bu usuz bucaksz genilikte, oyuncaklara benzeyen bu arabalar tutup yerden kaldrmak ilk bakta mmkn gibi grnyordu ama, o zaman da insan, sudan karlm bir balk gibi lvereceklermi gibi bireyler hissediyordu. Zaten buna mani olmak, yani kendilerini lmden kurtarmak iin byle barmyorlar m? Stepte sanki akam vakti yoktu. Bir elektrik dmesi evrilmi gibi karanlk birden bastrd. Yoksa burada akamn hznne dayanmak ne mmkn! te Ankara kalesi bey! Mahir efendi, le scanda biraz dalmt. Dorulup, arabacnn biraz arpk duran sa omuzu zerinden bakt. ehrin siyah evleri, stebin errinden korkmular gibi, tepenin zerindeki kalenin eteklerine sarlmlard. 426 te istasyon... u binadan ilerisi Kara-olan... Nereye gideceksin? Hastahane'ye... Deh arslanlarm! Haydi sakar doru! Yaraly hastahaneye braktktan sonra Mahir efendi arabacnn hesabn grd. ki gnlk sarsntya ramen, yaraldan kurtulduu iin kendisini kuvvetli hissediyordu.

Bir tandna rastlamak midiyle kahveleri dolamaa karar vermiti. lk girdii dkknda, Tavan maazasndan Ramazan ustaya rastlad. Kucaklatlar. Halbuki maazadayken birbirlerini hi sevmezlerdi. imdi sevinten sz bulamyorlard: Hangi rzgr att kardeim? Dtk ite... yle ge... Otur Allasen... Tuuu... Grr grmez... Daha naslsn? yiyim. ok kr... Seni grdm daha iyi oldum. E, daha, daha! Dahas iyilik... Ne zaman geldin? Bugn. nebolu'dan m? Hayr. Geyve zerinden... Asker misin, babozuk mu? Ne askerliimiz belli, ne de babozukluumuz... Seni de imalta alalm... rahat... Ev buldun mu? - Ancak seni buldum. Ahbaplardan kimler var? Tandk ok... Cepheye gilmezsen 427 sana ev bulalm... Ev dedimse bir oda... Bizde yer yok. Biz ykmz tutmuuz. Bir odada sekiz kii... Kolay. (Cepheye gitnezsen) dedin. Cephe neresi? Lf gelii yle dedik. Her taraf cephe... Her taraf cephe olunca meydanda cephe yok sa^ ylr. Lkin yeniden yeniye ordu kuruluyor. eteleri orduya alacaklar... Silh... Ne bulursak... Bolevikler yerecek diyorlar. le namazm Hacbayram'da kldlar. Sonra kasabay biraz dolatlar. Step dardan, yangn ve sefalet ierden, burasn, aylarca sokak muharebesi vermi, bombardman edilmi bir ehir haline koymutu. Bu harabenin iinde dehetli megul ve megul olduklar iin de kibirli bir tella hzl hzl yryen yahut hibir i grmedikleri usanm admlarn srmelerinden belli insanlarn ne aradna insan ayordu. Mahir efendi arkadana Mustafa Kemal Paa'y sordu. Cuma namaznda mutlaka Hac-bayram camiine gelirmi. Bugn aramba olduuna gre yarn deil br gn... Ahzasker ubesine uradlar. Bir zabit onlar baka bir daireye yollad. Mahir efendi, hangi sebeple Ankara'ya geldiini syledi. Knyesini kaydedip iki gn sonra uramasn tenbih ettiler. Herhalde stanbul'daki tekilttan meseleyi tahkik edeceklerdi. Ancak akama doru Mahir efendiye yatacak bir yer temin edilebildi428 duu halde tahtakurusuyla doluydu. nadna skntl bir gece... Havada yamur bulutlar var. Mahir efendi, hele gazya tkenip lmba snnce, odann dier iki kiracs Birisi Nfus Ktibiymi, teki sakalls galiba Muallim oktan uyuduklar iin karanlkta, yapayalnz cigara stne cigara ierek kederli, mitsiz eyler dnd. Ankara'y grmemek grmekten iyiydi. Btn memleketin kurtulu bekledii yer buras m? Burada ne var bakalm? Toz toprak, delirmi gibi tell yahut cenazeden dnyor gibi lm dnen insanlar ve tahtakurular... Darda uzun lklarla ve inleyerek kanlar yryordu. Dmann nerede olduu belli deil... Mustafa Kemal ortada yok... Kim aryor, kim soruyor? Btn bu fkeli dnceler kendisini baka trl karlayacaklarn zannedip inkisara uradndan geliyordu. gn sonra urarsnz... gn sonra... Burada, anlalan adama ihtiya yokmu... Byk Arslan etesinde kalsayd acaba daha m iyi olurdu? Ertesi sabah bir kahvede ay ve simitle kahvalt etti. Zabit namzetleri Mar syleyerek talime gidiyorlard. Tuhaf bir mar: Anadolu ralar Hkmeti saolsun! diye baryor ocuklar... ra ne demek ola? Buras l-i Osman mlk deil mi? Herkes Osmanl saylmyor mu? Ramazan ustay bo yere bekledi. Yalnzlk, isizlik cann bsbtn skyordu. Geldi429

eref uruna hayatn tehlikeye bu hal iin mi att? Kedi mi, kpek mi soran bulunsa can yanmayacak... zerinde para olmasayd... Vay Mahir bey! Vay Binbam! Burda ne aryorsun? Ne zaman geldin? Binba Reat bey, silh kaakl ilerinde alm. O da buraya geen ay gelmiti. Mahir efendi, vakit geirmeden derdini yand. Binba da ayn vaziyetteydi. Belki burada bireyler aksyordu. Mustafa Kemal Paa, Hacbayram Camiine, bir sr hocann eyhin, derviin arasnda geldi. Srtnda siyah bir ceket, bacanda izgili siyah pantolon vard. Gene Anafartalar'daki sar yaz, zaif adamlk bakta, Mahir efendinin gz bu Paa'y gene pek tutmad. Sonra bu hissi gayretle iinden defetti. Namazdan sonra Hutbe'nin Padiah namna okunmas yreini biraz sakinletirdi. Anadolu ralar Hkmeti lfn birtrl unutamyor, artk bu memlekette esasl bir deiiklik istemiyordu. Padiahlar, oturduklar Peygamber postu dolaysiyle Aptal olabilirlerdi ama hi bir vakit sulu saylamazlard. Btn ekilenler Abdlhamit efendimize yaplan hakaretin- ilesi deil miydi. Mustafa Kemal Paa'nn, sapsar incecik ensesini uzaktan gryordu. l-i Osman sllesine sadk bir bende ise Allah yolunu ak etsin! Neden byle dndne ayordu. Sultan Hamit'tenberi, Sultan Reat', da, Vahidettini de sevememiti. Bundan sonra mr olur yaarsa elbet padiahlar deiir. 430 (Jl kara'ya gvenememiti. Ellerini (Amin!) diye inleyerek yzne srmek bahanesiyle glmsemesini saklad- nsanolu ne alacak bir mahlk! stanbul'dayken Vahidettin'e gve-nemiyordu da (Ankara) diyorduk. Burada da v Padiah imdada aryoruz. Allah muinimiz olsun! Camiden adeta neelenmi olarak kt. Ayn eye inanm grnen kalabaln insana verdii gvenme ve kardelik hissiyle Bu his maalesef artk bir rya gibi saniyelerle yaayabiliyor yamru yumru kaldrmlara cesaretle basarak ve Murat'n elmack kemikleri biraz kk hayaline glmseyerek yryordu. Ramazan usta kaytszca sordu: Paa'y beendin mi? Paa'y m? Paa'y Anafarta'lardan bilirim Ha, sahi! Sen anakkale'de bulundun Bulundiuk,. O zaman Miralay'di. Biliyorum. Niye gldn? Hocalarn haline gldm. Ne var hocalarn halinde?.. Memleketin yarsndan ziyadesi igal altnda. gal altndaki yerlerde de hocalar, eyhler, hafzlar var. Onlar da Kur'an okuyorlar. Lf m u? Elbet Kuran okuyacaklar. ncil mi okuyacaklard? ncil... Keke ncil okusaydlar Sen delirdin mi usta? Hayr! Dnyaya ayorum. stanbul 431 diye dua ediyorlar. Buradakiler (Yaasn) diye. Yok canm! te eyhslm Kemal Paa'nn katline fetva kard. eyhslm demek slmiyetin en yksek ulemas... Yannda Hoca Abdlaziz Mecdi efendi... Bu tarafta Hac Bekta'tan elebi Cemalettin efendi, Karahisar sahip mebusu Hoca kr efendi, Mft Rifat efendi... nsann, haa smme haa, Allah ikiye blnd. diyecei geliyor. Tvbe Yarabbi! Hemen korkma... Imalt- harbiye'de herkes byle syleyerek glr. Hele bizim, bir hsan ustamz var. Grdnz m? (Para Allah'n kap Kethdas) deil miymi? diyor. Haltetmi. Artk hsan usta m haltetti, yoksa hocalar m, bilmem.

 imdi aklma geldi, dn Harbiye'lileri grdm. Anadolu ralar Hkmeti varolsun! diye trk aryorlard. Bu (ralar Hkmeti) ne demek? Bu mu? Yani, (Bolevik oluyoruz.) Daha dorusu (Bizi daha sktrrsanz Bolevik ' oluruz ha) demek. ra, (Bolevik) manasna m? rann, manas Meclis... Bolevikler ihtillde amele, kyl asker meclisleri, ralar kurdulard da... Ankara'da lf ok desene... Ankara'da lf ok. Lkin yalnz (ra) 432 lfn p de bana koy. erke Etem meselesi kzt. Niye kzyor? Yeil Ordu'yu duymadn m? Yahu! Ordu'nun yeili, krmzs olur mu? Beyaz bile olur. Bolevik ordusuna (Kzl Ordu) diyorlar. ar Ordusuna (Beyaz Ordu.) Biz de onlara m zendik nedir? Bir Yeil Ordu kurmaa kalkmlar. Kim kalkm. Bilir miyim? Herkes bir sz sylyor. Bir bakyorsun, (Yeil Orduyu elaltndan Kemal Paa hazrlyor. Kts gelirse Meclisi datp Diktatr olacak.) denmekte... Diktatr m? Yani?.. Diktatr demek, ast astk kestii kestik. Siz stanbul'da bu dedikodular duymadnz m? Biz stanbul'da, Ankara i gryor belliyorduk. (Yeil Ordu), (Mavi Ordu) diyerek... Allah muhafaza etsin. E, sonra?.. Sonras! Bazlar da (Bundan Mustafa Kemal Paa'nn haberi bile yok.) diyor. Mebus erke Reit bey, eviriyormu. Reit bey akll bir adam yleyse... Reit beyin akll olup olmadn bilmem. Yalnz Etem beyin biraderi. imdi anlald. Etem ve Tevfik beyin btn mfrezeleri (Yeil Ordu) olmular. Pekl! Oluversinler... Oluversinler, olmaz. Neden? Mahir efendi, Ordu'nun ne 433 demek olduunu bildiinden duyduklaryle artk alay etmee balamt: Yeil murada dellettir. Uurlu bir renk. Varsn Yeil Ordu... stemiyorlar. Mecliste barmlar: Ordu bir ie yaramyor. Dalsn. Cmlemiz Kuvay Milliye olalm! demiler. Kuvay Milliye'den maksat? Yani eteci... Daha dorusu Milis. Milis, Babozuk asker manasna m geliyor? Evet. Karmzdaki Yunan Ordusu da kendisini datp (Kuvay Milliye) mi olacak? Yok canm! yleyse... Yahu sen neler sylyorsun? ete ksm, hi orduyla de bilir mi? Bu fikirde olanlar: Evvel ii eteciler hazrlad. Yunan' eteciler durduttu. Ordumuz maluptur. Kuvve'yi maneviyesi krk. Asker kayor. Zaten kfi miktarda silh, cepane yok. Zabit bol. Kuvay Milliye olursak, zabitlerden de eteler tekil ederiz- diyorlar. etenin geri hizmeti olmaz. Geri hizmeti olmad m, urad yeri talan edip duracak. Vallaha millet Yunan ordusuna istida verir. Gel de bizi u Kuvay Milliye belsndan kurtar! diye... Artk o derecesine aklm ermez. erke Etem bey ete taraftan. Sz o kadarna geer mi? Sen ne diyorsun Allasen... Cepheyi Etem bey tutuyor... Cepheyi de cephe gerisini de... Herif yldrm gibi... Nerede isyan patlasa yetiip tepeliyor. (Orduda deerli Kumandan, jse yarar zabit yok) diyormu. Yazd emirlerde, Valilere, Kumandanlara (erian icra edilmezse idam edilirsin) diye yazyormu. Yozgat isyannda... Yozgat'da apanoullar isyan etti. Dnyay

velveleye verdiler de, bereket Etem bey yetiip bastrd. Yozgat Ankara'nn Liva-sdr. Etem bey Ankara Valisini isyandan sulu grm- Ceza vermek iin Vali Yahya Galip beyi Kemal Paa'dan istemi. Yahya Galip bey, Kemal Paa'ya ilk tabi olanlardan... Paa Ankara Valisini vermedi. Vermeyince Etem bey Yozgat Mebusuna ne dese beenirsin? Ne demi? Ankara'ya dnmde, Byk Millet Meclisi Reisini, Meclis nnde asacam demi. Vay canna! ler kark yleyse... Kark... Mahir efendi, Kalpan can sknts ile kalarna ykarak, ensesini kad. Gece, Binba Reat beyle bulutular. Mahir efendi, ralar lfn tekrar at. Reat bey gld: Kulak verme! dedi, Boleviklerden yardm umuyoruz... Herifleri kandrmak lzm. Kanarlar m? Kanmak meselesinde Adil ustann bir szn hatrlamt, syledi: Kt kadn da adam, birey vermeden soyup yemek ister, yani kandrmaa kalkar da, sonunda kendisi aldanr. Kt karda akl yoktur ki... Kemal Paa akll. eytann yatt yeri biliyor. 43 4 435 Bir de Yeil Ordu meselesi duydum. Biz stanbul'dayken Ankara'y byle bilmiyorduk. Davulun sesi uzaktan ho gelir... Cepheler ne alemde? Cepheler iyi... Gedos'ta dmann mnferit bir Frkas varm. ki Frkayla, bir de Etem beyin kuvay seyyaresiyle buna ullan-ma dnyoruz. Mecliste Paa'y sktrmlar. Dman Gedos'ta mnferittir. Biz onu orada mahvederiz. Parlak bir vaziyet ha?jl olur. Zaten Yunan ordusu kamaa hazr. diye barann haddi hesab yok. Yunan duyarsa... Duymutur bile... Kahvelerde konuuluyor. O kadar ki Paa hcuma raz gelmezse birisi kp, kuvvetlerimizi Yunan'm stne atverecek... Ne l! Tabi aka ediyorsunuz Binbam. Vallaha ciddi sylyorum. Harbe girdik, bilirsin. Beklemek, dnmekten daha zordur. Deme babayiit sabretmeye dayanamaz. Ben bile bazan isiz kalrsam, Hi deilse, hasta olsam! derim. Kald ki zafer midi var. Ben mrmde byle zafer midi grmemitim. Allah yardmcmz olsun. Byklerden bir ahbap bugn sylyordu. Taarruza karar bile verilmi... Kemal Paa? Kemal Paa ne haltetsin birader! Dman ordusu heyet-i umumiyesiyle bizimkinden kuvvetli. Cephane az. Belki kuvvetlerimizi bir noktaya toplayp mevzi bir muvaffakiyet ka436 anrz. FaKat Kan neuue cumama^. j^WS.. 'au suretle ypranm kuvvetlerimize bir mukabil taarruzla yklenirse malubiyet muhakkak olur. imdilik taarruzu brakalm da orduyu tensik edelim demi, ama, dinleyen hani!.. Anladm. Taarruzu, bugn Cami'de grdm kuru kalabalk yaptracak. Tamam... Bizi acele cepheye gnderseler... Neden? Falanca taarruz yaplrken sen nerdey-din diye soran olursa... Allah esirgesin... (Ankara'daydm) demek ayp decek... Stepten, souk bir sonbahar rzgr esiyordu. Ankara'nn gecesi, yorgun ve mitsizdi. ehir, , drt gn nefesini keserek, elini ameliyat iin operatre uzatm da ban temasn bekliyormu gibi, diini skp taarruz haberi bekledi. Herkes yle bir halet-i ruhi-yeye yakalanmt ki malubiyet, hatta malubiyetten daha beteri, hereyi topyekn kaybetmek bile muhakkak olsa bu taarruz yaplmalyd. Nihayet, herkes gnlerdir tuttuu nefesi, 24 Terinievvel 336 gn leye doru Oh! diye boaltt. Garp cephesinde, 61 ve II nci Frkalarla Kuvay Seyyare dmann. Gedos' taki kuvvetlerinin zerine atlmt.

Birka gn ufak tefek muvaffakiyet haberleri geldi. Sonra birdenbire cepheden havadis kesildi. Mahir efendi, bunun ne manaya alnaca437 jS lCSdL LCyl buldu. Binba'nn suratndan den bin para oluyordu. Taarruz konutuklar gibi muvaffak olamamt. 25 Terinievvel 336'da, yani bizimkinden bir gn sonra balayan dman taarruzu Bursa ve Uak cephelerinden, inkiaf ediyordu. Bursa kolu, birka gn. iinde Yeniehir'i, negl' igal etmiti. Uak'taki kuvvetlerimiz de, muharebe vererek Dumlupnar srtlarna kadar gerileyip orada durabilmilerdi. Ankara bu sefer de, fkelenmi, bir ser-ho kadn gibi her eyi ve bizzat kendi kendisini yerden yere arpyordu. Orduyu datp Kuvve-yi Seyyare, yani Ku-vay Milliye olmak lzm dememiler miydi? Nizamiye efradnn yzde sekseni firar etmiti. Kuvve-yi Seyyare olmasayd, Ankarann bile yerinde yeller esecekti... Kuvay Seyyare'den i kmayaca, halbuki, ite anlalmt. Muntazam ordu lzmd. Muntazam ordu ile ancak muntazam ordu debilir. Kabahat Garp Cephesi Kumandan Ali Fuat Paa'da... Hayr, su tamamiyle erke Etem beydedir. Taarruzu Ali Fuat Paa kararlatrd. Kararlatrd ama, kuvveyi seyyarecilerin zoruyla... Taarruzdan drt gn sonra cephe kumandan, imdat istiyor. Hi olmazsa bin kii... Hem yz kiilik Taburlarn muharebede hi bir 438 ""'"S*-------3drt yze ibl edilmeli... Biz demedik mi? diyenin haddi, hesab yoktu. Ayrca, efradn elbiseleri, ayakkablar paralanmt. ki gndenberi ovalara kar yayordu. Cephe, karn zerinde st plak, aya yaln... Depolar bombo. Kaput, ayakkab, pamuklu, elbise, yelek, kuak, hlsa, insanlar souktan muhafaza edecek ne ele geerse, onbe-bin zerinden acele... te meydanda bir ey! Byle ordu de-bilir mi? Hani Kuvay Seyyare'den yardm isteyen niin grnmedi? Cann sevdiim Kuvay Seyyare... Tam Trk askeri... Ackmaz, mez... Yorulmaz, bilhassa yenilmez... Yenilmenin birinci almeti, imdat talep etmemek... Pekl! Mhim bir noktaya daha nazar dikkatinizi celbederim. Garp cephesi kumandan birok eya istiyor. Bunlar -drt gn iinde mi tkendi? ayet Yunan' nmze katp kovalasaydik zmir'e, stanbul'a kadar askerlerimiz, stlerindeki prtlar deil, batan ayaa derilerini de eskitip kaybedecekler-mi... Kuvay Milliye olalm... Kuvay Milliye... Hep ete yazlalm. Halbuki, Kuvve'yi Seyyare, hi bir i yapmam, yapmaa muktedir olmadn da ilk anlarda gstermi, emre itaat urada kalsn, kendisini daima tehlikeden uzak bulundurmaa gayret etmiti. Ali Fuat Paa'nn geri alnaca syleniyordu. Binba Reat beyin duyduu doruysa, 439 c~~ i.ujt Lau\au uunacaK, Dirisine Garp cephesi, tekine cenup cephesi denilecekmiGarp cephesine smet Paa, cenuba Refet bey gnderilecekmi... Mahir efendi, bunlar kendisine stasyon'da anlatan Reat beyi dinledikten sonra gld: Bizde bir kaba temsil var. Kz bilmem ne olduktan sonra kapy mandallamak gibi bir ey... Kemal Paa, ter ter tepiniyormu. Bir daha bana Yeil Ordunun lfn etmeyeceksiniz. Kuvve-yi Seyyare'yi de iitmek istemem... Sr'atle muntazam Ordu, byk svari kitleleri vcude .getireceiz. diye baryormu. Herif hakl... Hakl herif stste cigara ierek Kimseyle konumakszn trenden kacak Malup cephe kumandann bekliyordu. Mahir efendi, sanki kabahat kendisindeymi gibi, Kemal Paaya bakamyor, aralarnda u kadar mesafe olduu ve Paa'nm Mahir efendinin vcudnden haberi bile bulunmad halde, gzlerini nereye karacan bilemiyordu. Nihayet, senelerdenberj, bozgun tamaktan bkm usanm gibi, mecalsiz soluyan harap bir tren Gara girdi.

Kalabalk, nde Kemal Paa olduu halde, vagona doru yrd. Hangisi? Nerde? Mahir efendinin mitsiz sualine Binba Reat bey hmla cevap verdi: ite oradaki... Omuzu Filintal zat... Ben onu ete Reisi sanmtm. ok kr birader. 440 Neye krediyorsun? Demek ki eteler yenilmi, Ordu yenilmemi Bundan ne kar? Ne mi kar! Bir atm barutumuz daha var demek. Bir atm barutumuz... Yani: ordu!.. Mahir efendi, ihtiyat Yzbas olarak, Garp cephesine, galiba smet beyle ayn zamanda gitti. Maiyetinde bulunduu kumandann, zmit'le stanbul arasnda, bir eteciye kunduralarn aldran ufak tefek, kula biraz sar Miralay olduunu aklna bile getirmiyordu. Yeniehir hizasnda bulunan 24 nc Fr-ka'ya tayin edilmiti. Bln mevcudu 67 kiiydi. Buraya gelirken Ankara'daki dedikodulardan kurtulduuna, nihayet Orduya kavuacana seviniyordu. Halbuki, ne dedikodulardan kurtulabilmi, ne de orduya kavumutu. Cephedekiler, Gedos malbiyetinden sonra bile, Ali Fuat Paa'nn geriye alnmasm ho grmyordu. ler kt gittike, etraf olduundan daha fena gren insan tabiat lzumsuz eyler dnmekteydi. Mustafa Kemal Paa' nn kuvvetli arkadalarn cepheden Silhl kuvvetlerin bandan uzaklatrmasn diktatrlk arzularna hamlediyorlard. Etem beyi bile az kalsn Ali Fuat Paa'yla beraber Moskova'ya gnderecek^mi. Bereket kardei Me441 ^^.t. xvv.3j.i, uc,y iiui uniidiiug... Ljivm oeyi aer-hal Ankara'ya istemi. Ktahya, Gedos taraflarnda, Kuvve-yi Seyyare'ye Etem beyin kk kardei Tevfik bey kumanda ediyormu... Mahir efendinin o kadar mit balad orduya gelince: insan ne kadar vatanperver, milletsever ve ordu taraftar olursa olsun, buna (ordu) demeye dili varmazd. Bir kere ordu kelimesine hem yazk, hem de bir eit hakaretti... niforma yok. Kabalak yok. Postal, ark, tfek, tfek kay, fieklik... Sng, matara, srt antas... Velhasl hi bir ey yok... Yemekler berbat... Shhiye tekilt sfr... Gdaszlk, bit ve souk... Yalnz kyleri dman iinde kalanlara gvenmek kabil- st taraf ilk frsatta savuuyor. Cephe mevcudunu vermek iin yle bir tebih yapmak lzm: Bir boru tasavvur etmeli. Bunun bir tarafndan ieriye giren asker, teki tarafndan kp gidiyor. Cephe kumandannn birinci vazifesi, firarlara ramen borunun iersinde daima bir miktar asker bulundurmak... Bereket versin, nefer ksm, ahsi yoksulluundan baka bir ey dnemiyor. En byk orduda bile, asker, yalnz mangasn, veya nihayet Takmn grebilir. Yoksa, bir derme atma kalabaln bir i beceremeyeceine kanaat getirip hep birden bir gece basar giderler... lk gnler Mahir efendi, yksek sesle konumaya bile cesaret edemiyordu. Ordu denilen aletin kendi hissesine den paras o kadar kuvvetsiz, o kadar zaif ve glnt ki, sesini biraz ykseltse, yere kerek, dalacak, vazesmn uuun y hametini kaybederek, bir kbusun izah edilmez karmakarkl halinde sr oluverecekti. Ankara'da oturup, cumadan cumaya namaza gidenler, Gedos taarruzunu bu tknefes, biare insanlardan, hallerini grmedikleri iin istemi olacaklard. Bu babozuk gruhunu, dman siperleri zerine insan baka trl atabilir mi? Dizanteri, Uyuz, Zatrrie... Fakat en kk bir itaatsizlik, bir homurdanma yok. Keif kollar gidip geliyor, kk msademelerde lenler, yaralananlar oluyor. Nbet tutuyorlar. lerinde, Galiya'dan, Kanal'dan Kafkasya'dan, anakkale'den, arta kalmlara raslanyor. Hibirisi de Balkan'danberi ne alp satldn merak etmiyor. Blkleri kimbilir ka kere mevcudunun yzde doksann zayi edip yeniden doldurdu? Yanlarnda kimbilir ka yz arkada vurulup dt? lmden hi mi korkmaz bu herifler? Hi mi evlerini, barlarn, ocuklarn zlemezler? Bu ekilen ile, parayla. Cennet vadiyle, en yksek an ve erefle denir eitten deil... nsan bu halde, vatan sevgisi, dman aya altnda kalmak korkusu da tutamaz. Herkes, bitmez tkenmez bir oyunun hrsna kaplm... nsanlar burada kalabalk zaptediyor. Nitekim, daima tek bana kalanlar kayorlar. Mangasn ayartan avular mstesna!

Mahir efendi, ahalisi oktan hicret etmi bir kyde, ahr bozmas bir odada oturuyordu. Anadolu'ya geti geceli evden mektup alama442 443 i . ^aien ouraaa hi kimse hi bir yere mektup yazmyordu ki mektup alabilsin... Bol bol rivayet geliyordu: Etem bey, cephe kumandannn yasana ramen el altndan yeni mfrezeler tekiline alyormu. Karaehir tarafnda toplanan yeni mfrezenin ad bile malum: Karakeili mfrezesi... Cephe kumandan Etem bey kuvvetlerine (Birinci Kuvve-yi Seyyare) dedii halde, herif gene, (Umum Kuvve-yi Seyyare ve Ktahya Havalisi Kumandanl) diye imza atyormu. Karargh'tan yeni gelen Birinci Takm Kumandan inzibat mlzmsani Selmi efendi: smet bey nedense, Kuvve-yi Seyyare' nin iine gelmedi, diyordu. Ordu btesini tanzim iin kuvve-yi umumiye istemi. Tevfik bey u cevab vermi: Kuvve-yi seyyare ne bir Frka, ne de bir kuvve-yi muntazama haline ifra edilemez. Bu serserilerin bana ne bir zabit, ne de hesap memuru koymak mmkn olmamakla beraber kabul ettirilmesi imkn da yoktur. nk zabit grdler mi Ezrail grmesine isyan ediyorlar. Bizim mfrezelerimiz Pehlivan aa, Ahmet onba, Sar Me-met, Halil Efe, topal smail gibi adamlar tarafndan idare edilmektedir. Ve Blk eminleri de yazdn okuyamaz ve okuduunu yazamaz adamlardan mteekkildir ve sen yapamyorsun diye bunlann tebdili imkn da yoktur. Kuvve-yi Seyyare'nin imdiye kadar olduu gibi geliigzel idare edilmesi zaruridir. Esasen Kuvve-yi Seyyare'yi zabt- rapt ve intizama koymak deil, bu fikrin meyaan olduunu hissettii anda inhill eder. Nasl? aka m ediyorsun birader! Hayr ciddi sylyorum. Ktahya tarafn bu apulcular m tutuyor? Hem evet. hem hayr... Zabit grnce Ezrail grme dnen bu adamlar... yi Vallaha! Yunan zabitini grnce dalmazlar m? Ne sylyorsun? Bu lfn Tevfik bey duysa seni derhal idam eder. Herif bir yazsnda byle diyor ama, baka bir yazsnda cephenin heyet-i umumiyesi zerinde fikir y, rtp emir veriyor. Srtmz dmana dnelim de namaza duralm m demi? Hayr. 13 nc dman Frkas Fkhl, lyas bey, ardak, Umurbey zerinden geliyormu. Geliyormu deil de, gelir gibi oluyormu- Velhasl kuvvetlerini Gnen ky imalin-deki srtlara ekmi. Sol cenahta bulunan (?) istikametini temin ediniz! buyuruyor. Anlayamadm. Basit bir mesele... Orduyu ileri srdrp etelerini ilk hattan geriye ekecek. Kumandan ne cevap verdi acaba? Dmann ka top kullandn, Koru-ky'den, Cadde boyunca, amky'e doru bir dman hareketi vuku bulup bulmadn sordu- Cumburdi vadisinin slmky'ne doru temininin cenup cephesine ait olduunu bildirdi. . 444 Aferin! Herif fkelenmitir. fkelenmez mi? Telgrafn okusan aarsn- Diyor ki: Ben, imal ve cenup cephelerinin her ikisini de ayn Hkmetin emrinde olduunu zannediyorum. Madem ki deildir idaresizlik yznden beyhude, burada, ev-lad- vatan krdrmayacam. Yirmi drt saate kadar sol cenahmz, kuvvetli bir suretle temin edilmedii takdirde, Kuvve-yi Seyyare'yi Efendi Kprs civarna ekeceim. Bu hususta mesuliyetin kime ait olduunu Hkmet elbette bulur. Paa gene kzmad. Daha dorusu fkesini zaptetti. 12 inci Kolordu, sol cenahnzdan krk kilometre uzaktadr. Bundan mda, geri ekilmi olan dman kat' taarruzla ve zorla yerinden atmak vazifesi ktaatmza verilmemitir. Binaenaleyh Kuvve-yi Seyyare dman takip eden mstakil bir Svari Frkas vaziyetindedir. Dmann faik kuvvetle taarruzlarna kar yalnz bana ittihaz- tedabir eder ve dman mevzi ve cidd bir hareket yaptka buna kar kat' muharebeden itinap eyler. Bu vazifeler svari Frkalarna verilir. Cenup cephesinde kuvvetli svari olmadndan, sizin

cephenizi svari hattiyle temdide imkn yoktur. Kuvve'yi Seyyare ile cenup cephesinin cenah- hariciden mtekabilen yalnz temas ve irtibat muhafaza etmesi mmkn ve lzmdr. Hlsa cephemiz iyi idare edilmektedir. Dorusu pek iyi idare ediliyormu... Ben Tevfik beyin yerinde olsam ne yazardm bilir misin? Ne yazardn? 446 Btn bunlar vesiledir efendim derdim, son zamanlarda memleket dahilinde isyan falan kmyor, biz yama yapamyoruz. Keyf adam asamyoruz. Bize bunlarn temini zmnnda bir are bulunuz, derdim. Aa yukar bunu da syledi. Dman kuvvetlerini toplu bulundurmak maksadiyle ald tertibat yznden kuvveyi seyyare kumandanl mntkasnda baz yerleri, tahliye etmiti. Oralarda, yzelli mevcutlu bir sahra Jandarma bl tekil ettik. Buralara Kaymakam brahim bey namnda birisini getirdik. Cephe kumandan bir de umumi emir kard. Bu emirde, muharebenin buhran esnasndaki tehevvrlerin tesiriyle tedabiri... ttihaz etmeyi katiyen menediyor, hyaneti ne derece muhakkak olursa olsun, hi bir kyn katiyen yaklmayacan, ahaliden hi birinin hi bir mfreze tarafndan hi bir crm iin idam olunamayacan, casuslar ve ihaneti tebeyyn eden sair mahpuslar derhal stikll Mahkemesine sevketmelerini bildiriyordu. te grdn m? Bu olmad! Tevfik bey kplere binmitir. Akl almaz bir i yapt. O gndenberi gndelik raporlar cephe kumandanna yollamyor. Ya?.. Dman kumandanna m gnderiyor? Yahu sen alay m ediyorsun? Alay! Alay ne demek. Raporlar doruca Ankara'ya gidiyor. u anda cephe kumandannn, cepheden haberi yok mu? Keif harektndan belki haberi yoktur 447 cima. au cenanxa oreyier hazrlanmakta olduunu elbet anlamtr. Ne gibi? Galiba bir isyan. Allah muinimiz olsun! Galiba bir isyan! Mahir efendi, bir ilk siper kazamatma benzeyen bask ky odasndaki yatana srtst uzanarak, toprak dam tutan kaln ve isten simsiyah olmu merteklere bakarak bo zamanlar hep bu sz dnd. Emre daima itaat etmee alm bir zabit olarak syan kelimesinden son derece rk-yordu. Btn bunlar ilerin kt gittiine delletti. Kumandanlarn ekimesi demek, memleketin beyin hummas, nefes darl hastalklarna tutulmu olmas demekti. Ayn zamanda beyin hummasna, nefes darlna tutulmu, ateler iinde, kvranan bir vcudun yumruklar Yani Ordu'lar dousun bakalm. nasl decekse... Balkan harbinden beri hep ayn dert! Ru-meli-Anadolu ayrl... tttihat-tilf ayr--l... Mslimgayrmslim ayrl... Seferber likte, ordudaki Alman-Osmanl ekimesi... Trklk-Araplk davas... te nihayet er-kesler... Adil usta btn bunlar getirip paraya balard. Acaba hakl m Adil usta? Rumeli tccar, Anadolu derebeylik imi. ttihatlarla tilflarn' boazlamas, Kr ben alacam, sen alacaksn!-. zerine... Ermeni katlim, ilerin cephelerde kt gtmesi zerine milleti yama ile avutmak iin bulunmu bir are. Tanaklara gelince: onlarn maksad, Ermeni esnaf ve tccarlarnn kazanlarn emniyet altna almak... Araplar bize arkadan kim hcum ettirdi? ngiliz altn deil mi? imdi de Etem bey suyun ban kesmek, orada oturan Mustafa Kemal Paa'y defedip yerine yerlemek istiyor. yi ama, bunlarn sras m arkada? Bir kere nmzdeki ii bitirelim! ay evvel kaanlar yakalanp cepheye iade edildike cepheden yeni yeni firarlar oluyordu. stanbul'dan hl mektup yoktu. Murat', Cemal'i pek zlemiyordu ama, Canseza, burnunda ttyordu. Fransz zabitini ldrdne oktan piman olmutu. Sz arasnda Adil usta, ldrmek neye yarar kardeim? derdi, maksatsz yere, tek tek adam ldrmek i mi? u anda, stanbul'da Fransz, ngiliz, Amerikan, talyan zabitlerinin boynuna sarlarak inim inim inleyen Osmanl karsnn ktlna kran m girdi? Harpte bu kadar adam ld halde, ite bizzat kendisi, nc defa gene cephede bulunmuyor mu? Yahu! Cmlemiz mi tozuttuk? Alp

veremediimiz ne? Birbirimizi byle boazlamak iin gsterdiimiz gayreti ev sahibi Akaret sahibi olmaa sarfetsek... oluumuz, ocuumuzla... Ocakta ya odunlar czrdyordu. Yanyor dnya! u kahpe dnya pisi pisine yanp gidiyor. Hey Yarabbi! Kuvvetine kudretine kurban olduum! Yeti artk! Bir piirim kahve olsa! Bir piirim kahve!.. Temizce ykanp geceliini giydikten sonra, yle ke minderine gese de bir kahve ise... Canseza'nm elinden... Ne acaip kadn u 448 449 Canseza! Bunca senelik 16 senelik ailesi olduu halde, yzne bakar bakmaz, gerdek ge-cesindeki yabanc gen kz gibi yanaklar pem-beleir.. 16 senedir bir kere bile Mahir efendiye seni seviyorum demedi. Ama, kendisini nasl sevdiini, sanki o bilmiyor mu? nsanolu, boktan meseleler iin neleri terkedip yryor? Yrei szlamadan, hesapsz, kitapsz... Yallah! Baaa atlyor uuruma. Mukadderat byle desek... Adil usta mukadderata da inanmaz. Tvbe estafurullah! 'Allah bu ilere karmaz ki...' diye glverir! Hele gvurolu! Allah'n izni olmadka yaprak kmldamaz... Herifte oru yok, namaz yok. ldk m bir kere, topraa kartk gitti Mahir usta, bir daha dirilmek falan hep martaval! yleyse neden, fan dnyada iki gnlk rahatm brakp bandan byk ilere giriyor bakalm? nsan ahirete inanmazsa, dnyaya tapmal! Mukadderat! Mukadderat! Byle sipsivri mukadderat m olurmu? Garp cephesinin bu ksmnda kendisiyle beraber 6-7 bin kii var! Karlarnda da bir o kadar Yunan palikaryas... Halbuki dnya yzndeki insanlardan yalnz ondrtbin ksur serseriye mi boazlamak takdir olunmu? Hakikaten Allah bu ilere karmyorsa!.. Bre medet!.. Dncenin burasnda Mahir efendi, zplayp oturur, kendisine fena halde fkelenerek bir kaim cigara sarard. Darda frtna kyametleri koparyor... Yahut, ay yle dolu, yalancktan bir gece... Yalnz adam iin sessizlikle, grlt arasnda ne fark var! Can sknts ayn can sknts, fke, nee ve mit, ayn nee ve mit... Hepsi de manasz, gln, metelik etmez eyler. Ne olacaksa bir ayak evvel olsa da, herkes bann aresine baksa... Bu sralarda, stanbul'dan zzet ve Salih Paa'larn yanlarnda dier birtakm byk adamlarla beraber Anadolu'ya geip Kuvay Milliye'ye iltihak (!) ettikleri duyuldu. Halbuki erke Etem meselesi gittike ve-hamet kesbetmekteydi. Kemal Paa Kuvve-yi Seyyare ile Cephe Kumandannn arasn bulmak iin Eskiehir'e kadar bizzat gelmi, Etem beyi de Ankara'dan beraberinde getirmiti. Eer sylenenler doruysa, Etem bey, Eskiehir'de, Paa'mn gafletinden Uykusundan bilistifade savumu. Nerde! Hani Etem bey? deyince kardei mebus Reit bey u cevab vermi: Etem bey bu dakikada kuvvetlerinin bandadr. Herifler meydan okuyor! Garp Cephesi Kumandan, son Gedos muharebesinde ne miktar topu cephanesi sarfedildiini sormas zerine Kuvve-yi Seyyare kumandan vekili Tevfik bey: Bu yaznzdan bize emniyet etmediinizi anlyorum. Cephane ne yenir, ne iilir! Ancak dmana atlr. Bir emniyet meselesi varid-i hatr ise, cephane gndermeyebilirsiniz! Karln vermi... pler nerdeyse kopacak... pler kopacak ama... Dman karsndayz efendiler! Bereket versin, aradaki geimsizlik, kar tarafa aksetmemi- Bunu, Mahir efendi, Salih 450 451 ve zzet Paa'larn bu srada stanbul'dan bh-takrip savuarak Anadolu'ya iltihak etmelerinden anlyordu. Burada iler kark. Lkin orada besbeter olmal... Orada, ilerin buradakinden besbeter olduunu kabul etmek de kolay deildi. Gnlerden birgn, Refet beyin Dinar civarnda decik kynde bir gece svari baskn ile isyana hazrlanan Demirci Efe kuvvetlerini datt duyuldu. Eski Aydn cephesi kumandan, be, on arkadayla cann zor kurtarm... Demek ki duyulanlar hep doru! Kepazelik btn bunlar... Rezilliin son perdesi! Allah encamn hayre tebdil eylesin, amin! Bir sabah Ahmet avu Tek gz kr, lkin domuzuna cesur bir herif odaya girdi. Yzbam! dedi, asker arasnda bir lf dnyor. Size malmat veriyorum. Ne lf? ler kark imi. Etem bey, Hkmeti istemiyormu. Ankara'daki Hkmet bir halt edemeyecek. diyormu. Demirci Efe'ye svariler hcum etmi. O taraflarda vuruuyorlarm-Refet

beyin svarileri... Etem bey diyormu ki: Refet beyi, herhalde, nme katp Ankara'ya kadar kovalayacam. te byle birtakm szler... Bunlar kim uyduruyor? Mahir efendi, kalpa hmla dzeltti: Bl itima ettir. Geliyorum. ^aar ,,.__3...__ men kumanda etmenin baz vazifeleri vard ki, icabnda yalan da syleyerek bu vazife yerine getirilmeliydi. Blk81 kii bare bir kuvvet halinde, kendisini bekliyordu. Mahir efendi: Merhaba arkadalar! dedi. Saol! Bunlarn hepsini ok seviyordu. Onlarn da kendisini sevdiklerini biliyordu. Lkin ne fayda! Yalan sylemek lzmd. Arkadalar, dedi, burada dman karsndayz! Allah yoluna cihada kmz. Maksat vatan, milleti, Padiahmz, din-i islm, gvur iinde kalm mslman kardelerimizi kurtarmak. Allah bizimle beraberdir. Koca Osmanl devleti Yunan ordusuna yenilirse hepimize ayp. Dman bizi kuvvetle, sng hcumiyle yenemeyeceini anlad. Aklmz artmaa kalkyor. Aramza ikilik sokacak. Birtakm yalan haberler uydurmaktadr. Szm ona, Demirci Efe bakaldrmSzmona, Hkmet Demirci Efe'nin zerine asker sevketmi. Etem bey isyana hazrlanyormu. Bunlar hep yalan arkadalar! Biz bu yalanlar ok grdk. Seferberlikte Araplar da, Hintlileri de byle aldattlar. slm, slama krdrdlar. Biz askeriz. Asker dman lfn deil, dman siperini dinleyecek. Byle szler, dmann bizi silhla yenmekten mit kestiini gsterir. Dedikodulara kulak asmayacaz arkadalar. Namusumuzu, dinimizi, vatanmz, milletimizi, Padiahmz kurtaracaz... Elini, manasz bir hareketle sallad. Sesi 452 453 utremeye Dalag iin daha fazla konuamayacan anlamt. Bu Yem borusu nun askerlerini, be on gn tutacana emindi. Kendisi bile, iin iyzn bildii halde, ite aldanm, gitmiti. Oradakiler sidik yarma girierek onu niin byle mkl vaziyete d-ryorlard kuzum? Ortada rezillikten baka bir-ey olmadna gre neyi blemiyorlard? Vcutlerini yiyip bitiren bitlerden hazrol vaziyetinde kanmamak iin kendilerini zorla zapteden bu zavalllarn bana, daha neler getirmek isteniyor? Baymdr'l Ali olu Recep'in Bu iki metre boyundaki olann arklar gene paralanm. O kocaman vcude ark m dayanyor? ine'li Yusuf hl ks-ryor. Geenlerde azndan kan boand. Ahmet olu Niyazi Gemlik, hep dalgn... Szlerini duysa bile... Karsn dmanlar cebren daa kaldrmlar... Horan'dan Krt Musa, Sr-mene'li lyas... Hasankale'den Dada dedikleri Ali bey... orum'dan erke Bekir... Gmaneli Grc Memet... Seferberlikten beri bkmadan, usanmadan den bu ocuklar isyan etmiyorlar, artk yeter! demiyorlar da, Demirci Efe'ye, Etem beye ne oluyor? Alt delindii iin su alan izmelerini srkleyerek odasna dnd. Mlzm- evvel Baha efendi, glmseyerek yzne bakyordu. htiyat Mlzm- sanisi Selmi Nianta gene sedefli aksiyle bireyler yontmaktayd. Mahir efendi: Allah belsn versin! diye homurdand. ben ne diyorum, tanburam ne sylyor! 454 >* ii kazanrsak Mebus dahi olabilirsin. akann sras deil... Mebusluun da Allah belsn versin... Ay anln dai.. Demin sen gidince Selmi efendi ne dedi bilir misin? Ne dedi? Hele yalancya bak! demitir. Hakk var. Galiba yukardakiler de bizi byle aldatyorlar- dedi. Selmi efendi, ban kaldrmadan sze kart: Galiba demedim. Bizi byle aldatyorlar. dedim. Acaip olan taraf, aldatlmak deil. Aldandmz bilerek burada durmak, fazladan, bize yaplann cn almak istemiiz gibi, bizden aadakileri de aldatmak.

 E, pekl! Ne haltedelim? Mahir efendi, arkadalarnn yzne mitsiz ve fkeli bak ti: sylesene... Hi!.. Ne yaplabilir ki... inan Halk! Ezel bir ifadr aldanmak! buyrulmu... Ayet-i Kerime mi bu? Hayr. Buyrulmu dedin. - Evet. Buyrulmu... Zira yapacak i yok. Ya, bu develeri gdeceiz, ya bu diyardan gideceiz. Diyardan gidemiyoruz. Kalyor, develeri gtmek. Deveye hamur yuttururlarm... Biz de bizim develere yalan topaklar yutturuyoruz. Gnah sebep olanlarn boynuna... Gnah... Tamam... Gnahtan hangimiz korkuyoruz ki Yzbam? 455 Hi dedim ya... Biz, hepimiz gemileri ve kprleri bir kere yakmz. Geri dnmek imknsz... Her zaman bu byle oluyor. Napol-yon Bonapart talya'ya Alp geitlerini yalnayak askerle ap girdi. Yenilseydi... Kaybolur giderdi. Yendi. Hl yayor. Galiba her zaferin banda byle yalnayaklar, bitten harap olmu deriler, a mideler ve kocaman, hayasz yalanlar var. Yaamak isterim. Yaayp da bugn, burada sylediin vatanperver nutkun, inallah, zaferi kazanrsak, ne hale geleceini grmek elencelidir. Birey kazanalm da ne hle gelirsek gelelim... Ben kaybetmekten usandm artk... Belki de btn kurnazlklar burada... Bizi nihayet usandryorlar. Usanmak, maksad, ihtiras, ihtirasla elde etmek istedii bir hedefi olmamaktan gelir. Ne acayip ey! Asl, bkmas lzm gelenler Sanrm ki onlar bkmaa balaynca dnya daha gzel olurdu: hi bkmyorlar... Bo lf brak. ine'li Yusuf fena ks-ryor. Tabur kararghna hl bir doktor gelmedi. unu Alay'a m gndersek?.. Alay'a... Fena fikir deil... Alay'a gitsin... Yolda azndan tekrar kan boanp dmezse, Naneruhu verirler... Naneruhu... (Kor-diyal) Burada Naneruhu da yok ya... Burada yalnz bit ve fke var... Yani: lm! Mlzm- sani Selmi efendi, yonttuu denei ocaa frlatt. Kalkp gerindi. Yz g456 f lyor, guiduKe peK esmer yuzunae dileri parlyordu. Mahir efendi de, ister istemez glnce, Selmi efendi: Glersin Yzbam! dedi, lm bile artk bize gln birey gibi geliyor. Herif ne demi? Mcadeleyi hayattan u srr anladm ki ben Memat bir didinmenin skna inklbdr. Brak gevezelii! Ne yiyeceiz? Zeytin... Bulgur pilv... Yoksa baklava m umuyordun? Hayr! ben hibirey ummuyorum. Baha efendi, sofray hazrlatmak iin emirberlere seslendi. Mahir efendinin Blne nutuk sylediinden bir hafta sonra, bir sabah ihtiyat Mlzm- san Selmi efendi, odaya heyecanla girdi: Duydun mu Yzbam! diye bard. Hayrola! Mektup mu var? Ne mektubu! erke Etem kuvvetlerine hcum balad. Ne zaman? 28'de... Yani evvelki gn... Yok canm! Mahir efendi battaniyesini tekmeleyip yatan iine oturdu: imdi dlyor mu? Zannetmem. Dn Ktahya igal edilmi. Kuvve-yi Seyyare muharebe vermeden kayor. Yalan olmasn! Herkes senin gibi yalanc m? 457 tuuu... in eterlere rezil oldum... Bizim Yzba... diyecekler... Namussuzun biriymi! diyecekler. Estafurullah... Lkin ne denirse densin. Mustafa Kemal byk adam. Efendim?

 Evet... (ef) byle olacak... Zamannda doru karar vermek, verdii karar derhal, her ne bahasna olursa olsun tatbik etmek. imdi bu i doru mu? 1800 svari, 200 Piyade, 12 Makineli tfek, 4 Top... Halbuki ben dman karsndaym. Bln mevcudu gene altmbee dm... Baka are var myd? Cephe kumandanna rapor vermeyen, isyan edeceini alenen syleyen, Patlatacam bombay ngilizler iitecek., Neticede muvaffak olacam. Herkes de bana hak verecek. diye bbrlenen, ikide-bir, Cephe kumandanlarn tebdil ediniz! diye baran herifleri hatlarmzm gerisinde mi brakmalydn? Bir are bulunamaz myd? are her zaman dmektir. Bana sorarsan Byk Millet Meclisi Reisi bu ite ok sabrl hareket etti. Son defa heriflerin ayana bir sr Mebus yollam. Mebuslar tevkif etmiler. Onlarn bize vurmasn beklemek-tense, bizim vurmamz hayrl... Yunanllar duyarsa... Duysunlar... Elbette duyacaklar. Zaten erke Etem dman hatlarna doru kayor-mu. Lyk olduklar yere gidiyorlar. Ordumuzun iindeki dman, tardedilerek asl cephesine irca olunuyor demek... 458 Ne kt iler!.. IMe rezalet! Ankara yerinden oynuyormu. Ya Maazallah Etem bey Orduyu datrsa diyorar-m... smet Paa herifleri idare edemedi. Ali Fuat Paa'y deitirmek hata oldu. Falan filan... Aferin Kemal Paa'ya... Zamannda karar verdi, verdii karar derhal tatbik etti. Yunan?.. Yunanla greceiz... Byk Millet Meclisi Reisi cesur adam. Yunan ordusu bu frsattan istifade ederek taarruza kalkarsa, biz de onu nerede olursa olsun, bir yerde durdur-tabilirsek bu ii sktrrz. Grrsn? Hangi ii divane? Bu kurtulu muharebesini... Cephenin bir parasn dman iine srdk diye mi? Evet. Dman iine srdk diye... Kuv-ve-yi Seyyare zaten sinirime dokunuyordu. Onlarn bizimle esasen hi bir alkalar da yoktu. Benim askerim plak, a, hasta... Onlar gm ler iinde... Tok, kemerleri isyan bastrma talanlarnn altmlaryle dolu. Gedos'ta bizi yendirdiler. Sebep: Cebi altnla dolu olan insanlar demezler ki... Akllar, fikirleri, u hengmeden hayrlsiyle sa salim kurtulup memlekete bir gitsek... Dur bakalm... Bu ite baka sebepler de var deniyor. Mustafa Kemal Paa, ilersi iin, kendisine kafa tutacak adam brakmak istemiyormu... Mustafa Kemal Paa, byle dnyorsa... ime gelir. Bu, bir kere, ilersi iin midi 459 olduunu gsteriyor. Sonra Kemal Paa o karlar ahmak deildir. Denizdeki balk iin pazarla oturmaz. Sen, Etem bey kuvvetlerine hcum etmek ne demektir bir dnsene... Byle bir karar, hereyi kaybetmek pahasna verilir. Hcumu gze alamasayd o zaman phelenirdim. Doru olan ilerden phelenmek hatadr. Bu i doru! Yunan durduramazsak?.. Akll adamlar, hepimiz iin, stanbul kahvelerinde, bir mddet sonra yle konuurlar. Derler ki: Bir avu baldr plak serseri kendilerini de, memleketi de felkete srklediler. lerinde bir tane bile namuslu herif yokmu... Ekya imiler... Ne halteder aann beygiri!.. Bulursa bol bol arpa keser... Bulmazsa, kuyruunu, kulan salverip dnr... Biz Yunan tutmaa bakalm... Silh?.. Silh: Yunan tutmak... Mlzm- san Selmi efendi Bir iptida mektep muallimi, miyop gzlerini krptrarak, Gzln drp krm, yenisini bulamamt glyordu. Bembeyaz, kadnlarda bile ender bulunacak kadar beyaz elleri vard. Elbisesi, gneten, yamurdan rengini tamamiyle deitirerek, h-kilikten yemyeil bir hale dnmt. Tra on gnlkt. akalaan bir ocuk gibi Yunan tutmaktan bahsediyordu.

