Alevi ve Bekta i nanlar n n slam ncesi Temelleri

Ahmet Ya ar Ocak
Lisans e itimini stanbul niversitesi Tarih Blmnde tamamlad ktan sonra Hacettepe niversitesi Tarih Blmnde master ve Strasbourg niversitesi Trkoloji Blmnde de doktora yapt . Halen Hacettepe niversitesi Tarih Blmnde retim yesi olan Ocak, zellikle heterodoks slam a dair al malar ile tan n yor. Ocak n 1980 den beri yay mlanan eserlerinin aras nda Babailer syan , Bekta i Menak bnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, slam Trk nanlar nda H z r yahut H z r lyas Klt, Osmanl mparatorlu unda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, Kltr Kayna olarak Evliye Menak bnameleri, Trk Folklorunda Kesikba , Trk Sufili ine Bak lar, Osmanl Toplumunda Z nd klar ve Mlhidler, Trkler, Trkiye ve slam ve Alevi ve Bekta i nanlar n n slam ncesi Temelleri bulunuyor.

ARKA KAPAK Ahmet Ya ar Ocak' n bu incelemesi, onun kitabi - ortodoks slamiyet d ndaki Mslmanl k anlay lar ve pratikleri hakk ndaki ara t rma zincirinin neml i halkalar ndan birini olu turuyor. Trkler, Trkiye ve slam ve Trk Sufili ine Bak lar dan bildi imiz kuramsal bak ayr nt ya indiren bu usta zanaatkar rn al ma, Anadolu heterodoksisi tarihine de erli bir katk sunuyor. Kitapta, eski Trk inanlar n n, amanizmin, Uzak Do u ve ran dinlerinin, H ristiyanl n, Yahudili in, putperestli in slam ncesi dnemde Trk topluluklar n nas l etkiledi i ve slam sonras nda hangi motifleri miras b rakt zerinde duruluyor. Dneml er ve dinler boyunca hayat eden kltlere do ast inan lara, sa altma ritellerine, hay r ve er alametlerine vb. dikkat ekiliyor. Sz konusu motiflerin ve tarihsel miras n izi, nemli Bekta i menak bnameleri boyunca srlyor. Hac Bekta - Veli, Hac m Sultan, Abdal Musa, Kaygusuz Baba, Seyyid Ali Sultan, Sultan ecadidin, Osman Baba menak bnameleri ve Babai hareketinin Menak bname-i Kudsiye si... Din tarihine sosyal tarihilik perspektifiyle bakan Ahmet Ya ar Ocak, dinsel kltrleri tarihsel ve toplumsal arka planlar ve karma k etkile imleri iinde tahlil ederek, bu lkeyi anlamak a s ndan vazgeilmez bir pencere a yor. NDEK LER Kaynaklar ............................................................................................................ 25 Bekta ilik ve Alevilikteki slam ncesi nan Motiflerinin Kaynaklar Olarak Trklerin Girdikleri Dinler ................................. 53 Eski Trk Dinleri Kaynakl Motifler (Tabiat Kltleri) ............................................ 113 amanizm Kaynakl nan Motifleri .................................................................. 141 Uzak Do u ve ran Dinleri Kaynakl nan Motifleri ......................................... 183 Kitab- Mukaddes Kaynakl nan Motifleri ...................................................... 253

www.altinicizdiklerim.com

NSZ Yani bu kitap, slami devir Trk metinlerinde slam ncesi inanlara ait kal nt lar tespit ve yorumlama yolunda bir al ma mahiyetindedir. te bu kitap, Alevi ve Bekta i inanlar n n yaln zca belli bir etnik veya dini kken ve kltrn de il, Orta Asya'dan Balkanlar'a kadar uzanan geni bir co rafyan n rn oldu unu gstermek iin yaz ld . KAYNAKLAR slam dnyas nda IX. yzy ldan itibaren tasavvuf cereyan grlmeye ba lad , XI. yzy ldan beri de tarikatlar n te ekkl etti i malumdur. Bu geli meye paralel olarak, bir velinin kehanetlerini anlatan k sa hikayeler demek ol an menkabeler yava yava ortaya km t r. te XIII. yzy l n ikinci yans na do ru, Seyyid Ebu'l-Vefa Ba dadi (l. 1105) taraf ndan kurulmu olup Anadolu Trkmen ev relerinde Baba lyas- Horasani'nin' (l. 1240) temsil etti i Vefailik tarikat iinde yeni bir ba da t rmac (senkretik) heterodoks ak m meydana geldi. Babai hareketi ad yla niteleyebilece imiz bir ak m, XIV. yzy l n ba lar na kadar yar m yzy l boyunca geli erek Rum Abdallar (Abdaalan- Rum) denilen zmreyi meydana getirdi. lk Osmanl hkmdarlar n n da desteklerini sa layan bu zmre mensuplar , devletin kurulu y llar boyunca fetihlerde ve skan hareketlerinde de nemli i ler grdler. XIV-XV. yzy l boyunca, esas itibariyle Yesevi, Hayderi ve Vefai tarikatlar bnyesinde yer alan Kalenderi zmrelerinden bu sonuncusuna mensup bul unan Baba lyas' n halifelerinden olup byk bir ihtimalle ayn zamanda Hayderi de olan Hac Bekta - Veli (l. 1271) ananeleri etraf nda toplanarak nihayet yeni bir tarikat ekline dn en Babai ak m , kendine isim babas olarak Hac Bekta ' seti ve bylece XVI. Yzy lda Bekta ilik ad n ald . Yeni menak bnameler yaz ld ki, bunlara genellikle Vilayetname (Velilik kitab ) denildi i grlmektedir. Hac Bekta - Veli'nin bu menak bnamesinin en dikkat ekici zelliklerinden biri, ileride ilgili k s mda grlece i zere, amanist inan motiflerinin oklu udur. Fakat bunun yan nda ok ilgi ekici bir yan da Hac Bekta ' n, baz menkabel erinin Kitab- Mukaddes'teki lya ve Eli a Peygamberlerin k ssalar yla ok yak n bir benzerlik gstermesidir. Hatta bizce buna benzerlikten te, do rudan do ruya uyarlama (adaptasyon) demek daha do ru olur. Velayetname-i Koyun Baba Sultan dan elde etti imiz bilgiler, Koyun Baba'n n, Fatih Sultan Mehmet zaman nda Osmanc k'ta ya am nl bir Kalenderi eyhi oldu unu a ka ortaya koyuyor. Ayr ca, mesela gerek Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, gerekse Hac m Sultan velayetnamelerinde Hac Bekta - Veli ile ba lant kuruldu u halde, burada onun ad n n bir kere bile gememesi de, Koyun Baba'n n t pk Otman Baba gibi, Hac Bekta gelene i d ndaki, yani Haydari olmayan Kalenderilerden bulundu unu d ndrmektedir.

www.altinicizdiklerim.com

Bekta ilik ve Alevilikteki slam ncesi nan Motiflerinin Kaynaklar Olarak Trklerin Girdikleri Dinler X. yzy l n ba lar nda Maverannehir'de slamiyet'i kabul eden O uzlar' n yeni dini henz tam anlayarak zmseyemediklerini a da m ahitler kaydediyor. Bizi belli lde amanizm'e gtrd gibi, kitap boyunca grlece i zere, belki ok daha fazla Budizm, Maniheizm, Mazdeizm gibi vaktiyle slamiyet'i kabulden nce Trkler'in mensup oldu u e itli dinlere, hatta amanizm ncesi eski Trk inanlar na gtrmektedir. Ancak unu unutmamak gerekir ki, ba lang c ndan gnmze kadar Anadolu'da bu muhtelif men eli inanlar her yerde ayn nispet ve yo unlukla grlmemi tir. Bunlar n btn tazelikleriyle ya ama ve yay lma imkan n bulduklar zmreler, e itli sebeplerle daha slamiyet'in kabulnden itibaren kitabi slam' zmseyemem i ve eski geleneklerini btn tazeli iyle srdrm bulunan ehirle memi topluluklard r. Yani daha ziyade kyl ve konar-ger kesimlerdir. Eski Trk nanlar Ziya Gkalp ... Durkheim'in etkisiyle eski Trkler'in dininin totemizm ve Natrizm safhalar ndan geti ini s n rl malzemesinden hareket ederek ileri srm tr. Fakat sonralar , eski Trkler'in daha geli mi bir dini sisteme sahip olduklar n d nerek buna Toyunizm ad vermi tir. Ancak daha sonra bunun Budizm oldu u ortaya km t r. W. Koppers, Samoyedler, Trkler ve Mo ollar gibi benzer gebe oban toplumlar n n zerinde yapt ara t rmalar sonunda, birbirinin ayn inanlara rastlad n , bunlar n hepsinde de Gk Tanr inanc na ba l gk ve yer kltyle, atalar ve tabiat kltlerinin bulundu unu ortaya koymaktad r. Ona gre btn bu kavimlerde hayvan, zellikle at takdisi, kurban e itleri ve muhtelif tabiat kltleriyle ilgili trenler hep ayn mahiyeti gstermektedir. ... Orta Asya'daki en eski Trk topluluklar n n inan sistemlerinin atalar klt, tabiat kltleri ve Gk Tanr klt olmak zere l bir din anlay ndan ibaret kabul edilebilece ini gstermektedir. Atalar Klt lm atalara duyulan dini sayg , onlar n hat ralar n n ve e yalar n n bile takdisine yol am , bu yzden Trkl er llerini her trl e yas yla birlikte gmm lerdir. . Kafeso lu, Trklerin d ndaki kavimlerde bu inanc n atalar n yar tanr say lmas na kadar vard r ld n , ancak Trklerde byle olmad n belirtiyor. Tabiat Kltleri amanizm ncesi Trk inanlar iinde nemli bir yeri de muhtelif tabiat kltlerinin i gal etti i grlmektedir. Eski Trk topluluklar nda tabiat kltlerinin, yer ve gk klt olmak zere ikili bir grnm ald m ahede edilmektedir. Gk Tanr Klt Modern ara t rmalar, Gk Tanr kltnn, toprakla ilgisi bulunmad iin gebe, avc ve oban toplumlarda mevcut olabilece ini, dolay s yla bu kltn kayna n n Asya bozk rlar nda aranmas gerekti ini gstermektedir.

