Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

3 SISTEMI CENTRALNOG GREJANJA

3.1 UREAJI ZA GREJANJE Potrebna koliina toplote za grejanje se u prostoriju dovodi preko ureaja za grejanje (ili sistemom za grejanje, ukoliko je u pitanju centralno snabdevanje toplotom). Trenutni toplotni gubici prostorije se nadoknauju radaom ureaja za grejanje. Osnovna podela grejnih ureaja za grejanje zgrada je na: - POJEDINANE (lokalne) ureaje za zagrevanje pojedinanih prostorija i - POSTROJENJA ZA CENTRALNO GREJANJE. Kada su u pitanju podele sistema centralnog grejanja, onda se one mogu napraviti prema: 1. 2. 3. 4. Nosiocu toplote (grejnom fluidu) na vodene, parne ili vazdune sisteme; Vrsti goriva na sisteme na vrsto, teno ili gasovito gorivo; Nainu odavanja toplote na konvektivno, zrano i kombinovano; Vrsti izvora toplote na konvencijalne i nekonvencijalne sisteme.

Osnovna karakteristika lokalnih grejnih ureaja je da se nalaze u samoj prostoriji koja se greje. U grejnom ureaju se odvija proces sagorevanja goriva (vrstog, tenog ili gasovitog) ili pretvaranje nekog drugog oblika energije u toplotu. Nastala toplota u grejnom ureaju predaje se prostoriji u kojoj se ureaj nalazi. Postoje i reenja kada se jedan lokalni ureaj moe koristiti i za grejanje dve prostorije (npr. kada se ureaj postavi u zidu dve susedne prostorije), ali je kod ureaja za lokalno zagrevanje ipak uobiajeno: jedan ureaj jedna prostorija. Kod postrojenja za centralno grejanje je karakteristino to to se na jedan izvor toplote vezuje vei broj grejnih tela. Poto se loenje odvija na jednom mestu centralizovano onda se i takvi sistemi nazivaju sistemi za centralno grajanje. Postrojenje za centralno grejanje ima tri osnovna elementa (i vei broj pomonih ureaja bez kojih ne bi moglo da radi), a to su: izvor toplote, distribucija toplote i grejna tela (slika 3.1) Osnovni elementi sistema za centralno grejanje:
Prostorija

1 IZVOR TOPLOTE (kotao na vrsto, teno ili gasovito gorivo; obino toplovodni, a moe i parni kotao) 2 DISTRIBUCIJA TOPLOTE (ili razvod toplote, cevni razvod, cevna mrea koja slui da se grejni fluid razvede od izvora toplote do grejnih tela i da se obezbedi povratak grejnog fluida u kotao zatvoreni sistem) 3 GREJNA TELA (ija je funkcija odavanje toplote i zagrevanje prostorije; postoje razliite vrste i konstrukcije grejnih tela)

3 2 1

Slika 3.1 Osnovni elementi sistema za centralno grejanje zgrada

43

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Danas je u upotrebi veliki broj razliitih sistema za centralno grejanje. Svaki od sistema ima odreene prednosti i nedostatke i stvar je korisnika, da uz pomo projektanta i izvoaa radova odabere onaj sistem koji najbolje odgovara njegovim potrebama i mogunostima. Kada se govori o kvalitetu ureaja za grejanje, poreenje se moe izvriti prema razliitim kriterijumuma. Kriterijumi na snovu koji se ocenjuje kvalitet grejnog ureaja mogu se svesti na est osnovnih kategorija i to su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Funkcionalnost (najvaniji kriterijum) Ekonominost Higijenski uslovi Estetika Bezbednost i Ekologija

Fukcionalnost grejnog ureaja podrazumeva da ureaj moe da zadovolji toplotne potrebe objekta u svim eksploatacionim uslovima. Pod dobrom funkcionalnou se takoe smatra i dobra regulacija toplotnog uinka na nain da odavanje toplote ureaja odgovara trenutnim gubicima toplote u cilju odravanja konstantne zadate temperature vazduha u prostoriji. Ekonominost je karakteristika koja se uvek uzima u obzir. Grejanje je troak za korisnika koji tei da taj troak bude to manji, pri emu se smatra da je zadovoljena funkcionalnost. Trokovi grejanja se dele na investicione i eksploatacione. Investicioni trokovi podrazumevaju cenu izgradnje samog postrojenja za grejanje, dok se eksploatacioni trokovi odnose na cenu utroenog goriva/energije (radne snage, odravanja, osiguranja...) tokom grejne sezone. Razvijene su veoma sloene metode za ocenu rentabilnosti investicije, koje mogu biti statike i dinamike. esto se radi i tehno-ekonomska analiza koja pokazuje isplativost odreene investicije. Isplativost se ocenjuje preko perioda otplate konkretne investicije (npr. ukoliko se eli unapreenje sistema za grejanje ugradnjom opreme koja e doprineti utedi u potronji energije sistema, onda se period otplate rauna kao kolinik cene godinje utede energije i cene kotanja dodatne opreme koja omoguuje utedu. Smatra se da je investicija isplativa ukoliko je period otplate manji od 5 godina). Higijenski uslovi obuhvataju: - postizanje zone ugodnosti za ljude koji borave u prostoriji ravnomerno zagrevanje prostorije po visini i dubini; - povoljan odnos toplote predate zraenjem i konvekcijom; - kvalitet (istoa) vazduha u prostoriji (podrazumeva da je u prostoriji osim termikih parametara, obezbeeno i provetravnje, da nema produkata sagorevanja i da nema podizanja praine usled intenzivnijeg strujanja vazduha). Prva dva navedena uslova mogu se podvesti i pod funkcionalnost grejnog ureaja. Estetika podrazumeva da se ureaji za grejanje dobro uklapaju u enterijer. Smatra se da ureaji za grejanje nisu ukras prostorije, ve nuno zlo, tako da to manje traba da remete unutranji izgled prostorije. Od ureaja za grejanje se, u tom smislu zahteva da zauzimaju to manje korisnog prostora u prostoriji i da se uklapaju u unutranju arhitekturu objekta (po izgledu, boji, a ponekad se i maskiraju ukoliko se ne mogu uklopiti u enterijer). Estetski izgled ureaja za grejanje ponekad moe biti odluujui parametar pri izboru. Maskiranje grejnih ureaja, u naelu je termiki loe reenje i primenjuje se samo kada su estetski razlozi dominantni. U sluajevima strogih zahteva u izgledu prostorije, kada se uobiajeni grejni
44