Mahir efendi, yreinde hudutsuz bir cesaret ve mit bularak ard. Ktahya taraflarndan peipeine haberler geliyordu. yi haberler... Asiler mukavemet etmeden kayorlarm... Kyler dyor, boazlar, dereler, geiliyordu. Nihayet Gedos alnd. Fakat sevin fazla srmemiti. Gedos'un zaptnn ertesi gn umum Yunan taarruzu balad. Bursa-negl hattnda, yalnz bir tek piyade Frkas 24 nc Frka kalm, bunun da bir alay Geyve'de dier kuvvetler Etem'in tenkili hareketine itirak etmek zere ekilmiti. Frka ile taarruz eden Yunanllar, cepheyi tekbama bekleyen 24 nc Piyade Frkasnn iki alayn nlerine kattlar. Alaylar tutunabildikleri yerde muharebe kabul edip dman ilerleyiini mmkn mertebe geciktirmeye alarak Eskiehir'e doru geriliyorlard. Bu hareket eklen dmdar muha rebelerine benziyorsa da, arkada stne ekilmi esas kuvvet yoktu. Kar yayordu. mit azd ama, fke namtenahiydi. Herkes, ahsna kar byk bir hakszlk yaplyor gibi kalarn atmt. Birlikler, her tarafta, yaral kurtlar gibi dilerini gstererek, ar ar ekilmekteydiler. Gece. Bilecik-Pazarck hattnda geirildi. Silhlar eski, cephane noksand. Ekseriya, den arkadalarn tfeklerini ve mermilerini almak lzm geliyordu. Bol olan yalnz Allah Allah! Sesleri... misli dmana kar, mit kesildike sng hcumuna kalklyordu. Ordu ile ete arasndaki farklar gitgide azal460 461 mtj. Zabitler, Tabur kumandanlarna kadar ilk siperde vuruuyorlard. Mahir efendinin Bl, geceyi bir derenin iinde, karn zerinde, akta geirecekti. Ar bir karanlk, ukuru kat kat doldurmutu- Bln mevcudu 41 kii... Hemen hepsi de ufak tefek yara alm 41 yorgun, a, yen erkek.... Kar yayordu. Mahir efendi ile Mlzm Selmi efendi, bir kayann kovuuna sokulmu lard. Bir asker, boulacak gibi ksrd. Selmi efendi sordu: ine'li mi bu? ine'li. lmedi demek? Vadesi yetmemi. Allah saklasn! Saklamyor ki birader... Tersine, tvbe Yarabbi, sanki ine'li kulunu aryor. Gld aryor. Neye gldn? Aklma bir Bektai fkras geldi. .Syleyeyim mi? Syle. Bektai'nin biri ehirden iki f arap alm. Katrna yklemi. Kye giderken birdenbire sel bastrp katr toparlam. Bektai, cann, byle bizim gibi bir minareye atm. Bir de bakm ki imek akyor. Bu da m bir i? diye sylenmi.. Sen bir koca Allah olasn... te katr aldn, araplar aldn. Bir de kibrit akp Dervi Ali kulunu aramak anna yarar m? Hani kibrit akmyor? 462 Knunusani ayndayz. Rabbin kibritleri de rutubet alm besbelli. Yansa akacak. Gnaha giriyorsun? Zarar vermez. Loid Corc'un, erke Etem'in gnah yannda benimkinin ne deeri var. erke Etem dedin de... Yoksa herif Yunanla stavreli miydi? ster olsun, ister olmasn... Netice: imdi ayn yerde bulutular. nsanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlarm. Ne doru? Ama bu erefli bir tarih deil... Farkndaym Mahir efendi, ben Etem'i bir trl sevemedim. Neye? Gaddar olduundan... Gaddar adam her zaman ahlkszdr. Hem ahlksz hem deli... syanlarda keyf iin insanlar asarm. Bu iyi bir almet deil. Baksana, bu kadar urap emek verdii ii, gene kendisi ykmaa alt. Bize saldrrsa Etem'in ast insanlara on kere fazla acyacam. Harp kanunu... Anlyorum ama, harp kanunu da namuslu, mert adamlarn elinde olmal. Halbuki, karklk sralarnda, ekseriya, sert kanunlar, yreksiz, namert heriflerin hkm altna geiyor.

 Ktahya'ya giden kuvvetler yetiebilir mi dersin? Pek midim yok. Trenlerimizi gayrimslimler iletiyor. Nasl bir memleketteyiz?., trencilik d bir i oluyor. Trensiz ordu grlm m? ine'li Yusuf tekrar ksrd. Sel463 mi efendi uzayan ksrn nihayetini bekledi. Sonra iini ekti:Trensiz ve ilsz ordu... Bir tarihte, yani bundan beyz sene evvel, her memleket Ordu besleyemezmi. Galiba giderek gene yle olacak. Her memleket ordu besleye-meyecek? Ya, nasl harp edeceiz? Bilmem... Fakat tayyaresini, tankn, dier bin trl ince silhlar kendisi yapamadka, bir millet, (Ordum var.) diyemiyecektir. En basiti: As erke Etem iimizden srlp karld. Halbuki asl dman derimizin stnde duruyor. Souk mu? Hayr. Bit... Biz Trkler ne acaip insanlarz? Dnrm de, aarm. Acaba, biti bir trl yenemediimiz iin mi, Yiitte bulunur. diye kendimize teselli vermiiz. Fena ve tehlikeli bir eyi bu kadar mubah grmek, hatta onunla bylece nmeye kalkmak korkun bir hal... ki Zabit, karanlkta biribirlerine farkettir-meden kandlar. Akam yemeinde, kuru ekmek yemilerdi. Yarn sabah ne yiyecekleri de malm deildi. Rahmetli Mlzm Baha efendi: Korkmayn belki asker bize birey uydurur. derdi. Mahir efendi, iini ekti. Selmi efendi sordu: Ne var? Baha efendiyi hatrladm. Acdn m? 464 Acnmaz m? Genti. ocuu iki yandaym. Bln mevcudu 41 kiiye indi Mahir efendi, nereye kadar ekileceimizi de Allah bilir. Bu srada galiba lmekten daha temiz bir vazife yok. Oras da doru... Allah rahmet etsin... Pek cesur deildi. Fakat nedense zerine 'bir fke kt zavallnn... kere eteinden ektim. Gene zorlatt. lrken birey syledi. O srada, yaknmza den bir glle patlad iin anlayamadm. Anlayamadm anlad da, yzn buruturdu. Ne diyecek? Hepimiz lrken karmz anarz. Somurtmasna gelince: Hakl birader... te geldim, gidiyorum en olasn Halep ehri! diye dnmtr. Bak kalan bu kubbede bir ho ada imi... msra aklna m geldi ne? Glle patlad diyorsun. Evet glle patlad. Vasiyetini duyamadm. Vatan dmanlara inetme kardeim! demi olmasn?.. Alay etme. Demek alay ettiimi anladn. Hem de bu karanlkta... Bu soukta... Ayaklarn su iindeyken ha... Aferin Yzbam... Doru! Alay ediyorum. Vatan, vatan iin lenler deil, u anda scack bir odada, karsnn koynunda yatanlar kullanyor. Elbette mhim bir sz vard. Benim de bir mhim szm var. Senden evvel lr465 sem, mesel yarn sabah... Vasiyetimin araya gitmesini istemem. Buyur bakalm... Murat' gider grrsn. Benim iin yanaklarn p. Baban fena adam deildi. dersin. Ona drt tane nasihatim var: Birincisi: Zamparalk ederse dostu dnya gzeli olmal. Evlenirse karsnda fazla gzellik aramasn. Neden? ok gzel kadnlar ekseriya, ahmak olur lar. Ahmak kardan bir erkee hi zarar gelmeyebilir ama, gzelliiyle marur olmayan kadnlar, baka meziyetlerle bu noksanlarn kapatmak isteyeceklerinden ie yararlar. Daha iyi ana olurlar. Bu nasihat bin altn deer. kincisi?

 kincisi: Asla bor etmeyecek. Asla! Ben olumun cesur olmasn isterim. Allah'tan baka kimseden korkmamal. Yalnz (Bor) mstesna... Borlu adam haysiyetsiz oluyor kardeim. Ben bunu on sene mtemadiyen denedim. Doru- Buna da bin altn baha bitim. Sonra? ncs: Berber dkknnda, hamamda, meyhanede ve kerhanede para iin asla e-kimemeli. Drdncs: Erkek ksm beldan kamaa mecburdur. Beldan kasn benim olum. Ama, bel bir kere stne gelirse... Yani bir damlas zerine srarsa... O zaman belnn iinde yatp yuvarlanmasn isterim. O zaman, Murat, tepeden trnaa bir bel kesilmeli... Sen Filozof bir adammsn Yzbam. 466 Yalnz aklmda kaldna gre senin iki olun vard. Sen bir taneymi gibi konuuyorsun. Murat ne olursa Cemal de yle olur. Aabeysi doru olan karde doru olmaa mecburdur. Ya ben lrsem?,. Ben de gider senin kzna ayn nasihatleri veririm. yi vallaha! Benim Aye, berberde, hamamda, bilhassa meyhane ve kerhanede para iin ekimeyecek mi? Kerhane'yi Allah gstermesin... Fakat iyi bir kadn kocasn da iyi eder. Ben bu nasihatleri Aye kzma kocasna devretmesi artiyle sylerim. Senin bu gece zihnin ak Mahir efendi... Bu gece Sadrazam olacak bir adamsn... Sadrazaml brak... Bir kz ocuum olsayd... Ne tuhaf. Ben de adn Aye koyacaktm. Cemal'in kz doacana yle emindim ki... Cemal'in doduu iyi... Kzn el herifine vermeyi bir dn... Sen de, ben de birer el herifiyiz. Kartlarmz mahv m oldular? Murat'lar ne yapalm? te ine'li Yusuf da bir evin Murat'... Bugn Bilecik'i boaltrken den Srmene'li lyas, Baymdr'l koca Recep... Brak Allasen, ocuklar zaten doduklarndan itibaren babalarna ait deiller... Hatralarndan baka hi bir eyleri bizim deil... Yenge iin vasiyetin yok mu? Yok. O vazifesini bilir. Benim var. 467 Buyur. Bakasyla evlenmesin... Selmi efendi bir an sustu: Evlense bile ltfen yeni kocasna Ut almasn... Gene bir an durdu: alsa da hi olmazsa, Neyleyim takdire tedbir uymuyor. arksn sylemesin... Samalama... Haklsn... Biraz uyuyalm... Cenap e-habettin: Gklerden emeller gibi rizan oluyor kar. demi. Cenap ehabettin'in ne dedii artk ehemmiyetli deil. Acaba bizim Baha efendi, imdi, karn altnda ne diyor? Ruhu doru Cennet'e gitmitir. Sen Baha'y artk dnme. O, ne mutlu ehit mertebesine erdi. Ruhu Cennet'e gitti. ehit mertebesi... Sol ayanda romatizma vard. Binaenaleyh ruhunun henz Cennet'e vasl olduunu zannetmem. Gn bilmem kanc katnda daha ayak sryordur. Gnaha giriyorsun kzlba. Scak ve kuru ise girmee razym. Hele bir kadeh de konyak bulunursa... Zbar, uyu!.. Emredersiniz Yzbam. Mahsus horlamaa balad: Bu andan itibaren aldm emir mucibince uykuda bulunduum iin, btn iiteceiniz szler sayklamadan ibarettir-Cevap vermenize lzum yok. Bin atl aknlarda ocuklar gibi endik Bin atl o gn dev gibi bir orduyu yendik. Bugn ikibin atlmz var. Kayoruz Yahya Kemal beyfendi... Ak tolgal Beylerbeyi haykrd: lerle! Bir yaz gn getik Tuna'dan kafilelerle Ak tolgal Beyler468 beyinin imdi ne diye nayKiragm onmem ama. byle giderse biz, affnza maruren, bir k gn Sakarya'y gerisin geriye geeceiz... im ek gibi bir semte atldk yedi koldan imek gibi Trk atlarnn getii yoldan. imek gibi... imi... Efendim. Yani Rabbimin kibrit akp Binba kulunu aramas hesab... Cennette bugn glleri am grrz de Hl o kzl hatra titrer gzmzde. te Mahir efendi gene Cennet'e geldik. Glleri am grrz de... Cennetmekn Bizim Mlzm

Baha efendi de Csnnetmekn! Abdlhamit de Cennetmekn... kisi bir araya pek yararlar dorusu... Acep zavall Baha efendi, orada da Padiahm ok yaa! diye avaz kt kadar barmaa mecbur mudur? Ne dersin Mahir efendi? Mahir efendi homurdand. Mlzm- san Selmi efendi iini ekti. Uyuyamayacak kadar yorgundu. Karanl dinledi. Artk ine'li Yusuf ksrmyordu. Gitti mi olan! diye dnd, boylad m Cennet'i! Yaadn Baha efendi! te sana bir emirber! Hurilerden alacan hanmn hamam bohasn tar... ine'li Yusuf, bu dnceyi kabul etmemi gibi tekrardan ksrmee balad. 8 Knunusan'de sabahleyin. Yunanllar tekrar taarruza getiler. Mahir efendi, kuvve.t-lerinin (!) banda geri ekiliyordu. Buna geri ekilmek bile denemezdi. Taburlar, vurulmu adamlar gibi sendeliyorlard. Dman nnde ricat ederken insan, brakt topraa, den arkadalara acmaz, su 469 kendisindeymi gibi bir byk fkeye kaplr, bu, di arsn bir trl dindiremedii iin hiddetlenip kafasn yumruklamak, aryan die Bu di daima tekilerin hizasndan biraz daha yksek durur hnla bastrmak eklinde bir fkedir. Selmi efendi, bu mitsiz fkeyi dayanlmaz bir kuvvetle duymaktayd. Nereye gidiyorlard? Kayorlard demeye dili varmyordu kuzum? geride, biraz daha geride, ne olabilecekse, ite bu tepede, ite bu tarlann hendei iinde, ite bu kyde oluvermeliydi. Ulan erke Etem! Ulan namussuz! Acaba Ankara'da hl, Hepimiz ete yazlalm. Ordu bir ie yaramaz! diyenler var myd? Hangi Ordu hemerim? Ordu dalsn! buyuranlar, haydi, bayram yapsnlar! te ordu yok! Sanki insan aya dememi bir memleketten geiyorlard. Ne oban, ne oduncu, ne ren-ber, ne avc! Arkada adm adm yaklaan, daha dorusu kendileriyle beraber, ayn hzda yryen silh sesleri, nde, bo topraklar... Yunan ordusu, Herhalde, bu orduya benzer birey olmalyd erefli bir i yapmyordu. erefli bir tarafta dursun, kazanl bir marifet mi bu? te memleketin sahipleri buradaydlar da bundan ne istifade ediyorlard? Bir saat sonra ayn noktada bulunacak Yunan zabitinin kr ne olacakt? Birka adm ilerde bir asker tfeini omuzuna yular ipiyle asm, ayaklarna, ark kalmadndan, siyah kldan birer uval paras sarm dilenci gibi yrtk prtk kyafetli bir delikanl, sanki yrrken uyuyordu. Niya470 Zl drmay ka kere istemitiBlkten iki kii ayrlp, nlerinden getikleri kk kye saptlar. Buday, yahut arpa bulurlarsa (Kavurtma) yapacaklar besbelli.. Yahu! dmann svarisi yok mu? Varsa pelerinden yetiip kendilerini niin kltan geirmiyor? Sakn geride hl oyalama muharebesi mi yapyorlar? Yannda yryen Mahir efendi de ayn eyi dnm olacak ki buna dair bir eyler sylyordu. Selmi efendi syleneni anlamam gibi: Bir at bulmalyz, dedi, nbetlee bineriz. Ne yiyecek? Sorduun eye bak! Geberinceye kadar bizi tard--- Asker? Asker, ata binmi" bir zabiti, yerde yryen bir zabitten daha ok sever. Resmigeitte belki... Burada zannetmem. Zabitler at peydahlad. Bizi brakp kaacak. derler. Hemen rkersin... Biz atn lfn ediyoruz. Svari dediniz de... Svari dedim elbette... Gvurun svarisi yok galiba! Vardr ama, gvur kumandan ister istemez doru hesap yapacak. Bizim bu halde olduumuzu ne bilsin... Ankaraya kadar ekilecek miyiz? Eer erke Etem isyan hakknda duyduumuz doruysa nihayet Eskiehir'e kadar 471 vj>_ii.iiiiii,. jugcj. gcc iictvauibit;! yaaisa, rum'a kadar yolumuz ak. Erzurum'a kadar... Doru... Mahir efendi, dehetli bir yorgunluk duydu: mknsz bir i... Bunlar Eskiehir'e kadar da yryemezler... Sana birey soracam. Buyur.

 Evin var m? Ne evi? Baya... Bam sokacak bir ev... ocuk musun Mahir efendi? Bu anda galiba Vatanm bile yok... Gndzbey hizasna geldikleri zaman akam imdatlarna yetiti. Bir kk tepenin arkasna serildiler. Ovay, karanlkla beraber kaim bir sis kaplamt. Mevcudu (39) a inmi bulunan Blk artk hi bir eyden ekinmiyordu. Elbiselerini kurutmak iin tane kocaman ate yakld. Etraf tebhir kazanlarnn kapaklar alm da, tlenen amarlar dar karlm gibi slak bir le kokusu kaplad. Kimse konumuyordu. Nbeti, keif kolu falan artk ciddiyetini kaybetmiti. Mahir efendi ile Selmi efendi, yemekten sonra atelerden birisine sokuldular. Askerin arasna oturdular. u anda, kinat, bu cniki insann evirdii krmrz daireden ibaretti ve dnyada atein hararetinden baka merhametli hibir ey kalmamt. Gece yarsna doru ilk hatlardaki Bl deitirmek iin hareket edilecekti. Halbuki, 472 yeni dourmu Dr Kaam gu yurgun ve uykusuzdular. Hepsi de, Yanmdaki bir lf syleyecek diye korktuu, atee bakarak dnd halde Mahir efendi, Blk Kumandan olduundan, neeli, mitli bireyler sylemeye kendisini mecbur gryordu. Muharebeyi, niin zabitlerin baka trl, neferlerin baka trl anlattklarna imdi karmakark bir surette akl erdi-riyordu. Bir amir, madunlarna kar, her zaman metin olacak. Cesaret, tahamml, akl falan hep gsteri... Burada 12 kii var. En bykleri kendisi... Onlar derece derece korku, usan, aknlk hissedebilirler. Kendisinin buna hakk yok. Ama, bu 12 kii Paa, miralay, kaymakam, binba olsalard ilerinden yalnz kendisi yzba olsa, o zaman, hep ayn adam olduu halde, Mahir efendi, ayn ylgnl duyacakt. anakkale'de, 18 Mart hcumu srasnda Cevat Paa Karargh'ta yokmu Erknharp Reisi leye kadar hi armadan onun vazifesini yapm, fakat le zeri Kumandan Paa gelir gelmez, sevinten atnn ayaklarna kapanm. Bir dakika evvel baka bir adam olan Erknharbiye Reisini bir dakika sonra deitiren nedir? Kyde koyun gtt iin biliyordu. Hayvan, hayvanken tehlike sezince obann etrafna toplanr. Bu hissini, yzne bakan Selmi efendiye, enerek anlatt. Selmi efendi, yzne vuran kzllkla kederli kederli gld: Doru, dedi, hepimizde bu acaip his var-Bu histen, asrlardan beri ka byk adam is473 tifade etmitir de iyi iler baarmtr, yanut ka deersiz herif, insanlarn etrafna bu izah edilmez, uur altnda toplandklarn bilmeyerek onlara fenalk etti. Ne demek? Ne demek mi? Kendimize gvenemedi-imiz iin bir bakasna gvenmemiz budalalk saylr. Ama, insanlar, budala halindeyken de iyi iler yapabiliyorlar. Zaten, bir iin budalalk m, deil mi olduu, ancak neticesiyle llyor. Netice msbet ise, o i akll ii oluyor. Netice menfi karsa ayn i, budalalk... Oster-li'te de, Vaterlo'da da Napolyon ayn Napol-yon'du. Ayn ileri yapt. Ne daha iyisini, ne daha fenasn... Birincisinde kazand iin byk, ikincisinde, kaybettii iin kk oldu. Enver Paa'y sever misin? Hayr! Muharebeyi kazansaydk... Gene sevmezdim. Ama, bu andaki gibi mi sevmezdin? Muzaffer Bakumandan Vekilini gznn nne getir. Onu takdir etmez miydin? Kazansayd m? Elbette takdir ederdim. Halbuki hrriyet kahraman olduu zaman daha az eyler biliyordu. phesiz daha budalayd. Kemal Paa bu ii becerirse... Allah ondan raz olsun... Ayana kurban olurum. Kaybederse... te gryorum, Omuzuyla, uyuklayan harap, bedbaht askerleri gsterdi: gene byk adam saylr. Hayr. Yalan... Bunu imdi byle d474

nyorsun. ilerde bunlar hep unuturuz, alay eder. Zprn biriydi. Demirci Efe'ye gvendi de yedi dvele kl ekti, soytar! derler. Gazeteler de byle yazar, kitaplar da... Hepimiz, tabii, byle syleriz. ef olmak bu kadar nankr bir zanaattr da herkes niin o mertebeye kmak iin zorlar aarm! ine'li Yusuf ksrp tkrd. Sonra yere den kann fkeyle inedi. Mahir efendi, kaputunu karp bu hasta ocua sarmak arzular duyarak iini ekti. Se-lmi efendiye sordu: Cigaran hi mi yok? Eski adamlar akllymlar Mahir efendi? Neden bildin? Muharebeyi daima yazn yaparlarm. Ttnn var m diye sordum. Ben de sana cevap veriyorum. Yaz olsayd, hi deilse, sana imdi msr pskl falan bulurduk. Tttrr de avunurdun. Mahir efendi, yer deitirip bu sefer de sol tarafn atee evirdi. Geceyars ilk hatt tesellm aldlar. Dmanla aralarnda karanlktan baka gittike kalnlap, nihayet delikleri tozla dolmu bir tlbent haline gelen sis vard. ki taraf da, sabaha kadar bu perdeyi kmldatmak istemedi-Gn doarken cepheyi baka bir ble brakp, geri ekildiler. Dn gece ate yaktklar yere inmeden, ayn tepenin arka yamacna serildiler. Kulua 475 doru, top sesleri duyuldu. Sol cenahta, inn taraflarnda muharebenin gittike kzt anlalyordu. Zaten gzel haberler almlard. Drdnc Frka, ok kr, demiryolunun iki tarafn tutmu. nn'nn garbnda imdi den kuvvetler: II nci Frka... Cephe kumandan Eski-ehir'deymi... Eskiehir'de... Yani 50 kilometre geride... Elli kilometre... Yayan, on saat... Trenle iki saat. Ama, btn bu haberlerin is-bat ettii mhim birey var ki o da, erkez Etem hakknda duyduklarnn sahi olmas... Demek, erke Etem Orduyu datamam... Hamdolsun! leye doru gne birdenbire kt. Bu artk otlara varncaya kadar btn mevcudatn grnr grnmez tand eski bilinen gne deildi de, mitten ibaret hem de madde haline gelmi, minnettar olunacak bir mitten ibaret bir baka eydi. Bir kere, Austos' taki halinden on kere daha parlakt ve on kere daha scakt. Selmi efendi, daman aklatt: te imdat geldi Yzbam. Soua kar m? Hem soua, hem de dmana kar... Hep o taarruz ediyordu. Bu gidile, daha uzun mddet hep onlar taarruz edecekti. Yani kurt onlar, kuzu bizdik. Kurt dumanl havay sevmez mi? Dman sngsn, adm yaklatktan sonra grmek muharebede iyi saylmaz. Doru... Bak benim iim ald. te, gkten mmin kullarna yardm 4? 6 iin Allah'n yollad rivayet olunan cengaver melikeler bunlardr. Ik ve scaklk... Allah byk kardeim... Allah byk ama, bizim toplarmz hem kk hem kt... u askerin silh, cephanesi mesel bitleri kadar ok olsa... Blk yava yava kanmaa balamt. Bu hareket evvel tek tk belli belirsizdi, sonra gittike umumeti. Scak, bitleri azdrm olacakt. Birisi kaputunu kard. Sonra hepsi soyundu. Burasn hi rzgr tutmuyordu- Blk, hemen hemen anadan doma plak bit krmaa girimiti. nsanolunun, kann insafszca emenlere kar duyduu insiyak hiddet ve kini, biti kran bir adamn yznde btn kuvvetiyle seyretmek kabildir. Hepsi de, bitleri sanki trnaklarnn deil, gcrdayan dilerinin arasnda eziyorlard. Her dman ldrte, avurtlar, asabiyetle zonkluyor, dudaklar aralanyordu. Bunun seyri bile dehetli bireydi. Mahir efendi ile Selmi efendi de sinirlenmee sanki btn vcutlerini bit kaplam gibi kanmak ihtiyac duymaa balamlard. Bir de fena halde ireniyorlard. Biti tanmam, vcutlerini bite hi yedirmemi olduklarndan deil, Bilkis, manda kadarlarn bazan enselerinde, bazan omuzlarnda, bazan da koltuk altlarnda yakalamaya, Vcudum hi alk deildir. Bir yavak girse

byle kabarr diyerek, utanarak knvermeye alktlar ama, bu umumi bit katliam ite gene de sinirlerine dokunuyordu. Selmi efendi, bedenine ok bol gelen 477 ceketinin yakasndan parman ieri sokarak tatl tatl kand: Hereyi Allah yaratt diyoruz. Biti neden yaratt acaba? Elbette bir hikmeti vardr. Hikmeti! Ey kullarm! Temiz olunuz. Yoksa sizi bceklere yediririm. demi olmasn... Tamam. yle demitir. Allah'n kanunlar da, insanlarn kanunlarna benziyor. Temiz olunuz! demek dile kolay. ocuklar gndenberi, geceli gndzl dyorlar. Sanki konak hamam grl grl yanyor da m, ykanmadlar? Acaba Yunan askeri nasldr? Seferberlikte Rus askerini grdm. Aa yukar bizim gibiydi. ngilizler bizim gibi deil. Yunanllar da bizim gibi. Esasn arar msn? Zengin adamlar; evltlarn zabit falan yapmyorlar. lerde bit var diye dndklerinden olmal... Dnya gitgide bozuluyor. Efendimizin zamannda byk adamlarn evltlar, beli kll olurdu. Kt'ada rezaletle hair neir olduklarndan deil... Onlarn rtbesi beik kertii... Bir de askerliin erefinden bahsederler. Kumandanlar bile t gibi emir zabitlerini urada brakp kzlarn tccar oullarna veriyorlar. ine'li Yusuf'un vcudne bak... skeleti kalm... Bari omuzuna ceketini alsa... Donacak rezil... Mahir efendi birisine seslenip bunu em478 \ redecekti ki birdenbire tepenin zerinden iki asker, sonra kii daha, daha sonra tekiler grndler. Mahir efendi: Silh bana! diye bararak yerinden srad. Gvur, ilerdeki Bl nne katm, kara bulut gibi geliyordu. Bitlenen Memetcikler, bir an Ama yalnz bir an ardlar. Sonra prtlarn yere atp silhlarn kaparak anadan doma ayaa kalktlar. Mahir efendi tabancasn ekmi olduu halde: Sng tak! leri! diye haykrd. Sngler gnete parlad. Yaylar insann iine emniyet veren bir sesle kilitlendiler. Bozulan Bln dkntleri, tepenin bu yakasn henz amadan, plak adamlar, Ktklkleri boyunlarna aslm olarak zirveye yetiti. Allah! Allah! Allah! Allah! Bre koma!1 Bre... Hay kfir! Bre... Kaanlar siperlenerek atee balamlard. Mahir efendinin Bl bu atein arasndan, ekilmi bir kl gibi, gnete parlayarak dmann stne atld. Sonralar bu hengmeyi anlatrken Mahir efendi, Dman, h smme h, byle dal-taak asker grm m bakalm? amtr fil ar a! O aknlkla, bir yzgeri etsin! Nah! sa479 pan ta yetimez olayd! diye ok glmtr. Merkez ve sol cenah, Drdnc ve onbi-rinci Frkalar, birer Alay'lar henz yolda bulunduu halde, stste yaplan taarruzlara dayanyordu. Sabahtan beri, yetmiinci ve otuzuncu Alay'lara bir buuk Frka'lk bir dman kuvveti mtemadiyen saldrm, tepeler, mevziler birka kere el deitirmiti. leden sonra, plak asker grmenin aknl gemi olmal ki Yunan kumandan gnden beri kovalad yirmidrdnc Frka'nm yorgun ve uykusuz askerlerine tekrar yklendi ve ikindiye doru da Gndzbey'le Savcbey arasndan Frka'nm cephesini yard.

Gene, kbusa benzeyen, ricat balamt. Mahir efendinin mevcudu artk, 28 kiiden ibaret Bl, yirmidrdnc Frka'nn dknt-leriyle beraber Poyra zerine ar ar ekildi. Sabahki bit krm srasnda, gkten yardma geldii sylenen gnein artk defolup gitmesini istiyorlard. Karanlk bastrmal... Karanlk bir bastrsa... Karanlk karde... Nerde-sin? Yeti! Karanlk karde Bekardeler dann eteklerine vardklar zaman, nihayet sis, souk ve tipi ile beraber stlerine kt. Daha dorusu dmann nne dikilip, onu Eskiehir'e bilmem ka kilometre beride bir gececik iin olsun durdurttu. 480 Mtemadiyen Kotu Kaa eKen, Duna ragmen yenilmenin tamamiyle mahvolmak demek olduunu bildikleri iin oyuna hrsla devam eden batm kumarbazlara dnmlerdi. Mahir efendi, kendisini hl Bitaraf saydndan pek aldrmyordu. Ama, Selmi efendi fkesinin inteha noktasna varmt. Ka gnlk Hemen hemen iki haftalk sakaln kayp, byklarn ineyerek dnyor, dndke kini ve hiddeti artyordu. Bir de: Azimle istemek yar yarya muvaffak olmak demektir diyorlard. Hi kimse bilmese bile kendisi dman yenmeyi azimle deil, geberesiye istiyordu. Hani nerde Zafer? Zafer'den vazgetik! u soytarlar bir yerde tutabilsek... ngiliz'lerin bir mehur amiralleri vardr. Ad Nelson! Hi duydun mu Mahir efendi? Hayr! Duymadn iyi. Trafalgar'da Fransz'lar yenmi bu centilmen... yi etmi. Ve demi ki: Bizim gemilerimiz tahtadand ama, gemicilerimizin yrekleri eliktendi Anladn m? Anladm. Gemiler tahtadanm, yrekler elik... Evet... Nelson harbi kazanm. Bu sz de mehur olmu. Eer harbi kaybetseydi... Dnyada bu szden daha avanaka bir lf olur. muydu? Olmazd tabi. Szler de adamna gre... Galibin aznda baka, malubun aznda baka... Okka her yerde drtyz dirhem. derler. Yalandr. 481 Ya ka yz dirhem? Okka asla drtyz dirhem deildir kardeim... Galipsen bin dirhemdir. Malpsan elli dirhem... Romallar Gollere yenilmiler. Goller u kadar okka altn istemi. Romaldr, efendim, tabi altn verdii iin, dikkjatle tartp getirmi. Bir de Gollerin terazisine koymular ki u kadar noksan... Nasl olur? Biz bunu tartmtk! diye mrldanmaa kalknca, Gollerin Kral Eyvah, malplara! diye bararak ar klcn terazinin dirhem kefesine atm... Sahte dirhemlerin farkndan baka, klc da altnla tartmak mecburiyetinde kalm malup Romallar... ine'li Yusuf, Allah rahmet etsin, orada anadan doma plak dt ama, ne r, ne de artk ksrr... im rahat etti. Her esnafn bir pri vardr. Bizim Blk de, muharebe esnaf... Pirleri kim biliyor-musun? Hamza Pehlivan m? Hayr Adem babamz... ine'li ryan geldi, ryan gitti... Hi gnah yok... Tam ehit... Cennet... Tabi o da Cennet'e gidecek. Gvurlara, zengin gvurlara elbette, lnce birer anahtar satarm Papaz efendi. Cennet'in anahtar... Kapya varr varmaz, ortaoyunundaki pa-ravan-dkknm akakla alan kaplar gibi-angr ungur-ap yallah, ieri dalacak msy Nikola orbac... Hem onlar lelerini elbiseleriyle gmyorlar. Srtnda ngiliz kumandan elbise, elinde Cennet anahtar, bir hatrl kefe482 re... Bir de bizim anadan ryan ine'li Yusuf... Hani fkelenince Eeolueek dediimiz herif. Gvur Cennet'in kapsnda bizimkini dirsekler de ieri giriverir... Gnah birader... Gene tuttu kzlbal-n... Tvbe de! Tvbe mi? Yunan' yenmeden tvbe yasak! Ben hep unu dnyorum: Mahir efendi, rkt mevzuu deitirmek arzusuyla bireyler sylemek istedi: eyi... erke Etem'i!.. Eer o da Ktahya'dan yklendiy-se... (Ankara, Ankara) diyoruz. Bir de bakarsn, Ankara da igal edilmi. Sonra ne olur? Millet ksm, yere der ama, lmz... Trk milleti gene yaamakta devam eder. Gel-gelelim Mustafa Kemal'e... Onun iin: Eein biri derler. Yani bunu da merhametli dostlar byle syler ha... tekiler Alakt, vatan hainiydi, namussuzdu. diye basarlar kalay... Balkandanberi, Zira

Viyana muhasarasnn suu maalesef tarihleri denk getirmemek yznden, gene Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nm omuzlarnda kalr. Ho zaten hi bir kabahat sahipsiz kalmamtr ya... Ne diyordum. Evet, Tarblusgarp'tan bu yana, btn uursuzluklar Mustafa Kemal'e yklenir... Ya kazanrsa... Kazanrsa m? O zaman da bugn Gn-dzbey tepelerinde, bizim veremli Yusuf'un anadan ryan hcuma kalkmas da Mustafa Keml'in marifetidir. Galibiyetle malbiyet hesaplarnda, tavlada olduu gibi, berabere kal483 mak yok. Kfretti Ben yirmialt yandaym. Bu yata insan malbiyeti, mesel krk yandaki bir adamdan daha az seviyor galiba... Yahu ne belya attk... Bir kere olsun, dmann srtna binemeyecek miyim ben?.. Siz hi dman kovaladnz m Yzbam! Hayr! Nasip olmad. Demek siz de kamaktan kovalamaa vakit bulamadnz... nsan, arsz olmasa, kendini namussuzca avutmasa kahrndan geberir... Haberiniz var m, biz yz seneden beri kayoruz... ngiliz, iyi asker olmamakla iftihar eder, biz kahraman olduumuzla... nk o her zaman galip geliyor. Beyz milyona yakn insan esareti altnda tutuyor. Onlar daha mukavemetsiz soymak iin nmemesi lzm. Bizde aksine.... Elimizden bir nmek gelivor... ingiliz nasl nsn? yi asker deil ki... -- Neden? Bol jnalzeme kuvvetine dyor- G/ renlerden iittim. Yenilince can sklyormu. Ktlammare'de drtbin Osmanl askeri ondrt bin ngilizi evirip esir alm. Halbuysa Gazi Osman Paa 25 bin kiiyle Plevne'de, ikiyzbin kiiye be ay mukavemet etti. Sebep!.. Sebebi u: Bizim artk kaacak yerimiz kalmam. ngiliz ferah... Mesel: Senin yz liran var, benim yzbin liram. Elli liralk bir 'zarar senin iin dehetli bireydir ama, benim iin ocuk oyunca bile deil... Bizim de malzememiz bol olsa, ngiliz ordusu 484 gibi dmez miyiz? Askerini az oaurereK. l<x-fer kazanan kumandanlar m makbul, ok fazla krdrarak kazananlar m? Az ldrenler... Grdn m? Ktlemmare'de General Towsent ondrt bin kiiyi drt bin kiiye ite bu sebeple teslim etti. Bu teslim olu ngilizlere harbi kaybettirmezdi. Buna karlk da, u kadar ngiliz can kurtaryordu. Ama bu hesap Ktlemmare'de yaplr. Hele Londra kylarnda dsnler, bak o zaman 14 bin ngiliz, 140 bin dmana teslim olur mu? Ben (Trk askeri yorulmaz, Trk askeri ackmaz, Trk askeri mez.) diye nmeyi alaklk sayyorum Yzba bey... Bilkis Trk askeri yorulur, Trk askeri dnyadaki btn askerlerden daha sk sk ackr. Trk askeri Afrikallardan daha ok r.) diyebilsem... Hi byle nmek duymamtm. Byle ndm gn anlayacaksnz ki Trk askeri kamyonlarla naklediliyor, erzak ve elbisesi, lzumundan yz kere fazladr, Atein kzll, Mlzm Selmi efendinin yzne vurmutu. Mahir efendi, bu (sska olanca hayretle, takdirle bakyordu. Bizim millet akln bana m topluyor ne? Adil usta, Durmu efendi, Selmi efendi, bunlar akll herifler... nsana yzde yz doru gibi grnen lflarn yalan olduunu gsteriveriyorlar... Bunlar bu biim olurlarsa, ya Murat nasl olacak! Murat' okutmak lzm... Murat en byk mektepleri mutlaka okumaldr. Ben Murat' hangi mektebe vereyim? 485 Murat' m? Haa... Bilmem ki... imdi bu nerden aklna geldi? Geldi... Hangisine olursa olsun... Mektep insan adam etmez. Adam olmak yollarn gsterir... Marifet mektepten sonrasn baarmakta... Baksana dmanla bir olmu, bizim ineli . Yusuf'a atyor. Murat'a bir eyi ret... ine'li Yusuf'lardan asla ayrlmasn... Hi bir vakit... Yani her zaman onlarn aklna gitsin demek istemiyorum. ine'li Yusuf'lar, kendi hayrlarn, serlerini ekseriya bilmezler, lkin onlarla derek bile onlarla bir arada kalmak kabildir. Mustafa Kemal iin en byk tehlike Yunan ordusu, Padiah ordusu deil, eer bu ii baarrsa... Bu ii baardktan

sonra ine' li Yusuf'lar yzst brakp, Ankara'da daha imdiden rak sofrasn evirmi efendilerle beraber giderse yand. Bizim Millet baz baz insann yzne bir tuhaf bakar... Farknda msn, byle anlarda, stne sevgiden, itimattan, derdine derman olmanz ricasndan ibaret dehetli bir nehir boalm gibidir. phesiz, kurnazlklar, alaklklar, korkudan ileri gelen yalanclklar yok, demek istemiyorum. Lkin Milletin fkara ksmnda, insan temizleyen, insan adam eden bir byk hassa var. Ykselmi adamlar, milletin okluunu terkederlerse bunun hicab yreklerine kyor. Yreklerini kangren ediyor. Sonra sonra, hatalarn, susuz kalabala ykleyerek, onlara sebepsiz yere kzyorlar, onlardan nefret ediyorlar sanrm... Millet de, bir zamanlar gvenip teslim olduu insandan alkaszlk grnce korkun bir 486 kine kaplyor. Padiahlar ve Krallar yava yava yok eden ey bu kin olsa gerek... Padiahlar yok mu olacaklar? Oldular bile... Hani Vilhelm?, Hani ar?, Nerde Fransuva Jozef?-. Ben Padiah olsam, saray taht bir tarafa brakr, Yenicami'de bir istidac dkkn aardm. Ne ho fikir! Sel-mi efendi, birdenbire btn yreiyle glmeye balad: Bir istidac dkkn! Kapsnn zerinde yle bir levha: Sultan Selmi bin Muhammet, bin Ali altnda bir iln: Burada muhta olanlara bedava istida yazlr, ve takip edilir. te o zaman, suikastlardan, hareket ordularndan, korkum kalmazd. Seni kimse saymazd ki... Rezil olurdun. Arzuhalci Padiah nerde grlm? Doru! Henz yok. Henz yok ama... Mehur Alman mparatoru Kayser hazretleri bugn Berlin'de bir kk istidac dkknna razdr. ar Nikola hazretlerine gelince: O bu kadar ltfu dahi artk hayal edemez... nsanlar saadetleri kaybettikten sonra idrak ederlermi. Bu sz dorudur. Bir mddet konumadlar. Yaknlarnda uyuyan bir asker sayklad ve ikisi de, ine'li Yusuf'un ksrn sanki duydular. nsanlar, ister Kral, ister oban olsunlar, fert olarak strap iindeydiler. Bu cihanmul strab da, bizzat kendileri hazrlyorlard. Kimi manasz yere korkak, kimi manasz yere cesur olduklar iin... Ertesi sabah, Poyra yarmas yznden bi487 zimkiler cepheyi geriye almaya hazrlanrlarken, Yunann gece Bursa istikametine doru ekildii anlald. Demek o da kuvvetten dmt. Bu beklenmedik zafer, Mahir efendiye sevin yerine, byk bir yorgunluk verdi. Korkuyla kark bir hayret... Ve yz sene uyua gitmeyecek bir takatsizlik... Ya dman ekil-meseydi... Gene bouarak ricat etmeye mecbur olsalard... Eskiehir, Ankara dseydi... . Kuvvetler biraz derlenip topland. Hi bir derin nee duymadan, bo topraklar yeniden geri almak iin yrdler. Bu da elbette bir zaferdi. Fakat tatsz bir zaferdir. Hani, kovalanan dman nerede? Kovalanan dman urada dursun. Dman hakikaten sng hcumiyle yenilip nleri sra ka-sayd bile takip etmeye gleri bakalm, yetecek miydi? Sonuna asla gvenilmeyen bir i yaplyor gibi, gnlsz gnlsz Yeniehir-negl hattna kadar ilerlendi. Ayaklarndan amura gmlm olduklar halde, yeniden beklemeye balamlard. Ktan kmaa uraan plak tabiat, ailesinden uzakta yaayan bekr erkekler zerine, ldrc bir can sknts halinde kyordu. Firar hadiseleri yeniden oald. Arkada stikll Mahkemeleri asker kaaklarn asp dururken her gece blklerden birka kii, bereket versin, tehizat ve silh yk saydklarndan brakp, savuuyordu. Mahir efendi iin, stanbul artk, kasa bile eriilemeyecek kadar uzakta kalmt. Adet ettii gibi, srtst yatp derin derin dnyor, daha dorusu dnmee alyordu. Dnce denilen ey ne acaipti! Birdenbire, naslsa, Yunan yenilip kayor. zmir falan kurtuldu. stanbul'dan dman defoldu. Tre" ne biner, Haydarpaa'da inersin. Telgraf ekmek olmaz. Bir akam kapy al! Murat bymtr... Tam ocuunu kucaklayaca srada, akl deersiz bir noktaya taklp dalyor... Mesel, delinen matarasna... Kaybettii azla... Halbuki imdi bunlarn ne deeri var yahu? Selmi efendi bir vazife bahanesiyle -Ankara'ya gitmiti. Dnte Mahir efendiye, hi ummad halde, olduka ypranm bir zarf uzatt:

 Mjdemi isterim... Hayrola... Mektup mu? Nerden? Nerden olur? Murat'tan... Yok canm... Scak kad eline ald. Scak kad! Okudun mu? Hi okunur mu birader! Hele oku... Yaz Durmu efendinindi. te Kuran yazsna benzettiinden belli... Kocaman kocaman... Fakat Murat'n azndan yazmlard. Selmdan, shhat haberlerinden sonra Murat yle diyordu: Biz hep seni dnyoruz baba... Dmanlar mutlaka yeneceini biliyoruz. Sana dua ediyoruz. Yalnz sana deil, btn silh arkadalarna-.. Btn babalarmza, aabeylerimi489 ze... Saolsun... Adil amcam diyor ki: zmir'i alsnlar. zmir'le beraber bize hrriyet de getirsinler diyor. Hrriyet olmaynca zmir'in hi bir kymeti yokmu. Durmu amcam bak ne diyor: Sa koluna dikkat etsin. Gelince tavla oynayamaz ha! diye glyor. Sleyman amcam birey sylemedi. Selm var. Ben okuyorum. Yazyorum. Bu mektubu kendim yazacaktm. Durmu amcam raz olmad. Orada oku-yamazlarm... Benim de beraber gitmem icap edermi. Adil amcam bana bir sinema makinesi ald. Tavan arasnda mahalle ocuklarna oynatyorum. Ayrca oniki tane Nat Pinkerton hikyesi aldk. Annem geceleri bize yksek sesle okuyor. Sen de gelsen dinlerdin. Nat Pinkerton dehetli bir polise hafiyesi. Haydutlar teslim alyor- Bu Nat Pinkerton da nedir? Amerikal bir polis hafiyesi... Amerika'da zengin ok olduundan, fkara malmza dokunmasn diye Amerika milyonerleri polisleri, hafiyeleri methetmek iin birok kitaplar uydurmular. Roman m bu? Allah Allah ocuk ksm roman m okurmu? Bizimkiler iyice bunam. Zihni alr. Biz hepimiz Nat Pinker-ton'u mutlaka okuduk. Sana mektup yok mu? Bana m? Var. tane... ne de Aye'den haber yazmamlar. Daha dorusu, k-zm parman mutlaka bastracaklard. Mektuplarda kzn parmak izi unutulmu. u halde, bizim Aye sizlere mr demek... Sus... Tvbe Yarabbi! Deli misin? 490 Niin? Sanki lemez mi? Selmi'nin kz lmeyecek diye bir kanun mu yaptlar? Kt eyler dnme... Allah esirgesin... Kz bizim olana alacaz ya... Hi bir ey belli deil... Hi bir ey... Yreklerimizin zerine basarak yryoruz. Aye ld m, sa m bilemiyorum da gene burada duruyorum Aye'yi gr eydin... Anasna benzerdi. Hep dnyorum... Galiba bana ancak iki defa (baba) dedi. Ancak iki defa... Selmi efendi, ar bir kapy pasl rezelerini inadna gcrdatarak aar gibi iini ekti. Mektubu, portatif karyolas zerine bada kurmu olan Mahir efendinin dizine brakt. Yz bsbtn sararm, bsbtn zaifle-miti. Cigara saran zifirli parmaklar sanki titriyordu. Mahir efendi: Yreklerimize basarak yryoruz- diye dehetli bir kederle dnd. Dinle Mahir efendi! Biz bazan ne kadar budalayz... Sen hi karnca yuvalarna baktn m? Evet, baktm. Baktmsa bilirsin... Karncalar her zaman telal alrlar. Delikten girenin, delikten kann haddi hesab yok. Hamallar yk tar. Kendi vcudnden birka misli byk eyleri eker gtrr. Denler ayrym. Yuvann nizamna, intizamna bakanlar ayr. Yamur yap zahireler sland m, gnete kurutuyorlar. Allah'n bir hikmeti birader... Hikmeti elbette... Allah'n daha byk, daha kk bin trl hikmeti var. Dnya, bir 491 yuvarlak. Gnein etrafnda dner, kendi etrafnda dner. Gne ve yldzlarla beraber, sonsuz bolukta akp gider. Sonsuz bir ak halinde tekerlenip gidiyor. Bu genilie gre biz karncalardan bile deersiziz. yleyken biri-birimizi yiyoruz. nsanolu, galiba, bir yaz gecesi, ban kaldrp gkyzne hi bakmaz. Baksa da kpolu kpeklik dnr... Gznn nne bir adam getir. Akll bir adam. Lkin koskocaman, mesel, bir kunduras Keidai kadar kocaman bir adamcaz... Bir iskemleye oturup bizi nn'nde seyretseydi. Bizim karncalar seyrettiimiz gibi... Kendi kendisine

acaba ne derdi? Nian alp vuruyoruz. Baryoruz. Daha beteri, derken karmz, ocuumuzu dnyoruz. Biribirimize acdmz, kin tuttuumuz oluyor... Dnyada insan- gibi mkemmel makine yok. Gene yleyken biribirimi-zi tahrip etmek neden? Tahtadan bir insan yaptn farzet... Eeyf iin krsalar ne kadar fkelenirsin... Selmi efendi, cigarasn yere atp dar kt. Mahir efendi, deminden beri okamak istedii halde, bir trl cesaret edemedii mektuba dokunmaa bile korkuyordu. Arkadann bu karmakark lflar nereye baladn kestirememiti ama, btn bu szlerin bir derin kedere ait olduklarn sezmiti. Dilerinin arasndan kfretti. Mektubu aceleyle i cebine soktu. Selmi efendinin arkasndan kotu. stanbul'dan haber ald iin, kederlenemiyor, kederlenememeyi de ayp sayyordu. Akam olmak zereydi. Bulunduklar tepe492 nin altndaki Kuyuaan asKener luyorlard. Selmi efendi, srtm bir duvara dayam, kar dalara dalmt. Keidai kadar byk kunduralar giyen bir adam... Dnyann bolukta dnerek akp gitmesi... Aye iki kere baba diyebilmi! Deli misin birader! Evldna kondurduun eye bak... Kar milleti dalgndr. ocuun parmam bastrmay unuttu, gitti. Onu mu dnyor? Selmi efendi glmsedi: Ankara havadislerini sormadn? Sahi! Ne var, ne yok? nn zaferi, cephe gerisini bizden yz kere fazla ferahlatm... Ankara bbrleniyor... Mustafa Kemal Paa, artk adeta ef... Eskiden neydi? Eskiden mi? eydi... yzne birey sylenmedii halde, arkasndan (Acaba!) denilen bir adam... Etem meselesinde Mahvolduk! Bu herif bizi batrd! diye san ban yolanlar, imdi: Biz demedik mi? Nasl diyerek akldan hisse iddia ediyorlar. Ktahya harekt nasl olmu?.. Erkn Harbiye'de bir arkadala grtm. Etem bey, Refet beye kzyordu ya... Ha-p.i, nne katp Ankara'ya kadar kovalayacakt... Zannedersem hayatn Refet bey kurtarm. Kafan baladm. Var, git gene isyan et! -diye sal m vermi? Hayr... Etem kuvvetleri, biz burada Yunanla drken, Ktahya'da kalan zaif Frka'ya ullanyor. Frka kumandan zzettin 493 oey... neiex Dey ae o sraaa iki svari siyle Dumlupmar'n on kilometre arknda k-kky'de bulunuyormu. Svari, asilerin yan ve gerisine dmek lzm deil mi? Hayr... Ver elini Alayont demi svari kumandanmz... Yani ters tarafa... Sebep? Sebep! Sidik yar... zzettin bey yenilecek de Zaferi Refet bey kazanm olacak... nanma... Sen ne sylyorsun Allasen! Bu sra... Bu sra, tam sras... Dahas var: Ktahya'da 61 inci Frka kumandanyle bulumular. zzettin bey, svari kuvvetlerinin Ktahya cenubundan Yellice da garbndan Etem'in gerilerine saldrlmasm teklif etmi. Refet bey ne cevap verse beenirsin. Ben taraflarn muharebe vaziyetini iyice bilmiyorum. Kuvvetlerimi tehlikeye atamam. Ya, ne olacak? 61 inci Frka, ayet yenilip Porsuk suyu gerisine ekilirse, asiler de bu kuvveti takiben Ktahya ovasna girerlerse... Bunlar nasl lkrd kardeim? Masal m anlatyorsun? Hayr! Byk sevk-i idareden bahsediyorum. Zaten svari olan asiler, Piyade Frkamzn karsnda attan inmi, yaya harbediyor-lar. Byle zaif vaziyette iken Taraflarn ahvalinden haberim yok. diye vazife grmeyen beyfendi, piyade Frka'sn nne katp kovalayan, kuwe-yi maneviyesi ykselmi Etem svarilerine taarruz etmeyi nasl gze alacakm? Artk orasn Allah bilir! - Netice? 494 bana dtkten sonra, 13 Knunusani akam gne batarken yapt bir mukabil taarruzla asileri nne katmaz m? Katsn! Bizim svari kumandan bakalm, vaziyeti biliyor mu?