www.altinicizdiklerim.com

Gk Tanr -ve bu arada gne - kltnn Alevilikteki Hz. Ali kltyle s k s k ya ne kadar ba lant l oldu unu lrene Melikoff e itli yaz lar nda ve kitaplar nda ortaya koymu tur. Ona gre Hz. Ali'nin Alevi inanlar ndaki telakki tarz , Gk Tanr dan ba ka bir ey de ildir. amanizm'deki Gk Tanr inanc n n, bizzat bu sisteme ait oldu unun kabul edilmemesi gerekti i inanc nday z. Esas nda Eliade' n syledi i gibi bir by sisteminden ibaret olan amanizm iin bu inan ok stn kal r. Hemen btn Orta Asya Trk toplumlar nda ok kkl bir inan olmas sebebiyle, Gk tanr kltnn etkisi, slam sonras dnemde dahi kendini gstermi tir. amanizm Sadece amanizm'in de il, genel olarak dinler tarihinin en yetkili mtehass s s fat yla tan nan M. Eliade ... amanizm genel olarak kendisine aman veya Kam denilen ve do u tan gelen hususi birtak m kudretlerle mcehhez olup iddetli bir psikopat kabiliyete ve gl bir ki ili e sahip bulunan bir ahs n etraf nda d mlenen bir dini-sihri sisteme denmek tedir. aman kelimesi, daha ok modern Bat literatrnde kullan lan bir kelime olup as l kelime Kam'd r. Budizm Budizm herhalde Gktrklerde sadece hkmdar ve ynetici evrelerle yksek tabaka aras nda tutunmu olmal d r. Bir ara Bilge Kaan' n adeta Budizm'e ilgi duydu unu, mabetler yapt rmay tasarlad n fakat veziri Tonyukuk'un iddetle buna kar kt n ve hkmdar ikna etti ini biliyoruz. Bununla beraber halk n Budist oldu u ve e er oldu ise yayg nl k derecesi hakk nda hemen hibir bilgiye rastlanmamaktad r. Nitekim hemen hemen btn ara t r c lar n bu noktada birle tikleri grlyor. Budizm'in Uygurlarda uzun bir mddet ya ad ve 762-763 y llar nda bat da iyice kuvvetlenen Maniheizmin resmen kabulne kadar devam etti i bilinmektedir. Maniheizmin kabulnden itibaren X. yzy la kadar bu dine sad k kalan Uygurlar n X. Yzy ldan itibaren yeniden Budizm'e dndkleri grlyor. Yahut daha do ru bir ifadeyle, Manihizm in resmi din olmas sebebiyle bir mddet geri plana itilen Budizm, Uygurlarda yeniden glenmi tir. ... Barthold, Ka garl Mahmud'un Divan'u Lgati t Trk'nde Maniheizme de il Budizm'e ait ipular bulunmas ndan hareketle onun dev rinde Uygurlarda Budizm'in yayg n oldu u kanaatini benimsemektedir. Bu menkabeler slamiyet'in kabulne kadar halk aras nda ok yay lm t . Trkler Mslman olduktan sonra da belli lde, Ahmed-i Yesevi (l.1167) ve benzeri evliyan n ahsiyetlerine uygulanarak evliya menkabesi ekline dn trlm tr. F. Kprl, Maverannehir de zellikle gebe Trk topluluklar iinde yay lan Yesevili in, bunlar aras nda eskiden beri mevcut, inan ve geleneklere adapte oldu unu gstermi tir. O glerle Anadolu'ya gelip yerle en Yeseviler vas tas yla amanist ve Budist kal nt lar n buraya da nakledildi ini ortaya koymu tur. Zerd tlk, Mazdeizm ve Mazdekizm Sasani mparatorlu undaki dini mcadeleler s ras nda resmi din Zerd tilik kar s nda ran'da bar namayan Maniheizm ve Mazdekizm gibi, Zerd tili e bir sosyal tepki olarak do an ran dinlerinin mensuplar , daha nce Zerd tili in yapt gibi, ran-in kervan yollar vas tas yla e itli

www.altinicizdiklerim.com

Orta Asya ve bu arada Trk topluluklar n n bulundu u meml eketlere s narak kendi inanlar n yaymaya ba lad lar. Bunlar n yayd klar dinler aras nda Trklere en evvel nfuz edenler, Zerd tilik ve kronolojik olarak Maniheizmden nce ortaya kan Mazdeizm'dir. Abbasiler zaman nda VIII. - IX. yzy llarda Horasan ve Maverannehir blgelerinde cereyan eden birtak m olaylar, Zerd tili in Trkler aras nda, pek de kmsenmeyecek bir taraftar kitlesi toplayabildi ini gstermeye yarar niteliktedir. IX, X, XI. ve hatta XII. yzy l slam co rafyac lar , K rg zlar, Kimekler, Macarlar ve benzeri Trk topluluklar nda, ate e ibadet edildi ini ve llerin yak ld n kaydetmek suretiyle, ad n anmadan, Mazdeizmin mevcudiyetini haber vermektedirler. nk yukar da da belirtildi i zere, Mazdeizmin ana esas ate ibadeti olup l yakma adeti de bu dinin gereklerinden say lmaktad r. VIII. IX. yzy llarda, Abbasi hakimiyetindeki Horasan ve bilhassa Maverannehir'de meydana gelen bir seri isyan, Zerd tilik ile beraber Mazdekizm in de buralarda ya ayan Trk topluluklar nda hayli taraftar toplad n ortaya koymaktad r. Bilindi i zere, Emevi Devletinin y k l p Abbasi hanedan n i ba na gelmesinde en byk hisse, Horasan da ba latt ihtilalle Ebu Mslim Horasani'ye aitti. Bu konumunun sa lad birtak m avantajlar, Ebu Mslim taraf ndan bol bol kullan l yor, kendisini ba ms z harekete sevk ediyordu. Onun gittike bir tehlike haline gelece ini gren halifelik makam , ad geenin ortadan kald r lmas n devletin selameti iin gerekli bulmu tu. Nitekim Ebu Mslim 755 tarihinde ortadan kald r ld . Onun ldrlmesi, Horasan ve Maverannehir'de VIII. ve IX. yzy llar iinde birbirini takip eden ve Abbasi Devleti'ni y llarca u ra t ran birtak m isyanlar n patlak vermesine sebep oldu, ki bunlar temelde eski Zerd t ve Mazdekist evrelere dayan yordu. Bu olaylar hakk nda bilgi veren kaynaklar, ba ta bizzat Ebu Mslim'in kendinin ynetti i ihtilal dahil, hepsinde de Horasan ve Maverannehir'deki Zerd t ve Mazdekist Trkler'in pay na i aret etmektedir. Sonu olarak denebilir ki, gerek Zerd tlk gerekse Mazdekizm, Trkler iinde geni bir taraftarlar kitlesi elde edebilmi ti. Biraz mbala al olmakla birlikte, stad- Sis'in etraf na yz bin Zerd ti O uz Trk n toplayabilmesi, bu taraftarlar taban n n ne kadar geni oldu unu gsterecek niteliktedir. Zerd tilik ve Mazdekizm'in O uzlar aras nda mevcudiyetinin tespiti, bilhassa Anadolu a s ndan nem kazanmaktad r. Zira slamiyet'in kabulnden sonra da gebe kabileler aras nda hala kal nt lar bulunan Zerd ti ve Mazdekist etkiler, daha ziyade O uzlar vas tas yla buraya nakledilmi olmal d r. Bu nakil i inde k smen de Hala ve Karluklar' n pay d nlebilir. Maniheizm Gebe geleneklerine gre, yard m n kar l olarak ehrin ya ma ettirilmesi gerekiyordu. Uygurlar buna uyarak ya may gerekle tirdiler; fakat tken'e dnmeyip k sa bir mddet iin orada yerle tiler. te onlar n bu geici ikametleri, Maniheist misyonerlerle tan ma ve onlar n dinini renme f rsat n sa lam t . Maniheizme byk ilgi duyan ve ihtida etmek isteyen B Ka an, 763 y l nda bu dini retecek rahipleri de beraberine alarak tken'e dnd. Bylece o, hem kendi Maniheizm'i kabul ediyor, hem de evresindekilere kabul ettiriyordu. Bu suretle yeni din, Uygur Devletinin resmi dini olmu tu. Yaln z bunun ilk zamanlarda tabiat yla B Ka an ve

www.altinicizdiklerim.com

evresine mnhas r kald ve halka inemedi i bir gerektir. Bununla beraber, Maniheizm Uygur devletinin resmi dini olmakla do u undan bu yana ilk defa bir devletin deste ini sa lam bulunuyordu. phesiz ilk zamanlarda et yiyen gebe ve sava bir toplumun, et yemeyi ve adam ldrmeyi yasaklayan bu ehirli dinine al mas pek kolay olmam t r. Uygurlar n Maniheizme girdikten sonra zindeliklerini ve sava l klar n yitirdiklerini dile getiren sat rlara rastlanmaktad r. Her ikisinde de Maniheizmin ana unsuru olan nur ( k) motifinin ne kadar kuvvetle vurguland grmemek mmkn de ildir. n