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

ureaji ne uklpaju u enterijer, bolje je orjentisati se na klimatizaciju (vazduno grejanje), koja se moe odlino maskirati (kanali voeni u sputenoj tavanici) i elementi za ubacivanje vazduha se lepo uklapaju u enterijer. Bezbednost ureaja za grejanje jeste njihova odlika koja se odnosi na odsustvo opasnosti koje se mogu javiti prilikom njihovog korienja. Opasnosti su: poar, prodor dimnih gasova u prostoriju, eksplozija sudova pod pritiskom (kotla, pei, rezervoara), pucanje instalcije (izlivanje vode). Dananji ureaji za grejanje su na takvom tehnikom nivou da pruaju izuzetno dobru bezbednost. Pri projektovanju svih centralnih sistema za grejanje postoje posebni propisi koji se odnose na zatitu od poara i koji se moraju primeniti u projektu. Pre izvoenja instalcije, projekat obavezno, pored ostalih saglasnosti, mora dobiti saglasnost protivpoarne policije. Ekologija, odnosno ekoloki aspekti ureaja za grejanje podrazumevaju da ureaj to manje naruava ivotnu sredinu. Elementi vani za ekologiju su: izbor goriva, kvalitet sagorevanja i kontrola rasejavanja produkata sagorevanja, filtritanje produkata sagorevanja pre izbacivanja u atmosferu, lokacije deponija ljake, itd.

Imajui u vidu svih 6 navedenih kriterijuma, generalni stav je da u urbanim sredinama (gusto naseljenim) centralno grejanje zgrada ima niz prednosti u odnosu na pojedinane ureaje za grejanje. Prednosti su: bolji (ravnomerniji) raspored temperature vazduha po prostoriji; mogunost grejanja sporednih prostorija; vei kotlovi imaju bolji stepen korisnosti bolje iskorienje goriva i bolju regulaciju rada kotla, to rezultuje ujedno i manjim zagaenjem okoline; rad velikih kotlova nadgleda kvalifikovano osoblje; manje prljanje stanova i zgrade; manja opasnost od poara; manji broj dimnjaka u zgradi; manji transportni trokovi goriva; manje angaovanje korisnika prostorija... vei investicioni trokovi; loija lokalna regulacija, pogotovu ukolikose iskljui grejanje u pojedinim stanovima.

Nedostaci centralnog grejanja u odnosu na lokalne ureaje za grejanje su:

Zbog svih navedenih prednosti sistema centralnog grejanja u odnosu na lokalne ureaje za grejanje, danas je primena postrojenja za centralno grejanje (ukljuujui i daljinsko grejanje kao najiri pojam centalnog grejanja) veoma rasprostranjena, naroito u veim gradovima. 3.2 POJEDINANI (LOKALNI) UREAJI ZA GREJANJE Osnovna podela lokalnih ureaja za grejanje je prema vrsti goriva/energije: pei na vrsto gorivo; pei na teno gorivo; pei na gasovito gorivo; ureaji za grejanje koji koriste elektrinu energiju. Kamini, Zidane pei, Metalne pei (bunkerske i trajnoaree)
45

PEI NA VRSTO GORIVO

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Kamin predstavlja ognjite koje je otvoreno prema prostoriji (slika 3.2) to dovodi do poveane opasnosti od pojave poara i prodora dimnih gasiva u postoriju. Toplota se predaje uglavnom zraenjem otvorenog plamena visoke temperature. Akumulaciona sposobnost kamina nije velika, tako da ubrzo po gaenju plamena prestaje i grejanje. U kaminima se kao gorivo koristi drvo, pa je stepen korisnosti jako mali ( = 10-30%). Kamini zadovoljavaju estetski kriterijum jako se lepo mogu uklopiti u prostor, ak mogu biti i ukras u prostoriji. U naim klimatskim uslovima klasini kamini se mogu koristiti samo kao dopunski izvor grejanja. Meutim, kao i veina ureaja, i kamini su tehniki unapreivani, tako da moderni kamini imaju vei stepen korisnosti, kontrolu intenziteta sagorevanja, vee akumulacione seposobnosti kroz izradu masivnih livenih loita, poveano odavanje toplote konvekcijom, itd. Takoe se konstruiu kotlovski kamini, ije je loite sa spoljne strane obloeno cevnim zmijama kroz koje struju grejni fluid, i koji se koristi u drugim grejnim telima.

Slika 3.2 Izgled razliitih konstrukcija kamina Zidane pei su bile jako rasprostranjene tokom 60-ih i 70-ih godina prolog veka. Najpoznatije su kaljeve pei (slika 3.3). Ove pei imaju znatnu sposobnost akumulacije toplote. Sa unutranje strane su obloene amotnim ploama, tako da mogu grejati i vei broj sati (12-16h) nakon to se prekine loenje. Kao gorivo u ovim peima se moe koristiti drvo i ugalj. Stepen iskorienja goriva se kree oko 50% (max 80%). Karakteristika ovih pei je da imaju povoljan odnos odavanja toplote konvekcijom i zraenjem. Estetski uslovi su takoe zadovoljeni i ove pei mogu jako lepo izgledati i biti izraene od kaljeva razliitih boja i teksture.

Slika 3.3 Izgled kaljevih pei

46

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Metalne pei su kod nas uglavnom poznate kao bubnjare ili kraljice pei (slika 3.4). Ove pei umesto akumulacije toplote imaju akumulaciju goriva mogu se napuniti gorivom, koje e postepeno sagorevati sloj po sloj. Sagorevanje je uglavnom potpuno. Stepen iskorienja goriva kod ovih pei se kree u granicama od 60-70%. Mana ovih pei je njihova visoka temperatura povrine, koja moe dostii i 200oC, to je nepovoljno iz vie razloga: bezbednost (ljudi se mogu opei), sagorevanje materija koje se nalaze na povrini pei i veoma intenzivnu razmenu toplote zraenjem, koja je nugodna za oveka.