 Nihayet, Refet bey, btn kuvvetlerini svari Frkalarndan birisine kumanda eden Dervi beyin emrine vererek dmann takibine msade etmi... Bereket versin ki Frka Kumandan, Cephe Kumandan gibi uyuuk deil... Afar-Gedos istikametinde gece yryleriyle asilere nefes aldrmam- Dokuz gn dokuz gece namussuzlar komu... Etem kuvvetleri dediimiz it srs nihayet dalm... . Etem, Tevfik, Reit kardeler Yurian'a iltica ederek canlarn kurtarmlar. Biz burada (bir tek tfek) diye geberi-yoruz. Orada beylerin yedii naneye bak... Daha baka ne havadis var? Sulhe dair falan... Sahi... Bir de sulh lf dnyor. Londra' da bir konferans toplanacakm. stanbul Hkmeti Ankara'y da arm. Lkin Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmetini tanmyor. (Murahhas gnderilecekse, biz yollayacaz) diye ayak diriyor. stanbul Hkmetini tanmyor mu? Ya, Padiah? Padiah! Padiah'm ahvalini ben bizim ahvalimizden beter gryorum azizim. Akl varsa, Yenicami'de arzuhalci dkknn imdiden asn! Hem de camekna sakn (Padiah) diye yazdrmadan... (Arzuhalci Vahdettin) levhas elverir. 495 Jta m eaeceKierr.. Ben vaktiyle birey iitmitim- Topkap Saraynda Padiahlarn resimlerini koymak iin bir mahal varm. Oraya ancak 33 tane resim yeri sabilmi de Sultan Reat'la Vah-dettin'in tasvirleri darda kalm... Ne olacak? Ben bu ite bir uursuzluk gryorum. Sultan Reat'a Padiah demek iin, insan Enver Paa gibi bir Sultan nikahlayp (Damad- Hazret'i ehriyari) olmak lzmd. Rahmet olsun canna ama, herifte Padiaha benzer taraf var myd? Elini vicdanna koy da, gel dorusunu syle... Yani? l-i Osman sllesi sallanyor... Tvbe estafurullah... Ya Hilfet?.. Hilfeti ne yapacaklar? Hilfetin adamlarla bir alkas kalmam ki... Eski bir hrka, bir kullanlm Misvak, Naln... Bir de ie derununda sakal- erif... Atarsn bir dolaba rynceye kadar dururlar. rdler mi, sen sa, ben selmet! Gene... Tvbe, tvbe... Hilfet mbarek bir makam... Dnya yzndeki... Biliyorum. yz ksur milyon Mslman m? Ben bu devirde yz milyon deil, yz tane dini btn Mslman bulunduuna inanmyorum. Mesel Araplar, belki msl-mandrlar ama, cenbiyeleri mslman deil... Cenbiye dersek, kelimeyi ahadetten bin kere tesirli olduuna yemin edebilirim. 496 Sen bu akam gene fkelisin... Aye iin... Diyeceim... nallah. Brak u inallah lfn... ldyse... Ne yapalm... Ceketinin zerinden sol brn kayordu: Bak urada bit olduuna yemin ederim. Trenlerde kum gibi kaynyor mendeburlar. Ben, Aye'nin babas, uramda bir bit var. diyerek vcudumu bceklere yedirerek gebersem, kzm da yoksulluktan kt olsa... Sen artk ok oluyorsun... Samalyorsun. Tel istemez Yzbam... Tel, benim doru sylediimi gsteriyor. Sana bir mjdem daha var... stanbul Hkmeti, bu ayn iinde, yani ubatn yirmisine doru Yunanllarn umumi taarruza geeceklerini bildirmi. ubatn yirmisine ne kald. Be, alt gn... Haydi gel... Murat'a bir mektup yazalm. Lmbada gaz yok. Taarruz mu dedin?.. Hani hazrlk?.. Orasn diz dnemeyiz. Cephe kumandannn bilecei bir i... Gaz yoksa mektubu yarn yazarz. Murat olumun gzlerini peceim. Sa kalrsam ona istedii hrriyeti gtrmek boynumun borcu olsun... Hrriyet neye yarar? Eer sipsivri olursa Ben am! Ben plam! diye barmaa yarar. Sipsivri deilse... Sipsivri deil de, ekmekle beraberse iyi katktr. Tadna doyulmaz.

 Alay ediyorsun... 497 Alay! Evet... Alarm aklma geldike gltklerimiz. demi. Kim demi? Kim diyecek budalann biri... Kz l-dyse, bizim kar alamtr. Kz len bir anann bunu kocasndan mektupta saklamas ne mkl! Yahu bizim artk dertlemee bile hakkmz yok mu? Ulan Kral Konstantin!.. Ulan hergele... Grtlan bir elime geerse... Ama gemez ki... O da bizim stmze, evde kzlar lenleri sevkeiyor. Biz karncalardan bin beteriz... Hayvann hayvanyz... Galiba, stmzde, bir tek kunduras Keida kadar byk olan bir seyirci bile yok... Olsa da, bari, bu manasz boumamzla onu elendirsek... Gnaha giriyorsun... Osmanl zabiti metin olacak. u anda karmzdaki dman ordusunda da, eminim, bir yzba, bir mlzma Yunan zabiti metin olacak. demitir. Evet Yzbam! Metin olmaya mahkmuz... Bu rsvay-la baka trl tahamml edilmez ki... Selmi efendi, Mahir efendiyi ciddiyetle selmlad. Ben yemek yemeyeceim, dedi, askerlere bir bakaym... Millet ksmnda dehetli bir kuvvet var. nsan olduundan hibir zaman hicap etmedii iin mi neden? Cam isterse alar. Oysa ki ben alamaa bile utanyorum. O kadar sahtekrm. Dnp yrd. Getrlerinin derisi yer yer soyulmutu. Ankara'ya gittii halde, be kuru verip bunlar boyatmam... Ya benim Murat lseydi. Ya benm Murat! Mahir efendi mek49S tubu yoklad. Yarabb! Sana uKurier osun: Karn da bir ackmt ki... ubat'n yirmisinde taarruz olmad. Fakat Mart'n ortalarna doru, 24 nc Frka ilk hatlarda hafif setr kuvvetleri brakarak Boz-yk arkna doru ekilmek emri ald. Blklerin mevcudu mmkn mertebe ykseltilmi olduu halde, malzeme ve tehizat hemen hemen nn boumas zamanndaki gibiydi. Bu seferki ric'atta bir hususiyet varsa, dman tazyiki altnda yaplmad anlalyordu. Ktalar derli toplu yryorlar, usanm, mitsiz grnmyorlard. Frka, Bozyk arknda mevzie girdii zaman, souk havada yol yrmenin verdii bir kan hareketine, adeta nee denilebilecek bir halet-i ruhiyeye bile malikti. Velhasl, bu i, yetmi gn evvelki mitsiz ahvale benzemiyor, insan, yukardakilerin bireyler dnerek hareket ettiklerini umarak gveniyordu. Olup bitenleri, Londra konferansnn neticesi gibi grenler de kmt. Yani Dvel-i muazzama iki taraf bartracakm. Bu sebeple muharipler arasnda bir bo arazi braklyormu... Hani fena da olmaz. n bahar... Baharda stanbul... oluk ocuk... Ama ite: 23 Mart 337 gn... Evvel bir fslt halinde, sonra tell bir haykrla: Yunan taarruzu!.. duyuldu. 24 nc Frka, gemi kaslm bir at gibi sinirlenerek ileriye doru bakyordu. ki gn 499 ses yok... nc gnn sabah, uzaktan top sesleri iittiler. Top sesleri, uzaktan gk grltsne benzer... Ama, slak bulutlarn arpmasndan kma, gayet kaln bir kuman fkeyle yrtlmasn andran gk grlemesine deil, kuru ktklerin bir yere arpp paralanmasn andran daha masum, (!) daha madd bir grltye... 26 Mart akam, negl nnde braklan setir ktalar Frka'ya iltihak ettiler. Dman cepheye yanamt. Cenup cephesinden getirilen birinci svari Frkasiyle drdnc piyade Frkas, merkezdeki 24 nc Frka'mn tam arkasnda ve sol gerisinde ihtiyatta tutulduu sylendiine gre... Ulan! u kfir, yoksa merkezden mi zorlayacak?.. Haydi gster kendini 24 nc Frka... Namussuzlardan Poyra yarmasnn cn alver. .. 27 Mart sabah, merkezde topu at umulduu kadar kuvvetli ve kesif olmad. Kulua doru artk mesele anlalmt. Dman, Fr-ka'y mevzilerine mhlamak iin kk artma taarruzlar yaparak, asl kuvvetleri ile cephenin sama, soluna yklenmiti. Akama kadar, iki cenahta esasl bir deiiklik olmad. 24 nc Frka, boumann merkezini tuttuu halde pek de skntya dmemiti. Gece, hep, yanlar sktremeyen dman, yarn acaba, talii bir de ortadan m dener? diye dndler.

Vaziyetleri rahat olduu halde, Frkann zabitleri somurtuyorlard. Cmlesi, kendi kuv500 vetinden baka kuvvetlere sanK gvenemiyor, teki Frkalarn istendii gibi demeyece-inden, daha dorusu, kendilerini dnmeden, gerileyip merkezi esir vereceinden korkuyordu. Hele tahmini yanl kan Selmi efendi, pek huysuzlamt. Blk istirahatteyken Mahir efendiyi buldu: Anladn m gvurun niyetini? diye sordu. Neymi? Bu sefer aklland kfir... imdiye kadar hep cenahlardan zorladyd. (Poyra) yi bir dn. Bizi srd ama, merkezi gertemediy-di. E? Bu sefer gafil avlayacak. Maksad, ihtiyatlar ya sa tarafa, ya sol tarafa kaydrmak. Cephe kumandan hakiki vaziyeti idrk edemezse ver elini Sivas... Sen bugnk harekt artma m sayyorsun? Saymyorum. Eminim. Yarn sabah al gzmden... Frka'yla yklenmezse... Nah, u byklarm kaztrm. Aldrma Allah'n dedii olur. Demek ki Allah, dmann bir teviye cenahlardan taarruz etmesini takdir buyurmutuErtesi sabah, iki Yunan Frkas, Gndz-bey'le Savcbey hizasnda gene sa ucu zorlad. Birinci ve Altm birinci Frka alaylar ylmadan akama kadar dtler. Akam st, nc Alay'n tuttuu tepeleri dmann alayla sktremedii, fakat btn zabitlerin 501 ve yar neferlerini kaybeden Alay"dan da hayr kalmad duyuldu. 24 nc Frka cephesi, gene sknet iinde saylabilirdi. Kk birliklerle yaplan dman taarruzlar ilk siperlerde kolaylkla krlm, buhran olmamt. Ne dersin Selmi efendi? Hl maksad baka m? Bilmem... Bunlar serseri birader... Bize mi atmalyd? Kendisi bilir. nc Alay'm dt- tepeleri tahkik ettim. Bizim bln anadan ryan saldrd mevki. ine'li Yusuf, cann verdi ama tepeyi vermiyor. Bu frtnay da bir atlatsak... Ne dnyorum bilir misin? Biz bu halle neticeyi katiyeyi alamayz. Bu frtnay atlatmann bir deeri yok... Yalnz... Geen sefer, yenilmediimiz nasl iyi olduysa, bu sefer yenilmemek de elbet daha iyi olur. Kumarbazlara dndk Yzbam... Hep kaybediyoruz. Paramz tkenmedii iin oyunu brakmadmza memnunuz... Zarar karmann yolu da budur Yarn bize taarruz grnyor. nallah... Gndzbey'dekilere kar kah belik ediyormuuz gibi bireyler hissediyorum. Bizi grltden dar brakmaya ne haklar var? Tam da grltden dardayz ya... Bakalm bu gece taarruzun merkezi skletini bizim zerimize aktarmadlar m? Yarn onlar bize saldrmadan biz onlara ullanmalyz. Nereye ullanyoruz. Btn mevcut 502 15UUU TuteK, OD lop... lopar ud ucun lujj u^" lar... Biz bu ie baladk balayal, say stnlnden vazgetik... Yar yarya bile deiliz... e kar bir dyor... Bereket versin mdafaaya... ismet beyi bilmem, fakat dnya zerinde gelmi gelecek kumandanlarn iinde Mustafa Kemal Paa kadar taarruzdan holanan asker yoktur. Ne hazin tali! Her zaman mdafaada kalmaa mecbur, oluyor. Anafartalarda, Mu'da, Sina'da... u anda ii iine smyor-dur. er cigaray... Baca gibi tter adamcaz..-Uyudun mu? Hayr dnyorum. Evi mi? Hayr... Bugn bir kurun kulamn dibinden, derimi syrarak geti. ki parmak sola sapsayd... Murat babasz kalacakt... Sus... eytan kulana kurun... Tuhafsn Yzbam... Hani eytan? Ortada kuruna maruz bir kulak varsa o da senin kulan...

 Allah'n ldrmediini hi kimse ld-remez. Ben size ayorum yeni yetimeler... Neyimize ayorsun? Allah'a inanmyorsunuz, Ahret gnne, yeniden dirilmeye, Cennet'e, Cehennem'e inanmyorsunuz... yleyken buralarda ne mi aryoruz? Evet... nsanlar bazan akllarna ve menfaatla-rm kar drler. nanmak veya inanmamak, o kadar sarih deil... En byk zndklar, en derin alimlerden kyor. Cahil adamn ima503 n aa, kutu ae ancaK araKine gore.. bizim Frka'da lenlerin ka tanesi dn gece, mitli ryalar grmlerdi. Ka tane henz evlenmemi delikanlya falclar, bandan nikh geecek dediydi. Kabil olsa da, bugn iki tarafn verdii lleri bir falcya gtrp el fallarna baktrsaydk, kata kama seksen senelik mr grnrd. u anda, fkeli ve yar divane bir Yunan topusu, karanla bir mermi frlata bilir, o mermi gelip uraya, ikimizin arasna der... Sen yreinde bir iman ve bir mitle mahvolursun, ebediyen... Ben yreimde bir imanszlk ve bir mitsizlikle mahvolurum. Tabii gene ebediyen... Saydklarn hakikaten varsa, yani, Cennet, Cehennem, dirilmek falan... Ben yok deyince yok olmazlar... Yoksa-lar senin var demen faydaszdr. Sen (ayet yoksa) diye bir korkuya kaplabilirsin. Ben dncemin bir gn aksi kanaatna vasl olsam, sevinirim. nsanlara Allah korkusuyla fenalk etmemek ile hibir korku duymad halde, fenalk etmemek arasnda, bir fark grmez misiniz? Bunlardan hangisi daha dindarcadr? Sen kimseyi ldrdn m? ki defa... Birincisi, bir ngiliz mitral-yz avuuydu. Bir kk Arap kynde bulunuyorduk. Benim takm, pek fena artlar iinde taarruza kalkt. Bir yklm duvardan geilecek. Baka are yok. Meer ngiliz ar makineli tfei orasn ate altna alm. Birisi srad. Vurulup dt. Birisi daha, birisi daha... Baktm olmayacak. Bir Mavzer yakaladm. Srnerek duvarn yanma yaklatm. Diken kmelerinin arasndan dikkatle nian ala504 ra ingiz vurdum. Taism salimen geag at. kincisi... Rya gibidir. Bozulduk, dnyoruz. Musul zerine doru... Bir gece Araplarn basknna uradk. Uyku sersemi kalknca, karmda namussuz bir surat grdm. Siyah sakallar dikilmi menfur bir surat. Tabancam tam burnu hizasna dorultup sktm. Bir kere (Allah!) diyebildi. Kan, scak bir balgam gibi yzme arpt. Demek hiddetlenmiim. Yreimde hibir azap duymadan, ln yldz alacasnda haydudun stn, ban sknetle aradm. shalden geberiyorduk. O halimle tamay nasl gze aldma imdi bile atm ar bir kese elime geti. Cebime soktum. Yedisi Fransz, On ngiliz, sttaraf Osmanl olmak zere 72 altn kt. nanmam... Vallaha! Sen buna talan m diyeceksin? Yanl... Bu hakti. Ganimet... Bizi onlar talan iin basyorlard. Yarn brakp gideceimiz topraklarda, rvelverimin kurununu tayan bir cesedi soygunculara neden brakaym? Yalnz talan iin mi? Adil usta, seferberlikteki Arap isyanlarn bizim onlara yzlerce sene yaptmz tazyike verir. phesiz... Suriye'de Cemal Paa'y da grmedim deil... Allah bile yere inseydi, ondan daha kahhar, daha kibirli olamazd. Ama, benim sana zulmetmemin c baka ey! Bu hakl ce ngiliz liras alp yle balayarak, benim leimi soymakla devam etmek gene baka... Bugn bir Yunanl ile karlarsan gene tereddtsz vurur musun? 505 Yz tanesini vururum ya sen? Ben de vururum. Cihatta kfir ldrmek sevap diye mi? Hayr! Burada ne ileri var? diye... Bizim yz sene Yunanistan'da ne iimiz vard? yz sene evvel Yunanistan'a giden ben miyim? Babann borcu olsa demez misin? Bunlar bizden alacaklarn istemiyorlar ki... Bilkis bor ediyorlar.

 Doru... Ben o ciheti dnmemitim... Sen hi adam vurdun mu Yzbam?.. Ama gene bo eyler konuuyoruz. Tayyare devri bu devir... Topuya sen adam ldrdn m diye sorulmuyor. Pilot'a da yle... Hep biribirimizi ldryoruz. Bir vakitler ttn de iddetle yasak edilmi mi... Bu gidi byle devam ederse, ceza kanunlarndan adam ldrmek maddesini karrlar diye korkuyorum. Biribirimizi ldrr gezeriz. Fena olmaz... Muharebe idmandr Din kardelerimizi, Vatandalarmz m? Din kardei!.. Vatanda!.. Brak Allah-n seversen... Bolevik ihtillinde, ar taraftarlar girdikleri ehir ve kasabalarda, eli nasrl olanlar toptan ldrrlermi... Asilzade zabitler, amele ellerinin derilerinden eldivenler yaptrp giymiler. Vahet... Deil... Harp kanunu... Geenlerde bir defa sylemitim. Harbin de, ihtillin de birtakm mecburiyetleri var. Bunlar mnakaasz kabul etmek iki taraf iin de elzem! Fakat, kavgada kanun tatbiki vazifesinin namussuzlara 506 verilmesi kt... erke Etem, u anda yenilmemize dua ediyor. Belki Padiah da yle... Padiah'la u namussuz herifi bir tutma... Ben mi bir tutuyorum?.. Vahidettin efen dimiz kendisini ayn hizaya getiriyor. Onlar lf... Bir kere asaleti meydan vermez... Asaleti mi? Bana bel kesilen de galiba ite bu asalet... Sen dini btn bir msl-mansn. Kitabmz, gvuru da, mslmam da gtrp esasta Adem Peygamber'e balar. Hangimiz mesel Ali Osman sllesi kadar asilzade deiliz?.. Oras da doru ama... Bu (Ama) kelimesi olmasayd, dnyada ok eyler dzelirdi gibime geliyor. Sana birey syleyeyim mi? Syle... Selmi efendi biraz sustu. Artk konumaya eniyordu. ksrd: imdi neden sylemiyorsun? Demez... 29 Mart gn, Yunanllar gene cenahlara saldrmlard. O gn akama kadar Gndz-bey srtlar defalarca el deitirdi. Fakat akam st, bouma duraklaynca, bizde kaldklar hayretle grld. Sol cenahta vaziyet biraz daha iyiydi- Onbirinci Frka, faik dman kuvvetlerini sade tevkif etmemi biraz geriye bile srmt. Gnn kahraman yetmiinci Alay'd. 507 30 Mart'da leye doru Metris tepenin Yunanllar tarafndan alnd naslsa duyuldu. Sol cenahta da iler dnknn aksine cereyan ediyordu. Akpnar-nn garp mevzileri dmt- Bereket versin. Ankara'dan gelen beinci Kafkas Frkasyle, Millet Meclisi Muhafz Alayndan bir tabur zamannda yetiti de, bu sayede dman durdurulabildi. Yunan drt gndenberi gerileyip gerileyip kafasn vurduu halde, hatt yaramamt. Selmi efendi: Bunun pek ehemmiyetli bir mans vardr, diyordu, drt gn dayanmak demek, dman geemeyecek demektir. Nereden biliyorsun? Bilmez miyim? Balkan harbinin en teh-iikeli zamanlarnda, Hariciye Nazrln Ermeni milletinden Redkyan (?) efendi yapyordu. Bulgarlar atalca'ya doru ilerliyorlar. Hariciye Nazr Dveli Muazzama elilerinden birini brakp dierine kouyor. Yalvaryor. mparatorluun payitahtn, AH Osman sllesinin Dersaadetini, Halife-yi ru-yu zemin efendimizin stanbolunu kurtaracak. O sralarda stanbul'da bulunan bir Fransz muharririnden okudum. Muharrir bir akam Nazrn Taksim' deki evine uram bakm ki ay iiyor. Artk eskisi kadar tell deil. Sormu: Dvel-i mu-azzamadan yardm vaadi mi aldnz?, Hayr! artk, yardmlarna ihtiyacm kalmad., Ne demek?, Askerimiz gndenberi atalca' da tutunuyor. Bizim asker, bir yerde gn tutunursa sklmesi, hemen hemen imknsz508 dr. isen, asKermze, wmeui mz kadar inanmazsam ayp... Haklsn. Demek yle... Aferin kfire... yi sylemi... Bana bak, insan, dman bellediinden dostluk grrse seviniyor.

 Sevinmez mi? Dman saydklarmzla sahiden dost olabilsek... Plevne'de Gazi Osman Paa'ya diz ktremeyince Ruslar Romanyallardan imdat istediler. Balkan harbinde, bizi eski tabalarmz yendi. Seferberlikte Araplarn isyanna uradk. Osmanll bir baka trl sktrebilseydik... Hakikatte Bulgar a yenilecek kadar kof, grnte yedi dvele kafa tutacak kadar byk bir Devlet... erden rdke, fert fert palavrac olmuuz. 300 seneden-beri kamaktan kuskunlarmz kopmu. Konuurken sngmzn nnde duran bulunmaz Osmanll nasl sktrebilirdik? Karde gibi birleerek... Romanya'dan Yemen'e kadar bir Federasyon... Mahir efendi, Burdur'da hrsz ktiple beraber gelip Trk birliinden Turan'dan, Krmz elmadan bahseden Sertabip'i hatrlad: Rusya'da Trkler varm, dedi, seferber likte kurtarmz. imdi gene mi kaybettik? Mesele Trkler meselesi deil... nsanlarn kardelii meselesi... Fakirler nasl biribir-lerini tutmalysalar, ylece kuvvetsiz milletler de biribirlerini tutmal... Biz Yunanistan be-yz sene igal etmiiz. Sonunda Yunanllar istiklllerini kazandlar. imdi bu kmaz ie ken dileri giriti. Haydi bizi yendiler diyelim. Yendiler de, beyz sene de hkmettiler. Beyz 509 sene sonra, tabii biz de kurtulacaz. JNe bundan? Nam kazanrlar. Yanl. Ben bugn, Yunanistan beyz sene esir tuttuumuz iin nmeye utanyorum. Beyz sene kr ederler, bizi soyarlar da... Beyz sene, milletlerin tarihinde byk birey saylmaz. Bizim hayatmzdaki be sene gibi birey saylr. Sonunda bir hesap yaparsn, bakarsn ki sen zararlsn... Yahu ne acaip hal! Biz imdi Epir'den Atina zerine yrmek-, te olsaydk gene byle mi dnrdm? Memleket zaptetmek iyi birey olsa gerek... nsan kibirlenir... Kibirlenir... Evet... Aklma geldi. Sen bana birey syleyecektin? Syleyeceim... Haydi syle... Benim de sana bir vasiyetim var: Murat' sakn dvme! Dvmeyeyim mi? Hayr. Yaramazlk ederse de amarlamayacak myz? amarlama... Dayan her zaman kullanlr bir usul olduunu, Murat olum, asla kabul etmesin... Sen Aye'yi dmez misin? Kzn dvmeyen dizini dver. demiler. Dvmem... Ne haddime...Selmi efendi iini ekti: Hele hnediyse. Hele beni, d510 nute, zpayaraK Karlarsa... r>u K.ee \.u,aiv larm da bir daha hi brakmam zannediyorum. Buraya geldiine piman olduun oluyor mu? Yok... Hayr. Ben eskiden beri piman olmay sevmiyorum. Ben buraya doruca evden gelmedim ki, yle cepheleri dolap geldim. Ne dndn bakalm? Hi... Mesel bir cigara tiryakisi cigar a yakarken her zaman birey dnr m? Vatan ve millet akyla gzlerim yaararak da gelmedim. Hani derler ki: Irzn, namusun ayak altnda kalr. Biz halbuki, rz, namusu dman iinde brakp buraya kotuk. Memleket zaptetmekte kibirlenmek hakk olabilir. Lkin memleketi kurtarmakta bu his bile yok. te ylece geldim. Mesel, sen Fransz zabitini vurup yola knca, nn'nde muharebe ederken, ben orada ocuklara kraat kitabndan, nasl olur da, Kurun bizim ayak teri ver suyunu sen Memi! diye Viktor Hgo'dan tercme edilmi manzumeler ezberletirim. Bayramda yeni elbiselerimizi giyer, el pmeye gideriz. Ra-mazan'da oru tutulur. Mslman geinenler be vakit namaz klarlar, icabnda gerinip esneriz. Smkrmek ve aksrmak da insan iin tabi bir ihtiya... te tpk onlar gibi... Sen eski bir zabitsin Yzbam, harbe girdin ka defa... Rica ederim, bir dn, sen ve etrafndakiler... Vatan, milleti, kitaplarda yazld, nutuklarda, marlarda sylendii gibi mi seviyorsunuz? Vatan, insanlar hibir zaman mesel sevgilileri kadar rahatsz etmemitir. yle ol511

duu halde gene de hayatmz, oluumuzu, ocuumuzu ona tereddtsz feda ederiz. Vatan bedava bulmuuz. Bedava alman herey gibi o da en muazzam bedelle muhafaza ediliyor. Murat' dvmesem bu i deiecek mi? Sen Murat' dvmesen, Yunan Yzbas da kendi Murat'n tokatlamasa, ocuklar byynce biribirinin grtlana belki sarlmazlar. erefli insanlarn bakalarna ait haklara tecavz ettiini hi grdn m? Hepimiz dnyay dzeltmek isteriz. Yalnz bu i iin basitten mrekkebe doru gitmek dnlmyor. Dnyay dzeltmenin yolu, bizzat kendi kendimizi dzeltmekle balar. Senin de, benim de dnyaya gcmz yetmez ama, evltlarmza galiba hkmmz geer. Ben muharebeyi sevmeden yapyorum. Cesur muharip oluum bundandr Senin de bu mendeburu sevmediine eminim. Allah muinin olsun. Ya, senin?.. Benim hi kimse muinim olamaz. Ben senin gibi inanmyorum. te grdn m? Hata ediyorsun... Hata etmekten ziyade, hata etmemek ayp. Hata etmeyen insanla dost olmak urada kalsn, tavla bile oynanmaz... Bizi daima yener diye mi? Hayr! Canmz skar diye... Kur'anda bir tuhaf ayet var: Biz baz ayetleri tekrar eder, bazlarn unuturuz. diyor. Haa!.. Ben duymadm. Dnyada bizim duymadmz eyler ne kadar oktur. Evet, byle bir ayet var. iyi hatrlyorum. Selmi efendi biraz dnd. 512 di. Stte pimi bol ekerli gll... Senin cann da arada srada, byle mnasebetsiz bir eyi elbette ister... Deil mi? Hayr ben boazma dkn deilim-Benim canm, u anda soba yanan, scak, aydn lk bir oda istiyor. Yengem de orada olacak elbette... Olacak ya... kimiz de u anda ne kadar hovardayz. Mesut olmamz iin, ama sahiden alabildiine mesut olmamz iin ne kadar meru ve basit eyler elverir. Bir tabak gll, bir scak oda ve karn... Biz Yunan mutlaka yeneceiz Yzbam. Nerden anladn?.. Pek fkara dmz. Bir de pek az eyler istiyoruz. kimizin ideali de yle ahm, ahm deil... Bunlar, sa kalrsak elde etmemek olur mu? Kral Konstantin kafasn bu sefer de kayaya arpt. Kaln kerpi duvarn arkasnda sert ayak sesleri duyup sustu. Gelen zabit, yarn taarruz edileceini haber verdi. Demek ki dman tkattan kesilmiti. 31 Mart 337 de sra bize geldi. Drdnc ve Altmbirinci Frkalarn hcum taburlar, Yzyetmi yedinci Alay'n ikinci Tabur'u, Yzdoksannc Alay'n birinci Ta-bur'u, Altm birinci Frka'nm topu Alay', yzkrk nc Alay'm nc Tabur'u, Onal513 tnc svari Aiay , uuucu, jj piyade Alaylar tekrarladklar fkeli hcumlarla, sayca misli dman nihayet ilk defa sahiden nlerine kattlar. Fakat dman, eski mevzilerine kadar kovalamak 24 nc Frka'ya nasip olmad. Cenup cephesinde iler buradaki kadar iyi gitmemiti. Refet beyin emrinde bulunan piyade frkas Dumlupmar'da evvelce hazrlanm mevzilerde bulunuyordu. Bundan baka, bu cephenin ihtiyatnda bir svari frkasyla bir svari livas vard. Dmann Uak arkndaki mevzilerinden hareket eden piyade frkasyla bir ksm svari kuvvetleri Dumlupmar mevzilerine taarruz edip 26 Mart'da, Refet Paa kuvvetlerini mevzilerini terke mecbur etmilerdi. Cenup cephesi kumandan bundan sonra esasl bir hatta kuvvetlerini toplayp yeniden tertibat almaya muvaffak olamayarak ikiye blnd. 8 inci ve 23 nc piyade frkalaryle ikinci svari frkasndan mrekkep ksm, kendi kumandasnda, (Altnta) istikametine ekildi. 57 nci piyade Frkasyle drdnc svari Livas Fahrettin beyin emri altnda kalmt. Dman btn kuvvetleriyle Fahrettin Paa'nm zerine yrd. Refet beyin kuvvetlerine kar, Dumlup-nar'da yalnz bir piyade Alay brakarak, Fahrettin beyi Afyon'a kadar

kovalad, ehri ald. Bu esnada Altnta zerine ekilen kuvvetlerden 23 nc Frka Fahrettin beyin imdadna gnderilmiti ve nihayet, garpta bir dman hareketi olmad anlalnca Refet bey dier kuvvetlerle imale getirildi. Fahrettin bey, ancak Altnta'tan gelen 57 nu vt; <i uncu jrsaara cenuptan, Adana mntkasndan gelen 41 inci Frka vasl olunca, ayBolvadin hattnda dman durdurtabilmi-ti. Yunan Bakumandanl btn bu harektla gayet mhim bir hata ilemi bulunuyordu. Uak grubu Dumlupmar'daki Trk mevzilerini drdkten sonra Fahrettin beyin Afyon zerine ekilen kuvvetlerini deil, Altnta stne ekilen Refet bey kuvvetlerini takip ederek nn'ne doru yaklamak lzmd. Konya tarafna tevcih edilen Frkalar, netice-yi katiye sahasndan uzaklamakla kalmamlar, atl ve tehlikeli bir vaziyete de dmlerdi. Hele nn'nde muvaffakiyet Trk silhlarnda kaldktan sonra bu kuvvetleri tehlikeden kurtarmak iin bir an evvel, serian geri ekilmek icap ediyordu. Zira, nn'nde muzaffer olan Trk Frkalarn Eskiehir, Altnta zerinden Dum-lupmar'a doru aktarmak, bilhassa bu mesafeyi katederken imendifer hattndan azami istifade edileceinden Afyonkarahisar arkna gemi olan Yunan grubunun ricat hattn kesmek kabildi. Bu suretle dman iin felket bile muhakkakt. Nitekim, nn'nde serbest kalan birlikler derhal bu cepheye sevkolundu. Zaten Yunan'n Uak grubu, nn muharebesinin neticesi zerine derhal ricate balamt. 7 Nisan 337 tarihinde Refet Paa, kararg-hiyle beraber (ekrler)de bulunuyordu. 4 nc ve II inci Frkalar Altnta mntkasnda, beinci Kafkas Frkas ve kuvvetli bir Alay 515 mahiyetinde olan iVlecs vuucuz, .lo.uu.lu v^ krler cenubunda, birinci ve ikinci svari Frkalar (Ktahya) mntkasmdaydlar. Fahrettin bey, ay ve Afyon'dan ekilen dman takip ve tazyik ederken Refet bey de dmann As'ihanlar) civarnda bulunan bir alayna, piyade frkas ve bir taburla taarruz etti. te cenup cephesinde umumi vaziyet bu haldeyken 24 nc ve 8 inci Frkalar da yola kmlard. Bln iki tane krk kiilik vagona ko*-layca yerletirmi olan Mahir efendi hayatndan son derece memnundu. Nihayet olup biten ilere akl erdirmeye balyordu- Selmi efendinin omuzuna, nc defa vurarak, nc defa: Hayle birader! dedi, Grdn m? Aferin! Zafer mi bu? Ta kendisi... Demek biz imdi Uak zerinden ver elini gvur zmir'i mi diyoruz? Hi phen olmasn... Uak zerinden gvur zmir'ine gideceimize, Bursa'y alp Balkesirden yukar ksaydk. O kadarn ben bilmem. Byk Millet Meclisi Reisi bilir. Pekl! Vagonlardan Trk sesleri geliyordu. Asker, kendisine artk gvenmeye balamt. K516 yafetlerin hrpaniliine, tralarm uzam olmasna, silhlarn, bilhassa cephanenin kifayetsizliine ramen zafer, bir k halinde gzlerinde parlyor, seslerini tatllatrp gururlu bir hale getiriyordu. Almanya'da yaplm eski lokomotif bile sanki Trklemiti. Ve yenmi insanlar tadnn sanki farkndayd. Bo topraklar, lme ait birey olmann mutlak hareketsizliini bir tarafa brakmlar, kana boulmu muzaffer nn'ne iltica etmek iin dne dne tekerleklerin altndan kayorlard. Selmi efendi zevkle gzlerini yummu, arkaya dayanmt. Hafif bir slkla ndeki vagondan duyduklar trkye yardm ediyordu. Neden sonra bir cigara yakt: Bizim Anadolu'da tane esasl Trk cinsi var: Oyun havas, ekya havas, bir de at! Oyun havasndan Deveci'yi severim. Konya'da bulundum oturak alemlerini grdm. Bizim Millet yzne beraber (Kahpe) dedii umu mi kadn ne kadar barbarca kullanr!.. Ekya havasndan (llo) enteresan. llo fakir bir obanm. Mahpus olmu, Hapis damnda ullu aa, ullu! yukar... fkelenmi. Aylarca urap yer altndan tnel am. kp gidecei zaman, kou halkna

barm: (Bana imdiye kadar ullu dediniz, simden sonra da llo diyeceksiniz.) llo'nun ne manya geldiini renemedim ama... Ekya olduktan son ra Kayseri bedestenini bast, uhay, basmay meydana dkp, Martin'le lerek fakire, fka-raya datt sylenir. Atlardan hangisini seversin? 517 ki tanesini! Birisi Beypazar'l deli Sleyman zerine karlan, teki Hac beye yaklan... kisini de bizim blkteki orumlu Mev-lt gzel sylyor. una bak: Sein aalar sein yiiti sein! >Ko yiit olana kefenler bi-in! Yein* atlar besledik kara gn iin Binip dizgin etmemize ne kald? Ya, teki!.. Hac bey mi? O daha yaman... Farket-, tin mi? imdi sylyordu. Hac bey naml bir aa imi. Hizmetkrnn nianlsn cebren alm, dn gn. O gece gerdee girecek. Hizmetkr bir Martin peydahlam, bir de ylgn** dan bir zorlu at tutmu. Ky tekbama basm. Hac beyi ldrerek nianlsn terkeye atp yallah da bana... Hac beyin tane kars varm. At en byk kars sylyor... Selmi efendi biraz kaln ve pek kederli sesiyle yava yava okudu: kz ald koamad, Yiit oldu yaamad, Namusuma zor geliyor, Kz o, seni boamad. Ayva ile nar istiyor, Yand yrek kar istiyor. Tez gel Hac beyim tez gel, Kk karn er istiyor. Ne gzel yarabbi! Byk kars nasl da Herif ini anas gibi seviyor. Drdnc orta* Burada yein, sratli manasna. ** Ylgn: Babo at srleri. 5/5 nn Hac beyin nikhmdayken karlmas namusuna zor gelmi. Bir de, kendisi lnceye kadar dul kalacak. Lkin nc kadn, mutlaka er istermi. (Er) siz yapamazm... Ben karma hediye olarak birka trk gndereceim Yzbam. Hep o mesut gnleri, daha dorusu geceleri dnp avunurum. Mehtap ister olsun, ister olmasn... Lmbay sndrp karm yanma aracam. Srtst yatarm. Bir taraftan yavaa salarn kartrrken bir taraftan ona Hac beyin trksn arrm... nallah... arkdan anlar. yi ut alar senin yengen... nallah dinlersin ya... Murat'n anas sazdan anlamaz m? Hayr... Biraz piyano alar. Lkin bizim evde... Biz algy pek istemeyiz. Gnah diye.. Gnah!. Bu kelime bize Yunan ordusun dan daha beter dman... u yobazlar ne yaman ruhiyat keratalarm... Milleti elenceden, needen, yani saadetten uzaklatryorlar ki, kolay kandralar... Ne yapsnlar... Kitabmz... H, kitapta yle birey yok. Peygamber neden ezan okumaya Bilal-i Habei'yi memur etti? Sesi gzel diye... Bizim kitap, bilkis tersini yazyor. Diyor ki: Eer sesiniz ir-kinse, sakn Kuran' yksek okumayn. Bu suretle insanlar rahatsz edersiniz. Bir de, Kuran' dan tiksindirirsiniz. Peygamber Dnyanzdan gzel kokularla kadnlar severim demi. (Kadn) demek biraz da, (biraz da) m dedim, ne mnasebet birok da (gzel ses) demektir. Bi519 zim Peygamber keyf ehli bir adamm. slamlarn zampara olmalar bundan... Peygamberimiz Hazret-i Muhammet... Tvbe de... Gene tuttu... Kzlbalm... Yalan m birader? Bir rivayete gre dokuz, bir'rivayete gre on kars varm... Hele mslman cennetindeki huriler, glmanlar, vasfedilen o ehevi hayat... Su Peygamberin deil ki... Arabistan scak diyar... Arap ister istemez nefsine dkn oluyor... Drt kar almak msadesi, cariyelerini istifra etmek... Bunlar hep o kzgn gnein baharl yemeklerin marifeti deil de nedir? Aklm ermez... Ermesin... Murat'n akl erecek. Bak grrsn, benim Damat, kzmn stne gl koklamayacaktr. Murat m senin Damat? Ben bu ie daha karar veremedim... Senin Aye'yi pek gzm tutmad. Ne mnasebetsiz olduu babasndan belli... Gltler. Tren, dans eden bir kvrak kadn gibi, geni bir viraj nazl nazl bklyor, iki zabiti sarsyordu.

orumlu Mevlt, Halay havas tutturmutu: Babas kurban olsun kznn oynama! diyerek krk kiilik vagonun duvarna basyordu yumruu. Aslhan'lardaki Yunan Alay', Refet Paa' nn taarruzunu durdurup ok zaman kazanm, bu mddet zarfnda geriden gelen ktaatla takviye edilerek kuvvetini iki Frka'ya karmt. Bunlar, Afyon'dan ekilen birliklerin kendilerine iltihakn temin ettiler. 520 12 Nisan 337 gn Refet Paa kuvvetlerini toplayp yeniden umumi taarruza geti. imalden cenuba doru 4, 5, 11, 8 ve 24 nc frkalar, arktan garba doru da 57, 23, 41 inci frkalar ki ceman 8 piyade frkas ve bir piyade taburu, dman stne atlmlard. Birinci ve ikinci svari frkalar ise, ok uzak mesafelerden dolatrlarak (Banaz) hedefine tevcih olundu. Bunlar o gnn muharebesine hibir suretle messir olamayacaklar, ancak, dman malp edilince ie yarayacaklard. Hibir asker, bunun kadar karmakark bir muharebeye rastlamamtr. Her an dman nne kattklarna seviniyor, her an mukavemetin sertletiini gryorlard. Alaylar, taburlar biribirine girmiti. Bu bylece tamam be gn, be gece srd. Altnc gnn sabahnda, bir gnlk emir, Dumlupnar meydan muharebesinde dmana son darbenin vuruldu unu mjdeledi. Alaylar, bu hayrl havadise aarak, davranp kalktlar. Nerdeyse, zmir zerine kprm seller gibi akacaklard. Mahir efendi, Selmi efendiden gnlk em rin mjdesini alr almaz, ok sevindii zaman mukavemet edemedii bir hareketle kalpan yere alm: Bir ay sonra stanbul'dayz Selmi! diye barmt. Fakat bir an sonra zmir'den, phesiz vapurla stanbul'a geecek yerde, o gece, ric'at emri verildi. Ordu, gerileyerek Aydemir-alky-Selki saray hattn tuttu. Meer, galip geldik zannederlerken yenilmilerdi. Aslhanlar'daki dman Alayn bir 521 trl sktremeyen kumandan bey. Yunan kuvvetlerinin, Dumlupmar'da, mdafaas kolay, hakim ve esasl mevzilere yerlemesine mani olamam, asl hatta ekilmek iin alman tertibat ricat sanarak ktalarna fazla zayiat ver-dirmiti. (Aslhanlar muharebesi) diye yadolunan bu acaip ve talihsiz arpmadan Mahir efendi, kalpan delen bir kurunla sa salim kurtuldu. Galiba Ankara'daker de, nn'nden sonra ilk iskelenin zmir olacan dnmlerdi. Hayal krkl nn zaferinin sevincini fkeye ve belli belirsiz bir mitsizlie evirdi. Byk Millet Meclisi Reisinin bizzat cepheye gelerek vaziyeti yerinde tetkik ettii, cenup cephesi ktalarnda kumandanlarna kar bir emniyetsizlik hasl olduu anlaldndan, bu cephenin dorudan doruya garp cephesine baland duyuldu. zinli olarak bir mddet Ankara'ya giden Selmi efendi daha esasl havadisler getirmiti. Sylediklerine inanmak lazmsa, kargalar gldrecek iler cereyan etmi imi. Hele dinle de hayrette kal Yzbam, diyordu, Byk Millet Meclisi Reisi, smet beyin Erkn- Harbiye-yi Umumiye Riyasetinden istifa ederek, pek geni bir hal alan Garp Cephesi Kumandanlyle megul olmasn mnasip grm. Mdafaa-y Milliye Vekili olan Fevzi Paa, vekleten ifa etmekte olduu Erkn- 522 Harbiye-yi Umumiye Riyasetini asil olarak deruhte edecek. Ondan bo kalan Mdafaa-y Milliye Vekletine de, szm meclis harici, Dum-lupriar galibi (!) Refet bey geecek. Pekl! Pekl ama, gel gelelim Refet bey raz oluyor mu? Bakumandanlk istemesin! yi bildin. Bakumandanlk istiyor. Bizi rsvay ettii iin mi? Artk orasn nasl dnd anlayamadm. Herhalde, Zafer kazanan kumandanlarn ykselmesi her idarede ok grlmtr. Bir defa da kt kumandanlarn hatalarn terfi ile karlayalm. Bakalm nasl neticeler verir mi dedi ne? Hasl Refet bey, aka birey istememi. Demiki: Madem ki benim cephem smet'e verildi. Ben darda kaldm. Zenaatm askerlik olduuna gre bana elbette gene bir askeri vazife verilecektir. Fevzi Paa Mdafaay Milliye Vekletinde kalsn. Garp Cephesi Kumandan Erkn- Harbiye-yi Umumiye Riyasetinden istifa etmiyor mu? Mustafa Kemal Paa, hayretlere garkolmu... Bre medet! Neler konuuyoruz yahu! Fakat bu kadar

yzszl ummadndan emin olabilmek iin bir daha bir daha sormu: Yani siz mi Erkn- Harbiye-yi Umumiye Reisi olmak istiyorsunuz? Evet deseydi... Senin kadar cesur mu bakalm?.. Lf aznda geveleyince, Byk Millet Meclisi Reisi dayanamam: Erkn- Harbiye-yi Umumiye Riyaseti, demi, bizim tekiltmza gre bugn fiilen Bakumandanlk makamdr. Siz, 523 henz Trk ordusuna Bakumandan olacak evsaf ihraz etmi deilsiniz. Bunu imdilik hatrnzdan karnz! Nasl? Varolsun! Okkal sz diye ite buna derler... Sonra? Bizim Aslhanlar'daki muvakkat kumandanmz imdi orduya da, millete de, ksm. Kastamonu taraflarna, cevtt*e7 ormanlarn arasna yan gelmi orada'"'herhal, yayla safas yapyordur. Her gn Aslhanlar zaferi gibi bir mu-zafferiyet kazanp yzmz gldrecek deil ya... Sonra bu millet srtkan olur. stirahat hakkdr. Alp ban stanbul'a gitseydi daha m iyiydi? zzet ve Salih Paalar gibi... Onlar stanbul'a m gitmiler? oktan... Mart iptidalarnda smet bey Ankara'ya arlmt. Frsattan bilistifade yalvarmlar. Byk Millet Meclisi Reisi stanbul Hkmetinde vazife almamak ar tiyle yakalarn brakm. Gidince tekrardan Nazr olmamlar m? Ben Jeneral Fronze'yi grdm. Kimi grdn? Jeneral Fronze... Kzl Ordu kumandan... Ankara'da m? Evet. Bolevikler bize silh, para veri-yorlarm. Jeneral Fronze avuluktan yetimi... Dnyada acaip iler oluyor. Bir de Na-polyon zamannda byle avuluktan treme mareallar grlmt. Jeneral Fronze Ankara'da bizim kurtulu savamz gc yettii kadar kuvvetlendirmeye alyor. Moskof'a 524 kar, bizim Kumandan bey, bize ksp Ece-vit'e kat. zzet ve Salih Paa'lar, Ankara'ya dayanamayp stanbul'a can attlar. Hangisi bizden bunlarn?.. Fronze mi, yoksa Refet bey, zzet ve Salih Paa'lar m? Aklna geliyor mu Yzbam, Krkpmar nnde akam zeri o-rum'lu Mevlt nasl dtyd? Biz elimizden geleni yapmadk m? ocuun sesi hl kulaklarmda... Refet bey bize nasl darlabiliyor? nsan zzet ve Salih Paa'lar olmaynca, bedbaht, tell, silhsz olduu iin, entarisi yrtlm bir kadn gibi rpman Ankara'y Jeneral Fronze'ye brakp stanbul'a nasl gider? Bir Bolevik zabitle grtm. Dny'da iki eit millet var: Biri fakirler, biri zenginler! dedi. Bugnlerde zenginler biribirlerinin lisann anlyorlar. Fkara anlamyor- dedi. Bir zaman gelecek fakirler de anlaacak. Dnya o zaman kurtulur. dedi. Moskof oluna hak verdim. Moskof deme. Aypm? Neden? Bilmem ki... alacak ey! Dnya deiti. Adil usta kzyor. Moskofu, Bolevikler kesti. diyordu Belki de hakldr. Bolevikler, yeni bir millet. (Yeni bir millet) sz de uygun deil. Yeni eit bir insan... Konutuum Bolevik zabiti, Seferberlik'te avumu. Bizim Enver Pa-a'yla dvmek mecburiyetinde kalm. Basmaclar kovalarken bir boaza gelmiler. Mdafaas kabil bir boaza. avu, sabk Bakumandan Vekili'nin muharebeyi burada kabul 525 V, U\,V.\.gllll UUlHiiikJ. V^^UgkUJX O 3 **" J tUJ-\-il .T lamad. Orada, kayalarn dibinden bize ate almaz m? Yreim arpyor. Askerlik bir ilimdir. Karmdaki adam, byk ordulara kumanda etmi bir erknharp. Neyse, basmac kuvvetlerini yeniden nmze kattk. Bir de arkadan haber geldi ki, Enver Paa, boazn arkasndaki dzlkte vurulmu. nsanlar, dmanlarna grndkleri kadar byk olsalar... te byle diyerek glverdi herif... Enver Paa, ille Ankara'ya ben de gideceim diye tutturmu da bolevikler msaade etmemiler. Bizim eski Bakumandan, buraya gelip, ii kartrmay gze alyor da, (Kr Moskof) dediimiz raz olmuyor... Hani birey sormutun? Ne sormutum? Ahrete inanmyorsunuz da nasl d-yorsunuz? gibi bir sual... Ben bunu hi unutamyorum.

 mana gel kfir... Hayr, hayr! Bir be kuru drsek, oradan getike aklmza gelir. Halbuki bir milleti, milleti bir tarafa brakalm, silh arkadalarn brakp gitmek kolay deil. nsan belki fkelenirse byle bir halt yapar. Fakat fkesi geer gemez, koup vazifesine devam etmez mi? Baz insanlar krk yanda yaamaktan yorulurlar. Bunlara dikkat et! Yreklerinde muhakkak bir ihanet reklenmitir. Bazlarmz da doksan yanda delikanl gibi dururlar. Yatlarm burada drken ben stanbul da nasl nefes alabilirim? Karm nasl kucaklar, dnyann bozulduundan, insanlarn ahlkszlndan nasl ikyet ederim. Kzm, sonralar 526 deydin baba? diye sorarsa... Yahut bizim Murat, sorsa bunu? lmezsem mutlaka Ece-vit'e gidip Refet beyin rahata oturduu yerleri gezeceim. Onun yerine utanmak iin mi? Ne iin olduunu imdi kestiremiyorum. te sana bir vasiyet. Ben lrsem, mutlaka oralara git... Selmi efendi birdenbire sustu. Sonra sinirli sinirli gld. Mahir efendi: Ne gldn? diye sordu, aklna bir domuzluk geldi galiba... Evet! Bir domuzluk geldi. Demindenbe-ri, kendimizden daha korkaklara bakarak kendimizi methediyoruz. Halbuysa, ine'li Yusuf, orum'lu Mevlt, hi de byle dnmedikleri halde, kolayca ldler... nsan biraz okursa ahlksz m oluyor ne? Ben okumadm. Sen okumadn ama, Yzbasn. Bundan ne kar? u kar: Ben neferlere anlatmadklarm sana sylyorum. Sen, de maalesef anlyorsun... Scak Haziran gecesinin iinde, iki erkek topraa srtst uzanm yatyorlar, yldzlarla dolu gkyzne bakyorlard. Arkalarndaki koruda bir akal a bir ocuun alamas gibi uludu. Etrafta ate bcekleri yanp snyorlar, austos bcekleri, tahta kemiren yeknesak sesleriyle tyorlard. Hafif bir rzgrla kmldanan hava, kuru ot kokusuyla doluydu. 527 Ben zmir'e hi gitmedim, alacak bir ey deil mi bu? dedi. Neden? zmir iin dyoruz da... Hayr biz zmir iin dmyoruz. Ya neye? Bakasn bilmem. Ben yenilmekten usandm iin dyorum galiba... stanbul' dan sana ne yazmlar! nn'nde olup bitenler stanbul'u sevindirmi... Herkes malbiyetten bkt. Buraya gelmeden de malbiyetten br kabirdin. Zaten buraya gelmeye niyetim yoktu ki birader... Zaten milletin de buraya gelmeye niyeti yok. Asker kaaklarndan belli... Dnmedii, istemedii iler yapyor. Biz byle dnrsek, Yunan nasl dnr? Onlar bizden beter... yleyse... Baka ileri bilmem, fakat muharebe yapp yapmamay mutlaka milletin orta halli ve fkara insanlarna dammal. O zaman muharebeyi hi bir millet istemez. Galiba bunu biliyorlar da, muharebe merakllar beyler, muharebe merakllar paalar asla milletlere danmyorlar. nsanlarda pek fena bir huy var: Bir i ne kadar kt olursa olsun bir kere baa geldi de, geti mi ondan mutlaka bir necek taraf karyor. Yoksulluklar, rezaletler unutulup yalnz iyi cihetleri aklda saklanyor. Fazladan, mesel muharebe528 tan rahata seyredenler hikye eder. Hasl, muharebeyi btn kabahatlerimiz gibi pek abuk unutuyoruz. Tekrar, tekrar bu cehenneme atlmamz bundan... Bir de iyi taraf var galiba... Ben karm, kzm, artk daha ok, daha insan gibi seviyorum. Onlardan kendimi mahrum etmeseydim, eer kavumak nasip olursa, en kk eyleriyle, mesut olacam kadar bahtiyarlk duyamazdm.

