Przedsmak nieskoczonoci

Co to znaczy "nieskoczono"? Tak czsto uywamy tego sowa, e ju nic dla nas nie znaczy. Albo wydaje nam si, e to po prostu "taka niewyobraalnie wielka liczba". A moe chcesz pozna prawdziw niewyobraalnie wielk liczb? Sprbujmy, a na koniec wrcimy do naszej nieskoczonoci.

Poznajemy bohaterk
Jest sobie taka liczba, zwana na cze swojego wynalazcy liczb Grahama. Ma ona zastosowanie w pewnej konkretnej teorii matematycznej oraz w praktyce, ale o tym kiedy indziej. Oznacza si j po prostu liter G: G = liczba Grahama Jest ogromna. Niewyobraalnie ogromna. Fizycy si miej, e zanim by si nauczy lub nauczya na pami nawet czci tej liczby, twoja gowa by implodowaa i zamienia si w czarn dziur. Bo czarna dziura wielkoci twojej gowy zawiera mniej informacji, ni ta liczba (a nic nie zawiera wicej informacji, w przeliczeniu na jednostk objtoci, ni czarna dziura). "Ha, ha, no dobrze, ogromna. Ale jak ogromna? Do czego mona j porwna?" Problem w tym, e nie ma za bardzo do czego. Ale sprbujmy jako j sobie "wyobrazi".

Olbrzymie, ale wyobraalne

Moe liczba moliwych kombinacji uoenia kafelkw w kostce Rubika to dua liczba? No, cakiem spora: 43 252 003 274 489 856 000 (ponad 43 tryliony). Ale nie wydaje si szczeglnie gigantyczna. Mimo jej ogromu najlepsi ukadaj kostk Rubika w kilka sekund (nawet mi si udao zej poniej minuty, wic to nie moe by trudne). To moe synny googol jest ogromn liczb? 10100 Czyli jedynka i sto zer. Czy to duo? Sprbujmy to sobie wyobrazi. Na pocztek wypenijmy piaskiem cae pomieszczenie, w ktrym si znajdujesz. Ile to by byo ziarenek piasku? Ot, jeli jeste w przecitnym pokoju przecitnego mieszkania, to bdzie tylko ~ 50 000 000 000 000 (~50 bilionw) ziarenek piasku. By moe wydaje ci si, e liczba atomw w obserwowalnym Wszechwiecie jest ogromna. Ot niezbyt. Ta liczba to jedynie: 10
80

Czyli jedynka z osiemdziesicioma zerami. Nadal nieco nam brakuje. Nie ograniczajmy si do twojego pokoju, wypenijmy piaskiem cay znany nam Wszechwiat. Ile to bdzie ziarenek piasku?

1090 Dobrze, powiedzmy, e googol jest ju w naszym zasigu. Moemy pj od razu o wiele dalej i doj do liczby o nazwie googolplex, czyli 10 do potgi googol: 1010
100

Zaczyna si robi ciekawie. Googolplexa mona atwo zapisa tak jak powyej, ale gdybymy chcieli zapisa t liczb "normalnie" jako jedynk i cig zer, to zabrakoby atomw w znanym nam Wszechwiecie, eby to zrobi. Mao tego. Pjdmy na cao i zamy, e umieszczamy pojedyncz cyfr nie na atomie, ale w tzw. objtoci Plancka: 4,22419 10105 m3 To jest niewyobraalnie maa objto, nie dajca si zmierzy adnym istniejcym urzdzeniem. Objto protonu (samego protonu, nie mwic o atomie!) jest przy tym wrcz kolosalna: ~1,5 1041 m3 Ile wic cyfr moemy zapisa w ten sposb? Liczba dostpnych miejsc (czyli liczba objtoci Plancka w znanym nam Wszechwiecie) to w przyblieniu: 8,29 x 10184 Czyli znw liczba cakiem "zwyczajna" i moliwa do wyobraenia. I niestety za maa. Ilo cyfr w googolplexie jest o wiele wiksza. Czyli googolplex, jeli chcielibymy j zapisa jako jedynk i cig zer, nie moe si nijak zmieci w znanym nam Wszechwiecie. Jedyne sensowne porwnanie, jakie znalazem, brzmi tak: Gdybymy wypenili szczelnie cay znany Wszechwiat drobinami pyu o rozmiarach 1,5 mikrometra (jednej tysicznej milimetra), a nastpnie je ponumerowali, to dopiero liczba moliwych wersji tej numeracji(!) byaby mniej wicej rwna liczbie googolplex. Ciekawostka dla zaawansowanych: googolplex to liczba wiksza, ni liczba wszelkich moliwych kombinacji istnienia czy nieistnienia oraz stanw wszystkich znanych nam czstek elementarnych mogcych si zmieci w przestrzeni, ktr zajmuje twoje ciao. Ta liczba to jedynie: 1010
70