Slika 3.4 Izgled metalnih pei Trajnoaree pei su kod nas uglavnom bile Kreka Vesso pei (slika 3.5). Ove pei ispod metalnog kuita imaju amotni ozid, pa je na taj nain poveana akumulacija toplote i sniena temperatura povrine pei. Na taj nain je znaajno poboljan odnos koliine toplote odate konvekcijom i zraenjem. Akumulacija goriva je takoe prisutna kod ovih pei, tako da njihovo loenje ne zahteva veliko angaovanje dovoljno je ubaciti gorivo u pe jednom do dva puta u toku dana. Imaju dobro i potpuno sagorevanje, pa se stepen iskorienje goriva kod njih ree od 75 do 85%.

Slika 3.5 Trajnoaree pei Svaka pe mora biti vezana za dimnjak. Pravilo je: jedna pe jedna dimna cev. Dimnjaci ogu biti zidani ili montani. Zidani dimnjaci su uglavnom od opeke i poeljni je da njihova nutranjost bude glatka (jer je manji otpor strujanju gasova i manje prljanje povrina pepelom) li neomalterisana, jer se malter kruni i otpada na visokim temperaturama. Montani dimanjaci se zrauju od amota obino su krunog poprenog preseka (12, 14, 16, 18, 20...) PEI NA TENO GORIVO se kod nas esto nazivaju nafta pei, mada ustvari koriste kstra lako ulje za loenje. Odavanje toplote se preteno odvija kovektivnim putem, jer je etalno loite obavijeno i metalnim kuitem (uglavnom iz higijenskih i estetskih razloga). Kod ovih pei
47

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

je, za razliku od ureaja koji koriste vrsto gorivo, mnogo bolja regulacija. Stepen korisnosti se kree oko 80%. Mana ovih pei je prisutnost nepoeljnih mirisa koji se javljaju usled isparenja iz rezorvoara, prodiranja dimnih gasova ili usled prosipanja goriva pri punjenju. PEI NA GASOVITO GORIVO mogu da koriste prirodni (zemni) gas ili teni gas (propan-butan) iz boca (Slika 3.6). Kod ovih pei odnos odate toplote konvekcijom i zraenjem moe biti veoma razliit, u zavisnosti od konstrukcije pei (reflektorske, sa usijanim elementima, sa cevnim grejaima vazduha...). Zajednika karakteristika je visok stepen iskorienja goriva od oko 85%, kao i dobra regulacija. Pri potpunom sagorevanju prirodnog gasa produkti sagorevanja su CO2 i vodena para. Zbog toga se dozvoljava da se pei manjeg kapaciteta (2-3,5 kW) mogu postaviti u prostoriju bez povezivanja na dimanjak. Za pei veeg kapaciteta obavezno je povezivanje na dimnjak. Osnovna funkcija dimnjaka je prvo dovoenje vazduha potrebnog za sagorevanje, pa tek onda odvoenje produkata sagorevanja. Prednosti ovih ureaja su: istoa u radu, jednostavnost rukovanja, dobra regulacija. Nedostaci su: opasnost od poara i eksplozije i opasnost od trovanja gasom.

Slika 3.6 Gasne pei UREAJI ZA GREJANJE KOJI KORISTE ELEKTRINU ENERGIJU su: grejalice, kaloriferi, termoakumulacione pei, klimatizeri (split sistemi, toplotne pumpe).

Elektrini ureaji se bitno razlikuju u mnogim elementima od ureaja za grejanje koji rade sagorevanjem konvencionalnog goriva. Prednosti su: mogu se postaviti na termiki povoljnije mesto u prostoriji, mogu da greju i sporedne prostorije, laka je regulacija odavanja toplote, veoma komforno korienje sa aspekta korisnika, ekoloki prihvatljivo za urbane sredine...

Nedostaci: - visoka cena energije (kod nas nije toliko koliko je to izraeno u razvijeni zapadnim zemljama) - sa aspekta drutva u celini, veoma je neracionalno koristiti elektrinu energiju za grejanje:

48

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

pei ~ 50 80%, kotla ~ 70 85% TE, max ~ 25 35% el. en toplota =1

gorivo toplota vodena para meh. rad el. energija toplota Racionalno korienje elektrine energije za svrhu grejanja je jedino pomou toplotne pumpe, koje imaju koeficijent grejanja g = 2,5 3. Tada je: = (2,5 3)x(25 30%) ~ 70 90%. Elektrine grejalice koriste efekat zagrevanja provodnika (usled otpora provoenju elektrine energije). Toplota se preteno odaje zraenjem i ovi ureaji nemaju nikakvu sposobnost akumulacije toplote, tako da iz mree vuku struju onda kada je grejanje potrebno, a picevi potronje elektrine energije i toplote se esto podudaraju, to je nepovoljno (visoka tarifa). Izgled razliitih tipova elektrinih grejalica i kvarcnih pei je prikazan na slici 3.7.

Slika 3.7 Elektrine grejalice Kaloriferi su ureaji za grejanje koji imaju ugraen ventilator kojim se ostvaruje prinudno strujanje sobnog vazduha preko elektrinog grejaa, i time se pospeuje prelaz toplote (Slika 3.8). Odaju toplotu konvektivnim putem. Nemaju mogunost akumulacije toplote. U odnosu na grejalice imaju nepovoljnije higijenske aspekte, je usled prinudnog strujanja vazduha dolazi do podizanja praine u prostoriji.

Slika 3.8 Kaloriferi Osim elektrinih, kaloriferi mogu imati i toplovodne grejae. Kaloriferi mogu da rade i sa udelom sveeg vazduha, ako se montiraju na spoljni zid prostorije, to je povoljnije sa aspekta kvaliteta vazduha, ali nepovoljnije sa aspekta instalisanog kapaciteta grejaa. Naini montae kalorifera su prikazani na slici 3.9.
49

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Sobni vazduh preko Sobni vazduh preko celokupnog preseka komore sa aluzinama

Meavina sobnog i sveeg vazduha

Meavina sobnog i sveeg vazduha sa filterskom sekcijom

Slika 3.9 Razliiti naini postavljanja kalorifera Termoakumulacione pei (Slika 3.10) imaju ispunu od magnezijumskih opeka izmeu elektrino grejaa i metalnog kuita, tako da imaju veliku mo akumulacije toplote. Pe se puni tokom noi, u doba jeftinije tarife elektrine energije, a toplotu odaje preko dana, kada postoje potrebe za grejanjem.

