ANTIKI PUT VIA EGNATIA I NASELJA DU PUTA

Rimska osvajanja ogledala su se u vie faktora koji su posredno ili neposredno uticali na efikasnost predvienih kampanjau cilju irenja carstva. Pre svega to je bila dobra vojna i administrativna organizacija , jedinstvena u to vrema kako po svojoj strukturi tako i po svom delovanju. Zatim tu je bila organizacija, opremljenost, disciolina visok moral i taktika monih legijakoje su bile vie nego ratna maina u svojim pohodima. Pokretne snane, logistiki dobro podrane vojne jedinice brzo su osvajale teritorije oko Apeninskog poluostrva upranjavajui strategiju koja je nalikovala blietzkrieg-u. Delujui podjednako i na kopnu i na moru brzo su multiplicirale posede Rima nezaustavljivo se kreui irom Evrope. Dobre komunikacije naroito kopnene bile su jedan od kljunih faktora napredovanja i irenja rimskog stega pre svega na susednom Balkanu, Iberijskom poluostrvu, na severu Evrope do reke Rajne a kasnije i dalje. Apeninsko poluostrvo bilo je povezano sa Balkanskim pomou dva osnovna komunikacijska pravca. Prvi koji je bio i krai preko Jadranskog mora na obale Ilirije ili neke druge oblasti koju su naseljavala Balkanska plemena. Drugi je bio povezan uskim grlom kopna preko poluostrva Istra krivudajui preko tekog uglavnom krakog terena, klisura i uma punih opasnih neprijateljski raspoloenih plemena. Rimljani su u svrhu raznih interesnih sfera koristili oba pravca ali je prva varijanta bila popularnija i svakako sigurnija. Jedna od prvih oblasti koja se nala na meti Rimskih osvajanja bila je nekada mona Makedonija pri emu je invazija sa mora bila najprihvatljivije reenje. Iz Brindizija na krajnjem jugu Apenina morski put je vodio rimske galije najkraom putanjom na obale dananje Albanije tanije u luku Dra tada poznat pod imenom Dyrrachium. Zbog daljeg prodora prema dubini Balkanskog poluostrva, Ilirika, Trakije ustanovljena je komplikovana ruta pre svega zbog tekog reljefa koji je vladao u ovim oblastima sa ciljem da se istone provincije poveu sa Rimom iz ekonomskih i vojnih interesa. Konstruisanje ovog puta je

zapoelo u II v.p.n.e as poetnom takom u Drau na obali Jadranskog mora, a onda je komunikacija pratila zahtevnu i teku rutu du reke Genesus (danas kumbin u Albaniji) preko Kandavijskih planina i visokih gora oko jezera Ohrid. Put je zatim skretao na jug pratei nekoliko planinskih prevoja da bi se najzad spustio na severnu obalu Egejskog mora kod grada Solun. Odatle je dalje iao kroz traanske oblasti prema Bizantionu odnosno Konstantinopolisu. Ukupna duina puta bila je 1 120 milja ( 746 rimskih milja). Kao i veina tadanjih rimskih saobraajnica ima je irinu od 6 metara i bio je pokriven poligonalnim kamenim tesanicima povezanim naslagama peska. Osnovni pisani izvor o Via Egnatia je nezaobilazni Strabon i njegovo delo Geographica kao i mnotvo kamenih miljokaza pronaenih du deonice puta koji su obeleavali saobraajnicu u duini od 535 milja. Taan datum izgradnje puta nije poznat ali se zna da je radovima rukovodio tadanji prokonzul Makedonije Gnaeus Egnatius po kome je ova vana saobraajnica i dobila ime. Zna se da je izgradnja preduzeta 146 god.p.n.e a zavrena je 120 god.pne to govori o veliini ovog poduhvata. Via Egnatia se direktno nadovezivao na najstariju strategijski najvaniju saobraajnicu u rimskoj imperiji Via Appiakoja se protezala od Rima preko Kapue, Akvilonije i niza drugih rimskih gradova do obala Jadranskog mora na krajnjem jugu do Brindisiuma, povezujui na taj nain Rim, Mediteran i Jadransku obalu a onda dalje preko obala Ilirika rutom via Egnatia na istok i istone provincije. O vanosti puta Via Appia neka govori sentenca Statiusa rimskog pesnika iz srebrnog doba rimske poezije (I vek p.n.e): Appia teritur regina longorum viarum ,,Apijski put je najjedenostavnije rei kraljica meu drugim putevima,, Polibije i Ciceron su zabeleili da je Via Egnatia najstariji vojni put od Ilirije do Bizantiona. Put je igrao vanu ulogu u vie kljunih momenata Rimske istorije. Armija Julija Cezara i Pompeja marirala je du ovog puta tokom cezarovih graanskih ratova i tokom oslobodilakih ratova Marka Antonija i Oktavijana prilikom progona Kasija i Bruta du cele duine Via Appia da bi se konani sukob odigrao kod Filipolja (Phillipi) koji se nalazi na ruti puta Via Egnatia ( Grka, 14 km severoistono od Kavale).