H ristiyanl k 432 y l nda toplanan nc Efes Konsilinde sapk nl kla itham edilen stanbul Patri i Nestorius'un fikirleri etraf nda te ekkl eden Nesturilik, k sa zamanda taraftar toplamaya yz tuttu. Bundan ekinen Bizans hkmeti, bu yeni mezhep mensuplar n iddetli takibat ve cezalara u ratmaya ba lad . Bunlar, nispeten kontrol ve takibattan uzak olan Do u ve Gney Do u Anadolu taraflar na kat lar. Fakat mparator Zenon devrinde (435-457) bu takibat ve bask lar s kla nca, belirtilen yerlerde de bar namaz hale gelen Nesturiler, ran topraklar na getiler. 644 y l na do ru yaz lm bir Sryani kroni inin verdi i bilgiye gre, bu s ralarda Merv metropoliti olan Elie'nin gayretiyle, Maverannehir in ran s n rlar na yak n taraflar nda bir k s m Trkler, H ristiyanl kabul etmi lerdi. Sasani mparatorlu u'nun y k lmas ndan sonra, ran'a hakim olan Araplar, Emevi dnemine rastlayan bu devirde burada hayli fetihler yapm lard . ran'da ve burada bulunan Nesturiler, k smen slamiyet'e yak n inanlar sebebiyle Araplar taraf ndan msamaha ile kar lan yorlard . H ristiyanl n Trklerde kitleler halinde ra bet grd as l saha, Do u Avrupa ve Balkanlar'd r. Anadolu'ya intikal eden H ristiyan Trk nfusunu te kil etmesi bak m ndan as l bizi ilgilendiren bu sahalarda ya ayan Trklerdir. Bunlar n Peenekl er, Uzlar (O uzlar) Kumanlardan (K pak ve Kun) ibaret olduklar n biliyoruz. Bu gurubun Do u Avrupa topraklar na g birbirleriyle alakal d r. Peenekler IX. yzy l n ortalar ndan Volga dolaylar ndan Karadeniz in kuzeyine, oradan da Bizans s n rlar na kadar gelip yerle mi lerdi. Bunlar bir mddet sonra Bizans' n hizmetine girerek H ristiyanl kabullendiler. Uzlar da onlar n pe inden Bizans s n rlar na gelmi lerdi. Bunlar, Volga tesi O uzlar 'n n bir blmn te kil ediyorlard . Bizansl lar taraf ndan Kumanlar olarak zikredilen K pak ve Kunlar ise, Do u Avrupa'da Uzlarla ayn devirde grnm lerdi. Bunlar n da Balkanlar'a indikten sonra H ristiyanl a getikleri anla l yor. Nitekim Mervezi, Kunlar' n Nesturi olduklar n kaydediyor. Bu H ristiyan Trkler'in 1071'deki Malazgirt Sava s ras nda Byk Seluklular saf na kat ld klar bilinen gereklerdendir. Bizans topraklar nda ya ayan bu H ristiyan Trklerin Anadolu Seluklu dneminde bu tarafa geip ihtida ettikleri de bilinmektedir.

www.altinicizdiklerim.com

Musevilik Eldeki tarihi kay tlara gre, Musevili i resmi din olarak kabul eden tek Trk devleti, Hazarlar nkidir. VII-IX. yzy llarda Do u Avrupa sahas nda ilk muntazam Trk devletini kurmu olan Hazarlar, daha nceleri Hun mparatorlu una tabi idiler. Bunlar n Atilla'n n zaman nda a a Volga boylar nda ya ad klar grlyor. Bunlar VII. yzy lda ran'dan Kafkasya'y da zaptetmi ler ve iyice kuvvetlenerek X. yzy lda bile Abbasilere ve Bizans a kar kendilerini koruyabilmi lerdir. lk nce amanizme mensup ol an Hazarlar n Bizans mparatorlu unda takibat ve bask lara u rayan Yahudilerin gelmesi sonucu ba layan yo un propagandalar takiben VIII. yzy lda Musevili i tan d klar anla lmaktad r. Bir rivayete gre, Mslman devletlerin birinde bir havran n y k ld haberini i iten Hazar hkmdar , 922 tarihinde til ehrindeki bir cami minaresini y kt rm t . Putperest ve H ristiyan Anadolu Kltr Yerle ik hayat oktan benimsemi olan ehirli ve k smen de kyl Trkler, kkl bir slam kltr alm olarak yeni memleketlerine yerle mi lerdi. Gebeli i henz srdrenler ve k smen kyller ise, genel planda slami bir cila alt nda yine eski kltrlerini ve inanlar n koruyorlard . Anadolu, Roma hakimiyeti dneminden nce v e bu hakimiyet esnas nda, ilk a lar n binlerce kkle mi , yerli, Grek, Pers ve zellikle Mezopotamya kltrlerinin de i ik etkileriyle geli erek kendisine has bir biim alm , ileri seviyede putperest kltr ya ayan bir lkeydi. Anadolu'da H ristiyanl k yaln z yerli putperest kltlerle de il, ran kltr ve inanlar yla da mcadele etmek zorunda kalm ve btn bunlar, Trk ncesi Anadolu kltrnn ve bu arada dini inan ve geleneklerinin olu mas nda kendilerine gre birer paya sahip olmu lard r. Trkler XI. Yzy ldan itibaren peyderpey buraya yerle meye ba lad klar nda, i te byle bir kltr ve inan ortam yla ha r ne ir olmak durumunda idiler. Hem uzun zamandan beri Seluklu hakimiyeti alt nda bulunan Orta Anadolu da, hem de durmadan de i en u m nt kalar nda Mslim ve gayri Mslim ahali devaml temas halindedir. Bunun sonucu birtak m ihtidalar n vuku buldu unu tahmin etmek zor de ildir. Anadolu nun Trkle meye ba lad XI. Yzy ldan ba layarak devam eden bu kar l kl muhtelif temaslar n, Mslim ve gayri Mslim halk aras nda yo un bir kltr al veri ine yol at phesizdir. ... Trkler Anadolu'ya iptidai bir kltrn temsilcisi olarak de il ... o zaman btn hayat kucaklam slam medeniyetinin eski Trk kltr ile terkibini yaparak zaman na gre olduka yksek bir seviyeye ula m , bir toplum olarak ayak basm t r. ... O dnemde slam medeniyeti henz btn teferruat ile hem Bat , hem Do u H ristiyan medeniyetinden daha stn bir seviyede oldu u gibi, siyasal stnlk de o tarafta idi. Bununla beraber, halk seviyesinde, gnlk hayat tarz , baz adetler ve gelenekler, bir k s m inanlar konusunda gnmze kadar ya ayan birtak m etkileri inkar etmek kabil de ildir. ... zellikle slamiyet'i iyice kavrayamam ve sindirememi gebe ve yan gebe evrelerle, baz ehir, kasaba ve kylerde bu kltler, inan ve uygulamalar, bu arada ziyaretgahlarla ilgili menkabeler zamanla benimsenerek slamile tirildi.

www.altinicizdiklerim.com

ESK TRK NANLARI KAYNAKLI MOT FLER (TAB AT KLTLER ) Bir kltn mevcudiyeti ancak u art n bir araya gelmesiyle tespit edilebilir: a) Klte konu olabilecek bir nesne veya ahs n mevcudiyeti, b) Bu nesne veya ah stan insanlara fayda yahut zarar gelebilece i inanc n n bulunmas , c) Bu inanc n sonucu olarak fayday celb, zarar def edecek ziyaretler, adaklar, kurbanlar ve benzeri uygulamalar n varl . Da ve Tepe Klt Hac Bekta Sulucakarayk e geldi i zaman, kye yak n olan bu tepeye km , oradaki bir ma aray kendine devaml inziva yeri olarak semi tir. Her boyun ve her oyma n kendine ait mukaddes bir da olu an birliklerin de ortak mukaddes da lar vard . oldu u gibi, bu boy ve oymaklardan mukaddes , bu arada

VII. yzy lda Gktrkler dahil btn Trk boylar me hur tken ad ndaki ormanl da tan yorlard ve hakan n ad r buradayd . XI. Yzy lda Ka garl Mahmud da, putperest Trkler'in tabiatta grdkleri her ulu varl zellikle yce da lar ve tepeleri devaml takdis ve bunlara secde ettiklerini yazar.