Slika 3.10 Izgled termoakumulacione pei U sebi sadre i ventilatore, kojima se pospeuje odavanje toplote konvektivnim putem. Osim pretenog odavanja toplote konvekcijom, jedan deo se predaje i zraenjem, koje veoma povoljno utie na oveka koji boravi u prostoriji. Klimatizeri (toplotne pumpe) kao prvenstvenu ulogu imaju zadatak hlaenja tokom leta, ali mogu da rade i u reimu toplotne pumpe tokom hladnijih dana, kada greju (slika 3.11).

Slika 3.11 Klimatizer split sistem

50

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Naziv split sistem potie od enegleske rei sa znaenjem podeljen, jer se ureaj sastoji iz dve jedinice: spoljne i unutranje. Po svojoj koncepciji to je rashladni ureaj koji se sastoji od kompresora, kondenzatora, isparivaa i prigunog ventila. Radni fluid je freon. Kompresorskokondenzatorska jedinica je spoljna jedinica, dok se ispariva nalazi u unutranjoj jedinici. Kondenzator je vazduhom hlaeni kondenzator. U reimu hlaenja, tokom leta, freon se kondenzuje u kondezatoru predajui toplotu spoljnom vazduhu, a isparava u isparivau i toplotu isparavanja oduzima od vazduha u prostoriji. Vazduh iz prostorije se uvodi u unutranju jedinicu sa eone strane, a ubacije nazad u prostoriju sa donje strane ureaja. U reimu grejanja, kondenzator i ispariva menjaju uloge u unutranjoj jedinici se vri kondezacija freona i toplota kondenzacije se predaje vazduhu u prostoriji, dok se isparavanje odvija u spoljnoj jedinici. Ovi ureaji ne mogu da rade pri jako niskim temperaturama spoljnog vazduha (niim od -5oC), jer dolazi do stvaranja inja na spoljnoj jedinici i spreavanja razmene toplote. S obzirom da su potrebe za grejanjem najvee tokom najniih spoljnih temperatura, ovi ureaji se mogu koristiti za dogrevanje u prelaznim periodima, na poetku i na kraju grejne sezone. Klasini klimatizeri rade tako to zagrevaju ili hlade sobni vazduh. Dakle, nije u pitanju kompletna klimatizacija jer se u prostorije ne uvodi sve spoljni vazduh. Meutim, ima i izvedbi ovih ureaja koji mogu raditi sa delom sveeg vazduha. Takoe su razvijeni i tzv. Multi split sistemi, kada se eli klimatizovati vie prostorija u zgradi, pa se na jednu spoljnu jedinicu povezije vei broj unutranjih jedinica. 3.3 GREJNA TELA VRSTE I NAINI ODAVANJA TOPLOTE Grejna tela predstavljaju jedan od osnovnih elemenata postrojenja za centralno grejanje. Zadatak grejnog tela je da prostoriji preda odreenu koliinu toplote, koja je jednaka trenutnim gubicima toplote. Toplota koja se proizvodi u kotlu, sistemom cevi se razvodi do prostorija, a grejno telo zatim dovedenu toplotu predaje prostoriji. Ima vie vrsta grejnih tela, od kojih su u sistemima centralnog grejanja najvie zastupljeni radijatori. 3.3.1 Radijatori Radijatori su lankasta grejna tela, ija konstrukcija omoguava postizanje eljene povrine grejnog tela kroz spajanje odreenog broja lanaka. Spajanje lanaka se vri pomou posebnih elemenata nazuvica. Oznaavanje radijatora se obino vri na sledei nain: n-A/C, gde ja n broj lanaka, A razmak izmeu prikljuaka i C irina radijatora (slika 3.12) Dimenzije radijatora:

A razmak izmeu prikljuaka B visina radijatora C irina radijatora D debljina lanka

Slika 3.12 Dimenzije radijatora i nain postavljanja u prostoriji Kada se radijatori postavljaju u niu ispod prozora, tada je neophodno ostaviti od 70 do 120 mm slobodnog vazdunog prostora iznad radijatora, kao i ispod radijatora, kako bi se
51

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

obezbedilo opstrujavanje radijatora sobnim vazduhom. Ukoliko nema nie ispod prozora, tada visina radijatora ne sme prelaziti visinu parapetnog zida. Takoe je potrebno ostaviti 20 do 50 mm praznog prostora izmeu radijatora i spoljnog zida. Maskiranje radijatora postavljanje maske preko njega zbog estetskih ili zatitnih razloga loe je termiko reenje, jer je u tom sluaju odavanje toplote radijatora smanjeno za 10 do 30%. Oblik lanaka zavisi od materijala od koga se radijator izrauje, a to mogu biti: liveno gvoe, elini lim i Al legure.

Kada se govori o kvalitetu radijatora, poreenje se moe izvriti prema razliitim kriterijumuma. Kriterijumi na osnovu kojih se ocenjuje kvalitet radijatora su sledei: 1. Trajnost (otpornost na koroziju) LG, Al, 2. Inertnost (vea masa i vei sadraj vode vea inertnost) LG, , Al 3. Veliina (specifino odavanje toplote W/) Al , , LG 4. Teina (vea teina skuplja montaa) LG, , Al 5. Izgled (estetski kriterijum individualno stvar ukusa pojedinca) Al , LG, 6. Cena , Al , LG Nain odavanja toplote Radijatori su dobili naziv po elji konstruktora da odaju toplotu zraenjem. Meutim, oni mnogo vie odaju toplotu koncekcijom zbog oblika lanaka, dok se odavanje toplote zraenjem kree u granicama od 10 30%. Radiator predstavlja dobro reenje sa aspekta uslova ugodnosti, pogotovo kada je nii temperaturski reim grejanja i ukoliko su dobro postavljeni u prostoriji. Poloaj radijatora u prostoriji Najbolje je postaviti radijator uz hladnu povrinu (slika 3.13) na mestu gde su najvei gubici toplote u prostoriji, a to su mesta: ispod prozora, uz spoljni zid.

a)

b)

Slika 3.13 Poloaj radijatora u prostoriji a) dobri termiki uslovi, b) loi termiki uslovi
52

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Fiksiranje (veanje) radijatora moe biti: na konzole i drae (ee primenjivano reenje) i na noice (ree se primenjuje, npr. kada se radijator postavlja uz staklenu povrinu).

