Sociologie: Onzekerheid over leven in de risicomaatschappij

Inhoud
1 Een wereld van Onzekerheid ..................................................................................................................................... 3 1.1 De meest zekere samenleving ooit .................................................................................................................... 3 1.2 Een cultuur van angst ........................................................................................................................................ 3 1.2.1 Vergroot wetenschappelijke informatie de veranderingsbereidheid of vergroot het de onzekerheid? ...... 3 1.3 Leren omgaan met zekerheid ............................................................................................................................ 4 1.3.1 5 grote ontwikkelingen aan de basis van de grotere onzekerheid van vandaag ........................................ 4 1.4 Zoeken naar sociale bescherming ...................................................................................................................... 5 1.4.1 Wat is sociale bescherming vandaag en vanwaar komt onze onzekerheid. .............................................. 5 1.5 Welke ontwikkelingen produceren onzekerheid? .............................................................................................. 6 De wereld als mondiale risicomaatschappij .............................................................................................................. 7 2.1 De industrile maatschappij van de 20ste eeuw ................................................................................................ 7 2.2 Voorbij de industrile maatschappij .................................................................................................................. 7 2.3 Op zoek naar de samenhang tussen veranderingsprocessen .............................................................................. 8 2.4 De overgang naar een risicomaatschappij ......................................................................................................... 8 2.4.1 Vier centrale kenmerken ........................................................................................................................... 9 2.5 Risicos domineren de agenda ........................................................................................................................... 9 2.6 Een nieuwe sociale strijd om de risicos.......................................................................................................... 10 2.7 De bestaande instituties lopen vast .................................................................................................................. 10 2.8 De mondialisering van risicos ........................................................................................................................ 11 2.8.1 3 kenmerken typeren de mondiale risicos. ............................................................................................ 11 2.9 Een gefaseerde overgang naar de risicomaatschappij ..................................................................................... 12 2.10 Vijf risicodomeinen meer in detail (p39) .................................................................................................... 12 Ecologische risicos steeds centraler ....................................................................................................................... 13 3.1 De ecologische kwestie komt op de agenda .................................................................................................... 13 3.2 Ecologische risicos in de directe leefwereld .................................................................................................. 14 3.3 Globale ecologische risicos ............................................................................................................................ 14 3.4 Drie uiteenlopende bronnen van ecologische risicos ..................................................................................... 14 3.5 Voorbij grenzen van ruimte en tijd .................................................................................................................. 15 3.6 Leven op te grote voet ..................................................................................................................................... 15 3.7 Bereken de ecologische voetafdruk ................................................................................................................. 15 3.8 Hoe groot is een eerlijk aarde-aandeel ............................................................................................................ 16 3.9 Ecologische voetafdrukken vergelijken .......................................................................................................... 16 3.10 Klimaatopwarming: ht mondiale ecologische risico ................................................................................. 16 3.11 Toekomstige klimaatevoluties: alternatieven .................................................................................................. 17 3.12 Nieuwe evoluties en uitdagingen ................................................................................................................ 18 3.13 Nieuwe instituties als antwoord op ecologische risicos ............................................................................. 18 3.14 Ecologische risicos en onzekerheid ........................................................................................................... 18 3.15 Leren omgaan met niet weten ..................................................................................................................... 19 3.16 Het voorzorgprincipe verankert ons nog-niet-weten ................................................................................... 19 3.17 Zekere risicos en onzekere oplossingen ..................................................................................................... 20 3.17.1 Vier cruciale transities ............................................................................................................................ 20 Wonen als cruciale sector ........................................................................................................................................ 20 4.1 Barrires voor duurzaam wonen en (ver)bouwen............................................................................................ 22 4.2 Hoe duurzaam wonen en verbouwen? ............................................................................................................. 22 Globaliseringen en sociaaleconomische risicos ..................................................................................................... 23 5.1 De financile en economische crisis ............................................................................................................... 23 5.2 De globaliserende economie als kader ............................................................................................................ 23 5.3 Globalisering als economische ontwikkelingsdynamiek ................................................................................. 23 5.4 De transformatie van ruimte en tijd ................................................................................................................. 24 5.5 Een globaliserende casinokapitalisme ............................................................................................................. 24 5.6 Democratisch deficit ....................................................................................................................................... 24 5.7 Structurele verschuivingen op de arbeidsmarkt ............................................................................................... 25

5.8 De aanbodzijde groeit: allen aan het werk? ..................................................................................................... 25 5.9 Verandering aan de vraagzijde: mag het flexibeler? ........................................................................................ 26 5.10 Het resultaat: werkloosheid als normaal fenomeen .................................................................................. 27 5.11 Waarom werkloosheid een probleem blijft ...................................................................................................... 28 5.11.1 Werkloosheid als inkomensprobleem ..................................................................................................... 28 5.11.2 Werkloosheid is een integratieprobleem ................................................................................................. 28 5.11.3 Werkloosheid als een probleem voor de welvaartstaat ........................................................................... 29 5.11.4 Werkloosheid als verdelingsprobleem, ook van tijd ............................................................................... 30 5.12 Armoede en dreigende dualisering ............................................................................................................. 31 5.13 Sociaal economische risicos en groeiende sociale onzekerheid ................................................................. 33 6 'Individualisering en onzekere vrijheid' ................................................................................................................... 33 6.1 Positieve effecten individualisering ................................................................................................................ 34 6.2 Negatieve effecten individualisering ............................................................................................................... 34 6.3 Drie soorten individualiseringsrisico's ............................................................................................................ 34 6.4 Vier kanttekeningen bij de individualiseringsprocessen.................................................................................. 35 6.5 De onzekere vrijheid ....................................................................................................................................... 35 6.6 Effecten op woonbehoeften ............................................................................................................................. 36 7 Migratierisicos in onze kosmopolitische steden ..................................................................................................... 37 7.1 Migratie en Europa .......................................................................................................................................... 37 7.2 Geschiedenis van de migratie in Belgi .......................................................................................................... 37 7.3 Kosmopolitische realiteit ................................................................................................................................. 39 Wie is allochtoon en hoelang blijf je dat? .................................................................................................................... 39 7.4 Debatten door elkaar ....................................................................................................................................... 40 7.5 Oude manier van kijken naar een nieuwe realiteit .......................................................................................... 40 7.5.1 Van een of/of- denken naar een n/n- logica ......................................................................................... 41 7.5.2 De kosmopolitische realiteit ................................................................................................................... 41 7.5.3 Leven in transnationale netwerken en werelden ..................................................................................... 41 7.5.4 Etniciteit, ambivalentie en tweede moderniteit....................................................................................... 41 7.6 Zijn onze steden kosmopolitisch? ................................................................................................................... 42 7.6.1 De werkelijke stad achter de cijfers ........................................................................................................ 42 7.6.2 Kinderen kleuren onze steden ................................................................................................................. 42 7.7 Multi-culturaliteit is een achterhaald begrip .................................................................................................... 43 7.7.1 Hoe samenleven in de echte stad? .......................................................................................................... 43 7.7.2 Zoeken naar gedeeld burgerschap........................................................................................................... 43 7.7.3 Op zoek naar een pluralistisch wij .......................................................................................................... 43 7.8 De nood aan een diversiteitspact ..................................................................................................................... 44 7.9 De Islam in een liberale democratie ................................................................................................................ 44 7.10 De motieven voor migratie: push- en pull-factoren .................................................................................... 45 7.11 Samenleven kan op verschillende manieren .................................................................................................... 45 7.12 Onzekerheid bespreekbaar en beheersbaar maken ...................................................................................... 46 8 Onzekerheid, reflexiviteit en moderniteit ................................................................................................................ 46 8.1 Onze persoonlijke reflexiviteit groeit .............................................................................................................. 46 8.2 Maatschappelijke reflexiviteit, of de moderniteit onder druk ......................................................................... 47 8.3 Reacties op de crisis van de eerste moderniteit ............................................................................................... 48 8.4 Reflexieve modernisering: wie zijn de actoren?.............................................................................................. 50 8.5 Reflexieve modernisering als oproep .............................................................................................................. 50

1 Een wereld van Onzekerheid

Sommige woorden ademen tijd uit, zulke woorden weerspiegelen een stuk van de tijdgeest. Hier in de 21ste eeuw( begin) draait het om 'onzekerheid'. Overal zijn hier sporen van terug te vinden.

1.1 De meest zekere samenleving ooit

Onzekerheid is paradoxaal: we leven in de westerse landen in n van de meest zekere en rijkste samenlevingen ooit. 60 jaar gespaard van Oorlog, grootste materiele welvaart, sociale zekerheid, brandverzekeringen, de medische wetenschap blijft iedere dag vorderen, familiale verzekering, autoverzekeringen,... Het leven is nu zekerder dan ooit! Toch voelen de mensen zich onzeker over: de toekomst van hun kinderen, over hun job, relaties, migranten over hun nieuwe samenleving. Onzekerheid sluipt binnen in alle niveaus. Hoelang blijft de opwarming van de aarde aanslepen, hoelang werkt de financile crisis door, of de vergrijzing betaalbaar blijft, migratiestromen (risico's voor onze culturen en gewoonten), beurzen die aan en op gaan waardoor geld te verliezen valt of te winnen. De snelle en voortdurende verandering van onze maatschappij maakt de mensen onzeker over hun leven en toekomst. Keuzes moeten voortdurend gemaakt worden ook door bedrijven en regeringen,... . Keuzen waarvan men onzeker is over de uitkomst bij gebrek aan elementen.

1.2 Een cultuur van angst

Onzekerheid kan remmend of zelfs verlammend werken voor de mensen. Wat tot resultaat geeft dat het vertrouwen en de wederzijdse afhankelijkheid waar beschaafde samenlevingen op gebaseerd zijn wordt ondermijnd. Frank Furedi (Brit): ' we leven in een cultuur van angst en angst is een van de kenmerken van het leven in de 21ste eeuw'. Hij verwijst naar angst voor ziektes, kindermisbruik, terrorisme,... Angst werkt verlammend, maar een deel van onze angsten zijn overtrokken. Vroeger : Risico = innovatie, daadkracht Nu : risico's vermijden! Furedi gaat volledig de mist is als hij zegt dat alle wetenschappelijke onderzoeken overtrokken zijn het zou de mensen angstig maken.

1.2.1 Vergroot wetenschappelijke informatie de veranderingsbereidheid of vergroot het de onzekerheid? Zoeken naar veiligheid kan ons onzeker maken. Op uiteenlopende maatschappelijke domeinen zien we dat cruciale ontwikkelingen mee een basis vormen voor de toegenomen onzekerheid in onze samenleving (bv. wapens). 3

1.3 Leren omgaan met zekerheid

Zygmunt Bauman: onzekerheid is een dominante trek in onze hedendaagse samenleving. Het is uitdagend, het geeft een gevoel van vrijheid, er zijn meerdere opties mogelijk, maar werkt daardoor psychisch belastend en zenuwslopend. 1.3.1 5 grote ontwikkelingen aan de basis van de grotere onzekerheid van vandaag 1. Overgang van solid modernity naar liquid modernity Solid modernity: 20ste eeuw, levensprojecten uitwerken was mogelijk Liquid modernity: (een vloeibare, versplinterde samenleving) amper de mogelijkheid om levensprojecten uit te bouwen. Liquid lives, zeer flexibel inspelen op veranderingen. Richard Sennet (Amerikaan): flexibele mens. Dat de houvast in het leven van vele mensen onderuit haalt. (vooral bij minder bedeelde mensen) 2. Groeiende scheiding tussen macht en politiek Erosie (verwering) van nationale staten geeft baan vrij aan wereldwijde economische machten. Terugtrekking van Politiek = afbrokkeling van vroegere beschermende kaders. De wereldwijde crisis + trage reactie van nationale staten illustreert perfect de afgenomen slagkracht van democratien en de toegenomen macht van de op wereldwijde financile markt actieve mensen. Wie geld heeft, heeft macht 3. Sociale zekerheid Competitie tussen mensen belangrijker dan solidariteit. Bezuinigingsplannen versnellen de erosie (verwering) van de sociale zekerheid. 4. Veranderend tijdskader Plannen, denken en handelen op lange termijn is niet meer mogelijk. Kennis van gisteren, biedt niet langer zekerheid voor vandaag. En wat voor morgen? De enige zekerheid lijkt die van verandering = productie van onzekerheid. Voor bepaalde problemen als de klimaatopwarming zijn langere tijdperspectieven nodig om er de juiste maatregelen voor te nemen.

5. privatisering van de risico's Mensen moeten zelf leren omgaan met risicos (= privatisering). De risico's overstijgen soms het begrip en de handelingsmogelijkheden van de individuen. 4

(Bauman) mensen gaan opzoek naar manieren om die risico's uit de weg te gaan. Bv: kort termijn denken, xenofobie, afscherming van veranderingen. Bauman verzet zich tegen het idee van meer flexibiliteit nog meer onzekerheid, verdere privatisering van sociale problemen (eenzaamheid, machteloosheid). Het sluit volgens Bauman de mogelijkheid uit van een voldoende existentile zekerheid (zekerheid die hoort bij het bestaan), die mee berust op een gemeenschappelijke basis. Het ontmoedigt het optreden van mensen en samenlevingen als gemeenschap.