Mahir efendi, Mlzm Selmi efendinin bu gece stanbul'da braktklar insanlar pek ziyade zlemekte olduunu birdenbire anlad. Kendisi de farknda olmadan meer ayn hisse kaplmt. Scak birey yreine akt. Aln-hafife terledi. Cigara sarmaa enmese... Dman taarruz eder mi? dedi, Ankara' da ne sylyorlar? Belki edermi... Alnan haberlere gre umumi seferberlik yapm. Cepheye mtemadiyen malzeme yyormu. Biz umumi seferberlik yapamyoruz. Neden? nki memleket henz buna msait ve mtehammil deil. Msait ve mtehammil deil mi? Burada Karagz m oynatyoruz, zannediyorlar? Evet, stanbul'daki Hkmet burada bizim Karagz oynattmz zannediyor. Trakya dman elinde... zmit'e kadar stanbul havalisi dman elinde... Mara, Urfa. An tep dman elinde... ark'ta grlt yeni bitti. Kr-distan bu zamana kadar askerliin ne olduunu bilmiyor. Khta'l Hac Bedir aa'ya Mus529 tafa Kemal Faa bir manevrada sormu: .ga Hazretleri, sizinkiler de byle mi dr? Krt beyi Evet demi. Sonra Urfa'ya yardmc gitmeye kalkt. Mbarekler ilk atmada daldlar. Geriye kalan topraklarda umumi seferberlik yaplrsa... Hasl olamyor... Ne haltedeceiz? Batan beri ne yapyorsak gene onu yapacaz: Mdafaa muharebesi... Ne zamana kadar? Umumi seferberlik yapp, dman ordusu kadar asker, bu askeri silhlayacak vasta ele geirinceye kadar. Bolevikler, Vrangel ordusunu Krmda denize dktkleri iin silh sevkiyat artk daha kolay yaplacakm. Askeri donatamadka umumi seferberlik neye yarar? Doru... Doru olduundan Yunan taarruz edecek ya... Etsin bakalm. Gelecei varsa, grecei de var. Azdan az gider, oktan ok! demiler. Denizi zledim Yzbam... Hayr, Yengeyi zledin yalanc, kezzap! Evet, Yengeyi zledim... Anadolu'nun trkleri de, mani ve komalar da azna kadar hasretle dolu: Fakirlikle desene... Hasrette fakirlik daima vardr. Bu milletin hasretten, yoksulluktan, vcudu kavruk kalm da yalnz yrei bym... Biz, ihanet grnce karlarmz ldrrz. Avrupa'l pek byle yapmaz. Vahi olduumuzdan deil, onlar, kadnlarmz ok, pek ok sevdiimizden... JNefret ve fke de sevgi derecesinde oluyor. unu bir dinle: Elimin emei Gzmn bebei yar Mihnet ile kazandm Sof ramn etmei yr. demi. Yengeni zlesem haksz mym? Acaba bekr olsak daha m rahat ederdik? Hi olur mu? Bilkis daha rahatsz olurduk. Varmak hirwylor K'riktrTnpk yp hirik Bunlar eve yazana... Ben senin sk sk mektup yazdn grmyorum. lk zamanlar pek sk yazardm. Sonra dikkat ettim, duyduklarm yreimde saklarsam, przl taraflar dzeliyor, kabalklar kayboluyor, bana hislerin en basitleri kalyor. Ksacklar... Bizim talimde Eolu eek dediklerimizden birisi: Bir mendil ile yolla! Ucun gmle yolla ine be elma koy Birisin dile yolla! Buyurmu. Ben mrmde bu Dilenmi elmadan daha dehetli bir ak mektubu duymadm. Bir yldz dt. Artk konumadlar. Muharebede bu iyi bir almet saylmyordu. Kim-bilir, keif kollarndan birisinde Eolu eeklerden birisi mi vuruldu? Yani: Mihnet ile kazanp sofrasna ekmek ettii yardan, Dilenmi elma isteyenlerden birisi... Yunan ordusu 10 Temmuz 337 tarihinde umumi taarruza getii zaman Trk ordusu. I 550 balca Eskiehir imal-i garbisinde inn mevzilerinde ve Ktahya Altnta havalisinde toplanm bulunuyordu. Afyonkarahisar cihetlerini iki frka, Geyve ve Menderes taraflarn da bir frka tutmaktayd.

Yunanllar ikinci nn'nden yenilen yedi frkalarna, daha be frka ilve ederek mevcutlarn oniki frkaya karmlard. Trklerin 50.000 tfek ve 162 topuna kar, dmann 100.000 tfei ve 345 topu vard. Yunan Bakumandanl, bir frka ile Bursa' dan nn'ne, iki frka ile nn-Ktahya arasna, Uak cephesinden bir frka'y Gediz zerinden Ktahya'ya ve yedi fr,ka ile de garp cephesinin sol cenahn kuatmak iin Altnta-Seyitgazi mntkasna saldrmt. Ktahya ve arknda (Nasuhay-Der) havalisinde bir hafta ok kzgn boumalar oldu. Ankara Hkmeti ordular her noktada, on misli dman karsnda ylmadan dt. Taarruza kar taarruz ediliyor, durup dinlenmeden gece basknlar, svari aknlar yaplyordu. Fakat yle bir an geldi ki dmann kuatma emberinden kurtulmak iin cephe kumandannn emri ile ktalar vuruarak Seyitgazi-Eskiehir hattna ekildiler. Frkalar bilhassa vesait-i nakliye noksan yznden gerek taarruz, gerek ricat hareketlerini akl almaz zorluklar iinde yapabiliyorlard. 18 Temmuz 337 gn, Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa, cephe kumandan smet Pa'nn Eskiehir cenub-u garbisin532 UK UUUUcU ^XVciX cKJctlll&cU.) UdAl aaidlgama geldi. Vaziyeti yakndan mtala ettikten sonra kumandanlar yle karar verdiler: Yunan milletinin btn kuvvetile yapt bu taarruz karsnda bizim esas askeri vazifemiz, milli mcadelenin baladndanberi takip olunan vazifeydi ki o da her Yunan taarruzu karsnda kaldka bu taarruzu, mukavemet ve mnasip harekt ile durdutmak ve iptal etmek ve yeni orduyu vcude getirmek iin zaman kazanmaktr. Mustafa Kemal Paa kat olarak: Orduyu Eskiehir imal ve cenubunda topladktan sonra dman ordusuyla araya byk bir mesafe koymak lzmdr, demiti, ancak bu suretle ordunun tensik ve takviyesi mmkn olabilir, icap ederse Sakarya arkna ekileceiz. Dman hi durmadan bizi takip ederse, hareket slerinden . uzaklaacak, yeniden menzil hatlar kurmaa mecbur kalacak, herhalde ummad zorluklarla karlaacaktr. Buna mukabil bizim ordumuz toplanm bulunur, daha msait artlar elde etmi olur. Byle hareket etmenin biricik mahzuru, Eskiehir'le beraber birok araziyi dmana brakmaktan dolay efkr- umu-miyede hasl olabilecek manevi sarsntdr. Fakat az zamanda alnacak iyi neticeler bu mahzuru kendiliinden bertaraf eder. Biz, askerliin icabn tereddtsz, yerine getirelim, dier mahzurlarn hakkndan geliriz. Mamafi Seyitgazi-Eskiehir hattna ekilen 533 Kuvveuer, suyun arK xaraiina geyueuen evvel, talilerini bir kere daha denemek istediler. 21 Temmuz'da bir mukabil taarruz yapld-Alaylar geri geri ekilmi, yorgun kolar gibi bir daha atlp kafalarn dman saflarna vurdular. Darbe zaten kuvvetli olamazd. stn kuvvetler, bu mitsiz saldr pek kolay eldi ve ayn zamanda Seyitgazi cenubundan be Frka ile cepheyi kuatmaya giriti. On-ikinci Gurup ve bunun iinde onbirinci Frka ve svari Kolordusu, dmann kuatma vazifesi alm birliklerinin karsna dikildiler. Artk bu, kaideli bir muharebe olmaktan kmt. ki taraf ta, ilk darbelerde alnlar yarlm da gzlerini kan rtm gibi grmeden, sallanarak bouuyorlard. Hakl olan Trklerle haksz olan Yunanllarn bu kadar kahramanca harbetmeleri akl alr birey deildi. Nihayet Kuvay Milliye'nin yar plak, yorgunluktan dizleri titreyen silhsz ve cephanesiz ordular, 26 Temmuz'da Sakarya nehrinin arkna gemek zorunda kald. Bereket versin, dman da takip edecek halden kmt. Yunan Kral, son ve bitirici taarruz hazrlklarn yakndan grmek ve askerin manevi kuvvetlerini arttrmak zere Eskiehir'e geldi. Bu suretle, tekrar biribirlerinin grtlana sarlmak zere iki taraf imzalanmam 20 gnlk bir mtareke (!) aktetmi oldular. Eskiehir'in terkedilerek Ordu'nun Sakarya arkna gemesi, Suyun arkasna saklan534 u-i cuad garketmi olacak ki Byk Millet Meclisi aresizlikten gelen bir fkeyle ayaa kalkt. Artk her kafadan bir ses kyor, kimi Ordu nereye gidiyor?, Kimi: Millet nereye gtrlyor? diye

soruyor, bazlar: Bu malubiyetin elbette bir mesul vardr. Mesul kim? diye tepinirken, bazlar: Bugnk feci halin, mthi vaziyetin hakiki msebbibini ordunun banda grmek isterdik! diye haykryordu. Biricik sulu Mustafa Kemal Paa idi. Evvel bunu byle aktan aa syleyenle-dilerse de, nihayet Mersin Mebusu Salhat-tin bey baklay azndan kararak telal arkadalarna tercman oldu: Mustafa Kemal Paa ordunun bana gesin! diye bard. Bu sz, derhal bir ksm mebuslarca kabul olundu. Bunlardan bazs, Mustafa Kemal Fa-a'ya kar duyduklar emniyet ve itimattan dolay bunu istiyorlard. Dier ksm ise, harbin tamamiyle kaybedildiine, vaziyetin bir daha dzelmesinin imknszlna inanm olanlard ki, oktan malup olmu bir ordunun bana geirmek suretiyle Mustafa Kemal Paa'y da ebediyyen mahvetmek arzusundaydlar. Teklifi kabul etmeyen Mebuslar, fikirlerini ylece mdafaa etmeye giritiler: Ordunun, tutuaca yeni muharebede gene muvaffak olamamas, tekrar ricat etmesi ihtimali vardr. Byle bir vaziyet, millete artk btn mitlerin kaybolduu zehabn verir. Halbuki ahval, henz, son kozu oynayacak dereceye gelmedi. Binaenaleyh Mustafa Ke535 mai Jfaa, ancaK son unut oaraK, son ooguna-ya saklanmaldr. Btn bu mnakaalar, Meclis salonundan darya kt. Kahvelere, evlere, dier ehir ve kasabalara kadar yayld. Mustafa Kemal Paa sze karmadan ileri srlen fikirleri tartyordu. Birey sylememesi nihayet, kumanday ele almak istemedii, yani artk kurtarlacak bir vaziyet kalmad neticelerine balanmak zereydi ki, 4 Austos 337 gn Byk Millet Meclisinin gizli celsesinde, Paa, krsye kt. Kararn katiyetle vermi, yreinde teredddn, phenin zerresi kalmam inat insanlarn ekserisi gibi, sakin ve rahatt. Vaziyetteki vehametin aksine, sanki elenceli bir oyun oynamaa, - Mesel basit bir hokkabazlk yapmaa - hazrlanmt. nndeki srahiye uzansa, bir elabukluu-marifet gsterecekti. Seyircilere kibar bir reveransla hakknda izhar eyledikleri tevecch ve itimada teekkr ettikten sonra Meclis Riyasetine bir takrir verdi. Okunan bu takrir, Meclis za-y kiramnn umumi surette tezahr eden arzu ve talebi zerine, Bakumandanl kabul ettiini, bu vazifeyi ahsen yklenmekten meydana gelecek azam faideleri sratle elde edebilmek ve ordunun maddi ve manevi kuvvetini azami sratle fazlalatrmak ve ikmal etmek ve sevk ve idaresini bir kat daha tarsn iin, Trkiye Byk Millet Meclisinin haiz olduu salhiyeti, fiilen istimal etmek artn ileri sryor, Mddeti mrnde hakimiyet-i milliye536 mn en sadk bir hadimi olduunu millet nazarnda bir defa daha teyit maksadiyle bu salhiyetin ay gibi ksa bir mddetle kaytlanmasna da raz oluyordu. Mustafa Kemal Paa ordunun bana gesin. diyenler, bu Baa gemenin, o zamana kadar Meclisin ahsiyeti maneviyesinde bulunan Bakumandanl fiilen devralmak olduunu galiba hi dnmemilerdi. Asla akllarna getirmedikleri bir hadise karsnda kalmlar gibi ardlar ve derhal itiraza baladlar: Bir defa Bakumandanlk unvan kimseye verilemezdi. O, Byk Millet Meclisinin ahsiyet-i maneviyesine mahsus bir unvand. Olsa olsa (Bakumandan vekili) denilebilirdi. Sonra, Bakumandan bile denilse, Meclisin salhiyetini istimal etmek gibi bir imtiyazn itas asla mevzuu bahis olamazd. Mustafa Kemal Paa, maruz kalaca itirazlar evvelce tahmin edip hepsine ayr ayr cevap hazrlama benziyordu. Hi armadan, sknetle cevap verdi. Evvel, padiah ve halifeler tarafndan, tevcih oluna gelmi khne bir unvan asla taknamayacakt. Saniyen ifa edecei vazife, fiilen Bakumandanlk olduktan sonra bu unvan vermemek mantkszlk deil miydi? Vaziyetin fevkaldeliini Byk Meclis kabul etmiti. Fevkalde vaziyetler ancak, fevkalde tedbirlerle karlanacakt. Bakumandan, tasavvurat ve kararlarn sratle ve iddetle tatbik etmek zaruretinde kalr, cra Vekilleri heyetinden, Meclisten msaadeler isteyerek iini geciktirmeye vaziyet msait olmayabilirdi. Zaten tabi yollardan yryecek ol537 duktan sonra ayrca bir aKumanaan a inu ihtiya grlyordu? Eer kumanday bizzat ele almas matlup ise, Byk Millet Meclisinin bilcmle salhiyetlerini, kendisine devretmekten baka are yoktu. Muvaffakiyet iin baka are olamazd.

Grlt fazlalat. Salhiyetlerini bir ahsa brakan Meclis kendi kendini feshetmi gibi garip bir hale decekti. Zaten millet vekilleri vekletlerini bakasna devretmeye mezun bulunmuyorlard. Ordu kumandannn Millet Meclisine ait salhiyetlere neden ihtiya duyduu da anlalr bir mesele deildi. Daha ileri gidenler, Meclisin salhiyetlerini tek bana kullanacak bir zattan, dier' azalarn ne suretle emin olacan bile sordular. Millet Meclisinin, dolaysiyle btn milletin salhiyetlerini ahsnda toplamak isteyen, sarn, mavi gzl, zaif adam, zerre kadar a-rmyordu. leri srlen btn bu mtalalar hakl buldu. Hepsi doru sylyorlard. Meclisin byle bir srada, byle bir salhiyeti bir ahsa devretmek meselesini etrafiyle mnakaa etmek vazifesiydi. Yalnz bir tek noktay temin edebilirdi ki o da, dier azalarn kendisinden kati surette emin olmalaryd. 4 Austos'ta bir karar verilemedi. 5 Austos'ta balayan mzakerelerde noktay nazarlarn iki esasl merkez-i siklete istinat ettii anlald: Birincisi: Meclis mevcudiyetinin herhangi bir ekil ve suretle duar- akamet edilmesi, ikincisi; Azadan herhangi biri hakknda keyfi ve garaz muamele tatbiki... Bu Meclisi tekil eden yzlerce Mebusun, 538 Ankara'nn kaplarnda son ve kahredici taarruza hazrlanan dman ordusundan fazla, bu bir tek adamdan korktuklar meydandayd. Bu bir tek adam, korkan ve korktuunu saklamayan insanlarn zerine daha fazla gitmemek lzumunu takdir edecek kadar ferasetliydi. Yaplacak kanunda, bu iki noktann emniyet altna alnmasna kolayca raz oldu. Maddelerin msveddelerini bizzat kaleme alarak Bakumandanlk Kanunu projesini kendisi hazrlad. Hereye ramen bu Kanunun ikinci maddesi yle sylyordu: Bakumandan, ordunun madd ve manev kuvvetini azami surette tezyit ve sevk ve idaresini bir kat daha tarsin hususunda Trkiye Byk Millet Meclisinin buna mteallik salhiyetini Meclis namna fiilen istimale mezundur. Bu maddeye nazaran, Mustafa Kemal Pa-a'nn verecei emirler artk (Kanun) demekti. lk i olarak, Mdafaa-y Milliye Vekleti ile Erkn- Harbiye-yi Umumiye Riyaseti bi-ribirinden ayrld. Hey'et-i Vekile'nin harice ve dahile kar vaziyetini sakin ve ok kuvvetli gstermek iin Ufak tefek sebeplerle Hey'et-i Vekile'nin sarslmamas, Vekillerin deitirilmemesi kararlatrld. Bunlar mstaceliyet kararyle aleni celsede kabul edilince Bakumandan ksa bir teekkr nutku syledi ve bu nutku u szlerle bitirdi: 539 Efendiler, zavall milletimizi esir etmeK isteyen dmanlar behemahal malup edeceimize dair olan emniyet ve itimadm bir dakika olsun sarslmamtr. Bu dakikada bu itmi-' nan- tammm. Hey'et-i celilenize kar btn millete kar ve btn leme kar iln ederim- Artk Millet Meclisine alklamaktan baka bir i kalmamt. Bu i de kuvvetle baarld. Bakumandan birka gn Ankara'da alt. Erkn- Harbiye-yi Umumiye Riyasetiyle Mdafaam Milliye Vekletinin hey'et-i camias Bakumandanlk Kararghn tekil etti. Bu iki makamla ve dier Vekletlerle yaplacak muhaberat ve ordu'ya lzumlu muamelt evirmek iin bir de Kalem Dairesi kuruldu. ki gn zarfnda, yani 7 ve 8 Austos 337 tarihlerinde, Teklif-i Milliye emri nam altnda birtakm kararnameler karld. Bu kararnameler o zamana kadar biraz da gnll olarak harbe itirak eden ahaliyi malyla, canyla topyekn muharebeye atyordu. 1 numaral emir: Her kazada birer Teklif-i Milliye komisyonu tekil etmiti. 2 numaral emir mucibince, vatann her hanesi birer kat amar, birer ift orap ve ark verecekti. 3 numaral emir, tccar ve ahali elinde bulunan amarlk bezleri, Amerikan, Patiska'y, pamuk, ykanm ve ykanmam yn ve tiftii, erkek elbisesi yapmaa yarar her nevi klk ve yazlk kuma, kaln bezleri, ksele, taban astarl, sar ve siyah mein ve sahtiyan, mamul ve gayr- mamul ar, fatin, de540 Iiu tt.uu.uui.ci ivisi, uei ^v, ivuauuic vt; aoay iplii, nallk demir ve mamul nal, mh, yem torbas, yular, belleme, kolan, kaa, semer ve urgan stoklarndan yzde krkn bedeli bil-hara tesviye olunmak artiyle alyordu.

4 numaral, emirde, mevcut buday, saman, un, arpa, fasulya, bulgur, nohut, mercimek, kasaplk hayvanat, eker, gaz, pirin, sabun, ya, tuz, zeytinya, ay, mum stoklarndan keza yzde krkma bedeli sonra denmek zere el konulduu yazlyd. 5 numaral emirle, ordu ihtiyac iin alnan vesait-i nakliyeden maada, ahalinin yedinde kalan vesait-i nakliye ile meccanen yz kilometrelik bir mesafeye kadar ayda bir defaya mahsus olmak zere, askeri nakliyat icras mecburiyeti koyuluyordu. 6 numaral emir, ordunun ilbas ve iaesine yarayan bilcmle emval-i metrukeye el koydu. 7 numaral emir, ahali yedinde muharebeye salih bilc'-rnle silh ve cephanenin gn iinde teslimini istedi. 8 numaral emirde, benzin, vakum, gres, makine, don, saati ve tabak yalarnn, vazelin, otomobil ve kauuk lstii, solsyon, buji, souk tutkal, Fransz tutkal, telefon makinesi, kablo, pil, plak tel, mcerrit bunlara mmasil malzeme ve asit slfrik stoklarnn yzde krkna vaziyet edildii beyan olunuyordu. 9 numaral emirle, demirci, marangoz, dkmc, tesviyeci, sara, arabac esnaflar ve imalthaneleriyle bu esnaflar ve imalthanelerin kabiliyet-i imaliyeleri ve kasatura, kl, mz541 t>cuiciLaiiaj."i: sime-ri zikredilmek zere vaziyet ve miktarlar tes-bit edildi. 10 numaral emir, ahali yedinde bulunan drt tekerlekli yayl araba drt tekerlekli at ve kz arabalaryla kan arabalarnn bilumum tehizat ve hayvanlaryle beraber, binek ve top eken hayvanat ve deve ve merkep miktarnn yzde yirmisini teklif-i harbiye olarak alyordu. Btn bu emirlerin yerine getirilmesini, stikll Mahkemeleri temin edecekti. Ve bunlar derhal tekil olunup, birisi, Ankara'da olmak zere Kastamonu, Samsun, Konya ve Eskiehir mntkalarnda ie baladlar. Ordunun vesait-i nakliye ve insan kuvvetini fazlalatrmak ve iaesiyle elbiselerini temin ve tanzim etmek zere bu tedbirleri aldktan sonra Bakumandan Paa, 12 Austos 337 gn Er-kn- Harbiyeyi Umumiye Reisi Fevzi Paa ile beraber Polatl'da bulunan cephe kararghna gitti. lk bakta cigara tiryakiliinden baka bir hususiyeti yokmu gibi grnen bu adamda, bu muharebeyi ne bahasna olursa olsun kazanmak yle bir ihtiras halindeydi ki, haritay bir mddet tetkik ettikten sonra gzlerini hafife ksp, kararn katiyetle verdi: Dman cephemize temas ederek sol cenahmz ihataya alacaktr. Tedbirlerimizi ona gre alacaz- Filhakika, dman, Mustafa Kemal'in gerek ilmi, gerek sezme kuvvetiyle szbirlii etmi gibi, onun hazrland gibi harekete ge542 i ae caa munareoeer oa-lad. Birok kanl ve buhranl safhalar ve dalgalanmalar oldu. Dman ordunun faik guruplar, hatt- mdafaann bir ok paralarn krdlar. Meydan muharebesi 100 kilometrelik bir cephe zerinde cereyan ediyordu. Sol cenah Ankara'nn elli kilometre cenubuna ekilmi, ordunun cephesi garba iken cenuba dnm, arkasn, Ankara'ya iken imale vermiti. Klsik kaidelere gre mdafaa hatlarnn her krlnda orduyu, bykl ile mtenasip, uzun mesafe geriye almak nazariyesi terkedilmi bulunuyordu. 22 gn, 22 gece bilfasla devam eden bouma, bazan yle vaziyetlere geldi ki, sanki, bir masal kahramam gibi Bakumandan Mustafa Kemalpaa, btn dman ordusuyla tek-bama dyordu. Her asker, onun akl almaz iradesini, azmini ve fkesini bizzat iliklerinde duymaktayd. Kk, byk her cz- tam ilk durabildii noktada tekrar dmana kar cephe tekil ederek muharebeye devam ediyordu. Yanndaki cz- tamn ekilmeye mecbur olduunu gren cz- tamlar ona tabi olmay akllarna bile getirmiyorlar bulunduklar mevzide nihayete kadar sebat ve mukavemet ediyorlard. Her kar toprak, vatanda kanyla sulanmadka dmana braklmad. Hi kimse, yanlarna ve arkasna bakmad. Dman 22 gn, 22 gece sren bu dehha hercmerede Trk askerlerinin arkasn grdn iddia edemez. Uykusuzluktan bitmi, tozdan, gneten amur 543 1 le ve dme ihtirasiyle parlayan korkun baklar...

Yunan Ordusu artk kendisinden daha kuvvetsiz bir orduyla deil, izah edilmez bir kar-makarklk ile mcadele zorunda kalmt-Ksm ksm knlan hatt- mdafaalar derakap en yakn mesafede yeniden tesis ediliyordu. aresizlik ve imknszlk denilen ey ite bu olacakt. Bir an geldi ki artk iki taraftan da insanlar deil, yalnz, hiddet, kahramanlk yenilmemek gibi hisler bouur oldu. Askerler vurulup lmyor, etlenip kemiklenmi olan bu beeri duygular, ufalanp yere dyordu. Nihayet, Sakarya'nn sahipleri, daha dayankl kt. Karlarndaki kuvvet tekrar tekrar saldrmak kabiliyetini yava yava kaybetti. Muharebe saflar arasnda bizzat muharebeye temas eden ve mcadeleyi bizzat, altndaki beygir gibi idare eden Bakumandan bunu ilk siperlerdeki askerlerden daha evvel sezdi. Kana bulanm muharebe atn mahmuzla-d. Evvel sa cenahiyle Sakarya nehri arknda dman ordusunun sol cenahna ve mteakiben cephenin mhim aksamnda mukabil taarruza geildi. Mahir efendinin bl, mangalarla srayarak dmann zerine atlyordu. Nihayet birinci Takm, mevzideki gvura kf miktarda yaklanca Selmi efendi, Sng tak! emrini verdi. Yerde yatanlar, kollarnn alk bir hareketiyle kasaturalarn kardlar. 544 ki yzgeri etti. Selmi efendinin sabahtan beri dii aryordu. fkelenmiti. Tabancas elinde, artk akta koan neferlerin arasnda ileri atld, Tekgz avuu geti. ki askeri daha arkada brakt. u arpk bacakl Riza zmit'e bir trl yetiemiyecek mi? Yzne scak bir rzgr vuruyordu. Arazi hem biraz yox^s, hem de al kmeleriyle rtlyd. Soluyarak tePoye vard. Ve orada grd manzaray hi beklemij-ormu gibi: Vay canna! diye bard. Sakarya, ancak yirmi metre ilerden, tfaf bir damarda sar bir kan gibi akyordu. Sakarya! Askerler haykrarak yanndan getiler. Selmi efendi, suyun karsnda susuzluunu hatrlayarak kurumu dudaklarn yalad. Yumruunun srtn alnna gtrd. Ancak o zaman tabancasnn elinde olduunu farketti. imdi tabanca ne kadar lzumsuz birey oluvermiti. Silh klfna koyarken... yle biraz dnnce, gsnn sol tarafna ince, keskin bireyle vurdular. Tabanca elinden dt. Dudaklarn acyla skt. Yere meldi. Ne oldu Selmi? Hi birey olmad Yzbam! Vuruldun mu yoksa?.. Hayr buna vurulmak bile denmez... Dur bakaym... Yok, yok... Oturdu. Sonra sol tarafna devrildi: Su verir misiniz... Ltfen... 545 asker! Askerleri rahat brak... ksrd. Azndan kan boand. Brak onlar... Beni dinle... Beni ayet lrsem... Buraya gmdr. Buraya... Buradan Sakarya grnyor... lrsem... Ne de olsa, benden lmeyecek birey kalr. Buna eminim... Glmsedi: lmeyecek olan ey her ne ise, mezarnm Bana bazan oturur da... Nehre bakar... Ak Tolga'l beylerbeyi... Bir yaz gn getik... Tuna'dan deil Sakarya'dan... Tabii Gemedik biz. Ama getik saylrz... Deil mi? Kzm gider persin. Onu Murat'a al... Vay canna!.. Tekrar ksrd: Kan geliyor mu azmdan? Saklama! Tadn anlyorum. Mebrure... Bir tanem... Haydi bana... Bir ark al diyecekti. Bunun dncesi bile kafasnda yarm kald. Bir karanlk sratle ykselip evvel gzlerini sonra beynini kapatt. Selmi!.. Selmi kardeim! Ertesi gn, 13 Eyll 337 gn Sakarya nehrinin arknda dman ordusundan eser kalmam, muharebenin neticesine kadar asker bir rtbeye sahip bulunmayan Bakumandana Byk Millet Meclisince Mir rtbesiyle Gazi unvan tevcih edilmiti. Sakarya mlhimetyi kbrasna itirak eden asker ve zabitler uzun mddet bir baka cins mahlklar gibi teki insanlara benzememler, slay zleyemeyecek kadar yorgun dmlerdi. lenleri pek az anyorlar, dmandan, vatanperver bir airin istedii ekilde nefret etmiyorlard.

Birinci nn'nden beri beraber bulunduklar neferlerle Bunlar topu topu yedi kii kalmlard Mahir efendi, oktan akraba olmutu. Akraba ne demek? Biribirlerine kar duyduklar sevgi ve hrmet, acma, insann ancak alma sayesinde tahamml edecei kadar muazzam hislerdi. Herkes birbirinin zafn, kabiliyetini, hangi eylerde hasis, hangilerinde cmert olduunu biliyordu. Mesel: Askerin gizlice (Yek em) dedii tek gz kr Ahmet avu, k-frbaz'd. Pederi mezardan ksa da, kendisiyle iki lf etse, ayrlr ayrlmaz, arkasndan bir temiz boyard. Buna karlk ay tiryakisi olduundan, en mkl, en umulmaz sralarda neresinden kardn ancak Allah'n bildii bir piirim ay demleyip gln bir azametle bir kayaya, bir aaca, bir duvara srtn dayar, otururdu. ankr'l Yunus onba: Ha dayan babam sonuna geldik! narasyla mehurdu. Balkan'a gitmi, seferberlik'te cephe brakmam dolam, nihayet birinci nn'nden beri boumaktan bkp usanmamt. En etin yerlerde dnyalara yetecek kadar bitmez tkenmez midiyle hep ayn naray savurarak arkadalarm gayrete getirirdi. Girit'li Hasnaki, lisan gvura benzedii halde, namaz en tehlikeli vaziyetlerde brak546 547 - .j umulmaz bir marifet seyreder gibi etrafna toplanyordu. Hi mi susamazd bu adal acaba? Her az kuruyana bir yudum olsun, mutlak su yetitirirdi. Haymana Krtlerinden Kara Memo oband- yi kaval alyordu. Mangasna yeni gelenler bile, birka saatte (ie 16?) diyerek onunla elenmeye alyorlard. Bembeyaz dilerini gstererek bir glmesi, byle krte (Ne var, ne yok?) diyenlere (Tst tnne) Yani birey yok! dye cevap vermesi vard ki insann sevgiden yreini titretirdi. Konya Aksaray'ndan Mahmut, rahmetli koca Recep'in ilk gnlerden beri muavini vazi-yetindeydi. Recep vuruldu vurulal hafif makineliyi Mahmut tayordu. Bu kudretli tfee meraklyd. Bo zamanlarnda skp yalar, sonra tekrar skp yalard. Edirne'li Necati usta Bunun ingene olduundan pheleniliyordu akadan anlamaz, byle bir eyin dnyada mevcut olabileceinden dahi sanki phelenmemi, daima somurtkan bir herifti. Demek byle kalarn atp Pasa dndnden o kadar zanaati renmiti. Araba tamir eder, kundura peneler mataralar lehimleyip saatlerin derdine derman olurdu. En mahir terzileri cebinden karyor, usturay en mehur stanbul berberlerinden iyi kullanyordu. kierle kol giderken atk kal Necati ustann arkada herzaman Ali Karagmrk't. Dnyada biribirine bu kadar zt iki insan daha 548 bulunamayacandan seyirlerine doyum olmazd. Sanki Allah, Necati ustann glme kabiliyetini Ali Karagmrk'e, Ali Karagmrk'n somurtma hissesini Necati ustaya vermiti. Edirne'li usta somurttuka, stanbul klhanbeyinin neesi azgnlar, azgnlaan bu nee tekinin kalarn bsbtn birbirine kartrrd. Gene yleyken dosttular. Ali Karagmrk, Bln, hatta Taburun biricik Karagzcsyd. stanbul'dan, drt tane Karagz getirmiti. Deve derisinden yaplm sahici Karagz. Bir Hacivat, bir Tarn bey, bir de kanl Ni-gr... sttarafn muvakkaten kendisi yapar, ilk frsatta perdeyi bir keye kurard. Taburun postalar, Blk eminleri, bilhassa iae zabitleri kayt ve zimmet defterlerinin kaln mukavva kaplarm, ceza, mesuliyet falan dnmeksizin kala gz arasnda koparp aran Ali Karagmrk'ten ikyetiydiler. Fakat bu ikyetler bile, hrszln maksad ve gayesi kadar ciddi olabiliyor, ilk fkeyle Mahir efendiye ba vurulursa dahi, sze balannca samal meydana kyordu. Mahir efendi, btn ikyetlerde, Ali'ye bir tek ceza verir, bu ceza herkesi sevindirirdi. Ceza, Ali'nin Ble Karagz oynatmasndan ibaretti ve bir hak olarak, temsile zarara urayanlar da arlmak adetti. Ali, Karagz'deki umumi taklitlerden baka, btn arkadalarn, bilhassa zabitleri perdeye karyordu. Farkna varmadan kendisini Napolyon'a benzeten, Napolyon gibi bir elini niformasnn gsne sokup tekini, yumruu sklm olduu halde arkasna koyan mu549 kavva Binba beyin, Dman karsndayz efendi, hepimizi kuruna dizerler! diyerek bir kmas vard ki bizzat kendisi bile kahkahalarla glmt-

Ble, merhum Selmi efendinin yerine Kzm efendi isminde bir Mlzm- gndermilerdi. Kzm efendi, yirmi yanda ancak vard. Fakat, san kvrck sal, pembe yanakl olduundan daha da gen grnyordu. lk zamanlar, meydan muharebesi grm tecrbeli askerlere nasl hitap edeceini adeta ard. Neferler de henz az st kokan bu ocuu balarna kimin ve niin musallat ettiini anlayamamlard, bunu Mlzm- saniye his de ettirdiler. Kt'a ile mektep arasndaki fark iddetle meydana kt. Umumi seferberlik iln zerine bln noksann dolduran yeni kura efrad, Mlzm san Kzm efendinin iini biraz kolaylatrr mahiyetteydi. Eski askerlerin harp meydannda elde ettikleri tecrbeye karlk Mlzm efendinin de lmi vard. Bu meziyetle kendisini, Alaydan yetime Yzbasndan bile ok yksek grmekteydi. Blk, ahalisi muhacir olmu bir kyde klyordu. Kzm efendi, bycek bir yer odasn dershane haline getirdi. Talimleri sklatrd. Disiplin ve askeri bilgi istiyordu. Hatta ilk derste, eski kurtlarn gzn yldrmak iin acemi efrattan ikisini gzelce tokatlayarak ie balamt. Btn hareketlerini, kendisini saymayacaklar korkusuyla ayarladn neferler derhal anladlar. Derste esnemek deil, dalgnlamak bile yasakt. Askerler, hazr vaziyetindeymiler gibi gznn iine bakacaklar, ilk sualde frlayp ayaa kalkarak hemen cevap vereceklerdi. lk ders gecesi, bu iin Sakarya muharebesinden daha etin olduu anlald. Kzm efendi, be numaral gaz lmbasnn yarsn ancak aydnlatabildii odada nndeki deftere bakarak sze yle balamt: Asker! Buraya niin geldiini phesiz bilirsin-Buraya dmanla dmeye geldik. Senden evel, baban da, byk baban da, askere geldiler. Dmanla dtler. Askerlik her yurtta iin bir bortur. Askerlik asker elbisesiyle balar. Srtnda babozuk' larm elbisesine benzemeyen bir elbise var. Bu elbiseyi senden baka kimsenin giymee hakk olamaz. Asker! Askerlik ok erefli fakat ok zor bir meslektir. nk vatan, milleti, milletin rzn, namusunu, hayatn, maln sen koruyacaksn... Bu korumay, srasnda ala, susuzlua, uykusuzlua, yorgunlua katlanarak yapacaksn. Burada, sana retilecek, gsterilecek vazifeler senin iyi bir asker olmana yarayacaktr. Askerlik mesleinin zahmet ve meakkatinden ylgnlk gsterenler, askerlik hizmet ve vazifelerinden yan izip stelik fena fikirler saanlar, yurdunu, milletini sevmeyen alak kimselerdir. Bu szlere aldananlar da phesiz en ahmak, en beyinsiz insanlardr. Bil550 551 hassa byle muharebe sralarnda seni vazifenden ayracak szler syleyenlere kaplma! Onlar hemen ele ver... Burada dman karsmdasn. Dayanacak ve yeneceksin. Askerliin birinci art: Byklere, amirlere hrmet, can ve gnlden itaat, arkadalara yardm, elbirliiyle i grmektir. Allah'n, Peygamber'ini, Kumandanlarn ancak byle honut edersin. Dman ancak bu sayede yenersin. imdi gelelim Vatan meselesine: milletin stnde oturduu topraa (Vatan) derler. Biz Trkz. Yurdumuz Trklerin, yaad, Trk bayrann dalgaland topraklardr. Evimiz, tarlamz, hasl btn malmz hep onun stndedir. Yurt yuvamzdr, anamzdr, mayamz-dr. Namusumuz, nam ve nianmz ona bal bulunuyor. Yurdunu sevmeyen bir insan ok abuk Allahm gazabna arplr. Biz burada yurdumuzu hain dmanlardan kurtarmak iin duruyoruz, arpyoruz. Bu uurda lenler ehit, kalanlar gazidir. Yurt ordu ile kurtarlr. Ordu neferle zabitten ibarettir. Askerliin ilk kademesi neferlik-tir. Rtbe almetleri tayanlara (mefevk), emir vermek hakk olanlara (amir) denir. Babann noksan brakt terbiyeyi onlar tamamlar, sana iyi yollar onlar retir, dmanla boumann usullerini onlar retir. Seni zafere onlar gtrr. Bundan baka, srtn, boazn, ayan, eksiini, halini, onlar dnr. Hastalandn, yaralandn zaman baucunda onlar oturur. Muharebede seninle beraber dmann stne yrrler, senin nnde dmann stne atlrlar. Amirini saymak, Allah say* makla birdir. Asker!

Amirler, kumandanlar askerlik icab serttirler. Bu sertlik altnda mertlik ve arkadalk vardr. Bunu sezmee al. Askerliin ilk art mutlak itaattir. Niin demeden amire itaat edeceksin. Muharebenin boucu, bktrc halleri iinde orduyu zafere ancak itaat ulatrr. taatli asker, her emri dnmeksizin tam vaktinde ve harfi harfine icra eder. Amirinin seni paylamasn, cezalandrmasn itaati retmek iin olduunu hi unutma!.. Trk itaatli olarak doar, itaattan ayrlmayarak yaar, itaat ederken cann yurduna kurban eder... Trk askeri cesur olacak. Cesur adama (Yiit) derler. Orduda rtbeli rtbesiz herkes arkadatr. Zabitsiz nefer, nefersiz zabit olmaz. Ordu arkadal en kymetli arkadalktr. Susuz kalan arkadana yardm etmeye, cebri yrylerde daha kuvvetsiz arkadalarn yklerini tamaa mecbursun. Blk, dersleri hrmetle dinledi. Baz baz maruz kald suallere bilhassa muallem neferler iyi cevap verdiler. Nihayet Blk de dnp tand. Kendilerinin askeri malmatn geniletmeye al'an gayretli Mlzma, minnet borlarn demek iin bir ders de onlar tertip etti. 552 553 Herey pek gizli hazrland. Ancak akam yemeinden sonra zabitler kibarca msamereye davet olundular. Dersane'nin bir kesine Karagz perdesi gerilmi, em'a yaklp nne gstermelik olarak, bir top arabas koyulmutu. Top arabas, O geceki oyunun Karagz asker olduunu anlatyordu. Mahir efendi ile Kzm efendi, n srada kendileri iin battaniyeler serilerek hazrlanm yere oturunca temsil balad. Karagz acemi asker olarak ktaya geliyor, Hacivat Onba'ya teslim ediliyordu. Zavall Karagz, bunca senelik, daha dorusu birka asrlk aziz arkadan karsnda grnce: Vay Hacivad'm! diye sarlmaa davrand. Sus terbiyesiz! Ben senin onbamn... Yahu! Yahu babandr. Tokad yersin. Hazrol. Neye hazr olaym Hacivat? ' Elsas vaziyeti al... stemiyorum. Neyi istemiyorsun. Asas vaziyeti almayacam. Ben mahalle bekisi deilim. Toplan! Toplanamam. Neden? nk ayn cinsten deilim... Tokat geliyor. Tokat deil, Sivas gelse toplanamam... 554 Hacivat vurur... Elin krlsn seni ikyet edeceim. Edemezsin. Usul var. 24 saat dneceksin. Dnmesi kald m? Beni neden douyorsun? Sevdiimden douyorum. Vurur... Toplan... Esas vaziyeti al... Hazrol... Selm ver Selmnaleykm... yle deil... Merhaba... Olmad. Sabah erifler hayrlar olsun... Selm isterim... Olmuyor... imdiye kadar oluyordu pekl! Ban kapal ise, sa dirsei omuz hizasna kaldrp kolunun alt ksmn (Yani dirsekten bilee kadar olan ksm) ve bilekten itibaren el hafife ieriye (Yani vcude doru) krlr. Krlr...

 Drt parmak birbirine bitiik, el az ieriye bkk, (Yani el ayas biraz yze dnk) olarak baparmak ahadet parmayle birletirilir. H! ahadet parman ucu sa kan hizasnda kabalan nne hafife dokundurulur, ba ile gz, beraberce mafevke dndrlm bulunur. Haydi tekrarla bakaym! Ben mi? Bastne! Ban yerinde duruyorsa, sa omuz, dirsek hizasna kaldrlr, kolun st ksm, (Yani dirsekle, bilek aras) 555 bilekten itibaren el hafife yukarya (Yani v-cude doru) krlr. Berbat ettin. Affetmisin. Bellettiin gibi sylyorum. Alt tarafn dinle: Drt parmak biribirin-den ayrlr el dar, kol ieriye... Baparmak sere parmayle birleip orta parman orta boumu, krlan arkasna... Olmad!.. Dinle... Sa kan ucundan sol ayana doru... Gzleri yumar... Bagz edersin... Herif delirdin mi? Bir dilini karman eksik... Sahi unuttum... Sonunda dilini karr kurtulursun... Yedi gn katksz hapis yatacaksn... Hapis askerin istirahati... Teekkr ederim. Syle bakalm amirlere kar nasl muamele etmeli? Bilmem... kiniz bir kapnn nne geldiniz, ne yapacaksn? Kapsna gre... Han kaps... Yatacak yer var m? diye sorarm. Varsa... Girer yatarm. . Zabit? Kr m? O da girsin, yatsn... Krld. nallah kafandr. Numaran krld. 556 ma... Syle bakalm, zabit kaputunu giymee davrand? Havas bilir. Sen ne yapacaksn? Eek gibi bakar msn? Hayr! Aferin! Syle bakalm... Gzlerimi yumar, bam eviririm. Oldu mu bu? Oldu elbette... Eek gibi bakarm diyecek deilim ya... Tutarsn. Dur giyme! diyerek mi? Yahu, ben herifin keyfinin khyas mym? Varsn krk giysin! Birey drse... Mesel para czdann drd. Kimseye sezdirmeden alrm, iindekileri cebime atp czdan bir tarafa saklarm. stmde bulunur da beni hrsz sanrlar diye... Vereceksin rezil! Yama yok... Beni sana enayi diye kim syledi Szn keserse ne yapacaksn. Ben mi? Patlama adam! Bu ne terbiyesizlik. Biz lfmz daha bitirmedik. diye terslerim. Birey anlattn da anlayamad! Gzn a! Lkrdya omuz verme, kulak ver! derim. Sana amirin bir emir verdi. Sen de o emri yaptn. Nasl malmat verirsin bakalm. 557

ne bak! derim. Bahi verirse artk kendi asaleti... Hayvandan inmek, yahut hayvana bin- , mek isterse... Kendi bilecei i. Olur mu aptal! Sol el ile sa zengiyi tutup aaya ekerken sael ile de baln yanak kaylarndan skca yaprsn. Hele alak! Bizi amarlatacak! Ulan, biz hayvana binmeyi bilmiyor muyuz! Eolu-su? diyerek... Sen bendeki gze baksana... Bir haber getirdin. Zabit baka bir ile urayor. Ban evirmedi. Ne yaparsn? Hey bana bak! diye seslenirim. Olmad. Hit efendi! derim. Olmad. Olmadysa, demek ki benimle konumak istemiyor. Savuurum. Savuacak gibi yapar ite byle... Dur... Dur diyorum. Emir vermedim... ster ver, ister verme... Benim canm skld... Esas vaziyeti... Hazrol... Tokatlar hazr ol diyorum. Hazrol... Esas vaziyeti... O da onu tokatlar. Nasl? Seni Divan- harbe vereceim... Ver de gr Tekrar tokatlar Hazrol... taatsizlik ha! Fiilen taarruz... Grltye Tabur kumandan gelir. Gene bir eli, ceketinin iliinde teki arkasndadr. 558 diler! Hepimizi kuruna dizerler... Karagz arr: Bu da kim? Merhaba efendi baba... Gemi olsun. Hayrola! Bana birey mi oldu? Bilmem. Elini ceketin nne sokmusun da... Sen elimi brak... Bu grlt ne oluyor? Hacivat, esas vaziyeti alarak anlatr: Ders veriyorum. Kabul etmiyor. Karagz atlr: Yalan... Bo lkrddan baka birey vermiyor. mtihan ediyorum. Sfr alyor. Yalan... Birey aldm yok. Bana fiilen taarruz etti. Uyduruyor. Hibir ey etmedim. Be gn katksz hapis verdim. Kabul etmem... ltimas yapyor. Trabzon' lu Hzr'a on gn verdi... Tabur kumandan ayan yere vurur: Ben birey anlayamadm... Siz deli misiniz? Karagz, yaklar: Ben deli deilim. Bu herif cahil! Cahil mi? Hem de kara cahil! Nerden bildin? mtihan ettim. Hi birine karlk vermedi mi? Vermedi. Haydi bir kere de benim nmde imtihan et! 559 Hacivat hazrolur. Aferin! te byle... imdi cevap ver bakalm! Yaz gn cebr yryle gidiyorsun... le zaman geti, ikindi oldu. Gne batyor. Susadn ne haltedersin? Su buluncaya kadar dayanrm. Suya raslaymca amirlerim msade ederse ierim. Sfr... Neden? Bilemedin?

 Ya ne yapacam? Ktklkten gizlice bir mermi karr, kurunu alr, barutu azna atarsn. Barut harareti keser... Davran, ikinci sual' geliyor. Takm hcuma kalkt. Sraya sraya dman siperine yaklalacak. Sen bir kayann arkasna yattn kalkmyorsun. Zabit iin farkna vard. Yanna geldi. (Niye hcum etmiyorsun?) diye sordu-Ne cevap vereceksin? Byle ey olmaz. Olsa bile cevap verilmez. Ya? Derhal sramaya balarm. Sfr... Neden birader? Bu sualin cevab udur: Ben yle her olur olmaz emirle srasaydm, bu sakal aar-tamazdm diyeceksin. Yere bsbtn yapacaksn. Davran sual geliyor... yi dur... Bozuldunuz kayorsun? Arkadan birisi tuttu ne diyeceksin? Brak! derim. Olmad. Dner sngmle... 560 oradan yaanc... jtsr ae ogunuyor. 316 llar gibi cevap verecektin. (Yunan day! Vallaha ben gelmedim. Muhtar zorla gnderdi! diye yalvaracaktn... H! Bir sualim daha kald. Kardeini askere alacaklard da, sen onun yerine gnll geldin... lk hcumda da bandan vurulup dtn. imdi seyyar hastanedesin. Doktorlar etrafn evirmiler. Yreine lm korkusu dtnden sen kendini bir trl toplayamyorsun. Doktorlar muayeneden sonra Kurun beynine de-mediyse yaar! deseler ne yaparsn... Bilmem... Bunu bilmeyecek ne var? Zplayp oturacaksn. yleyse siz iinize bakn doktor beyler! Bende beyin olsa kardeimin yerine buraya hi gelir miydim! diyerek glverirsin... Karagz Tabur kumandanna dner te grdn m beybaba! Adam ktlnda bir de bu aanoz herifi Onba yapmlar... Hacivat'a vurur! Defol huzurumdan... Vay bam! Nafile yalvarma... Hapis falan vermem. Sabahleyin talime, akamlar Mlzm Kzm efendinin dersine geleceksin. Talim birey deil... Derse gelmezsen tepelerim. Tabur kumandan meraklanp sorar: Neden talime ehemmiyet vermiyorsun da, ille derse aryorsun. Bizim Takm kumandannn dersi talimden de zor, Sakarya harbinden de... Ben verecek cezay bilirim! 561 Demmdenber aurmaaan guen astenci di-tk dersaneyi kahkahalarla nlatyorlard. Mahir efendi, perdeden vuran kta Mlzmn yzne bakt. Delikanl da, glmeye alyordu. Ali Karagmrk, bu yeni tuluattan derhal eski oyunlarna gemiti. imdi perdede yetmi-ikibuuk millet, kendi leheleriyle konuup duruyorlard. Laz, Acef Arnavut, stanbul klhan-beysi, Yahudi, Ermeni, Rum, Kayseri'li ve bir de zppe sevkiyatta karlamlard. Bu kalabalktan sonra perdeye sra sra erke Etem, Kara Fatma, Demirci Efe, Topal Osman geldiler. Karagz hepsiyle alay etti. Bazsn tokatlad, bazsn srp perdeden kard. Nihayet Mustafa Kemal Paa grnnce, oyunun bandan beri, bir trl beceremedii (Hazrol) vaziyetini alp durdu. Byk Millet Meclisi Reisi: Naslsn Karagz? diye sordu: Saol Paam. Yunanla aranz nasl? Sayende iyiyiz Paam. Bu sefer ne yapacaz? Yeneceiz. Muhakkak m? Muhakkak. Ne biliyorsun?

 Sz verdik. Kime sz verdiniz? ehitlerimize... Takm kumandanmz merhum Selmi efendiye... Kopan alkla beraber, hemen ayn zamanda em'a sndrld. Karanlkta, alk ar ar mncu. J^eer ve fkeyle kark derin bir mrlt halinde, ehitlere ve takm kumandan Selmi efendiye Fatiha okudular. Darda bembeyaz bir ilkbahar gecesi vard. Hava souktu, fakat insann iine, buzlu erbet gibi tatl ve ferahlatc geliyordu. Mahir efendi, bir mddet yrdkten sonra: Oyunu nasl buldun? diye sordu. Kzm efendi tereddtle cevap verdi: Beendim. Ali gstermiyor ama ...Pek zeki bir adam... Yalnz... Nebileyim... Bataraf-lar birpara... Laubali... Askerle Kumandan mtecaviz bir lisan kullanlmadan da kendilerini elendirebilirlerdi... Yani askerlikten sour, disiplini bozar m demek istiyorsunuz? Siz bu kanaatte deil misiniz? Hayr. nk ben Ali'yi nn'lerde ve Sakarya'larda grdm. Kalasn bir kurun derin bir surette syrmt. Kitaplara gre derhal hastaneye yatmas lzm deil mi? Ancak yirmi iki gn sonra haberim olabildi. O da tesadfen... Ben farketmiyeyim diye rasladka topal-lamamt bile... Mikrop alsayd... Mikrop!.. Necati ustann bir mehur merhemi varm... Zaten yedisi de yaraland ya... Yedisini de o merhem iyi etmi... lmden baka her eyi tedavi eder mbarek! diyorlar. Cahillik!.. Hayatlarn bylece tehlikeye koymaa haklar yok... 562 563 Haklsn ama delikanl! U gnlerae, Daz haklarla beraber Sath- mdafaa da yoktu-Bunlar, her otun, her akln dibinde tekrar durarak dtler... Benim alay edilecek bir tarafm yakalayp terbiyeli terbiyeli elenmeye baladlar m, seviniyorum. Bir ilerine yaryorum, yreklerini ferahlatabiliyorum, diye... Mlzmn koluna girdi: Milleti elendi remeyen adam ona asla kumanda edemez. lm karsnda mertebe fark kalmyor. Selmi efendi de sizin gibi mi dnyordu? Hayr! Ben onun gibi dnmee baladm. Ondan ok eyler renmiim. Bunu lmnden sonra anladma ne kadar hayretteyim- Selmi, Blmdeki yzyirmi iki Trk ocuunun hlsasyd. Onlarn btn zeklar, cesaretleri, iyilik ve mertlik namna neye ma-likseler hep onda mevcuttu. Mezarn vasiyeti zerine eteinde vurulduu tepenin stne askerler, sngleriyle kazdlar. Hepimiz alyorduk. Derken aramzda yirmi hatve ancak vard. Yarm dnm, tabancasn klfna koyuyordu. Bu hareket pek de kahramanca saylmaya bilir. Ama, ne kadar kahramanca ldn ben anladm- Onu tansaydm, benimle beraber, vurulduunu grseydin sen de anlardn. SelmiVi methediyorum sanma! Methedilecek byk bir i yapmamt. Byk adam olduu da zaten ite bundan belli... Allah rahmet etsin! Allah'a inanp inanmadn bilmem. Szlerine baklrsa inanmyordu. Ama cennete gittiine eminim... vdiiiiisicuui. x^azim di, soyunmak bahanesiyle arkasn dnerek yavaa konutu: Ben bunlara yarn akam, nasl ders vereceim? Kimlere? Bizimkilere mi? Evet. Eskisi gibi... Alay ettiklerine bakma! Bu akamki oyun derslerden pekl istifade ettiklerini gsterdi. yi ama, farkndaym... Dnyann yuvarlak olduuna bir trl inanmyorlar. Zarar vermez. Ben de pek inanamyorum. Gene de dman yenecekler. Aa yaken bklr. Muharebe insan sertletiriyor. Burada, dnyann karpuz gibi yuvarlak, yahut, tepsi gibi dmdz olmasndan daha ehemmiyetli bir i var. Ali Kemal dnyann yuvarlak olduunu bilir mi? Elbette bilir. Ama, Yunanla dmekten baka are olmadn birtrl bilemiyor.