3.3.2 Ploasta grejna tela Ploasta grejna tela se uglavnom izrauju od elinog lima. Njihova osnovne karakteristike su mala debljina i velike glatke ili profilisane grejne povrine. Po pitanju toka vode i nainu odavanja toplote slini su radijatorima, pa ih esto zbog toga nazivaju ploastim radijatorima. Meutim, ploasta grejna tela nemaju lanke kao radijatori, pa samim tim ni mogunost dobijanja eljene povrine za odavanje toplote sklapanjem na samom objektu, ve se isporuuju u fiksnim dimenzijama. Izrauju se u standardnim veliinama duina x visina x debljina i u zavisnosti od toga zavisi njihov toplotni uinak odavanje toplote. Po pitanju dimenzija, trajnosti, montae i inertnosti pri odavanju toplote gotovo su identini kao i radijatori od elinog lima (slika 3.14). Njihova prednost u odnosu na eline radijatore je estetika lepe izgledaju, a zbog svoje male debljine skoro da ne zauzimaju koristan prostor u prostoriji.

Slika 3.14 Ploasti radijator Oznaavanje radijatora:

53

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

3.3.3 Cevna grejna tela Cevna grejna tela su sastavljena od vie redova cevi, koje su slobodno izloene sobnom vazduhu, kome predaju toplotu preteno konvektivnim putem. Cevna grejna tel ase koriste u prostorijama koje imaju male gubitke toplote, ako to su kupatila, WC, hodnici, blokirane prostorije (bez spoljnih zidova i prozora)... Materijal za izradu cevnih grejnih tela je uglanom elik, odnosno sama grejna tela se izrauju spajanjem elinih cevi, na razliite naine (slika 3.15). Prednosti cevnih grejnih tela je lako odravanje istoe (higijenski uslovi), kao i lep izgled povrine: mogu da se farbaju, nikluju, plastificiraju...

Cevna zmija

Cevni registar

Slika 3.15 Razliite konstrukcije cevnih grejnih tela U cilju poveanja odavanja toplote cevna grejna tela mogu da se orebravaju: s obzirom da koeficijent prelaza toplote sa vrstih tela na vazduh ima niu vrednost od koeficijenta prelaza toplote sa vode na vrsto telo (zid cevi), poveanjem spoljne povrine cevi putem orebrenja postie se bolje odavanje toplote. Meutim, kod orebrenih povrina se javlja problem ienja, pa su narueni higijenski uslovi u prostoriji. 3.3.4 Konvektori Konvektori su lamelasti zagrejai vazduha koji se izrauju od orebrenih cevi (elinih cevi sa elinim rebrima ili bakarnih cevi sa aluminijumskim rebrima). Sam zagreja vazduha (razmenjiva toplote) je smeten u posebno kuite, koje je konstruisano tako da se pospeuje prirodna konvekcija (slika 3.16). Visina kuita, odnosno razmak izmeu gornjeg i donjeg otvora na kuitu direktno utie na uzgonsku silu koja ostvaruje cirkulaciju vazduha kroz konvektor. Odavanje toplote se odvija iskljuivo konvekcijom (pa su tako i dobili naziv). Toplotni uinak konvektora, odnosno odavnje toplote, zavisi kako od broja osnovnih cevi razmenjivaa toplote, tako i od visine kuita. Podeavanja grejnog kapaciteta se moe vriti i sa vodene i sa vazdune strane. Regulacija sa vodene strane se ostvaruje preko regulacionog ventila obino kvalitativno promenom temperature vode koja struji kroz zagreja (regulacija moe biti i kvalitativna ostvaruje se promenom protoka grejnog fluida). Sa vazdune strane regulacija se vri pomou aluzina koje se nalaze na izlaznom otvoru za vazduh (na ovaj nain se ne menja hidrauliki reim u cevnoj mrei).

54

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Elementi konvektora: 1 Kanal za strujanje vazduha sa aluzinama i uspostavljanje

1 2 3

uzgonskog efekta 2 Kuite konvektora 3 Konvektorsko telo zagreja vazduha izraen od orebrenih cevi

Slika 3.16 Konstrukcija konvektora Prednosti konvektora u odnosu na radijatore: Kompaktniji su (laki, manje materijala, jeftiniji) Estetski lepi (lepa maska koja se moe uklopiti u svaki eneterijer) Manja inercija (bre stupaju u dejstvo od radijatora) Pored centalne regulacije sa vodene strane postoji i lokalna regulacija u samoj prostoriji sa vazdune strane 5. Mogu da izdre vee pritiske (to se javlja u visokom zgradama gde je velika vrednost statikog pritiska) Nedostaci konvektora: 1. Loi higijenski uslovi (teko odravanje istoe taloenje praine i njeno podizanje pri radu konvektora 2. Nema odavanja toplote zraenjem Najvie iz higijenskih razloga se konvektori danas vie ne koriste za stambene objekte, a vrlo retko i za poslovne objekte i objekte opte i javne namene. Njihova primena se danas javlja samo u objektima koji se povremeno greju, kada je potrebno ostvariti brzo zagrevanje prostora. Meutim, i u tom segmentu ih ima sve manje jer ih potiskuju kaloriferi i vazduno grejanje. 1. 2. 3. 4.