Da kltnn ili kili oldu u ikinci kavram, ata kavram d r. Buzta Ata ad n ta yan da , bunun ecdat telakki olundu unu gsterdi i gibi, proto Tunguzlar ve Manular da, takdis ettikleri da n kendi atalar oldu unu kabul ediyorlard . Anadolu'da byle takdis edilen da lara bilhassa Bekta i ve K z lba toplumlar nda s k rastlanmaktad r. Hac bekta 'taki Arafat Da 'ndan ba ka, K r kkale yak nlar nda, Hasandede Ky'nn yan nda bulunan Denek Da bunlardan birini te kil eder. Bingl Da lar zerindeki Ka kar Tepesi, yak n zamanlara kadar civar n btn K z lba Krt kyleri taraf ndan takdis edilmekteydi. Bir defa klt konusu olan da lar n o u gerekte co rafi manada da de il, yksek tepelerdir. Bunlar n pek o unun zerinde bir yat r bulunmaktad r. Ziyaretler, sunulan adak ve kurbanlar ve teki i lemler, k saca klt merasimleri hep bu yat rlar n etraf nda cereyan etmektedir. Fakat i in ilgi ekici yan , ... bu yat rlar n pek o unun kimliklerini tespit etmenin mmkn olmamas d r. Genel olarak bu yat rlar bir ah s ad yerine Nohutlu Baba, aml k Baba gibi, zerinde bulunduklar da n veya tepenin ad yla an lmaktad r. Dolay s yla tepe stndeki bu yat rlar n byk bir k sm n n gerek yat rlar olmay p blgedeki da kltnn bir evliyan n ahs nda sembolle tirilmesinden ibaret bulundu u sonucuna varmak do ru grnyor. O zaman, eldeki rnekler gz nnde bulundurularak slam ncesi devirde da ve tepelerde mevcut oldu una inan lan stn g veya ruhlar n slami devirde byle kimli i mehul evliya haline dn t n kabul edebiliriz. Ta ve Kaya Klt Kanaatimizce bu menkabel er, esas nda zaten takdis ve ziyaret olunan bahis konusu kayalar n takdisine zahiri bir sebep olarak mtalaa edilmelidir. Hatta, bunlar n belki de Bekta ilikten nce

www.altinicizdiklerim.com

blge halk aras nda byle bir klte konu te kil etti i ve sonradan Bekta i ananesinin meydana geli i s ras nda, Hac Bekta 'a izafe edilerek kendine mal edildi i dahi d nlebilir. phesiz, ok eski zamanlardan ben tabiattaki e itli cans z varl klar iinde daima, varl n en devaml biimde srdrenleri insan n dikkatini ekmi tir. Bu itibarla, dnyan n neresinde olursa olsun, tabiat n ortas nda btn ha metiyle duran iri bir kaya veya g e do ru ykselen muazzam bir granit ktlesi, eski insan n yerine gre hayretini, yerine gre deh etini celp etmi tir; dayan kl l ile de sonsuza kadar var olabilmenin adeta sembol gibi grnm tr. ... Eliade, ta lar n ve kayalar n, madde olarak tap nma konusu olmad klar kanaatindedir. Ona gre, ilkel insan, ta a yahut kayaya de il, onda varl n sand iyilik ve ktlk do urabilecek ey e tapm t r. O ,halde klt konusu olan, ta ve kayan n bizzat kendisi de il, o " ey"dir. Pek ok blgede Snni ve K z lba kesimlerde takdis edilen ta ve kayalara rastlanabilmektedir. Mesela K r kkale'nin Hasandede Ky'ndeki camiin duvar na yerle tirilmi olan irice bir ta , blge K z lba lar taraf ndan ziyaret edilip byk bir sayg yla takdis olunmaktad r. Dersim K z lba lar , sabahleyin gne in ilk klar n n vurdu u kayalar pmekte ve bunlar n kutlu oldu una inanmaktad rlar. Afyon'un Kalecik Ky yak n ndaki oyuk bir kaya, yan nda hibir mezar olmad halde Sar oban Dede ad yla an lmakta ve kendisine ziyaretler yap larak ifa umulmaktad r. Hac Bekta gvercin eklinde Anadolu'ya uup geldi i zaman Sulucakarayk teki bir ta n stne konmu ve ayaklar bu ta a gmlm t. Hac Bekta bir gn dola rken, ayaklar yla kerpi amuru yo uran biri, ondan, e er gerek veli ise yak ndaki bir kayay ayaklar yla yo urmas n istemi , o da kayan n stne karak hamur gibi yo urmu tu. Bu sebeple Hamurkaya denilen ve hala yerinde duran kayada inanca gre Hac Bekta ' n ayak izleri bulunmaktad r. Bugn Anadolu'nun hemen her taraf nda zerinde Hz. Ali'nin at n n ayak izleri bulundu u sylenen v e bu yzden takdis ve ziyaret olunan birok kayalara rastlanmaktad r. ... Elbistan yresindeki K z lba lar ve Kurmanlar aras nda Ali Kayas diye bilinir ve son derece mbarek say l r. Orta Asya'da Budist Trkler'in de zerinde Buda n n izleri oldu unu syledikleri birtak m kayalar mukaddes addettiklerini biliyoruz. O halde, Menak b- Hac Bekta - Veli'deki menkabelerde ortaya kan ta ve kaya kltyle ilgili motiflerin, eski Orta Asya'daki inanlar n devam ndan ba ka bir ey olmad n syleyebiliriz. ... Budizm, H ristiyanl k ve slamiyet'e girmeden nce zaten takdis olunan bu kayalar, zikredilen dinlere girdikten sonra zerlerinde ta d klar szde insan izlerinin Buda, Hz. sa veya Hz. Ali'ye izafe edilmesi suretiyle yine takdise devam olunmu lard r. Bylece, bu eski klt, yerine gre Budist, H ristiyan yahut slami bir ehre kazanm olmaktad r. Bu, Orta Asya'da oldu u gibi Anadolu'da byledir. A a Klt Evliya elebi'nin "a aca ibadet eden ademi kavmi" diye hayretle zikretti i Karakoyunlu Trkmenleri, takdis ettikleri a alar n etraf nda kalabal k say da mum yakarak ayin yapmakta,

www.altinicizdiklerim.com

a alara demir paralan asmaktad rlar. nanlar na gre, kim a aca demir takarsa, a a ona byk faydalar sa layacak, cehennemde yanmaktan korunacakt r. A a klt muhtelif K z lba topluluklar iinde daha ziyade Tahtac lar ve Yrklerde yay lm grnyor. Tahtac lar, adlar ndan da anla laca zere, geimlerini a a kesmekle sa layan kimselerdir. Bununla birlikte, onlar n a alara byk bir sayg lar ve ba l l klar vard r. Muharrem ay nda a a kesmek iddetle yasakt r. Hafta iinde sal gnleri de a a kesilmez. Y l n belirli zamanlar nda, mesela temmuz, yahut a ustos ay iinde Kurmanlara mensup e itli Krt topluluklar , bayraml k elbiselerini giyerek kad nl erkekli gruplar halinde, ilahiler ve dualarla bu a alar ziyaret etmekte, ayinler yapmaktad rlar. Snni halk aras nda bu a alar n ya mur duas , abuk evlenme, hastal k tedavisi vs. ok e itli maksatlarla ziyaret edildi ini ortaya koymaktad r. Bununla birlikte, Snni halk aras nda bu uygulamalarda dikkati eken bir taraf vard r: K z lba zmrelerdeki gibi belli zamanlarda yap lan zel ayin ve merasimler Snnilerde tespit olunmam t r. Bunun izah herhalde, Snni kesimde slami telakkilerin daha etkili ve hazmedilmi olmas sebebiyle bu eski kltlerin daha ok zay flat ld eklinde olabilir. AMAN Z M KAYNAKLI NAN MOT FLER Bekta i velilerinin sahip oldu u bu kabiliyetlerin yahut da ba ka bir deyimle kerametlerin baz lar na veya en az ndan benzerlerine, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerim'de peygamber mucizeleri aras nda rastlan r. ... Hz. Muhammed'in de bu motiflere benzer mucizelerine tesadf edilebilir. ... Bu kerametler slam dnyas nda klasik ve a da tasavvuf edebiyat nda "Cenabhakk n veli denilen sevgili kullar na ihsan ve inayeti" eklinde de erlendirilmi tir. Hele sz konusu kimseler, yani nakledilecek olan menkabelerin kahramanlar , Hac Bekta , Hac m Sultan, Abdal Musa ve di erleri gibi, Mslman olmakla birlikte izleri bir trl silinememi amanist vs. geleneklerin hakim oldu u bir evreden kma Trkmen babalar olunca, bu motiflerde esas unsur olarak amanizm'i grmek tabii hale gelecektir. imdi bu motifleri s ras yla incelemeye geebiliriz. Sihir ve By Yapmak XIII. yzy lda Anadolu'ya muhtelif glerle gelip yerle en Trkmen babalar n n, eski Trk amanlar n n slamile mi ekilleri oldu u eskiden beri bilinmektedir. amanlar n temel grevlerinin ve zelliklerinden birinin, sihirbazl k ve byclk oldu u, amanizm hakk ndaki en eski ara t rmalardan beri malumdur. Bunun sebebi Ohlmarks taraf ndan yle a klanm t r: Sibirya ve Orta Asya gibi iklimi sert olan yerlerde ve genel likle tabiat artlar n n insanlara hakim oldu u blgelerde, tabiata hkmedememeni n, ilkel insanlarda isterik tepkilere sebebiyet verdi i grlmektedir. Bu tepkiler, zellikle hassas bnyelerde ortaya kmakta ve bunlar sihirbaz din adam grevini yklenmektedir. te eski sihirbazlar bylece yerlerini amanlara b rakm lard r; amanlar da sihirbazl k hviyetini byle yklenmi lerdir.

