Une Dhe Komuna Ime

Projekti: Prkrahja e procesit t decentralizimit n Republikn e Maqedonis
Ekipi projektues: Daniela Andreska Nikolla Jovanovski Gjorgji Vellkovski
Koordinatore e projektit Asistent i projektit Asistent i projektit
Ekipi i ekspertve: Dushica Perishiq Goran Angelov Sotir Kostov
British Embassy Skopje
Ky doracak (publikim) sht mundsuar me prkrahjen e Ambasads Britanike. Mendimet e numruara n kt publikim jan mendime t autorve dhe jodetyrimisht reflektojn mendimet e Ambasads Britanike.
Shkup, 2008
Shoqata pr zhvillim t qndrueshm ALKA-Shkup Un dhe komuna ime - Doracak pr procesin e decentralizimit n Republikn e Maqedonis
FAKTE PR KOMUNAT................................................................................7 KUPTIMI I DECENTRALIZIMIT...................................................................13 KOMPETENCAT E KOMUNS (NJSIA E VETQEVERISJES LOKALE).......................................................15 ORGANET E KOMUNS DHE ROLI I TYRE ................................................47 FINANCIMI I KOMUNAVE ........................................................................50 PJESMARRJA E DREJTPRDREJT E QYTETARIT N PROCESIN E PRUARJES S VENDIMEVE N KOMUN .............................55 QASJE E LIR N INFORMACIONE ...........................................................62 MBIKQYRJE JURIDIKE ..............................................................................65 EKSPERIENCA NGA ANGLIA ....................................................................69
UN
DHE
KOMUNA IME
5
FAKTE pr KOMUNAT
10
QYTETI I SHKUPIT Popullsi 506 926 Disa t dhna interesante* Siprfaqe 571 km2
REPUBLIKA E MAQEDONIS Popullsi 2 022 547 Siprfaqe 25 713 km2
Komuna m e madhe n Republikn e Maqedonis, sipas numrit t popullsis, sht komuna e Kumanovs me 105 484 banor. M t vogla jan Vraneshtica me 1 322 banor dhe Vevani me 2 433 banor. Sipas teritorit, komun m e madhe sht Prilepi me 1 198 km katror. Sipas teritorit, m e vogla sht Vevani me 23 km katror. Nga komunat n qytetin e Shkupit: M shum banor ka Gazi Baba 72 617, ndrsa m s paku ka Shuto Orizari 20 800 banor. Sipas teritorit komuna m e madhe sht ajo e Sarajit me 229 km katror, ndrsa m e vogla sht airi me 3,5 km katror. Nga gjithsej 84 komuna: 16 komuna kan m pak se 5000 banor; 16 komuna jan prej 5 000 deri 10 000 banor; 21 komun kan prej 10 000 deri 20 000 banor; 17 komuna kan prej 20 000 deri 50 0000 banor; 13 komuna kan 50 000 deri 100 000 banor; Vetm nj komun, Kumanova, ka mbi 100 000 banor. N Republikn e Maqedonis ka gjithsej 1 767 vende t banuara. Komuna me m shum vende t banuara 66, sht Manastiri. N 32 komuna, prskaj gjuhs maqedonase n prdorim zyrtar sht edhe ghuha dhe alfabeti i komunitetit etnik i cili n komun sht prfshir me mbi 20%. N 28 nga kto komuna, prskaj ghuhs maqedonase, n prdorimin zyrtar sht edhe ghuha shqipe, n 4 gjuha turke dhe n nga nj gjuha serbe dhe ajo rome. N 19, nga 32 t prmendura, prfaqsuesit e minoriteteve n nivelin qendror jan t prfshir me mbi 50%. Ato jan komunat: Harain, Brvenic, Vrapisht, Gostivar, Dibr, Zhelin, Zajaz, Bogovin, Likov, Osllomej, Pllasnic, Strug, Studenian, Tearc, Tetov, Centar Zhup, Saraj, air dhe Shuto Orizar.
Rregulloret q i prkasin kulturs, prdorimit t alfabetit dhe gjuhs n t ciln flasin m pak se 20% t qytetarve n komun si dhe prcaktimi dhe prdorimi i stems dhe flamurit t komuns, miratohen me shumicn e votave t antarve t pranishm, ku patjetr duhet t ket shumic votash t antarve t pranishm t kshillit q i takojn komuniteteve t cilat nuk jan popullat shumic n komun (i a.q. Ligji i Badenterit). Me t a.q Ligj i Badenterit miratohen vendime edhe gjat prcaktimit t emrave t rrugve, shesheve dhe urave.
Sekuenca nga broshura Qytetart dhe komuna botuar nga Ministria e vetqeverisjes lokale t R.M
11
12
I KUPTIMI I DECENTRALIZIMIT
Decentralizimi dhe qytetari Decentralizimi i pushtetit do t thot shkarkim t nj pjese t ingerencave t pushtetit qendror dhe bartja e tyre n nivel lokal, n komunat dhe n qytetin e Shkupit. Me decentralizimin e pushtetit, nj pjes e madhe t shtjeve t cilat kan rndsi t madhe pr qytetart, morn kuptimin lokal. N kt mnyr qytetart fituan mundsin q n mnyr direkte t marrin pjes n organizimin e fushave m vitale t jets s tyre. Me zgjedhjen tnde t sakt, ti si qytetar vendos: t rregullohet shtja e mungess s vendparkimeve n komunn tnde dhe n bashksin vendore; t tejkalohen problemet me mbeturinat e hudhura dhe t grumbulluara; t zgjidhet problemi me mungesn e fushave pr loj t fmijve, terreneve sportive, gjelbrime dhe ulse pr pushim; t tejkalohet mungesa e institucioneve pr kujdesin e njerzve t moshuar, pr njerzit me nevoja t posame dhe pr fmij. Nse je aktiv si qytetar, zri yt doher do t dgjohet. Propozimin q do t japsh mund t pranohet. Duhet ta dish se n at mnyr ndihmon n vendimet e bashksis tnde lokale. Si subjekt aktiv dhe qytetar i bashksis lokale, decentralizimi t mundson q, me idet tua si dhe me inicijativat tua t shprehura t jesh pjes e puns s pushtetit lokal. Prfitimi yt sht q do t kesh shrbime m t mdha dhe m kualitative. Duhet t jesh i vetdijshm se decentralizimi nuk sht vetm prfitime por edhe prgjegjsi pr ty. Problemet n bashksin tnde lokale sigurisht se nuk do ti zgjedhish gjat nats por megjithat nse inkuadrohesh aktivisht proceset e vendimeve do t jen m efektive ndrsa vet vendimet m efikase. Qytetar, vendos pr vete! N at mnyr vendos pr komunn. Zgjidhja e problemeve n bashksin tnde lokale sht prgjegjsia jote. Me iniciativat tua qytetare siguro rolin aktiv n pruarjen e vendimeve n sferat m vitale t jets tnde. Kualiteti i jets n komunn tnde varet nga ty, bashkqytetart dhe nga pushteti lokal. Ti dhe bashkqytetart e tu vendosni pr: Hapjen e erdheve pr fmij apo zgjidhjen e problemeve ekzistuese shtjet m kryesore t arsimit fillor dhe t mesm Realizimin e mbrojtjes primare shndetsore Realizimin e mbrojtjes sociale dhe kujdesin pr personat e moshuar dhe ato me nevoja t posame Mbrojtja e mjedisit jetsor Planifikimit urbanistik dhe dhnia e dokumentacioneve teknike ndrtimore Furrnizimi me uj t pijshm Prmirsimin e ndriimit publik Mirmbajtjen e pastrtis publike Organizimin e aktiviteteve dhe manifestimeve sportive, kulturore dhe rekreatuese Pastrimin e ujrave t ndotura Arktimi dhe administrimi i taksave dhe tatimeve lokale Zhvillim ekonomik lokal Detyro pushtetin lokal q t mendoj pr ty!
13
Krko q t shqyrtohen krkesat tuaja, q t zgjidhen problemet tuaja dhe t knaqen interesat tuaja. Decentralizimi mundson q t afrohet pushteti, por edhe ti q ta ndjesh si tndin. Pushteti lokal drejtprdrejt mund t informohet prej teje pr problemet lokale ndrsa kompetencat i japin mundsi dhe instrumente q t gjen zgjidhjen e tyre. Ti dhe bashkqytetart keni t drejt pr kushte m kualitative t jets n bashksin lokale dhe n shrbime m efikase nga ana e administrats lokale. Ajo njkohsisht sht edhe obligim i administrats lokale.