Slika 3.17 Mogui naini postavljanja konvektora: a) ispod prozora; b) pored zida; c) slobodno postavljen; d), e) ugraen u zidu; f), g), h) u podu; i) iza klupe
55

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

3.3.5 Panelna grejna tela Panelna grejna tela (ili samo paneli) su grejna tela sastvaljena od neorebrenih cenih zmija, koje se postavljaju u graevinsku konstrukciju prostorije (slika 3.17). Cevi se mogu postaviti slobodno u podnoj ploi (oko njih je manji sloj vazduha koji se zgreva) ili ulivene u beton. Ukoliko se cevi panela ulivaju u beton vano je da koeficijent temperaturskog irenja cevi i betona bude priblino isti, kako ne bi dolazilo do pucanja graevinske konstrukcije i samih cevi. Cevi od kojih se izrauju paneli mogu biti eline (to je jako retko), bakarne i plastine (poletilenske, polipropilenske...). U zavisnosti od toga u koji graevinski element prostorije se ugrauju paneli razlikuje se: podno (najee), zidno i plafonsko grejanje. Panel prekriva ceo graevinski element ili njegov vei deo, pa tako kod podnog grejanja pod predstavlja grejno telo. Panelna grejna tela odaju toplotu: zraenjem na okolne povrine u prostoriji (kod podnog grejanja oko 55%, dok kod plafonskog grejanja moe dostii i 90%) i konvekcijom na sobni vazduh (kod podnog oko 45%, a kod plafonskog znatno manje).

Panelna grejanja se uvek izvode kao niskotemperaturska grejanja poto je poveana povrina za razmenu toplote, onda se moe ii na niu temperaturski razliku izmeu grejnog fluida i vazduha u prostoriji. Podno grejanje je najee primenjivano panelno grejanje. Kod ovog sistema je znatno bolja raspodela temperatura vazduha po visini prostorije u odnosu na plafonsko grejanje (slika 3.18) zbog tenje da zagrejan vazduh struji navie. Udeo konvektivnog prenosa toplote je vei nego kod plafonskog i kree se u granicama od 40-45%. Koeficijent prelaza toplote pri konvekciji kree se u granicama = 3,2 - 4,8 W/m2K. Slino kao i kod plafonskog grejanja, zbog veliine panela, kapacitet ovakve vrste grejanja je limitiran povrinom poda prostorije u ijem se delu postavlja panel. Za razliku od plafonskog grejanja, za podno grejanje se ne moe uvek koristiti cela povrina poda, ve samo onaj deo koji nije pokriven nametajem.
h (m)

Plafonsko grejanje Podno grejanje

t (oC)

Slika 3.18 Raspodela temperatura vazduha po visini prostorije

Temperatura poda diktirana je higijenskim uslovima i zatite nogu od preteranog zagrevanja. Na osnovu iskustva limitirane su maksimalne temperature poda za podno grejanje: 25oC u radnim prostorijama u kojima se dugo boravi stojei; 28oC u stambenim i kancelarijskim prostorijama; 30oC u izlobenim i slinim halama; 32oC u kupatilima i plivakim bazenima; 35oC u prosorijama u kojima se kratko boravi ili kroz koje se samo prolazi. Na slici 3.19 prikazano je poreenje rasporeda temperatura po zapremini prostorije za radijatorsko i panelno grejanje.
56

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Radijatorsko grejanje

Podno grejanje

Zidno grejanje

Slika 3.19 Rasporeda temperatura po zapremini prostorije

3.3.5.1 Podni paneli Na slici 3.20 prikazan je izgled tipinog podnog panela. Prilikom zalivanja cevi veoma je vano da materijal cevi i materijal kojim se cev zaliva imaju priblino isti koeficijent temperaturskog irenja, kako ne bi dolo do pucanja prilikom temperaturskih dilatacija.

Podna prekrivka Beton Cevi panela Hidroizolacija Toplotna izolacija Beton (nosea konstrukcija)

Slika 3.20 Tipski podni panel 3.3.5.2 Naini izvoenja panelnog grejanja Postoji veliki broj tehnikih reenja za izvoenje panelnog grejanja. neka od tih reenja su patentirana, ali se generalno sva reenja mogu podeliti u dve grupe: 1. Cevi su zalivene u beton i direktno predaju toplotu kondukcijom graevinskom elementu; 2. Cevi su unutar graevinskog elementa, ali su slobodne oko njih je sloj vazduha. Na taj nain zagreva se vazduh, a toplota se graevinskom elementu predaje posredno konvekcijom i zraenjem. Naini polaganja cevi su takoe razliiti i prikazani su na slici 3.21. Dva osnovna tipa su: u vidu serpentina (cevnih zmija sl. 3.21 levo) prednost: via temperatura panela u spoljnoj zoni; u vidu pua (spiralno sl. 3.21 desno) prednost: ravnomernija temperatura panela.

57

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Slika 3.21 Naini polaganja cevi u panelu Cevi koje se polau u graevinsku konstrukciju moraju biti uvrene. Fiksiranje cevi se vri: pomou vealjki (kod plafonskog grejanja), pomou armature od eline ice (slika 3.22), pomou specijalnih plastinih draa (slika 3.23).

Slika 3.22 Armatura od eline ice

Slika 3.23 Plastini drai

Slika 3.24 Naini povezivanja panelnog grejanja (levo) i izgled razdelnika i sabirnika
58

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

Prednosti panelnog grejanja u odnosu na radijatorsko grejanje: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Povoljnija raspodela temperatura po zapremini prostorije (podno grejanje). Povoljniji uslovi ugodnosti za boravak ljudi zbog niskotemperaturskog zraenja. Nema podizanje praine. Mogunost korienja alternativnih izvora energije (OIE solarne i geotermalne). Nia tempratura vazduha za iste uslove ugodnosti uteda energije. Nema vidnih grejnih tela u prostoriji nema naruavanja enterijera. Mogunost korienja za hl enje tokom leta (plafonski paneli).

Nedostaci panelnog grejanja u odnosu na radijatorsko grejanje: 1. Inertan sistem, pa je oteana regulacija. 2. Visoki investicioni trokovi, ukoliko se instalcija ne izvodi tokom graenja objekta. 3. Velika materijalna teta ukoliko doe do pucanja cevi.