Mlzm- san Kzm efendi, cevap vermedi. Bu anda Mahir efendi cehaleti mdafaa ediyordu ama nasl dehetli surette haklyd. . Bir seneye yakndr ilk hatlarda bo duran askere Ali Karagmrk daha sk sk Karagz oynatmak, onlar bu suretle mehma imkn avutmak mecburiyetinde kalrken Ankara da, Byk Millet Meclisinde, Bakumandanlk 564 565 is.anununun uuncu cea leiiuiu le yeniden mnakaalar balamt. 5 Mays 338 gn Bakumandan'm rahatszlndan dolay Mecliste bulunmamas frsatndan da istifade eden muhalifler, uzun mnakaalardan sonra meseleyi reye koydurup usulen ekseriyet hasl olmad iin arzularn yerine getirmiler, yani o gn orduyu, ku-mandansz brakmlard. Gazi Paa'y, ayn gnn akam ziyarete gelen Heyet-i Vekile, bilhassa, Erkn- Harbi-ye-yi Umumiye Reisiyle, Milli Mdafaa Vekili, vaziyet-i askeriyeyi yakndan takip eden makamlar olduklarndan, vazifeye devamda bir fayda gremediklerini, istifaya mecbur kaldklarn sylediler. Ordu, birka saatten beri Kanunen Kuman-dansz kalmken, btn memleketi de Hkmetsiz brakmak delilik ve hainlik olacakt. Gazi Paa Bakumandanlk vazifesini ifaya karar verdi ve bunu Heyet-i Vekile'ye bildirdi ve Meclis zabtlarn getirterek sabaha kadar mesele aleyhinde sylenen szleri tetkik etti. Hastayd. Vcudu ate iinde yanyor, akaklar zonkluyordu. Ama artk yle bir yerde durmutu ki orada hastalanmaa bile hakk yoktuErtesi gn yani 6 Mays 338 gn, gizli celsede krsye kt zaman dn gece, zabtlar tetkik ederken yreine kat kat biriken fkesi son haddine varm bulunuyordu. Btn bu sarkl, fesli, kalpakl kalabalk, kendisini sevenler ve sevmiyenler, kendisine inanan566 rccu., vaccjCk. rv.ii uu uuuuci uu lunmad iin, diledikleri kadar dmanlk etmiler ve diledikleri gibi kendisini koruyama-mlard. Onun yokluu esasl bir noktay meydana karmt: ki taraf da yaptklar ie gvenemiyor, muarzlar yzyze gelmekten nasl e-kindilerse, muvafklar da, ylece davasn mdafaa edemiyorlard. imdi grrsnz! Efendiler, diye balad, Bakumandanlk meselesinde, balangta olduu gibi, bugn de, kanunun lzumsuzluundan, yahut deitirilmesinden bahsedenler, bu kanundan ikyetiler var. Dikkat edilirse bu zevatn hep ayn insanlar olduu grlr. Peinen unu syleyeyim ki lzumsuz bir makamn mutlaka devam etmesine ben de taraftar deilim. Binaenaleyh Bakumandanlk makamnn artk faydasz bir mevki olup olmadn aratracaz. Aleyhte sz syleyen arkadalarn ileri srdkleri cihetler tetkik olunursa, Bakumandanln lzumu veya lzumsuzluu meydana kar. Baz ifadeleri hep beraber mtala edelim: Mesel Erzurum Mebusu Salih efendi, benim, Meclisin hakkn gaspettiimi, gaspetmek istediimi syleyerek (Hakk- haririmizi vermeyiz.) diye feryat etmi. Efendiler! Ak konuacam, beni mazur grnz, herbirinizin fevkalde salhiyetlerle seilmenize, bu Meclisin fevkalde salhiyetlere malik bir Meclis olmasna ve memleketin mukadderatna hkmedecek mahiyet iktisabna alan benim! Ben bu uurda canm, mev567 key e koydum. Binaenaleyh bu benim eserimdir. Ben eserimi zelil etmekle deil, ykseltmekle mkellefim. Salih efendiden, hi olmazsa, beni de kendisi kadar, bu Meclisin hukukuyle alkadar farzetmesini rica ederim. Fazla bir-ey istemem. Bu mtaladan sonra, Meclisin hakkn gaspetmek szn, tamamen Salih efendiye ret ve iade ederim. Byle birey mevzuu bahis deildir ve olamaz. Efendiler, Bakumandanlk meselesinin, gizli celsede mzakeresi fena tefsir edilmi. Meseleyi ak celsede konumak istemiler. Karahisar-sahip Mebusu Mehmet kr bey, gizli celselerle milletten hakikati gizlemek arzu edildiini sylemi. Memleketin, devletin her trl ilerine ait kararlar, vaktinden evvel alenen konumak, ifa etmek dnyann neresinde grlm? Bahusus mesele, dman karsnda bulunan bir ordunun Bakumandanlna ait olursa... Bunu alenen mzakere ederek lehte olduu gibi aleyhte sylenilen szleri dmana iittirmekte, ne fayda var? Bakumandann ordu zerinde, bilhassa dman zerinde, hkm, nfuzu ok byk olmak lzmdr. Hatta Hseyin Avni

beyin burada bahsettii rahatszlmn bile dman tarafndan duyulmas mahzurludur. Buna ne lzum vard? Gryorsunuz ki meselenin gizli celsede konuulmas hakikatleri milletten gizlemek iin deildir. Keke alenen mzakerede bir mahzur olmasayd da, Mehmet kr bey krsden istediklerini bara bara syleseydi. Ben de kr efendinin szlerindeki manay, gizli maksad millete izah ve 568 I teisir eseyum. 9u1s.ru eeiu osn ki mme onun gibi dnmyor. kr efendi bilsin ki onun dedii gibi komedya oynamyoruz. Biz burada komedya oynatmak iini toplanmadk. Efendiler, komedya oynayan ve oynatan kr efendinin kendisidir. Fakat emin olsun ki biz o komedyaya kaplmayacaz. kr efendi, oynamak ve oynatmak istedii komedya neticesinde yakaland kanun penesinden ne kadar byk bir zilletle kurtulduunu, unutacak kadar ok zaman gememitir. Efendiler, Hseyin Avni bey Bakumandanlk Kanunu aleyhinde konuurken birtakm szler sarfetmi. Yksek Meclise: Byle hareket etmekle milleti rezil edeceksiniz! demi. (Miskinler) szn kullanm. (Vazifeler ahslarla olmaz. ahs yoktur, millet vardr-) Gibi dsturlar ileri srm. Geri, asl olan millettir. Onun umumi iradesi Mecliste tecelli eder. Bu her yerde byledir. Fakat fertler de vardr. Meclis, memleket ve devlet ilerini fertlerle, ahslarla evirir. Hakikati manasz nazariyelerle inkra mahal yoktur. Gazi Paa bunlar sylerken Hseyin Avni bey birtakm manasz szlerle beyanatn kesiyordu. Paa fkesini zorla zaptederek, korkun bir nezaketle Meclisin mahalle kahvesi olmadn. Milletin kbesi olan krsye kendisinden hrmet ve riayet istediini ihtar etti. Sonra tekrar: ' Efendiler, dedi, dn sz syleyen bir zat da Salhattin beydir. Salhattin bey, bize taarruz edip edemeyeceimizi sormumu. Biz 569 ^uo yeceksiniz!) demi. En nihayet edememiiz-Kendi sz olmu... Halbuki taarruzun neden geri brakldn her vesilede lzumu kadar izah etmitim. Tekrarlayaym ki taarruz edeceiz. Dman vatanmzdan kovacaz. Bu kararda sabitiz-Tereddt edecek hi bir sebep yoktur. Bundan baka Salhattin bey demi ki: (Ordu azami haddine varmtr.) Evet, ordumuz mkemmeldir. Fakat azami haddine varmamtr-Kendisi gibi bir asker arkadan Heyetinize byle beyanatta bulunabilmesi iin ordunun iyzn bilmesi lzmdr. Halbuki Salhattin bey bundan ok uzaktr. Ordu ile yakndan alkadar olanlarn sz, yalnz benim szm deil, btn kumandanlarn sz, kendisini yalanc karmaktadr. Fakat phesiz ordumuzu istediimiz kudtrete karacaz. Salhattin beyin mhim szlerinden biri de, bizim en mhim vazifemiz siyaset yapmaktr; eklindeki mtalasdr. Hayr fendiler! Bizim mhim ve asl olan vazifemiz, siyaset yapmak deildir. Bizim ve btn memleket ve milletin bugn, yegne vazifesi, topraklarmzda bulunan dman snglerimizle srp defetmektir. Bunu yapamadka siyaset, manasz bir szden ibaret kalr. Mahaza bir dakika iin Salhattin beyin szlerini kabul edelim. Buna ben mani miyim? Bakumanlk mani midir? Bu szn Bakumandanlk kanunuyle ne mnasebeti var. Ben (Mill maksadn temini iin yegne arenin muharebe ve muharebede muvaffakiyyet olduunu) sylyorum . (Btn kudretimizi, b570 tun menoaianmizi, outun varlmz orauya vereceiz. ktidarmz dnyaya tantacaz. Ve ancak ondan sonra, milleti, insan gibi yaatmak mmkn olacaktr.) diyorum. Salhattin bey, ite bu zihniyeti, aklnca siyaset yapmaa mani tasavvur ediyor, ve siyasetle meselenin halledilecei zannnda bulunuyor. Bir de Salhattin bey diyor ki (Bugnk vaziyet-i askeriyenin malolduu masarifi tetkik etmek iin, Bakumandanln mevcudiyeti bir maniadr.) Efendiler, bu doru deildir. Bakumandan, Meclis-i, mal menbalarn tetkikinden ne vakit menetmi? Menabi ve varidatmzla ne yapabileceimiz hakkndaki endie, belki herkesten ziyade beni megul etmitir. Yalnz ben, Ordumuzun mevcudiyet ve kuvvetini, paramzla mtenasip bulundurmak nazariyesini kabul edenlerden deilim. Paramz vardr, Ordu yaparz, paramz bitti, Ordu dalsn! Benim iin byle bir mesele yoktur. Efendiler, para vardr, veya yoktur, ister olsun, ister olmasn, ordu vardr ve olacaktr. Bu noktada size bir hatram anlataym: Ben ilk defa bu ie baladm zaman, en akll, en mtefekkir geinen birtakm zevat bana sordular: (Paramz var mdr? Silhmz var mdr?) (Yoktur.) dedim. O zaman (Pekl! Ne yapacaksn?) dediler. (Para

olacak! Ordu olacak! ve bu millet istikllini kurtaracaktr.) dedim. Gryorsunuz ki hepsi oldu ve olacaktr. Birtakm efendiler de, (Bakumandan millete angarya yaptryor.) demiler. Halbuki kanunun memlekette angaryay menettiinden 571 JJU. uvgl UUU A<31VclL lir tiya, tehlike, bize her eyi meru gstermektedir. Ordunun ihtiyalar, millete angarya yaptrmay icap ettiriyorsa, bunu yapyoruz. En doru kanun budur. Milletin ve ordunun malp olmamas iin, (Kanun buna manidir) diye lzumlu grdm tedbiri almakta tereddt etmeyeceim. Efendim, Kara Vasf bey demiler ki: (Her yerde Bakumandan vardr. Fakat Bakumandanlk iin ayrca bir kanun yoktur.) Malmdur ki devletler muhtelif hkmet ekilleriyle idare olunurlar. ekillerine gre balarnda krallar imparatorlar padiahlar, bulunur Bazlarnn banda da reisicumhurlar vardr. Byle hkmetlerde devlet reisi bakumandan olur. Bu zat bakumandanl ya kendisi yapar, yahut birisini kendisine vekil tayin eder. Bizim bugnk hkmet eklimize gre Ba--kumandan Meclisin ahsiyet-i maneviyesidir. Binaenaleyh Meclis, filn veya falan zat Bakumandan intihap ettiini beyan edince bu ifadeye kanun derler. Kral, padiah, imparatorun ifadesine nasl (irade) derlerse, Meclis'ten sa-dir olan mill iradeye de kanun nam verilir. Binaenaleyh kanun vardr. Bir Meclisin, fevkalde bir zamanda, kendisine fevkalde bir vazife verdii Bakumandan, Kara Vasf beyin, kumandanlarn vazife ve salhiyetlerini tayin ve tahdit ettiini iaret ettii Asker Ceza Ka-nunuyle. Dahiliye Nizamnamesi erevesi dahilinde kalmas lzm gelen bir Kumandan deildir. Kara Vasf beyin (Ulm tayin ve tesbit eder) cieag ey ousuuun fnunu askeriye, askerlik sanatn ve Bakumandan olacak zatda bulunmas lzm gelen vasflar ifade, izah ve talim eder. Yoksa insanlar Bakumandanla tayin etmek, kumanda edilecek ordunun asl sahibi veya meru vekilleri tarafndan olur. (Bakumandanlk vasflarn haizim) diyen her adamn o mevkie kendiliinden gelebilmesinin ise manas bsbtn bakadr. Kara Vasf bey bir de, demi ki: (Bakumandan cephenin gerisindeki ilerle megul olmasn,) Bu fikir, hatadr. Cephenin insan mev-cuduyle, gdasyle, elbisesiyle, silh ve cepha-nesiyle vesairesiyle alkadar olan Bakumandan, elbette btn bunlarn geride bulunan menbalaryle alkadardr. Kara Vasf bey, bu, iddia ettii fikri, hangi kitapta, hangi sahada, hangi yerde grm? Geri, hem cepheyle, hem de geride birok ilerle megul olmak gtr. Bir adam, hem cepheye kumanda edecek, muharebeyi idare edecek, hem de geri mntkalarda birok eylerin icrasn temin edecek. Bunu bir adam nasl yapabilir? phesiz yapar! Fakat (Yapar) dediim zaman, Bakumandan bu an cepheye kumanda eder, sonra oradan kalkar falan yere gider, iae iini yapar, falan yere gider, ikmal iini yapar demek deildir. Byk iler deruhte etmemi insanlarn bu husustaki tereddtlerini mazur grmelidir. Baknz! Size bir misal syleyeyim: Ben ok acemi kumandanlar grdm. Mesel, bir Alay kumandam, yeni Frka Kumandan olmu, veya bir Frka Kumandan, yeni Kolordu Kuman572 573 Xicxiuz LcL rbe sahibi olmaya vakit bulamadan mkl vaziyetler karsnda kalm. Btn mrnde bir frkaya alm iken, dman karsnda iki veya frkaya birden kumanda etmek mecburiyetinde bulununca, mkilta ve tereddde dmesi tabidir. Bir frkaya kumanda ettii zaman, mmkn olduu kadar btn frka c-ztamlarn gz altnda birletirmek ve sevk ve idare etmek imknna malik olan bir acemi kumandan, iki, frkann, gznden uzak mevzilerde, muharebesini idareye mecbur olduu zaman, kendi kendine (Ben hangi frkann yannda bulunaym? Onun mu, bunun mu? Orada m?, burada m?) diye sorar. Hayr! Ne orada bulunacaksn, ne de burada! yle bir yerde bulunacaksn ki, hepsini idare edeceksin(O zaman, ben hibirini lykyle gremem.) der. Tabi gremezsin. Elbette gzlerinle gremezsin. Akl ve ferasetinle grmen lzmdr. Vasf bey bir mtalasnda demi ki: (Bi^ Sakarya muharebesinden sonra, ite hl kpr-dayamadk, kprdayamyoruz.) Bu szler, bazlarnn (Bravo) sesleriyle ve alklaryla karlanm.

Efendiler, bundan ok mteessir oldum. Eza ve hicap duydum. Ordunun kprdamamasn ve kprdamayacan iddia eden bir gafilin szlerini alklamak, cidden ok gariptir. Rica ederim, bunu burada gmelim, kimse iitmesin! ite efendiler, Bakumandanln lzumsuzluunu ispat etmek iin sylenen szlerin belli ballar bunlardan ibarettir. Benim de bu szlere vereceim cevaptu uu. uuuum a^m.a^. muhakeme ve karar Meclis'e aittir. Yalnz bir hakikati ortaya koymaa mecburum. Yksek Meclis'in, Bakumandanln lzumuna inand phesiz olmakla beraber, muhalefetin hi bir esasa dayanmayan yaygaras, Meclis kararn, hi de arzu edilmeyecek bir ekle getirdi- Bunun neticesi ne oldu efendiler, biliyor musunuz? Bakumandanlk iki gndr kark ve askda bulunuyor. Bu dakikada ordu Kuman-danszdr. Eer ben orduya kumanda etmeye devam ediyorsam, kanunsuz kumanda ediyorum. Mecliste tecelli eden reye gre derhal kumandadan el ekmek isterdim ve Bakumandanlmn hitam bulduunu Hkmete bildirirdim. Fakat telfisi imknsz bir fenala meydan brakmamak mecburiyeti karsmdaydm-Dman karsnda bulunan ordumuz basz braklamazd. Binaenaleyh, brakmadm, brakamam ve brakmayacam. Bu gizli celsede daha birtakm meseleler zerinde adeta boaz boaza mnakaalar oldu. Neticede, 11 ret, 10 mstenkife kar, 177 reyle Bakumandanlk Kanunu ay daha uzatld. Ordu'yu basz brakmadm, brakamam, brakmayacam. Szlerinden sonra yksek Meclis'in Kanunu uzatmak iin verdii reylerin pek de bir manas kalmamt. Ankara, kulaktan kulaa bu hususu fsldarken, Mahir efendi, merkezden hi ummad bir mektup ald. Mektup, Adil ustadand. Usta, yazmad 574 575 xiiacu. c jr a uuiunuu unu, izin almak kabil olur da, bir hafta iinde Ankara'ya gelirse greceklerini bildiriyordu. Mahir efendi, izin emri kncaya kadar tel iinde yaad. Aklna Murat'n lmesinden balayarak bir sr fena ihtimaller geliyordu. Bir ay evvel stanbul'dan ald mektupta byle bir seyahatten niin bahsetmemilerdi? Yoksa... lmden daha beter... Allah gstermesin, bir erefsizlik mi oldu?.. Canseza!.. Aman Yarabbi! Kadn ksmna inanlr m? Birdenbire, hereyi kaybetmek... Ama ta-mamiyle kaybetmek... Artk ne birgn mutlaka gideceini dnerek, yalnz dncesiyle mesut olduu bir evi kalyor, ne de evdekiler... Demek ki ocuklarna kar duyduunu zannettii sevgi bile dorudan doruya karsna ait bir eydi... Herhalde neyi varsa karsna aitti! Daha dorusu Mahir efendi de dier birok insanlar gibi, hereyi ancak kaybettii eyden ibaret zannediyordu. Kaybedince yklaca birka eyin en banda da, belli ki, kars vard. Kzm efendi ile, budalalar gibi, dertle-memek iin kendisini zorla zaptetti. Bu gnde Selmi efendiyi ne kadar arad. Tren de inadna ar yryordu. Kompar-tmandakiler kalbini andklarndan zerre kadar phelenmeden bir sr manasz lf sylyorlard. fkesinden byklarn ekitirirken, yalnz bir teselli bulabilmiti. nmzde muharebe var! Muharebe! Hele bir tutusunlar! Nasl d576 erken dmeli... Orackta. Selmi efendinin mezar nnde... Ankara Kalesi grnnce akln bana dev-irdi. gnlk azab kadar manasz, fakat onun kadar harap edici bir neeye kapld. Hele ahmak, diyordu kendisine, byle bir havadisi vermek iin, usta, buraya kadar neden gelecekmi bakalm? Muharebedeki adama bu eit haberleri hangi devirde vermiler ki?.. Artk Canseza iin byle emniyetsiz, pis, eyler dndnden dolay utanyordu. Biz Trk deil miyiz! En son sz en evvel syleriz. Muharebe, demek ki sinirlerini fena halde bozmutu. Nasl da o gnlere kadar bunun farknda olmam! Bereket versin kolay bulutular. Adil usta, insann iini ferahlatan, ar te-bessmyle glmsyordu. ok kr! Yoksa kara haber byle mi getirilir?

Kucaklap ptler. Ne var ne yok? Yenge, ocuklar arslan gibi. Herkes sa... Shhatte... Seni bekliyorlar... yleyse... Yahu! Sen buraya niin geldin? Ayp! Bu da sorulur mu? Asl oyun balyor. Ne oyunu? Asl, byk oyun! Bundan sana ne deli Arap? Yama yok... Benim Memet, senin Murat'tan geri mi kalsmd? 577 ine gelmedi galiba! Yarn, Murat Benim babam Sakarya'da dt. diye ne-cek... Deli Arap derim de inanmazdn! Grdn m birkere... Benim Murat yle ne-cekse, Memet'im de (Amcam dt) diye -necekti. Bir koyundan iki post kt nerde grlm?.. Bir de kafasn sallyor! Srtma karmda sinirime dokunuyorsun. Cephede keserle dldn sana kim syledi? Ben topu'yum. Sahi mi? Sahi... Unutmutum. yi yleyse... Demek ki Murat byd? Bymez mi? Katr kadar oldu. Bana benziyor mu? Sana m? Dur, hele dneyim... Benziyor. Bir kere kalar benziyor. Elmack kemikleri biraz kk. Mamafi, bizim stmzde bir acaip vahet var. Vahet deil... ptidailik... Onlar daha ehirli... Ne demek? te yle birey... imdi sen syle bakalm cephede ne yapyorsunuz. Karagz oynatyoruz. Alay etme! Vallaha Karagz oynatyoruz. Gelirsen grrsn... Bir hazrlk, falan! Ne hazrl?.. Ric'at hazrl deil ya... Taarruzu mu sordun? Hayr. imdilik birey yok. diyenler mi hakl? mknsz birey! Adil usta, Ankara'ya geldi geleli ka kiiyle grtyse, byle bir sz dinlemiti. Yoksa hakikaten (artk ii siyasetle halletmekten baka yol kalmad m?) Mahir efendi, arkadann kederli dalgnln farketmeye bile lzum grmeden stanbul'a dair sualler soruyordu: ngiliz'ler ne yapyor? yidirler. Hl caka satyorlar m? Hayr. Cakay braktlar. stanbul, sakn, igale almasn! Almad Demek ki Murat artk okuyor? Blbl gibi... Ancak yemekten sonra, sual sormak sras Adil ustaya gelmiti. Fakat daha ilk suallerde, Mahir efendinin olup bitenlerden zerre kadar haberdar bulunmad anlald. Selmi efendinin lmnden sonra. Bln dnya ile alkas kesilivermiti. Filhakika baz rivayetler, dedikodular oralara kadar geldiyse de, derleyip toplayacak, manal grnenlerin manaszln, manasz grnenlerin manasn meydana koyacak kimse kalmamt. yle ki, Bakumandanlk etrafnda cereyan edip kulaktan kulaa her tarafa yaylan szleri bile Mahir efendi iitmemi, iittiyse bile aldrmamt. Ne acaip ey! Birka gne kadar kanun yeniden Meclise gelecek... 578 579

 urcsi: Gelsin olur mu? Muhalifler diktatrlkten korkuyorlar. O da nesi? Yani bir adamn hkm yryecek diye... Bir adamn hkm yrmeyecek de, kimin hkm yryecek?.. Sen bir adam deyince aklna kim geliyor bakalm? Padiah... Ha, u mesele... Neye gldn? Padiah dedin de... Sahi neye gldn? Beni dinle... Bir Mustafa Suphi meselesi oldu. Bundan da haberin yok mu? Hayr. Mebus mu bu herif?.. Mebus deil. Alim. Hem de namuslu alim... lmi insana milleti verir. Alimlerin imdiki zamanda yzde doksanbei, milletin kendilerine verdii ilmi, milletlerinin aleyhine kullanyorlar. Bilgilerini, halk kitlelerinin esaret ve sefalet iinde yaamalar, maddi ve manevi esaret ve sefaletten kurtulamamalar iin sar-fediyorlar. Bunu bazs bilerek, domuzuna, yapyor, bazs phe dahi etmeden... Mustafa Suphi alimlerin namuslu olan yzde beine merbuttu. Byk lisanlar anadili gibi konuuyordu. Bolevik ihtillinin temelinde alnnn teri vardr. Bu da Trk emeki kitleleri iin ebedi, byk ereflerden birisidir. Rusya'da ihtill yklmaz hale gelince bizim kurtulu hareketimize de yardma kotu. Kafkasya'da esir kalm vatandalarmzdan bir Kzl Alay tekil etti. Orada toplad iki milyon altn lira kadar ianeyi ve alay alarak Yunanla, dmeye geldi. Gelmeden evvel Mustafa Kemal'e danm, msaadesini almt. Fakat Kars'a vasl olunca alay, dier birliklere pay edip eritmek maksadyle kendisinden ayrdlar. Mustafa Suphi, onbe komnist arkadayle Ankara'ya mteveccihen yola kt. Erzurum'da, Kzm Karabekir Paa, ehrin serserilerini muayyen bir cretle kiralayarak Mustafa Suphi ve arkadalarna kar bir nmayi tertip ettirdi. Szm ona bizim millet boleviklii istemiyormu da, Mustafa Suphi'nin vcudu ne tahamml edememi. Allah, Allah! Ankara bu nmayiten rkm grnd. Onalt kii Trabzon zerinden tekrar Rusya'ya iade edilmek zere sahile doru gnderildiler. Bu arada, Trabzon'un mehur mtegalli-belerinden Yahya Khya ismindeki haydut, Trabzon Valilii kendisine verilmek artiyle elde edildi. Onalt kii Trabzon'da bir takaya bindirildi. Gece bastrnca Yahya Khya'nm etesi ak denizde takaya rampa etti. Teknelerin temasndan Mustafa Suphi uyanm ellerinde iki yzl kamalarla katillerin ieri atladn grnce Arkadalar barikat! diye barm. 16 silhsz adam, otuza yakn cahil haydutla, amar torbalarndan istifade ederek yarm saat kadar boumular... Vay anasn! Hepsi, namussuzca katledilip denize atld. 580 581 imdi Trabzon Valisi Khya dediin herif mi? Hayr! Her eit cinayette, cinayet aletleri imha edilir. Yahya Khya, zaferle bitirdii deniz seferinden koltuklarn kabartarak Trabzon rhtmna kar kmaz, sivil giyinmi polisler tarafndan apansz evrilip ensesinden vuruldu. Lei, gnlerce rhtm zerinde kald Oh olsun!... Ka para eder? Bu memleket, katledilen onalt arslam kimbilir ka asrda yetitirecek?.. nden beri, Mustafa Kemal Paa artk yalnz vatan ve milleti kurtarmak iin almyor. Ya ne iin alyor? Hi olmazsa yar yarya kendisi iin, ahs iin alyor. Onaltlar ldrldkten sonra, biz adm adm diktatrle gidiyoruz. Bunu Mecliste yzde yz bilenler, yahut baz almetlerden sezenler var. Meclis, onalt vatandan kann dava etmedi. Orada da herkes bir para kendi menfaatini aryor. Katledilen onalt insan, ahsi menfaatlerin, bilhassa, millet kan, millet can, millet mal zerine kurulacak gayrmeru ahsi menfaatlerin karsna dikilmi namalup onalt kal'ayd. Bertaraf edilmeleri o zaman herkesin iine geldi galiba! Fakat imdi ilersinde, fert fert krlarn tehlikede grenler kmldyorlar. Hakszlk, zulm, Kanunsuzluk her zaman, her yerde, her kime

kar olursa olsun, hep ayn manay tar. Dmanmza kar yapld zaman gizlice sevinmek budalalktr. Bir memlekette bunlar kime kar yaplrsa yaplsn, bir gn de gelip bize arpa582 aktr- Meclis'te Reis korkun bir sz sariett: Orduyu basz brakmazdm. Brakamam, brakmayacam! Bu sz, kanun ve milli hakimiyet devrinin nihayetine, ahsi ve keyfi idarenin balangcna dellettir. Ordu basz m kalsnd canna? Ordu basz kalamaz. Mustafa Kemal hakl. Ama, hi bir diktatr, hi bir mstebit balangta haksz deildir ki... Zaten istibdat, baz itima hadiselerin zaruri neticesi gibi grnmese, meydana kp yerleebilir mi? imdi anlyorum. Ali hsan Pa'y da Ordu Kumandanlndan demek bu maksat iin uzaklatrdlar. Hayr! Bu iki ii biribirine kartrma! Ali hsan Paa'ya bizim asker, ancak halk kitlelerinde raslanan amaz akl selimle ksaca (Aleksan Paa) demitir. (Aleksan) gvur ismi. Paa bu ismi haketmek iin her eyi yapt. Seferberlikte Alman ordusunun ykn hafifletmek iin, Alman byk Erkn- Har-biyesinin hi bir emrini, arzusunu karmad-Trk ocuklarn, muhakkak ve maksatsz lmlere evketti. Millet arasnda adnn bu kadar yaylmas, Alman propagandas sayesindedir. Zaten bu da belli bir ey! Dnyada, hangi cepheye girerse girsin, taliin hazin bir istihzasiyle mutlaka malp olan bir kumandann bu kadar msbet bir nam kazanmas phelenilecek bir hal deil midir? Sahi! Bir Ali hsan Paa lf var. Ne yapm? Mehul... Grdn m? Zaten bu tip insanlarda mterek baz noktalar oluyor. Kendisini b583 yk grmek... Kendisinden yksekte bulunanlar da, kendisinden aada bulunanlar da istihfaf etmek. Bu tabiatta olan bir adamn Almanlara Allah gibi tapmasnn nereden geldiini bir trl anlayamadm. Paa, her muvaffakiyete kar hasete, ihtiraslarna malp, hret dkn bir heriftir. Kendi muvaffakiyet-sizliklerini daima bakasna ykletmee alr-Mtarekeden bir gn evel, Musul cenubunda (erkat) da Dicle grubunu kamilen esir veren hamakat bu idraksiz kumandan ika etti. Esir den sekiz Piyade alay elimizde kalp grup (Kebbare) mevziine ekilseymi, ngiliz'ler bizi orada yenemezlermi bile... Musul da elimizde kalrm... Orada esir den bir zabit arkadam anlatt. ngiliz Jenerali: (Yarn zevale kadar Musul'u terkediniz, aksi halde esiri harbimsiniz!) emrini verir vermez, o kibirli ve muhteris Paa Hazretleri Sencar ln geip Nusaybin'e gitmek iin ngiliz Jeneralinden bir resmi tezkere ile muhafz olarak iki zrhl otomobil istemi. Halep'te, ahs iin treni mahsus verilmesini, ngiliz kumandanndan yalvarm. Yolda haka-. rete maruz kalmamak iin de ngiliz muhafzlar rica etmi. Bize kar arslan kesilen bu soytar, grlyor ki ecnebilere kar farelerden beter oluyor. Diktatrlk olacak diyorsun. Bir de buraya dmeye geldik. lerde yle olacak, byle olacak, diye-bugnk ii brakmak icap etmiyor. Ben buraya Mustafa Kemal'i ilerde diktatr yapmak 584 r iin deil, milletin kurtulu muharebesine kud-retimce yardm etmeye geldim. Lf ald da... Mahir efendi bir gece, Karadeniz'de kah-bece katledilen Mustafa Suphinin kimi kimsesi olup olmadn saracakt. Fakat herifin adn unutmutu iini ekerek meraknn nne geti*. Sakarya muharebesinden sonra, dman ordusu byk ve kuvvetli bir grupla (Afyonka-rahisar Dumlupmar) arasna yerlemiti. Dier kuvvetli bir gurubu da (Eskiehir) mntkasnda bulunuyordu. Bu iki gurup arasnda ihtiyatlar da vard. Sa cenahn (Menderes) havalisinde bulundurduu kuvvetlerle, sol cenahn znik gl imal ve cenubundaki kuvvetleriyle muhafaza ediyor, denilebilir ki dman cephesi, Marmara'dan Menderes'e kadar uzanyordu. Bu ordunun tekilt Kolordu ve baz mstakil ktaattan ibaretti. kolordu oniki frka tutuyor, mstakil ktalar frkaya kadar ykseliyordu. Buna kar bizim garp cephesi kuvvetlerimiz iki ordu halinde tekil ve tensik olunmutu-Bundan maada, dorudan doruya cepheye merbut baka tekilt da vard ki hepsi onse-kiz frka tutuyordu. Bunlara frkal bir s-

* Ne acayip tesadftr ki bu tarihten onseldz sene sonra, Mahir efendinin kk olu Cemal, onsekiz arka-dayle onsekiz sene ar hapse mahkm olarak Sinop kalesinin Karada kouunda yatarlarken alt marangoz atlyesine, babasnn unuttuu bu (Mustafa Suphi) adn vermitir. 555 vari kolordusuyle daha hafif mevcutlu iki svari frkas ilve olunursa, Trkiye Byk Millet Meclisinin ordu mevcudu tamamlanm bulunur. Tekilt biribirine uymayan iki dman ordusu mukayese edilirse, insan ve tfek kuvvetlerinin aa yukar denk olduu grlr. Yalnz Yunan ordusu makineli tfek, top, tayyare, vesait-i nakliye, cephane ve fenni malzeme cihetinden bize stn ise de, bizim ordumuz da svari kuvvetleri itibariyle onlara fa-ikti. Bakumandan'n tedenberi tasavvur ettii taarruz, pln yleydi: Ordunun asli kuvvetlerini, dman cephesinin bir cenahnda ve mmkn olduu kadar cenah haricinde toplayarak bir imha muharebesi yapmak. Seri ve kat' netice almak iin, muvafk grlen vaziyet, kuvay- asliyeyi, dmann Afyonkarahisar civarnda bulunan sa cenah gurubu cenubunda ve Akaray ile Dumlupmar hizasna kadar olan sahada toplamak, en hassas ve en mhim noktaya vurmak. 28 Temmuz 338 gn leden sonra icra ettirilen bir futbol msabakasn seyretmek vesilesiyle ordu kumandanlar ve baz kolordu kumandanlar Akehir'e davet edildi. 28/29 Temmuz gecesi, Bakumandan, kumandanlarla umumi bir tarzda, taarruz hakknda konutu. 30 Temmuz 338 gn Erkn Harbiye-yi Umumiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandanyle tekrar grlerek taarruzun tarz ve teferruat tesbit edildi. Garp cephesi Kumandanl 6 Austos 338 586 de ordularna mahrem olarak taarruza hazrlk emrini verdi. Bu sralarda, muhalifler ordunun bekleye bekleye tefessh ettiinden, kprdayacak halde olmadndan, byle beklemenin felketle neticeleneceinden bahsedip duruyorlard. Bakumandan, maksadn dmandan saklayaca iin bu kabil propagandalara o zamana kadar ehemmiyet vermemiti. Fakat taarruz gn ve ekli kararlatrldktan sonra, ykc dedikodularla cesaretleri sarslan arkadalara vaziyeti bildirmek de icap ediyordu. Bakumandan, yaknlarna maksadn anlatt. Ve alt, yedi gnde dmann kuvve-yi asliyesini malp edeceini sylediErkn- Harbiye-yi Umumiye Reisi 13 Austos 338 de cepheye gitmiti. Bakumandan birka gn sonra hareket etti. Hareketini, pek mahdut birka kiiden baka kimse bilmiyordu. Bilenler de, Gazi Paa Ankara'daym gibi davranacaklar, ankaya' da, ay ziyafeti verdiini gazetelere yazdra-caklard. Bakumandan bir gece otomobil ile Tuz-l zerinden Konya'ya geti. Konya'ya vasl olur olmaz, telgrafhaneyi kontrol altna aldrarak havadis szmasna meydan braklmad. 20/21 Austos 338 gecesi birinci ve ikinci ordu kumandanlarnn itirakiyle Erkn- Harbiye-yi Umumiye Reisi ve Cephe Kumandannn huzurunda taarruz pln, harita zerinde ksa bir harp oyunu halinde tekrarland. Taarruz, sevklcey ve ayn zamanda tabiye baskn halinde icra olunacakt. Bunun mmkn 557 olabilmesi iin tahidat ve tertibatn gizli kalmasna ehemmiyet vermek lzmd. Bu sebeple btn harekt, gece icra edilecek, ktaat, gndzleri kylerde ve aalklar altnda istirahat edecekti. Taarruz mntkasnda yollarn slah vesaire gibi nmayilerle dmann nazar- dikkatini celbetmek iin dier baz mntkalarda da ayn surette sahte faaliyetlerde bulunulmas kararlatrld. 24 Austos 338 de cephe karargah, taarruz mntkas gerisindeki (uhut) kasabasna, 25 Austosta ise, muharebenin idare edilecei Kocatepe'nin cenub-u garbisindeki adrl Ordugha naklolundu. 26 Austos sabah, Bakumandan, Koca-tepe'de hazr bulunuyordu. Sabah saat 5.30 da topu ateiyle taarruz balad. 26, 27 Austos gnlerinde yani iki gn zarfnda dmann Karahisar cenubunda 50 ve arknda 20, 30 kilometre imtidadmda bulunan mstahkem cepheleri drld. 27 Austos gn akama doru, Mahir efendi blye beraber Afyon Uak demiryolu hattna yanamt. ki gndenberi durup dinlenmeden arpyorlard. lk taarruzda kat kat dman telrgleri zerlerine, karavana, kaput, tahta, al, rp, ne ele getiyse atlarak alm, makineli tfeklerin stne deliler gibi atlanmt.

Taarruz cephesine kuvvet aktarmak iin gecelerce sessiz sedasz yaplan cebri yry, gndzleri hareketsiz beklemek askeri, besili 588 vet, ses ve kahramanlk halinde boanyor, yoku aa akan bir su gibi deil, yoku yukar saldran elle tutulur, karmakark bir tayfun gibi tepelere trmanyordu. Mahir efendi, zerre kadar yorgunluk hissetmeden, elleri cebinde yrmekteydi. le zeri Karagzc Ali'yi kaybetmiti. Karagzc, son nefesinde kelime-yi ahadet getirecei yarde Aman benim Hacivat'm! dedi. imdi bu arslan cennete gidemez mi? Sa ilersinde bir makineli tfek ate etmeye balamt. nsiyaki bir hareketle bir brtlen kmesini siper ald. Uzakta, bin metre kadar mesefade avcya yaylm bir blk.inat bir insan gibi ovada tek basma ilerliyordu. Necati usta srnerek ileri geti. Etrafnda topraklar kalkyordu. Mahir efendi melerek, mitralyzn mevziini arad. Tren hattnn gerisinde olacak... Kavaklarn arasnda. Tabancasn klfndan karmaa lzum grmeden drt elle daha mnasip bir yere doru gitti. Konya Aksaray'ndan Memet nerede? Hafif makineliyi hl niin atelemiyor? Toplar grlemeye balamlard. Bu ne acaip bir muharebe oldu yahu! Dman mukabil taarruzu yok-.. Hep cansz eylerle bouuyorlar... Cansz eyler... Yani telr-g... Siperler... Da... Kaya... Adil usta top bandadr. al olum! al bre Arap olu! Buna Bayram topu demiler... Aferin Bakumandan! 589 bozuk. Makineliyi yumrukla zaptedecek. He-zarfen dedik ya... Hezarfen... Hezar... Ustann vcudu, ortasndan ylan gibi kvrld. Kaldrp kaldrp kendisini yere alyor... Usta!.. Mahir efendi byle haykrarak yerinden srad- Bir adn, iki adm... Sol koluna sanki ince bir demirle vurdular. Hzla o tarafa dnd. Ayn darbe bu sefer, sol akana indiMahir efendi, yzkoyun dt. Dnyay btn sertlii ve insafszl ile vcudunun altnda, bir kadn gibi ehvetle hissediyordu. Kk insan yzleri... Kars... Selm efendi... Murat... Ve Necati ustann kaim bir ylan hatrlatan hareketi... Sonra... Yreinde derin bir pimanlk... Bir alamak arzusu... Ve hi!.. XI BR MLKYET KALES Hastahane fena halde il kokuyor, bu da Mahir efendiyi sinirlendiriyordu. Zaten yatakta yatmaa mecbur kalnca eskidenberi huysuzlard. Ancak bu sabahtan beri akln bana toplamt. Evvel yatt yeri tetkik etti. Karsnda bir caml kap vard. Karyolann ayak ucunda bir havlu asl... Ba, kurun gibi ar. Ba ve sol kolu... Kmldad. Vay canna! Her taraf szlyor. Seyyar Hastaneyi, yayl araba iinde Polatl' dan Ankara'ya geliini hatrlad. Pekl! Doktorlar kolunu keseceklerdi. Yreine bir korku hcum ederek sol kolunu arad. ok kr, gsnde duruyor. Tahtalara, pamuklara, bezlere sarlm. Parmaklarn grd ve sayd. Tamam! Be tane... Biraz imilerdi? Biraz sararmlar m ne? Oynatt. Hamdolsun, kmldyorlar. Bandaki sarg sol gzn biraz rtyor, bu sebepten hereyi biraz bulank gryordu. teki karyolada yatan hasta inledi. Mahir efendi, vcudnde birey eksilmediini anlamaktan gelen bir gayret ve sevinle o tarafa dnd. 590 591 Hasta, dimdik tavana bakyordu. Cevap vermedi. Mahir efendi Bana kzgn galiba, diye dnd, hastalk arasnda rahatsz ettim galiba! - Burada hademe falan yok mu? Allah hepsini kahretsin! leri oktur da... Ben eskiden Hastane inzibat zabitlii yaptm. Bilirim. Allah bellarm versin... Ben belki kalkarm. Ne istedinizdi? Allah kahretsin! imdi saat ka?

 Bilmem... Zorla pencereye dnd: kindi geti gibi... Saat yok mu? Yok. kindinin getiini nerden anladn? Gneten... Baksanza... Herif ban iki yana sallad. Dudaklarn skt. yilik de yaramyor. Hasta adam ocuk gibidir. Mahir efendi, ban biraz oynatt. Yastn altnda kat birey var Sa elini yava yava srp bunu kard. Bir cigara paketi... Anlalan, byklerden birisi Hastaneyi ziyarete gelmi de, bunu, dier hastalara verdii gibi brakm... yi ama, azn kim at? Ci-garalarn m aldlar yoksa?.. Paketin iine bakt. ki tane kalm... Vay insafsz hademeler vay! lmeden mirasm blmler... te buna can skld. Filhakika, birka aydan beri ttn brakmt ama, olsun!.. lecek zannettikleri anlalyor!.. Allah'tan mit kesilir mi? 592 Artk birisiyle mutlaka konumak istiyordu. Kapya ierisi sklarak gzlerini dikti. Birisi kouyor. Bir adam daha... Daha bir adam... Hepsi de kouyor bunlarn... Telede Millet! Yoksa Operatr kesip biiyor mu? Tefti mi var? Tefti vardyse, herkes sa tarafa doru kouyor. Sola gidenler bilkis ayaklarn srklyorlar... Biraz dikkat edince saa koanlarla, sola doru ayak sryenlerin ayn adamlar olduunu farketti. Yatak komusu tekrar bedduaya, kfre balamt. Mahir efendi: Bir yeriniz mi aryor? Diye sordu. Canm skma... Konumak istemiyorum. Tvbe estafurullah!.. Neden sonra bir nefer grnd. Uyandnz m Yzbam? Uyandm... Dur... Nereye gidiyorsun... Dursana Kpolusu... Nefer, oktan savumutu. Belki on dakika, belki daha fazla geti. iman bir hastabakc kadn, arkasnda emirden, kumandadan anlamaz hademe ieri girdiler. Kadn glmsyordu. Yananda mercimek kadar bir de (ben) vard. Gemi olsun Yzbam, diye yaklat, ok kr aldnz? ok kr... Cannz birey istiyor mu? Mahir efendi, o anda a olduunu hissetti. Can da bir anda belki yz ey istemeye balamt. 593 Souk bir erbet... Pirin orbas... Pilv... Zerdali... Pekl, pekl! Size imdi yourt gndereceim. Yalnz hi kmldamayn. Osman yedirirsin teki hastaya dnd: Siz birey ister misiniz. Allah belnz versin... Niin kendinizi zyorsunuz? Sakin olun. Mukadderat... Aah Mukadderatn belsn verjsin... Vatan uruna... Allah vatann belsn versin... Zaten btn mitler mahvolmad. Doktoru duymadnz m? mitlerin de, doktorlarn da Allah belsn versin... Hemire hanm, Mahir efendiye kederle bakarak ban sallad. Yalnz kaldklar zaman Mahir efendi, dargn dargn konutu: Kadncaz neden terslediniz? Kalbini krdnz. Kabahat onun deil ki... Biraz metin olmal... Metin olmal... Gzlerim grmyor! Yok canm! Vah vah! Kusuruma bakma, kardeim... Artk hi bir eye bakmyorum ki... Gzlerim... Krler iin dnya kapkaranlktr derler. Yalan... Dnya yalan zerine kurulmu... Herkes yalan sylyor. Karanla razym... Karanlk bile deil... Bir pis ey! Koyu kuruni birey... Koyu kuruni... Simsiyah olsa, razym... O zaman bu kadar azap ekmezdim. Belki bir aydr uyumadm gibi geliyor594

Tekrar grebilirim diye mitleniyorum. Kendimi nasl zorladm bilseniz... Gzlerimi yrtacak gibi zorluyorum. Karanlk olsa, koyu karanlk, belki byle zorlamam... Rya da gryorum. Rya, bari, grmesem... Sevinerek uyannca... Uyannca ne demek... iimi o, koyu kuruni ey kaplam. Boulacam... Vay anasn, avradn... Dudaklarn hnla srd. Yz bembeyazd. Gzleri alabildiine, ak... Tavana obur gibi bakyorlar... Obur gibi... Benim de azkalsm kolumu keseceklerdi... Doktorlar, hep namussuz millet... leri, gleri kesmek, bimek... Doktorlar... Sanki bizim baka bir iimiz mi var? Hepimiz alaz. Biribirimizi doru drst gebertmesini bile bilmiyoruz. Ben imdi ne halt edeceim. Nasl okuyacam... Okumadan nasl yaayacam ben... Olunuz yok mu? Yirmibe yandaym. Mektebin son snfndan askere aldklar zaman onyedi yandaydm. Mahir efendi, buna birtrl inanamad. Krk yanda grnyordu: Onyedi yanda... Edebiyata meraklydm. Ka gndr, severek ezberlediim iirleri hatrlamaa alyorum. mknsz... Baksanza: Gamndan derde dtm klmadn tedbir dermanm --Ne dersin rzgrm, byle mi gesin gzel canm Gzm, canm, efendim, sevdiim, Devletli Sultanm... Eminim ki Fuzuli'nin bu mehur murabba bu kt'ayla balyordu. Birinci msra bulamyorum. Deli olacam... Sizde det bu mudur byle olur mu yarlkdiye bir msra 595 aana aKimcta... L,aian gazelde miydi, yoksa Terciibentde mi, aklma gelmiyor. Siz Fuzu-li'yi sevmez misiniz? Nedir o ? Ne mi dir? Parlak bir sual... Zorunuz nerenizden bakalm? Benim mi? Bamdan galiba... Bir de sol kolumdan... Keski sizin gzleriniz kr olsayd da, buna karlk benim iki kolum da kesilseydi. Allah gstermesin... Fuzuli'den madem ki haberiniz yok... Fuzul'den... Nerede yaralandnzd? Cehennemin dibinde... Mahir efendi, halinden memnun olarak gizlice glmsedi- Gittike halinden memnun oluyor, gittike, zavall kre acyordu. Osman bir kse yourt'la ieri girdi. Mahir efendi, oda arkadana sordu: Yourt ister misiniz? Beni rahat brakn... Mahir efendi, nefere arkadaa gz krpt. Osman, karyolann ba tarafna, hastann vcudunu dik tutacak, makasl bir demir koydu. Kakla azna yourt vermeye balad. Yourt byklarna svat, bu da kendisini rahatsz ettii halde Mahir efendi yourtun serinliini ve tadn lezzetle duyuyor, kuvvetlendiini, daha dorusu, neelendiini hissediyordu. Kap ak kalmt. Gene sa tarafa doru koanlar, sol tarafa doru sendeleyenler vard. Bunlar, yzleri bir deri bir kemik kalm ve derileri yeile dnm harap insanlard. 596 Mahir efendi, artk merakn yenemeyerek sordu: Ne oluyor? Dizanteri. Haa... ok mu? Yzlerce... Ne yapacamz ardk beyim... Dakikada kenefe kouyorlar. Neden kotuklarn da anlamadm ya... Yatakta koyuvermeye balyorlar, aptesaneye kadar etrafa saarak seirtiyorlar. Ortaklk batt- Mlemma oldu. len? ok... Yourt bitmiti. Osman, Mahir efendinin byklarm havluyla sildi. Baka birey ister misiniz? Cigaranz var m? Cigar a... Tamam... Buraya kim geldi?