1.4 Zoeken naar sociale bescherming

We kunnen nooit verwachten dat mensen alleen op zichzelf leren omgaan met die onzekerheid. Aanpassingen van maatschappelijke structuren om die onzekerheid het hoofd te bieden? Robert Castel:(Fransman) wat is beschermd zijn in 21ste eeuw ( sociaal vlak)? Paradox: moderne onzekerheid is niet het gevolg van het ontbreken van allerlei beschermende instituten. We zijn omgeven door allerlei structuren die ons bescherming aanbieden.( Politie, welzijnssector,...) We zijn zo hard opzoek naar zekerheid, dat we ons eigen en elkaars gevoel van onzekerheid versterken. Ons eigen gevoel inzake zekerheid en veiligheid komt niet noodzakelijke overeen met de objectieve situatie. Hoe we de wereld ervaren is een combinatie van harde feiten en van een sociaal geconstrueerde interpretatie. Met de toenemende kennis van risico's denken wij in termen van risico's, die we aldan niet willen ontlopen. 1.4.1 Wat is sociale bescherming vandaag en vanwaar komt onze onzekerheid. Liberalisering (concurrentie) en individualisering (niet in groep maar alleen) leiden tot toename van onzekerheid. Leiderschap verschuift van de overheid naar de bedrijfswereld. focus van sociale cohesie naar verhogen van rendabiliteit. Solidariteit wordt concurrentie Toenemende onzekerheid. Mensen hebben nood aan sociale samenhang daarom moeten we bestaande systemen van sociale bescherming koesteren, moderniseren en versterken.

1.5 Welke ontwikkelingen produceren onzekerheid?

Maatschappelijke veranderingen gaan sneller, op alle gebieden. Technologische innovaties zijn het meest zichtbare ( invloed op manier van leven en communicatie), ook relaties, seksualiteit,.... Omgang met zekerheid op 5 maatschappelijke domeinen. 1. Ecologische crisis ( klimaatopwarming!). onzekerheden over de effecten ervan, ecologische houdbaarheid van onze levenstijl, gewenste en ongewenste effecten van de economie, over de toekomst van onze kinderen. 2. Effecten van de economische globalisering op onze eigen sociaaleconomische positie. Op de arbeidsmarkt heerst flexibiliteit en onzekerheid met risico op werkloosheid, armoede en sociale uitsluiting,... 3. Toegenomen individuele vrijheid als gevolg van individualiseringsprocessen. Meer kiezen = meer kans op risico's. 4. Omgang met tijd. Klassieke tijdskaders brokkelen af. Groeiende tijdsdruk dat op de schouders van de individuen terecht komt. 5. Groeiende diversiteit in onze samenleving als gevolg van migratie. De tegenstelling tussen autochtonen en allochtonen vervagen en verscherpen tegelijk, maar bij alle betrokken heerst er onzekerheid over in het land van aankomst.

2 De wereld als mondiale risicomaatschappij

De actualiteitsdruk zorgt voor voortdurende veranderingen, zelden levert een kort nieuwsitem ons dan ook een beeld van de achterliggende situatie. Met maatschappelijke veranderingen zien we voortdurende kleine stukjes veranderen. Om ze ten volle te kunnen begrijpen is er iets meer afstand nodig en een kader om ze in te kunnen plaatsen. Meer achtergrondinformatie en de situering in een langere tijdsperiode helpen om nieuwe ontwikkelen te begrijpen. We hebben nood aan een bril om die snelle veranderingen scherper te zien, om de selectiviteit van de waarneming te overstijgen, om de samenhang met de andere evoluties te kunnen vatten.

2.1 De industrile maatschappij van de 20ste eeuw

21ste eeuw industrile maatschappij. Er is een overgang naar een risicomaatschappij. Om te begrijpen waarom we stilaan 'voorbij de industrile samenleving' leven, gaan we terug naar het ontstaan van deze maatschappij. 1. De industrile revolutie: agrarische samenleving industrile samenleving De uitvinding van de stoommachine vormde de motor van een nieuw tijdperk. Minder mensen op het land, meer mensen in de fabrieken en dat in zeer erbarmelijke omstandigheden ( film Daens). De sociale strijd draaide om de verdeling van de winst en rijkdom, met de vakbonden die uitgroeiden tot belangrijkste actor van die sociale strijd. Gevolgen van de industrile samenleving: Concretiseerde het verlichtingsdenken (bevordering van wetenschap en intellectuele uitwisseling) Vormde de materiele onderbouw van de moderniteit. Won alleen maar aan belang ( Henry ford, arbeidsindeling en de lopende band) Industrialisatie van landbouw en voedselproductie

2.2 Voorbij de industrile maatschappij

Het belang van de industrie in onze economie en in onze cultuur nam af. De tertiaire (diensten) en quartaire (gesubsidieerde diensten) sector wonnen aan belang. Verandering van onze maatschappij, onze economie en onze arbeidsmarkt Diensteneconomie, informatiemaatschappij, digitale samenleving. Deze omschrijvingen belichten delen van de veranderingsprocessen, maar focussen zich te hard op n domein. Andere domeinen bv sterke aandacht naar milieu of aan de belangrijke maatschappelijke veranderingsprocessen door individualisering en migratieprocessen. Sinds '70 neemt aandeel industrie in onze economie af. Groei van vragen over de legitimiteit 7

(haalbaarheid) van onze industrie zijn aangetast door de ecologische crisis. Het opkomende milieubesef leidt tot vragen bij de industrile leef- en productiewijze. Het besef neemt toe dat onze huidige groeieconomie een onhoudbare belasting vormt voor het ecologisch draagvlak van deze planeet (bv manier van omgaan met schaarse natuurlijke reserves en ecosysteem).

2.3 Op zoek naar de samenhang tussen veranderingsprocessen

Na WO2: verveelvoudiging van materile rijkdom (Westen) Veranderingen in onze economie, maatschappij en leven gaan zo snel dat de manier van kijken achterloopt partieel (gedeeltelijk) beeld, vertekend door eigen positie. Onze kennis specialiseert en fragmenteert, al te vaak worden deze veranderingen opgesplitst en afzonderlijk geanalyseerd. Die partile omschrijvingen schieten tekort om de veranderingen in hun totaliteit te vatten. Nochtans is er behoefte aan een theoretische houvast om de veranderingsprocessen te begrijpen en om er opnieuw greep op te hebben. Ulrich Beck: ' geleidelijke overgang van onze samenleving naar een mondiale risicomaatschappij.'

2.4

De overgang naar een risicomaatschappij

Anthony Giddens ( Brit): Concept risico ontstond pas in de moderne tijd. De term risico gaat niet om iets onontkoombaars dat ons treft, maar als iets dat het gevolg is van ons eigen handelen.

Centraal staat het idee dat we op alle maatschappelijke domeinen geconfronteerd worden met risico's. Het gaat meer om de kans dat ze zich voordoet en om de anticipatie op mogelijke catastrofes. Het steeds dominantere denken in termen van risico's draagt bij aan de onzekerheid. De risicomaatschappij betekent het in vraagstellen van de centrale concepten als de controleerbaarheid, berekenbaarheid en mogelijke compensatie van risico's. We moeten beslissen over de zelfgecreerde onzekerheid, die voortvloeit uit het succes van de moderne tijd. Beck: risicomaatschappijen zijn ' die samenlevingen die worden geconfronteerd met de uitdaging als gevolg van de zelf gecreerde mogelijkheid om al het leven op aarde te vernietigen. Met Tsjernobyl als een typevoorbeeld. Natuurlijk is de ecologische crisis objectief meetbaar en vaststelbaar . Er is de onwaarschijnlijke snelheid waarmee een beperkt deel van de aardbewoners de voorraden van grondstoffen en energie consumeert. Er is de drastische verstoring van de ecologische evenwichten opwarming van de aarde, aantasting biosfeer, etc... De ecologische crisis is n van de belangrijkste elementen die de overgang naar een risicomaatschappij begeleiden. Maar de wortels van een risicomaatschappij liggen evenzeer bij de evolutie van sociaaleconomische risico's of individualiseringrisico's

Het begrip risicomaatschappij is gelaagd. Bevat een kritiek op het vastlopen van de moderniteit, grotendeels als gevolg van haar eigen succes. Wortelt in een toenemend gevoel van onvrede met de resultaten van de verlichting. De hooggespannen en zelfontworpen idealen van beheersbaarheid worden niet geheel waargemaakt. 2.4.1 Vier centrale kenmerken Groeiende mentaliteit van het risicodenken Verschuiving van de sociale strijd De onaangepastheid van de bestaande instituties De mondialisering van de risicos

2.5 Risicos domineren de agenda

De risicos van vandaag zijn o Persoonlijk o Politiek o Maatschappelijk Risicos zijn niet nieuw ( arbeidsongevallen in 19de eeuw), alleen het wezen veranderd. Centraal staat de door mensen veroorzaakte risicos. Vloeien voort uit: o de manier waarop we onze samenleving vorm geven o de manier waarop we technologie wel of niet gebruiken o de keuzes die we maken Nucleaire ramp in Tsjernobyl: o overschrijdt grenzen van tijd en ruimte o nog niet alle slachtoffers zijn geboren o werkt verder van generatie op generatie Het gaat om de risicos die samenhangen met de ontwikkeling van de kennis(bio,nucl,chem,technol.) (De voortschrijdende kennis levert vele nieuwe scheikundige verbindingen, waarvan de neveneffecten en de afbreekbaarheid nog niet kenbaar zijn. Nanotechnologie, genetische manipulaties, ...) Breuk met vroegere risicos (aardbevingen, etc..): het gaat nu om door de mens gecreerde risicos. o Anthony Giddens(brit): manufacterd uncertainty Ander verschil met vroeger is dat de risicos onze maatschappelijke en politieke agenda sterker benvloeden. o Door de massamedia: grote belichting op bepaalde risicos waardoor andere onbelicht blijven.

 Risicoperceptie verandert ook. Mensen meer en meer bewust van feit dat risicos door hen zijn gemaakt o Vandaag: gevoeliger voor sommige risicos. Sommige rele risicos minimaliseren, zoals risico op longkanker door sigaretten. Risico om slachtoffer te worden van een terreur aanslag wordt uitvergroot. Niet alleen de risicos veranderen onze wereld, maar ook de manier waarop we er mee omgaan en er al of niet op anticiperen. (antwoord op paradox) o o o o Vroegere objectieve verschillen tussen zekerheid vroeger en nu De inschatting van de onzekerheden Om er al dan niet greep op te krijgen Waarneming van risicos (het onderscheidt tussen de risicos en de cultureel bepaalde waarneming van dei risicos vervaagt)

Geproduceerde risicos kunnen niet met de oude remedies ( verlichtingsdenken) opgelost worden.

2.6 Een nieuwe sociale strijd om de risicos

De sociale strijd draait nu om een verdeling tussen rijkdom en een verdeling van risicos. Beck: het gaat in deze strijd om een verdeling van de bads, en niet langer om en verdeling van de goods. Hij beklemtoont dat de huidige risicos niet langer beperkt zijn: noch in ruimte, noch in de tijd, nog naar sociale klasse. Ze betekenen nieuwe uitdagingen voor de instituties gericht op de controleerbaarheid ervan. De strijd om de definiring van risicos is immers een onderdeel van de strijd om de verdeling van risicos. Het gaat daarbij niet uitsluitend om de objectieve risicos, maar om de individuele en maatschappelijke perceptie van effectieve of zelfs vermeende risicos.

2.7 De bestaande instituties lopen vast

Vele van onze instituties zijn niet langer aangepast aan de nieuwe en toenemende risicos. wetenschap en technologie verliezen hun gezagspositie in de risicomaatschappij. Ze spreken elkaar bij een crisissituatie vaak tegen. De mondiale risicomaatschappij wordt onverzekerbaar. Sommige risicos worden letterlijk onberekenbaar en vaak ook ontoerekenbaar. Ze zijn niet langer verzekerbaar, denken we maar aan kernrampen of terreur aanslagen. Essentieel is dat het bij de risicomaatschappij niet (meer) om de neveneffecten gaat. De oude oplossingswijzen werden zelf deel van het probleem. Anthony Giddens: risicos met verreikende of uiterste consequenties die samenhangen met de toename van geproduceerde onzekerheid. de risicomaatschappij als een industrile maatschappij die op haar eigen grenzen stuit, waarbij die grenzen de vorm aannemen van geproduceerde risicos (manufactured risk).

10

Het essentieel verschil tussen vroeger en nu is dat we de huidig geproduceerde risicos niet langer als externaliteit of als ongewilde neveneffecten kunnen beschouwen. Ze maken ten gronde deel uit van onze instituties. Het afbrokkelende vertrouwen in de instituties van de moderniteit vormt n van de belangrijkste kenmerken van de risicomaatschappij.

2.8 De mondialisering van risicos

De mondialisering van vele risicos, leidt tot een mondiale risicomaatschappij. Het gaat vooreerst om de impact van de hedendaagse sociale en industrile ontwikkelingen op de wereld-ecosystemen: van uitputting van grondstoffen tot het broeikaseffect. Na 11/09/2001 en de terreuraanslagen in Londen en Madrid vormt de internationale aandacht voor en obsessie met terrorisme. Beck spreekt van een terroristische wereldconflict, waarbij niet alleen de terroristische daad telt, maar ook de manier waarop we terrorisme ensceneren. Door aanslagen veranderden wereldwijd de veiligheidscontroles op de vliegtuigen, wetgeving van privacy, de controle op vermeende extremisten,. In feite vormt de wereldwijde angst voor nieuwe aanslagen de grootste aanslag op onze manier van leven. 2.8.1 3 kenmerken typeren de mondiale risicos. Ze zijn gedelokaliseerd (niet begrensd in ruimte en tijd) Onberekenbaar (reikwijdte en impact onmogelijk te voorspellen) Niet compenseerbaar (schade is niet langer afkoopbaar) Media: zij bepalen met hun selectie van beelden mee wat we als centrale risicos zien. Bv. Klimaatopwarming: afscheurende ijsblokken, zielige wegdrijvende ijsberen, dergelijke beelden verengen en versterken tegelijk ons beeld van mondiale risicos.