14
II KOMPETENCAT E KOMUNS (NJSIA E VETQEVERISJES LOKALE)

Planifikimi (urban dhe rural) Urbanistik Planifikimi i hapsirs rreth nesh doher ka qen nj nga ingerencat e pushteteve vendore n vendin ton. Komunat gjat viteve t kaluara nga pavarsia e Republiks s Maqedonis jan prgjegjse pr planifikimin urbanistik n teritorin e tyre1. Shpeshher procedura pr pruarjen e planeve urbanistike kan qen t gjata ashtu q ka reflektuar nj pasqyr pr nj administrat joazhure komunale, por fakti se bhet fjal pr kompetenca me t cilat ndryshojn karakteristikat fizike t toks dhe hapsirs, shteti prmes ministris prkatse pr planifikim hapsinor ka nj funkcion t fuqishm kontrollues ndaj komunave ashtu q n t gjitha fazat e prpunimit t planeve urbanistike jep plqimin dhe mendimin n lidhje me kualitetin dhe prputhshmrin e planeve t prpunuara urbanistike me legjislativn vazhduese n kt lmi. Edhe pse Kshilli i komuns sht organi prgjegjs pr pruarjen e planeve urbanistike, para se t aprovohet nga ana e Kshillit dhe kshilltart e komuns ka nj procedur t gjat prmes s cils u mundsohet qytetarve q ti shprehin mendimet e tyre, vrejtjet dhe propozimet gjat prpunimit t planeve urbanistike. Kshilli i njsive t vetqeverisjes lokale sjell 4 lloje t planeve urbanistike dhe ate: Plane t prgjithshme urbanistike sillen pr qytetin e Shkupit dhe pr qytetet q jan seli komune; Plane detale urbanistike sillen pr planin e prgjithshm urbanistik dhe n t cilat detajisht prpunohen PPU-t; Planet urbanistike pr fshatra sillen pr teritor t vendit t banuar n komun t karakterit fshatar; Plane urbanistike pr pjes jasht vendeve t banuara. For inclusion of the public and the expertise in the planning process for production of urban plans, municipal council should form participative bodies that need to be composed of representatives of the following interested categories:
Shembull: Trupi participues duhet t jet i prbr nga prfaqsuesit e kategorive t interesuara dhe ate: Prfaqsues nga kshilli i komuns; Person profesional nga ana e administrats komunale; Persona eminent profesional nga fusha e planifikimit urbanistik; Prfaqsues nga shoqata qytetare dhe Qytetar nga teritori i komuns. Numri i antarve n trupin participues prcaktohet me Statutin e komuns por nuk mund t jet m i madh se 10 antar.
Ligji pr planifikim hapsinor dhe urbanistik, Gazeta zyrtare e RM, numr, 51 nga viti 2005.
15
A sht formuar trupi participues nga ana e Kshillit t komuns suaj dhe nse jo pse. Duhet tu parashtroni pyetje pushtetasve lokal (kshilltarve dhe kryetartve) kur do ta formojn trupin participues. N procesin e pruarjes s planeve urbanistike, pjesmarrja e qytetarve sht mundsuar n procesin e trsishm t prpunimit dhe n vet vendimin e aprovimit t planit urbanistik nga ana e kshillit t komuns. Opinioni nuk mund t jet i prjashtuar1 gjat pruarjes s planeve urbanistike nga ana e kshillit t komuns. do njsi e vetqeverisjes lokale sjell programin vjetor me t ciln prcaktohet se cilat plane do t fillojn n at vit ndrsa do t financohen nga ana e komuns dhe buxhetit komunal si dhe nga ana e buxhetit t Republiks s Maqedonis. Palt e interesuara (persona fizik dhe juridik) mund ti propozojn kshillit t komuns disa plane pr t cilat ata jan t interesuar q t njjtat t jen pjes prbrse t planit vjetor pr prpunimin e planit urbanistik por t njjtat do t financohen nga ana e palve t interesuara.
Shembull: Ju dhe fqinjt e juaj keni nevoj pr disa ndryshim dhe plotsim t planit urbanistik i cili e prfshin pjesn e juaj t qytetit. Me kt ndryshim dhe plotsim t planit urbanistik dshironi q t parashifni ndrtimin e nj ndrtes t prbashkt publike, n lokalitet q sht n pron t Republiks s Maqedonis. Kshilli komunal n planin vjetor pr prpunimin e planeve urbanistike nuk e ka marr parasysh iniciativn e juaj pr shkak t mungess t mjeteve financiare. N at rast ju dhe fqinjt tuaj mundeni q ti propozoni kshillit se harxhimet e nevojshme pr prpunimin e ndryshimit t planit detal urbanistik do t bien n llogarin e juaj me ka kshilli do t kishte futur edhe kt ndryshim dhe plotsim n programin vjetor t prpunimit t planeve urbanistike. www.kumanovo.gov.mk
Procedura pr fillimin e prgatitjes s do lloj t planit urbanistik sillet n kshillin e komuns. Vet prpunimin e planeve urbanistike e bjn kompanit e autorizuara arkitektourbanistike. Procedura pr prpunimin e planeve urbanistike zhvillohet n dy faza dhe ate draftfaza dhe propozim-faza. Kur nj plan i caktuar urbanistik vjen deri te faza e draftit n mnyr t detyrueshme bhet revizion profesional nga ana e personit juridik i cili sht i autorizuar pr revizion. Pas draftit t planit t prgjithshm urbanistik organizohet debat profesionale n t cilat ftohen prfaqsuesit e institucioneve profesionale dhe shkencore n fushn e planifikimit urbanistik, organet e administrats shtetrore, institucione pr mbrojtje t monumenteve kulturore, ndrmarrjet komunale dhe t tjera, institucione dhe persona t prfshir me planin, organizata joqeveritare si dhe subjekte tjera t mundshme t cilat jan t interesuar rreth planit. Kryetari i komuns gjegjsisht qytetit t Shkupit sht organizator i debatit profesional. N raste kur prpunohen plane detale urbanistike (PDU), plane urbanistike pr fshatra dhe plane urbanistike jashta vendeve banimi komuna sht e detyruar t zbatoj prezentim dhe anket publike n lidhje me kto draft-plane urbanistike.
Ligji pr Vetqeverisjen Lokale , neni 42;
16
Prezentimi publik sht prezentim profesional i planit e cila organizohet n vend dhe koh q e prcakton kryetari i komuns. Anketa publike prfaqson mundsi direkte pr qytetart dhe palt e interesuara pr t br shiqim n draft-planet urbanistike dhe t ofrojn vrejtjet e tyre mbi t njjtat. Kryetari i komuns gjegjsisht i qytetit t Shkupit e prcakton kohn dhe vendin e organizimit t ankets publike e cila nuk mund t jet m e shkurt se 10 dit pune. Nga zbatimi i prezentimit publik dhe ankets publike duhet q t prpunohet raporti. N raportin nga anketa publike shpjegohen t gjitha vrejtjet e dhna nga ana e qytetarve dhe palve tjera t interesuara pa mar parasysh nse kto vrejtje jan t akceptuara apo jo. N rast se nuk organizohet debati dhe prezentimi publik n lidhje me draftin e planeve urbanistike ather t njjtat shum leht mund t kundrvihen para institucioneve gjyqsore n vend. Komisioni i cili i shqyrton vrejtjet e qytetarve dhe palve tjera t interesuara pr draftin e planit urbanistik, sht i obliguar q n do vrejtje e drguar deri te ai, t prgjigjet nse pranohet vrejtja e drguar apo jo. Kur draftet e planeve urbanistike do t prpunohen n form t propozim-planeve trupi prkats pr kryerjen e punve pr rregullimin hapsinor (Ministria e Transportit dhe Lidhjeve) patjetr duhet t jap plqim/mendim me t ciln vrtetohet se planet jan t prpunuar sipas rregullave ligjore pr planifikim hapsinor dhe urbanistik. Ministria e transportit dhe lidhjeve duhet q t prgjigjet brenda 30 ditve pune nga dita e pranimit t draft-planit urbanistik se a jep mendim/plqim pozitiv pr kt draft, e ndrsa brenda 30 ditve pune nuk prgjigjet ather konsiderohet se ka dhn plqim/mendim pozitiv n lidhje me draftin. Pas ksaj, propozimi i planit urbanistik vendoset n rendin e dits t kshillit komunal, gjegjsisht qytetit t Shkupit dhe vendoset (pozitivisht/negativisht) rreth t njjtit. Nga e lartprmendura mund t konstatojm se mundsia e qytetarve q t ndikojn n prpunimin e planeve urbanistike sht e madhe, por a thua kjo e drejt do t shfrytzohet, varet parasegjithash nga kmbngulsia jon dhe dshirs pr t ndikuar pozitivisht n punt t cilat na rrethojn dhe na e ndryshojn hapsirn n t ciln jetojm. Pr teritorin e qytetit t Shkupit, kshilli i qytetit t Shkupit sht kompetent pr pruarjen e planit t prgjithshm urbanistik t Shkupit, ndrsa pr planet detale urbanistike, pr fshatrat dhe planet pr jashta vendeve t banuara kompetenca kan kshillat e komunave prkatse t Shkupit. Patjetr duhet t ket prputhje t planeve detale urbanistike t cilat jan n prfshirje t Qytetit t Shkupit me planin e prgjithshm urbanistik t qytetit t Shkupit.