www.altinicizdiklerim.com

10

bn Sina(l. 1037), el- arat ad ndaki eserinin ruhi tecrbelerden bahseden onuncu ve ayn zamanda sonuncu bab nda, arif ad yla eski Trk amanlar n ele almakta ve bunlar n s k ruhi tecrbe ve bedeni riyazatlardan getikten sonra sihir, by ve emsali ba ka kimselerin beceremeyece i birtak m kabiliyetler kazand klar n anlatmaktad r. Altayl amanistlerin inan lar na gre, gerek amanlar hokkabaz de ildir. Bu bak mdan sihirbazl k bilen ama ayin sonras nda vecde gelemeyen amanlara arlatan gzyle bak lmaktad r. Gerek aman n vecd ve isti rak haline girebilen ki i oldu una inan lmaktad r. Baba lyas ve mritleri de, byle sihir ve by yapmas n bilen bir Trkmen babas yd . Onun ba halifesi Baba shak'ta da yine sihir ve by yapan, "muskalar" yazan, hastalar iyile tiren ve beraberli i bozulmu kar kocalar birbirine ba layan mnzevi bir s fat yla kaynaklarda bahis olunur. Ne var ki, sihir ve bynn Mslmanl kta kesin yasaklanmas , Snni evrelerde Trkmen babalar n n iyi gzle grlmelerine engel olmu , bu yzden o u defa byc manas na cad kelimesiyle tavsif edilmi lerdir. Hastalar yile tirmek Hastalar tedavi etmek, amanl n ana grevlerindendir. ... Kendilerine Sramana veya amana denilen baz Budist propagandac lar, uygulad klar tedavi usulleriyle amanlar zerinde etkili oldular ve onlar n da bu vazifeyi yklenmelerini sa lad lar. amanist inanca gre, insan n vcudundaki ruh, kt ruhlar n etkisiyle vcudu terk etti i zaman hastal k meydana gelir. Ruh uar gider ve yeryznde serseri bir ekilde dola r; o u defa kt ruhlar n esiri olur. E er ok uzun zaman v cuttan ayr kal rsa ller diyar na gider. Buna engel olmak iin yap lacak ey, hastan n ruhunu tekrar kendi vcuduna sokabilmektir. Bunu ancak aman yapabilir. Bugn Do u Trkistan'da hastal k tedavisi iin uygulanan amanist i lemler slami bir k l kta devam etmektedir. Altay amanlar n n ayini, slami dualar, peygamber ve velilerin isimleri kar t r larak slamile tirilmeye al lm t r. Perihan (Farsa "peri a ran") denilen bu Mslman amanlar bu yolla kendilerini koruyabilmi lerdir. Gnmzde Anadolu'da da ayn durum sz konusudur. Okuyup flemek, ip ba lamak, muska yazmak vs. usullerle hastal k tedavi etmeye al an kimseler vard r. Halk aras nda genellikle hoca diye tan nan bu ah slar, gerekte aman kal nt s kimselerden ba ka bir ey de ildirler. Yzlerce y ldan beri slamiyet, Anadolu'da dahi amanizmin bu ana fonksiyonunu silip atamam t r. Gayp'tan ve Gelecekten Haber Vermek Bir aman n nc temel vazifesi, gaipteki eylerden, gelecekte olacaklardan haber vermektir. Menkabelerden anla ld na gre, Yahya Pa a ve Otman Baba vecd ve isti rak haline girdiklerinde ruhlar bedenlerini terk etmekte, duruma gre k sa veya uzunca bir mddet ba ka yerlerde dola t ktan sonra yeniden bedenlerine girmektedir. Ruh bu dola may yaparken

www.altinicizdiklerim.com

11

yerinde hareketsiz kalmaktad r. Bu olaylar, tamamen amanlar n s k s k gerekle tirmeye al t klar bir tecrbeden ibarettir. W. Ruben, amanlar n bu transmigration halini Budizm'deki yoga ile ilgili grmektedir. Ona gre, yogilerde de isti rak halinde ayn durum sz konusudur. Asl na bak l rsa Ruben'in bu gr , Eliade' n amanizm'in nemli lde budik etkilere maruz kal d hakk ndaki gr ile beraberce mtalaa olunursa gerekten yerindedir. OhImarks ... Ona bak l rsa, cezbe ve vecd (extase) durumunda olan bir kimse, vcudunu aktif halde tuttu u zaman da kendinden geip ba ka yerlere gitti i intiba na kap labilmektedir. Ancak onu seyredenler. aman n vcudu hareketsiz kald iin, gerekten ruhunun bedenini terk etti ine inanmaktad rlar. Ohlmarks bu hadisenin ancak arktik blge amanizminde mmkn oldu unu, her aman n bu kabiliyete sahip bulunmad n ileri srmektedir. XIII. yzy l n nl Trkmen eyhlerinden ve Sar Salt k n halifelerinden olan Barak Baba'n n da bu ekilde vecd ve isti rak haline girdikten sonra gelece e dair birtak m kehanetlerde bulundu u hakk nda kaynaklarda haberler vard r. Bundan ba ka, Mevlana'n n da bir gn halvette iken bedenini terk ederek Ba dat ta bir mddet dola t , sonra yeniden cismine dnerek grdklerini anlatt rivayet olunur. G e karak Tanr ile konu up gelece i bizzat ondan renmek her aman n yapabilece i bir i de ildir. Yaln z ve yaln z byk amanlar n kudreti dahilinde bu i le ilgili sadece Menak bu'lKudsiye'de iki menkabe vard r. Bunlardan biri, Baba lyas' n kk o lu Muhlis Pa a, teki onun o lu A k Pa a'ya dairdir. A k Pa an n kerametlerini anlatan menkabelerden birinde de, t pk Hz. Muhammed'in mirac gibi, Allah kat na karak onunla bizzat gr t , gizli alemleri ba tanba a seyrettirildi i ve zahir bat n her hususun bizzat Allah taraf ndan kendisine a kland anlat l r. Grld gibi her iki menkabede, her ne kadar yap lan,i slami bir hava iinde imi gibi tasvir edilse de, hem Muhlis Pa a, hem de A k Pa a adeta Hz. Muhammed tarz nda Allah ile vas tas z temasa geirilerek yapacaklar i lere dair ondan talimat alm lard r. Hakikatte bu iki menkabede, g e karak Tanr ile gr p ondan birtak m bilgi ve haberler alan amanlar n hviyeti rahata te his edilebilir. Baba lyas' n verdi i cevap aynen yleydi: "Yar n Tanr ile konu aca m ve sizin hepinizin huzurunda size ve bana bu talihsizli in neden eri ti ini soraca m." Grg ahitli ine dayal u ifadeler, seyircilerinin huzurunda Gk Tanr ile temasa haz rlanan bir aman n szlerinden ba kas olamaz. Her iki olayda da, tanr ile istedi i zaman temas kurabilen stn kabiliyetli iki din adam n n siyasi iktidar ele geirme abalar hakim motif gzkyor. ... Ortaa Trk ve Mo ol topluluklar nda amanlar ekseriya kabile eyhleriyle zde le tiriliyorlard . Zira efin her eyi bilmesi, eski atalar n ruhlar yla oldu u kadar gizli gler ve yeralt ruhlar yla da mnasebeti olmas gerekiyordu. Bunu da ancak amanlar yapabiliyorlard . ... Sahip olduklar bu hem dini hem siyasi imtiyazlar yard m yla ara s ra kendilerini kuvvetli hissettikleri vakit merkezi otoriteyi sarsma ve iktidar kendi

www.altinicizdiklerim.com

12

ellerinde toplama te ebbsne geiyorlard . Teb-Tengri'yi ve Baba lyas' harekete geiren motif temelde i te buydu. Altayl larda ve Yakutlarda amanlar art k g e seyahat i ini temsili olarak yapmaktad rlar. Bunun iin hususi birtak m merasimler uygulanmakta ve Gk Tanr ya "beyaz bir at" kurban edilmektedir, aman bu beyaz at n ruhunu g e yollarken kendi ruhunun da Tanr kat na eri ti ine inanmakta, etraf nda bulunanlara seyahati s ras nda grdklerini ve Tanr ile neler konu tu unu anlatmaktad r. Tanr n n nsan eklinde Grnmesi (Antropofani) Hulul inanc ile kar t r lmamas gereken bu amanist motif, tek bir menak bnamede, Menak bu'lKudsiye de bulunmaktad r. Yine slami unsurlarla gizlenmi bu menkabe aynen yledir: ... Mirac hadisesinde Hz. Muhammed'e yap ld gibi in irah- sadr" denilen kalbin g sten kar l p temizlenmesi ameliyesi A k Pa a'ya da yap l r. Bu ok ilgi ekici menkabede Tanr n n bir ihtiyar eklinde grnd ne dair eski bir amanist inan, Hz, Muhammed' in mirac na benzetilmekle slami bir ehreye brnm olarak ortaya km bulunmaktad r. Gnmz Anadolu'sunda K z lba lar aras nda akaid ve ilmihal kitab vazifesini gren me hur mam Cafer Buyru u'nda da Tanr n n insan suretinde grnece i hakk ndaki bu inanc bulmak kabildir. Tabiat Kuvvetlerine Hakim Olmak Eski Trkler aras nda bu ekilde tabiat kuvvetleri zerinde hakimiyet kurabilme telakkisi, slamiyet'in kabulnden ok eskidir. Tabiat kuvvetlerine hkmedebilme motifinin biraz de i ik mahiyette slami gelenekte de yer ald n gryoruz. Grn te birbirlerine benzemek le beraber, peygamber mu cizeleri tamam yla ayr mahiyette eylerdir. ... Hac m Sultan ve Otman Baba, y ld r mlar has mlar zerine gnderir veya f rt nalar kar rken, t pk bir aman gibi hareket etmektedirler. Mevlana bir gece medresenin dam nda otururken adeta Otman Baba gibi birden cezbeye gelerek iddetli bir f rt na kartm ve kuvvetli bir ya mur ya d rarak Konya'y sellere vermi tir. O da bu haliyle sanki aleyhine dedikodu karan ehir halk na bir ders vermek istemektedir. Bunda da ayn amanist gelene in etkisini d nmemek mmkn de ildir. Ate e Hkmetmek Bekta i menak bnamelerinde en s k geen amanist motiflerden birisi de budur. Eliade, ate in yak c l na kar koyabilme gcnn, amanizmin d ndaki baz by sistemlerinde de grld n sylemektedir.