11

2.9 Een gefaseerde overgang naar de risicomaatschappij

Overgang van een (post-)industrile maatschappij naar een risicomaatschappij. Eerste fase: risicos beschouwt als residueel, als restrisicos die niet zo belangrijk zijn of wel vanzelf zullen verdwijnen. Bv. Werkloosheid van 70 en 80 als een tijdelijke, conjuncturele werkloosheid beschouwen. Een technocratische benadering van de risicomaatschappij dreigt: het gaat om het oude antwoord van de industrile maatschappij op het ontstaan van de risicomaatschappij, zonder het nieuwe van de risicomaatschappij te onderkennen. Tweede fase: De risicos worden (h)erkend. Bij de bevolking en bij de institutioneel betrokken groeit het besef dat de oude instituties van de industrile maatschappij zelf producenten zijn van bedreigingen die ze niet meer kunnen controleren of legitimeren. Het concept van de risicomaatschappij slaat op een ontwikkelingsfase van de moderne maatschappij waarbij sociale, politieke, economische en individuele risicos in toenemende mate ontsnappen aan de instituties gericht op monitoring en bescherming in de industrile maatschappij. De risicomaatschappij ontstaat door de werking van autonome moderniseringsprocessen, die blind en doof zijn voor hun gevolgen en gevaren. Derde fase: een reflexieve fase: kunnen we de risicos opnieuw beheersbaar maken, beperken of zelfs voorkomen door maatschappelijke keuzes en veranderingen? (bv: oprichting van het federaal voedselagentschap antwoord op de dioxine crisis) (bv: Indien men wereldwijd tot een verregaand en bindend klimaatakkoord zou komen, met een snelle en verregaande beperking van de uitstoot van broeikasgassen, dan zou dit het risico op klimaatopwarming en de gevolgen ervan drastisch kunnen beperken) De focus op de risicos in onze samenleving is tegelijk een aanzet tot maatschappelijke verandering om de risicos het hoofd te bieden.

2.10 Vijf risicodomeinen meer in detail (p39)

Ecologische risicos Sociaal-economische risicos en globalisering Individualiseringsrisicos Migratierisicios Focus op demografische transities

Cruciaal is de verwevenheid: hoe individualiseringsrisicos en sociaaleconomische risicos verbonden zijn waar ecologisch risico gevolgen hebben voor sociaaleconomische risicos en omgekeerd hoe tijdsrisicos voortvloeien uit sociaaleconomische en individualiseringsrisicos en deze op hun beurt ecologische risicos versterken. In praktijk zullen de keuzes op n risicodomein bijna steeds effecten hebben op andere domeinen.

12

3 Ecologische risicos steeds centraler

De groeiende ecologische crisis vormt n van de belangrijkste elementen bij de overgang naar een wereld risicomaatschappij. Nergens is de verschuiving van de sociale strijd of het falen van de bestaande instituties zo duidelijk als hier.

3.1 De ecologische kwestie komt op de agenda

Op geen ander domein speelt de strijd om de definitie van wat een risico is als op het ecologische. 1. De eerste periode is te bestempelen als het grenzen-aan-de-groei debat. Studies vertolkten en versterkten de groeiende aandacht voor het milieuvraagstuk in de gendustrialiseerde wereld. De rapporten confronteerden ons met de onbedoelde neveneffecten van de ongekende economische vooruitgang en wezen op de komende uitputting van reserves wanneer velen teveel willen. 2. 1987: sustainable development.= symbool van de 2de periode in debat over relatie tussen de ecologische crisis en moderniteit. a. Hoop om bestaande instituties voldoende te kunnen bijsturen om economische en sociale ontwikkeling te verzoenen met het ecologische draagvlak. b. Sindsdien spreekt men geregeld over een zogenaamde kwalitatieve groei, waarbij men nogal optimistisch hoopt op een verzoening van de ecologische dimensie met de economische grien en verdere technologische ontwikkeling. c. Internationale klimaatconferenties (Rio, Kyoto, Durban) weinig succesvolle afspraken inzake beperking van uitstoot. d. De financile crisis verdringt het klimaatthema als prioriteit en beperkt de bereidheid van landen om te investeren in ecologische transitie. 3. In de derde periode beschouwt met de ecologische crisis als een moderniteitscrisis, waarbij de bestaande instituties niet meer in staat blijken om objectief antwoorden te bieden en worden subjectief minder en minder geloofwaardig. a. Meer en meer mensen beginnen te zien dat de ecologische risicos geen restrisicos zijn, maar risicos die fundamenteel voortvloeien uit de werking van onze economie. b. De theorie van de mondiale risicomaatschappij zet de vraag naar de verstoring van de natuur om naar de maatschappelijke vraag hoe we als moderne maatschappij met zelf geproduceerde risicos en zekerheden omgaan.

13

3.2 Ecologische risicos in de directe leefwereld

3. Vele actiegroepen tegen bijkomende wegeninfrastructuur: Vlaanderen bijna volgebouwd, maar nog steeds aanpakken van mobiliteitsprobleem met meer beton. open ruimte verloren bedreiging woonkwaliteit van de mensen o Typevoorbeeld ecologische risicos: spreiding van de nachtvluchten op Zaventem. Slaap van mensen wordt verstoord Geluidsoverlast de vraag hoeveel nachtvluchten toelaatbaar zijn, schetst de spanning tussen economie en levenskwaliteit, tussen jobs en gezondheid. 4. Minder lokaliseerbare gezondheidsaspecten, maar raken de directe leefomgeving van mensen. o Hormonen in het vlees, dolle koeien of dioxinekippen: de beenhouwer merkt dat die (tijdelijk) niet meer gekocht wordt. o Mensen met ademhalingsproblemen moeten maar hun levenstijl aanpassen en bij te hoge ozonconcentraties binnen blijven. privatisering van de risicos. Wat als een lokale actie begint botst vaak op ruimere maatschappelijke ontwikkelingen. Zowel bij grote milieuconflicten als bij meer lokale problemen draait de sociale strijd meer en meer om de verdeling van de ecologische risicos. NIMBY-fenomeen (not in my backyard) wordt gevreesd bij elke nieuwe inplanting van publieke voorzieningen of bedrijven, of draagt het protest tegen bestaande risicos.

3.3 Globale ecologische risicos

Lokale ecologische problemen openen vaak de blik voor de mondiale ecologische risicos. Toekomst van onze planeet en de levenskwaliteit voor de volgende jaren en de volgende generaties hangt vooral af van onze aanpak van globale ecologische strijd.

3.4 Drie uiteenlopende bronnen van ecologische risicos

1. Door rijkdom en manier waarop we omgaan met onze technologische kennis. Hoge energieverbruik en hoge uitstoot gassen opwarming van de aarde ongekende klimatologische veranderingen aantasting van bomen en wouden door zure regen gat in de ozonloog (huidkankers). 2. Gevolgen van nucleaire en chemische rampen grondstoffen nemen af (pejoratief = slecht voor volgende generaties) 3. Ecologische risicos uit armoede. Het platbranden van stukken tropisch regenwoud voor landbouw activiteiten roofbouw op de natuur Milieuvernietigende en sociaal onaanvaardbare mijnen. 14

Toch is het cruciaal om oog te hebben voor de verschillende achtergronden van gelijkaardige risicos, wil men een ecologisch paternalisme (alles van bovenaf regelen) vermijden tegenover landen waar de vervuiling vaak in functie van de westerse economien gebeurt en die amper de technologische of financile middelen hebben om hier zelf veel aan te veranderen. De aanzienlijke voorraden aan massavernietigingswapens blijven ook een belangrijk ecologisch risico. Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de verspreiding van kernwapens is de vraag of er voldoende controle is op het hele nucleaire vernietigingspotentieel.

3.5 Voorbij grenzen van ruimte en tijd

Het niet meer verzekerbaar zijn van de meeste globale ecologische risicos illustreert het tekortschieten van de oude rationaliteit voor de nieuwe risicos. De risicomaatschappij is tot op zekere hoogte dan ook als een ongedekte maatschappij, waar de verzekeringsbeschermingen afneemt naarmate het gevaar toeneemt. Voor Beck vormde Tsjernobyl het typevoorbeeld van nieuwe ecologische risicos: het is tijd en grensoverschrijdend. De dollekoeienziekte. Slachtafval en resten van zieke en overleden dieren verwerkt in industrieel geproduceerd veevoeder ziekte dook op als onbedoeld neveneffect. Dioxinekippen: een volgend voorbeeld dat iedereen met de neus op de werkwijze en de uitwassen van de agro-industrie drukte. De aantasting van onze natuurlijke leefomgeving is onlosmakelijk verbonden met onze manier van produceren en consumeren. De ongebreidelde groei van onze behoefte aan goederen en diensten vergt steeds meer energie, grondstoffen en ruimte en staat niet langer in evenwicht met de natuurlijke voorraden. Het huidige milieubeleid en de instituties zijn hoofdzakelijk gericht op het beperken van de ecologische belasting die voortvloeit uit onze manier van leven, produceren en consumeren.

3.6 Leven op te grote voet

Het totale wereldwijde gebruik van energie en grondstoffen (en de totale productie van afvalstoffen ) overtreft voor het eerst in de geschiedenis het draagvlak van de hele planeet. Een levensstandaard als deze is enkel mogelijk door dat niet iedereen deze standaard deelt.

3.7 Bereken de ecologische voetafdruk

Ecologische voetafdruk: een maat om te zien hoeveel oppervlakte onze levensstijl vraagt aan energie, grondstoffen en vervuiling.

15

3.8 Hoe groot is een eerlijk aarde-aandeel

Als tweede stap berekenen het eerlijke aarde-aandeel. Onze begrensde planeet vormt het uitgangspunt: hoeveel bedraagt de beschikbare vruchtbare oppervlakte op onze aarde, waaraan we energien grondstoffen duurzaam kunnen onttrekken en die duurzaam afvalstoffen kan verwerken zonder blijvende milieuschade voor volgende generaties.

3.9 Ecologische voetafdrukken vergelijken

De globale milieu-impact van alle aardbewoners samen is te hoog. het eerlijke aarde-aandeel: 1.8 hectare per wereldburger gemiddelde voetafdruk:2.7hectare We leven boven onze stand, boven het draagvlak van de aarde. Onze levensstijl is enkel mogelijk omdat meer dan 5 miljard aardbewoners een veel armere levensstijl hebben, met een ecologische voetafdruk die veel kleiner is dan het gemiddelde of het eerlijke-aarde-aandeel (als iedereen onze levensstijl aannam, waren er 4 aardes nodig) Impact van de rijke landen is blijven stijgen. We belasten onze planeet met een milieu-impact die de aarde en de natuur niet langer kunnen verwerken. Hier ligt n van de fundamentele oorzaken van de toename van ecologische risicos. we voelen de toenemende problemen van luchtvervuiling, van smog- en ozonconcentraties tot fijn stof. Nog verregaander zijn de gevolgen van de opwarming van de aarde en de daaraan gekoppelde klimaatveranderingen. We consumeren de reserves van de volgende generaties.

3.10 Klimaatopwarming: ht mondiale ecologische risico

Uitstoot van broeikasgassen (zoals CO2, methaan, ) exponentieel gestegen Door toename energiegebruik o Verkeer, industrie, verwarming, consumptie, landbouw, Deze gassen zorgen in de atmosfeer er voor dat minder zonnewarmte terug in de atmosfeer weerkaatst

16

o Gevolg: temperatuurstijging, afsmelten gletsjers en poolkappen, verwoestijning, meer en hevige regenbuien en orkanen, stijging zeewaterpeil, klimaatverandering

3.11 Toekomstige klimaatevoluties: alternatieven

Om de opwarming min of meer binnen de perken te houden, heeft men nog 10-15jaar om drastisch het roer om te gooien. Voert men geen ernstig klimaatbeleid, dan laten we wellicht het point of no return achter ons: de opwarming kan dan in een runaway-modus terechtkomen, een situatie waarin de opwarming zichzelf voedt en versterkt. Nicholas Stern stelt in een rapport dat als we niks doen, de opwarming kan leiden tot economische schade van 5 tot 20 procent van het bruto mondiaal product. 17

Pas als wij onze uitstoot drastisch doen dalen (met 80-90% in BE, 60% wereldwijd tegen 2050) kunnen we van landen als China, Brazili en India verwachten dat zij overschakelen naar een koolstof arme economie. Hoe broeikasgassen verminderen? 3 Es 1. 10% energiebesparing onmiddellijk (gedragsaanpassing) 2. 40% energie-efficintie tegen 2030 (gedrag n technologie) 3. 50% energievernieuwing (groene stroom) tegen 2050 (30% tegen 2030)

3.12 Nieuwe evoluties en uitdagingen

Business as usual-scenarios worden in de mondiale risicomaatschappij rampenscenarios. We hebben er alle belang bij de omslag naar een ecologische economie. Mondiale cordinatie is daarbij fundamenteel, om te vermijden dat de snel ontwikkelende landen dezelfde fouten maken als de westerse landen. De manier hoe we omgaan met vragen als Hoe gaat men de beschikbare milieugebruiksruimte eerlijk verdelen tussen de landen? Zal beslissen in hoeverre we de catastrofes kunnen vermijden. De sense of urgency in het klimaatdebat kan hopelijk als belangrijke katalysator voor actie fungeren. In een mondiale risicomaatschappij vereist dat ook nieuwe mondiale instituties. Er is een behoefte aan een sterke Wereld Milieu Organisatie, die de versnippering op het vlak van milieu beleid moet counteren. Men moet de bestaande productie- en consumptiepatronen vervangen door nieuwe, meer duurzame patronen en beleidsprioriteiten verschuiven.