Nekoliko preivelih epigrafskih spomenika govore o tome da je moda najvei rimski car graditelj, Trajan preduzeo dugotrajne i iscrpne radove na obnavljanju puta kako bi ga osposobio za svoju kampanju protiv parana 113 god. Jedina naizgled uoljiva razlika izmeu Via militaris i Via Egnatia je u tome to je prva komunikacija imala vie prikljunih pravaca i to je prolazio geografski pitomijim terenom. Kao i veina antikih puteva i Via egnatia ostaje prilino zaputena komunikacija u V veku n.e kada ovaj region podlee nestabilnosti koja je izazvana invazijom raznih naroda pre svega Gota, Slovena i dr. i postepenim opadanjem moi Rimskog carstva. Tek u kasnijem periodu Vizantija uvia vanost ove komunikacije i polaui dosta na ovaj deo graditeljstva obnavlja ga u potpunosti. Savremenik Justinijana I, istoriar Prokopije belei da je car preduzeo obimne radove na obnovi i dogradnji ove komunikacije. Veina trgovakih veza kao i diplomatskih kontakata sa zapadnim Evropskim zemljama odvijali su se preko ove komunikacije. Naselja, stanice i vaniji gradovi na putu Via Egnatia Itenerari, putne mape antike a i kasniji slini izvori belee mneke elemente puta i pojedine delove ove rute. Juna kao i severna deonica Via Egnatia izmeu gradova Apolonijai Draa kao i Herakleje Linkestis (kod dananjeg Bitolja, Makedonija) u itenerarima su obeleene i markirane elementima koji ine stanice (stationes) i odmoritima ili prenoitima (mansiones) vrlo bitnim za putnike. Tako je zabeleeno sledee: U Itenerarium Antonini du 153 milje, ( 317,7-319,1) zabeleeno je 7 stanica (stationes) koje su postojale izmeu Dyrrachium ( Dra ) i Claudiana ( dananji grad Pequin, Albanija). U istom itenereru Itin.Ant. (329,5-330,3) rutom koja se poklapa sa pravcem Via egnatia kreui od gradia Apolonia zabeleeno je da postoji ) stanica lociranih du 173 milje. U kasnijem itenereru, itenerarium Burdigalense (606,9-607,8) zabeleeno je da postoji 16 stanica za promenu konja (mutationes) lociranih du 174 milje puta. Najzad prema jednom nepoznatom geografu iz Ravene na ruti je postojalo

ukupno 8 stanica. Prema svemu navedenom i drugim dostupnim informacijama vezanim za ovu komunikaciju dolazi se do zakljuka da je na ruti Via Egnatia izmeu gradova Apolonije i Herakleje 173-174 milje nije bilo manje od devet stanica, da bi kasnije u IV veku njihov broj bio ak 15. U utvrivanju lokaliteta ovih stanica istraivai svakako nisu potpuno saglasni. Prema analizi pokrivnih ploa koje su prestavljale podlogu puta (pavimentum), i ostalih fragmenata koji su inili njegovu konstrukciju dolo se do zakljuaka da put nije imao univerzalnu anatomiju celom svojom duinom. Ovu promenu nesumnjivo je uslovljavala konfiguracija terena. Na mestima gde je irina puta bila oko 6,7 m. Pokrivne ploe su bile irine od 1-2,4 m. to se naravno odnosilo na oblasti gde je preovladavala visoravan. Prosena irina odreena kao quantum ratio utilitatis permittit, bila je oko 6,2 m(21 stopa) a dimenzije ploa kojima je put poploavan su dimenzija 0,50x0,70x0.40 i 0.30x0.15x0.10 m. Standardne norme,tehnike konstruisanja i signalizacije primenjene na ovom putu nisu se razlikovale od ostalih komunikacija u carstvu. Osim stanica, odmorita i taverni veoma bitan faktor du komunikacije bili su gradovi i naselja koje je ruta povezivala. Celom duinom Via Egnatia nalazili su se jako bitni i drevni gradovi i oblasti od kojih su mnogi bili vani trgovaki, ekonomski i vojni centri. Polazei od zapada ka istoku, odnosno od obala Jadrana prema Konstantinopolju lista gradova i mesta bi bila sledea: 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Dyrrachium, kasnije Epidamnos, danas Dra, Albanija Claudiana, danas gradi Pequin, Albanija Apollonia blizu sela Pajani(7 km. od Fiera, Albanija) Masio Scampa, danas Elbasan, Albanija Lychnidos, danas Ohrid, Makedonija Heraclea Lyncestis, u blizini dananjeg Bitolja, Makedonija Florina, i danas pod istim nazivom, Grka Edessa, isto, Grka Pella, Grka Thessalonica, Solun, Grka Pydna, mogue da je dananje selo kitros severozapadno od