3.4 UTICAJ TEMPERATURE GREJNOG FLUIDA NA TOPLOTNI UINAK Kada su u pitanju sistemi toplovodnog grejanja izbor temperaturskog reima je jako bitan sa aspekta uslova ugodnosti, toplotnog uinka grejnih tela i ekonominosti postrojenja. Zahtevi za postizanje odgovarajuih higijenskih i uslova ugodnosti i izvoenje ekonominog postrojenja esto su u suprotnosti, pa je potrebno nai kompromis, tj. optimalno reenje. Povienje temperature grejnog fluida nepovoljno je sa aspekta uslova ugodnosti, jer visoka temperatura grejnog tela male povrine izaziva neprijatan oseaj dovodei do asimetrinog zraenja, uzrokuje pojaano strujanje vazduha i podizanje praine u prostoriji, a takoe moe doi do sagorevanja naistoa na povrini grejnog tela i stvaranja neprijatnih mirisa. S druge strane, visoka temperatura grejnog tela znai manju potrebnu povrinu (manji broj lanaka radijatora) za isti grejni uinak, to rezultuje niom cenom postrojenja (nii investicioni trokovi). Radijator predstavlja vrstu razmenjivaa toplote, mada malo specifian razmenjiva. Sa jedne strane, unutar radijatora, imamo GREJNI fluid - vodu, a sa druge strane GREJANI fluid vazduh u prostoriji, kome se predaje toplota radi neutralisanja gubitaka toplote. Grejni fluid ima temperaturu koja se kree u opsegu od raz na ulasku u grejno telo do pov na izlazu oz grejnog tela Nominalnim temperaturskim reimom smatra se reim 90/70oC, tj. temperatura grejnog fluida se kree u granicama od 70 do 90oC u projektnim uslovima; primenjuju se i drugi temperaturski reimi, kao to su npr. 80/60oC ili 75/55oC. Temperatura vazduha u prostoriji se smatra konstantnom i jednakom po celoj zapremini prostorije. Razmenjena koliina toplote u radijatoru moe se izraziti na dva naina: QRAD = U A m , gde su: U A m - koeficijent prolaza toplote kroz radijator, koji zavisi od tipa grejnog tela, visine i irine grejnog tela (karakteristine dimenzije), - povrina grejnog tela i - srednja temperaturska razlika izmeu grejnog i grejanog fluida. (3.1)

Srednja temperaturska razlika, termodinamiki gledano, za suprotnosmerno strujanje u razmenjivau toplote izraava se na sledei nain:

59

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

m =

ul iz , ul ln iz

(3.2)

ali se iz praktinih razloga gornji izraz daje u pojednostavljenoj formi:

m =

raz + pov
2

vaz ,

(3.3)

to je mogue, jer je W mala razlika temperatura, a temperatura vazduha, kao grejanog fluida se smatra konstantnom, vaz = const. Bilans toplote izraen sa "vodene" strane je:
QRAD = mW cW ( raz pov ) ,

(3.4)

gde su:

mW cW

- maseni protok vode kroz radijator, - specifini toplotni kapacitet vode (srednji - zadati opseg temperatura), - temperatura razvodne vode i - temperatura povratne vode.

raz pov

Prilikom dimenzionisanja radijatora zapravo se odreuje njihova grejna povrina. To podrazumeva da je prvo potrebno usvojiti odreeni tip i visinu radijatora, koji odgovara konkretnoj zgradi (visina parapeta u sobama, namena), npr. aluminijumski radijator sa rastojanjem izmeu prikljuaka 800 mm. Zatim se bira konkretan proizvoa i iz kataloga proizvoda se uzimaju podaci o izabranom modelu radijatora. Cilj dimenzionisanja radijatora je odreivanje broja lanaka svakog grejnog tela u zgradi na takav nain da svako grejno telo u projektnim uslovima moe da nadoknadi gubitke toplote za koje je predvieno. I nain - preko povrine jednog lanka: Nakon to se odredi povrina radijatora preko jednaine (7.6), to predstavlja ukupnu povrinu potrebnog grejnog tela, broj lanaka se rauna tako to se ukupna povrina podeli povrinom jednog lanka:

n=

A f

(3.5)

gde su: n - broj lanaka radijatora, A - ukupna povrina radijatora (m2) i f - povrina jednog lanka (m2). Povrina lanka radijatora je kataloka vrednost koju daje proizvoa radijatora.

60

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

II nain - preko odavanja toplote jednog lanka: Ovaj nain dimenzionisanja radijatora je mnogo ei u praksi. Odavanje toplote jednog lanka q takoe se daje u katalogu proizviaa (za odreeni tip i veliinu radijatora), ali je ovde potreban jo jedan dodatni podatak. Osim odavanja toplote lanka mora se dati i temperaturski reim toplovodnog grejanja, kao i strednja temperaturska razlika (npr. reim 90/70oC i u = 20oC, to znai da je m = 60oC). Broj lanaka radijatora je:

n=

QGUB.TOPL q

(3.6)

gde su: QGUB.TOPL - gubici toplote koje radijator treba da nadoknadi (W) i q - odavanje toplote jednog lanka (W/). S obzirom da radijator odaje toplotu i konvekcijom i zraenjem, odavanje toplote (tzv. grejni uinak grejnog tela) se ne menja linearno sa promenom temperaturskih uslova, ve po eksponencijalnoj zavisnosti:

q = qN m , 60 gde su: qN - nominalno odavanje toplote po lanku (W/), m - srednja temperaturska razlika izmeu grejnog i grejanog fluida (oC),
mN = 60o C to je srednja temperaturska razlika za nominalni reim i

(3.7)

m - termika karakteristika grejnog tela zavisi od vrste GT i odreuje se eksperimentalno. U tabeli 3.1 su date vrednosti termikih karakteristika grejnih tela u zavisnosti od vrste grejnog tela. Tabela 3.1 Termike karakteristike grejnih tela Vrsta grejnog tela lankasta grejna tela Liveni radijatori Aluminijumski radijatori m 4/3 1,25 1,33 1,25 1,35 1,45

Cevna grejna tela (cevni registri) Konvektori

Odavanje toplote grejnog tela u zavisnosti od srednje razlike temperatura prikazano je na slici 3.25. Dijagram na slici levo (a) dat je u formatu gde su vrednosti na osama linearne, dok je dijagram na slici desno (b) dat u dvostrukom logaritamskom dijagramu, kako bi se eksponencijalna kriva odavanja toplote svela na linearnu karakteristiku:
log q = log q N + m log t m 60

log q = log q N + m log t m m log 60 log q = C + m log t m

61

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

a)

mN

b)

Slika 3.25 Odavanje toplote grejnog tela u zavisnosti od srednje razlike temperatura a) dijagram sa linearnim osama i b) dijagram u dvostrukom logaritamskom sistemu