 Doktor. Hemire... Onu sormadm. Byklerden birisi teftie gelmi. Eskiden, seferberlikte hastalar byle ziyarete geldiler mi, bykler birer paket cigar a verirlerdi. Gzlerini evirdi: Benim pakette iki cigara kalm... Kim iti? Siz itiniz! Ben mi? Yanln var. Ben ttn oktan braktm. Alay m ediyorsun Yzbam! Buraya geldin geleli cigara iiyorsun. Yok canm... Hi farknda deilim..'. Daha mhim bireyler hatrlad. Ben buraya geleli ka gn oldu? Bugn ayn ka? Ayn m? Onbei! Dur hele... ardm m? Taarruz 26 dayd... 597 JNe taarruzu beyim... Sen Austos konuuyorsun. Biz Eyll ayndayz. Ordu nerede? Taarruz? Yunan... Yunan m? zmir'i oktan aldk Yzbam... Artk Anadolu'da Yunan falan kalmad. Deme! Vallaha!.. E?.. Bir oturmak istedi, sonra byk bir ferahlkla arkasna dayand: Sonra... zmir'i dokuz Eyll'de aldk beyim.. Yirmialt'da taarruz baladyd, dokuz Eyll' de i tamamland. Onbe gnde... zmir'i svariler mi aldlar? Svari, piyade, topu beraber... Vay canna! Yunan Bakumandan esir edildi. Dman ordusu kamilen imha olundu... Dnya bayram yapyor... stanbul?.. Elbette stanbul da alnacak. Bursa nlerinde dlyor. Oradaki Yunan kuvvetleri de evrilmi... Hey Allah'm, sen nelere kadir deilsin ki... Hamdolsun Yarabbi! 18 Eyll'de, Anadolu tamamiyle dmandan temizlenmiti. 23 Eyll'de Dveli tilfiye Hariciye Nazrlar imzasiyle verilen bir notada, askeri hareketin durdurulmas ve sulh yaplmas teklif olunuyordu. 3 Terinievvel'de Mudanya konferans kuruldu, 11 terinievvel'de Mtareke imzaland. Mahir efendi, artk, bir bastona dayanarak Hastanenin avlusunda dolaabiliyordu. akandan kurunu ne kadar mkiltla karttk598 larn, kolunu kestrmemeK m umunci na^.. ekitiini, hemireler ve hademeler ka kere anlattklar halde, kendisi bunlardan hi birey hatrlayamyordu. Eskiden beri doktorlara gvenmezdi. Bandan geenler bu kanaata hak verdirecek mahiyetteydiler. te kemii krlm kol da gittike kuvvetleniyordu. tihas byle devam ederse, az vakitte eski haline gelecekti. Ben marangozum doktor! Kolumu kestirjnem!.. diye bardn, her tekrarlaylarmda, Nasl haksz mymm? manasna gz krpyor, hakl kmann verdii gururla glmsyordu. stanbul'dan mektup gelmemiti. Adil ustadan da haber yoktu. Domuz Arap olu, top arabasn, yallah, srtlad da, ver elini gvur zmir'i! mi dedi? Yahu, krk ylda bir kere dman kovalayacak sra gelmi, onda da Mahir efendi, doktorla boazlamt. Tkrmez misin byle talihe? Artk, sabah vizitelerinde doktorlar, taburcu edilmek iin sktryordu. Filhakika, ayaa kalktka ba biraz dnyordu ama, ite, maallah, turp gibiydi. uradan kurtulsa bsbtn ferahlayacakt. Yaralar kapand ite... Yaral kolu kendisini toplad. Artk pulanyay (*) idare edebilir. kenceyi (**) bir bana, istedii gibi sktrr. Doktorlarn kendisini, dalgn srasnda svmenin cn almak iin, burada keyf tuttuklarna, muzaffer Bakumandann da, artk zafer kazanldndan Mahir efendiyi unutup ha*, ** : Marangoz aralar. 599 ^..cuuaga u2uin grmediine inanaca srada, Yani Hastaneye yattndan 64 gn sonra. gsne stikll Madalyasn taktlar- Demek ki unutulmamt. Fena almet deil... Dar knca,

tezkereyi kolay alacak... Pekl! s-tanbul'dakiler, geberdiler mi birader? Madalya verilmemi olsa, (ehit oldu) diye tebligat yapldn bile zannedecek... ki taarruz gnn pek iyi gznn nne getiriyor. Akll kr deil, adeta divanelik... nsan lmn zerine yle atlabilir mi? oluk, ocuk sahibi insanlar... Hayvan hayvanken kandan rkyor... Yzba Vahit bey Gzleri kr yatan komusu yava yava sakinlemiti. Almak... Artk rabtal rabtal konuuyordu. Birinci Kolordu ktaatndan imi. eiltepe'de, bann zerinde patlayan bir arapnelle... stme bir kaynar su boand, diye, anlatmt, kendimi kaybettim. Ben de kaybettim. Biz lme gidip geri geldik saylr Mahir bey... yle... Tamam... Neyi kurtardksa kr sayacaz. Zararn neresinden dnlrse... Haklsn... Bir dul kadn alrm Bir haftadr buna karar vermiti. Cesaretini arttrmak iin hep tekrarlyordu: Namuslu, merhametli bir kadncaz. Tabi okumu, yazm olacak. Bana kitaplar okur. Vaktiyle duymutum. Birinci snf malllere, bir de emirber verirler-mi... Bir kenara ekilir rahata yaarz... Dul kadn lfn istemem... Greceksin, ben seni, kendi elimle evereceim. Kendi elimle... Mahir efendi bunu katiyetle vade-derken yetimi bir kz olmadna zlyordu:__Sana kz alacam... Benim evlendirecek evltlarm kyamet gibi... Bir Durmu hocamz var- Sen kr imisin. Onun gzleri grr. Lkin, dul karlarn bile raz olacaklarn ummam. Kse bir hoca... Bu bir... Kafas armut gibi... Boyu ksa... Ama ben ona da mutlak bir kz alacam. Sonra, bizim Kaynbirader Servet var. Daha ka sene evvel sz verdim. Hem de kz karacam... Sen grrsn... Teekkr ederim ama... Olmaz... Ben kskancm... una bakn Mslmanlar! Dnk ocuk... Sen kskanmay ne bilirsin. Siz kskan deil misiniz? Kskancm. te... Ben de kskancm tabi... Kskanlk hep lf... Ben kskancm. Fakat karm yllardr dman iinde braktm. Buralara geldim. Demek kskan deilmiim... nsan karsndan phelenince kskanr. Ben sana dnyann en namuslu kzn alacam. Teekkr ederim ama... Olmaz... Bal gibi olur. Zaten, una bak... Kzlar seni gnlne brakr m? stikll harbinde d-m, Vatann kurtuluu iin gzlerini kaybetmi bir arslan... Seni, greceksin, havadan kapacaklar... Alay m ediyorsun, Yzbam! Bunlar hep kitap lf... Bize Ahmak demesinler de... Ne hadlerine... 600 601 Brak imdi bunlar... ok kr, sevdiim iirleri artk hatrlyorum. Bu sabah gene bir kt'a hatrladm. Unutacam diye korktum da ka kere tekrarladm. Dinle ne gzel: Kimdir ki gamndan naleyi zar etmez Derdin sana nale ile izhar etmez. Feryadna hi kimsenin yetmezsin! Feryad ki feryad sana kr etmez. Fuzuli bunu belki sevgilisine, belki Allah'a sylemi... Zaten Allah'la sevgili arasnda hibir fark yok... Tvbe!.. Dur... teki de aklma geldi. ok kr... Yoksa deli oldum gibi bireylerden korkuyordum. Deliler hatrlamazlarm... Ne tuhaf! Bu kt'ada da ayn kafiye var: Mjgmm ey em'i gher bar etme Pinhada gam aleme izhar etme. Ak ehline zulmdr vefa eylememek Zihnar bu zulm etme, zinhar etme! Hatrladm. Tastamam... Krlerde birtakm meziyetler olurmu. Hassasiyet... itmekte, tatmakta, falan teki insanlardan stn imiler. Belki iir ezberlemekte de byledirler-Ben belki iir de yazabilirim... Buna alacam... Siz yaz yazmay bilmiyorsunuz deil mr Hayr. Bilmiyorum. Evet... Fuzuli'den de haberiniz yoktu. nsan Fuzuli'yi okumad halde, nasl, sizin kadar iyi yrekli oluyor!.. Ben iyi yrekli deilim...

 te grdnz m? yi yrekli olduunuz bu sznzden belli. Kendinize gveniyorsunuz. Haydi beni gnee karn Yzbam. 602 Gene byle birgn leden sonra gnete oturuyorlard ki Mahir efendi, birdenbire Adil ustay karsnda buldu. Vay! Vay! Neredesin sen? te nihayet gelebildim. Adil usta ellerini yana aarak sivil elbisesini gsterdi: bitti. Benim burada olduumu yeni mi duydun? Dn akam. Dn akama kadar? Dn akama kadar halim harapt. Neye? Seni sapasalam gtreceime dair Murat'a sz vermitim. Eer lseydin topuluu, topuluun harpteki vazifesini olana anlatmak, daha zoru, buna, onu inandrmak imknsz olurdu. Adil usta, Yzba Vahit efendiye glmsedi. Cevap alamaynca ii anlad: Gemi olsun Yzbam. Teekkr ederim efendim. Mahir efendi, arkadalarn birbirlerine tantt. Yanyana oturdular. Adil usta, bandan yaralanm arkadam heyecanlandrmamak iin bu ilk karlamay, saatlerce tasarlamt. Doktorlar, ani bir beyin felcinden korkuyorlar, Mahir efendiyi o sebepten taburcu etmiyorlard. Adil usta onu kucaklamak, pmek, hatta alamak arzulan duyduu halde kendisini zorla zabtetti. Sz, hemen siyasi dedikodulara evirdi. Ortada, kendi dertlerine den hastalar, hem alkadar edecek, 603 hem de fazla heyecanlandrmayacak bir sr hadise vard. Zaten ksaca duyduklar meselelerin iyzlerini bir spor msabakasnn neticesi kadar, ama ancak bu kadar merak ediyorlard. Meclis muhitinde, Mustafa Kemal'in, saltanat lvedecei hakknda tell ve heyecanl propagandalar balad zaman, Rauf bey, Gazi'nin Meclis'deki odasna gelerek mhim baz hususata dair grmek istediini, akam, Keiren'de Refet Paa'mn evine giderse daha gzel konuabileceklerini sylemiti. Gazi bu teklifi kabul etti. Ali Fuat Paa'mn da hazr bulunmasna raz oldu. Refet Paa'mn evinde drt kii itima ettiler. Rauf bey uzun mukaddemelerden sonra maksadn ylece hlsa etti: Meclis, Makam- Saltanatn ve belki de Hilfetin ortadan kaldrlmak nokta-y nazarnn takip edildii endiesiyle, muztariptir. Sizden ve sizin ilerde alacanz vaziyetten phe etmektedir. Binaenaleyh Meclisi ve dolaysiyle efkr- umumiyeyi tatmin etmeniz lzumuna kaniim. Ali Fuat Paa ile Refet Paa acemi acemi ilerine bakyorlard. Komplo pek kabaca hazrlanmt. Gnn muzaffer kumandan, bin-yz senelik an'anelerle kar karya getirilip, bu karmakark grltde malup edil1-mek isteniyordu. Mustafa Kemal Paa bir cigar a yakt. Komplo pek kabacayd ama, mesele kendisine 6O4 lyk olacak kadar bykt. Btn mrunae zaten byk avlar ve byk kumarlar iin yaamt. Gndz, toplantnn neye dair olacan sormamas da mcadele heyecann bozmamak istedii, bir de kendisine pusuyu hazrlayanlarn atclk kudretlerini bildii iindi. Rauf beye f keiz bir sesle sordu: Sizin, Saltanat ve Hilfet hakkndaki kanaat ve mtalanz nedir? Ben makam- Saltanat ve Hilfet'e vicdanen ve hissen merbutum. nk benim babam Padiah'm nan ve nimetiyle yetimi, Osmanl Devletinin ricali srasna gemitir. Benim de kanmda o nimetin zerrat vardr. Ben nankr deilim ve olamam. Padiah'a muhafa-za-y sadakat borcumdur. Halife'ye merbutiye-tim isa terbiyem icabdr. Bunlardan baka umumi mtalam da vardr. Bizde vaziyet-i umumiyeyi tutmak gtr. Bunu, ancak, herkesin eriemeyecei kadar yksek grlmeye allm bir makam temin edebilir. O da makam- Saltanat ve Hilfet'tir. Bu makam

lvetmek, onun yerine baka mahiyette bir mevcudiyet ikamesine almak, felket ve hsran muciptir. Asla caiz olamaz. Gazi, bu derin ve samimi mtalay dikkatle ve hrmetle dinledikten sonra karsnda oturan Refet Paa'ya ayn suali sordu. Refet' Paa: Tamamen Rauf beyin fikir ve mtalasna itirak ederim, dedi, filhakika bizde padiahlktan, halifelikten baka bir ekl-i idare mevzuubahs olamaz. 605 Nihayet fikrine mracaat edilen Ali Fuat Paa', Moskova'dan yeni geldiini, vaziyeti, efkr ve hissiyat- umumiyeyi lzumu derecede tetkike henz vakit bulamadndan bahsederek grlen mesele hakknda kat' bir fikir ve kanaat dermeyen etmekte mazur olduunu ifade etti. Mustafa Kemal, btn bu manaszlklar dinlerken kararn oktan vermiti: Mevzuubahsettiiniz mesele, bugnn meselesi deildir, dedi, Mecliste bazlarnn tel ve heyecanna da mahal yoktur. Rauf bey bu cevaptan pek memnun grnd. Fakat u veya bu tarzda, Saltanat ve Hilfet meselesi etrafnda grmeye devam olundu- Akam zeri balayan mlakat btn gece, sabaha kadar srd. Szn kesilmemesi, Rauf beyin, byk politika yaparak1 birey temin etmek istemesin-dendi: Pek gafil avladn sand Mustafa Kemal'e, yukardaki szleri, Meclis'te tekrarlatmak: Gazi, muhatabn daha fazla zmek istemedi. Hay hay, dedi, size sylediklerimi aynen Meclis'e sylemekte hi bir beis grmyorum. isterseniz, beyanatn msveddesini imdi yapalm. B|ir kurun kalemle, bir kat parasna H Osman sllesinin Saltanat ile ahr zaman Peygamberi Muhammed-in Halifeliinin mukadderat, Rauf beyin tayin ettii ekilde kaydolundu. Ve ertesi gn Meclis'teki baz te606 lllarm yreklerine bu suretle souk su serpilmi oldu ve Rauf beyin feraset ve sadakati takdir edildi. Bir gece drt arkada arasnda mzakere olunup hayrl bir karara balanan ve Gazi tarafndan gnn meselesi saylmayan i, nihayet 17 Terinievvel 338 tarihinde Sadrazam Tevfik Paa tarafndan ekilen bir telgrafla birdenbire Gnn meselesi haline geldi! Tevfik Paa, bu telgrafnamede, ihraz olunan muzafferiyetin, bundan byle, stanbul ve Ankara arasnda ihtilf ve ikilii kaldrm, vahdet-i mliyenizi temin etmi olduunu yazyordu. Yani Tevfik Paa demek istiyordu ki memlekette dman kalmad, binaenaleyh Padiah yerinde, Hkmet onun yannda... Millete den bu makamlarn verecei evamire itaat etmektir. Bu takdirde vahdete mani elbette birey kalmam olur. Yalnz Ankara'dan biraz daha hizmet istemek ferasetinde bulunuyor, sulh konferansna stanbul'un ve Ankara' nn birlikte davet edileceine binaen daha evvel, Mustafa Kemal Paa tarafndan gayet mah-remane talimat hamil bir zatn sr'at-i mmkne ile stanbul'a gnderilmesini arzu ediyordu. Mustafa Kemal Paa, Tevfik Paa'ya tebli edilmek zere stanbul'a Hamit beye yazd telgrafname ile: Tevfik Paa ve rfeka-snn Devlet siyasetini kartrmaktan ekinme-meleri hususunun son derece byk mesuliyet-lor douracam bildirdi. 607 Btn menfaatlerini, mlevves bir tahtn rm, km ayaklarna sarlmakta, yalnz bunda gren Sadrazam Tevfik Paa, midini kesmedi. Dorudan doruya Byk Millet Meclisi Riyasetine bavurdu. Mracaatname muhteviyat, Osmanl devrinin Tevfik Paa'larna has bir tarzda idi. Tevfik Paa ve arkadalar bu telgrafname-leri ile ihraz olunan muvaffakiyatm husulne hizmet ettiklerinden bahsedecek kadar cesaret gstermilerdiin uzamaya tahamml kalmamt. Mustafa Kemal Paa, 29 Terinievvel gn, Rauf beyi Meclis'teki odasna getirtti. Mustafa Kemal, hi kimseye, hi bir eyi borlu bulunmak istemiyordu. Rauf beyin, Refet Paa'nn evinde sabahlara kadar dinledii kanaat ve mtalalarndan hi haberi yokmu gibi, ayakta, kendisinden u talepte bulundu: Hilfet ve Saltanat birbirinden ayrarak Saltanat lvedeceiz. Bunun muvafk olduuna dair krsden beyanatta bulunacaksnz.

Bakumandan cevap istemiyordu. Ayn anda, ieriye evvelce davet edilmi olan Kzm Karabekir Paa girdi. Ondan da Rauf beye yardm etmesi istendi. 30 Tevrinievvel 338 de balayan mzakerelerde ok hatipler, ok szler sylediler. stanbul'daki Osmanl Hkmetlerini, Ferit Paa devresinden sonra, Tevfik Paa perdesinin aldn ve bu perdeyi aanlarn idrkten mahrum, vicdandan mahrum birtakm insanlar olduunu beyan ederek bu adamlara lazm olan kanuni muamelenin yaplmasn talep ettiler: Byle bir zihniyeti tayan, yani bize bu kadar ahmaka teklifatta bulunan zevat. Hakikaten Rab- l'nin hviyet-i tarihiye-sine vaz- imza eden ve hereyden ziyade oraya merbut olan zevatt... dediler. stanbul'da Hkmet nam ve iarn taknan adamlarn hyanet-i vataniye kanununa tevfikan tecziyesine ait takrirler okundu. Makam- Saltanat ve Hilfete vicdanen ve hissen merbut olduunu sylemi bulunan Rauf bey, ald emir mucibince iki kere krsye kt ve hatta Saltanatn lavolunduu gnn Bayram kabul edilmesini dahi teklif etti. Demek ki: Vicdanen ve hissen merbuti-yet'in ve bilhassa, Ben nankr deilim ve olamam! szlerinin yerine gre tuhaf manalar olabilecei anlalyordu. Nihayet Osmanl mparatorluunun mnkariz olduunu, yeni bir Trkiye Devletinin doduunu, Tekilt- Esasiye Kanunuyle, hu-kuk-u hkmraninin millete ait bulunduunu ifade eden bir takrir hazrland, sekseni mtecaviz mebusa imza ettirildi. Bu takrir, okunduktan sonra, ciddi olarak muhalif vaziyet alanlarn banda, Mersin Mebusu Miralay Salhattin beyle, Ziya Hur-it bey grnd. Bunlar Saltanatn lavolunmamas kanaanda bulunduklarn aka ifade ettiler. 31 Terinievvel 338 gn Meclis itima etmedi. O gn Mdafaa-y Hukuk Gurubu itimai oldu. Bu, itimada, Mustafa Kemal Paa. 608 609 Osmanl Saltanatnn lav zaruri olduu hakknda beyanatta bulundu. 1 Terinisani 338 gn Meclis itimamda ayn mesele uzun mnakaalara yol at. Gazi Paa yeniden uzun uzun konutu. slm ve Trk tarihinden tutturarak Hilfetle Saltanatn pekl, ayrlabileceini, hakimiyet ve saltanat- milliye makamnn Trkiye Byk Millet Meclisi olabileceini tarihi vakalara dayanarak izah etti. Hlg'nun Halife Mutesem'i uvala koyup katr kuyruuna balayarak ldrdn ve bu suretle dnya yznde fiilen Hilfete hitam verdiini ve 924 Hicri tarihinde Msr' zapteden Yavuz, orada unvan (Halife) olan bir mlteciye ehemmiyet vermeseydi Hilfet unvannn zamanmza kadar miras kalm bulunmayacan anlatt. Bundan sonra, meseleye mteallik takrirler, encmene, Tekilt- Esasiye, Seriye ve Adliye encmenlerine havale olundu. Bu encmen heyetinin bir araya gelip Gazi'nin takip ettii maksada gre meseleyi hal ve inta etmesi elbette mkld. encmen bir odada itima etmiti. Riyasete Hoca Mfid efendiyi intihap ettiler ve meseleyi mzakere etmeye baladlar. eriat Encmenine mensup hoca efendiler, Hilfetin Saltanattan ayrlmayacan, maruf safsatalara istinad ettirerek iddiaya giritiler. Bu fikirleri red ve cerhedecek efendiler de ortaya kar g-rnmediler. Mustafa Kemal, ok kalabalk olan ayn odann bir kesinde mnakaay dinliyordu. Bu tarzda mzakerenin maksut neticeye varmasn beklemek beyhudeydi, bunu anlaynca mterek encmen reisinden sz istedi. nndeki srann stne karak, yksek sesle ku numaa balad: Efendim, Hakimiyet ve Saltanat hi kimse tarafndan, hi kimseye (lim icabdr-) diye mzakere ile, mnakaa ile verilmez. Hakimiyet, saltanat kuvvetle, kudretle ve zorla alnr. Osmanoullar, zorla Trk milletinin hakimiyet ve saltanatna el koymulard. Bu tasalltlerini alt asrdanberi srdrmlerdi. imdi de Trk milleti, bu mtecavizlerin hadlerini bildirecek, hakimiyet ve saltanatn isyan ederek kendi eline, bilfiil, alm bulunuyor. Bu bir emrivakidir. Mevzuu bahsolan: (Millete saltanatn, hakimiyetini brakacak myz, brakmayacak myz?) meselesi deildir. Mesele zaten, emrivaki olmu bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu behemahal, olacaktr. Burada itima edenler, Meclis ve herkes, meseleyi tabii grrse, fikrimce muvafk olur. Aksi takdirde, yine hakikat usul dairesinde ifade olunacaktr. Fakat ihtimal, baz kafalar kesilecektir.

in ciheti ilmiyesine gelince: Hoca efendilerin hi merak ve endielerine mahal yoktur. Bu hususta ilm izahat vereyim... Paa, byle diyerek uzun uzadya birtakm izahatta bulundu.-Szlerinin anlanmadan dinlenmekte olduu, koca sarklarn altnda lm kor-kusuyle fldr fldr dnen a, yobaz gzlerinden belliydiNihayet, siyah elbise giymi, bu korkun adamn kbusundan kurtulmak gayretiyle Ankara Mebuslarndan Hoca Mustafa efendi: 610 611 Atfedersiniz efendim, dedi, biz meseleyi baka nokta-y nazardan mtala ediyorduk. zahatnzla tenevvr ettik. Mesele mterek encmence halledilmiti. Kanun lyihas sratle tesbit olundu. Ayn gnde Meclis'in ikinci celsesinde okundu-Tayin-i esami ile reye konulmas teklifine kar Mustafa Kemal, krsye kt. Buna hacet yoktur, diye grledi, memleket ve milletin istikllini ebediyyen mahfuz klacak esaslar, yksek Meclisin ittifakla kabul edeceini zannederim. (Reye!) sesleri ykseldi. Nihayet Reis reye koydu, ve (Mttefikan kabul edilmitir-) dedi. Yalnz uzaktan menfi bir ses: Ben muhalifim! diye inleyecek olmutu. Bu da: . Sz yok! Sadalaryle bouldu. te Osmanl Saltannm inhidam ve inkraz merasiminin son safhas bu suretle cereyan etmitir. Adil usta bu tafsilt kendisine mahsus bir ifadeyle anlattHastane avlusundaki aalardan sararm yapraklar, sonbahar rzgriyle dp savruluyor, gne insann yzn arkadaa okuyordu. Byk hadiselerin iinde yaamak, bir manada ne kadar kolayd. nsan onlar bir istasyon geer gibi kolayca arkada brakyor, bir elence seyahatinin avareliini duymaktan adeta holanyordu. nklplar da, felketlere ben-ziyorlard. Daha uzaktayken, gelecei dnlrken korkuntular. Bir kere gelip attlar 612 m. gndelik hadiselerin aegersz iinde ufalanyorlar, kar koyulmaz gibi grnen azametlerini kaybediyorlard. Mahir efendi, mutlaka yle yapmak lazmm zannederek yavaa iini ekti: ler karmakark desene: Hayr! Neden? ler pek dzgn... Bilkis... Ordunun arkasndan Mustafa Kemal Paa zmir'e gittii zaman, orada, baz siyasi temaslarda bulunmutu. Baz Vekiller gene tellanmlar. Askeri vazifesi hitam bulduunu, bundan sonraki siyasi temaslarn icra vekilleri heyetine ait olduunu' hissettirerek kendisini Ankara'ya armlar. Paa tabii ordunun bandan ayrlmad. Aksine, Kzm Karabekir Paa'y ordusundan uzaklatrd. Refet Paa'y stanbul'a yollad. Ali Fuat Paa Meclis ikinci Reisi... smet Paa da Hariciye Vekletine tayin edilip Lozana gitti. Artk gittike daha iyi anlalyor. Bamzdaki kalabaln iinde Mustafa Kemal'in cinsinden bir baka adam daha yoktekiler hep emir kullar... Hem de akllarnca, rkp ekindikleri (Dev)'e kk elmeler takacaklar. Hilfet ve saltanat lehinde sz sylemek gayretlerini bir dnn! Budalal anladnz m? Zannetmem. nk bu kadarn, hi deilse Rauf bey kadar rkek olmadka anlamak imknszdr. Mustafa Kemal Paa'y bu usulle yenilir sanmak benim sinirime dokunuyor. Ankara'daki hocalar kafanz keserim diye korkutunca stanbul'daki Padiah da bu karara boyun eer mi? Greceiz... 613 ixciuai j-aa yi sevmeye baladn Arapol. Askerler aldklar terbiye iktizas siyaseti ekseriya yzlerine gzlerine bulatrrlar. Fakat Gazi bu cinsten deil... Ama, kk rtbeli zabitken de disiplini arkadalar gibi anla-mazm. Onda, sivil ihtillci taraf, niformal kumandan tarafndan fazla... Daha dorusu bu iki meziyetten de istifade etmesini biliyor. Anlatamadm. Bu iki meziyet zaman zaman biri-birine mtekabilen tesir ediyor. Bir byk ve kat' neticeli meydan muharebesi idare etmek ve bunu kazanmak, bir Millet Meclisini, birka dzne valiyi, ve silhsz halk kitlelerini istedii hedefe gtrmek hususunda insana elbette

birok tecrbeler ve kolaylklar verir. Kumandan, muharebeye tututuu anda, insan hayatn, kan grnce ba dnen bir sivil politikac gibi hesaplamaz. Bu alkanl, inklplara tatbik ettiini dn... Ama, btn muvaffakiyet, devri iyi kontrol etmeye bal-Bir gn gelir, ihtiyar bir politika kurdunun yumak sinirleri, insan ileden karan msamahas lzm olur. Bu herhalde, Kafalar kesilecektir demekten daha zordur. Tarihte asker ihtillcilerin yzde doksanbeinin kaybetmesi ite bundan... Mustafa Kemal Paa, pek houma gidiyor. Kafa kesmekten ciddiyetle bahsettikten sonra mzakere edilen mevzuda, uzun izahat vermesi, bilhassa Hoca Mustafa efendiye: Biz meseleyi bir baka noktay nazardan mtala ediyorduk. Artk tenevvr ettik. dedirtmesi aheser... Uzun izahat vermeye bilirdi de... Yumruunu masaya, ayan demeye Ne fark var? __ ok byk bir fark... Karsndakilere yaamak imkm brakyor. ereflerini haricen de olsa kurtarmak imkn... . Onalt arkadanz ldrtt iin artk kzmyor musun? Daha onun hesabn grmek sras gelmedi. Bizim henz bilmediimiz zaruretlerden dolay, Tabii bunu farzmahal sylyorum baka trl hareket etmek, suret-i katiyede kabil olmadndan yle yaptysa... O gn o hareketi, ilerde milleti toptan kurtarmak iin yrei szlayarak gze aldysa, neden kzmal. Mustafa Suphi ve arkadalar tehlikede bulunan yurtlarna milleti kurtarmak iin silhl bir kuvvetin banda, ellerinde silh olduu halde geldiler. Frsat verilseydi, decekler-di. Dnce de, onbei de ylece, yarm saat iinde lemezler miydi? Biz silh hi bir zaman gsteri olsun diye tamayz. Bir dier huyumuz da her zaman, her yerde, fakir halk kitlelerinden bir adm ilerde bulunmaktr. Mustafa Suphi ve arkadalarnn lmne yreim yanyor, onlar hi unutmayacam. Har namuslu l gibi onlarn lmesi de bugn deilse yarn bir ie yarayacak. imdi ben Mustafa Kemal'in yaptklarna bakyorum. Zaferi kazand. Gzel... Saltanat Hilfetten ayrd. Gzel... Belki ilerde ii cumhuriyete kadar gtrecek ve yeni idarenin zaruri kld birok slahat da yapacak. Ama btn bunlarn fay6I4 615 .ye xuaieuneK var, dorudan doruya fakir halk kitlelerine vermek var. Asl byk meydan muharebesini Mustafa Kemal Paa o yol ayrmnda verecek. Saa saparsa, o zaman Mustafa Suphi'ye baka trl yanacaz!-. Sola saparsa baka trl... Demek imdilik bekliyorsun. Hayr. yi ilerinde elimden geldii kadar ona yardm ediyorum. Hilfeti devirir mi dersin? Eer Rauf bey, hilfeti de mesel saltanat mdafaa ettii gibi mdafaa ederse ve eer Hoca efendiler, encmende olduu gibi kolayca (Tenevvr) ederlerse hi phen olmasn... Ne yaparz? Duydun mu Vahit efendi? Bilhassa yabanclarn yannda, kr olmaktan gelen kendini aa grmek duygusuyla hi sze karmayan Vahit efendi, isteksiz isteksiz konutu. Bey fendi hakl... Yani... Hilfet de gider. O zaman? Hayr, memleketin dalacana, birey-lerin tepetaklak olacana ben de kani deilim. Kemal Paa'y iyi biliyorum. Daha ar bir ta bulmadan teki ta kaldrmaz. Daha ar ta? Daha ar ta kendisi phesiz!.. Halife mi olacak? Duymadn m? Mustafa Kemal Paa'y bu kadar budala zannetmek, Adil efendi biraderimizin sinirine dokunuyor. 616 Akam yemeinden sonra Mahir efendi, kk dolaptan bir kese kad kard: Bakalm bizim aa ne getirmi? Elma... Aferin... Bir tanesini soyup Vahit efendiye uzatt: Ye bakalm... Getiren kadar, tatl m?

Vahit efendi, elini havada gezdirdi. Amalarda bu hareket, aratrc baklara benziyor, Mahir efendinin yreini szlatyordu. Nasl? Kim bu Adil efendi? Adil efendi mi? Sahi sana sylemedim... Bizim marangoz arkadalardan... Ben mrmde byle marangoz grmedim. Her marangoz dkknnda raslanr matah deil... Hereye akl eriyor. ok mu okur? Okuduunu grmedim. Bunlar kendilerine (komnist) diyorlar. Estafurullah... Neden? Komnistlik fena ey! Neresi fena? Bunlar Rus taraftar imiler. Memleketi Ruslara satacaklar... Keski bunu Adil ustaya syleseydin... Hi olur mu canm? Neden olmasn. Eer bu sylediin, ha-kikatse kendisine sylemekte bir mahzur yok. Mahir efendi, gzlerini krptrarak birey-ler hatrlamaya alt: Aklma geliyor. Byle bir sz olduydu. Bu komnistlik esasta Alman icadym. Ruslar Almanlardan almlar617 Kusya'da ilk zamanlar, (Komnistler memleketi Almanlara satacak.) denirmi. Syleseydin iyiydi. Konuurdunuz. Sen hi lfa karmadn... Karmadmn iki sebebi var: Birincisi: Adil efendi benim dostum mu, dmanm m, kestiremedim. kincisi: Artk benim dnya ile aramda siyah bir duvar bulunuyor. Sizin alkadar olduunuz iler beni alkadar etmiyor ki... Saltanat ve Hilfet bahsi... Ne tuhaf! Adil usta, sanki bunlar bize ait iler deilmi gibi alayla konuuyordu. Bural deil gibi... Bural deil mi? Mahir efendi, birdenbire fkelendi: Ordu daldktan sonra zabitler isiz kald. lerinde Anadolu'ya zorla geenler oktur. Bugn, hamdolsun, zmir'i aldk. bitti. Adil usta, gene Tavan maaza-smdaki tezghn bana gidecek... Topu avuu olduunu ben bile unutmutum. Burada ne aryor? Adil ustann her zaman tekrarlad bir sz hatrlad. Bir adam, btn dnyadaki insanlar sevmezse kendi insanlarn da sevmez. Ben bize yardm eden Bulgarlar, Ruslar, hatta Yunanllar grdm. Afyon tabyalarndan bazsna, bizim bayra ekenler Yunan komnistleri imiler... teki askerler Trk arkamz evirdi zannedip arsmlar diye... te bu vatan hainlii... Hani Yunari'm vatan? Afyonkarahisar' la Yunanllarn ne mnasebeti var? Kendi ordusunun bozulduunu insan ister mi? Eer kendi ordusu kt bir i yapyor618 sa... nsan kt i anasn ldryor. nsan, Mustafa Kemal'e kt diyebilir mi? Diyemez. __ Padiah nasl dedi? __ Elbette bir hikmeti vardr. Siyaset meselesi... __ Byle siyaset de duymamtm. (Mal haramdr ama, kan helldir.) diye fetva karmlar. Namussuz zaptiyelerden birisi bir kurunla .iini bitirseydi... Allah gstermesin... O zaman, (Serserinin birini, Padiah dmannn birini, vatan haininin birini Padiahn, vatann, milletin sevgili bir evld temizlemi, fitne defoldu.) demezler miydi? Tabii yle derlerdi... Grdn m? Yunan komnistleri Kral Konstantine ktlk ettiler ama, bize iyilik ettiler. Bizim komnistler?-. Bizim komnistler de bize byle bir i yaparlarsa m, demek istedin? Evet...

 Biz de haksz birey tutmamaa dikkat edelim... Ben Yunanla doutum, sen de Yunanla doutun. Haksz olduklar meydanday. di. Biz onlara birey yapmadk... Zaif, silhsz, basz kalmamzdan namussuzca, istifade etmek istiyorlard. Yunanllara nasl fkelendiini bir dn. Bir dn de hi aklndan karma... Ben mesel, Yunan topraklarn zaptetmeye asla gitmeyeceim. Zorla gtrrler-se orada sdku- sadakatle dmem... 619 Bir bakma haklsn... Vahit efendinin kederli ve dalgn yz birdenbire yaamaa balad: Bir bakma ise... Herkes, her iin hesabn byle sorarsa Devlet hi bir i gremez. Yzelli bin kiilik bir orduya, onun arkasnda duran 12 milyonluk bir millete, fert -. fert tutulan yolun doruluu nasl anlatlr, daha beteri, hepsi nasl ikna edilir? Mustafa Kemal Paa, bu harpte nasl anlatt, nasl ikna ettiyse... Asker kaaklar oldu. syanlar k'l:. Herkes inanmad ki... Biz inandk... Millet, vallaha, inand... Ama, sen orospu ocuklarn ileri sryorsun: Meleklerin arasnda bile eytan ktyd. Hem de meleklerin hocas imi... Ne yapalm... Ban muharebeyi bilirim. Muharebe namuslu adan ii! Namuslu adamlar, namuslu ileri grr grmez anlyorlar, anlar anlamaz da inanyorlar. (Bir Trk askeri on gvura bedel) diyoruz. (Bir namuslu adam, yz hergeleye bedel) demeliyiz. Nbeti doktoru ieri girdi. Mahir efendi, soyduu elmay uzat: Hele unu ye bakalm doktor bey... Ne o? Rvet mi? yi bildin... Rvet... Beni artk taburcu edin... Hemen stanbul'a m yolculuk?-. Hemen... yi ama... Doktor azndaki lokmay lezzetle ineyip yuttu: stanbul gidilecek bir yer deil galiba... Neden? 620 - iyi mr duymadnz. Hayrola! Birey mi var? Padiah sabahleyin, bir ngiliz gemisine binerek stanbul'dan kam. Ne diyorsunuz? Sebep? Sebep... Zat- ahane vaziyet-i hazra neticesinde hrriyet ve hayatn tehlikede grm ve btn islamlarn Halifesi sfatiyle ngiliz himayesini ve ayn zamanda stanbul'dan baka bir yere naklini istemi... Tuuu Allah belsn versin... Emanetleri de gtrm m? Ajansda henz tafsilt yok. Yerine kimi karacaklar? Onu da artk ngilizler dnsn... Anlayamadm... Kanaatmca, bir Osmanl Padiah stanbul'da hayat ve hrriyetini tehlikede grmse, yerine kacak bir dier Osmanl Padiah da ayn stanbul'da, hayat ve hrriyetini tehlikede grmek lzmdr. Biz stanbul'u deitirenleyiz, yok edemeyiz, u halde, artk stanbul Padiahlara Payitaht olmak kabiliyetini kaybetti demek... Doktor pek genti. Latifeden de pek holanyordu. stanbul kederinden lecek deildir, diye szne devam etti, biz de kederimizden lmeyiz... Neye acyorum... Daha dorusu neden utanyorum bilir misiniz? (Padiahm ok ya,-a!) diye barmtk. (Senden byk Allah var) demitik. Meer AUahla Padiah arasnda, tabi, Padiahtan daha byk biri daha var621 im. General Harington! Memleket byk bykten galibe ebediyyen kurtuldu. Geceniz hayrl olsun efendiler... Vahit efendi, bu umulmaz havadise ramen, gene eski alkasz yzyle arkast yatyordu. Mahir efendi, birisiyle bakp anlaa-mamaktan ileri gelen sknty ilk defa btn iddetiyle hissetti. nsanlarn yalnz konumalar bazan ne kadar kifayetsizdi.

 Yahu neler dnyor? dedi, herif... Tvbe Yarabbi! Hazret-i Muhammet'ten sonra Peygamber gelmeyeceine inanmasam... Mustafa Kemal'e hr zaman Peygamberi mi derdin?.. Sen demez miydin? u halde, tuttuu yol doru... Allah ona yardm ediyor. Saltanatla Hilfeti biribirinden ayrmak iin gbei atlamt... Eer emanetleri alp defolmadysa, hocalarn feryadna ramen Saltanat hilfeti kendisinden ayrm bulunuyor. Ya alp gtrdyse... Zannederim ki, Mustafa Kemal Paa, bu haberi getirene bir de okkal bahi verir. Neden? Beni, g bir iten kurtardlar diye... Hilfet de mi yolcu? Bu frtnaya Hilfet mi dayanr?.. Duymadn m sze kafa kesmekle balyormu. H-fet'i kim mdafaa edecek? Rauf beyin vicdaniyle Ankara Mebuslarndan Hoca Mustafa efendinin ilim ve ve feraseti deil mi? Ben, mrmde, Tabur mamlaryle Bavekillerin 622 bizzat derek bir tabya zaptextiKierim ue grdm, ne de iittim. Mahir efendi o gece, mana veremedii bir heyecanla uzun mddet uyuyamad. Nihayet meselenin eni boyu anlald. General Harrington imzal bir beyanname, rezaleti ylece dnyaya iln etmiti: Resmen beyan olunur ki, Zat ahane vaziyet-i hazra neticesinde hrriyet ve hayatn tehlikede grdnden btn slamlarn Halifesi sfatiyle ngiliz himayesini ve ayn zamanda stanbul'dan baka yere naklini talep etmitir. (Galiba ngiliz lgatinde stirham m karl Talep idi). Zat- ahanenin arzusu bu sabah ifa olunmutur. (ngilizcede Zat- ahane herhalde Rezil karl olmal). Trkiye'deki ngiliz kuvvetlerinin Bakumandan General Sr arls Harrington, Zat- ahaneyi almaa giderek bir ngiliz harp sefinesine kadar kendisine refakat etmi, ve Zat- ahane vapurda Bahr-i Sefit Filosu Umum Kumandam Amiral Sr Dbruk tarafndan istikbal edilmitir. ngiltere fevkalde Komser vekili Sr Noyl Henderson Zat- ahaneyi sefinede ziyaret ederek Kral beinci Corc'a bildirilmek zere arzularn sormutur. General Harrington Ulviye Sultan namnda bir kadna bir de Franszca mektup yollamt: Sultan Hanmefendi Hazretleri, el'an Mal-ta'ya yaklamakta olan Zat- Hazret-i Padia-hiden, ailesi ahvalinden malmat ricasn havi 623 ai<aiin. uauua geen cumartesi Yldz'dan malumat alm ve Kadn efendi Hazretlerinin kemal-i afiyette dan olduklarn renmi ve derhal Zat- ahane'ye' arzet-mitim. Eer Aile-yi ahane hakknda malmat ltfedebilirseniz onu derhal Zat- ahane' ye arzetmekle bahtiyar olurum... Vesaire vesaire... Grlyor ki herif, karsn bile brakarak acele savumutu. Byk alaklarn, her zaman, kk alaklardan daha iren olduklar ite doru bir szd. Lkin ne fayda! ngiliz gemisine Btn slamlarn Halifesi olarak kapa att halde, Naln erif, Misvak erif, Sakal erif, Hrkay erif, Hasr erif, briki erif ve ilahr erif diye yadolunan mbarek emanetleri koltuklayp defolmamt. Bu sprntler iin sal sakall adamlarn ileri geri birok szler sylemeleri icap edecekti. Meclis'e yeni Halife seilmeden evvel intihap olunacak zatn da Padiahlk sevda ve davasna kaplarak herhangi bir ecnebi Devlete iltica etmesi ihtimalini bertaraf etmek lzmd. Bunun iin Byk Millet Meclisinin stanbul'da bulunan mmessili Refet Paa'ya u yolda talimat gnderildi: Abdlmecit efendi, (Halife-yi Mslimin) unvann kullanacaktr. Bu unvana baka sfat ve kelime ilve edilmeyecektir- Alemi slama ibl olunmak zere ihzar edecei bir beyannameyi delletinizle evvel ifre olarak bildirecektir. Tasvip olunduktan sonra tekrar ifre ile ve delletinizle 624 kendisine gnderilecek, ondan sonra nerolunacaktr. Bu beyanname metnini balca u noktalar tekil edecektir: A Trkiye Byk Millet Meclisinin kendisini Hilfete intihabndan sarahatan beyan- memnuniyet edecektir.

B Vahidettin efendinin tarz- hareketi mufassalan takbih edilecektir. C Tekilt- Esasiye Kanununun onuncu maddesine kadar olan mevad muhteviyat tarz mnasipte ve mhim man ve mnkad aynen zikredilmek suretiyle Trkiye Devletinin ve Byk Millet Meclisi ve Hkmetinin mahiyet-i mahsusas ve usul- idaresinin Trkiye halk ve btn slm lemi iin nafi ve tesbit klnacaktr. D Trkiye Milli Halk Hkmetinin hi-demat- mesbukas ve mesai-yi mekresinden takdirkrane bir lisan ile bahsolunacaktr. E bu beyannamedeki noktalardan maada siyasi addedilebilecek bir baka nokta ve fikir dermeyan edilmeyecektir. Gelen cevapta: Abdlmecit efendi, imzasnn zerine, (Halife-yi Mslimin ve hadiml-haremeyn) unvannn bulunmasna ve Cuma selmlnda Hilat ve Fatih Sultan Mehmet'e ait ekilde (Sark) takmasna msade istiyordu. Alemi slm'a yazaca beyanname muhteviyat hakknda ileri srd mtalada ise Vahidettin efendi hakknda birey sylemek hususunda itiraz ederek beyannamenin stanbul gazetelerinde Arapa tercmesiyle beraber nerolunmasn ileri sryordu. Verilen karlkta: Halifeyi Mslimin n625 vaniyle beraber Hadim-l-haremeyneriateyn tabirini kullanabilecei, fakat Cuma selmlnda Fatih Sultan Mehmet'in klna girmesinin gayr tabi olaca, redingot veya istanbulin giyebilecekse de, askeri niformann bittabi mevzuubahs edilmeyecei bildirildi. Ortaya Fatih'in sarn sararak kmak isteyen zat- erifin aveneleri her yerde, bilhassa Byk Millet Meclisinde, frsattan istifade ederek paalar svamlard Meseleyi ok ciddi ve ok mhim telkki eden Akll adamlar ve bahusus kendi ihtisaslarna mteallik bir mevzu bulduklarndan dolay, dikkat ve teyakkuzlar birka misli artm olan Hoca efendiler, ie gayretle sarldlar. Bir Halife kam... O'nu hal'etmek... Yenisini intihap eylemek... Sonra yenisini stanbul'da brakmayp Ankara'ya getirmek... rriil-let'in ve devlet'in bana geirmek... Daha beteri, Halfe'nin firar yznden Trkiye'de btn lem-i slmda teevv vukua gelmi veyahut, mazallah, gelecekmi. Onun iin tedbirler almnalym... are! aresi, efendim, Halife olacak zatn sfat ve salhiyetlerini derhal tayin ve tesbit eylemek... Yani Allah' in hakkn Allah'a, Kayser'in hakkn Halife'ye vermek... Mustafa Kemal Paa, gizli celsede, gene acaip ve rktc bir alev gibi krsye kt: Efendiler, dedi, mevzuubahs meseleyi ok mnakaa ve tahlil etmek mmkndr. Fakat mnakaat ve tahlilatta na kadar ileri gidersek, meseleyi halletmekte okadar mkilt 626 ve teehhrata urarz. Yalnz u noktaya na-zar- dikkati celbederim: Bu Meclis Trkiye halknn Meclisidir. Bu Meclisin sfat ve salhiyeti yalnz ve ancak Trkiye halknn ve Trk Vatannn canna ve mukadderatna amil ve nafiz olabilir. Meclisimiz kendi kendine btn alemi slama amil kudret iktisap edemez. Trk Milleti ve onun mmessillerinden mrekkep olan Meclisimiz k'endi mevcudiyetini, (Halife) unvann tayan veya tayacak olan bir zatn eline veremez ve vermeyecektir. Bundan dolay lem-i slmda teevv varm veya olacakm. Bunlarn hepsi manasz ve yalan szlerdir. Kim sylemise yalan sylemitir. Yalan sylyor. Szn burasnda, mebuslarn arasndan, kocaman bir sark ve kapkara bir cppe dorulup bard: Ben mi yalan sylyorum? Mustafa Kemal, yeil gzlerini bir an ksarak idaresinin karsna dikilen bu khne manzaraya nefretle bakt. Belli belirsiz glmseyerek ban sallad: Evet... Sen yalan syleyebilirsin! Ms-taitsin... Koca sark ve kapkara cppe gsnden vurulmu gibi dt. Meclis nefesini tutmutu-Zaif, sar adam hibirey olmam gibi beyanatna devam etti: Dadaaya mahal yoktur.. Bizim cihan nazarnda en byk kuvvetimiz yeni ekil ve mahiyetimizdir. Makam- Hilfet taht- esarette olabilir, Halife namm tayanlar ecnebilere iltica edebilirler. Dmanlar ve Halifeler 627 beraber olabilirler ve her ey yapmaa teebbs edebilirler. Fakat yeni Trkiye'nin tarz- idaresini, siyasetini, kuvvetini katiyen sarsa-mazlar. Trkiye halk, kaytsz artsz hkimiyetine sahiptir. Hakimiyet, hibir mana, hibir ekil, ve hibir renkte ve dellette itirak kabul etmez. Unvan Halife

olsun, ne olursa olsun hi kimse bu milletin mukadderatnda mareket sahibi olamaz. Millet buna katiyen msaade edemez. Bunu teklif edecek hibir milletvekili bulunamaz. Binaenaleyh firari Halife'yi hal, yenisini intihap ve bu mevzua mte-' allik btn muameltta sylediim nokta-y nazarlar dahilinde hareket zaruridir. Baka trlsne katiyen imkn yoktur. Biraz mnakaal ve grltl olmakla beraber Meclis, yaplacak muamelede mutabk kald. O gn, dalrken Mustafa Kemal'in yakn arkadalar bile, bu Kstah adamn peisra nereye doru srklenmekte olduklarm kestirmeyerek rperdiler. Tarih 18 Terinisani 338 idi. Ve zerinde srahi ve bardak bir tahta krsde sivil urbal bir tek adamn irticaa kar hemen hemen tekbana vermekte olduu byk meydan muharebesi, Mahir efendinin anadan ryan blyle nn'nde dmekten phesiz daha zor, ve daha kahramancayd. Kendisini hl olup biten ilere kar b-taraf saymasna ramen memleketin zerine ken zorluu, aknl Mahir efendi de duyuyor, gUiUXUUJ'U gCl-c uj.uu.o ^iih^ji^i 1^^^ imaktaym gibi yorgunluk hissediyordu. Taburcu olduu gn, elbisesini bu dncelerle gnlsz gnlsz giydi, Hastane kapsndan tereddtle, adeta korkarak, kt. Vahit efendiyle ayrlmak feci birey olmutu. Aylarca iki gz kr bir insanla bir odada yatp kalkmak, beraber gezmek, hi farkna varmadan ruhuna ilemi olacakt. Glemezsin... Yksek sesle konuamazsn. lmeli daha iyi! Cephede boumak yedi kere zemzemle ykanm. Muharebenin arkasnda braktklar eyler, bizzat muharebeden feci!.. Dnyann en gzel kadn u anda, duyduu eyleri hisset-se... Vahit efendiyi mesut etmek ne kadar kolay olacakt. Dizleri kesildi. Adil usta, bugn taburcu olacam bilseydi... ehirde hep eski hal. Zafer bile bu isli, ihtiyar kasabay deitirememi... Mahir efendi, elini enesine gtrd. nnden getii berber dkknnda bo iskemle-yoktu. kinci dkkna girdi. Koltua oturdu ve aynadaki adama birdenbire ararak bakt. Salar bembeyaz bir adam... Sol akanda, alnna doru derin bir yara izi ...Burnunun iki yanndan, azn kelerine doru inen izgiler. Hastanede tra olurken, salar nne dt halde, nasl olmu da farkna varmam... Evet, salar makineyle keseceksiniz. numaraya vurun... htiyar berber terhise dair bireyler soru628 629 ker... Olan svari yazdlar, diyordu, izmir'e ilk giren alaydaym... zmir'de talan oldu diyorlar. Eektir benim olum, kemeri doldurmamtr. Alayann mal glene hayr etmez, aldrma... O cihet de doru ama... Parann hayrsz olmaz. Dini, iman da yoktur. Siz de svari miydiniz? Hayr. Topu mu? Hayr... yleyse Piyade... Bu yara, yeni mi, eski mi? Yeni... Gemi olsun... Piyade ksm askerde pek sknt eker... Svariye gelince, hayvan tepiklersin, yallah! Mahir efendi, Canseza'y dnyordu. Onun da salar beyazland m?... Varsn beyazlasm! Kendisini gayretle yoklad. htiyarlamak byleyse kolay... htiyarlamak birey deil... Yreinde, demin Hastane'den karken duyduu yorgunluk kalmamt. Vcudu dinlenmi... Muharebe, ocukluunda gelip gemi bir eski macera gibi uzakta kald... Yz sabun-landka ii biraz daha ferahlyor... imdi Adil ustay bulmal... Bir yere giderler... Birka kadeh ierler... Mustafa Kemal Paa'y da grmek istiyordu. Sesini de bir duysa... Byk taarruzda ne dedi acaba? Vakit tamam! m dedi. Saatma bakmtr da Tamam! demitir. 630

sUr insan lme atld. len ld, Vahit eiencu kr oldu. Selmi efendi!-. Vay canna! Nasl ka aydr unuttuydu Selmi'yi!.. stanbul'a gitmeli, ocuklarn bir kere olsun grmelidir... Selmi'yi gmdkten sonra haftalarca Mebru-re hanm, kk Aye kz dnmt. Meb-rure hanm, herhalde, Hayriye hanmn genliine benzeyen bir kadnd Selmiye, ancak yle bir kadn lyk gryordu. Byklar byle kalsn m? Ya, n'olacak? Hani belki biraz ksaltrsnz... Hayr... Kalsn... Byklarnda hi beyaz yok. Kalar da simsiyah... Demek bunlarn tohumu ayr m? Aye'yi grmeye giderken Murat' da gtrmeli. Murat mektepte okumu. Kendisi sk sk urayamasa bile Murat Mebrure teyzesini grmeye gider... Kim bu ndeki herif? O mu? Hocalarn piri... Mehmet Akif bey... air... stikll Mar'm o yazd. Bana bir i mi gelmi? , Neden? Etraf kalabalk da... Etraf her zaman byle kalabalktr. Hocalar peini brakmazlar. Adil ustayla Mahir efendi, Millet Meclisi' nin nnde durmular Mustafa Kemal Paa'nm kmasn bekliyorlard. Ankara'da grlmeye lyk yegne byk ve sevgili eyi... 631 safeden geti ve Paa Mahir efendinin selmn glmseyerek ald. Hep o adam... oook evvelden, Ankara istasyonunda grd Mustafa Kemal... O zaman, halbuki, tamamiyle malp deilse bile, galibiyetle de hi bir alkas yoktu. Afyon Ktahya arasndaki dman tahkimatn iki gnde drdkten sonra fkelenmi kurt srleri gibi dmana saldran kuvvetlerini seyretmedi mi? Bu harektn her safhasn dnm, ihzar ve idare etmi deil mi? Zafer bir insann zerinde hi mi Tahribat yapmaz? Mahir efendinin avular terlemiti. u anda hissettiklerini bizzat yreinde duysa Mustafa Kemal Paa byle sakin, byle glmseyerek yaayamaz ki... im bir tuhaf oldu Adil usta! Paa'y grnce mi? Evet... Sen Abdlhamit'i de yakndan grdn... Haydi, dn bakalm, ikisi arasnda ne fark var? kisi arasnda m? Ben Kemal Paa'y kere grdm. Bir defa Anafarta'larda... O zaman Kemal Paa deildi. O zaman, hi birey deildi. Oradaki kabalakl zabitin Mustafa Kemal Paa olduunu biz ancak stanbul'da mit kalmaynca anladk. kinci defa, hatrna geliyor mu, stasyon'da Ali Fuat Paa'y beklerken grmtk. Pekl! Abdlhamit'le aralarndaki fark? Dnyorum. Onunla lmek kabil deil632 __Ben Abdlhamit'i hibir zaman, bunu istasyonda grdmz gibi grmedim ki... . Anlayamadm. Abdlhamit'in yzne bakmazdk. nnde secde ederdik. Ona itiraz olmazd. Yani insan m deildi? Tamam... Evet. Abdlhamit insan deildi. Bu? Bu insan Senin, benim gibi bir insan m? Yok, hayr... Pek de benzemiyor. Mebus olsan, buna itiraz edebilir misin? Yzne kar m? Yzne kar... Hayr, edemem... Fena! Fena, ne demek?