Shembull: Nse sipas PPU-s t Shkupit sht parapar q n teritorin e komuns Qendr n rajonin e Parkut t Qytetit t ket vetm siprfaqe publike rekreative t gjelbrta ather me planin detal urbanistik pr Parkun e Qytetit t cilin e miraton kshilli i komuns Qendr, nuk mund t parashifen ndrtime t ndrtesave banuese dhe afariste n rajonin e Parkut t Qytetit . www.centar.gov.mk
17
Rregullimi i hapsirs dhe toks ndrtimore Nj nga kompetencat q kan njsit e vetqeverisjes lokale n vend sht rregullimi hapsinor dhe toks ndrtimore. Rregullimi i hapsirs dhe toks ndrtimore sht veprimtari me interes publik ndrsa paraqet shum t aktiviteteve dhe masave me t cilat planifikohen, projektohen dhe zhvillohen ndrtime t objekteve nga infrastruktura pr tu siguruar qasja deri te parcela ndrtimore nga rruga publike, vendosja e rrjets ujsjellse dhe kanalizimi, rrjets elektrike, PTT-s, ngrohja si dhe lloje tjera instalimi deri te parcela ndrtimore. Objektet e strukturs komunale t cilat jan n funkcion t shrbimit t parcels ndrtimore jan : Rruga publike e cila shrben pr qasje deri te parcela ndrtimore; Qasje deri te rrjeta elektrike; Lidhje t kanalizimit fekal; Lidhje n sistemin PTT; Qasje pr lidhje n sistemin pr ngrohje; Rregullimi i rrethins s parcels ndrtimore me rrug, trotoare, parkime, rrugic kmbsorie si dhe siprfaqe tjera publike n prputhje me planin detal urbanistik; Lidhje n sistemin e gazit; Qasje n kanalizimin atmosferik; Ndriimi rrugor; Mundsi pr lidhje me punktet pr pastrim. Rregullimi i hapsirs dhe rregullimi I toks ndrtimore bhet n baz t planeve vjetore dhe programe, t cilat sillen dhe miratohen nga ana e kshillit t komuns. Ky program vjetor prmban elementet vijuese: Hapsira e cila sht pjes e rregullimit; Madhsia e punve pr prgatitje dhe pastrim t toks ndrtimore; Madhsia dhe shkalla e pajisjes s toks ndrtimore me objekte nga infrastruktura themelore dhe sekundare; Burime pr financim t programit; Prcaktimi i harxhimeve pr rregullimin e toks ndrtimore; Madhsia e kompensimit pr rregullimin e toks ndrtimore dhe shprndarja e saj; Mnyra e shprndarjes s mjeteve pr financim, ndrtim dhe mirmbajtje t infrastrukturs komunale; Mjete t dedikuara pr prpunimin e planeve urbanistike dhe mjete pr prpunimin e dokumentacionit pr ndrtimin e objekteve infrastrukturore; Korniza kohore pr realizimin e programit dhe Tjera. N baz t saj se sa sht shkalla e rregullimit t toks ndrtimore, i njjti mund t jet i shkalls bazike, m t lart dhe m t ult t rregullimit. Shkalla bazike e rregullimit prfaqson pajisje t toks ndrtimore e cila mundson qasje t papengueshme deri te parcela ndrtuese nga rrug publike, lidhje n rrjet elektrike, rrjet ujsjellse dhe kanalizim fekal. Shkalla m e ult e pajisjes s toks ndrtimore sht kur e njjta sht e pajisur me m pak objekte infrastrukturore nga ai bazik, ndrsa shkall m e lart e rregullimit t toks ndrtimore sht n rast kur kemi mundsi pr lidhje prej m s paku edhe nj objekti infrastrukturor m shum se sa n ate tokn ndrtimore me shkall bazike.
18
Shembull: Shkalla bazike e rregullimit t toks ndrtimore duhet ti ket karakteristikat vijuese: qasje deri n rrug publike; lidhje n rrjetn ujsjellse; lidhje n rrjet elektrike dhe lidhje n kanalizim fekal. Shkalla m e ulte rregullimit t toks ndrtimore sht kur ka qasje n rrug publike, mundsi pr lidhje n energji elektrike, mundsi pr lidhje me ujsjells. N kt rast nuk kemi mundsi n lidhje me rrjet t kanalizimit fekal. Shkalla m e lart e rregullimit t toks ndrtimore kemi kur sht e mundsuar t kemi kushtet nga rregullimi bazik i toks ndrtimore por edhe mundsi plotsuese si p.sh: lidhje n sistemin pr nxemje, lidhje n rrjetn e gazit, lidhje n kanalizimin atmosferik etj.
N planin vjetor pr rregullimin e toks ndrtimore i cili aprovohet nga ana e kshillit t komuns, gjegjsisht, qytetit t Shkupit, prcaktohet madhsia e kompensimit pr rregullimin e toks ndrtimore (komunali) t ciln e paguajn investitort (qytetar dhe persona juridik) gjat ndsrtimit t objekteve dhe ndrtesave. Ky kompensim dallohet prej komune n komun, n prputhje me politikn e komuns e prcaktuar nga ana e kshillit t komuns, por m s shumti varet nga rregullimi i toks ndrtimore dhe ai kompensim nuk mund t jet m i madh se hargjimet e vrteta pr rregullimin e toks ndrtimore. Realiteti tregon madhsi t ndryshme t kompensimeve pr rregullimin e tokave ndrtimore n rajonet qendrore t qyteteve n disa qytete n vendin ton pr pothuaj se t njjta shkall t rregullimit t tokave ndrtimore, edhe ate: Qyteti
mimi i m2 pr ndrtes individuale
Shtip
2.200 den pr m2
Kavadar
1.870 den pr m2
Strumic
1.700 den pr m2
Tetov
2.942 den pr m2
Koan
1.830 den pr m2
Gjevgjeli
2.100 den pr m2
mimi i m2 pr ndrtes banimi
2.200 den pr m2
1.870 den pr m2
4.500 den pr m2
2.942 den pr m2
1.830 den pr m2
2.100 den pr m2
Burimi: portalet zyrtare t komunave
Mjetet q do t mblidhen nga kompensimet pr rregullimin e tokave ndrtimore jan t ardhura t komuns, gjegjsisht t qytetit t Shkupit dhe me to realizohen aktivitetet dhe objektet infrastrukturore t cilat jan parapar me programin e rregullimit t toks ndrtimore. Madhsia e kompensimit t rregullimit t toks ndrtimore pr teritorin e qytetit t Shkupit prcaktohet me programin vjetor pr rregullimin e toks ndrtimore1 t ciln e sjell kshilli i qytetit t Shkupit. Mjetet t cilat do t mblidhen nga kompensimet pr rregullimin e tokave ndrtimore shprndahen 60% pr qytetin e Shkupit ndrsa 40% pr komunn n t cilin teritor ndrtohet objekti pr t cilin paguhet kompensimi pr rregullimin e toks ndrtimore.
www.zels.org.mk
19
Shembull: Ndrtimi i qendrs tregtare Ramstor sht n teritorin e komuns s Qendrs, ndrtimi i hotelit Aleksandar Palas sht n teritorin e komuns s Karposhit, ndrtimi i spitalit Re Medika sht n teritorin e komuns s Gazi Babs, pr t gjitha kto objekte kompensimi pr rregullimin e toks ndrtimore sht prcaktuar me vendimin e kshillit t Qytetit t Shkupit ndrsa shprndahet 60% pr Qytetin e Shkupit ndrsa 40% pr komunat n t cilin teritor ndrtohet objekti.