3.5 CENTRALNA I LOKALNA REGULACIJA TOPLOTNOG UINKA

Tokom rada centralnih sistema grejanja, zbog promene klimatskih uticaja (prevashodno temperature spoljnog vazduha i brzine vetra) toplotne potrebe se stalno menjaju. Isporuka toplote iz kotla stalno mora da se prilagoava trenutnim toplotnim potrebama potroaa. Toplotne potrebe se menjaju i u toku dana i u toku grejne sezone. Postavlja se pitanje: Kako sistem centralnog grejanja treba da prati te potrebe? Usled dnevnih i godinjih promena u potrebama za toplotom potroaa u sistemu daljinskog grejanja potrebno je uskladiti dinamiku isporuke toplote iz toplane. Centralna regulacija koliine toplote koja se isporui u jedinici vremena moe se ostvariti na sledee naine: 1. Promenom temperature razvodne vode r const, pri konstantnom protoku m = const ; 2. Promenom protoka vode m const , pri konstantnoj temperaturi razvoda r = const; 3. Kombinovano, promenom oba parametra r const i m const . Prvi nain regulacije omoguava smanjenje isporuene koliine toplote sniavanjem temperature razvodne i povratne vode, to je povoljno sa aspekta smanjenih gubitaka toplote u transportu (cevovodu). Osim toga, pri odravanju konstantnog protoka povoljna je raspodela toplote u sistemu (pod uslovom da je cevna mrea dobro izbalansirana) - svaki potroa dobija onu koliinu toplote koja mu je potrebna, u skladu sa trenutnim gubicima (Klizini dijagram promene temperature razvodne vode u funkciji spoljne temperature i vetra dat je na slici 3.26. Po ovom dijagramu vri se centralna regulacija toplotnog uinka u Beogradskim elektranama). Nedostatak ovog naina regulacije je to kroz sistem cirkulie nepotrebno velika koliina vode tokom cele sezone, pa su vei trokovi za pogon cirkulacionih pumpi. Ovaj nain regulacije se primenjuje kod nas i u velikom broju evropskih zemalja. Smanjenjem protoka vode takoe je mogue ispratiti smanjenje toplotnog konzuma. Primenom ovog naina regulacije dolazi do smanjenja brzina strujanja cevovodu, pa je pad pritiska usled trenja i lokalnih otpora manji, to dovodi do manjeg napora pumpe i znaajno manje potronje elektrine energije za pogon pumpi (elektrina snaga pumpe se menja sa treim stepenom u odnosu na promenu protoka). S druge strane, nedostatak ovakvog naina regulacije su poveani gubici toplote u transportu.

62

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

140 120 100 temperatura vode ( oC) 80 60 40 20 0 -12

tr, prim (vetar) tr, sec (vetar)

-10 -8 -6 -4 -2 0

tr, prim (bez vetra) tr,sec (bez vetra)

2 4 6 8 10 12 14

spoljna temperatura ( oC)

Slika 3.26 Klizni dijagram

Kombinovana regulacija promenom protoka i temperature razvodne vode je najpovoljniji nain regulacije - nedostaci prva dva naina su umanjeni. Lokalna regulacija podrazumeva odravanje eljene unutranje temperature vazduha u pojedinim prostorijama u zgradi. Zbog svojih meusobnih razlika u orijentaciji, nameni, broju ljudi koji u njima boravi i dobitaka toplote od osvetljenja i drugih elektrinih ureaja, prostorije koje se greju iz istog izvora toplote imaju razliite potrebe za isporuenom toplotom. Kada ne postoji lokalna regulacija toplotnog uinka, prostorije orijentisane ka jugu i velikim dobicima od unutranjih izvora se pregrevaju, pa korisnici esto primenjuju regulaciju estim provetravanjem otvaranjem prozora. Najei nain primene lokalne regulacije je postavljanje sobnog termostata ili radijatorskih ventila sa termostatskim glavama. Na slici 3.27 je prikazan princip rada termostatskog radijatorskog ventila.
termostatka glava

telo ventila

termostatka glava

ka radijatoru

Poloaji na glavi ventila i odgovarajua temperatura vazduha u prostoriji

prikljuna cev

tok grejnog fluida

navoji za postavljanje vrednosti temperature vazduha

ekspanziona tenost

vreteno ventila

Slika 3.27 Radijatorski ventil sa termostatskom glavom - princip rada

63

Energetska efikasnost sistema grejanja i klimatizacije

3.6 ARMATURA U SISTEMIMA CENTRALNOG GREJANJA

U zavisnosti od funkcije koju treba da obavlja u sistemu, postoji sledea podela armature:
zaporna (ima funkciju ON/OFF, tj. postavlja se u poloaj otvoreno/zatvoreno; balansna (ima funkciju pri balansiranju sistema prilikom putanja u rad) regulaciona (ima funkciju regulacije toplotnog uinka tokom grejne sezone) i sigurnosna (ima zatitnu funkciju obino titi elemente sistema od previsokog pritiska). Zaporna armatura mogu biti razliite vrste zasuna i slavina (slika 3.28)

a)

b)

c)

Slika 3.28 Zaporna armatura: a)Zasun, b) leptir slavina, c)kuglasta slavina

Balansna armatura su razliite vrste ventila, najee sa kosim seditem zbog oprega priguenja koji se postuu (slika 3.29). To su ventili na kojima se preko prikljuaka za merni instrument moe meriti protok i koji se moe postaviti na projektnu vrednost.

Slika 3.29 Balansni ventili za regulaciju protoka

Regulaciona armatura ima ulogu podeavanja odreenih parametara sistema na osnovu signala o uticajnoj izmerenoj veliini. Na primer, na osnovu izmerene temperature u razvodu i postavljene vrednosti u regulatoru, alje se signal pogonu ventila koji pokree vreteno i po potrebi zatvara ili otvara ventil. Pogoni ventila mogu biti runi, magnetni, pneumatski ili elektro-motorni.

a)

b)

c)

Slika 3.30 Regulacioni ventili: a) runi regulacioni ventil, b)regulator protoka sa motornim pogonom, c)sigurnosni ventil sa oprugom
64