 Bu i, Mustafa Kemal Paa iin fena... Evvel, Mustafa Kemal Paa iin... Herkes senin gibi dnyor. En gaddar muhalifleri, yzne gelemiyorlar. Bir de, ok iiyormu. ki tane byk dman var: Birincisi, etrafndaki insanlar, kendisinden ok kk... teki, ayyalk... radesini yava yava rtecekler. Bizi yar yolda brakacak... Allah gstermesin... Nasl yar yolda?.. En zor yerine geldi. Karda belli bal bir dman olursa, insan ona kar ister istemez salam durur. Artk karsnda cephe yok. imdiden sonra ete harbine balayacak... nsanlar, tek, tek, aile aile, mahalle, mahalle, ky ky, kasaba kasaba fethetmek lzm. Yu633 lan, eski ittihatlar, Paa arkadalar, Saray taifesi, ky aalar, ehir ve kasaba esnaflar, ecnebi sermaye komisyoncular, kendisini dnyann mihveri sayan mnevverler, hep kendi taraflarna yonacaklar. Mustafa Kemal Paa, btn bir dman dnyasna kar bir bana kalacak... Yava yava zafer unutulur. Ayana ta dokunan bunu Mustafa KemaFden bilmeye balar. ret meclisi, etrafna tatl dilli, haysiyetsiz dalkavuklar toplar. Bir taraftan da askerlikten yetiti. Ne de olsa mutlak itaate, kat' emirlere alk... Sen de karsnda birey syleyemiyorsun. ken mparatorluk cemiyeti bu adamn bykln, grrsn, kymk kymk yolacak... Zannetmem... Keski sen hakl ksan... Sizin Boleviklerde, yoksa, byle mi oldu? Hayr. Bolevikler'de byle olmaz. n-ki orada Komnist Frka's var. Burada da Frka kuruluyor, dedin ya... Asl felket bu kurulan frka'da... Hem zenginlerin menfaatini koruyacak, hem fakirlerin diyorlar. Halbuki byle birey kabil de Neden? Herifin birinin iki kz varm. Birisini mlekiye, birisini bahvana vermi. Birgn kzlarn grmeye gitmi. mlekinin kars Baba, demi, bu hafta hava gneli giderse yaadk. Oradan Bahvann karsna uram. 634 (J ua. arsa yaadk... Anladn m? Anladm. Bir gn yamur yaar, bir gn gne aar. Allah neye kadir deil ki... -, Yamura imdilik hkm geiremiyoruz. Fakat zenginlikle fakirlik yamuru baka! Zenginler kuvvetli gelseler de ilerine yamur elverse, Mustafa Kemal'i hep yamur yadrmaa zorlarlar. Metelik vermesin... Zenginlere metelik vermemek iin, fakirleri tutmak lzm. O zaman da fakirler hep gne isterler. Millet idaresi zor mesele desene... Zengin, fakir olmasa hi de zor deil. Fakat ikisi de varsa, bir taraf tutmamak imknszZenginlerde para kuvveti, tahsil, alet edevat, toprak, fabrika mevcut... Buna karlk fkara da ekseriyeti tekil ediyor... Paa ne yapacak dersin? Btn Paalar eskiden beri zenginleri tutarlar... Fakiri tutan Paa hi mi yoktur? Ben duymadm. Padiahlar? Padiahlar, daha beter... Onlarn bir de asalet merak var. Asalete kulak asma... Efendimizin ben-degn hep kyl millettendi. . te O sebepten kendisini mdafa edemedi ya... Herifi brakp katnz. H! Kendisi kan dkmeyi istemedi. Yok canm! 33 sene kan dken ben miyim? Mithat Paa'y boduran? Yalnz brakp 635 is.ayiiiiiis.ia. naiiaumz, eeiurz deviren Terakki muzaffer olsun diye anakkale'de, Ga-liy'da, Kafkas'ta, lde doutunuz. Bugn de galiba li Osman sllesini bsbtn mahvetmi oluyorsunuz. Biz ttihat Terakki iin arpmadk... Vatan iin arptk...

 Siz vatan iin arptk zannediyorsunuz ama, sizi, Talt Paa kendisi ve avenesi iin arptryordu. Kazansayd, onu da 'deminki gibi selmlamayacak miydin? Artk o kadarn bilmem. Byle derin dnyordun da stanbul'u brakp buraya niin geldin? Yunan topraklarmzdan karmak lzmd. Pekl! ngilizi Gelibolu'ya koymamak lzm deil miydi? Lzmd, elbette... tirazm dmanla dmek deil, kazanlacak zaferin neye, kime yarayacanda. Adet olmu, birisine iki lira bor versek lml dnya! N'olur, n'olmaz diye bir senet alrz. Zafer, phesiz, iki liradan daha kymetlidir. Onu da kullansn, harcasn, diye birisine teslim ederken mutlaka bir senet almak arttr. Zengin, fakir ayr ayr eyler ister, dedin. Zenginler de senet alacak m? Alsnlar. Ben zenginlere, yalnz zengin olduklar iin dman deilim. Zenginlik bakasnn hakkn alarak birikiyor, bir buna dmanm. Sonra zengin ksm, parasn, ktye kullanyor, hakimi, polisi, vergi memurunu rvet vererek ahlaksz ediyor. Ahlakszlktan da f636 karay ezmek iin istifade ediyor. Sonra, zengin, paras kuvvetine kendisine, yahut oluna ak mask dinlemeden kz almyor mu? Yani zenginler, insan bile parayla satn alabiliyorlar. Ben ite parann bu kudretini sevmiyorum. Yoksa zenginlik fkara komulara yardm iin , je yarasa, yardmdan vazgetim, yalnz kendi-1 sine ve ailesine saadet verse de, hi deilse, bakalarna strap vermese gene razym... Sen imdi Mustafa Kemal'den zafer senedi mi isteyeceksin? Gcm yeterse... Tabii isteyeceim... Babam olsa bu ite itimad etmem. Vermezse... Vermezse anla ki, bizden evel bakala-ryle anlamtr. O zaman tetikte duracaz-En kk zararda... Ne olacak? Drz. Alay m ediyorsun? Alay deil ama, ben belki bbrleniyorum. Lkin bizim Murat mutlaka decektir. Buna hi phe etme... Hem de ba dara geldike senet almadmz iin ikimize de ana, avrat serek... Sahi... Kpolusu, kfretmesini acaba biliyor mu? Bilmese de, mutlak renir... Mektepte okutmadklarna m bakyorsun efenldi? Gltler. Souk bir step rzgr esiyordu. Kale'nin altndaki ehir, uzaktan pek fkara. pek mitsiz, pek yorgun grnmekteydi. Mahir efendi: una senet deil, selm verme637 yecekleri belli, diye dnd, senet de almazsak... Sonra ba sklrsa, bizim olann s-meye hakk var... Hem de smeli doludizgin... Mahir efendi, uyand zaman gkyz aa-ryordu. Tren durmutu. Uyank yolculara sorup Derince'de olduklarn renince gzlerini outurarak koridora kt. Rzgrsz, koyu kuruni bir deniz... Kar sahilde, bir kyn Yahut bir balk kaynn yanyor. Tren kalkt. Denizi ne kadar zlemiti. Eti yenmez, Gn giyilmez u denizin halbuki... Ama insan alyor... Sratin rzgr, yorgun vcudunu tt halde ieri girmek istemiyordu. Bir cigara yakt. Cigara dumann grmezse, adam cigara itiini farketmiyor. (Gz doymal) demiler. Doru sylemiler. Niin evtekilere telgraf ekmediini dnd. yi ileri de, kt ileri de neden saklarz yahu? ocuk gibiyiz. Halbuki harbettik. Acaba Mustafa Kemal Paa da, arada srada byle ocuk gibi olur mu? Ne mmkn! Martlar, suyun zerine inip kyorlard. Hava inadna bulutlu... inadna somurtkan... stanbul acaba deiti mi? Burada msn? yeceksin... Adil usta, arkadann yzne merakla bakyordu. Mahir usta bu baklarn manasn anlayarak utand. Sonra bu utanmaidan da utanarak, cesaretle konutu: htiyarlyoruz usta! imdi anladm. Neden anladn. 638 __ Yrek yufkalayor. Denizi grnce gzlerim yaard.

 Hayr ihtiyarlamyoruz. Sahiden yaamaa balyoruz. Genlikte insan lzumsuz eylerle oyalanyor. Sevgisi de, kini de dalyor. Oynak bir hal alyor ...Ka yandasn?.. Dur hele... Tevellt 88... Ne eder? , Krksekiz, krkdokuz... muharebeyi, iki ihtilli hesapla... Beyz yanda saylrsn... Ben de yle... Ama gene de ihtiyar deiliz... Hi lmden korktun mu? Baz baz korktum. Mesel, demin... Denizi grnce... Ya, lseydim! diye aklma geldi. Tylerim rperdi. Evet... Bu hissi ben de bilirim. Buna lmden korkmak denmez... lm, asla ciddi olarak dnemiyoruz. Bir muharebe daha olsa gider misin? Allah gstermesin... Benden paso! Halbuki, oynaya oynaya gidersin. Bana yle geliyor ki biz, bir manada mahvolduk. Mahvolduk ne demek, hamdolsun... Ben tavlay ok severdim. Ankara'da bir kere oynadk. Beni yendin. Umurumda bile deil... Eskiden buna fkelenirdim. Eskiden dedimse, seferberlikten nce... Osmanl imparatorluunun bozgununu grdkten sonra, tavlada mars olduuna zlmek sama birey... Muharebeyi ryada grr msn? oook... Uyandn zaman? Oh Yarabbi kr! Rya imi! diyorum. 639 Birgn gelecek Vah, vah! Meer rya imi! diye hayflanacaksn. Ben artk ocuklarm bile eskisi kadar sevemem sanyorum. Haltetmisin. Karnn a da, fikrin dolam... Hey simiti! Mahir efendi simit ald. Simitler taptaze, ktr ktrdlar. Susamda istanbul'a ait hususi bir tat vard. Tren yeniden komaa balamt. Dnemelerde, nazl nazl tyor, sanki denize cilve yapyordu. Marmara renkten renge girmekte, yelkenleri boalm ar bir kum mavnasiyle, Nedense Mahir efendiye stepi hatrlatmaktayd. O kadar zledii halde, oktan usanmt. Deniz her zamanki gibi byk olmann ve hep orada durmann zararn ekiyordu. Bugn gnlerden ne? Tuuu... Grdn m birader! Seni dinleyecektim Arapolu! Ne var? Telgraf ekecekdik. ocuklar mektebe gittilerse... Daha iyi... Allah beln versin... Utanarak glmsedi Ne olacak! Suratn gibi yrein de kapkara... Bir an dnd: Vallaha utandm, inanr msn? Ama, imdi dnyorum da, pek ikyete hakkmz yok. Kadnlar brakp gitmek bir trl kahramanlk, onlara kendimizi sapasalam geri gtrmek de bir baka trl kahramanlk... Yere batsn canm... Kahramanlk m? Hayr! Ayrlk... 64O Birer cgara yaktlar ve bundan istifade ederek rahata ilerini ektiler. stanbul, su iinde, slak ve pisti. Herkes kendi havasnda... Geleceklerinden kimsenin haberi yoktu, birileri tarafndan karlanmaya- caklarn biliyorlard ama, gene de, muharebe meydanlarnda bile, karmakark, ihtiyar hayalini ilerinde tadklar bu ehre, byle, kasaba esnaflar, hastalar ve dier her zamanki yolcularla beraber, nmayisiz kmay beenmediler. Bindikleri araba eski, hayvanlar kuvvetsizdi- Yokuu zorla kt. ihane'den aaya inerken Mahir efendi, ocuklara hi bir ey gtrmediklerini hatrlad. arya urayp, akide ekeri, Tahan helvas, ikolata aldlar. Kkler, henz, Kendilerini sapasalam geri gtrmekten ibaret bir baka trl kahramanlktan da, sahici kahramanlardan da anlayacak yata deillerdi. Kapy tesadfen Canseza at. Kocasn grr grmez hafife: Ay! diye bard.

Bu kk seste, her insann mrnde ancak bir iki kere duyabilecei unutulmaz sevinlerden birisi, hayret ve hatta biraz korku bile vard. Bavulu ve paketleri ald. eri gemesini bekledi. Merdivenlerden patr ktr inen Murat, geleni mektep arkada zannetmi: Geliyorum anne! Beklesin! diye bar641 yordu. Baba, oul merdiven ayanda karlatlar. basamak ara ile... Nereye kouyorsun Bolevik? Babacm... Anne, babam geldi... Murat, antasn nereye koyacan ararak bir an durdu. Sonra yavaa yere brakp babasnn zerine atld. Mahir efendi olunu kucanda tayarak, yemek odasnn kapsn bir tekmede at. ocuu odann ortasna brakt. Yzn pencereye evirdi: Aferin! Bymsn, dedi, eek kadar olmusun... Yutkunuyordu. pmeyi bile akl etmemiti. Harpten geliyorsun deil mi baba? Evet. zmir'i sen mi aldn?.. Hayr. Ya, kim ald?. Selmi amcan... Mahir efendi, bu cevab nasl bulduuna aarak gld: Selmi amcan ald. O da geltii mi? Hayr. Adil amcam grdn m? Murat sedire oturan babasna yaklat. Fesin altndan yaray yeni grmt. Buradan m yaralandn? Bu kurun yaras m? Kurun yaras... ok acd m? Hayr. 642 Sen byksn de acmad diyorsun. Benim olsa elbette acrd. Canseza ieri girdi. Mahir efendinin elini pt: Safa geldiniz efendim, diye glmsedi, neden telgraf ekmediniz. Aabeyim trene gelirdi. Cemal kapdan bakp bakp ekiliyordu: Canseza iaret etti: Gelsene... Babann elini p. Murat neyse ne ama, Cemal'i hi de byle dnmemiti. Yusyuvarlak, esmer bir olan... Kmr gibi siyah gzleri var. Parl parl... Dizlerine oturdu. Hani bana kestane? Kestane mi? Kestane! Annem dedi ki, baban sana kestane getirecek dedi. Sana kestane almadlar m? Aldlar ama, az aldlar. Sen bana uvalla kestane getirecektin... eker getirdim. Yarn da kestane gelir-Sen okuyor musun? Okuyamyorum. Beni mektebe gtrmyor bu... * Niin? Yolda burnum akarm. Muallim bey, burnu akan ocuklar mektebe almaz. ocuk konuurken kar-koca bakp glyorlard. Murat'la Cemal olmasayd, buluma, daha mklleecekti. Scak birey, arada srada, Mahir efendinin boazna scak birey tkanyordu. 643 Annesi, Murat' saban Kanvesne Komuya giden kaynanasna gnderdi. Kahve piirdi. Kavumada eksik kalan gzyan, Mahir efendinin annesi, tamamlad. Olunu pt, alad. lsem de gam yemem yaverim... lsem de gam deil... Murat babasnn potinlerini zp kard. Su dkt. Mangal ta, yanma getirdi. ki 'defa da, gevezelik eden kardeini tersledi. Cigaras-na ate veriyor, hizmetini grmek iin gznn iine bakyordu.

Btn bunlar orada hayal edilir eyler deildi. Adil usta Murat iin Bizden daha yontulmu. demiti. Daha yontulmu. ok kr stanbullu olmu... Yemekten sonra kitaplarn meydana kard. Siyah ciltlisi Define adas isimli bir seyahat romanyd. tekiler Nat Pinkerton... te, diyordu, Nat Pinkerton u adam... Hangisi... Tfei uzatan m? Hayr. O haydut. Fabrikann bacasndan ate edip adamlar vuruyor. Pekl! Nat Pinkerton, fabrika bacasna kt. Seni kanun namna tevkif ediyorum. dedi. Elektrik sandalyesine oturtacak. O da nesi? Amerika'da haydutlar elektrik sandalyesine oturtup ldryorlar. Sing sing hapisa-nesinde... Bunlar sana kim getirdi? Kitap Vahit efendiden aldm. Sleyman amcam tenbih etmi- Her ay bir tane ala644 cam. Bu hafta Durmu amcam bir tane Nik Karter getirecek. Sonra para biriktiriyorum. Bir liram olunca yz metre film alacam. Bir film var baba, boyal film... ocuklar ev yapyorlar. Sinemacla m baladn? Tavan arasnda oynatyorum. Annem (Yangn karrsn) diye korkuyor. Komu ocuklar geliyorlar. Birazdan sana da oynatrm. Olur. Derslerine kim alyor? Kim mi? Anlayamadm. yle ya... Bir taraftan romanlar, bir taraftan sinemaclk... Derslere vakit kalmaz ki... Ben derslerimi bilirim. nanaym m? Elbette inanacaksn. Trk ocuu yalan sylemez. Adil bey bize her zaman diyor ki: Babalarnz, Aabeylerinizi, Amcalarnz, Daylarnz dnn. u anda, ben size bu szleri sylerken Anadolu'da dmanla arpyorlar. diyor. Siz daha kksnz. Asker olamazsnz. Ama onlara gene de yardm etmek elinizdedir. diyor. Biz derslerimize iyi alrsak, snfmz geersek siz orada skntdan kurtulurmusunuz. Doru mu bu? Doru! Ben hep seni dnerek derslerime altm. Sen muharebede rahat ettin mi? Evet. Kim bu Adil bey. Adil beyi bilmiyor musun? Bizim Muallim bey... Bana hep seni sorard. Mektup alyor musunuz? derdi. Senin geldiini duyarsa pek sevinir. Bizim musiki hocamz seni tanyor. 645 . JNasil adam? Bahriye muzikasnda muallim imi... Kanbur, ksa boylu... Bildim... Sen hangi mektebe gidiyorsun? Cezayirli Gazi Hasan Paa iptidaisine... Arkadalarnla dyormusun. Bana kular haber verdi Evet. Bir kere doutum. Ltfi arsz bir ocuktur. Biraz kekeme... Herkes alay ediyordu. Ben de alay ettim. Ama, bir kerecik alay ettim. Beni zayf grd iin gzne kestirdi. Mektepte dmek olmaz. Darda hesaplaalm. dedim. Ben zannediyordum ki, Cami avlusuna gidip deceiz. Meer srada tam arkama gelmi. Kapdan kar kmaz, arkamdan yumruklar yadrmaya kalkt. nce korktum. Kaacak oldum. Sonra utandm. Dndm. Gzlerim kapalyd. Birinci yumruum boa gitti. O hep yzme vuruyordu. Bunaldm. Sonra gzm atm Bir yumruk da ben onun suratna vurdum. Hemen alamaa balad. Adil bey pencereden seyrediyormu. Benim hakl olduumu grm. Ama alamsn. Hayr! Yalan! Kavgada alamadm. Geen sene nc snfta Silber'den ikmale kalnca, tabi, aladm. Neden ikmale kaldn?

 Franszca'dan... Ben artk Franszca okuyorum -La mere (anne) demektir Le pere baba demek. Bonsoir, Akam erifleriniz hayr olsun... Jesuis un Turc, ben bir Trk'm demektir. Silberimi getireyim mi? 646 >-t^ a __OIU'a geiH110J.il... ucmgjc c gittin mi? __ oook... Murat kibirli kibirli gld. gir kere beni ngiliz polisleri yakalad. Sana bunu mektupta yazmadk. Mektupta yazmak olmaz diye. Nasl kurtuldun? 1 __ Tam dkkndan ktm. Birisi kulama yapt. Azkalsm (Ay!) diye baracaktm. Dilsizlik aklma g^eldi. Kulam tutan herif (Sen bu dkkna ka keredir gelip gidiyorsun piku-rusu!) dedi. Lisan bir tuhaf... Tpk Mgrdi amca gibi konuuyor. Baladm dilsiz iaretine... Haydi bana evini gster! dedi. Yannda iki ngiliz polisi daha var. Doru Mgrdi amcann evine gittik. Madam beni grnce ii anlad. Ermenice bireyler syledi. Beni kucaklad. Ellerinden kurtard. Meerse, kulam eken de Ermeni imi. Madam demi ki: Bu benim dilsiz olum! rek almaa yolladm. Bir an ciddiyetle durup dnd: Unutmadan soraym. Size yeni tfekler geldi mi? Yeni tfekler mi? N'olacak? Biz size yeni tfekler gnderdik. Beyazt'ta bizim eve yakn yerde bir mescit var. Orada sarkl bir amca oturuyor. Ben bir kat gtrdm. Durmu amcam verdi. Durmu amcamla konuan herif : Tfekler hi kullanlmam! diye anlatyordu. Sonra Durmu amcama sordum. Size yeni tfek gndereceklermi Aferin Murat! Yeni tfekler geldi de Yunan', biz onlarla yendik. Sen Mustafa Kemal Paa'y grdn m? 647 Urdum. Konusaydn. Konumadm. Niin? i oktu. Benimle konumaa vakti bile yoktu. Uzun boylu bir adam diyorlar. Evet. Mavi gzl Evet... Bende resmi var. antamda... Birey daha soracam: Sen hi ata bindin mi baba? N'olacak? Senin at zerindeki resmin de bende var. Hani bakaym! Murat antasndan, bir kitap kard. Bunun iinde, Tercman Hakikat gazetesinden kesilmi bir resim vard. Bir svari hcumunu gsteren temsil bir resim. En nce klcn ekerek saldran svari, byklar ve atk ka-laryle Mahir efendiyi biraz andryordu. ite bu sen deil misin? Hayr! Durmu amca senin resmin olduunu sylemiti. Yanlm. Bu resim Selmi amcann resmi- Hani izmir'i alan Selmi amcan... dedim ya. Sana pek benziyormu Selmi amcam! Benziyordu. imdi nerede? ld yavrum! ocuu var m? 648 Bir kz var.

 Babasnn ldn biliyor mu? Belki duymutur. Ad Aye... Aye... Aye'nin annesi de var m? Var elbette... Annesi alamtr. Tabii... Seni bu Cuma Aye'ye gtre-iceim. Aye senden kk... Selmi amcan dedi ki: Benim Murat olum Aye kzm mahallenin arsz ocuklarna ddrmesin! dedi. Aye bizim mahallede mi oturuyor? Hayr. Uzakta... Ben ne yapaym?.. Murat ellerini aresizlikle at: Derlerse haberim olmaz ki... Haberin olursa ddrmez misin? Elbette ddrmem. Cuma gn Aye kardeine ne gtreceksin? Murat bir an dnd. Sonra hayatnda yapabilecei en byk fedakrlktan birisini teklif etti: Bir tane Nat Pinkerton hikyesi gtrrm. Daha kk, okumasn bilmiyor. Zarar vermez. Annesi var ya... Annesi ona okur. eker, ikolata istemez mi? Mahir efendi, Murafn cevabn farketme-di. Aklna birdenbire o zamana kadar dikkat etmedii birey gelmiti. Rahmetli Selmi efendinin bir iptida mektep muallimi olduunu biliyordu. Ailesi hakkndaki btn malumat bundan ibaretti. Acaba kars ile kzn nasl bula649 olur.) demiti. u halde fakir bir aile bunlar... Bakalm tekat maan balata bildiler mi? Yiyecek ekmek buluyorlar m? Btn bunlar dnnce, Cuma'ya kadar, gn daha, beklemeyi doru bulmad. Yarn Aye'ye gideceiz olum! dedi. Yarn gene mi bana mektep yok? ki gnden bir ey kmaz. Canseza demindenberi sze karmadan oluyla kocasnn konumalarn dinliyordu. Babas harpte lm kk Aye'ye bile acmayacak kadar mesuttu. inden birteviye alamak arzular geliyor, titreyen alt dudan sryordu. Seven bir kadn gzyle kocasnn kamilen beyazlanan, ihtiyarlam yzn far-ketmiti. Ama, atk kal gen Hnkr Yaveri ile bu yorgun adam arasnda hi bir fark bulamyordu. Erkeinin kollarn belinde, dudaklarn ve byklarnn temasn, yznde hayal ederek yrei titredi. Utancndan ve sevincinden yz pembeleti. Tesadfen o anda gzgze geldiler. Mahir efendi, karsn, biraz toplam buldu. Yznn krmzl ve tella yere edii baklar onun da iini titretti. Yutkundu. Heyecandan kalnlam sesiyle: Hayriye hanmla sk sk gryor muydun? diye sordu. Evet ocuklar ayda bir kere mutlaka gtryordum. Nasl? htiyarlad m? Evet... Bir para... Sizin yaralanmanza pek zld. Artk eskisi kadar metin deil... 650 paha sik sik agyur. r.zma, uguid ediyor- Gzleri de iyi grmyormu ama, bunu belli etmek istemiyor. Murat babasn kolundan ekiyor: - Haydi yukarya... Sinema oynatacam! diyordu. Karanlk tavanaras, kk bir perde ile si-ftema salonu haline getirilmiti. Murat, elle evirdii mini mini makinesiyle btn filimleri srayla oynatt. Aksi gibi, heyecandan olacak, eski filmler sk sk kopuyorlar, Marifetsin tadn karyorlard. Yahut Murat byle zannediyordu. Halbuki Mahir efendi, gen bir dadi talebesi gibi karsnn elini tutmutu. Karanlktan, is yapan petrol lmbasndan, olann berbat filmlerinden, dnyadan ve insanlardan memnundu. Birka saat iinde, senelerce sren ayrlk, muharebeler, muharebede lenler, Hastane, siyasi dedikodular, Hastane'de iki gz kr brakt Vahit efendi. Aye ve anas, unutulmak zere olan bir masala benzemiler, hayal olmulard.

Kinatta bir Canseza, vard, Hatta Can-seza'nm kokusunu duyduu lk vcudu bile deil tombul eli vard. Bir de bu elden avucu-na, avucundan btn vcudne geen, doymaz bir arzu... Murat; te Makslinder! diye bard. Makslin-der'i biliyor musun baba? Evet... 65.J Aye'yi getirelim .Aye'ye de sinema oynatacam... Olur mu? Hay hay! Ona kitaplarm da okurum. Artk gevezelik ediyorsun... Benim canm skld... Peki, peki... O gece Mahir efendi, Fransz zabitinin ldrlmesi hadisesini Murat'n syleyip sylemediini renmek iin Canseza'mn azn arad. Olan hl birey dememiti. Hadiselerin, ocuklara ocuk olmak hakkn bile tanmadklar anlalyordu. Bu kadar byk bir srr, senelerce saklamak, ancak, byk ve akll bir erkein iiydi. Mahir efendi oluyla iftihar etti. Ertesi gn le zeri Murat'la babas yola ktlar. Bir manada, ok yabanc, bir manada ok tandk bir eve gidiyorlard. Gittikleri ev hakknda bir tek esasl malmatlar vard. Orada Aye ismin'de bir kk kz greceklerdi. st taraf hep mehul... Beyolu'na ktklar zaman, Mahir efendi, rahatsz edici eyler dnmeye balad. Elindeki adres birbuuk sene evveline aitti. Bakalm dul kadncaz baka yere tanmad m? Kirada oturup oturmadklarn hatrlamaa alt. Hayr! Rahmetli buna dair birey sylememiti. Bir ekerci dkknnda byk bir kutu eker yaptrdlar. Kadnla ocuun pek mi fa652 rinden imdilik baka birey gtrmeyeceklerdi. Osmanbey'de tramvaydan inip Nianta'na sapnca Mahir efendinin aklna bir baka ihti-mal geldi. Ya, kadn evlendiyse... Grdn m ii? Kocas, yabanc bir herifin, lm kocadan hatralar getirmesine bakalm raz olur mu? Dur hele... Kznn ldnden de phelenmi-ti. Bu eker kutusunu yoksa beyhude mi aldlar... Vay canna! , zannettii kadar kolay de-criidi. Hatta o kadar zordu ki baka bir mesele olsa da, yz lira kazanacan bilse, gene geri dnecekti. Evin bulunduu sokaa girdiler. Buras iki taraf aalanm, geni bir caddeydi. Rahmetlinin boyasz getrlerini, rengi umu elbisesini dndke, mutlaka bir harap kulbede oturmas lzm geleceine hkmederek burasn pek yadrgad. Tek numaralar sol taraftayd. Hepsi de byk vkel konaklar. nlerinde demir parmaklkl kk bahecikler... Panjurlu pencereler. 31 numaral hane... 33... Bre aman! te 35 numara... Bunda bir yanllk var hemerim! Bir mddet ensesini kayarak binann cephesine bakt. Tahan boyal muazzam bir konak... Dehet! Ne olursa olsun diyerek kapnn zilini iki kerecik evirdi. Murat'n yzne rahatsz rahatsz glerek bekledi. Gen,bir hizmeti kz kapy at. Kimi istediniz? 653 oeam eeiumn evini aryorum Kizm Mlzm- san Selmi efendinin hanesini... E, fikas Mebrure hanm... Kz var Aye... Buras... Yok canm! Azndan kan sz kendisi de beenmedi: Ben Selmi efendinin silh arkadaym. Oradan geliyorum. Mebrure hanmla grmek kabil mi? Hanmefendiye arzedeyim... Ltfen ieri buyrun... Byk bir mermer tala girdiler. ki tarafl merdivende yol hallar, ortada st kocaman saksl bir masa vard. Masann ayaklar som yaldzd. Hizmeti sadaki kapy itip yol verdi: Gein efendim. Mahir efendi, bu kadar kymetli mobilyay Seccadeciba zzet beyin evinde bile grmemiti. Bilhassa marangoz ilerini tetkik etmek isterken, tam karsndaki duvarda, Selmi efendinin agrandisman fotorafm grd. Yrei bir an durdu. Vcudunu ter kaplad. Gzleri nemlendi. te Selmi amcan Murat! diye adeta kekeledi. Bu zabit deil ki... Zabit deil mi? Sen haltetmisin... Evet, bu resmi sivil elbiseyle karm. nnde kitaplar da var. Okumay biliyor muydu Selmi amcam?

 Bilmez mi? eytann yatt yeri... Tvbe Yarabbi! Selmi amcan muallimdi benim eek olum! __ 654 A.U Dey giDi aesene... lamam... bey. yleyse bu Selmi amcay tanr... Bir mddet susarak resmi tetkik etti, sonra tereddtle sordu: zmir'i, demek ki, Selmi amcam ald Yunandan? Evet... Ama zayf bir adamm. Boyu ne kadard? Durmu amcam kadar var myd? Ondan yksekti Resimde oturmu... zmir'de mi vuruldu? Evet... Atndan dmtr. Kocaman, beyaz at imdi nerde? At m?... At... Szn bitirmeden arkasndan bir kadn sesi: Safa geldiniz! dedi. Mahir efendi, askerce dnd. Topuklarn birletirip Selmi efendinin karsn selmlad. Mebrure hanm... efendi mi?.. Evet... Benim ismim Mahir!.. Merhumla ayn Blkte idik. Sizi mutlaka gelip grmemi vasiyet etti. Sizi ve Aye kzm... Kederle yere bakt: Bir dier vasiyeti de. Murat' beraber getirmemdi. Murat benim olumdur. Buyrun... Otursanza... Aye'yi giydirsinler de getirsinler. Haydi olum! Teyzenin elini p! Murat, hi ekinmeden yaklat. Kadnn elini pt. Kar karya oturduklar zaman iki taraf da sze nerden balayacaklarn bilemiyorlar' 655 viyesinde, hatta kendi seviyesinden aa, bir fakir ye dertli kadnla karlamak zere hazrlamt. Halbuki karsna biraz ksa boylu, tombul, ok gzel, ok marur ve besbelli, ok zengin bir hanmefendi kmt. Yalnz stndeki Melh yirmi sar lira deerindeydi. Acem ipeini altn srma ile ilemiler... Mebrure hanmn gz de Mahir efendinin sivil urbasn tutmamt. Ortahalli bir adam... Kimbilir, eski bir hesabn, mesel bir kumar borcunun tasfiyesini mi isteyecek?-. Bir yere yerlemek iin tavsiye mi? Demek ki rahmetli beyfendi ile ayn blkte idiniz... Rtbeniz efendim? Yzba! Kadn biraz ferahlad ve azametle kalkan sa ka yerine indi. Son dakikalarnda yannda mydnz? Beraberdik. Kahramanca dvrken ld. Daima askerin nnde giderdi. Sz dinletemedim. Muharebeyi, tavan avndan daha tehlikesiz sayyordu. Btn Blk, btn Blk ne demek, btn Tabur, Alay, hatta 24 nc Frka alad arkasndan... Takmnn askerleri mezarn sngleriy-le kazdlar. Onu vasiyeti zerine, Sakarya'ya bakan bir tepenin stne gmdk... Kadn, elindeki kck dantelh mendili burnuna gtrd. ini ekti. -^ O kadar rica ettim... Kendini tehlikeye atma diye... Hi kimseden bir a'dm geride kalacak adam deildi hanmefendi... Her hanmefen656 . di dedike, (Yengeciim) diyemedii iin dehetli bir azap duyuyordu: Ben Balkan harbinden beri arpyorum. ok kahraman grdm. Fakat Selmi efendi gibisine rastlamadm- tekiler daima fkeyle hareket ederlerdi. Merhum, her zaman akliyle hareket etti. -Gzlerini kararak yavaa ilve etti: Son sz. adnz sylemek oldu. Sizi ok seviyordu efendim! - Beni sevseydi, kendisini byle lme atmazd, evldn yetim brakmazd. Pa'aba-bas yalvard, benim Paababam yalvard. Zaten bize kararghta alacana sz vermiti. Sivilken, silhtan, kavgadan nefret ediyordu... Kendi eliyle adamlar ldrdn dndke deli olacam... Msterih olun... Selmi efendi... Hi bir zaman elini kana bulamad... nsanlar ok seviyordu. Kendisinden baka herkese acrd.

 Kendisinden baka herkese... Bize acmad ki... Artk her sz beyhudedir, biliyorum-Allah rahmet etsin! min... Hizmeti kahve getirdi. Hanmefendi Aye'nin giydirilmesini emretti. Murat'n can sklyordu. Mahir efendi, kahveyi ierken evvelce izah edemedii baz eylerin manasn anlamaa balamt. Mesel her Ankara'ya gidite Selmi'nin esasl havadisler getirmesi, demek ki gayet yksek bir aileye mensup olmasmdand. Babasnn adn sorup sormamakta bir mddet tereddt etti. Nihayet dayanamad. Selmi'nin babasn iyi tanyordu. Abdlhamit'in en mrtekip, en na657 mussuz Paa'larmdan birisi... Ne itir yahu! Byle bir hnzr'dan evliyaullah zuhur etsin! Daha ekinerek Hanmefendi'nin Paa Pederlerini aratrd^ Tamam, o da o bokun soyu... Artk ekingenlii kalmamt. Kadn tepeden trnaa szd. Selmi'nin hatrasna hrmet etmek iin kendisini zorlad halde, istedii saygy birtrl duyamyordu. Bu Hanmefendi, eer henz evlenmediyse yaknda evlenir... Kocasna Ut da alar, ikitelli bile oynar!.. Deil o trky sylememek... Hangi trkyd o... Hangi trk olursa olsun... Artk bir deeri yok... Bir cigara yakt. Karsndaki nezaketli azamete, haddini bildirmek iin dili edepsizlik komayp yapyor, baklay karmak iin rpnyordu. Nihayet: Paa babanz iyi tanrm, dedi merhumun Paa Pederini de iyi tanrm... Ne suretle efendim? Maiyetlerinde mi bulundunuz? -. Hayr! Kap yoldayz... Ben de efendimizin yakn bendelerindenim. Hnkr Yaveri idim Yaa, ne iyi bir tesadf... Evet... Bilhassa Pederiniz Paa Hazretleriyle iyi tanrz. Adm sylerseniz derhal tanrlar. Marangoz Mahir bey dersiniz. Efendimizin hususi marangozlarndan... Mebrure Hanmefendi, hususi marangozlarn Saray'daki ehemmiyetli mevkilerini biliyordu. Biraz daha munisleti. Murat'n yanan okad.. Adn sordu. Mektebe gidip gitmediini, kanc snfta olduunu rendi. 658 Aye'yi bu kadar uratktan sonra Rum kzlar gibi alafranga giydirmilerdi. Kzcaz, Mahir efendinin tahmin edemeyecei kadar esmer ve zaifti. Eteklerini iki taraftan tutarak misafirleri selmlad. Sonra gelip ellerini skt. Mahir efendi byle bir el skla savuturulacak misafirlerden deildi. K dizlerinin zerine oturttu. Yanaklarndan pt. Byklarm yadrgasan da Aye, seni pmee mecburum, dedi, beybabann emri byle... Beybabam ld efendim! Hayr, lmedi kzm... Cennet'e gitti. Sen uyuyunca, her akam gelip seni pyor. Yalan... Benim uykum pek hafiftir. Derhal uyanrm. Hayr! Uyanmazsm... imdi bak bakalm... Murat aabeyini beendin mi? Beenmedim. Niin? Elbisesini beenmedim. Rengi fena! Annesi dudaklarn srd: Semiha! Mahir efendi kan kaldrarak acele sordu: Semiha m dediniz! Evet... Asl ad Semiha'dr. Aye gbek ad. Rahmetli bu ismi severdi. Halbuki Paa-babam istemiyor. (Halayk ismi gibi) diyor. Aile arasnda ocuu Semiha diye arrz. Mahir efendi, kza yavaa, korka korka sordu: 659 Sen hangi ismi daha ok seviyorsun yavrum? Semiha ismini... Beybaban hatrlyor musun? Biliyorum efendim... te resmi! Murat artk sabredemedi: Selmi amcamn asl resmi bende, dedi, beyaz at stnde... Elinde klc... Bize gelirsen sana gsteririm. Selmi amcam bize zmir'i ald... Aye, bu szleri hayretle dinledi. Yardm istemek iin annesine bakt.

Mahir efendi, meseleyi, Murat'n hsnniyetini zedelemeyecek tarzda anlatt. Sz deitirmek iin: Gevezelik edeceine, haydi kardeine, eker versene... dedi. Bir kutu dolusu, taptaze, prl prl eker Aye'yi zerre kadar sevindirmedi. Hep o ecnebi mrebbiyeden renilmi, uydurma hareketlerle teekkr etti. Murat'n sinema oynatmak vaadini de pek souk karlad. Hele Natpinkerton kitaplarndan hi bir ey anlamad. Yalnz iki kere (Mersi) dedi. Mahir efendi, buraya gelmekle, ok kymetli bir ey kaybetmi gibi malbiyet hisleri duymaa balamt. oktan pimand. Arkadann odada hazr bulunduuna emin olduu, necip ruhuna eza vermemek, vaziyeti samimi bir szle kurtarmak istedike i uzuyordu. Manasz harp hikyeleri anlatmaa giriti. Bunlar, camide kaval almak gibi pek yersiz dyordu. 660 alkamyordu da... Bereket versin, hizmeti kz imdadna yetiti Terzi geldi Hanmefendimiz, dedi, entarinizi provaya getirmi... leri varsa yarn u-rayaym! diyor... Hayr! Hayr! Beklesin... Yarn olur mu? Mahir efendi derhal ayaa kalkt. Msaade istedi. Gidiyor musunuz! Oturuyorduk. ok enteresan eyler anlattnz... Muharebeyi sevmediim halde... Terzi bekleyebilirdi... Yolumuz uzak... Paa Hazretlerine hrmetlerimi syleyin. Hanmefendi, oda kapsndan kacaklar vakit Murat' durduttu. Yanan okad. Valdenize selm ederim kkbey, dedi, beraber getirin birgn... Ben her Perembe evdeyim. Semiha'nn yalnz can sklyor. Oynarsnz. Darda kar yamaa balamt. nn'nde bir gece Selmi'nin kara dair bireyler okuduunu hatrlayarak byk bir dehete kapldPaa zade olduu halde, bir dul kar ocuu gibi merasimsiz arpp merasimsiz den Se-lmi'ye acyordu. Yiitliini, zeksn, kendi kendine dahi itiraf edemeden kskand Sel-mi'ye... Mezarnn yerini bile renmek istememilerdi. Kars, kz, babas iin kaybolmu bir adam... Tarih iin kaybolmu bile deil... Hi yaamam... 661 alkanyordu. Selmi'nin bir szn hatrlad: Savcbey tepelerinde anadan ryan len ine'li Yusuf'un ii de Mustafa Kemal'e male-dilecek... Yutkundu. ine'liyi brak... Onu belki hl hatrlayan vardr... Sen bir evin odasnda, bir koca fotoraftan ibaretsin... lk frsatta, sandk odasna kaldrlacak bir fotoraf... Byle dnyann, gelmiini, gemiini... Nasl, Aye'yi beendin mi Murat? Beenmedim irkin mi? irkin... Kapkara... ingene maas gibi... Sonra aptal bir kz... Natpinkertori'u bile duymam... (Mersi) diyor. (Mersi) Franszca (Teekkr ederim) demektir. Adil bey iitse pek fkelenir. Neden? Trke dururken Frenke halt kartrma! diye barr... Bana senin Bolevik dediine bile fkelendi. Haltetmi... Bolevik demiyeyim de Paazade mi diyeyim... yi vallaha!.. Aye'yi be-enmesen de onu sevmeye mecbursun. Hi de mecbur deilim... Mecbursun. Selmi amcann vasiyeti var... Aye'yi ocuklar derse kurtaracaktn ya! O baka... Gene kurtarrm... nsan birisini sevmeden kurtaramaz m? Hayr... Sevmese mi? Ne mmkn benim eek olum! Sevmeden kurtarmak kabil mi? 662 Seviyordu elbette... Mahir efendi, Selmi'nin zmir'i hi sevmediini biliyordu ama, kolayca yalan sylemiti. Olu, Aye'yi belki de sevmeye mecbur deildi. Fakat Selmi'yi mutlak sevecek... Yoksa, biarenin orada, ylece dmesinin ne kymeti kalr?..

 Byrsen seni Selmi amcann mezarna gtreceim. Byrsen ok para kazanacaksn... Selmi amcana mermerden bir mezar yaptracaksn. Bana haydi sz ver... Sesi titredii iin sustu. Islanan gzlerini, olunun akn baklarndan kard. ' Olur... Bizi Adil bey, Hrriyet Tepe-si'ne gtrd. Selmi amcama Hrriyet Tepe-si'ndeki gibi bir mezar yaptracam... Teekkr ederim olum! Bak, iyi aklma geldi... Durmu amcam hep syler. Hani bize hrriyet de getirdin mi baba? Hrriyet mi? Hrriyetin ne olduunu sen biliyor musun? Biliyorum. Hrriyet, iyi bir ey... Galiba getiremedim. Neden? Bulamadn m? Eli silhl adamlarda olurmu... Durmu amcam dedi ki: Hrriyet hep eli silhl adamlarda bulunur. Demek ki... Klcn ektiine gre Selmi amcamda varm... Evet, onda vard. Niin almadn? Unutmuum... 63 lenecek... Hakl Durmu amcan... Bak ne yaparz. Deriz ki... Evet, getirdi deriz... Hayr Murat! Galiba yalnz hrriyet meselesinde yalan sylenmiyor. Brak, Durmu amcan bana fkelensin! Murat birka adm sonra yavaa: Ben hrriyeti pek merak ediyorum! dedi. Ryama bile girdi de ondan. Krmz bir eydi... yle kpkrmz... Murat, mbhem tarifini tamamlamak iin kck yumruunu skp havaya kaldrdBu, uzun zaman, hayal edilmi, bir Cuma gnyd. Cephede daima hatrlanan, saadetine doyulmaz gnlerden birisi... Mahir efendi, karyolada yatyordu. stanbul'un rutubetli k, Ankara'nn kuru souuna kolayca dayanan yaral kolunu hafif, hatta biraz tatl romatizma sanclaryle szlatmaa balamt. Srtnda beyaz patis'ten, tertemiz, kar gibi gecelik entarisi zerinde, bej renginde am hrkas, banda siyah kuzu kalpa vard. Bir aydanberi, kendisini daha ok topladndan, yanaklar dolgun ve krmzyd. ksrp rpmmayan, yanaklar dolgun ve krmz olan, her hasta gibi, sanki evdekilere ve dostlarna marmak iin yatakta yatyordu. Oda tertemiz, spscakt. Sobann ateini yk bir demlikte, stne souk su ilve edildike rengi koyulaan taze hlamur kaynatyorlard. Sedirde, iki diz stne oturup kamburunu ve dilini karan, mthi bir ciddiyetle resim yapan Cemal dalm gitmiti. Babasnn tarifi zerine byk yelkenli bir kayk iziyor, aabeysinin kullanmasna msade ettii lstii keyfiin izgilere srp duruyordu. Canseza, amarlarla uramaktayd. Sa tarafna sepeti, nne diki kutusunu almt. Sol tarafnidaysa, elden geirip dikkatle katlad giyecekler duruyordu. Bykanne ve kedi uyuklamaktaydlar. Murat, karyolann ayak ucuna oturmutu- Muallim Adil beyin snfna iml yazdrrken kulland sesi taklit ederek, babasna kraat kitabndan bir hikye okuyordu: O esnada Badad'da odun az ve pahalyd. Binaenaleyh berber Ali eein stndeki btn odunlar satmasn syledi. Bu iin sonunda bir hile olduunu anlayamayan safdil oduncu, odunlar oraya braktktan sonra pazarlk mucibince parasn istedi. Ali birdenbire barmaa balad: Ne sylyorsun, herif!.. Ne demek istiyorsun? Pazarlnda durdun mu ki benden para istiyorsun? - Efendi kendine gel! te eein stndeki btn odunlar indirdim. Hayr, indirmedin. ndirmedike de bir para alamayacaksn. 664 665 den baka birey kalmad. O da ddun deil mi? Onu da vereceksin. Efendi ldrdn m? Byle pazarlk dnyann neresinde grlm.

 Demek vermiyorsun ha ! Tabii vermiyorum. Dnya kurulal byle bir i iitilmemitir. Ben onu bilmem, pazarlm tanrm. Ya vereceini ver, yahut yapacam ben bilirim. Oduncu yle kolay raz olur adamlardan deildi. Binaenaleyh hiddetli hiddetli bararak gelip geenleri etrafna toplamaa balad. in bydn gren Ali hemen elabukluu ile semeri alp dkknna girdi. Hikyenin bundan sonras biare oduncunun kadlara mracaat ettiini, hakkn hak edemedikten baka, Fazla grlt yaparsa, ehirde fesat karmamak iin kendisini, hemen hapsetmekle korkuttuklarn anlatyordu. Oduncu nihayet Halife'ye mracaat mecburiyetinde kalm. Halife: Bana anlattna gre berberin hakk var. Mamafi yle biraz yakma gel de... Sana birey syleyeceim. Demi. Halife'nin szlerini dinleyen oduncu glerek oradan uzaklam. Birka gn sonra berber, oduncunun sanki aralarnda birey gememi gibi dkkna geldiini grm. Oduncu: Ben ve arkadam kyden beraber geldik, demi, ikimizi birden kaa tra edersin? 666 mu. Tra bitince: Arkadam darda bekliyor, dur getireyim! diyerek dar km, eei yularndan ekerek ieri getirmi... Mahir efendi, hikyeyi de, olunun ar bir ciddiyetle okuyuunu da pek beeniyor, kahkahalarla glyordu: yi vallaha! Nasl, herifin semerini alr msn? E sonra!.. Murat okumaa devam edecei srada kap alnd. Canseza kalkt. Sarayn ikinci mam Hac Nizamettin efendi gelmiti. * Kadnlar teki odaya getiler. Hac Nizamettin efendi, iki metre boyunda, Kara sakall, kaim sesli, ciddi bir adamd. Aslan Sivas'l olduundan, Abdlhamit'in sarayna da hal'e yakn aylarda intisap etmi bulunduundan Mahir efendiyle eskiden-beri ahbaptlar. Hasta msn? Hayrola! diye karyolaya yaklat. Buyur hocam! Safa geldin... Havalardan galiba... Kolum szlyor. Ehemmiyetli birey deil... Nasl ehemmiyetli birey deil... Yaralanm kolun mu? Evet... Bre ocuk! Neye Saray Hmayuna gelmezsin. Doktora baktrrdk. Saray doktorunda... Havalar dzelse geer, dediler. Mafsallar daha canszm... Rutubet dokunuyor. Nizamettin hoca, ke minderine bada 667 i i ken anlatyordu: ime domu... Bugn selmlk resm-i lisini Yenicami'de icra ettik. Dnte Haydi, Mahir'e bir urayaym! dedim. Sen bizi aramazsn ama... Saol... Her zaman aklmdasn. Lkin frsat elveriyor mu? Biz istanbul'un yabancs olmuuz. Kalabalkta, tramvaylardan, otomobillerden adeta aryorum. Sonra... gal ordusu, Bayraklar, sinirime dokunuyor. Anlald, anlald! Siz Kuva-y Milliye-ci oldunuz... H! Ben Kuva-y Milliyeci deilim... li Osman sllesinde, lnceye kadar hizmet etmeye yemin vermiim. aka ettim canm! Zaten yava yava herkes yola geliyor. Refet Paa bile... N'olmu Refet Paa'ya?.. - Duymadn m? Halifemize bir gzel hay van hediye etti. Aman ne diller dkyor. Ser-yaverle hukukumuz ileri olduundan benden birey saklamaz. Zaten efendimiz mnasip bir at aratyordu. Kuva-y Milliyenin Trakya fevkalde mmessili bunu iitmi. (Konya) adndaki hayvan takdim etti. Yazd ifrede diyor-ki: (Konya) yi Halife Hazretlerine takdim iin getirmitim. Yalnz halen ne

halde olduunu grmedim. Caserette bulunamyorum- stanbul'da iyi bir hayvan bulunmayacan anladm iin Halife Hazretlerinin Seryaverlerinen hayvan tedariki hususunda istical etmemelerini bunun iin rica etmitim. Hayvann taraf Hi-lfetpenahilerinden takdir edilmesini ltf-u l668 h telkki ediyorum. Byk bir cretkrlk olacan bilmekle beraber stikll muharebesinin tarihi bir hatras olduu iin eski, sadk bir gaza yadigr olarak takdim ettii Konya'nn Halife Hazretleri tarafndan ltfen kabuln ve Halife Hazretlerinin en kalb ve en ubudiyet-kr hislerle ellerini ptmn arz ve iblna tavassut etmeleri... Falan iiln... Anladn m imdi? Anladm... Evet... Hayvan grdnz m? Grdm. Maallah bir kanatlar eksik... Efendimiz de pek beendi... Seryaver herifi poh-pohlam. Ne edersin, kpry geinceye kadar ayya day denecek. Cevab da okudu. Zat Haz-ret-i Vekletpenah'nin gerek teyit buyrulan his-siyat- haliseyi misafirperveriden ve gerek takdim klman Konya namndaki hayvandan dolay hassaten mahzuz ve mteekkir kaldklarn, muazzez vatanmzn muhafaza-y istiklli gibi pek mukaddes ve ulv bir maksadn istihsaline alan yksek nasiyeler meyanmda temayz etmi olan ol zat- vlnm da ibraz- hamaset fedakri eyledikleri ehamet meydanlarnda... Ne fedakrl yahu! Bunlar Refet Paa iin mi yazmlar!-. Allah, Allah! Bizi azkal-sn hep krdracakt. Canm biz bilmiyor muyuz? Lkin maslahat bugn byle icap ettiriyor... Dinle: ahamet meydanlarndan birine izafeten tesmiye klman bu sevimli gzel ata malikiyetle Halife efendimiz sevinmi imiler. Hey gidi hr zaman... Bre baldr plak! Senin hediyene bir 669 li Osman Padiahnn ihtiyac m vard? Ser-yaver, hem okuyor, hem de kurnaz kurnaz glyordu. Neler yazmam... Bizim seryaver kitabette menendsizdir. Cenab- Cebrail, Hazret-i Fahr- kinata nasl teblii risalet eylemise, Refet Paa da ylece efendimizi tebli-i veklet buyurmular imi. Bu muazzez hatray ebediy-yen unutmayacak iken bir de hergn bermutad bu eseb-i habbar- fettara bindike hatrlayacak-larm. Zaten bu mektup efendimizin hissiyat- hakikay muhalesatkrane ve kadirinasaneleri-ne tercman bile olamazm. Bizim cenup cephesi kumandannn az kulaklarna varmtr. Acaba hayvann takdiminden Ankara haberdar m? Yok canm! Bu mesele gizli. Hep ifre ile dnyor. ki ekyann arkasndan kim gider? Hamdolsun Vatan hals oldu. Sel gider, kum kalr fetvasmca imdi akl erenler, li Osman tahtnn etrafna toplanyorlar. Herkes bi-ribirini eziyor. Geenlerde Meclis'te olanlar iittin mi? Hayr! Hac Nizamettin efendi, tatl anlatmaya hazrlanrken kap tekrar alnmt. Dar kan Murat sevinle geri dnd: Durmu amcamla Adil amcam geldi baba! Darda Durmu hocann incecik sesi duyuluyordu: Hala yatyor mu bu tembel? Biz de ava gitmitir. Evde bulamayz! diye korkmutuk... Kapda Nizamettin hocay grd: Vay hocam hangi gzel rzgr... Hakikatsiz bize gelmedi. Biz varalm dedik. Bunlar Kuvay Milliye... Biz... Siz de Halife beridegn... Adil usta Nizamettin hocay selmlad: una, bari bir nefes etseniz... diye gld. Muharebe ettiinden bu k istirahate hakk var. Murat, yeni gelenlere de hlamur verdi. Durmu hoca Nizamettin efendiye sordu: Ne var, ne yok Sarayda Hazret? Sarayda birey yok. Sarayda ne olur mu. Ne varsa Ankara'da, Ankara yaran arasnda v\r. Dediim gibi... Geenlerde itiraz etmitiniz. te szm bir bir kyor. Hayrola! Abdlmecit efendiyi yeniden Padiah m iln edeceiz? Elbet o da birgn, inallah, olacak... imdi ben eyi anlatyordum. Azkalsm, Mustafa Kemal'i mebus bile yapmayacaklarm. Bereket versin, bazlar yalvarmlar da...