3.13 Nieuwe instituties als antwoord op ecologische risicos

De ecologische risicos dwingen ons tot een bevraging van onze productiewijze, maar ook van onze leef- en consumptiestijl en van het functioneren van de bestaande instituties. Nieuwe instituties en regelgevingen zijn nodig en ontstaan te langzaam. De traagheid waarmee nationaal en internationaal institutionele antwoorden ontstaan, staat echter op gespannen voet met de dringendheid van verregaande milieumaatregelen. Onze overconsumptie zorgt voor een onhoudbare ecologische voetafdruk.

3.14 Ecologische risicos en onzekerheid

Nog nooit stonden ecologische risicos zo centraal in onze samenleving en in ons eigen leven. Deze ecologische risicos vormen een bron van onzekerheid, zowel maatschappelijk als op individueel of gezinsniveau.

18

3.15 Leren omgaan met niet weten

We moeten opnieuw leren omgaan met niet-weten. Deze ontwikkeling lijkt paradoxaal in een periode waarin onze wetenschappelijk en technologische kennis nog nooit zo ontwikkeld was als vandaag. Ieder jaar ontdekken we nieuwe en tot dan onbekende neveneffecten van vroeger sterk bejubelde technieken. Oplossingen van gisteren vormen heden vaak zware problemen. Bv. DDT, asbest, CFKs De 20ste eeuw was er n van ongekende wetenschappelijke en technische vooruitgang, een triomftocht van de mens en de moderniteit. Maar geleidelijk werd het ook de eeuw van onbedoelde neveneffecten. Het alom beleden technologisch optimisme is even vaak niet waargemaakt. Bv. Nog steeds geen oplossingen voor kernafval. Sommige technologische verbeteringen scheppen de illusie dat een debat ten gronde niet meer hoeft. (Bv. Katalysators, loodvrije benzine, waardoor we te lang voorbijgingen aan het feit dat de milieuwinst daaruit volledig werd tenietgedaan omdat er meer autos meer kilometers rijden). Tot vandaag missen we basiskennis over de werking van vele ecosystemen. Geen enkel model kan met absolute zekerheid de effecten van de klimaatopwarming voorspellen. Er zijn steeds meer aanwijzingen over het bestaan van kantelmomenten: cruciale plaatsen en veranderingen op aarde die de klimaatverandering in een stroomversnelling kunnen brengen.

3.16 Het voorzorgprincipe verankert ons nog-niet-weten

Nu we op of over de grenzen van het ecosysteem aarde leven, verkleint de ruimte voor fouten snel. Tegelijk blijft onze impact op de omgeving toenemen door verdere groei. Voortdurend ontdekken we nieuwe onbedoelde neveneffecten van bestaande producten en processen. Het voorzorgsprincipe: Het uitgangspunt is dat niemand het recht heeft een ingreep in onze leefwereld te plegen indien hij geen bewijs van onschadelijkheid kan voorleggen. Het voorzorgsprincipe keert met woorden de bewijslast om. Nu moet de slachtoffer niet meer gaan aantonen dat hij slachtoffer was. Nu moet de producenten voorafgaandelijk een wetenschappelijk bewijs van onschadelijkheid proberen te leveren. Aan de basis van die omkering ligt de vaststelling dat zij die schade ondervinden van een activiteit zelden bewust meebeslissen over het risico dat ze lopen. Het voorzorgsprincipe probeert een antwoord te geven op situaties waarbij ecologische risicos in de leefwereld niet direct waarneembaar zijn, waarbij veranderingen onomkeerbaar zijn, grensoverschrijdend zijn en waarbij achteraf niemand afdoende aansprakelijk kan worden gesteld voor de aangerichte schade Onzekerheid en onomkeerbaarheid zijn de sleutelfactoren: omdat we niet alle elementen die schade kunnen aanrichten kennen, moeten we het voorzorgsprincipe hanteren. Er is dan wel in Europa een terughoudendheid i.v.m. met genetisch gemanipuleerde voedselgewassen, veel vaker blijven onze regeringen negeren wat we nog niet weten en vergroten ze bewust de ecologische risicos.

19

3.17 Zekere risicos en onzekere oplossingen

De groeiende zekerheid over de toename van de ecologische risicos staat in contrast met de onzekerheid over de oplossingen. Maar groter nog is de onzekerheid over de bereidheid om keuzes te maken, bij politici, bij bedrijven, bij ons als burger en als consumenten. Het gaat om een fundamentele transitie naar een rechtvaardige duurzaamheid, die niet alleen een ecologische economie veronderstelt, maar ook fundamentele veranderingen in onze levensstijl. 3.17.1 Vier cruciale transities 1. 2. 3. 4. Mobiliteit Voeding Toerisme Wonen en (ver)bouwen

4 Wonen als cruciale sector

Woon en bouwsector in EU-landen 30% totale ecologische voetafdruk 25% broeikasgasuitstoot 40% energiegebruik 90% reductie uitstoot noodzakelijk Veel low hanging fruits (kosten niet veel moeite) Wonen en bouwen is dus relatief gemakkelijk te verduurzamen De manier waarop we wonen en bouwen heeft invloed op: Energiegebruik Broeikasgassen en gerelateerde emissies Vervuilende stoffen Water en (schaars) land Ruimtelijke ordening Mobiliteit Leefbaarheid van de steden Kwaliteit van het sociaal buurtnetwerk Directe en indirecte gezondheidsfactoren Energie en wonen en verbouwen De energie die noodzakelijk om gebouwen neer te zetten en aan het einde van de levensduur te ontmantelen o Productie en transport van bouwmaterialen De energie die wordt geconsumeerd tijdens de gebruiksfase van de woning o Energie voor de verwarming en koeling van de woning (grootste energievreter) o Energie voor interne activiteiten

20

Wonen en bouwen worden niet duurzaam gedaan. Toch zijn er oplossingen (streefbeelden) DUWEBO: Vlaamse transitie-arena Duurzaam Wonen en Bouwen o Passiefhuizen (zo energiezuinig mogelijk wonen) Energieverbruik tijdens de verbruiksfase minstens 4x kleiner dan de doorsnee nieuwbouw tegenwoordig Bruto verbruik voor ruimteverwarming < 15kWh/m per jaar Totale energieverbruik voor ruimteverwarming, sanitair warm water en elektrische apparaten < 42 kWh/m per jaar Energienormen halen: Goede isolatie en luchtdichtheid Passieve energie (zonnewarmte, bodenwarmte) Luchtkwaliteit door ventilatie met warmtewinning Efficinte apparaten en hernieuwbare energie (waterkracht, zonneenergie, windenergie, geothermische energie, ) o Lage energiewoningen Worden gebouwd of verbouwd met materialen die het milieu zo weinig mogelijk belasten (passiefhuizen houden hier geen rekening mee) Hernieuwbare grondstoffen Recycleerbare materialen Lokale grondstoffen Niet schadelijk voor de gezondheid Grondstoffen meerdere malen gebruiken (ook in andere sectoren) o Meer dan technologische vernieuwingen (bv. ook wooncultuur) Mensen zijn niet meer zo honkvast en verhuizen elke levensfase naar een beter geschikt huis, mensen en gezinnen zijn mobieler. o Smart Grids (technologien om het elektriciteitsnet te beheren, slim en decentraal) Belangrijk om van passieve naar actieve huizen te evolueren (= huizen die netto gezien energie opleveren) SuperSmart Grids (bv. zonne-energie in de woestijn in Afrika transporteren naar Europa) Een woning als product, als concept of als dienst?

21

4.1 Barrires voor duurzaam wonen en (ver)bouwen

1. Gedrag a. Routinepatronen dominant Zijn moeilijker aan te pakken dan zaken die af en toe moeten worden gedaan (zoals bv. het aankopen van een nieuwe warmwaterketel) i. Elektriciteitsconsumptie ii. Waterverbruik iii. Energiebehoefte voor het verwarmen en koelen b. Feedback energiegebruik? Zelfs de eenvoudigste technieken zijn nog niet doorgedrongen bij de consument Informatiekloof Dit komt mede door de slechte informatieverstrekking op de factuur voor gas, water en elektriciteit. 2. Attitude a. Ontkenning, onmacht Men ziet hoe het moet maar denk dat men het niet kan 3. Wereldbeeld a. individualistische en starre wooncultuur in Vlaanderen Honkvastheid van de Vlamingen belemmert de noodzakelijke mobiliteit op de woningmarkt b. Esthetiek, status en luxe => onduurzame woonstijlen 4. Structuur a. Economisch optimum is (nog) niet ecologisch Bv. groene energie die duurder is, dure ecologische verf, b. User-investor-dilemma (huurders) c. Politiek kader (nog) niet duurzaam (energiepremies) d. Kennis nog onvoldoende

4.2 Hoe duurzaam wonen en verbouwen?

Enable (mogelijk maken) o Energieprestatiewetgeving o Duurzame materialen o Efficinte elektrische apparaten Encourage (aanmoedigen) o Passiefhuizen o Slimme subsidiepolitiek Exemplify (voorbeeld geven) o Overheidsgebouwen o Scholen (zie ook demografische uitdagingen) o Sociale woningen o Bedrijven o Batibouw o Ontwerpwedstrijden Engage (inzetten) o Naar een duurzame woonconsument o Duurzame opleidingen en navormingen 22

5 Globaliseringen en sociaaleconomische risicos

5.1 De financile en economische crisis
De financile en economische crisis is ontstaan door de agressieve politiek van de Amerikaanse banken. Deze verstrekten hypothecaire leningen zonder voldoende garantie, bv. aan mensen met een te laag inkomen. De terugbetaling was dus niet voldoende verzekerd. Deze risicovolle leningen werden verpakt in internationale beleggingsproducten met een hoge rente. Deze werden op hun beurt gekocht door buitenlandse banken en beleggers. De Amerikaanse huizenmarkt stortte in. Mensen konden hun leningen niet meer afbetalen, huizen werden te koop aangeboden. Door het grote aanbod daalde de prijzen van de huizen, wat tot gevolg had dat de banken het uitgeleende geld niet konden recupereren. Doordat internationale banken beleggingen hadden bij Amerikaanse banken, was de crisis wereldwijd te voelen. Verschillende banken over de hele wereld stonden op de rand van het faillissement. Enkel door massale interventies van nationale overheden in de banksector konden de meeste faillissementen van banken worden voorkomen. De golf van herstructureringen en de massale overheidsschulden leidden wel tot een wereldwijde economische crisis. wat zich vandaag afspeelt, is het resultaat van de globalisering van de financile markten en van de economien.

5.2 De globaliserende economie als kader

Globalisering: internationalisering van economie liberalisering en vrijmaking van de markten groeiende invloed van de wereldwijde financile markten over toenemende mobiliteit van kapitaal mensen en van goederen over culturele veranderingen door intensere uitwisseling over de technologie die dit alles mogelijk maakt over de moeizame weg naar globale democratie over wereldwijde ecologische risicos

5.3 Globalisering als economische ontwikkelingsdynamiek

Economische globalisering is het ingewikkelde geheel van economische en technische veranderingen die de ontwikkelingsdynamiek van de hedendaagse samenleving vormen. De markt staat alsmaar centraler in onze maatschappij en het belang van nationale staten brokkelt af. Globalisering ging samen met het dominante neoliberale paradigma, dat ertoe heeft geleid dat regeringen op veel terreinen die aan de marktwerking zijn overgelaten, niets meer te zeggen hebben. Globalisering van de economie dwingt landen om voortdurend hun concurrentiepositie te versterken, hun competitiviteit en hun productiviteit te verhogen. 23

5.4 De transformatie van ruimte en tijd

Globalisering heeft ook te maken met de transformatie van ruimte en tijd: de grenzen van ruimte en tijd vervagen. De afstanden verliezen aan belang door de wereldwijde mogelijkheden van goedkoop transport van goederen, informatie en mensen. Giddens: definieert het als actie op afstand: de intensivering van globaliseringsprocessen is onlosmakelijk verbonden met de exponentile groei van communicatie en mobiliteitsmogelijkheden. Transnationaliteit ontstaat: mensen migreren, maar houden contact met de familie in het land van herkomst, via gsm en internet,

5.5 Een globaliserende casinokapitalisme

Casinokapitalisme: Streven naar persoonlijk gewin op korte termijn De wereldwijde computernetwerken en de globalisering maken het ontstaan en de groei van nieuwe financile markten mogelijk. De speculatiedrift van de internationale kapitaalmarkt staat niet meer in verhouding tot de echte economie: er wordt gespeculeerd op voedsel, op energie, op grondstoffen, op bedrijven, Winst en verlies op de beurs werkt door tot in de rele bedrijven. Zij worden de speelbal van een wereldwijd casinokapitalisme, dat op zoek is naar snel gewin vaak zonder te kijken naar de gevolgen. Globalisering betekent zo wereldwijde concurrentie, met landen waar de sociale- en milieuwetgeving volstrekt ontoereikend is. Voor de werknemers groeit zo de onzekerheid over hun toekomst en die van hun bedrijf: zelfs winstgevende bedrijven kunnen worden afgesloten in de strategie van internationale holdings. Toenemende ongelijkheid

5.6 Democratisch deficit

De internationalisering van economie en bedrijven betekent een verzwakking van de nationale parlementen en regeringen (en dus van de democratie). Noreena Hertz: wijst op het democratisch deficit van de economische globalisering. De politieke wereld verliest terrein ten aanzien van amper controleerbare beslissingen van een beperkt aantal internationale concerns en als gevolg van de evoluerende kapitaalmarkten. Deze stille overname van de democratische beslissingsmacht is 1 van de redenen van de toegenomen machteloosheid van de traditionele politiek. Beck: globalisering als een geheel van processen waarbij de nationale staten en de nationale soevereiniteit vervlochten raken met transnationale actoren en met hun macht, hun doelstellingen, hun identiteiten en hun netwerken.