W praktyce oznacza to ciekaw rzecz: gdyby Wszechwiat mia rednic 1010 metrw, to istniaoby ogromne prawdopodobiestwo, e istniaby w tym Wszechwiecie wicej ni jeden egzemplarz twojej osoby!
100

Googolplex to rzeczywicie spora liczba, ale bez problemu mona j zapisa i zrozumie, nawet jeli cay znany Wszechwiat wydaje si na to przyciasny. Tymczasem... liczba Grahama nawet nie podniosa powieki i pi spokojnie, niczym nie zagroona. Wszystkie powysze liczby, wcznie z megaolbrzymim i przekraczajcym moliwoci naszego Wszechwiata googolplexem, s przy niej nie tyle miesznie mae, co po prostu bez znaczenia w ogle. Nawet nie zaczlimy si zblia do czego porwnywalnego z liczb Grahama, a ju "zuylimy" cay Wszechwiat! Powiedzmy, e w przypadku googolplexa w pewnym sensie zbliylimy si jedynie do miejsca, w ktrym zaczyna si droga prowadzca do liczby Grahama. Jednak jeli chcemy dowiedzie si

czegokolwiek konkretnego o naszej bohaterce, musimy sprbowa innego podejcia.

Krok po kroczku
Zacznijmy od czego prostego. Jednym ze sposobw na uzyskanie duej liczby jest dodawanie do siebie kolejnych liczb: 3+3+3=9 Znamy zapis, ktry pozwala nam skrci cao do: 33=9 Zaszalejmy: 333=27 Albo prociej: 33=27 Znowu zaszalejmy: 33 =327=7625 597 484 987 (ponad 7,6 biliona) Zobacz: dodalimy tylko jedno "piterko" potgowania, a nagle przeskoczylimy z 27 do ponad 7 bilionw(!). Jestemy na dobrej drodze, jednak liczba Grahama jest tak wielka, e zwyczajne dodawanie piterek kolejnych potg nie wystarczy. Trzeba sign po co mocniejszego. Czas na strzaki, czyli notacj strzakow. Nie bd tutaj wyjania, jak ona dokadnie dziaa, zamiast tego podam konkretne przykady, ktre doprowadz nas do celu.
3

Zawrt gowy
Jedna strzaka po prostu zastpuje potgowanie: 33=3 3=27 Wprowadzajc podwjn strzak definiujemy ilo piterek potgowania. Zrbmy trzy piterka z trjkami: 33 = 33 = 327 = 7 625597 484 987 Zwikszmy z 3 do 4 piterek: 3 4 = 33 = 37 625597 484987 To ju jest spora liczba, ale nadal wyobraalna (a w kadym razie atwo zapisywalna). Co si jednak stanie, gdy dodamy trzeci strzak? 33 = ?? ? Ta liczba to "trzy do potgi trzy do potgi trzy do potgi trzy..." i tak 7 625 597 484 987 razy. Czyli ponad siedem bilionw piterek! A ju przy czterech piterkach otrzymalimy bardzo ogromn liczb. Liczba 33 jest ju poza zasigiem naszej wyobrani. Zostawia daleko w tyle wszystko, co potrafimy sobie wyobrazi, wszystkie wczeniej wymieniane wielkie liczby, cznie z googolplexem. Choby podniesione do kwadratu. Ale... to i tak nie jest nawet
3
3