Me vendimin pr rregullimin e toks ndrtimore t ciln e sjell Kshilli I qytetit t Shkupit parashifen (planifikohen) aktivitetet t cilat duhet t merren pr rregullimin e toks ndrtimore dhe hapsira t cilat jan t karakterit primar dhe i shfrytzojn pothuaj se t gjith banort e Shkupit. do komun e miraton programin vjetor pr rregullimin e toks ndrtimore ku nuk prcaktohet mimi pr kompensim pr rregullimin e toks ndrtimore, por n plqim me programin e qytetit ata planifikojn rregullimin e toks ndrtimore dhe hapsin e cila ka karakter sekundar. Shembull: Ndrtimi i Bulevardit Sllovenija sht nn ingerencat e qytetit t Shkupit. E tr pajisja prskaj Bulevardit (ndriimi publik, kanalizimi atmosferik, trotoar, rrugicat pr kmbsor, gjelbrimet publike e tj) sht obligim dhe kompetenc e qytetit t Shkupit. Rrugt t cilat lidhen n Bulevardin Sllovenija jan obligim t komuns s Butelit.
Dhnia e lejeve pr ndrtim t objekteve me domethnie lokale Me fillimin e decentralizimit (1 Korrik 2005) komunat, gjegjsisht qyteti i Shkupit, prfituan kompetenc t re, t ciln para ksaj periudhe n trsi e zbatonin institucionet qendrore t qeveris, e kjo sht dhnia e lejes pr ndrtim. Sipas ligjit pr ndrtim2 bhet kategorizimi i pes llojeve ndrtimi edhe ate: Kategoria e par e ndrtimeve prfshin: ndrtesa nukleare; termocentrale; qendra pr hulumtime; sistemi telekomunikues; naftsjells; gaz sjells dhe produktsjells; autostrad; magjistrale; hekurudh kryesore; aeroport; hidroelektran me mbi 10 MV; largprues me nivel tensioni mbi 110KV; deponi pr mbeturina me rrezik etj. Kategoria e dyt e ndrtimeve prfshin: ndrtime dedikuara pr zbatimin e funkcioneve t shtetit; ndrtesa t prfaqsuesve diplomatiko-konzular si dhe organizata dhe agjenci t specijalizuara t KB dhe Kshillit Europian; ndrtesa t dedikuara pr arsimin sipror; ndrtesa dedikuar pr sigurimin tercial shndetsor; rrug rajonale; kalim kufitar; hidroelektran prej 2 deri 10MV; trafostacion prej 10MV; largprues deri m 110KV; rrjet shprndarse gazi e qytetit; teleferik; ndrtesa pr mbrojtjen dhe sigurim; sistem pr sigurim uji dhe ekonomi uji rajonale; opservatori etj.
www.berovo.gov.mk; www.veles.gov.mk; www.kocani.gov.mk; www.ohrid.gov.mk; www.kumanovo.gov.mk; www.strumica.gov.mk; www.skopje.gov.mk; www.struga.gov.mk
20
Kategoria e tret e ndrtimve prfshin: ndrtime t dedikuara pr arsimin fillor dhe t mesm; ndrtime t dedikuara pr ngjarje sportive (sall); ndrtesa n fushn e kulturs; ndrtesa t karakterit besimtar; ndrtesa pr sigurimin shndetsor primar dhe sekundar; pr sigurim social; ndrtes ekonomike dhe industriale; ndrtesa hotelierike; ndrtesa afariste; ndrtes banimi dhe afaristo-banor me lartsi n tre nivele; rrug lokale; hidroelektrane me deri 2MV; rrjet gazsjellsi t qytetit; sistem lokal kanalizimi me stacion pastrues; ndrtim lokal ujsjells; deponi pr mbeturina komunale etj. Kategoria e katrt e ndrtimeve prfshin: ndrtesa banuese dhe afariste deri n tre nivele t lartsis; trafostacion deri 10KV; ndrtes pr afarizm t mesm deri n dy nivele etj; Kategoria e pest e ndrtimeve prfshin: prmendore memoriale dhe shenja prmendore; ndrtes afariste prdhes me oborr afarist; kioske dhe ndrtesa tjera me konstrukcion montues; Terren sportiv i cili sipas siprfaqes s tij shtrihet rrafsh n terren (terren fudbollistik, terren pr tenis etj) si dhe ndrtesa tjera t karakterit lokal. Pr dy kategorit e para dhnia lejes pr ndrtimit sht nn kompetencat e Ministris s Transportit dhe Lidhjeve. Kryetari i komuns apo personi i autorizuar nga ana e tij jan kompetent pr dhnien e lejeve pr ndrtim t ndrtesave t kategorive t tret, katrt dhe t pest. Investitori, gjegjsisht personi i cili dshiron t ndrtoj, dparashtron krkes deri te kryetari i komuns pr dhnien e lejes pr ndrtim ku s bashku me krkesn duhet ti drgoj edhe dokumentet vijuese: Vendim pr kushtet e lokacionit me projekt ideor n prputhje me ligjin pr planifikim hapsinor dhe urbanistik; Komplet projekt bazik me, s paku katr kopje, me revizion t kryer ; Report n form t shkruar dhe pajtueshmri pr nostrifikim, nse projekti sht i punuar jasht vendit; Studi e lejuar pr vlersimin e ndikimit t projektit mbi mjedisin jetsor nga organi shtetror kompetent pr kryerjen e punve n fushn e mjedisit jetsor n prputhje me ligjin pr mjedis jetsor; Studi e lejuar me vlersim pozitiv mbi kualitetin e krijuar t mbrojtjes seizmike t objektit n prputhje me strategjin e prgjithshme shtetrore pr kontroll dhe zvoglim t rrezikut seizmik. Pr m tepr informata rreth procedurs pr leje pr ndrtim mundeni ta vizitoni veb portalin e Bashksis s Njsive t Vetqeverisjes Lokale n Republikn e Maqedonis BNJVL . Shum komuna nga vend n veb-portalet e tyre n form elektronike i kan dokumentet (formularet) e tyre pr leje t ndrtimit si dhe dokumente tjera t cilat jan t nevojshme para fillimit t ndrtimit apo rindrtimit t objekteve prkatse ndrtimore. Leja pr ndrtim lshohet brenda 7 ditve prej dits s pranimit t dokumentacionit t kompletuar. Kundr ktij vendimi sht e lejuar procedur ankesore n afat prej 15 ditsh nga dita e pranimit t vendimit , deri te ministri prkats pr punt n lmin e rregullimit hapsinor. N rast se investitori nuk fillon me ndrtim n afat brenda dy viteve prej dits s lshimit t lejes pr ndrtim e njjta nuk do t vazhdoj dhe e tra procedur duhet t filloj srish.