www.altinicizdiklerim.com

13

Mo ol amanlar n n ate le olan bu ilgileri, 1258'de Hlag'nun Ba dat zapt ndan itibaren Rufailik tarikat na da gemi , bu tarihten sonra uraya buraya da lan Rufai dervi leri, amanlardan rendikleri uygulamalar gstermeye ba lam lard . Kemiklerden Diriltmek ( ntermezzo) Hac Bekta 'a, yeni mrit olmu bir adamca z, onu ve teki, mritleri evine yeme e davet eder. Yemek iin evinde ne kadar kuzusu varsa hepsini bo azlar. ... Dua biter bitmez kuzular n hepsi de dirilerek aya a kalkarlar. Bekta i menak bnamelerinden nakledilen her iki menkabede de kemiklerden dirilme inanc dile getirilmektedir, M. Van Bruinessen, Bekta ilerdeki bu inanc n, aynen ran'da Ehl-i Hak Krtler aras nda da ok yayg n oldu unu tespit etmi tir. Bu iki rnekle Mslman ve H ristiyan gelene indeki yerini tespit edebildi imiz kemiklerden dirilme inanc n n, ba ka dinlerde de mevcut oldu u anla l yor. ... Eliade, iptidai dinlerde rastlanan kemiklerden dirilme inanc n n tipi bir Orta ve Kuzey Asya inanc oldu unu kabul etmektedir. Gerekten btn arkeolojik kaynaklar muhtelif Asya kavimlerinin ok eski zamanlardan beri iskelete byk bir nem atfettiklerini ve ki inin yahut hayvan n yeniden dirili inin bu sayede olaca n d ndklerini gsterir mahiyettedir. Bu sebeple, insan veya hayvan ld zaman kemiklerinin en ufak bir paras n n bile kaybolmamas na zen ve dikkat gsterilirdi. slam ncesi devirde Trkler ve Mo ollarda kurbanlar n etleri yenildikten sonra kemikleri k r l p paralanmaz, byk bir itina ile toplanarak ya gmlr ya da yak l rd . Bu srede o hayvan n gkte yeniden dirilerek Tanr ya ula aca na inan l rd . Trk ve Mo ollarda ba ka bir inanc n te ekkl etti i grlmektedir: D man n tekrar dirilip glenmesine engel olmak, ldrld zaman cesedini dolay s yla kemiklerini yakmakla mmkn olacakt r. Bu inanc n etkisiyle hareket eden Trkler ve Mo ollar n byk d manlar n n cesetlerini bazen gerekirse mezarlar ndan kararak yakt klar na dair tarihte misaller bulunmaktad r. Anadolu'da yayg n inanca gre, insan n kuyruk sokumunda bulunan kemi i asla rmez. nk k yamet gnnde insanlar bu kemikten dirileceklerdir. Kad n-Erkek M terek Ayinler (Ayin-i Cem) Rum Erenleri'nin Bac denilen kad n velilerle bir arada oturup kalkt klar ... aman st Trklerin uygulad klar bu kad nl erkekli dini ayin ve merasimler, bilindi i zere, Mslmanl n kabulnden sonra da, zellikle gebeler aras nda devam etmi tir. Kad nl -erkekli bu ayinlerin eski ran'da da bir gelenek oldu u ve zellikle Maniheistlerin bu tip ayinler yapt klar na dair tarihi haberler mevcuttur. Hatta Peuch'un bildirdi ine gre, baz geceler yap lan kad n-erkek kar k bu ayinler dolay s yla Maniheistlerin has mlar nca dedikodular ve Trkiye'deki "mum snd" hikayesine benzer as ls z rivayetler kar lmaktayd . Tahta K l la Sava mak

www.altinicizdiklerim.com

14

Bekta i velilerinin ortak bir yanlar da, tahta bir k l ca sahip olmalar , bununla yerine gre ejderha, yerine gre kafirlerle sava arak onlar ldrmeleridir. Bu motif, menak bnamelerden ba ka Osmanl Devleti'nin kurulu y llar n anlatan ilk devir vakayinamelerinde bile vard r. amanlar n ayin yaparken kulland klar aletlerden birinin de tahta k l oldu unu gsteriyor. ... Yani tahta k l , er kuvvetlerle mcadele iin bir sava arac d r. Grld zere, tahta k l , hemen hemen XIII.-XV. yzy llarda ya am ve bir k sm ilk Bekta iler aras nda kabul edilen adlar geen ah slar n velilik ynlerinin yan nda bir de gazilik taraflar oldu unu, kafirlerle mcadele ettiklerini gsteriyor. Hakikatte de bunlar n o unun ilk devir Osmanl fetihlerine kat lm ki iler oldu unu bugn art k biliyoruz. O devirde bu ekilde hudutlarda sava an ve isimleri yaz ya gememi daha pek ok heterodoks dervi bulundu unu d nebiliriz. te tahta k l bunlar n adeta sembol gibi olmu tur. UZAKDO U VE RAN D NLER KAYNAKLI NAN MOT FLER Tenash (Reenkarnasyon, Metampsikoz) nanc Genel ve kaba bir tarifle, ldkten sonra insan n ruhunun ba ka bir bedene intikal suretiyle hayat n srdrmesi eklinde ifade edilebilecek olan tenash inanc , eski dnyan n baz yerlerinde de i ik biim ve anlay larda grlm ok eski bir telakkidir. Musevilik ve H ristiyanl k gibi byk Monoteist dinlerde reddedilen tenash inanc , slamiyet'te de kabul grmemi tir. Buna ra men slam tarihinde muhtelif heterodoks mezhep ve tarikatlarda geni apta yer buldu u grlmekte, hatta bunlar n baz lar n n temel doktrinini te kil etti i m ahede olunmaktad r. Mesela Ehl-i Rak (Aliilahilik) mezhebi, Yezidilik, Nusayrilik vs. byledir. Trkiye'de ise zellikle K z lba l k ve Bekta ilik, bu inanca geni yer verir. Bylece eyhlerinin ok zamanlar evvel ayn yerlerde, yani Eski ehir dolaylar nda Seyyid Battal Gazi olarak ya ad n , imdi de Sultan ucauddin'in bedeninde zuhur etti ini anlam olurlar. Hac Bekta 'a ait menkabede ise, Hz. Ali nin Hac Bekta olarak yeniden dnyaya geldi i belirtilmektedir. Bekta iler ve K z lba lar, Hz. Ali nin birok kal plarda her devir ve zamanda yeryznde mutlaka mevcut oldu una inanmaktad rlar. Bu iki tip tenash inanc nda asl nda gizli bir hulul inanc da mevcuttur. E er dikkat edilirse yukar da nakledilen nefeslerde bu gizli hulul, yani Allah' n insan vcuduna girmesi telakkisi rahatl kla sezilebilir. Seyyid Battal donu, Adem donu, Ali donu vs. terkiplerde yer alan bu kelime, ruhun girdi i bedeni kastetmektedir. ran'da Ehl-i Haklar'da ruhun bu ekilde kal ptan kal ba girmesi don-be-don dola mak tarz nda ifade edilmektedir. Trke de de donuna girmek biiminde kullan lmaktad r. kinci kelime, s r terimidir. Ali s rr , s rr- Muhammed, Ata s rr vs. terkiplerde geen bu kelime ise, beden de i tiren ruhu belirtmekte olup Bekta i-K z lba metinlerinde ok s k geer.