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

modernog grada Pydna, Grka Amphiopolis, Grka Neapolis, danas Kavala Trianopolis, Trianoupoli, Grka Kypsela, Ipsala, Turska Aenus, enez, Turska Aproi (Apros, Apris) selo Kepeuan, Turska Perinthus, kasnije Heraclea, danas selo Marmaraereglisi, Turska Adrionople, danas Edirne, Turska Caenophrurium, Corlu, Turska Melantias, nepoznata lokacija, Turska Byzantium, kasnije Konstantinopolj, danas Istanbul, Turska

U daljem tekstu bie opisani gotovo svi gradovi o kojima postoje relevantni izvori kako u istoriografiji tako i u arheologiji. U opisu mesta jasno se uvia velika vanost komunikacije koju je imao put Via egnatia povezujui istok i zapad u antici i vremenu Vizantije. Dyrrachium (alb. Durrs, Dra, Albanija) Ovaj grad na obalama istonog Jadrana je osnovan kao Epidamnos, lociran u regionu poznatom kao Ilirija godine 627 p.n.e. Osnivai ovog mesta bili su grki kolonisti iz Korinta i Korkire. Grad ima veoma interesantan geostrateki poloaj. Smeten je izmeu prirodne kamene luke koja je okruena movarom i visokim strmim grebenima sa morske strane inei grad tako bukvalno neosvojivim i sa kopna i sa mora. Verovatno da na tom delu Jadranske obale nema grada koji je imao ovakav poloaj i prirodne barijere. Epidamnos je inae bio po politiki naprednom drutvu tako da je ak i uveni filozof Aristotel hvalio i slavio njegov politiki sistem. Ipak uprkos svom poloaju, godine 312 p.ne. Glaukijas (Glaukias) kralj Ilirije, zauzeo je Epidamnosi vrlo kratko ga imao u svojoj vlasti jer je on nakon rata sa rimskom republikom 229 god. P.n.e. pao u ruke rimljanaposle ega se razvio u glavnu pomorsku bazu u ovom delu. Rimljani gradu daju ime Dyrrachium iz jednostavnog razloga to su smatrali da ime Epidamnos ime ,,notu,, zloslutnosti. Naime slinost sa latinskom reei ,,damnum,, to

znai izgubiti ili zlo; teta. Znaenje naziva Dyrrachium ( ,,zli greben, teki greben, rt) na grkom aludirao je na strme grebene koji su okruivali grad. Pompej uveni rival Julija Cezara pristao je u ovu luku48 god p.n.e prilikom svog putovanja morem na jug Grke. Pod rimskom vladavinom Dzrrachium je postao prosperitetan grad i luka na zapadnom kraju puta od Jadranske obale prema Bizantiona. Jedan krak puta odvajao se odatle prema antikom Buthrotum (koderni Butrint). Cezar oktavijan Avgust uinio je da ovaj grad postane kolonija rimskih veterana posle uvene bitke kod Akcijuma proglasivi ga Civitas Libera, slobodnim gradom. U IV veku n.e. Dra postaje prestonica rimske provincije Epirus Nova a 430 god n.e. u njemu se rodio imperator Anastasije (Anastasius I ). Krajem istog veka grad je pogodio snaan zemljotres od kojeg su najvie stradale fortifikacije koje su sluile za odbranu grada. Anastasije I je obnovio i pojaao zidove grada inei ga tako jednim od najbolje utvrenih gradova zapadnog Balkana. Prema pisanju Ane Komnene vizantijske princeze i erke cara Manojla Komnina zidovi su bili visoki 12m. A 0,60 m. debeli. Claudiana (Claudiana, danas gradi Pequin, Albanija) O ovom mestu ne postoje relevantni izvori i verovatno da se radilo o manjem naselju koje je bilo usputna stanica ili stanica za promenu konja.