21
Zhvillimi ekonomik lokal Shpesh ju ka ndodhur q t krkoni pranim te kryetari i komuns, me shpres se problemi me papunsin e juaj do t zgjidhet nga ana e tij. Prgjigja m e shpesht q keni marr nga ana e tij sht se pushteti vendor nuk sht n gjendje q ta zgjidh problemin me papunsin n komun. Me fillimin e decentralizimit, pr her t par n Republikn e Maqedonis, komunat fituan kompetenc ligjore1 me t ciln u mundsohet q t kujdesen pr zhvillimin ekonomik lokal. Prskaj ligjit pr vetqeverisje lokale, e cila e jep kornizn e prgjithshme pr kompetencat e pushtetit lokal, ekzistojn edhe ligje tjera2 me t cilat plotsisht rregullohen kompetencat e pushtetit vendor n zhvillimin ekonomik lokal. Kjo kompetenc ende do t zhvillohet sepse deri tani pr zhvillimin ekonomik lokal kujdesej vetm pushteti qendror dhe njsit rajonale t ministrive n komunat. Ligji pr vetqeverisje lokale parashef m shum aktivitete dhe masa q komunat duhet ti ndrmarrin, pr shkak t zbatimit t kompetencave nga sfera e zhvillimit ekonomik lokal. Kur flitet pr kt kompetenc, e njjta prfshin punt vijuese: Planifikimi i zhvillimit ekonomik lokal Kjo kompetenc parasegjithash nnkupton prpunimin e dokumenteve planifikuese, m shpesh n form t strategjis pr zhvillim ekonomik lokal, ku planifikohen masat dhe aktivitetet me t cilat duhet t prmirsohet gjendja ekonomike e komuns. N kto dokumente planifikuese m shpesh prfshihen prioritetet zhvilluese dhe strukturale t komuns, por edhe subjektet bartse dhe prgjegjse pr realizimin e strategjis pr zhvillim ekonomik lokal. Gjat prpunimit t strategjive pr zhvillim ekonomik lokal jan t inkuadruara m shum pal t interesuara, t cilat bashkarisht prcaktojn prioritetet zhvilluese t komuns. Shembull: Shembull i mir pr prpunim dhe realizim t strategjis pr zhvillim ekonomik lokal sht zhvillimi ekonomik i komuns Ilinden pr periudhn 2006-2011. Gjat prpunimit t strategjis kishte prfaqsues t pushtetit lokal, biznes sektorit, organizatat joqeveritare, organizatat sindikale, bashksit vendore si dhe tjer t interesuar pr strategjin e ZhEL t Ilindenit. Kjo strategji ka afat prej 5 viteve dhe unanimisht sht miratuar nga ana e kshillit komunal gjat vitit 2006. Realizimi i vet strategjis sht e dukshme sepse komuna e Ilindenit viteve t fundit sht nj ndr komunat e vendit ku ka nj numr t madh investitor nga vendi dhe t huaj. www.ilinden.gov.mk
Prcaktimi i prioriteteve zhvillimore dhe strukturale Kto prioritete prcaktohen n dokumentet planifikuese t miratuara nga kshilli i komuns, m s shpeshti n strategjin pr zhvillim ekonomik lokal. Shum komuna pr shkak t problemeve q u paraqitn gjat periudhs s tranzicionit kan nj numr t madh t papunsie, ndrsa zhvillimi i degve industriale t cilat punsojn numr t madh njerzisht sht n nivel shum t ult. N strategjit zhvilluese krkohen mnyra se si t zvoglohet papunsia n komunn, por m s shumti kto aktivitete jan n lidhje t ngusht me strategjin nacionale t shtetit pr zvoglimin e papunsis. Rikfalifikimi I fuqis puntore sht njra prej masave q ofrohen pr zvoglimin e papunsis. Edukimi i kuadrove t ri n procesin e rregullt arsimor pr ato deg industriale t cilat kan krkesa pr fuqi puntore, sht nj ndr masat t cilat mund t kontribojn pr punsimin e njerzve t rinj.
Neni 22, paragrafi 1, pika 4 nga Ligji pr Vetqeverisje Lokale; Ligji pr veprimtari hoteliere, Gazeta zyrtare e RM, numr 26 nga viti 2004; Ligji pr veprimtari turistike, Gazeta zyrtare e RM, numr 62 ng viti 2004;
22
Shembull: Nga ana e disa njsive t vetqeverisjes lokale organizohen kurse t ndryshme me t cilat prmirsohet baza kualifikuese e fuqis s tyre dhe mundsia pr rikualifikim dhe plotsim t arsimit t tyre. M shpesh organizohen kurse pr kompjuter ose pr msimin e disa gjuhve t huaja. Prkrahja e zhvillimit t ndrmarrjeve t vogla e t mesme dhe t siprmarrjeve Si theksuam m par kjo kompetenc sht n trsi e re pr komunat dhe nga kto shkaqe ata duhet q me inventivitetin dhe kreativitetin e tyre por edhe n plqim me dokumentet e tyre strategjike pr zhvillim ekonomik lokal t gjejn mnyr, form dhe masa me t cilat do t japin prkrahje n zhvillimin e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme dhe siprmarrsis n komunn e tyre. Nj nga masat pr prkrahjen e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme mund t jet krijimi i zonave industriale ku kto ndrmarrje do t mund t mund t fitojn tok ndrtimore pr pobjektet e tyre afariste dhe ekonomike, me mime q jan n nj komun prkatse. Pr realizimin e zons industriale parakusht themelor sht q komuna t ket n pronsi tok t caktuar ndrtimore me t ciln do t mund t kryej ekonomi t caktuar dhe t njjtn ta rregulloj pr nevojat e investitorve t mundshm. Shembull: Pr shembull pr zon industriale, t ciln pushteti vendor e ka ndrtuar apo parapar, sht n teritorin e qytetit Veles, ku me mime t volitshme dhe t ulta se ato t tregut ofrohet tok ndrtimi pr t ndrtuar kapacitete ekonomike t reja n zonn industriale.
Vetqeverisja lokale duhet t jet nj nga promotort e prodhimeve dhe prparsit q i ofron komuna por sht e mundshme q edhe disa komuna t nj mikro rajoni q t bashkohen dhe ti ofrojn prodhimet dhe prparsit e atij mikro rajoni para publikut t vendit dhe atij botror dhe palve t interesuara. Shembull: Shembull i mir pr promovimin e prodhimeve t caktuara dhe rajonin sht brendimi i disa prodhimeve apo rajoni me ka kto prodhime dhe rajone ku prodhohen kto produkte do t ken brendin e tyre ndrsa me ato do t zmadhohen edhe mimet e prodhimeve mirpo garantohet edhe kualiteti i prodhimeve me brend. Shembull i ktij lloji sht edhe brendimi i rajonit Malesh dhe t prodhimeve q vijn nga ky rajon. N projektin jan inkuadruar biznes sektori, bujq individual, organizata ndrkombtare, komuna e Berovs, Pehevs dhe komuna e Delevs. Shembull pozitiv pr promovimin e nj rajoni t caktuar sht rajoni i Osogovs ku promovohen prparsit e ktij rajoni malor dhe mundsit pr lloje t ndryshme turizmi. www.osogovoregion.gov.mk
Nj nga kompetencat q fitoi pushteti lokal me fillimin e decentralizimit sht mundsia q ta zgjasin orarin e puns s objekteve hotelerike pr nj or nga koha e lejuar sipas ligjit pr pun hotelierike. Mundsia pr vazhdimin e puns edhe pr nj or sht n krkes1 t subjekteve t interesuara hotelierike ndrsa vendimin e sjell kshilli i komuns.