24

De ontzettende volatiliteit van het internationale kapitaalverkeer op geglobaliseerde kapitaalmarkten confronteert de oude natiestaten, maar ook relatief nieuwe instituties als de Europese Unie, dan ook met de uitholling van bestuurscapaciteiten.

5.7 Structurele verschuivingen op de arbeidsmarkt

Die globalisering vormt het kader waarbinnen onze economie en onze arbeidsmarkt functioneert. Wereldwijd gaat de globalisering samen met toenemende onzekerheid, zowel op de financile markten als op de arbeidsmarkten. Toch vormt de globalisering niet de enige verklaring voor de sociaaleconomische risicos. Op enkele decennia hebben ook individualiseringsprocessen en demografische veranderingen onze houding ten aanzien van arbeid drastisch veranderd en geleid tot structurele verschuivingen op de arbeidsmarkt. Wanneer we de sociaaleconomische risicos en de heersende onzekerheid willen begrijpen, dan moeten we stilstaan bij de structurele veranderingen aan de aanbodzijde en aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt de afgelopen decennia. Sociaaleconomische risicos (en onzekerheid) door: Globalisering Individualisering Demografische veranderingen

5.8 De aanbodzijde groeit: allen aan het werk?

Na WOII: tekort aan arbeidskrachten participatie van de vrouwen viel mooi samen met emancipatiestrijd Vrouwen langer studeren diploma Betaalde arbeid voor vrouwen betekende : o Grotere financile en economische zelfstandigheid o Gevoel van groter maatschappelijke nuttigheid o Sociale integratie Tweede inkomen in gezin = grotere koopkracht. o Explosieve groei van de consumptiemaatschappij. o Ook groei van dienstenaanbod (reizen, restaurants, ) Olieschok in 1973: 2de inkomen = financile bescherming tegen groeiende onzekerheid van de arbeidsmarkt. Evolutie van model van n mannelijke kostwinner naar een tweeverdienersmodel (wat vandaag de algemene norm en garantie is tegen bestaansonzekerheid)

25

 Migranten naar de mijnen, fabrieken en wegenbouw. ( 50, 60) Vandaag zijn migranten, economische vluchtelingen, en migranten die beroep doen op gezinshereniging de nieuwkomers op de laagste treden van de arbeidsmarkt. Tijdelijke arbeidskrachten aan de slag op onze arbeidsmarkt door vrije verkeer van werknemers in EU. o Bouwsector, fruitpluk, o Ook illegale arbeidskrachten: verblijven met een toeristenvisum enkele maanden in ons land en vullen via georganiseerde netwerken een niche helemaal onderaan de arbeidsmarkt op. De gevolgen van de economische migratieprocessen en de volgmigratie via gezinshereniging voor onze samenleving zijn immens. Sinds WOII een toename van het aantal mensen op de arbeidsmarkt. Tegenover deze toename spelen enkele remmende factoren: o Jongeren studeren gemiddeld langer later op de arbeidsmarkt o Brugpensioenen Pensioenleeftijd stijgt langzaam In ons land waren nog nooit zoveel mensen aan het werk. Nog nooit wilden zoveel mensen een betaalde baan. Nog nooit was het hebben van een job zo belangrijk als vandaag. Jaar na jaar stijgt de participatiegraad, in de eerste plaats nog bij vrouwen. Een steeds grotere groep mensen wil toegang tot de arbeidsmarkt, omwille van inkomen, sociale integratie, ontplooiing, of emancipatie. Onze samenleving is een arbeidsmaatschappij, opgebouwd rond loonarbeid en economische groei. Overheid wil nog meer mensen aan het werk en wil langer werken stimuleren. Lissabondoelstellingen: naar een werkgelegenheidsgraad van 70%

5.9 Verandering aan de vraagzijde: mag het flexibeler?

De ontwikkeling aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt maken dat de jobgroei trager verloopt dan vroeger en dat steeds hogere kwalificaties worden gevraagd. Bedrijven: Investeren in arbeidsbesparende technologien Automatiseren en robotiseren industrile sector Informatiseren (automatiseren d.m.v. computers) van dienstverlenende sector. Dit ging samen met een toenemende internationalisering en liberalisering van de wereldhandel. Globalisering toename concurrentiedruk (nationaal en internationaal). Deze ontwikkeling leidt tot een delokalisatie van bedrijven een delokalisatie van nieuwe investeringen uitbesteding van delen van de productie naar lageloonlanden. Globalisering heeft immense consequenties voor de arbeid productiviteit steeg in alle sectoren toenemende flexibiliteit voor werknemers stijging prestatiedruk. Dit vormt in vele gevallen een bedreiging van de kwaliteit van de arbeid. 26

De voortdurende versnelling van de productie en de verhoging van de productiviteit leggen de lat voor de werknemers alsmaar hoger. Belgi kent bijna de hoogste productiviteit per werknemer: dat kan alleen door de minder productieven voortdurend naar de werkloosheid, de ziekteverzekering of de bijstand te verwijzen. Ook voortdurende verandering van productiewijze en invoering van steeds nieuwe technologien maken dat laaggeschoolden moeten afhaken (er worden vooral hooggeschoolden gevraagd). De sociaaleconomische ontwikkelingen gaan voor een groeiende groep gewoon te snel: hun verwijdering uit het productieproces maakt juist de toegenomen productiviteit en rendabiliteit mogelijk. Richard Sennet ( Amerikaan): de eeuwig en onbeperkt flexibele mens is het ideaalbeeld op de arbeidsmarkt. Beck spreekt van een brazilianisering van het westen, waarbij de westerse arbeidsmarkten kenmerken krijgen van derde wereldarbeidsmarkten inzake onzekerheid, flexibiliteit en kwaliteit van de arbeid. Dit alles leidde tot een postfordistische economie: Van massaproductie identieke producten en lopende band (Fordisme) Naar flexibele specialisatie en gendividualiseerde massaproductie (post-fordisme) Het streven naar een maximaal rendement van kapitaal en arbeid leidt een tot stagnerende werkgelegenheid in de industrile sector en een trage jobgroei in de dienstensector.

5.10 Het resultaat: werkloosheid als normaal fenomeen

Ontwikkelingen aan de vraag- en aanbodzijde toenemende prestatiedruk voor wie werkt Bijna alle arbeidsmarkten in Europa kennen sinds 70 een blijven onevenwicht tussen vraag en aanbod. Massale werkloosheid werd normaal, zo normaal dat we het vandaag gewoon vinden over tekorten op de arbeidsmarkt te spreken terwijl in eigen land nog honderdduizenden werkloos zijn. Vanaf einde WOII tot begin 70 was er echt een tekort aan arbeidskrachten. Met een werkloosheid van amper 2 3% sprak men van volledige tewerkstelling: een lagere werkloosheidsgraad was economisch amper nog haalbaar, omdat de overgang van mensen van n job naar een andere niet altijd feilloos in de tijd aansluit. Het te klein aanbod aan arbeidskrachten gaf mee aanleiding tot het aantrekken van gastarbeiders en stimulatie van participatie van vrouwen. Pas na oliecrisis 73 aangroei werkloosheid in West-Europa. Na 2de olieschok 79 extra aangroei. Sindsdien fluctueert de werkloosheid rond het hoge niveau van een half miljoen werklozen in Belgi en raakten we zoals in heel Europa gewend aan blijvende werkloosheidcijfers. Het alarmerend karakter is al lang verdwenen. De betaalbaarheid van de sociale zekerheid en van de vergrijzing lijkt een groter probleem dan de werkloosheid zelf. De laatste jaren stijgt het aantal openstaande vacatures, maar toch blijft de omvangrijke werkloosheid. Laaggeschoolden hebben grotere kans op werkloosheid dan hooggeschoolden. Het merendeel van de werklozen is laag tot zeer laag geschoold. Dit geldt ook voor mensen met een andere etnische afkomst. Dit is deels te verklaren door lagere scholing bij allochtonen en blijvende taalachterstand, of discriminatie en racisme op de arbeidsmarkt. 27

Langdurige, structurele uitsluiting van vooral laaggeschoolden en mensen van andere etnische afkomst op de arbeidsmarkt en in onze maatschappij noemen vele de nieuwe sociale kwestie.

5.11 Waarom werkloosheid een probleem blijft

Er is angst voor jobverlies en werkloosheid, maar aan de andere kant begrijpen we niet dat vacatures openblijven als er werklozen zijn. Het tekort aan goede gekwalificeerde arbeidskrachten in sommige beroepen en financile druk op de sociale zekerheid vormen de voornaamste drijfveren van het huidige activeringsbeleid. Werkloosheid blijft (ondanks de gewenning) een politiek en maatschappelijk probleem. Tegenwoordig is werkloosheid minder conjunctureel en meer structureel. Ook ging men van 60.000 naar meer dan 600.000 werklozen (niet werkende werkzoekende/NWWZ) in 40 jaar Soorten problemen: Een inkomensprobleem o Cruciale rol voor de sociale zekerheid Een integratieprobleem o Arbeid is meer dan inkomen Een probleem voor de welvaartsstaat o Betaalbaarheid en integratie Een verdelingsprobleem van arbeid en tijd o Gehaaste werkenden n uitgesloten werklozen 5.11.1 Werkloosheid als inkomensprobleem Sociale zekerheid werkloosheid betekent niet automatisch armoede. In onze verzorgingsstaat compenseren de werkloosheidsuitkeringen gedeeltelijk het inkomen verlies. Daarnaast blijft in vele gezinnen nog een tweede inkomen van de partner aanwezig. Werkloosheid blijft nauw verbonden met armoede, vooral bij huishoudens die uitsluitend van uitkeringen moeten leven. Eenverdieners vinden we vooral bij laaggeschoolden. Zo ontstaat een nieuwe scheidingslijn tussen n- en meerverdiener gezinnen, die in toenemende mate samenvalt met de scheidingslijn tussen laag- en hooggeschoolden. Beide scheidingslijnen versterken elkaar en vergroten de dualisering tussen laag- en hoogopgeleiden naar inkomen en positie op de arbeidsmarkt. 5.11.2 Werkloosheid is een integratieprobleem In maatschappij waar loonarbeid centraal staat Betaalde baan = o vorm van persoonlijke erkenningen en van maatschappelijke integratie. o Arbeid structureert de tijd: bron van sociale contacten en ervaringen. o verbindt mensen aan de maatschappij verleent een zekere status en identiteit (en draagt zo bij tot iemands positie in de maatschappij). Werklozen voelen zich uitgesloten.

28

 Ervaring als werklozen laat sporen na o pessimistisch toekomstbeeld o vervreemding o negatieve houding t.o.v. de samenleving o verlies aan zelfvertrouwen o minder controle op leven o minder vertrouwen in de medemens en maatschappij Elchardus en Glorieux stellen de vraag in welke proportie mensen met zon geschokt basisvertrouwen een samenleving kan verdragen zonder symptomen van desintegratie te vertonen. De werkloosheid in onze maatschappij is in belangrijke mate het gevolg van economische verschuivingen en van globaliseringsprocessen op macroniveau. gevolgen worden afgewenteld op individuen en gezinnen. De evolutie op de arbeidsmarkt leidt mee tot een dalende voorspelbaarheid van het leven. Onzekerheid over de job in de levensloop is vandaag n van de belangrijkste vormen van onzekerheid. Het gevoel van onveiligheid en kwetsbaarheid wordt mee in de hand gewerkt door het hoger risico op werkloosheid en door alsmaar meer tijdelijke en onzekere contracten. 5.11.3 Werkloosheid als een probleem voor de welvaartstaat Vergrijzing + stijgende medische kosten + werkloosheid = probleem voor financiering sociale zekerheid

De sociale zekerheid is in de naoorlogse periode een cruciale institutie die solidariteit vorm geeft : mensen uit armoede houden MAAR: onvoldoende aangepast aan de crisis op de arbeidsmarkt. Kloof tussen lonen en uitkeringen is spectaculair gegroeid de afgelopen jaren. o Van een werkloosheidsverzekering-waarbij de uitkering in belangrijke mate afhing van de hoogt van het loon, evolueren we in Belgi naar een minimumstelsel met relatief lage uitkeringen. Vanaf 80 sprak men over een te passieve welvaartsstaat, die onvoldoende kansen en stimulansen tot maatschappelijke herintegratie op de arbeidsmarkt zou bieden. Die zogenaamde passieve welvaartstaat evolueerde de voorbije 2 decennia naar wat we nu een actieve welvaartsstaat noemen. Uitkering niet meer centraal maar mensen aan het werken krijgen! o intensievere activeringsprogrammas voor werklozen en mensen in bijstand. Het beleidskader en de maatschappelijke consensus verschuiven daarbij van collectieve rechten op een werkloosheidsverzekering over een individueel recht op een uitkering tot een voorwaardelijke uitkering die afhankelijk is van de geleverde activeringsinspanningen. Hoe belangrijk persoonlijke verantwoordelijkheid ook is, hier dreigt in toenemende mate opnieuw een individualisering van een maatschappelijk probleem dat werkloosheid nog steeds is.

29

5.11.4 Werkloosheid als verdelingsprobleem, ook van tijd Werkloosheid = verdelingsprobleem: beschikbare of benodigde hoeveelheid loonarbeid is in onze samenleving ongelijk verdeeld. ongelijke inkomens ongelijke machtsverdeling, aanzien, prestige of kans op zelfrealisatie. Werkloosheid is een ongelijke verdeling van tijd: de enen hebben zeer veel tijd ter beschikking, maar weinig mogelijkheden om daar op een bevredigende manier mee om te springen. Tweeverdieners en werkende alleenstaande ouders hebben steeds meer tijd tekort. Het gaat hierbij niet alleen om een individueel probleem, maar om een probleem van onze collectieve tijdsordening.