www.altinicizdiklerim.com

15

Ay n hilal eklinden ba layarak zamanla dolunay halinde en olgun biimine girip giderek kaybolmas gibi, ruh da hilal gibi bir bedende do makta, olgun ya a gelmekte ve zaman dolunca bedenin lmyle ondan k p yepyeni bir ba ka bedende ortaya kmaktad r. Zahirde hangi biimde grnrse grnsn ay ayn ay oldu u gibi, hangi bedene girerse girsin ruh da ayn ruhtur. Zamanla Bekta ilik ve daha ba ka tarikatlar n iinde iyice i lenen tenash inanc bilhassa K z lba zmrelerinde de temel inanlardan birini olu turmu , dolay s yla Trk heterodoksisinin de ana unsurlar ndan birini te kil etmi tir. Bundan dolay XVI. yzy lda Safevi propagandas , On iki mam mezhebinde mevcut olmamas na, hatta reddedilmesine ra men, tenash inanc n kuvvetle i lemeye zen gstermi , belki de bu propagandan n Anadolu'daki Trkmen ev relerinde sa lam bir ekilde tutunmas nda bunun neml i katk s olmu tur. ... Hatayi mahlas n kullanan ah smail'in ... Bugn Tahtac larda ve K z lba Krtlerde tenash inanc btn cepheleriyle ya amaktad r. Tahtac larda, iyi bir insan n ruhunun, ldkten sonra ba ka bir insan bedeninde, kt bir insan n ruhunun ise ktl nn derecesine gre bir hayvan bedeninde cezas n tamamlay ncaya kadar hayat n devam ettirece ine inan lmaktad r. K z lba Krtlerde de, Hak Muhammed Ali'ye iman edip de mr ide ikrar vermeyenler, dnyaya meyledip insanlara fenal k yapanlar, ldklerinde hayvan donuna girip azap grrler. Bu itibarla daha slam ncesi devirde Budizm kanal yla Trkler'e giren tenash inanc n n, atalar klt ile kolayca ba da an bir nitelik ta mas sebebiyle tutundu unu sylemek herhalde mmkndr. Baz ara t r c lar, zellikle hayvan kal b na girme telakkisini gz nne alarak Trklerdeki tenash inanc n Totemizme ba lamakta ve bunun ok derin izler b rakarak amanizmin en kuvvetli unsurlar ndan biri haline geldi ini sylemektedirler. ... Trklerdeki tenash inanc n n kayna Budizm dir. Budizm'deki tenash inanc biraz yak ndan incelenecek ol ursa, aradaki byk yak nl kolayca grmek kabildir. stelik dnya zerinde tenash inanc n doktrininin temeli yapm ikinci bir din bulunmad n da hat rdan uzak tutmamal d r. ... VI. yzy ldan itibaren Gktrkler ve daha sonra da Uygurlar aras nda uzun zaman Budizm'in mevcudiyeti de d nlrse, Trklerdeki tenash inanc na ba ka bir kaynak aramak fuzulidir. Budizm zerinde yap lan al malar, gerekte bu inanc n Buda'n n ya ad devirden ok eski zamanlarda Hindistan'da mevcut oldu unu ortaya karm t r. ... Buda'dan nce Brahmanlar bu inanc benimsemi ler ve i lemi lerdir. Budizm te ekkl ederken, eski Hint inanlar ndan bir k sm n kendi bnyesine ald biliniyordu, ki tenash de bunlardan biriydi. Ancak Budizm bunu daha da geli tirip sistemle tirmi tir. Budizm'in tenash telakkisine gre, ruhun lmden sonra ba ka bir cesede girmesi ka n lmazd r. O halde iyi i ler yapan kimseler asla lmden korkmamal d r. Ancak ktlk i leyenler iin durum farkl d r; nk onlar kal p de i tirirken insan bedenine de il, her seferinde biri tekinden kt hayvan kal b na girmek suretiyle cezaland r lacakt r.

www.altinicizdiklerim.com

16

smaililer ve Nusayriler aras nda, hatta Yezidilerde de bu inanc n mevcudiyeti birok rnekleriyle biliniyor. Bunlara gre insan ruhunun tekaml, srekli don de i tirmeye, yani don-be-don dola maya ba l d r. Bu, biraz Bekta ilikteki devir nazariyesine benzemekl e beraber devir de ildir. Zira devirde, insan ruhunun daha ilk yarat l ta cans z varl klara, onlardan bitkilere, bitkilerden hayvanlara, hayvanlardan da insanlara intikal suretiyle en yksek yarat l biimine do ru bir geli me sz konusudur. Hulul (Enkarnasyon) nanc Trk heterodoksisinin temel inanlar ndan biri de, hulul, yani, Allah' n insan bedenine girmesi inanc d r. Yani Cenab Hak kendi kudretinin a a kmas ve insanlar taraf ndan tan nmas iin insan eklinde grnmeyi uygun bulmu tur. A k Pa an n sanki Cenab Hakk' n zuhur etti i beden oldu u anlat lmak istenmi tir. Hulul inanc yla ilgili as l arp c ifadeler Vilayetname-i Otman Baba'da bulunmaktad r. ... Yani cisim olarak yarat lmadan nce ruhlar aleminde insanlara "Ben sizin rabbiniz de il miyim?" eklinde hitap edip onlardan Evet, rabbimizsin cevab n alan Allah' n Otman Baba'da tecelli etti ini gren Turnac Baba, nnde secde yapm t . ... Otman Baba kendini gsterip yle ba rm t : Ya bu syleyen kimdir? Bu szlerin a ka ifade etti i zere Otman Baba Allah n kendine hulul etti ini belirtmek istiyordu; zaten gitti i her yerde kendinin ve mritlerinin tutuklanmas da hep bu yzdendi. Hulul inanc n n, Tanr n n insan olarak d nlmesi demek olan antropomorfizmle bir alakas yoktur. Hulul inanc biraz incelendi inde Budizm ve Zerd tlkle yak n ilgisinin bulundu u grlr. Zerd tlkte de buna benzer bir durum vard r. Esasen modern ara t rmalar, geni apta Hint- ran inanlar n n hakim bulundu u bir muhit olan bugnk Afganistan denilen blgede doktrinini geli tiren Zerd t n, Budist unsurlardan bir k sm n kendi sistemine ald n gstermektedir. ... Zerd t, adeta ortaya koydu u inanlar n merkezini te kil eden Ahura Mazda'n n yeryzne inmi insan timsali kabul edilmektedir. Me hur Mukanna' n da, Allah n kendisine hulul etti ine inand n biliyoruz. Mukanna'ya gre Allah nce Hz. Adem olarak yeryznde grnm , sonra Nuh Peygambere hulul etmi , ondan sonra s ras yla btn byk peygamberler vas tas yla Muhammed'e kadar gelmi tir. Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye hulul eden Allah, s rayla evlad na ve nihayet Ebu Mslim Horasani'ye geerek onun bedeninde ya am , en son olarak da kendi vcuduna hulul etmi ti. Mukanna'n n bu telakkisi ile yukar da Otman Baba'n n szleri, Kaygusuz Abdal ve Muhyiddin Abdal' n nefesleri aras ndaki yak nl k hatta aynilik sezilmeyecek gibi de ildir. Btn bu menkabe ve nefeslerden bir sonu kar lmak istenirse grlecek olan udur: Ana inan, Allah' n nce Adem Peygamber ol arak yeryznde grnd , sonra s ras yla teki byk peygamberlerin ( it, dris, Nuh, brahim vs.) bedenlerinde hulul ederek en son Hz.

www.altinicizdiklerim.com

17

Muhammed'de zuhura geldi idir. Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye, ondan evlad na hulul eden Allah, daha sonra iilik tarihinin byk isimlerini dola m ve Hac Bekta a gelmi tir. Hac Bekta 'tan sonra ise, Bekta ili in takdis etti i btn byk evliyay dola arak onlar n vcutlar nda hulul etmi tir. Bu hviyetiyle bu telakkiye tecessd, yani Allah n bir insan vcudunda cesetlenmesi de denilebilir. Otman Baba'n n szleri, tam bir tecessd ifadesidir. Anla ld zere, Allah' n ruhu her insan n bedenine hulul etmez. Onun hulul edece i bedenin hem maddi hem manevi bak mdan her trl noksan, kusur ve ktlklerden ar nm olmas laz md r. Byle insanlar az oldu u iin tam hulul ancak Hz. Ali'de olmu tur. Bazen Allah Hz. Ali'de oldu u gibi, btn hviyetiyle bir bedene hulul etmeyebilir. Bu takdirde ya fiilleri ile, ya s fatlar ile veya zat ile tecelli eder. Ama bunlar n nn bir arada bulundu u bir beden Hz. Ali den sonra gelmeyecektir. Bu itibarla, Hz. Ali'den sonra Allah' n hulul etti i hibir beden tam hulule mazhar olmu de ildir. Eskiden baz mutasavv flar n, Allah n nurunun gzel yzl insanlarda tecelli eyledi ine inand klar n biliyoruz. Hatta baz lar n n bunu hulule kadar vard rd klar da malumdur. Byle bir hulul inanc n n Hulmaniyye mezhebi mensuplar aras nda da bulundu u anla l yor. ekil (Don) De i tirme (Metamorfoz) ekil de i tirme genel likle stn bir g, yerine gre Allah, sihirbaz, cad , evliya taraf ndan, ya yap lan bir iyili e kar l k mkafat veya ktl ceza olarak gerekle tirilmektedir. o u defa bu motifle, bir a ac n, hayvan n yahut cans z bir nesnenin imdiki haline nas l geldi i a klanmaya al l r. ekil de i tirmeyi ifade iin Trk menkabe, masal ve efsanelerinde donuna girmek deyiminin kullan ld grlr: Geyik donuna girmek (geyik olmak), gvercin donuna girmek (gvercin olmak)gibi. amanlar n yapt hemen her ayinde mutlaka hayvan yer almaktad r. Bir bak ma aman, insan-hayvand r. D man ruhlara kar hayvan k l na girerek sava r; gkyzne yapt seyahati hayvanlar arac l yla yapar. Bu itibarla geyik k l na giren Trk dervi lerinin bu menkabeleri amanizm'le ilgilidir; Budizm'le alakas n d nmek ok uzaklara gitmek olur. Bu konuyu en iyi inceleyenlerden biri olan Saadet a atay ise aksi gr ileri srmekte, hatta meselenin Budizm'le ilgisini rneklerle ortaya koymaktad r. Bu hikayenin, karn nda yavrusu olan bir ceylan avc dan kurtarmak iin kendini feda eden Buda'n n anlat ld Kral Brahmadotta catakas yla ilgisi S.a atay taraf ndan incelenmi , ayn geyik hikayesinin Kazaka manzum bir varyant ile de kar la t r lm t r. Btn bunlar bir nemli hususu daha meydana karmaktad r ki, o da geyi in slami devirde hem Orta Asya'da hem de Anadolu'da evliyal k mefhumu ile s k alakas d r. Geyi in bilhassa Bekta i ve K z lba zmrelerinde mukaddes bir hayvan kabul edilmesiyle alakadard r. Temelinde hi phesiz Buda-geyik mnasebetinden geli tirilen evliya-geyik ili kisi bulunan bu telakki, Anadolu'da ortaya km olmay p slam ncesine dayanmaktad r. Bu inanc n sonucu, geyi in avlanmas kesinlikle yasaklanm grnyor. Btn Tahtac ve Yrk