Apollonia blizu sela Pajani(7 km. Od Fiera, Albanija) Tree usputno mesto na Via Egnatia od Draa prema Solunu bio je grad lociran na desnoj obali reke Aous a ostaci koji su vidljivi i danas nalaze se u regionu Frier blizu sela Pojan u Albaniji. Mesto su 588 godine osnovali grki kolonisti iz Korkire (Korfu) i Korinta kao i Dyrrachium. Smatra se da je ovaj grad bio najvaniji od klasiarskih gradova koji su nosili ime Apollonia. Mesto su najvie naseljavali i koristili korintski trgovci i taulanti (Taulantii) jedno od ilirskih plemena. Prvobitni naziv mesta bio je Gylakeia prema njegovom osnivau Gylax-u ali je kasnije promenjeno u ast boga Apolona. Aristotel je smatrao Apoloniju bitnim primerom oligarhijskog sistema gde potomci grkih kolonista kontroliu grad i

gospodare nad veinskom populacijom uglavnom ilirskog porekla. Grad se ekonomski uzdizao zahvaljujui trgovini robovima kao i proizvodnji i izvozu lokalnih poljoprivrednih kultura. Prednost koju je imao bila je i velika luka koja je mogla da primi prema pisanjima savremenika i stotinak brodova odjednom. Dobar ekonomski poloaj osim morskih pruale su mu i kopnene komunikacije putem Via Egnatia, veze sa Draom i Solunom i ostalim grkim gradovima. Slino Drau grad je vaio za jednu od vanijih luka na ovom delu Ilirske obale koja je povezivala Brindisium (Brindizi) u Italiji sa obalama severne Grke. O velikoj vanosti grada govori i podatak da je u njemu radila i kovnica novca. Primerak jednog novia koji potie iz iove kovnice pronaen je na obalama Dunava. Grad je jedno vreme bio pod dominacijom Pira od Epira (Pyrrhus, Epirus) Godine 229 p.n.e dolazi pod kontrolu Rimske republike kojoj postaje snano lojalan i zato je 168 god p.n.e. nagraen plenom koji je oduzet od svrgnutog ilirskog kralja Gentijusa (Gentius). Godine 148 p.n.e. Apolonija postaje deo Rimske provincije Makedonije a kasnije i sastavni deo provincije Epir. Prilikom ratova Cezara i Pompeja grad je stao na stranu Cezara ali je 48 god p.n.e. pao u ruke Cezarovog protivnika Marka Junusa Bruta (Marco Iunus Brutus). Budui imperator Oktavijan Avgust takoe je boravio u Apoloniji tokom svoje mladosti 44 god p.n.e. gde je studirao uz pomo Atenodorusa iz torsusa. I u njemu je i primio vest o ubistvu Cezara. Grad Apolonija je dosta napredovao za vreme rimske vladavine i kako je zabeleio Ciceron ,,Philippics as magna urbs et gravis,, postao je ,, veliki i vaan grad,,. Naglo propadanje grada poinje u III veku n.e. kada je usled velikog zemljotresa reka Vjosa promenila svoj tok pretvarajui naprednu i veliku luku u naslage mulja a oblast grada na kopnu u movarno i malarino podruje. Tada poinje postepeno iseljenje sa ovog podruja . hrianstvo je postalo dominantno u gradu tokom svoje najranije faze , episkopi iz Apolonije su prisustvovali saboru u efesu 431 god kao i saboru u Halkedonu 451 god. Movarno zemljite se brzo irilo i postalo dominantno pa se stanovnitvo preselilo u susedno mesto Vlora. Pri kraju antike u samom mestu ostala je jedino mala hrianska zajednica koja je izgradila naselje na brdu kome pripadaju ostaci starog grada verovatno iz XIII veka. Lokalitet je otkriven od strane evropskih klasiara u XVIII veku

zahvaljujui tome to mesto nije bilo pod austrijskom okupacijom 19161918 vrena su iskopavanja i istraivanja. Njih je nastavio francuski tim 1924-1938 a deo lokaliteta oteen je za vreme II sv. Rata Brojni i vredni artefakti koji su pronaeni a zatim smeteni u u muzeju u Tirani dobrim delom su nestali prilikom dogaaja i sukoba oko pada komunistikog reima 1991 godine.

Florina Florina je osmo naseljeno mesto na putu Via Egnatia, grad koji se nalazi na krajnjem zapadu egejske Makedonije na zavidnoj nadmorskoj visini od 663 metara. Poloaj koji grad zahvata je juni obod ravnice Pelagonije u kojoj se odvaja jedna deonica puta koja je ila ka Prespanskom jezeru. Iako ima manjih svedoanstava da je mesto bilo naseljeno i u praistoriji i antici prvi zabeleen pomen je iz 1334god kada se car Duan obratio jednom Grku iz te oblasti koji je bio nadzornik oblinje tvrave Hlerenon. U periodu od 1331 do 1385 ovim podrujem je vladala Srbija. Nakon toga ova oblast i sam grada padaju pod tursku vlast i pod njom ostaju narednih pet vekova. Prema popisu iz Turskih deftera mesto je 1481 imalo 243 domainstva.