www.berovo.gov.mk
23
Shembull: Pr pun t nj kategorie t[ caktuar objekte hotelierike e nevojshme sht lienca t ciln e lshon organi i administrats shtetrore prkats pr punt hotelierike. Pr marrjen e liencs hotelieri duhet t paguaj kompensim i cili pr shrbime t ndryshme sht i ndryshm. Shumn pr kopmensim e cakton kshilli i komuns, gjegjsisht, kshilli i qytetit t Shkupit, varsisht n cilin teritor gjindet objekti hotelierik q krkon liencn. Shuma e kompensimit mund t jet e ndryshme n do komun mirpo shuma minimale dhe maksimale jan t cakruara me ligjin pr hotelieri q kushton: kabare, n kundrvler me denar, prej 2.500 deri 5.000 euro bar, n kundrvler me denar prej 4.000 deri 8.000 euro disko klub, n kundrvler me denar prej 7.500 euro Mjetet e fituara nga kompensimi ndahen 50% pr buxhetin e komuns dhe 50% pr buxhetin e Republiks s Maqedonis. Promovimi i mundsive turistike dhe prparsia e komuns sht nj nga obligimet e vetqeverisjes lokale. Turizmi dhe hotelieria jan veprimtari t cilat nuk jan t shfrytzuara n vendin ton dhe paraqesin mundsi t mir q komunat s bashku me subjektet turistiko-hotelierike t krijojn vende t reja pune dhe zhvillim t komuns s tyre, por edhe t mikro rajonit. Shembull: N disa njsi t vetqeverisjes lokale s bashku me asociacionet turistike formohen forma t ndryshme t zyreve pr turizm, t cilat kan pr qllim promovimin turistik t komuns s tyre si dhe organizimin e kapaciteteve turistike dhe atrakcionet turistike pr turistt potencial. Jo vetm qendrat e njohura turistike punojn n promovimin e komuns s tyre, kemi shembull si sht komuna e Novo Sells e cila me raritetet e saja natyrore si jan ujvarret e Smolare dhe Koleshinit intenzivisht dhe n kontinuitet punojn n promovimin turistik t komuns s tyre. www.novoselo.gov.mk
Pjesmarrje pr vendosjen dhe zhvillimin e rrjets lokale t institucioneve dhe agjencive pr promovim t partneritetit. Komuna duhet t merr pjes n vendosjen dhe krijimin e institucioneve dhe agjencive t cilat do t punojn n promovimin e partneriteteve si edhe n promovimin e prparsive pr investimin e kapitalit n komun dhe n t njjtn koh edhe pr trheqjen e investitorve t cilt do t hapin kapacitetet e tyre ekonomike n komun. Shum her prfaqsuesit e pushtetit vendor, (kryetar apo kshiltar) jan n situat si promotor t komunave t tyre pr trheqjen e investitorve nga vendi si dhe t huaj te t cilit ekziston gatishmria pr t investuar kapital, mirpo bashkpunimi i pushtetit vendor dhe atij qendror sht nj nga parakushtet kryesore pr trheqjen e investitorve t huaj nvendin ton.
24
Shembull: Gjat tetorit t vitit 2007 n Minhen, Gjermani, u mbajt EKSPO REAL 2007, ku u prezentuan disa projekte nga Republika e Maqedonis, pr t cilat jan t nevojshme mjete financiare pr tu realizuar. Shpesh her bartsit e projekteve t prezentuara n panaire n Minhen jan njsit e vetqeverisjes lokale nga vendi. Ekzistojn shum manifestme panaire jashta vendit ton ku nga njra an kemi ofrim t madh t projekteve e nga ana tjetr investitor t cilt jan t gatshm q ta investojn kapitalin e tyre pr realizimin e projekteve t ofruara. Roli i vetqeverisjes lokale sht q t zgjoj interesin te investitort pr ta investuar kapitalin e tyre n vendin ton dhe n komunn e tyre e cila paraqitet si prezentues n ndonj manifestim panairi. www.gtzredem.com.mk Formimi apo prkrahja e institucioneve dhe agjencive pr prkrahjen e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme, duhet q tu mundsojn ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme disa kushte t volitshme me t cilat do tua paksojn harxhimet pr pun, si paraqitje t prbashkt n manifestimet e panaireve, ndihm juridike, konsalting financiar e tj. me ka kto ndrmarrje n periudhn e tyre fillestare t zhvillimit do t fitojn ndihm nga kto institucione. Forma m e shpesht e ktyre institucioneve sht i ashtuquajturi Biznis Inkubatori ku futen firmat e sapoformuara, pr nj periudh jo m t gjat se pes vite dhe ku kan vendin pr pun i cili sht m i lir se sa vlerat n treg, shrbime llogaritare, ndihm juridike e tj. t cilat poashtu jan me mime t cilat jan shum m t ulta se ato n treg. Shembull: N teritorin e komuns s Gazi Babs sht formuar biznes inkubatori Fondacioni PSM i cili u ndihmon njerzve t rinj q t fillojn biznesin e tyre dhe ndihmon n zhvillimin e kompanive t vogla dhe t mesme. Zhvillimi i ktij biznesinkubatori sht bashkim i sektorit joqeveritar (Sintef, Soros), Qeveris s Republiks s Maqedonis dhe i komuns s Gazi Babs. Gjat vitit 2007 ka disa kompani q kan selin e tyre dhe punojn n lokalet e biznes inkubatorit. www.yesincubator.org.mk
Zhvillimi ekonomik lokal pr teritorin e qytetit t Shkupit sht i ndar ashtu q pushteti lokal kujdesen globalisht pr zhvillimin ekonomik n nivel t qytetit ndrsa komunat e Shkupit pr zhvillimin ekonomik n teritorin e komunave t tyre. Qyteti i Shkupit sht kompetent pr zhvillim dhe prkrahje t llojeve alternative pr turizm si p.sh. turizmin kulturor. Qyteti i Shkupit poashtu duhet q t mundsoj kushte pr qndrimin e turistve n qytetin si dhe t zbatoj promovimin turistik t qytetit. Shembull: Kompetenca q prjashtimisht i takon kryetarit t qytetit t Shkupit sht dhnia e lejeve pr pun t objekteve hotelierike, jasht hapsirave t tyre t mbyllura, n t ashtuquajturat bahe verore dhe terasa. Mundsia pr zgjatjen e orarit t puns t objekteve hotelierike sht nn kompetenc t Kshillit t qytetit t Shkupit, me ka kshillat e komunave t Shkupit
25
nuk kan kurfar kompetencash pr zgjatjen e orarit t puns n objektet hotelierike. Kompetenc ekskluzive e kryetarve t komunave t Shkupit sht q t mbajn evidenc pr hoteliert q punojn n teritorin e tyre dhe t bjn regjistrimin n regjistrin e personave fizik t cilt kryejn veprime hotelierike me prmasa t vogla. Poashtu kryetart ekomunave t Shkupit mbajn evidenc pr orarin e puns t objekteve hotelierike n teritorin e tyre. Qytetart nga zhvillimi ekonomik lokal duhet t presin se do t ket disa efekte pozitive mirpo fakti se kjo kompetenc sht e re pr pushtetin lokal dhe n njfar lloji komunat do t varen nga masat dhe aktivitetet q i ndrmerr qeveria e Republiks s Maqedonis, efektet e para pozitive nga realizimi i ksaj kompetence do t ndihen n nj periudh t mesme kohore prej 3 deri 5 viteve.
Mbrojtja e mjedisit jetsor dhe natyrs Korniza ligjore e cila i prcakton kompetencat e komunave n sfern e mjedisit jetsor prbhet prej ligjeve vijuese: Ligji pr mjedis jetsor, ligji pr udhheqje me mbeturina, ligji pr ajrin ambiental, ligji pr mbrojtjen e natyrs dhe ligji pr ujrat.
Mbrojtja e mjedisit jetsor Pasi q mbrojtja e mjedisit jetsor ka nj rndsi t madhe do komun duhet t ndrmerr nj numr m t madh masash dhe aktivitete pr realizimin e ksaj kompetence. Nj nga aktivitetet e para q duhet t ndrmirren sht aprovimi i nj plan-dokumenti pr i ashtuquajtur Plani Lokal Ekologjik Akcional (PLEA) t cilin e miraton kshilli i komuns dhe n t cilin plan parashifen masat dhe metodat pr mbrojtjen e mjedisit jetsor. Me kto plane, t cilat sillen brenda nj periudhe prej 6 viteve, komunat duhet qartazi t japin kahjen e aktiviteteve t ardhshme me t cilat do ti zbatojn ligjet n kt fush. Planet lokale prmbajn masa dhe aktivitete me afat t mesm dhe t gjat pr mbrojtjen e mjedisit jetsor dhe shndetin e njerzve q sht n interes t komunave. Kompetent pr zbatimin e planeve jan organet e komuns. Mbikqyrjen e procesit t implementimit e bn nj trup i formuar nga ana e komuns. Nj pjes nga kto aktivitete t komuns, sipas ktij ligji, sht lshimi i B lejeve t integruara. Rregullorja pr caktimin e aktiviteteve t instalacioneve pr t cilat ipet leja pr PIKN (Pengimi integrues dhe kontrollimi i ndotjes) gjegjsisht leje pr prputhje, i definon llojet e aktiviteteve t cilat bien nn regjimin e lejeve ekologjike, si dhe renditjen kohore pr krkes pr leje pr instalacionet ekzistuese. Komunat me decentralizimin prfitojn kompetencat pr lshimin e t ashtuquajturave BLeje t integruara ekologjike, t cilat duhet ti posedojn t gjith kapacitetet industriale dhe ekonomike t cilat nxisin ndotjen e mjedisit jetsor n nivel lokal. Kjo do t thot se do subjekt juridik i cili merret me prodhimtari patjetr duhet t drgoj krkes deri te komuna pr B-Leje t integruar ekologjike. Ekzistojn rregulla t sakta dhe t qarta se si nxirren apo lshohen kto leje.