www.altinicizdiklerim.com

18

a iretlerinde, geyik vuran avc lar n ba lar na mutlaka bir felaket gelece i inanc n n mevcudiyeti dikkati ekiyor ve bu konuda say s z olaylar naklediliyor. Geyik, ku ya da ba ka herhangi bir hayvan n ekline girmeye dair inanlar, bir k sm bize amanizm'le intikal etmi gibi grnmekl e beraber gerekte tipik Budist inanlard r ve byk bir ihtimalle, daha Orta Asya'da Budizm in Trkler taraf ndan kabul esnas nda amanizm'e gemi bulunmaktad r. Havada Uma (Levitasyon) Eliade' n belirtti ine gre tipik bir Budist inan olan havada uman n eski Budist evliya, yogi ve sihirbazlar n n menkabelerinde birok rne i vard r. Eliade bunun, eski Hint'in halk inanlar ndaki mistik metotlar aras nda birinci s ray i gal etti ini syler. Drt Unsur(Anas r- Erbaa) nanc Bekta ili in nemli inanlar ndan birini te kil eden bu anas r (unsurlar) telakkisinin, baz lar nca bizzat Hac Bekta ' n yazd kabul edilen Makalat'ta da kuvvetle i lendi i grlmektedir. Allah insanlar bu drt unsurdan yaratm t r. Dolay s yla bu unsurlar n zelli ini ta rlar. Abidler denilen eriat ehli, yelden yarat lm t r. Zahidler, tarikat ehli olup oddan yarat lm t r. Marifet ehli olan arifler sudan, sonuncul ar te kil eden muhabbet ehli muhipler ise topraktan yarat lm lard r. Tarih kaynaklar drt unsur inanc n n slamiyet e girmeden ok evvel eski Trklerde tan nd n gsteriyor. ... Trkler ate e, fevkalade bir kutsiyet izafe ediyorlar. Ayn ekilde hava ve suyu takdis edip topra a byk bir nem veriyorlar. in de ... be elemandan sz edilmektedir: A a: i areti yin, temsilci hayvan kaplan; toprak: i areti siu, temsilci hayvan kpek; su: i areti hai, temsilci hayvan domuz; ate : i areti sseu, temsilci hayvan y lan. Menkabelerdeki anas r telakkisine tam anlam yla uyan bir ba ka telakkiyi biz ilk devir Budizm'inde buluyoruz. Buna gre yeryzndeki her madde u drt unsurdan, yani toprak, su, ate ve rzgardan yarat lm t r. Ancak, insan n drt unsurdan yarat ld na dair Bekta ilikteki inanc n, ilk insan n be unsurdan mrekkep oldu una dair Maniheizm'deki telakkiyi hat rlatt n da hesaba katmak mant kl olacakt r. Ate Klt Zerd tlkte ate in temizleyicili ine ve hayat yenileyicili ine inan lmaktad r. ... Ate in Mazdeizm'de de temel bir neme haiz oldu u bilinmektedir. De i ik yrelerde, zerlik denilen bir bitkinin ate e at lan tohumlar yla hastay ttsleme. ... Ayr ca yine Anadolu'nun pek ok yerinde d n, bayram vs. zamanlar nda, yak lan ate lerin stnden atlamak, evresinde raksetmek, dnmek eklinde grlen sinsin oyunu da, eski ate ayinlerinin mahiyetini kaybetmi ve folklora yerle mi bir eklinden ba ka bir ey olmamal d r. Anadolu'da Snni halk aras nda ate kltn yans tan bu gibi uygulamalar, K z lba Trkler ve Krtlerde daha belirgin ve asl na daha yak nd r. ... Eski Trkler ve Mo ollarda, gnmzde

www.altinicizdiklerim.com

19

Sibirya'da ve Altaylarda ate e kar yap lmas yasak i ler, aynen K z lba Trkler ve Krtlerde de geerlidir. Ate e b ak tutmak, su dkmek, pis bir ey atmak yasakt r. Bunlar n, ate in lmne sebep olacaklar iin u ursuzluk getirdi ine inan l r. Bir evde oca n devaml yanmas , o ailenin saadet ve sreklili ine i aret say lm t r. "Oca n yans n", Oca n snsn gibi dua ve beddualar, as l manas bugn kaybolmakla beraber, hep bu eski inanc n ifadesidir. K TAB-I MUKADDES KAYNAKLI NAN MOT FLER slamiyet'te haa gerilenin Hz. sa olmay p Allah taraf ndan ona benzetilen mnaf k bir havari oldu u ve lmeden nce Hz. sa'n n sa olarak Allah kat na kt kabul edilir. Burada unu unutmamak l az m geliyor: Btn bu inan rneklerinde herhangi bir insan de il, bir kral, bir peygamber, bir hkmdar ve bir velinin lmeyip g e ykselmesi bahis konusudur. Her insan iin byle bir sonutan sz edilmemektedir. Her iki tip menkabenin hem Kitab Mukaddes, hem de Kur'an- Kerim'de rne ini bulabiliyoruz. lkinde, Filistinlilerle cenge tutu up susayan Samson'un, tam susuzluktan lece i s rada, Rabbin emriyle yerden su kar p iti i hikaye olunur. ... Bizde halk aras nda em'un Gazi diye bilinen zat budur ve anlat lan hikayeleri byk o unlu uyla Kitab- Mukaddes'ten al nmad r. Anadolu d eski Trk efsane ve masallar nda yerden veya kayadan su karma motifinin bulunmamas bunun eski Trk inanlar yla alakas olmad n gstermeye yeter. Menak b- Hac Bekta - Veli de ... Seyyid Cemal'in o lu Asildo an bir aral k Rumeli taraf na gemek zere Gelibolu kar s nda bo az n kenar na gelmi tir. ... Bu menkabenin yine ayn yerde geen bir benzeri Seyyid Ali Sultan iin de anlat l r. Yaln z bu defa ad geenin, kay k lar n muhalefeti zerine, ete ini kumla doldurup avu avu denize serpti i, kum serpilen yerlerin kara yolu haline geldi i kaydedilmektedir. Bir menkabesine gre de, Hac m Sultan' n ya mur sebebiyle kabaran rma geti i anlat l r. SONU Menak bnamelerde mevcut inan motiflerinin toplam miktar na gre bir s ralama yap lacak olursa, yle bir tablo ile kar la lmaktad r. Tabiat kltleri ile alakal sadece 14 motife kar l k, 27 amanist, 48 Uzak Do u ve ran dinleriyle ilgili motif mevcuttur. Kitab- Mukaddes kaynakl motifler ise 46 tanedir. Toplam miktar 145 oldu una bak l rsa bunun %10 u Tabiat Kltleri, %25 i amanizm, %33' Uzak Do u ve ran dinleri %32'si Kitab- Mukaddes men eli motifler olmak zere bir da l m gsterdi i ortaya kmaktad r.... Bu da l mda, Uzak Do u ve ran dinleri umumi bir grupland rman n ifadesidir. Oysa bu % 33'lk pay n iinde Budizm, Maniheizm, Zerd tilik, Mazdeizm ve Mazdekizm gibi muhtelif dinler bulunmaktad r. Byle bir genel grupland rma, teki tek men elerle daha kolay k yaslama yapabilmek iin tercih edilmi tir. Aksi halde nispet bykl ne gre yap lacak bir s ralamada % 32'lik bir hisse ile Kitab- Mukaddes men eli motifin birinci, %25'lik bir nispetle amanist motiflerin ikinci s ray alacaklar anla l r. Kitab- Mukaddes yar p kar ya

www.altinicizdiklerim.com

20

motiflerinin propaganda iin bu kadar rahat kullan lmas nda kanaatimizce bir k sm n n slami inanlarda da mevcut olmas n n pay n bilhassa zikretmelidir. Nitekim 46 motifin en az yar s slami gelenekte de mevcuttur. Umumi s ralama gz nne al nd nda Trk heterodoksisinin unsurlar n te kil eden slam ncesi inanlar n Bekta i menak bnamelerindeki a rl k noktas n n amanizm de il, Budizm ile Maniheizm ve daha sonra teki ran dinlerinin meydana getirdi i grup oldu u a a kmaktad r. iili e ait motiflerin biraz zay f kal dikkati ekiyor. ... Hz. Ali ve On iki mam kltnden ba ka herhangi bir motife rastlanmamas , di erlerinde bu konuda tek sat r dahi bulunmamas alt izilecek bir husustur. ... Bu vesileyle Anadolu Trk heterodoksisine vcut veren ana faktrn iilik de il slam ncesi dinlerden kalan inanlar oldu u da a k bir surette belirlenmi bulunmaktad r.

www.altinicizdiklerim.com

21