Voden (Edessa) Edessa je glavni grad prefekture Pela i na deonici Via Egnatia vana stanica. Nalazi se na severozapadnom delu sredine Makedonije. Podruje koje je zahvatao grad bilo je naseljeno jo u antici pa su shodno tome otkriveni ostaci drevnog i to verovatno rimskog grada koji se nalazio blizu lokacije dananjeg modernog grada. Ustanovljeni su ostaci zidova i agore a kolonade i inskripcije na grkom jeziku datiraju iz vremena vladavine

Rima. Grad je svoj procvat zahvaljujui poloaju na ruti Via Egnatia doiveo tokom I veka n.e. Interesantno da je grad imao i svoju kovnicu novca u periodu od 27 god. pn.e do 249 god n.e. Posle 500 godn.e. o ovom gradu ima malo svedoanstava. Da je grad bio i vano crkveno sredite govori injenica da je biskup iz ovog grada Isidoros uestvovao na Ekumenskom saboru 692 godine. Posle najezde Slovena lagano iezava naziv Edessa i zamenjuje ga novi Voden. U XI veku ga pominje ga vizantijski istoriar Jovan Skilica. Zatim se grad pojavljuje i kod Jovana VI Kantakuzina koj ga dri pod opsadom 1340 god. to govori i o tome da je grad bio dobro utvren. Jedan vremenski period je bio pod vlau cara Duana Silnog a 1390 pada pod Tursku vlast. Pela (Pella) Pela je deveti grad na ruti od Draa prema Konstanntinopolju. Grad je poznat jo od najranijih vremena i bio je prestonica drevne Makedonske kraljevineu vreme njenog najveeg uspona. Prema narodnoj etimologiji smatra se da naziv Pella dolazi od srodne rei dorsko grkog Pella je drevni i poznati antiki grad koji je bio prestonica drevne makedonske kraljevine u vreme kada je ona bila u najveem usponu. Prema narodnoj etimologiji smatra se da je

Heraclea Lyncestis (makedonski Herakleja Linkestis) Smatra se da je ovaj grad koji se nalazio na severozapadnom delu antike makedonije a na dananjoj periferiji modernog Bitolja u republici Makedoniji osnovao Filip II Makedonski polovinom IV veka p.n.e. grad je dobio ime po junaku iz Grke mitologije Heraklu a uz njega je dodat i pridev Lyncestis koji na grkom znai ,,zemlja risova,,. Tko bi potpuni i bukvalni prevod imena grada bio Grad Herakla u zemlji risova. Grad je u helenistiko vreme imao vaan strategijski znaaj jer se nalazio na obodu granice epira na zapadu i vangrkih drava na severu. tako je bilo sve do II veka p.n.e kada Makedoniju pokorava Rim i deli je na etiri regije pa

Herakleja pripada etvrtoj. zahvaljujui izgradnji puta Via Egnatia koji je prolazio pored samog grada on se jo vie razvija i dobija na znaaju i postaje centar pokrajine. Za vreme vladavine Rim izgraene su mnoge infrastrukture izmeu ostalog hramovi, terme, amfiteatar a grad je dobio i odbrambene zidove. Poseban pijetet zauzima amfiteatar koji je izgraen za vreme cara Hadrijana. U amfiteatru su odravane gladijatorske borbe posedovao je tri kaveza za zveri i tunel koji se pruao u zapadnom delu. Od samog priznavanja hrianstva Herakleja je postala episkopsko sredite. Episkopi iz ovog grada uestvuju na crkvenim saborima i iz saborskih dokumenata saznajemo da je episkop iz Herakleje po imenu Evargius uestvovao na crkvenom saboru u Serdici 343 god. Iz istog perioda potiu i Mala bazilika, Velika Bazilika (episkopska crkva), Palata episkopa i Bazilika kod groblja. Brodovi u sva tri sakralna objekta su bogato ukraeni mozaicima sa floralnim i figuralnim motivima. ranohrianska ikonografija je jako izraena i govori o vanosti koju je grad imao kao versko sredite. Jo jedan episkop iz ovog mesta pominje se u dokumentima koji su vezani za drugi crkveni sabor u Efesu 449 god njegovo ime je Kvintilinus. Grad je razoren prilikom invazije zdruenih plemena Ostrogota i Vizigota koje je predvodio Teodorih veliki 472 godine.iako je episkop eleo da ga bogatim darovima odvrati od toga. Grad je poeo da se obnavlja krajem V i poetkomVI veka. U VI veku osvajaju ga Sloveni koji se i naseljavali u tom regionu. Prilikom arheolokoh iskopavanja pred sam drugi svetski rat 1936-1938. otkrivena je mala bazilika za koju se u poetku mislilo da predstavlja palatu iz doba antike ali se kasnijim istraivanjima 1960-1964 ustanovilo da se radi o ranohrianskoj bazilici. U njoj je pronaen podni mozaik koji je izradjen u tehnici opus sectile a otkriveno je i vie prostorjia. Prva od njih je koriena kao krstionica a u drugoj je takoe pronaen podni mozaik izraen u tehnici opus tessellatum. Velika bazilika je bila monumentalna graevina sa velikim otvorenim tremom, kolonadama, egzonarteksom, narteksom, dve prostorije u severnom delu i tri prostorije koje su izgraene u junom delu graevine. Podovi svih ovih prostorija imaju mozaike sa floralnim i geometrijskim motivima motivima. Podni mozaik u narteksu je velikih dimenzija oko 100