Arbeidstijd is ongelijk verdeeld over de levensloop vele jongeren beginnen later te werken omdat ze langer studeren. vele ouderen stoppen voor de wettelijke pensioensleeftijd Daartussen krijgen we steeds kortere en intensere loopbaan. Tussen 25-50 jaar groeit de prestatiedruk. In die periode bouwen mensen niet alleen hun arbeidsmarktcarrire uit , maar ook hun relatie, kinderen, opvoeding en woning drukke leeftijd (samengang van cruciale activiteiten). Tijdsdruk wanneer zij in een relatie twee arbeidsloopbanen moeten combineren met een gezinsleven en andere Steeds meer taken moeten gecombineerd worden en op elkaar afgestemd, terwijl de agenda van de werkende huisgenoten weinig vrije momenten telt. Dit is zeker zo wanneer flexibilisering en deregulering van arbeidsuren hun intrede hebben gedaan, via ploegenwerk, afroepcontracten of thuisarbeid. Met de toetreding van de huisvrouw tot arbeidsmarkt is n van de belangrijkste componenten van de oude tijdsordening verdwenen, aldus Elchardus. Huisvrouw = bufferfunctie in het gezin(beschikken over een voorraad tijd waarop eenieder in het gezien een beroep kon doen) , die verdwenen is zonder dat de mannen hun arbeidstijd fundamenteel herschikken. Dat verminder de tijdruimte in het gezien. Samen met de toenemende flexibilisering- en productiviteitseisen verhoogt dat de druk op de gezinnen om efficinter met hun tijd om te gaan. Ter vervanging van de tijdsbuffer in een gezin groeit een hele klasse van sociaal en economisch zwakkeren die zo flexibel wordt dat zij de vroegere rol van de huisvrouw grotendeels overnemen. Laaggeschoolden verlenen persoonlijke diensten aan gezinnen van doorgaans hooggeschoolde, goedbetaalde maar zeer tijdsarme tweeverdieners. Op die manier vergroot de dualisering. De kwaliteit van het leven van de consument van diensten staat dan tegenover de voortdurende beschikbaarheid en dus bedreiging van de kwaliteit van het leven van de verlener van diezelfde diensten.

30

5.12 Armoede en dreigende dualisering

Werkloosheid + armoede + sociale uitsluiting = sociaaleconomische risicos Armoede = spiegel voor de gebrekkige rechtvaardigheid van onze maatschappij. Die spiegel toont het beeld van een: grote en groeiende ongelijkheid sterkt gelaagde samenleving sociale ladder waar mensen moeizaam omhoog proberen te klimmen, maar door globalisering alsmaar gemakkelijker naar beneden kunnen vallen. De oorzaak van armoede ligt bij de inrichting van de samenleving en bij de eenzijdig globaliserende economie, waarvan de gevolgen voelbaar zijn in de dagelijkse overlevingsstrijd van mensen onderaan de sociale ladder. Ook mensen boven de sociale ladder leven in onzekerheid Armoede in 21ste eeuw: een netwerk van sociale uitsluitingen, op verschillende maatschappelijke domeinen Uitsluitingen zijn verwerven en versterken elkaar kloof tussen armen en rest van de maatschappij zijn niet op eigen krachten te overbruggen. Moeten leven met een laag inkomen heeft effecten op vele maatschappelijke domeinen. Opbouw schulden = soms begin van armoede Voor andere is dit een overlevingsstrategie (het gevolg van moeten rondkomen met te weinig geld). Armoede is sterk verbonden met de plaats van mensen op de arbeidsmarkt. De plaats in het productieproces bepaalt nog steeds in belangrijke mate de kans om al of niet in de armoede te verzeilen. Gevolgen van armoede : merkbaar op vele terreinen: Laag inkomen = slechte huisvesting. Problematische onderwijscarrire van de kinderen (omdat de ouders ook laaggeschoold zijn en omdat scholen vooral middenklasse kennis produceren) Slechtere gezondheid (ongelijke toegang tot gezondheidszorg) Wat voor de doorsnee inwoner allang tot het standaardpakket behoort qua materiele goederen, blijft voor armen onhaalbaar of vergt dure leningen. Snelle evolutie van kennis maakt armen en laaggeschoolden kwetsbaar in de risicomaatschappij. Opvallend is de snelle verkleuring van de armoede , ongeveer de helft van de Marokkaanse en Turkse gezinnen in Vlaanderen leeft onder de armoedegrens. De situatie van asielzoekers is vaak nog onzekerder. In toenemende mate valt de sociaal economische breuklijn samen met een etnischculturele breuklijn.

31

Er speelt een vorm van bewuste apartheid en van wederzijds vermijdingsgedrag. armen proberen hun armoede vaak te verbergen vele mensen kennen geen mensen in armoede in hun vrienden- of kennissenkring armen en niet- armen leven in dezelfde steden en gemeenten, maar ontmoeten elkaar vaak niet Wonen in andere buurten, hun kinderen gaan naar andere scholen. Kennis van de leefwereld van mensen in armoede is n van de cruciale hefbomen om een beleid te voeren dat vertrekt vanuit de echte noden van mensen in armoede of om hulpverleningsrelaties uit te bouwen die verbinden en versterkend kunnen werken. In de steden, waar de meerderheid van de mensen in armoede van andere etnische afkomst is, vereist inspelen op de leefwereld van mensen in armoede een interculturalisering van methodieken van armoedebestrijding. Activeringsaanpak wint aan belang, maar die activeringstrajecten liggen vaak veel te hoog want men wil veel te snel te veel resultaten. als mensen mislukken, dan dreigt deze mensen te culpabiliseren (beschuldigen). De samenleving heeft een kans gegeven, de betrokkenen hebben ze niet of onvoldoende gegrepen. Op zon moment individualiseert men armoede, zonder oog te hebben voor de maatschappelijke context en de externe sociaaleconomische risicos. men gaat er aan voorbij hoe naast individuele verantwoordelijkheid armoede in onze maatschappij ook en vooral structurele oorzaken kent. Armoede = gevolg van manier waarop onze maatschappij is ingericht. Het voortbestaan van armoede in n van de rijkste samenlevingen is ook een maatschappelijke keuze, waarbij armoede steeds opnieuw wordt geproduceerd en gereproduceerd. In de risicomaatschappij staan de armsten opnieuw in de zwakste positie om aan de diverse risicos het hoofd te bieden. Het onderzoek van Wilkinson en Picket leert dat in rijke landen het grootste deel van de bevolking erbij wint wanner de armoede en de ongelijkheid afneemt.

hoe groter de ongelijkheid in een land, hoe groter de welzijns-en gezondheidsproblemen

bij de inwoners. minder ongelijkheid gaat samen met minder welzijnsproblemen In landen met meer ongelijkheid: kleiner vertrouwen in mensen geestelijke gezondheid van mensen problematischer ligt het druggebruik hoger de levensverwachting is lager, de kindersterfte is er hoger overgewicht en obesitas komen meer voor meer tienerzwangerschappen meer moorden meer schoolverlaters Waar de ongelijkheid kleiner is, zien we telkens een positiever beeld. Belangrijk is ook dat de gevolgen van ongelijkheid niet enkel betrekking hebben op de armsten, maar evengoed een weerslag hebben op de meerderheid van de bevolking. Bij grotere gelijkheid gaan dus niet alleen de armsten erop vooruit, maar verbetert de levenssituatie van de meeste mensen. Het beperken van ongelijkheid is daarom n van de antwoorden op onzekerheid en toenemende sociaaleconomische risicos 32

5.13 Sociaal economische risicos en groeiende sociale onzekerheid

Geglobaliseerde financile markten, vrije wereldhandel en wereldwijde concurrentie produceren niet alleen welvaart, maar ook onzekerheid: Jobzekerheid neemt af en tijdelijke contracten nemen toe De stijgende productiviteits- en flexibiliteitseisen op de arbeidsmarkt en de effecten van de globalisering o Armoede o sociale uitsluiting o werkloosheid Ook wie werkt voelt de veranderingen, de flexibiliteit en de onzekerheid aan den lijve: o De werkdruk en de prestatiedruk stijgen met de concurrentie en de winstverwachtingen o Hoge werkdruk gaat samen met onzekerheid over de job Combinatie van arbeid en gezin zorgt voor velen een extra belasting. burn-out depressie andere gezondheidsklachten. Wie werkt staat onder druk om zijn of haar plaats te behouden. De actieve welvaarsstaat schiet stilaan door naar een over-actieve welvaartsstaat, waarbij de kwaliteit van leven onder druk staat van de economische eisen. Onze economie in het algemeen, en de financile beurzen in het bijzonder, groeiden uit tot plaatsen van genstitutionaliseerde onzekerheid. Die druk en onzekerheid werken door in het leven van mensen. De toename van sociaaleconomische risicos vormt niet alleen een probleem voor direct betrokken. Net zoals bij de ecologische risicos is het daarbij opvallend hoezeer we de druk vanuit ons (door mensen gecreerd en aangestuurd) economisch systeem als een externe druk beschouwen. Economische wetten zorgen voor voortdurend verscherping van de concurrentie: tussen bedrijven, tussen landen, maar ook tussen mensen. Ze bepalen mee de sociaaleconomische risicos en leiden in toenemende mate tot onzekerheid over de toekomst. Die onzekerheid werkt door in het leven van ieder van ons.

6 'Individualisering en onzekere vrijheid'

Individualisering het vrijmakingsproces waarbij het individu meer vrijheid krijgt, zelf meer keuzes kan gaan maken. Individualisering is een oud proces. Weber en Simmel stonden al stil bij het vrijmakingsproces van individuen en beschreven in het begin van de 20ste eeuw de individualiseringsprocessen al. Mensen werden steeds minder afhankelijk van familie, gemeenschap, instituties, maatschappij, ...

33

Sinds de jaren '60 zitten de individualiseringsprocessen in een stroomversnelling. Drie kenmerken: 1. massakarakter: niemand kan eraan ontsnappen (bv. ook via media) 2. verbonden met arbeid: zeg me welke job je doet en ik zeg je wie je bent 3. commercialisering: motto van 21ste eeuwse westerse mens: 'ik koop, dus ik ben'

6.1 Positieve effecten individualisering

De individualiseringsprocessen bij de overgang naar een industrile maatschappij betekenden voor de individuen een geleidelijke bevrijding van strenge waarden en normen (bv. de kerk). Mensen kunnen vandaag de dag kiezen wat voor rol ze spelen. Men moet niet vasthangen aan de genormeerde rol die hangt aan een bepaalde job bijvoorbeeld. Men heeft de vrijheid om een eigen identiteit op te bouwen. Rolmanagement staat hier centraal.

6.2 Negatieve effecten individualisering

Individualiseringsrisico's zijn de keerzijde van het vrijmakingsproces. Men wordt geconfronteerd met risico's en groeiende onzekerheid

Volgens Harry Kunneman typeert het individualiseringsproces een overgang van een collectieve, traditionele theemutscultuur naar een gendividualiseerde en postmoderne walkman-ego. Het walkman-ego maakt zijn eigen identiteit door voortdurend keuzes te maken uit een groot aantal, permanent vernieuwende en uitbreidende consumptiemogelijkheden. Individualisering is dus bevrijdend van sociale druk (want men kan een eigen identiteit knutselen) maar creert er evengoed nieuwe (bij elke soort identiteit hoort een stijl, trend, hype die dient gevolgd te worden als men de gewenste identiteit wil behouden).

6.3 Drie soorten individualiseringsrisico's

1. gevolgen van eigen keuzes o in relaties o op het werk o in sociale relaties een keuze in het ene domein kan gevolgen hebben in (een) andere 2. confrontatie met keuzes van anderen 3. onderhandelingsrisicos o verhoudingen tussen mensen worden steeds meer afhankelijk van onderlinge afspraken Abram De Swaan: er is een overgang van een bevelshuishouding naar een onderhandelingshuishouding. Ook op het werk zijn er onderhandelingsrisico's

34

6.4 Vier kanttekeningen bij de individualiseringsprocessen

1. Ongelijkheid blijft: niet iedereen kan kiezen a. niet iedereen heeft hetzelfde economisch, sociaal en cultureel (Bourdieu) kapitaal om te kunnen kiezen b. mensen beoordelen op het uiterlijk en op het persoonlijk succes c. Maatschappij bepaalt mee keuzemogelijkheden 2. Individualisering en de collectiviteit: a. hoewel we de vrijheid hebben om eigen keuzes te maken, blijkt dat we vaak dezelfde dingen kiezen als anderen + we kiezen voor een deel op basis van onze positie in de samenleving. b. Individualisering is een ambivalent proces: wat anderen kiezen bepaalt wat wij gaan kiezen. Het 'Ik' kan niet zonder een 'Wij'. 3. Groeiende vermarkting van individuele keuzevrijheid a. ik koop dus ik ben... We staan allemaal onder consumptiedruk 4. Migratieprocessen en individualisering a. veel migranten aan het begin van individualiseringsprocessen, met nog zeer sterke invloed van traditie, familie, gemeenschap en geloof. b. De individualisering is ook een bron van generatieconflicten en migratierisico's c. Zoals bij veel maatschappelijke processen zullen we de komende jaren de individualisering bij migranten moeten bekijken om er meer over te leren/ begrijpen/ te weten te komen.

6.5 De onzekere vrijheid

Geen vrijheid zonder onzekerheid. De verregaande individualisering van de voorbije decennia geeft: grotere keuzevrijheid Het idee van grotere keuzevrijheid Geen individualisering zonder individualiseringsrisico's keuzes kunnen maken is keuzes moeten maken en dus bestaat het risico op het nemen van verkeerde keuzes. Kunnen kiezen geeft vrijheid en twijfel, ruimte en onzekerheid. (bv. carrire vs. gezin, wat met kinderen?) Men moet zoeken naar een evenwicht tussen vrijheid en zekerheid.