Mahir efendi merak etti: Mebus mu yapmayacaklarm? diye hayretle sordu. Ne sandn ya! tane Mebus Meclise bir Kanun teklif etmiler... Erzurum Mebusu Sleyman Necati bey, Mersin Mebusu Selhat-tin bey, bir de Canik Mebusu Emin bey... Ne istiyorlar... Diyorlar ki: Byk Millet Meclisine z intihap ounabilmek iin, Trkiye'nin bugnk hu'dutlar dahilindeki mahaller ailesinden olmak meruttur. Ondan sonra muhacereten gelenlerden Trk ve Krtler tarih-i isknlarndan iti670 671 baren be sene mrur etmi ise intihap olunabilir! Anladnz m kurnazl? Bu kurnazlk deil ki efendim! Buna ahmaklk derler. Byle syleyen Adil ustann birdenbire kzd gzlerini ufalamasndan belliydi. Memleket at efendim, diye, devam etti, Mustafa Kemal kendisini kolayca mdafaa etti. Bu teklifte maksad- mahsus var diyerek sze giriti. Maksad- mahsusun doruca ahsn kastettiini, maksadn da kendisini Vatandalk hukukundan skat etmek olduunu syledi. Yunan denize dken bir Bakumandan'a, zaferinin zerinden henz bir sene gemeden byle taarruz edilir mi? Affedin buna, haa huzurunuzdan, Eeklik derler Herif kendisini mdafaaya bile lzum grmedi. Budalalarla alay ettii szlerinden belli! Doduum yer, hudut haricinde kald. Herhangi bir intihap dairesinde stste be sene oturmaa 1da frsat bulamadm. Doduum memleket hudut haricinde kaldysa su benim deildir. Eer dmanlar karlayamam olsaydk, Allah muhafaza etsin, bu Kanunu teklif eden efendilerin doduklar memleketler de, hudut haricinde kalabilirdi! Doru sylemi... Deil mi? Arkasn dinle: Bir yerde be sene oturamadma gelince, dedi, ben, dedi bunu yapamadmsa, dedi, Anafarta'larda, Ar-burnu'nda, Bitlis ve Mu'da, Sivas'da, Erzurum' da, Ankara'da, geen aylar zarfnda, zmir'ce bulunduumdandr. dedi. Dmanlarn bana suikast ederek beni vatanma hizmetten alkoy672 maK isteyeDieceKier aKima gercu. *aKat velev ki birka kii de olsa, byle bir muameleyi mebus arkadalarmdan beklemezdim. Buraya kadar mazlum mazlum konuan Bakumandan birdenbire kkredi. Mebus olmak itibariyle bu efendilerin amil bir sfat vardr. Binaenaleyh beni vatandalktan skat etmek sel-hiyetini bu efendilere kim vermitir? Millet bu efendilerin fikrine, itirak ediyor mu? Bu efendileri intihap edenlerle beraber btn Millete bunu soruyorum ve cevap istiyorum! dedi. Cevap... x Cevap sorulur mu? Her taraftan telgraflar yad. Biz bugnlerde birka asrlk istibdatlarn cezasn ekiyoruz. Fena politikac bile deiliz... Bu iin kara cahiliyiz! Glncz vesselam. Nizamettin efendi sesini bsbtn kalm-latrarak: Hi gln deiliz! diye itiraz etti. Btn bu iler hazrlk... Sizin olup bitenlerden haberiniz yok. Asl hatay Mustafa Kemal Paa irtikp etti. Hilfete ve Saltanata dokunmakla, kendisini mahvetti. Altyz ksur senelik li Osman sllesi byle Cellleri ok grmtr. Bir Kumandan vatann kurtarmaa mecburdur. Bu hizmetin karl li Osman tahtna gz dikmek olamaz. Bu yolda ona en yakn arkadalar bile yardm edemez. Dveli muazzama raz gelmez... Yani ne olur? Yer yerinden oynar. Alem-i islm akln kaybetmedi... Vicdan sahibi, hamiyyet ehli 673 Osmanllar tkendi mi? El altndan biz de hazrlanyoruz. Bu mlk bir ser hoa peke ekecek deiliz. En gvendii adam Refet Paa... Halife'nin ayaklarn pyor. Rauf bey, Kzm Karabekir Paa, Nurettin Paa. Vehip Paa gibi ricali Osmaniye Halifemiz efendimize canlaryle, kanlaryle merbut bulunuyorlar... Karahisarsahip Mebusu kr hoca efendinin yazd Hilfeti slamiye ve Byk Millet Meclisi Nam risaleyi grdnz m? Durmu hoca: Ben grdm, diye cevap verdi, okudum da atm. Efkr- umumiyye-yi slamiye tereddt ve straba dmtr. diye balyor-Hilfet ayn Hkmettir. Hilfetin hukuk ve vezaifini iptal etmek hi kimsenin, hibir meclisin elinde deildir. buyuruyor. yle deil mi?

 Evet... Hadis-i eriflerden bahsolunu-yor. er-i erifi, ilim ve hakayka yzdeyz mutabk bir eser... Belki dediiniz gibidir. Fakat benim kanaatma sorsaydlar. Yazmlamasn tavsiye ederdim. Anlayamadm. Doru sz yerinde sarfolunan szdr. Dnyann en doru sz bile srasnda sylenmezse aksi tesir yapar. O Risale, Halifeye, iyilik yerine ktlk getirecektir. Bilkis... Mdafaa ediyor... Batryor hocam! Bu ilerde en byk talihsizlik patavatsz dostlara malik olmaktan doar. Ne demiler: nsann aptal dostu olacana akll dman olsun. Hilfet ayn hkmettir., Halife Meclisin, Meclis Halife'nin vecizesi ne manaya gelir bakalm! Lvedilen saltanat- ahsiyeyi, Hilfet makamyle deitirmek, Padiah yerine Halife'yi koymak istiyorlar. Millet Meclisi, Halife'nin meveret heyeti, Halife'yi Meclis'in, dolaysiyle Devletin Reisi gibi gstermek ve kabul ettirmek istiyorlar. yi ama, bu dolambal maksad, Mustafa Kemal gibi zeki adam, bir darbede meydana koymayacak m? Saltanat Hilfet'ten ayran, Vahidet-tin'i karan kuvvet ortada sapasalam dururken... i zorlamak aptallk deil de nedir? zleceinize seviniyorsunuz. Kald ki hoca kr efendinin fikirlerini de ben doru bulmu. yorum. Doru bulmuyor musunuz? H sm-me haa! Kfre giriftar olmak tehlikesi... Hi bir tehlike yok... Ben bu ileri ok tetkik ettim. Dinler, uhrev olmaktan ziyade dnyev kanunlar gibi geldi bana... Durun efendim, kerem buyrun... Haydi hatrnz iin sz deitireyim: Dinler dnya ilerine alet edildi. Eskiden, dinler, bin trl siyasi ve ahsi maksat ve menfaatlere alet ve vasta olmu-lafdr. Hi deilse, bunu inkr edemezsiniz-Beeriyette din hakkndaki ihtisas ve vukuf her trl hurafelerden tecerrt ederek hakiki ulm ve fnun nurlaryle musaffa ve mkemmel oluncaya kadar din oyunu oynayan madrabazlara her yerde tesadf edeceiz. Ama, her oyun gibi bu oyun da seyircileri bktrmamsa zevkle seyredilir. Yani nevnma bulacak bir zemin mevcutsa tutar. Ezmamn tebeddl ile ahkmn tagayyr inkr olunmadka... H, biz bunu inkr etmiyoruz. 674 675 nk Hadisi eriftir. Gelelim bizim ahvalimize: Bugn bu memlekette Sultan ve Padiah unvann tayan bir Hkmdar yerine, Halife unvann tayan bir Hkmdar bulundurur ve bunu yaatmaa gayret edebilir miyiz? Niin edemeyecek misiz? Arzedeyim: Hkmdar o memleketin hudutlar iinde hkmeder. Halife, btn slamlarn Reisi saylyor. Halbuki Abdlmecit efendi, yz ksur milyon mmeti Muhammed'e hkmeylediini ileri sre dursun, hakikatte eli ve hkm altndaki mmet, on, onbe milyon Trkten ibaret deil mi? Maddeten yle... Lkin manen... Mneni brakn... Halife ismindeki Hkmdar: mmetlerin muameltn tedvir, ve umuru dnyeviyelerine ait ahkmdan, menfaatlerine en ziyade tevafuk edeni tenfiz etmeye vazifeten mecbur saylmaz m? Evet, tabii... u halde bir Halife, bilcmle mslman-larm Hukukunu mdafaa edecek umur ve me-salihini nafiz bir azm-irde ile de ihata eyleyecek... Dnya yzndeki yz milyon ehl-i islm arasnda, adaleti payidar klacak, huku-k-u mmeyi gzetecek, emn-asayii ihll edecek hadisata mani olacak, ehl-i slama kffr tarafndan bir tecavz vki olsa buna kar duracak, camia-y islmiyenin salhn temine hadim esbab- medeniye ve mraniyeyi ihzar ile mkellef bulunacak deil mi? Evet. 676 " JJUgUU kfU~Ll4.Xi.t4.LI. yon Trk halk ile Abdlmecit efendi bu ii becerebilir mi? Tabii beceremez. Lkin, elbet birgn gelecek Haktaal'nn izniyle...

 Biz bugn konuuyoruz hocam! Bugn, hoca kr efendinin ileri srd fikre gre Abdlmecit efendi, in, Hint, Efgan, ran, Irak, Suriye. Filistin, Hicaz, Yemen, Msr, Trablus, Tunus, Cezair, Fas, Sudan, hlsa dnyann her tarafndaki islamlarn ve islm memleketlerinin umurunda tasarruf sahibi olmak icap eder. Bir gn lemi islmda ittihat fikrinin uyanacana inanyoruz. Makam- Hilfeti burada, kavi bir merkez ve mesnet halinde muhafaza etmek gayretimiz bundandr. yi ama, bu hayal hibir zaman hakikat olmayacaa benzer. slm cemaatleri birbirlerinden, tamamen ayr maksatlarla ayrlmadlar m? Emevilerin Endls'te, Alevilerin ma-ripte, Fatmilerin Msr'da Abbasilerin Badat' da birer Hilfet ve Saltanat kurduklar ve mmet fikrinin pek kuvvetli olduu sralarda bile bir trl birleemedikleri meydanda bulunmuyor mu Hatta Eddls'te her bin kiilik bir cemaatin bir Emrirlmmini ile bir Minberi olduunu hoca kr efendi risalesinde yazmyor mu? Niin oralara gitmeli? te Araplar, Osmanl mparatorluundan kurtuldular. Kurtulmak iin de kfirlerle birlikte bize saldrdlar. Dilleri, dinleri bir olduu halde birlee-bildiler mi? Birleememelerinin esbabn da biliyoruz. Bu sebepler ilerde ortadan kalkamaz m? 677 ,!..; kalkar diyerek biz imdi, hemen kamilen ecnebi devletlerin taht- tabiiyetinde bulunan veyahut yar mstakil gibi grnen islm milletlere ve devletlere burada, hoca kr efendinin risalesine istinat ederek (Halife) nam altnda bir mterek hkmdar nasp ve tyin etmeye kalkarsak, manasz, mantksz, kabiliyeti icra-iyeden mahrum, bir i ilemi olmaz myz? Bununla kendi cehalet ve idraksizliimizi dnyaya ilndan baka elimize ne geer? Siz, btn nokta-y nazarnz makam- Hilfetin maddi kudretine istinat ettirdiniz. Manevi kuvvetleri meskt geiyorsunuz. Ha-a,tebihte hata olmaz. Hristiyanln Papalk makam da bir tarzda, makam- Hilfete benzer. Bizden daha ileri saydmz Avrupallar bunu kaldrmay neden dnmyorlar? Bunu onlara sormal. Fakat bize gelince: Hoca kr efendi ve arkadalar, malm risaleyi Halifeliin manevi kudretini mdafaa iin kaleme alma benzemiyorlar. Bilkis: Halifenin vazifesi yalnz ruhani deildir Hilfetin sslesas kudret-i maddiye ve kuvvet-ihk-mettir. buyurmalar da meseleyi benim arzet-tiim cihetten mtala eylediklerini gsteriyor. Kald ki Halifeler deil, birok Peygamberler bile Peygamberlikle beraber kdret-i maddiye ve kuvvet-i hkmet temsil etmilerdir. Buradaki asl maksat baka... kr efendi ile siyaseti arkadalar, dncelerini ak sylemiyorlar. Alem-i slama amil din bir mesele ortaya koyar grnerek Halifenin Padiahln elde etmeyi tasarlyorlar. Mustafa Kemal' 678 I fa Kemal'i alaa etmek iin, yerine bir Halife nasbetmek kolay kazanlr bir dava saylmaz. Yemen llerinde kavrulup mahvolan Anadolu ocuklarnn saysn biliyor musunuz? Suriye'yi, Irak' muhafaza etmek, Msr'da bari-nabilmek, Afrika'da tutunabilmek iin bu millet ka milyon evldn feda etti sizce malm mu? Hl bugn, burada, Hilfetin payitahtnda, igal kuvvetleri olarak mslman Hintliler var hocam!.. Mslman Hintliler... Haklsnz... Alem-i slmm cehaletinden bir ksm devletler istifade etmektedirler. Ama biz de bu nabeca hareketlerimizle onlarn N ilerini kolaylatrmyor muyuz? Faydasz bir ii inatla devam ettirene ne derler? Btn dnya slmlarm kurtarmak vazifesini, bu milletten istemek botur. Bu bo mit iin Hilfet makamna sarlmak da faydasz. Bizden sekiz, on misli fazla nfusu olan byk slm kitleleri de biraz davransnlar. Bir an farzedelim ki bu millet kr hoca efendinin fikrini kabul etti. Btn lem-i slm bir noktada tevhid ederek sevk ve idare etmek gayesine yrdk. Ve muvaffak dahi olduk. Pekl ama, taht- tabiiyet ve idaremize almak istediimiz milletler derlerse ki: Bize byk hizmetler ve muavenetler yaptnz teekkr ederiz. Fakat biz mstakil kalmak istiyoruz. stikll ve hakimiyetimize kimsenin mdahalesini istemeyiz. Biz ken'di kendimizi sevk ve idareye muktediriz. O halde, bizim Devletin btn gayreti ve fedakrl, sadece bir teekkr ve dua iin mi gze alnacak! 679 i

Buna ben ok zldm. Bereket versin, lem-i slm sizin gibi dnmyor. Halife Hazretleri btn mminler tarafndan asar tevecch grmekte, Asya'nn en cra kelerine varncaya kadar islm kitlelerinden binlerce mektup ve telgraf almaktadr. Makam- Hilfetin sarslmas, emin olun, dnya iin bir musibet tev-lid eder. Durun efendim, szm bitirmedim. Ne yazk ki hazineyi maneviyeye taarruz etmek isteyenler, hariten kimseler, Mileli slmiye' den Trk ekemeyenler, kfirler deildir. Bizzat biz Trkler kendi elimizle bu hazinenin elimizden, maazallah, ebediyyen karlmasn inta edebilecek bir gaflete giriftar olmuuz. O mahiler ki derya iredir deryay bilmezler. fetvasnca... Akl beer bir noktaya taklnca kendisini her hususta hakl grmek felketine urar. Korkarm ki byle bir galat ryet iinde bulunmayasnz. Zannetmem efendim... (Ecnebiler Hilfete taarruz etmiyorlar.) buyurdunuz. Ne acaip-tir ki seferberlikte, btn cephelerde, biz hakikaten ngiliz ve Fransz Bayraklar altnda vuruan slm kardelerimizle boazlatk. Makam- Hilfet, iln ettii cihad- mukaddese ramen bizi, slm kardelerimizin fil taarruzundan koruyamad. Zaten ecnebilerin Hilfete taarruz etmemeleri beni iddetle phelendiriyor. Yunam zerimize saldrtan ngilizler, acaba, bizi kuvvetlendirmesi ihtimali olan byle manevi bir varl niin ykmak, hi deilse bizi ondan niin mahrum etmek istemezler? Sizi dinlerken ayorum. Herkes aptal 680 U .yann* ocu aivii-toii xvux 111113 ccu; j..u ca Hseyin Cahit bey, ne diyor bilir inisin? Hilfet bizden giderse, be, on milyonluk Trkiye Devletinin lem-i slm iinde hibir ehemmiyeti kalmaz, Avrupa siyaseti nazarnda da en kk ve kymetsiz bir Hkmet mevkiine deceimizi anlayabilmek iin byk bir dirayete lzum yoktur. Milliyetperverlik bu mudur? Hakiki milliyet hissini kalbinde duyan her Trk makam Hilfete drt elle sarlmak mecburiyetindedir. Hanedan Osmanide kabul edilmi ve binaenaleyh ilelebet Trkiyede kalmas taht- temine girmi Hilfeti, elden karmak tehlikesi icad etmek akl ve hamiyyet ile hiss-i milliyet ile zerre kadar kabil-i telif olamaz. Hilfeti, elimizden gitmesine zerre kadar imkn kalmayacak surette muhafazaya memuruz. diyor. Ltfi Fikri bey Hilfeti zayflatmak Trklk iin intihardr. buyuruyor. Bunlara ne diyelim? Hseyin Cahit beyi biz biliriz Nizamettin efendi, Almanlar zamannda dnya yzndeki Trkleri birletirmek iin Anadolu ocuklarn Kafkasya dalarnda katlettirenlerin eleba-larndandr. O fikirle bir mparatorluk kaybettik. imdi de daha byk bir hayal ile bu bir kar harap vatan ve bir avu yar plak milleti mahvetmek istiyor. Birbirimizi ikna edemeyeceimiz meydanda. Yalnz u kadarm sylememe msade buyrun: Kendimizi, gerek Tu-ran'lar, gerek lem-i slm iin cihann hakimi zannetmek gafleti artk devam etmemelidir. Hakiki mevkiimizi, dnyann vaziyetini tanmamaktaki gafletle, gafillere uymakla milletimizi 681 '* mal Paa, bile bile ayn faciay devam ettirecek deildir. Ya ne olacak? Ne olacan greceiz... Hac Nizamettin efendi hoca, fkelenmi olacak ki bir fincan hlamur imeyi dahi kabul etmeden, Mahir efendiye yarm azla ifalar temenni edip gitti. Adil usta, geriye yaslanarak kahkahalarla glmeye balad. Yaa benim kse hocam! diyordu, herifi haptettin. Dikkat et! Eline geecek ilk frsatta, seni (Zndk) diye astrr bu yobaz! Din ehidi olurum. Din ehidi mi? Vay sen kendini hl dindar m sayyorsun? Elbette... Herhalde, dininiz din-i islm deil. Din-i islm... Peygamberimiz: Ben dnyaya hereyden evel ahlk dzeltmeye geldim. Buyurmu. Namaz, falan ahlktan sonra... Sen de tabii, bana ahlksz bir herif diyemezsin ya ... Haklsn... aka ettim... yi ama, bakalm bizim hasta ne dnyor. Malm ya, dini btn mslmandr. Halife'yi grmek istiyorum- Yataa dmeseydim... Selmlkta...

Durmu hoca elini kaldrd: Kes, yeter! Biz imdi Selmlk'tan geliyoruz. Yenicami'deydik. Halifenin grlecek yalnz bir marifeti var. O da Drrehvar Sultan! Drrehvar Sultan m? 682 A.X*. 1VUJ babasnn kmasn bekliyordu. Bana bir Arap kefiyyesi sarmlar. O kadar gzel ki... nsan bakmaa doyamyor. Demindenberi konuulanlar dikkatle dileyen Murat'a dnd: Ulan mektepli, elini abuk tut da Drreehvar Sultan sana alalm... Ben istemem... Niin? Adil usta gld: Eski Bolevik de ondan. Asaletten anlamaz. Asilzadelerden nefret eder. yle mi bakalm? istemiyorum. Ama, yeil gzleri var. Piman olursun Olmam. Olursun budala! Vallaha olmam... Yoksa Aye'yi mi beendin? Hangi Aye'yi... Semiha'y m? Semiha irkin... Yalanc geen hafta sinema oynatmsn... Filmleri beenmedi. Oyunlardan da bir ey anlamyor. Kazk gibi oturuyor. Daha vakti var... Dnya bu! Sonra sonra da korkarm oyunlarndan ikyet edersin. Aptal bir kz, efendim, berberin hikyesini okudum da glmedi. Hangi berberin hikyesi?.. Misafirlere berberle oduncunun hikyesini, demin okuduklar yere kadar anlattlar. Sonra okumaa Murat, yksek sesle devam etti: 683 detinden ldracak hale geldi. (Bu ne edepsizlik! Ben bu derece hakarete tahamml edemem.) diye barp duruyor, Halife'nin has berberi olduunu ileri srerek kuduruyordu. Ali'nin bu edepsizliini gren oduncu; Acaip, dedi, pazarlmz ne abuk unutuyorsun? Ali'nin hiddeti mtemadiyen artyordu. Bunu gren oduncu bir fenala meydan vermemek iin dkkndan karak doru Halifenin yanna gitti ve bandan geenleri anlatt-Halife vakay dinledikten sonra: abuk Ali'yi ustura takmlaryle beraber getiriniz! diye emretti. Yarm saat sonra Ali, akn ve korkak bir halde Halife'nin huzuruna girdi. Halife ona sordu: Niin pazarln hilfna olarak bu adamn arkadan tra etmiyorsun? Ali yerlere kadar eilerek cevap verdi: : Halifemiz efendimiz hazretlerinin haklar var. Filhakika mukavelemiz yleydi, fakat onun arkadann byle bir eek olduunu asla hatrma getirmezdim. Gryorsun ki olabilirmi. Eein stndeki odunlarla beraber hayvann semerini de alan sen deil miydin? Haydi abuk ie bala! Ali korkusundan byk bir leen sabunlu su getirterek eei traa balad. Bu vak'a cereyan ederken hemen btn ehir ahalisi olan biteni haber alm, ileri gelenlerden bir ou kemal-i merak ile oraya gelmilerdi. Hele Ali' 684 nm mueruen tejsmu oraua i.j.cjj si de o mtekebbir terbiyesiz berberin byle bir tahkire uramasndan memnun grnyorlard. Esasen Badat'n en mehur berberinin byle bir eek tra etmesi herkesi bilihtiyar gldryordu. Ali iini bitirince, Halife ona gururun ve hiylekrlm fenal hakknda messir bir nasihat vererek salverdi. Eei tra olan zavall, kylye gelince, ona da birok ihsanlarda bulundu. Btn Badat ahalisi, Halife'yi islmm adaletini ve zeksn alklyorlard. Durmu efendi, yzn buruturarak Murat'a sordu:

 Sen- Halife'nin adaletini beendin mi? Beendim. Tyleri kazman eein ne gnah var? Sahi... Eein tyleri kaznrsa ne olur1? Ne olacak. Zavall eek r... Adil usta gld: imdi, Allah, Allah! Vaktiyle Badat' da tra edilen eee acyor. Demin Nizamettin hocay eekten dme dndrdn. Hak etti, ama, haksz mym? Mahir efendi, gayet bitaraf, sze kart: Hoca buraya mjde vermeye gelmiti. i berbat ettin. Ne mjdesiymi? Bir sr isim sayd. Bata Refet Paa Hazretleri, Nurettin Paa, Kzm Karabekir Pa-a... Ne olmu bunlara? Elaltmdan Halife'ye yanayorlarm. Re685 xvunya ismmue ur a neuye emus. Halife de cevabnda, bu iyilii ilerde hatrlayacan sylemi... Vay canna! bu kadar ilerledi mi? Mustafa Kemal'in talii var. Anlayamadm. Paa'y harekete gemeye mecbur edecekler! Ne yapacak? Halife'yi de, grrsnz, yaknda deh-ler... O zaman?.. Padiah yok, Halife yok... Millet isyan etmez mi? Milletin olup bitenlerle bir alkas yoktur. Tel edenler, menfaatleri Saraya bal olanlarla, Kuvay Milliye'den umduklarn alamayanlar! Biz kendi iimize bakalm! Sen hl, Kolum szlyor diyerek byle tembellik mi edeceksin? Hemen Tembellik dersin insafsz!.. Benim kolum kalkmyor. Bu Adil usta olacak Arapolu da beni dinlemedi. Konutuk. Adil usta, Tavan maazasn brakmak niyetinde deil... Doru mu ya? Biz artk yamz bamz aldk. Aalm bir marangozhane, birka kalfa, birka rak buluruz... Adil usta, ban sallad: Bizi hr mrmzde patron yapacak! Yama m var? Senin ahlkn bozuldu Mahir usta! Akaret sahibi olmak seni berbat etti. Hemen bunu sylersin. Sylerim. Bana nasl sz vermitin. Arabadan inerken... - 686 u sucumun stndeyim, almayalm demiyorum. Gene de alalm... Mahir usta, senin en kabaday tarafn dnp dolap nihayet: Hele benim takm zembilini hazrla! demendi. Galiba artk takm zembilini srtlamak houna gitmiyor. Sen haltetmisin... Hoca, bu Arapolu artk benim canm skyor. Bu yaa gelmi, oluk ocuk kira kelerinden kurtulamam. Murat'n kitabndaki masal gibi canm! Berber kurnazlk edecek, eein semeri gidiyor. Halife adaletini gsterecek, eein kllar kazmyor. Yeter gayr eek olduumuz... Bir para da ihtiyarl dnelim. ocuklar dnelim. Bu dnyann aptal biz miyiz? Haydi Balkan'a, Haydi Cihan harbine, Haydi Kuvayi Milliye' ye... Yeter oldu! Bir de bana yeniden takm zembilini ykletecek... Konusana be kse herif! Demin bir vapur dolusu lfn belini bken sen deil misin?.. Ben sana hak veriyorum. Bir marangozhane amalsnz. Harp grltsnden sonra iler dzelir. Ekmek paras bir byk beldr. Bu beldan korkusu kalmadka insan hi bir ey beceremez. Mahir usta, Adil ustaya, ite grdn m? manasna ban sallad: Gayr, sen karmayacaksn... Hele havalar bir dzelsin mnasip bir yerde mnasip bir dkkn bulacam... yice dndm. Kk bir elektrik motoru uyduruyoruz... Akam kadar alacak marangozhaneyi konutular. 687 ivusairer gance manr eiena, L-anseza' ya: Arapolunu nihayet kandrdk, dedi, marangozhaneyi ayoruz. Allah hayrl etsin!

 Marangozhaneden sonra bir i daha kal- . di. Nedir? Durmu efendiyi evlendireceiz. Durmu efendiden evvel aabeyim sra bekliyor. Aabeyim raz olmaz. Durmu efendi raz oluyor da, aabeyim neden raz olmuyor? Aabeyim burguculukan baka bir ey bilmez. Durmu efendiye gelince: limdir. limi kandrmak, cahili kandrmaktan kolaydr-Sen nerden bileceksin. Yats namazndan sonra kar koca, iskambil oynamaa baladlar. Bunu pek ciddi bir i gibi yapyorlar, arada srada birbirlerine mzklk bile ediyorlard. Mahir efendi, bilhassa katlarm sayarken Canseza!y seyretmeye doyamyordu. Yar yerde armas, kendi kendisine fkelenmesi ve nihayet katlar aarak Yardm etsenize kuzum! Yirmi iki, bir de Papaz ka eder! demesi ne gzeldi. ok zaman, byle suallere, eer yatmad da derse alyorsa Murat cevap verdi. Mahir efendi, desteyi kartrd, kestirdi. Karsna kat verip kat da kendisi ald. Kozu at. ite size or yeau... naya oynasanza... Mahir efendi, soka dinleyerek susmasn iaret etti. Canseza da pencereye bakt. Rzgr azmt. Tehditkr bir iniltiyle camlara srnyordu. Soba ve kedi horlamaktayd. Baka bir ses yok... Haydi oynayn! _ Dur hele... Kap m almyor? Hayr! Galiba yangn var. Allah gstermesin bu frtnada... Mahir efendi, ban sallayarak katlarm at. Canseza'nn oynad yediliyi ald. Birer kat ektiler. Fakat akllar darda kalmt. Biraz sonra ikisi birden durdu. Evet, bouk bir feryat geliyordu. mdat isteyen bir adam gibi... Mahir efendi, ev sahibi oldu olal, hi bir mahallede makam deimeyen Yangn var! haykrndan rperiyordu. Bireyler Galiba, dualar mrldanarak sokak zerindeki odaya geti. Buras hem karanlk, hem de souktu. Darda kar alacasnda, dnya, karmakark grnyor, kar taneleri siyah kat paralar gibi savruluyordu. Beki, uzaktan, sopasn talara vurarak barmaktayd. Yangn var demesi iyice anlalyordu ama, arka tarafn frtna alp gt-;iyordu. Mahir efendi, yrei sklarak ve kolunun szsn birka misli fazla duyarak bekledi. -Yangn var! stanbul'da... da... Nerde? stanbul'da ama... Kaln sopann 689 demiri karlara rastladndan boguK Dr ses kard. Hay Allah mstahakm versin bunak herif! Yrsene... Mahir efendi cam srd. Odaya karla kark frtna doldu. Gzlerini ksarak uzand: Memet aa! Buyur beyim. Yangn nerde? stanbul'da. Anladk. Neresinde? Beyazt'ta... Deme... Beyazt'ta... Mahir efendi pencereyi bile kapatmay dnmeden ieri kotu. Yreine sanki bir ate dmt. Karsna: abuk elbiselerimi getir! diye emretti, elbiselerimi abuk. Yangn nerdeymi?.. Elbiselerimi dedim ya... Beyazt'ta... inallah... Brak gevezelii... Canseza, yz bembeyaz olarak elbiseleri koturdu.

 Hastasnz. Buradan Beyazt, dnyann te ba... Araba bulur musunuz? alacam. nallah bizim eve yakn deildir. Bir yn fanile daha vereyim mi? stemez. Boyun atksn ver... te burada... Ben gekalrm da aabeyim o zamana kadar gelirse, eve gnderirsin... Bir taraftan, soluyarak ve acele ederek. 690 Acele ettike daha ge kalyordu: Giyinmekte, bir taraftan hep ayn szleri tekrarlamaktayd: Aabeyim peim sra yetisin! Lzm olur.;. "" Belki imdiye kadar snmtr. Ben ryasn grmtm... Ryasn... Bugn Durmu efendiye sylemedim... Bizim ev kagir olduu iin... Ate bu... Kagir dinler mi? Allah gstermesin... Canseza paltosunu tuttu. Beraber alt kata indiler. Kadn kapdan karken yalvard: Sakn kendinizi tehlikeye atmayn. Ev bulunur ama, hayat bulunmaz. Kendinizi tmeyin... Kapdan vuran rzgr idare kandilini sndrd. Mahir efendinin kaim vcudu tipinin iinde kaybolmutu. Canseza dua okuyarak, korkmu ve m yukar kt. Erkekler ne ileke mahlklard... Her eit kavgaya bylece atlmak alnlarnn yazs... gnlk mrlerinde rahat ve huzurlar yok... Belki de onun iin, elli yana girseler hepsi ocuk gibi... Rzgr yzne -kar estiinden Mahir efendi, daha soka bitirmeden yorulmutu. Fakat Zincirlikuyu'ya sapnca yorgunluu birdenbire geti. Frtnann iinden, bekilerin kaln, bouk sesleri aralk aralk duyuluyordu. Tabakane karakoluna urad. Nbeti polis esasl bir ey bilmiyordu. Beyazt'ta demi691 1 lerdi. Artk Vezneciler'de mi, Soanaa Mahal-lesi'nde mi, &hzadeba'nda m Allah bilir. Telefon etmek de imknszd. imdi oradaki karakolda in, cin top oynar. Zabit yangn yerine komutur. Mahir efendi, boyun atksn sararak yeniden yola dt. Vapur iskelesine knca Eyvah! diyerek bir an durdu. Yangn, gkyzn sarm, gitmiti. Dnyay ate kaplam. Beyazt kulesi, kocaman bir Cami mumu gibi parlyor. Kayklara kotu. Bu havada Yemi1'e kaykla gemek... Sen akln m oynattn efendi! Frtnay grmyor musun? Ben de krek ekerim... Krek... irket vapurlar bile hakkndan gelemez... Aman bir araba!.. Bombo meydanda ayan yere vurup yumruklarn skarak durma1 mn hi bir faydas olmayaca anlalyordu. Altncdaire'ye kmaktan baka are yok... Bari rzgr kesilse... Hey Allah'm! Nefesi, atknn azna gelen yerine deer demez su oluyordu. Yokuu, ayaklaryle deil, sanki gittike skan cierleriyle kt. Bir araba!.. Yahut Otomobil!.. Gelen tramvaya atlad. Trambay bo olduu halde, ieri girmedi. Biletiye para verirken elleri titriyordu. Para!.. Yahu ben ardm m? Yanma biraz para almal deil miydim? icabnda tulumbaclara verirdik- Yangnn mevkiini sordu. Bileti, mevkii urada dursun, yangndan bile habersizdi. Ner692 'den haberi olacak! Dnyada dikili aac yok ki serserinin... '"" yi ama, tramvaylar, Salkmst'ten dolayorlar. Sultanahmet... emberlita... Cehennemin dibi... Karaky'de atlad. lk arabaya bindi. Sr arkada! dedi, ne kadar abuk gidersen... Yarm lira bahi var. Nereye? Yangna! Yangn nerde? Nerde mi? Grmyor musunuz? Beyazt yanyor da kimsenin umurunda bile deil...

Kpry bir solukta getiler. Yenicami'nin kemerinden sonra, btn yolculuk mddetince Mahir efendi, yalnz rzgr kollad. Bazan ke-sidi diye seviniyor, bazan daha iddetlendi zannederek zlyordu. Kasmpaa'danberi, hangi cihetten estiini de bir trl anlayamamt. Doudan batya doru ise... O kadar tehlike yok... Batdan douya ise... Batdan douya ise... Fincanclar yokuunda, bir tulumbac takmna yetitiler. Ha babam arslanlar! Hababam! Mahir efendi, arabann iinde ayaa kalkarak byle bard. Arslanlar, elbette! Kar, kyamet! Bir don, bir gmlek... Ve yalnayak... Beyazt meydanm kpkrmz, kan gibi bunaltc bir k kaplamt. Yank kokusu geliyordu. Maliye'nin nnde bir polis yollarn kesti. Neden? 693 i m Yasak efendi! lerisi tehlike... Yangn nerde? Nerdesi kalm m? te... Mahir efendi, arabacya bir lira atp komaa balad. Zeynep hanm konana yaklanca aya bir eye takld. Hortum atmlar... lerde, duman, ate, kalabalk... Sendelemesi zerine durdu. Aman Yarab-bi! Evinin kap stndeki bina yanyor... kap stndeki bina... Galip beyin hanesi... Kotu. Bundan sonras, imlya gelir bir ey deildir. Benim evimde yangn duvar var! diye baryordu. Efendiler benim evim kagir... Kimse kulak asmad. Dama kmak lzm. Siz delirdiniz mi? Dama bir hortum karnca, yangn ossaat sner... Rica ederim... tfaiye kumandan harl harl ykmaktan bahsediyor. Ortada krk dkk eya... Yars yanm ilteler... Yorganlar... skemle paralar ve tersine dnm bir byk tencere... Gelen bir tekme atp uraya atyor, bir tekme vurup uraya.., Nerde ehzade'nin tulumbaclar!.. Hey tulumbaclar... Birisi karklkta cevap verdi: Burdayz beybaba! Olum! u evi..: Kagir evi... Dama bir hortum karrsak... karalm... Sen ev sahibi misin?.. Evin sahibiyim... Evi kurtarrsak ka lira verirsin?.. 694 Ka lira isterseniz... t kiyz papel... Bastne! Daha evvel nerdeydin be moruk! Hey Reis buraya gel! Bu sefer de tfaiye kumandan aptal gibi mani olmaa alt. Arka tarafta ahap ksm olduundan, bir de sadaki hane, pek alak-m... Dama hortum vermeye msade etmiyor... Tulumbay arka sokaa geirdiler. Rzgr alevleri bazan bir stun halinde gkyzne ekip gtryor, bazan bir sel gibi damlarn zerinden sryerek savuruyordu. Tulumbaclar, Mahir efendinin evi arkasndaki ahap fotorafhaneyi grnce, durakladlar. Zaten am tahtasndan yaplm olan bu ksm daha imdiden fena fena ttyordu. Yalvarmak, bahii ikiyz liradan beyz liraya karmak fayda vermedi. Hi kimse hayatn sokakta bulmamt. Galip beyin evi, nihayet korkun bir grltyle kp bir kvlcm ynndan ibaret kalnca Mahir efendi dayanamad. Dmelerini koparr gibi paltosunu soyundu. Boyun atksn yere att. Ben kacam! dedi, siz bana hortumu uzatrsnz. Yalnz suyu kuvvetli basn. Evi kurtaracaz arkadalar! mkn m var! Eline bir ince ip verdiler. Deli gibi eve girdi. Merdivenleri drder drder srayp tava-naras'n tuttu. Kapa kaldrd. Damn zeri gndz gibi aydnlkt. Aydnlk ne demek, bir gaz lmbasnn ii gibi de scak... 695

 Tuu Bismillah! diyerek, frtnann farknda bile olmadan saaa doru srnd, ipi aaya sallayp hortumu ekti. Ykseklii iyi lmemi olacaklar ki hortum yetimiyordu. Bir mddet beklemek lzm geldi. Bir baka tulumbadan biraz hortum uydurdular. Ve nihayet, Mahir efendi, elinde bir hortumla yangnn karsna kt. lk anlarda yz kavruluyor .gzlerinin ii yanyor, rzgr estike, alevler, kendisini bir pervane gibi kavrayp cehennemin iine atmak iin zerine hcum ediyordu. Frtnaya ve atee kar borudan fkran su, insan mitsizlikten ldrecek kadar zayft ve daha beteri, atee temas eder etmez sanki gazya imi gibi harlyordu. Ate dilini uzattka Mahir efendi: Hele anasn, avradm... Hele anasn... diye sverek stne saldrd. Bu boumada, sng hcumuna benzeyen bir taraf bile vard. Yava yava her eit grlt uzaklam, insanlar. Mahir efendiyi, bir canavar gibi hrlayan atele tekbama kar karya brakmlard. ! i Hele anasn avradn... Hele anasn... Bir aralk, elbisesinin kavrulduunu kokudan anlayarak geriledi. Hele anasn avradn... Hele... Gene elbisesi kavrulduu iin gene geriledi. Ve bylece gerileye gerileye hi farknda 696 olmadan, evinin sa tarafndaki su oluuna kadar geldi. Aadan Deceksin! Diye baranlar duymuyor, artk tulumbann, yer deitirdii iin su skmadn da farketmiyordu. Bo boruyu atee uzatm bir teviye; Anasn, avradn... Hele anasn... diye kfretmekteydi ki, gene elbisesinden kan kavrulmu kuma kokusunu hissetti. Bir adm daha ekilmek istedi ve Evi bittii iin bolua yuvarland. Vcudu drt metre aadaki dama hzla arpt. Bir an ezilmi gibi yasslat. Sonra her yuvarlanta biraz daha hzlanarak ikinci drt metreden sokaa dt. Ertesi gn leye doru, Canseza, Murat, Sleyman efendi, Durmu efendi, Adil usta, Gureba Hastanesinin nnde arabadan indiler. Kapc ziyaret gn olmadndan izin alnmazsa ieriye brakmayacan sylemeye balamt ki Canseza, erkeklere: Arkamdan gelsenize kuzum! diye adeta emretti ve Murat'n kolunu tuttuu halde, erkek admlaryle yrd. Annesinin parmaklar ocuun pazsn actyordu. Bir hademe. Hariciye ksmn gsterdi. Frtna ve kar dinmiti. Hastane bahesi, plak ve insafszd. 697 Kapdan girince, yabanc bir il kokusunun iine daldlar. Dn geceki yangnda yaralanan hastay greceiz efendim! Dn geceki yangnda m? Ha, u... Cameknl kaplarn nnden geiyorlar, srtlarna lcivet harmaniye alm hastalara rastlyorlard. Durmu efendi, bir adm arkasnda yrd Cansez'ya: Evvel ben gireyim de kzm... diye anlayamad bireyler sylyordu. Beyaz elbiseli kadn Hademe, yahut hastabakc. Bir kapy ap yol verdi: Pencerenin nndeki yatakta yatyor. Pek ar. Fazla yormayn... Canseza, admlarn zerre kadar yavalatmadan, 35 yatakl kouta baka kimseyi gr-meksizin, pencerenin nndeki karyolaya yak~-lat. Sabahtan beri peesi akt. Mahir efendiyi bu sefer artk tamamiyle kaybettiine emin olduundan, hi kimse iin namahremlii kalmamt. Hastann her taraf sarglar iindeydi. Yalnz yz grnyordu. Hayatla alkas oktan kesilmi olduu halde, kendi insanlarn grmeden gitmemee azmetmi bir yz. Canseza: Biz geldik efendim! dedi. Sen misin? Ev tamamiyle yand m?

Canseza bir an tereddt etti. Elbette yalan sylemek lzmd. Fakat buna arabada karar verdii halde imdi bir trl dili varmyordu. Yutkundu. 698 Evet yand efendim. Tekmil yand m? Tekmil . Yangn duvarlar? Duvarlar itfaiye ykm... Ykm... Tabii... Adet byledir. Bir ev yand m, duvarlarn ykarlar. Birisinin zerine devrilmesin diye... Mahir efendi, zddna basyorlarm gibi ban iki tarafa sallad. Karsnn yzne, grmeyen, grse de tanmayan gzlerle bir mddet bakt. Birey mrldanyordu. Canseza stne eildi. Karcm, diyordu, yarn benim takm zembilini hazrla! Takm zembilini... Yarn... Ve galiba on dakika sonra, uykuya dalan bir kk ocuk kadar sakin... ld. 5.8.1946 orum Cezaevi BlLOl YAYINLARI ROMAN DlZSl Friedrich Drrenmatt DURUMA GECES Cenap Ylma Yakup Kadri Karaosmanolu SODOM VE OOMORE Marguerite Duras MODERATO CANTABILE Bertan Onaran Truman Capote TIFFANY'DE KAHVALTI Meral Alakus Friedrich Drrenmatt YUNANLI BR KIZ ARANIYOR Akit Gktrk Nathalie Sarraute YNELLER Fakir Baykurt AMERKAN SARGISI Heinrich Bll TRENN TAM SAATYD Roger Martin du Gard POSTACI Cervantes DON QUIJOTE -I-DON QUIJOTE -II-Kemal Tahir DEVLET ANA (2 cilt) Franz Kafka AMERKA Antoine de Saint-Exupery GECE UUU B. Traven PAMUK LER Kemal Tahir YORGUN SAVAI Kemal Tahir KURT KANUNU -Jr Miguel de Unamuno SS Kemal Tahir RAHMET YOLLARI KEST Melih Cevdet Anday GZL EMR Kemal Tahir YEDINAR YAYLASI N. Gogol L CANLAR Kemal Tahir KYN KAMBURU Sait Faik (Btn Eserleri III) MEDARI MAET MOTORU Kemal Tahir BYK MAL Elsa Triolet BEYAZ AT Maksim Gorki FOMA Kemal Tahir SAIRDERE ^ Kemal Tahir KRDUMAN -f" Jack London DEMDEN NCB Roger Vailland KANUN Roger Vailland YALNIZ ADAM Zaharia Stancu tNGENEM Antoine de Saint-Esupery SAVA PLOTU Michel de Saint Pierre MLYARDER Albenine Sarrazin KEMK Kemal Eilbaar DENZN AIRII etin Altan BYK GZALTI Kemal Tahir KELLEC MEMET Arthur Hailey - John Castle TEHLKEL UU Alvah Bessie SARIIN BOMBA (M.M.) Sabahattin Ali (Btn Eserleri I) KUYUCAKLI YUSUF Sabahattin Ali (Btn Eserleri 6) KRK MANTOLU MADONNA Herman Raucher EN TATLI YAZ Horace McCoy GAZETECNN LM Joseph Wambaugh MAV SAVAI Kemal Tahir BOZKIRDAK EKRDEK Lawrence Sanders MAFLVNIN SES Orhan Kemal ARKADA ISLIKLARI Mkerrem Akdeniz Zeyyat Selimolu Erdoan Basar Bertan Onaran Bertan Onaran

Arif Gelen Bertan Onaran Adalet Cimcoz Behet Necatigil Melih Cevdet Anday Attilft Tokatl AttiU Tokatl H. Pnar Kr Attiia Tokatl Attiia Tokatl Attil Tokatl Bertan Onaran Attil Tokatl Tark Alemdar Esin ngren Aziz stel Aziz s*e Ahmet Altan Aziz stel Murat Gencel Attil lhan Leon ris 7 NUMARALI MAHKEMB A22 stel Barnaby Conrad MATADOR Aziz stel Osman Cemal Kaygl (Btn Eserleri I.) NGENELER Boileau-Narcejac KAFA-KOLBANKASI Aye Orkan Tark Bara BN RYASI Penelope Ashe VE IPLAK GELEN KADIN Attil Tokatl Horace McCoy MAFLVNIN DIINDA KM KALDI? . Yalm AnnemarieSelinko RKN BR GEN KIZDIM Y llksavas Attil lhan BIAIN UCU Orhan Kemal DEVLET KUU Sevgi Soysal YENEHR'DE BR LE VAKT Anthony Burgess OTOMATK PORTAKAL Aziz stel Ostrovski VE ELE SU VERLD Attil Tokatl Fletcher Knebel ADAY -IMurat Gencer ADAY -IIMurat Gencer Yusuf Atlgan ANAYURT OTEL Andrf Malraux UMUT Tank Bura KK AA Kemal Tahir NAMUSCULAR < Ylmaz Gney BOYNU BKK LDLER etin Altan BR AVU GKYZ Marki De Sade BTN ESERLER ERDEMLE KIRBALANAN KADIN Yasar llksavoa Sevgi Soysal YRMEK Attil lhan SIRTLAN PAYI Fruzan 47TLER Sacher-Masoch KRKL VENS Yusuf Atlgan AYLAK ADAM Dsnirta Ceyhun ASYA etin Altan VSK Paul Nizan FESAT Ozdemir tnce Ernest Hemingway PARS BR ENLKTR Saydam zel Albertine Sarrazia APRAZ YOL Bertan Onaran Ouz Atay. BR BLM ADAMININ ROMANI Attil lhan KURTLAR SOFRASI (2 Cilt) Kemal Tahir HR EHRN NSANLARI Pnar Kr YARIN... YARIN... Burhan Gnel YAMURLA GDEN Oktay Rifat BR KADININ PENCERESNDEN Selim leri HER GECE BODRUM Tahsin Yaamak BLG YAYINLARI HKYE DtZSt I. Akutagava RAOMON Tark Dursun K. 3. Tibor Dery ELENTL BR GMME TREN Adalet Clmcoj 3. Fakir Baykurt EFENDLK SAVAI 4. Haldun Taner SANCHO'NUN SABAH YRY 5. Kemal Tabir GL NSANLARI 6. Fakir Baykurt ANADOLU GARAJI 7. Haldun Taner HKYELER I 8. mer Seyfettin (Btn Eserleri I) EFRUZ BEY 9. Sait Faik (Btn Eserleri I) SEMAVER/SARNI 10. Sait Faik (Btn Eserleri II) AHMERDAN/

LZUMSUZ ADAM 11.Sait Faik (Btn Eserleri IV) MAHALLE KAHVES/ HAVADA BULUT 12. mer Seyfettin (Btn Eserleri II) KAHRAMANLAR 13. Sait Faik (Btn Eserleri VI) HAVUZBAI/SON KULAR 14. Sait Faik (Btn Eserleri VII) ALEMDADA VAR BR YILAN/AZ EKERL/MD SEVME VAKT 15. mer Seyfettin (Btn Eserleri III) BOMBA 16. Sait Faik (Btn Eserleri VIII) TNELDEK OCUK/ MAHKEME KAPISI 17. Bilge Karasu UZUN SRM BR GNN AKAMI 18. mer Seyfettin (Btn Eserleri IV) HAREM 19. mer Seyfettin (Btn Eserleri V) YKSEK KELER 20. mer Seyfettin (Btn Eserleri VI) KURUMU AALAR El. Fruzaa PARASZ YATILI 22. Tomris Uyar PEK VE BAKIR S3. Selim leri PASTIRMA YAZI M. mer Seyfettin (Btn Eserleri VII) YALNIZ EFE 25. mer Seyfettin (Btn Eserleri Vni) FALAKA 26. Haldun Taner HKYELER II 17. Fruzzn KUATMA Eg.Nikolay Haytov DNYA POTURUNU IKARIYOR Naime Ylmaer 29. Sabahattin Ali (Btn Eserleri 2) KANI /SES 30. Adnan zyalcner YIKIM GNLER 31. Fruzan BENM SNEMALARIM 92. Sabahattin Ali (BTN ESERLER 3) DERMEN / DALAR ve RZGR SIRA KK B3. Demirtas Ceyhun APARTMAN 35. Faki Baykurt ERDEK OUL 36.Glten Dayolu GERDE KALANLAR 37. Tahsin Ycel DNM 38. Demirta Ceyhun AMASAN 89. Selim leri DOSTLUKLARIN SON GN 40. Oktay Akbal YALNIZLIK BANA YASAK 41. Nazl Eray AH BAYIM AH! Lson Bar Osu BoU Tar Peni Hor Ann Atti: Orh Sevj Anti Osti Flet Yus And Tan Ken Y!n eti Mai ] Sevj Atti) Fn Sadi Yusi Dsn etii Paul Erne Albe OSus Attili Kem Pna Burh Okta; SelinBLG YAYINLARI R DZS Attil lhan YASAK SEVMEK .Ceyhun Atuf Kamu SAKARYA MEYDAN SAVAI . Sabahattin Kudret Aksal EK . Necati Cumah BAAKLAR GEBE . Attil lhan BEN SANA MECBURUM . Salh Birsel HAYDAR HAYDAR . Cahit Klebi TRK MAVS . Hasan Hseyin ACIYI BAL EYLEDK _ . Hasan Hseyin OLAK . Hasan Hseyin KIZILIRMAK . Attil lhan DUVAR . Attil lhan TUTUKLUNUN GNL . Hasan Hseyin TEMMUZ BLDRS . Hasan Hseyin KELEPEMN KARASINDA BR AK GVERCN . Bedri Rahmi Eybolu DOL KARABKIR DOL . zdemir Asaf EKLER YEMEYN . Hasan Hseyin ALASUN AYAFAI . Behet Necatigil KARELER AKLAR . Hasan Hseyin

KOERO VATAN R . Ali Yce BOYUNDAN UTAN DARAACI . Erol ankaya CEHENNEM BZZ . Hasan Hseyin HAZRANDA LMEK ZOR Orhan Veli - BTN ESERLER 1. EDEBYAT DNYAMIZ 2. BTN RLER Nzm HikmetRLER 1. BU MEMLEKET BZM 2. MAPUSLUK ZOR ZANAAT 3. SEVDA ATETEN GMLEK 4. GURBET LMDEN BETER 5. BR HAZN HRRYET 6. HERKES KED PAYINA LR BLG YAYINLARI ANTOLOJ DZS 1. llhami Soysal 20. YZYIL TRK R ANTOLOJS 2. Ali Pklloilu TRK HALK R ANTOLOJS 0 Kemal Tahir _ Bir Mlkiyet Kalesi Cilt2 www.kitapsevenler.com Merhabalar Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden Grme zrller in Hazrlanmtr Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Arkadalar Sadece Kitap Hakknda Fikir Sahibi Olduunda Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin Edebilirler Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz Bilgi Paylatka oalr Yaar Mutlu Not: 5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK MADDE 11. Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web sitesinde deneme yaynna geilmitir. T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl Ankara Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin Tarayan Yaar Mutlu web sitesi www.yasarmutlu.com www.kitapsevenler.com e-posta yasarmutlu@kitapsevenler.com yasarmutlu@yasarmutlu.com mutlukitap@hotmail.com kitapsevenler@gmail.com