m2. bogato je ukraen motivima drvea, grmlja, crvenog psa i simbolikom slikom zemaljskog raja. Mozaik se datuje u VI vek. Episkopska palata je pronaena izmedju 1970 i 1975 god. a juni deo ovog objekta leao je uz juni gradski zid. Palata je takoe ukraena podnim mozaicima.

Pela (Pella) Pela je deveti grad na ruti od Draa prema Konstantinopolju. Grad je poznat jo od najranijih vremena i bio je prestonica drevne Makedonske kraljevineu vreme njenog najveeg uspona. Prema narodnoj etimologiji smatra se da naziv Pella dolazi od srodne rei dorsko grkog Apella to se odnosi na ,,mesto gde se donose vane odluke,, . Grad je osnovao kralj Archelaus (413-399 god.p.n.e.) kao prestonicu svoga kraljevstva odnosno zamenivi je svojom starom palatom u gradu Aigai (danas grad Vergina ) . Nakon njegove vladavine Pela postaje prestonica uvenih makedonskih kraljeva pre svega Filipa II i njegovog sina Aleksandra Makedonskog. Godine 168 grad osvajaju Rimljani a celokupno bogatstvo raskonih kraljevskih riznuca prenose u Rim. U narednim godinama ovaj raskoni grad stradao je u katastrofalnim zemljotresima koji su pogaali ovo podruje. Stare arhitektonske strukture ostale su ispod novih graevina tokom viegodinje obnove. Meutim uprkos aktivnoj obnovi Pela nikada vie nije uspela do povrati svoj nekadanji sjaj ostali su samo obrisi stare prestonice Makedonaca. Godine 180 n.e. Lucian je opisao grad kao ,,sada unitensa malo stanovnika,,. Pelu prvi pominje Herodot (VII,23) u vezi sa kserksovom kampanjom koja je ukljuivala i ovu oblast. Sledei koji spominje ovaj grad je Tukidid (II,99,4 i 100,4) kroz opis makedonskih osvajanja i ratovima protiv Sitalkesa (Sitalces) Traanskog kralja koji je napao ovo podruje. U to vreme grad postaje prestonica Archeleusa ili je obnovljen za vreme vladavine Amintasa (Amyntas). Prema antikom istoriaru Ksenofonu poetkom IV veka p.n.e. Pela je bio najvei makedonski grad. Na poziv Arhileusa u gradu su radili i boravili najvei umetnici toga vremena, pesnik Timoteus iz Mileta zatim autor tragediaj Euripid koji je svoje poslednje dane proveo u ovom gradu zavravajui