35

Grafiek huwelijken en scheidingen: Sinds de individualiseringsprocessen hun intrede hebben gedaan, is het aantal huwelijken gedaald en het aantal scheidingen gestegen. Dit komt door het wegvallen van de zekerheid, die vroeger door de instituties (bv. de kerk) en maatschappij werden opgelegd.

6.6 Effecten op woonbehoeften

Door de individualisering ontstaan er andere soorten gezinnen. Hierdoor ontstaan dan op hun beurt weer nieuwe, flexibele woonvormen. Nieuwe soorten gezinnen Eenpersoonshuishoudens Grote gezinnen Nieuw samengestelde gezinnen (met wisselde samenstelling) Door de vergrijzing is er nood aan levensloopbestendige woningen.

36

7 Migratierisicos in onze kosmopolitische steden

Europese steden: gekleurd, divers en kosmopolitisch (op de hele wereld gericht) DOUG SAUNDERS: Grootscheepse en definitieve verhuizing van menselijke populaties van een agrarische plattelandsmilieu naar de stad bepaalt herinnering aan de 21e eeuw (met uitzondering op veranderend klimaat). Als men in de toekomst terugdenkt aan de 21ste eeuw, zal dat zijn waar men aan denkt.

7.1 Migratie en Europa

Migratieprocessen zijn processen van vervreemding: Voor wie migreert Voor de mensen in de ontvangende samenleving Onzekerheid Bij wie migreert Bij autochtonen Hoewel zeer klein deel van de migratiebewegingen wereldwijd betrekking heeft op Europese landen, verandert de samenleving in Europa als gevolg van migratie. Deze migratieprocessen zorgen voor sterke maatschappelijke veranderingen en dus vanzelfsprekend ook voor conflicten. Paradox: Er heerst onbekritiseerd eenheidsdenken dat we onze grenzen moeten openen voor goederen, diensten, informatie en kapitaal. Handelsarbeiders moeten verdwijnen om vrij verkeer van goederen en globalisering mogelijk te maken. Maar op vlak van migranten, asielzoekers of economische vluchtelingen probeert de nationale staat vast te houden aan het soevereine recht op de grenzen te controleren. Paul Scheffer ( Het land van Herkomst): de samenleving treed de nieuwkomers hoogst onzeker tegemoet.

7.2 Geschiedenis van de migratie in Belgi

Vooraf: o Migratie is van alle tijden o Oude Grieken en Romeinen o Vanuit Europa na ontdekkingsreizen, naar de nieuwe wereld o Slavernij Voor 1920: o Spontaan, buurlanden o 1910: 3,5% niet-Belgen in ons land 1920-40 o Georganiseerd o Italianen, Polen, Tsjechen o Steenkoolmijnen Walloni en Limburg o 1930: 3,9% niet-Belgen in ons land

37

Na WO2: heropbouw & aantrekken gastarbeiders in de jaren 60 1945-1956: o Italiaanse contingenten 77.000 Zuid Italianen en 20.000 Polen o Steenkool, zware industrie Walloni, Limburg, Brussel o Mijnramp Marcinelle in 1956: 262 doden, 12 verschillende nationaliteiten, onder wie 136 Italianen en 95 Belgen. o 1947: 4,3% niet-Belgen in ons land Aantrekken gastarbeiders in jaren 60 o Golden sixties, nieuwe wervingslanden Spanje, Griekenland, Marokko, Turkije Brochure, gezinsimmigratie o 1970: 696.300 of 7,2% niet-Belgen in ons land De eerste economische crisis in de jaren 70 en de migratiestop 1973 = oliecrisis en economische crisis o een rem op buitenlandse werknemers 1974: de overheid kondigde een zogenaamde immigratiestop af, met een duidelijke beperking van het aantal buitenlandse immigraties als gevolg. o nooit tot een volledige stop, wel een verschuiving in de migratiekanalen de poort voor arbeidsmigratie gesloten, Verschuiving naar gezinshereniging (intenser vanaf jaren 80) en asiel (vanaf jaren 90) Jaren 70 en 80: de gastarbeiders werden migranten o Maar er was nog steeds geen cht beleid 1991: 904.500 niet-Belgen, of 9% van de bevolking. De jaren 90: meer asiel-aanvragen en uitbreiding EU Sterke stijging instroom in jaren 90 o Gezinshereniging o Asielaanvragen Crisissen Bosni en Kosovo Economische vluchtelingen o Val van de muur tussen Oost en West in 1989: migratie uit Oost-Europa o Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten Migratie naar Belgi in de 21ste eeuw Marokkaanse immigratie blijft belangrijkste groep Turkse immigratie stagneert Intra-EU-migratie stijgt o Uit buurlanden Soms van andere etnische afkomst: vb. Marokkaanse Nederlanders o Uit Oost-Europa Hernieuwde niet-Europese migratie o Azi: China, India, Pakistan o Zuid-Oost Azi, Thailand en Filippijnen. o Armeni, Iran, Irak en Afghanistan. 38

7.3 Kosmopolitische realiteit

De werkelijkheid verandert sneller dan onze denkkaders , we blijven met zijn allen (langs beide kanten) denken in termen van wij-en-zij. Daardoor (h)erkennen we onvoldoende de complexere realiteit. Voorbij het wij-zij-denken: meer mengvormen en meervoudige identiteiten Afnemende bruikbaarheid van termen nationaliteit

Wie is allochtoon en hoelang blijf je dat?

Komst van mensen die onze taal nog niet kennen zorgt voor een Babylonische spraakverwarring (iedereen praat door elkaar en niemand wordt er wijzer van) Hoe lang kunnen we ze allochtonen noemen? Velen worden Belg of Nederlander = aantrekkelijk als huwelijkspartner voor mensen uit eigen land. o Mensen niet langer door n nationaliteit of n identiteit te definiren. Ze maken deel uit van transnationale netwerken, verwachtingswerelden, ambities en tegenspraken. Leven hier n ook (nog een beetje) ginder o Transnationalen zijn inlanders en soms ook weer niet, afhankelijk van het perspectief. Ze houden banden met het thuisland, of met familie en kennissen in andere migratielanden. o Vroeger was immigratie een afscheid voor altijd, nu wordt er gependeld Meervoudige identiteiten & ambivalentie 39

 Veelheid aan statussen, levensgeschiedenissen en benamingen toont toenemende complexiteit van onze samenleving. De onzekerheid over eigen complexiteit groeit bij mensen die hier altijd woonden en bij mensen met andere etnische afkomst. Paul Scheffe: migratieprocessen = processen van vervreemding. Vervreemding leidt tot onzekerheid en het van elkaar afsluiten om sociaal evenwicht te herstellen.

7.4 Debatten door elkaar

Vele debatten over migratierisicos lopen voortdurend door elkaar. (vb. over wenselijkheid, grenzen en draagkracht v. samenleving, ) Autochtone gemeenschappen kiezen gemakkelijk voor de slachtofferrol Racisme krijgt vooral aandacht bij gewelddadige incidenten! Debat draait vaak rond zichtbare uitingen (bv.hoofddoeken of moskeen) en te weinig rond de vraag naar eigenheid van liberale democratien of basisvoorwaarden voor burgerschap, Op ieder van die debatten ent zich een partijpolitiek debat. ( Extreem rechtse partijen zoals Vlaams Belang of Geert Wilders)

7.5 Oude manier van kijken naar een nieuwe realiteit

In onze steden is een etnische diversiteit zichtbaar. Ons beeld van etnische diversiteit holt achter de werkelijkheid aan. We beseffen maar half hoe sterk de samenleving is veranderd! We denken in verouderde en deels stereotiepe beelden, zowel autochtonen zowel als allochtonen. Putman bounding (verbindend sociaal kapitaal) en bridging (overbruggend sociaal kapitaal) Bounding: verwijst naar het verstreken van de etnisch culturele identiteit en de banden in homogene groepen. (bv. Zelforganisaties) Bridging: Het gaat om relaties tussen mensen van verschillende etnisch culturele groepen. Becks kosmopolitische blik Beck pleit voor nieuwe manier van kijken (kosmopolitische blik) Kosmopolitische blik = zowel resultaat van de voorwaarde voor een nieuwe manier van waarnemen.

40

7.5.1 Van een of/of- denken naar een n/n- logica Sleutelelement v. kosmopolitische blik: Open blik voor de groeiende ambivalentie in onze steden en maatschappij. Staat tegenover dominante nationale blik. In nationale blik is het de natiestaat die de samenleving controleert structureert en daarmee ook grenzen vastlegt. We moeten de heersende of/of- logica (Entweder-oder-Logik) vervangen door de n/nlogica (Sowohl-als-Auch-Logik) 7.5.2 De kosmopolitische realiteit of/of logica o mensen zijn of Belg of Nederlander of migrant.. o Wat zijn Nederlands sprekende Belgen van Turkse origine? (Transmigranten) Glokalisering = Mensen die ooit migreerden zijn niet meer vast te pinnen op n nationaliteit of kenmerk. En/en logica o Mensen zijn en Borgerhoutenaar en Marokkaan en 7.5.3 Leven in transnationale netwerken en werelden Door intensieve migratieprocessen zijn mensen niet langer door n nationaliteit of identiteit te definiren. Transnationale netwerken ( Ze houden banden met hun thuislanden, er wordt gependeld).

7.5.4 Etniciteit, ambivalentie en tweede moderniteit Willen we het wij/zij- denken overstijgen, moeten we oog hebben voor meervoudige burgerschap! (en/en-logica) Naast formele meervoudige burgerschap gaat het ook om meervoudig samengestelde, gelaagde identiteiten en rollen en ambivalentie tussen die rollen en identiteiten. Eerste moderniteit of/of denken o Het ideaal van etnische en nationale homogeniteit Tweede moderniteit vandaag = ambivalentie & transnationaliteit Alleen wie de monoculturele evidenties verlaat kan de misverstanden overstijgen die debatten over migratie blijven domineren. Het methodologisch nationalisme veronderstelt naast elkaar bestaande samenlevingen. Het wereldbeeld van de sociale wetenschappen kleurt nog sterk door tegenstelling Kosmopolitisme = De herkenning van de andersheid van anderen, voorbij de misverstanden van territorialitiet en homogenisering van de cultuur 41

7.6 Zijn onze steden kosmopolitisch?

De klassieke blik in termen van nationaliteiten botst op haar grenzen, in steden die er in werkelijkheid heel anders uitziet dan in de officile bevolkingscijfers. De wettelijke stad vertelt steeds minder over de werkelijke stad! Superdiversiteit: dat migranten tegenwoordig uit alle hoeken van de wereld komen, leidde tot een superdiversiteit van mensen met etnische, taalkundige, culturele en religieuze achtergronden. Het basispatroon van migratie veranderde, o van mensen uit een klein aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden o naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar een zeer groot aantal gastlanden. 7.6.1 De werkelijke stad achter de cijfers Naturalisaties vormen een eerste correctie op de officile cijfers. Het is niet omdat iemand Belgisch of Nederlanders staatsburger is dat hij blank of autochtoon is. (Ruim 30.000 Antwerpse vreemdelingen werden Belg tussen 2001 en 2008). Bij steeds meer landgenomen verschilt nationaliteit en etniciteit o Kleinkinderen van gastarbeiders automatisch Belg o Snel-Belg-wet Achter de cijfers van het aantal inwoners met een andere nationaliteit schuilt een veel grotere groep inwoners met een andere etnische afkomst. o Asielzoekers o Mensen die zijn uitgeprocedeerd en het land moeten verlaten. Toch wonen ze er nog o Mensen die nooit in een procedure zijn gestapt o Mensen uit EU-landen met legaal (toeristen) visum pendelen en werken in het zwart. (vb. Polen) Zo tellen onze rele kosmopolitische steden velen tienduizenden inwoners naast de officile bevolkingscijfers! 7.6.2 Kinderen kleuren onze steden Verandering in Europese steden = sneller dan evolutie van lokale politiek Politieke wereld mist cruciale veranderingen en dreigen een beleid van gisteren voor te stellen voor de stad van morgen. Binnen stadsgrenzen: meerderheid van de kinderen geboren in een gezin waarvan minstens n ouder een andere etnische afkomt heeft of de moedertaal niet kent. Kleuterschool van nu = voorafspiegeling van de instroom op arbeids- en woningmarkt binnen 15-20 jaar Transnationalitiet zal alleen maar toenemen 42

7.7 Multi-culturaliteit is een achterhaald begrip

Overgang naar kosmopolitische steden en samenleving zorgt voor spanningen, conflicten: De drastische veranderingen van het straatbeeld veroorzaakt onzekerheid Paul Scheffer: tolerantie is omgeslagen in onverschilligheid Migranten en kinderen moeten zich integreren, maar ons beeld van wat we daar mee bedoelen is onduidelijk integratie vertraagt eenzijdig proces i.p.v. wederzijds proces. Idee van multiculturele samenleving: integratie met behoud van eigen identiteit Ook sterke segregatie houding van middenklasse daarbij dubbel Men ziet bedreiging in de gettovorming van vooral laagopgeleide migranten in achtergestelde wijken van de stad Maar ook bedreiging in grotere mening van scholen en buurten

7.7.1 Hoe samenleven in de echte stad? Vandaag blijven velen verlangen naar de stad van gisteren, Het bekijken vanuit een wij/zijperspectief, In westerse steden is de globalisering zichtbaar verborgen aanwezig in (bijna) alle straten en wijken. We moeten het erkennen en aanvaarden! 7.7.2 Zoeken naar gedeeld burgerschap Vandaag spreken we voortdurend over meerderheid en minderheid Scheffer: Zou gedeeld burgerschap geen ideaal kunnen zijn waaraan iedereen zich kan meten? Islamofobe reacties Moslims gaan zo net teruggrijpen naar eigen religieuze symbolen. Uitsluiting versterkt zelf-uitsluiting! 7.7.3 Op zoek naar een pluralistisch wij Paul Scheffer: Er is geen wij meer, samenleving bestaat uit samenspel van subculturen Besef van wederzijdse afhankelijkheid moet groeien! Vraag naar inhoud van een gedeeld burgerschap? Individualiserings- en migratieprocessen maken dat er een nieuw wij zal moeten komen, pluralistisch en open!