26
Ligji pr udhheqje me mbeturinat Me ligjin pr udhheqje me mbeturinat definohet koncepti integrues dhe preventiv pr udhheqje me mbeturinat i cili prmban: Planifikim (strategji, plane dhe programe); Vendosje (grumbullimi, selektimi, transportimi etj.) me lloje t ndryshme t mbeturinave; Deponi dhe djegie e mbeturinave; Import, eksport dhe tranzit t mbeturins; Monitoring dhe sistem informativ. Nj numr i rndsishm i kompetenca dhe prgjegjsive sht transferuar nga pushteti qendror n njsit e vetqeverisjes lokale. Kjo sidomos i prket menaxhimit me mbeturinat (pa rrezik) komunale edhe ate, si n pjesn e planifikimit pr udhheqje me mbeturinat poashtu edhe n pjesn e zbatimit direkt t prgjegjsive ligjore. Komunat jan t obliguara t prgatisin dhe t miratojn plane pr udhheqje me mbeturina. Planet e NJVL pr udhheqje me mbeturinat duhet t jen n prputhje me planin Nacional pr udhheqje me mbeturina t Republiks s Maqedonis dhe i prkasin pr nj periudh jo m t shkurt se tre vite ndrsa jo m t gjat se 6 vite. Pr realizimin e planit, komuna sht e obliguar pr nxjrrjen e programit pr udhheqje me mbeturina. Ky program duhet t miratohet n periudh prej nj viti. NJVL-t jan t obliguara q planet dhe programet pr udhheqje me mbeturina ti shpallin publikisht, ndrsa realizimi i tyre financohet me mjete nga buxheti i komunave, kredi, donacione, kompensime dhe burime tjera. N pjesn e veprimit me mbeturinat komunale pa rrezik, komunat prcaktojn rregullat me dispozit t posame. Grumbullimi, transporti dhe tretmani i mbeturinave komunale si dhe mirmbajtja e vendeve pr grumbullim selektiv, jan shrbime publike me karakter lokal. Komunat jan t obliguara q ti plotsojn obligimet ligjore pr udhheqjen me mbeturinat komunale pa rrezik. Nj apo m shum komuna mund t formojn nj deponi pr mbeturina inerte dhe pa rrezik. NJVL jan t obliguara t zhvillojn dhe zbatojn monitoring n nivel lokal pr udhheqjen me mbeturinat pa rrezik. Ata jan, poashtu, t obliguara q t organizojn sistem informativ n nivel lokal, me t cilin sigurohet grumbullimi dhe prezentimi i t dhnave pr udhheqjen me mbeturinat pa rrezik ndrsa kan t drejt q t udhheqin kadastr pr teritorin e tyre n t cilin evidentojn themeluesit e mbeturinave pa rrezik.
Shembull: N Maqedoni egziston shembull i mir pr grumbullimin dhe vendosjen e mbeturinave e kjo sht Drisla ku grumbullohen mbeturinat e mbledhura n Shkup. Drisla sht mir e pajisur me do lloj aparature pr do lloj mbeturine dhe sipas analizave t fundit, sht e vetmja n vendin ton q i prmbush gati se t gjitha kriteret pr deponimin e mbeturinave n prputhje me ligjet dhe rregulloret Europiane. Si tregim i josuksesshm mund t jet tentimi i prkrahur nga ana e projekteve t huaja, q t organizohet nj deponi pr rajonin jugperndimor. Projekti u prgatit n vitin 2003 dhe parashifej q t deponohej mbeturina e 30 komunave. Selia duhej t jet n Topolan t Prilepit. Pr fat t keq projekti nuk u realizua pr arsye se nuk kishte dakordim nga t gjitha palt e involvuara.
27
Ligji pr kualitetin e ajrit ambiental N ligjin pr kualitetin e ajrit ambiental sht futur qasja e re pr mbrojtjen e ajrit ambiental gjegjsisht ajrit t jashtm troposferik, jashta kufijve t pronsis s burimit e n t cilin nuk sht prfshir ajri n vendin e puns. Ky instrument ligjor rregullon masat pr shmangjen, ndalim apo zvoglimin e efekteve dmtuese nga ndotja e ajrit ambiental prmes: Vlersimit t kualitetit t ajrit ambiental; Caktimi i vlerave kufizuese t kualitetit dhe njsi; Planifikimi i mbrojtjes s ajrit ambiental; Vendosja e sistemit monitorues dhe sistem informativ t kualitetit t ajrit ambiental; Mbrojtje t ajrit ambiental nga ndotja nga ana e burimeve stacionare dhe lvizse. Kompetencat e NjVL-s sipas ligjit jan, parasegjithash n sfern e planifikimit t mbrojtjes dhe zbatimi i sistemeve pr monitoring dhe sistemi informativ. Cikli pr planifikim prmban dokumente pr plane n nivel t ndryshm hierarkie. Pr komunat ajo sht: Programi pr zvoglim t ndotjes dhe prmirsimi i kualitetit t ajrit ambiental. Problemet e identifikuara, analiza e situatave, si dhe propozim masat pr prmirsimin e t njjtave jan themelet kryesore t ktij lloji dokumenti i cili sht baz pr krijimin e politikave pr mbrojtje t ajrit n nivel lokal. Prskaj ksaj, n zonat dhe aglomerimet me rrezik t evidentuar real, komunat jan t obliguara pr pruarjen e planeve akcionale t cilat definojn masa afatshkurte pr zvoglimin dhe trheqjen e rrezikut si dhe ta informojn opinionin pr gjendjen. Komunat jan t obliguara q ti shpallin publikisht programet dhe planet akcionale. N prputhje me parimin pr qasje te informatat, NJVL jan t obliguara t sigurojn qasje publikut deri te informatat dhe t dhnat q posedon. NJVL kan mundsi t themelojn rrjeta lokale pr monitoring pas marrjes s mendimit nga ana e Ministris pr Mjedis Jetsor dhe Planifikim Hapsinor (MMJPH). Planifikimin e ktyre rrjetave, metodologjin e monitorimit dhe dorzimin e t dhnave i prcakton MMJPH.
Ligji pr mbrojtjen e natyrs Ligji pr mbrojtjen e natyrs e rregullon mbrojtjen e natyrs prmes mbrojtjes dhe shfrytzimit t qndrueshm t llojllojshmris biologjike dhe pejsazhore si dhe mbrojtjen e trashigimis natyrore. I njjti ligj paraqet korniz integrale pr mbrojtjen e llojeve, vendbanimin e tyre dhe ekosistemet, ndrsa merr parasysh edhe prdorimin e organizmave t modifikuara gjenetike. N sfern e organizimit t mbrojtjes s natyrs, komunat jan t inkuadruara n: Udhheqjen me rajonet e mbrojtura kategoria Park Nacional (PN), prmes prfaqsuesit t komuns n t cilin teritor gjindet PN n Bordin Drejtues t institucionit (Molika, Mavrov etj.) dhe Kshilli Nacional pr mbrojtjen e natyrs, prmes prfaqsuesit t deleguar nga BNJVL.