svoje delo kralju Archelaus-u. uveni antiki slikar Zeuksis (Zeuxis) doao je na poziv Achelausa da dekorie palatu. U Peli se odigravao vrlo iv umetniki, kulturni ivot i politiki ivot jo u ranij antici. Pela je gografski gledano bila luka koja je morem bila povezana sa Termikom zalivom, plovnim ulazom glavna potekoa ogledala se u tome to je morsko dno u samoj luci bilo veoma muljevito ostavljajui tako samo pristanite nepristupanim za brodove. Pelu kao grad pominju i rimski pisci Polibije i Livije kao prestonicu Filipa V i Perseja za vreme Makedonskih ratova . U jednom izvoru kod Livija moe se videti kako je grad izgledao 167 god p.n.e. iji opis je dao Lucije Paulus Makedonikus (Lucius Aemilius Macedonicus) rimski vojskovoa koji je porazio Perseja kod Pidne (Pydna). .........(Paulus) zapaa se da nije bez razloga izabrana da bude carska rezidencija. smetena na jugozapadnoj padini brda i okruena movarom, toloko dubokom da se nije mogla peice prei ni leti ni zimi. Utvrenje ,,Phocus,, koje je u blizini grada nalazi se u samoj movari i izgraseno je od masivnih struktura dovoljno jakih da izdre svako oteenje ili spree eventualni pokuaj upada preko vode iz pravca lagune. Na odreenoj distanci ini se kao da se nastavlja sa zidovima grada ali je ipak odvojeno kanalom koji plovi izmeu dva zida i povezano je sa gradom pomou mosta. Prema tome padaju u vodu svako pokuaji neprijateljskog napada ili ako kralj zatvori nekoga ovde ne postoji mogunost za beg osim preko mosta koji se pak veoma lako uva.... U rimskoj provinciji Makedoniji Pela je bila prestonica i najvaniji centar tri oblasti i verovatno sedite rimskog guvernera. Pela je predstavljala veoma vanu taku na ruti puta Via Egnatia Dra-Solun to naglaava i Strabon (VII, 323). U gradu je jedno vreme boravio i ciceron 58 god.n.e. ali je ubrzo preao u Solun. uprkos svom aktivnom ivotu grad je pao u zaborav iz nepoznatih razloga a to se verovatno dogopdilo nakon katastrofalnog zemljotresa krajem I veka n.e. Postao je meta kolonizacije negde izmeu 45 i 30 god. a u svakom sluaju zabeleen je kao Colonia Iulia Augusta Pella. Imperator Avgust je u skladu sa svojom politikom pospeivanja veteranskih kolonija zemlju stanovnika Pele podelio svojim bivim legionarima (Cassius Dio LI,4). Meutim kao ni ostale makedonske kolonije Filipi, dion, Kasandreja (Phillipi, Casandreia, Dion)

nikada nije dola pod jurisdikciju ius italicum ili rimskog zakona. Nekoliko kolonijalnih magistrata je poznato iz ovog perioda. Opadanje grada bilo je brzo i surovo: Dio Hrizostom (Dio Chrysostom(Or.33.27)) i Lucijan obojica svedoe o ruevinama palate Filipa II i Aleksandra Makedonskog mada su njihova svedoenja malo preterana. rimski grad bio je lociran vie prema zapadu i odvojen od originalne prestonice to objanjava neka odstupanja u vezi sa kovanjem novca, epigrafskim spomenicima i pisanim izvorima. tokom perioda vladavine Vizantije Pela je predstavljala jednostavno utvreno naselje. Poloaj Grad je podignut na ostrvu Phocos rtu kojim dominiraju movare koje okruuju Pelu sa juga i ostrvo koje je bilo okrenuto ka morskoj strani tokom helenistikog perioda. Palata gradski zidovi pominju se kod Livija ali samo u segmentima. sastoje se od grubih neobraenih blokova (50 cm2) nazidanih na kamenu osnovu nekimod zidova su locirani severno od palate a neki juno nepoaredno do jezera. Unutar bedema nalaze se tri brda na severnoj stranio dok je palata situirana na centaralnom srednjem breuljku . Prema istraivanjima i izvorima ukupna povrina koju je palata zahvatala iznosi oko 60000 m2. Palata u Peli se sastojala od nekoliko,verovatno sedam, arhitektonskih celina podeljenih u dve vrste a svaka je ukljuivala vie prostorija smetenih oko centralnog dvorita sa porticima. Arheolozi su identifikovali palestra-e i kupatila. Juna fasada palate okrenuta prema gradu sastojala se od jednog velikog oko 153 m. dugog portik, izgraenog na dva metra visokom temelju, podlozi. Veza izneu etiri glavna kompleksa definisana je umetnutim portikom koji zahvata trostruki propilaeum (propzlaeum) visok 15m. a koji palati daje impozantni monumentalni utisak gledano sa svih strana grada. Datiranje palate je i dalje problem; vee graevine su datirane u vreme vladavine Filipa II ali se smatra da su ostale graevine podignute ranije. Kupatila su iz perioda vladavine Kasandera (Cassander). Veliina palate govori u prilog injenici da je Pela kao i Vergian bila ne samo prestonica i rezidencija kraljeva ve i dravni administrativni centar i deo

administrativnog aparata kraljevstva.