43

7.8 De nood aan een diversiteitspact

Laatste jaren: verschuiving van debat van integratie naar assimilatie (= immigranten gaan op in heersende cultuur) Dog Saunder: Stad van aankomst waar nieuwkomers zich vestigen, kan pas functioneren als ze leden van een middenklasse voortbrengt! Stad moet haar rol van emancipatiemachine spelen, maar dat kan ze niet alleen! Vandaag is er nood aan diversiteitspact om overgang naar kosmopolitische samenleving te pacificeren.

7.9 De Islam in een liberale democratie

Paul Scheffer: o over 20 jaar: rond de 30 miljoen moslims in de Europese Unie o Unieke situatie zowel voor moslims als voor westerse wereld! o Een duurzame vestiging van grote aantallen moslims in liberale en seculiere samenlevingen. Mogelijke wegen o Liberale hervorming waarbij islam bij ons zich weet te verzoenen met beginselen van de seculiere samenleving o Fundamentalisme binnen de moslimgemeenschappen van Europa verdwijnt o Secularisering (= proces in de samenleving waarbij de godsdienst minder betekenis krijgt) ook aan de moslimmigranten niet zal voorbij gaan en de gelovigheid binnen de moslimgemeenschappen met de jaren afneemt Religie behoort tot de privsfeer o Wil niet zeggen dat er geen religieuze symbolen in het publieke leven zichtbaar kunnen zijn o Wel dat de overheid het beginsel van gelijke kansen garandeert! Scheffer: De impasse met betrekking tot islam laat zien dat er nog geen gemeenschappelijk aanvaarde grondslag is voor een gesprek over de plaats van de islam in een liberale democratie. Diplomatieke vermijding helpt niet in de omgang met islam, eerlijkheid over al dan niet gedeelde beginselen van godsdienstvrijheid wel. Zelfonderzoek ook gevraagd aan de kant van de moslim minderheid. o Bv. Moslims moeten meer opening van zaken geven over wat er in de moskeen gebeurt.

44

7.10 De motieven voor migratie: push- en pull-factoren

Push-factoren stimuleren mensen om hun land te verlaten o oorlog, armoede en onderontwikkeling, vervolging, klimaatverandering, pull-factoren trekken mensen aan om naar een bepaald land te gaan. o De rijkdom van een land, o een goed werkende democratie met respect voor mensenrechten o godsdienstvrijheid o perspectieven op de arbeidsmarkt, o soepelheid van de migratiewetgeving, o een sterk sociaal systeem o aanwezigheid van familie, kennissen of land- of geloofsgenoten

7.11 Samenleven kan op verschillende manieren

Wanneer migranten hun eigencultuur volledig zouden loslaten, en op geen enkele manier aansluiting zouden vinden met het land waarnaar ze migreren, dan spreken we van marginalisering. o Uitzonderlijk: dan verliest iedereen Wanneer migranten hun eigen cultuur (volledig) houden, en zich niet aanpassen aan het gastland, dan spreken we van segregatie. o Vb. compounds westerse werknemers in het zuiden, getto-s o echte segregatie bestaat bij ons niet Wanneer een migrant de eigen cultuur volledig loslaat en zich volledig aanpast aan het nieuwe land, spreken we van assimilatie. o migrant wordt op dat moment onzichtbaar o Nogal wat mensen (n politici) die spreken over integratie (zie verder), verwachten in feite assimilatie: een eenzijdige verandering en inpassing van de kant van de migrant. Bij integratie gaat het tegelijk om aanpassing aan het gastland n behoud van eigen cultuur. o basiskenmerk van integratie: beide groepen maken aanpassingen door de migrant verandert in de nieuwe samenleving n de ontvangende samenleving verandert door de komst van migranten. een wederzijds proces, dat steeds conflicten in zich houdt. Meestal is er een machtsonevenwicht: vaak maar niet altijd staan migranten in een meer kwetsbare positie. 45

7.12 Onzekerheid bespreekbaar en beheersbaar maken

Beleid kan migratie een deel sturen, maar in een globaliserende wereld nooit helemaal. Wel nodig betere begeleiding van migratieprocessen Zoeken naar duidelijkheid in dialoog noodzakelijke voorwaarde om migratierisicos beter bespreekbaar te maken.

8 Onzekerheid, reflexiviteit en moderniteit

Reflexiviteit : Togenomen keuzes, veranderingen en risico's dwingen ons om iedere dag na te denken over het leven dat we leiden

8.1 Onze persoonlijke reflexiviteit groeit

Bewuste, reflexieve relatie: o Met zichzelf: verantwoordingsdruk bij het maken van keuzes o In dialoog met anderen sociale reflexiviteit (Anthony Giddens), overleg o Met de maatschappij waarin we leven Rudi Laermans: pleit voor een onderscheid tussen de inschatting van de mogelijkheden en het feitelijk nemen van keuzes Snelle veranderingen, individualisering en collectieve ritmes = ambivalente processen (goede en slechte kanten: zowel kansen, als risico's) Giddens: nood aan ontwikkeling van levenspolitiek: levenskeuzes, alles wat vroeger natuurlijk of traditioneel was en nu beslissingen eist. Uitdagingen van de mensheid Opgelet: men voelt het vaak aan als op zichzelf teruggeworpen zijn privatisering van de risico's Opgelet voor de privatisering van de risico's! men wordt individueel geconfronteerd met onzekerheid, waarop men ook individueel een antwoord moet vinden door individuele inspanningen men kan een individu ervan beschuldigen dat hij zich blijft blootstellen aan een risico: o Armoede is het gevolg van eigen falen en keuzes o Overheid wil een risicovermijdend gedrag bij de burgers, maar neemt geen fatsoenlijke maatregelen vb: bij smogalarm moeten mensen maar binnen blijven. o Overheid moedigt mensen aan om met twee te gaan werken, maar er is niet voldoende kinderopvang+ ze hebben heel weinig tijd en moeten hun leven volledig plannen tijdspolitiek

46

8.2 Maatschappelijke reflexiviteit, of de moderniteit onder druk

Maatschappelijke structuren en instituties moeten veranderen o Risicomaatschappij als kind van de moderniteit: = risicomaatschappij vloeit voort uit de moderniteit en is op het succes ervan gebouwd Wat is de moderniteit? o Manier van leven en de maatschappij die ontstond in de 17e eeuw o Gebaseerd op de ideen van de Verlichting: Rationaliteit en de menselijke rede godsdienst nam af Wetenschap en technologie Ontplooiingskansen voor individuen o En die van de Franse Revolutie: Libert, egalit en fraternit Moderniseringsprocessen: o Ferdinand Tnnies: overgang van 'Gemeinschaft' naar 'Gesellschaft': relaties evolueren van gevoelsmatig naar rationeel, het handelen van mensen wordt doelgerichter en zakelijker, de rol van de traditie neemt af. o Emile Durkheim: van mechanische op traditie gebaseerde solidariteit naar een samenleving gebouwd op organische solidariteit (gebaseerd op de afhankelijkheid tussen mensen) o Max Weber: rationalisering (wetenschappelijke methode) als middelpunt van de modernisering o Giddens: de modernisering is multidimensioneel op het vlak van instituties met centrale processen van industrialisering, kapitalisme en rationalisering o Tradities en traditionele verhoudingen verdwijnen en de vrijheid en onzekerheid groeien De eerste moderniteit loopt vast: o Het geloof in de moderniteit (rede, vooruitgang, wetenschap en democratie) staat door angst en onzekerheid onder druk o Moderniteit is aan actualisering toe, want de oude instituties bieden geen of onvoldoende antwoorden Georg Vobruba: we botsen steeds vaker op moderniseringsblokkades Slaagkracht politiek neemt af Ingrepen in n domein geven neveneffecten aan andere domeinen Bestaande analyses en oplossingskaders bieden geen antwoord meer voor nieuwe problemen en risico's o MAAR: geen mislukkingen: blokkades zijn het resultaat van het succes van de moderniteit, waarbij de instituties zijn vastgelopen in de gevolgen van succesrijke modernisering

47

8.3 Reacties op de crisis van de eerste moderniteit

Vier reacties: 1. Het gevaar van een tegenmodernisering: Veranderingen in de maatschappij leiden tot angst en onzekerheid Teruggrijpen naar het verleden: o Zoeken naar verloren zekerheden o Idealisering en romantisering van een nooit bestaand verleden o Vroeger, met het eigen volk eerst, was het allemaal beter (extreemrechtse en fundamentalistische gedachten) Beck: "die Nachtseite der Moderne": tegenmodernisering is comfortabel, want de vragen vallen weg Verworvenheden van de moderniteit bedreigd: o Emancipatie o Vrije meningsuiting, vrije godsdienst o Scheiding kerk en staat o Individualisering o Religieus fundamentalisme: jongeren worden terug gelovigere moslims, ze willen een plek vinden in het land van aankomst 2. De vlucht in het postmodernisme: Postmoderniteit = conditie van onze hedendaagse maatschappij postmodernistische theorien= hoe omgaan met postmoderne conditie en risicomaatschappij Lyotard: postmoderniteit= einde van de grote verhalen, ideologien, godsdiensten. Ze hebben hun geloofwaardigheid verloren Geen universele waarheid Verlaten de basisprincipes van de moderniteit, bekritiseren de tekorten van de moderniteit n dreigen hun verworvenheden op te geven Geen oplossing voor moderniseringsblokkades

48

3. De beperkingen aan ecologische modernisering: Ecologisering van de economie: internalisering (eigen maken) van externe kosten en gebruikmakend van de nieuwste technologie Economisering van de ecologie: groen kapitalisme groei van de grenzen ipv grenzen aan de groei Gericht op de ontwikkeling van nieuwe technologien Braungart en McDonough: 'cradle-to-cradle': efficintere toestellen en productie + gesloten kringlopen voor grondstoffen (afval verdwijnt en vormt opnieuw een grondstof) van wieg tot wieg ipv van wieg tot graf Men baseert zich teveel op de wetenschap en technologie en niet op onze levenswijze Biedt geen uitwegen voor andere moderniseringsblokkades Bouwt te strek voort op de instituties van de industrile maatschappij 4. Reflexieve modernisering: een zoektocht als uitweg? Her- en doordenken van de eerste moderniteit tweede moderniteit aangepast aan de 21e eeuwgrenzen van de huidige moderniteit verleggen (verworvenheden behouden, maar blokkades overstijgen) + grote verhalen blijven noodzakelijk Reflexieve modernisering = confrontatie van individuen en de maatschappij met zichzelf en de gevolgen van de modernisering: kritische (zelf)reflectie = radicalisering van de moderniteit, die de premissen en de contouren van de industrile maatschappij oplost Beck: reflexieve modernisering op twee niveaus Overgang van industrile naar mondiale risicomaatschappij Bewustwording hiervan en de reflectie die er het antwoord op zou moeten zijn Giddens: reflexieve modernisering tgv drie grote sociale veranderingen Globalisering: mondiale verhoudingen veranderen Individualisering: individuen moeten en krijgen de kans om een persoonlijke reflexiviteit te ontwikkelen Posttraditionaliteit Niet-weten als hefboom: o Het niet-kennen van de neveneffecten van de modernisering, onze manier van produceren en consumeren o conflicten tussen de niet-wetende actoren o Communicatief en politiek bepalen welke risico's aanvaardbaar zijn

49

8.4 Reflexieve modernisering: wie zijn de actoren?

Geen universele actoren meer zoals bijvoorbeeld Marx Er zijn veel uiteenlopende keuzemogelijkheden = reflexieve individuen: o Gelovend in de mogelijkheden van het individueel handelen o Met een collectieve vertaling van de processen van individuele en sociale reflexiviteit. o Vanuit het geloof in de kracht van argumenten twee kanttekeningen: o teveel verantwoordelijkheid bij individuen o niet iedereen is bereid de noodzakelijke maatregelen te nemen uit eigenbelang Giddens: utopisch realisme Realisme: kritische theorie moet voortbouwen op actuele sociale processen Utopisch: veel sociale reflexiviteit onze toekomstvisies hebben daadwerkelijk invloed op hoe we onze toekomst gestalte geven Subpolitiek wint aan belang: o Klassieke democratische instellingen verliezen aan macht + dagelijks handelen van individuen wint aan politiek belang o Overname van de macht van nationale en verkozen parlementen door internationale concerns en niet rechtstreeks verkozen internationale instituties o Actiegroepen en nieuwe sociale bewegingen winnen aan macht dankzij de media en krijgen publieke steun Vb: tunnel of brug in Antwerpen referendum

8.5 Reflexieve modernisering als oproep

Ecologische risico's en globalisering: ecologische economie Sociaaleconomische en migratierisico's: beeld van sociale integratie en burgerschap, natiestaat en democratie scherp stellen Individualisering en tijdsrisico's: persoonlijke reflexiviteit Bestaande instituties bieden onvoldoende antwoord Ingrepen op n domein hebben vaak negatieve effecten op de andere domeinen Stoten op moderniseringsblokkades Nood aan hernieuwing en uitdieping van het project van de moderniteit Oproep tot kritische reflectie, maar ook nood aan politieke vertaling

!! Appl tot verantwoordelijkheid in de mondiale risicomaatschappij: "Wie zich met risico's wil bezighouden, moet ook openstaan voor alternatieven."

50