may uamek liczby Grahama... Lecz jestemy na dobrej drodze. Czas zrobi krok naprzd. Najpierw trzeba doda jeszcze jedn strzak: 33 = g 1 Skoro poprzednia liczba jest totalnie nie do wyobraenia, to t moemy miao nazwa idiotycznie wielk. I to jest wreszcie malutki kroczek na drodze do liczby Grahama. Idmy dalej: g 2 = 3g 3
1

Ta liczba to dwie trjki, ktre pomidzy sob maj tyle strzaek, ile wynosi poprzednia liczba. Jeli tamt nazwalimy idiotycznie wielk, to ta jest zapewne kretysko-idiotycznie wielka. Idmy dalej:
g 3 = 3 3 (debilnie wielka liczba)
g2

g 4 = 3g 3 (debilnie-kretysko-idiotycznie wielka liczba)

3

... ... ... i tak dalej, a dojdziemy do:

g 64 = 3 3 = G
g 63

I to jest dopiero liczba Grahama. Przypomnijmy, e poza wszelk moliw skal wyobraenia wyszlimy ju przy liczbie 33 , zanim w ogle doszlimy do pierwszego kroku, czyli liczby 33 = g 1 . Nikt nie wie (i pewnie nigdy si nie dowie), jaka jest pierwsza cyfra liczby Grahama. Moemy jedynie oblicza ostatnie cyfry. 500 ostatnich cyfr liczby Grahama wyglda tak: ...0242595069506473839565747913651935179833453536252143003540126 026771622672160419810652263169355188780388144831406525261687850 955526460510711720009970929124954437888749606288291172506300130 362293491608025459461494578871427832350829242102091825896753560 430869938016892498892680995101690559199511950278871783083701834 023647454888222216157322801013297450927344594504343300901096928 025352751833289884461508940424826501819385156253579639961899396 7905496638003222348723967018485186439059104575627262464195387. Moemy cign te obliczenia i poznawa kolejne cyfry, ale nie wystarczy caego czasu Wszechwiata i caej przestrzeni Wszechwiata, eby pozna lub zapisa w sposb tradycyjny choby may uamek tej liczby. A jednak potrafimy j zapisa uywajc specjalnej notacji, no i potrafimy j wykorzysta w praktyce. By moe to jest bardziej niesamowite od samej wielkoci liczby Grahama.

Odpocznijmy
Uf. Jeli nie zakrcio ci si w gowie, to znaczy, e prawdopodobnie nic nie rozumiesz. A jeli rozumiesz wszystko, to twoja gowa prawdopodobnie niebawem implduje i zamieni si w czarn dziur. A to tylko zwyka liczba.

Niewyobraalnie wielka, ale jednak zwyka liczba. Dalej za ni stoi... nieskoczenie wiele liczb. Przecie jeli potrafimy zapisa liczb Grahama:
g g 64 = 3 3 = G ( 33 = g 1 )
63

to z atwoci moemy przeskoczy do liczby, ktra zostawia liczb Grahama daleko w tyle. Wystarczy zmieni "64" w tym wzorze na... liczb Grahama na przykad. Sama liczba Grahama stanie si wtedy pomijalnie maa. A kada nowa liczba nadal bdzie pomijalnie maa przy nieskoczonoci. Bo nieskoczono to nie jest po prostu jaka niewyobraalnie wielka liczba. Nieskoczono to nie jest w ogle adna liczba, tylko pewna idea. Ale o tym kiedy indziej. Micha Terajewicz, 3.02.2013 Przypisy: http://www.youtube.com/watch?v=XTeJ64KD5cg