Amfiopolis (Amphiopolis) Ovaj Grki grad na periferiji dananje Istone Makedonije i Trakije bio je dvanaesto naseljeno mesto karaktera grada na ruti Via Egnatia od Draa ka Solunu. Izgraen je na uzdignutom platou sa pogledom na istonu obalu reke Strimon koja izvire iz jezera Cercinitis (Cercinitis) oko tri milje od Egejskog mora. Grad je osnovan 437 god p.n.e. a arheolozi su otkrili da lokalitet datira oko 3000 god.p.n.e. Kao strateko mesto utvren je vrlo rano to govori u prilog njegovom znaaju. Kserks I persijski kralj proao je prilikom invazije na Grku 480 god.p.n.e. kroz ovaj grad i tom prilikom je spalio devet mladia i devet devojaka prinosei na taj nain rtvu boanstvu reka. Blizu kasnijeg grada Amfipolja Aleksandar Makedonski je potukao Kserksovu armiju 479 god. p.n.ere. Godine 357 Amfipolj je bio put preko koga je Makedonija kontrolisala teritoriju Trakije. Prema istoriaru Teopampusu (Theopampus) osvajanje grada od strane Makedonaca bio je rezultat tajnog dogovora izmeu Atine i Filipa II koji je ovaj grad hteo u zamenu za utvreni polis Pidnu. Meutim uprkos dogovoru Makedonci su ubrzo nakon zaposedanja Amfipolja preduzeli opsadu Pidne svesno krei sporazum. Posle osvajanja grada od strane Makedonaca on nije odmah prikljuen krakjevstvu ve je jedan period zadrao odreeni stepen autonomije. Makedonska granica nije dalje pomerana na istok, meutim Filip II je poslao vei broj guvernera u Amfipolj isa dosta panje grad je ,,makedonizovan,, . Nomenklatura, valuta i kalendar su zamenjeni makedonskimekvivalentima. Za vreme vladavine Aleksandra Makedonskog grad je bio vana pomorska baza i mesto gde su roena tri najpoznatija makedonska admirala Nearh, Androsten i Laomedona. Kao artefakti preiveli su ostaci gimnazijuma, ostaci fresaka, vila i uvene statue lava iz Amfipolja koji svedoe o vanosti i raskoi ovog mesta u antici. Posle konane pobede rima nad Makedonijom 168 god.p.n.e grad postaje prestonica jedne od etiri,,mini republike,, ili ,,merida,, (merides) koje su

kreirali Rimljani izvan drave Antagonida naslednicima Aleksandrove imperije u Makedoniji. Ove meride postepeno su prikljuivane Rimskoj dravnoj instituciji a kasnije provinciji Trakija. Tokom perioda kasne antike Amfipolj je imao beneficije od razvijenog i prosperitetnog uspona ekonimije u Makedoniji o emu svedoi i vei broj hrianskih crkava koje su ovde izgraene. Karakteristino je za ove sakralne objekte da su sagraeni unutar zidina akropolja. broj veliina i kvalitet crkava izgraenih izmeu V i VI veka su impresivni. etiri bazilike ukraene su i dekorisane raskonim podnim mozaicima i detaljnim arhitektonskim skulpturama. Teko je pronai razloge ovakve raskone ekstravagancije u ovako malom gradu kakav je bio Amfipolj. Amfipolj postaje dijeceza pod upravom Soluna a biskup iz Amfipolja se pominje 553 god. n.e. Invazija Slovena krajem VI veka prekinula je uspon i prosperitet ovog grada u svakom smislu tokom ovog perioda pojavljuju se i prvi doseljenici koji naseljavaju podruje oko akropolja. Unitene zidine utvrenja koriene su za izgradnju kua a oko cisterni za vodu koncentriu se zanatlije sa svojim radionicama. Sredinom VII veka obnavljaju se fortifikacije i bedemi a dodaju se i petougaoni tornjevi . Metiom ova nova gradnja imala je i jednu nuspojavu, nove konstrukcije su postavljene tako da su pravcem prolazile kroz sve ranije monumeentalnije graevine akropolj, rimske terme, episkopske bazilika bukvalno su preseene novim zidovima grada. Grad je potpuno devastiran najverovatnije u VIII veku jer se poslednji biskup iz ovog mesta pominje 787 god. Stanovnici su se iselili u najveem broju u drevni Eion luku Amfipolja koju su dogradili i dodatno utvrdili ve postojee fortifikacije tokom vizantijskog perioda i grad je zaiveo pod nazivom Krisopolis (Chrysopolis). Ova mala ali vana luka brzo je doivela prosperitet sve do pada pod Osmansku vlast. Poslednji podatak koji je zabeleen o aktivnostima u regionu Amfipolja bila je izgradnja utvrenog tornja na severnom delu 1367 godine. Grad je opisivan od strane mnogih putnika i putopisaca i istraivan od strane arheologatokom 19-tog veka. Grko arheoloko drutvo pod rukovodstvom D.Lazaridisa preduzelo je iskopavanja i istraivanja 1972 i 1985 god. kada su otkriveni nekropolis, bedemi, i stari grad, bazilike i akropolj.