28
Ligji pr ujra Ky tekst ligjor sht bazuar n pjesn integrale pr menaxhimin me resurset ujore (shtuar ktu: planifikimi i menaxhimit n nivel t vendeve ku derdhen ujrat, shfrytzimi i ujrave, mbrojtja prej ndotjes, mbrojtje prej ndikimit t dmshm t ujrave si dhe objekte ujsjellse dhe shrbime). Ligji prcakton ndarjen e kompetencave mes entiteteve t ndryshme. Pjes e rndsishme e kompetencave n sistemin e prgjithshm pr shfrytzim, mbrojtje dhe menaxhim me ujra sht locuar n komunat. Si prgjegjsi e prgjithshme e komunave sht se ato jan t obliguara q ti mbledhin, drgojn dhe ti pastrojn ujrat e ndotur t cilat rrjedhin apo formohen n teritorin e tyre shtuar edhe pastrimin e mbeturinave. Ato jan t obliguara q para se ti lshojn ujrat urbane t ndotura t cilat hyjn n sistemet kolektore ti tretojn si dhe t sigurojn q: 1. T proektohen instalimet, ndrtojn eksploatohen dhe mirmbahen n mnyr e cila siguron pun t suksesshme n kushte t zakonshme klimatike lokale; 2. Ujrat e pastruara dhe mbeturinat e prfituara me tretmanin e ujrave t shfrytzohen prsri , doher kur sht e duhur; 3. Pastrimi i ujrave t ndotura dhe mbeturinat nuk guxojn t ken ndikime negative mbi ambijentin jetsor. Komunat jan t obliguara poashtu q t: 1. Osigurojn, prmirsojn dhe pastrojn sistemet e kanalizimit si dhe ti pastrojn dhe mirmbajn kthimet e vijave t ujit; 2. Kujdesen pr zbrazjen e gropeave septike, sipas nevojave; 3. T lejojn lshimin e ujrave t ndotura industriale n sistemet e kanalizimit n dispozita me ligjin dhe t ofrojn kushte pr largimin e tyre, grumbullimin dhe pastrimin; dhe 4. T sigurojn monitoring. Komunat n RM nuk mund t lavdrohen shum me zbatimin e ksaj kompetence, ndrsa shkak i mundshm sht q n disa decenie t fundit askush nuk u ka kujdesur pr mbrojtjen e ujrave dhe nuk ka ndrtuar stacione pastrimi. Me ndihmn e projekteve t ndryshme t financuara nda donort jan ndrtuar disa stacione pastrimi por pr fat t keq nj numr i madh i tyre nuk funkcionojn pr shkak t mungess s kuadrove t edukuara dhe mungess s mjeteve financiare pr fillimin e t njjtave. Me prdorimin e rregullores s re ligjore zbatohet parimi -ndotsi paguan-, si obligim i ndotsit t mjedisit jetsor dhe natyrs q ti mbuloj harxhimet pr largimin e rrezikut nga ndotja e mjedisit jetsor, ti mbuloj harxhimet pr sanim dhe t paguaj pr dmet e bra mbi mjedisin jetsor, si dhe ta kthej mjedisin jetsor n gjendje t ciln ka qen para ndotjes. Mbrojtja e mjedisit jetsor dhe natyrs sht n kompetenc e cila n t ardhme do t prfshij mjete t mdha financiare pr realizimin e saj, prshkak se sipas standardeve t larta t UE-s vendi jon dhe komunat as prej s largu nuk i plotsojn standardet n kt fush.
Veprimtari komunale N prditshmrin e juaj m s sheshti ballafaqoheni me probleme nga rrethina juaj. Shumher parashtroni pyetjen se pse ecim npr rrug t papastrta, bulevarde jo t ndriuara, trotoare jo t rregulluara, ju sulmojn qen t rrugs etj. Kush sht i prgjegjur pr kt gjendje dhe si t prmirsohet ajo. Kto ngjarje t prditshme n rrethinn ton n ligjin maqedonas quhen veprimtari komunale dhe pr zbatimin e tyre t prgjegjshme jan njsit e vetqeverisjeve lokale. Zbatimi i suksesshm apo i josuksesshm i ktyre veprimtarive komunale sht gjendje e
29
shiqueshme dhe matshme pr suksesin e pushtetit lokal n zbatimin e obligimeve t tyre ndaj qytetarve dhe komunitetit. Qytetart q duhet t jen dhe jan shfrytzues t shrbimeve komunale t NJVL, duhet t jen t gatshm t paguajn pr shrbimet komunale por edhe t krkojn nga NJVL dhe nga zbatuesit e ktyre shrbimeve t japin shrbime konstante, kualitetive dhe n koh. Pr pothuaj se t gjitha kompetencat komunale ekzistojn ligje t posame1 me t cilat plotsisht rregullohen mnyrat dhe procedurat pr zbatimin e veprimtarive komunale. Sipas ligjit pr vetqeverisje lokale2 njsit e vetqeverisjes lokale jan kompetente pr veprimtarit komunale vijuese: Furrnizimi me uj t pijshm; Livrimi i ujit teknologjik; Largimi dhe pastrimi i ujrave t ndotur; Largimi dhe tretmani i ujrave atmosferike; Ndriimi publik; Mirmbajtja e pastrtis publike; Grumbullimi, transporti dhe tretmani me mbeturinat komunale t forta dhe teknologjike; Rregullimi dhe organizimi i transportit publik t njerzve; Furrnizimi me gaz natyror dhe energji t ngroht; Mirmbajtja e varresave, krematoriume dhe shrbime varresore; Ndrtim, mirmbajtje, rekonstruim dhe mbrojtja e rrugve lokale dhe objekte tjera infrastrukturore; Rregullimi I regjimit tl trafikut; Ndrtimi dhe mirmbajtja e signalizimit trafikor dhe rrugor; Ndrtim dhe mirmbajtja e hapsirs pr parkim; Trheqja e automjeteve t gabimisht t parkuara; Trheqja e veturave t prishura nga hapsirat publike; Ndrtimi dhe mirmbajtja e tregjeve; Pastrimi i oxhaqeve; Mirmbajtje dhe shfrytzimi i parqeve, gjelbrimit, malet dhe terrenet rekreative; Rregullimi, mirmbajtja dhe shfrytzimi i shtrateve t lumejve n pjest urbane t komuns; Prcaktimin e emrave t rrugve, shesheve, urave dhe objekteve tjera infrastrukturale. N ligjin pr veprimtari komunale3 prcaktohen mnyrat dhe kushtet e prgjithshme pr zbatimin e veprimtarive komunale pr t cilat jan t prgjegjshme komunat dhe qyteti i Shkupit do NJVL pr t zbatuar veprimtarit komunale n mnyr m detale duhet t sjell Vendim pr rend komunal4. Ky vendim miratohet nga ana e kshillit t NJVL-s dhe paraqet nj nga dokumentet themelore t do NJVL n vend, pr shkak se pa aprovimin dhe zbatimin e saj rnd do t realizohen veprimtarit komunale n form dhe mnyr me t cilat shfrytzuesit e shrbimeve komunale do t ishin t knaqur. Pr realizimin e veprimtarive komunale, NJVL-t shpeshher formojn ndrmarrje publike5 t cilat zbatojn m shum pun komunale. Ndrmarrjet publike, t cilat formohen nga ana e kshillit t NJVL-s, mund t jen m shumdedikuese n kryerjen e kompetencave komunale ndrsa m shpesh kryejn veprimtarit komunale vijuese: ujfurrnizim, largimin e ujrave t ndotura, pastrimin e siprfaqeve publike, grumbullimin, transportimin t mbeturinave t forta teknologjike komunale, ndrtim dhe mirmbajtje t tregjeve etj.
1 2 3 4 5
www.pravo.org.mk Gazeta zyrtare e RM, numr 5 nga viti 2002; Gazeta zyrtare e RM, numr 45, nga 1997; www.veles.org.mk www.adkom.org.mk
30
Shembull: N komunn Kavadar kemi ndrmarrjen komunale publike Komunalec e cila sht formuar nga ana e kshillit komunal t Kavadarit dhe sht kompetente pr zbatimin e m shum veprimtarive: furrnizim me uj t pijshm, largimin dhe pastrimin e ujrave t ndotura, pastrimin dhe tretmanin me ujrat atmosferike, mirmbajtjen e pastrimit publik, grumbullimi, pastrimi me mbeturinat komunale teknologjike dhe t forta, mirmbajtja e tregjeve, park-pyjev dhe siprfaqeve rekreative, mirmbajtja dhe shfrytzimin e shtrateve t lumejve n pjest e banuara t komuns. Si mund ta shifni bhet fjal pr ndrmarrje publike komunale shumdedikuese e cila prfshin nj numr t madh t veprimtarive komunale. www.komunalec.com.mk N NJVL-t ku ka numr m t madh t shfrytzuesve shpesh her formohen m dhum ndrmarrje punblike pr zbatimin e nj numri m t vogl t shrbimeve apo vetm pr nj veprimtari komunale. Shembull: N komunn e Manastirit kemi m shum ndrmarrje publike t formuara nga ana e kshillit komunal pr veprimtarit komunale vijuese: NP Vodovod pr ujfurrnizim, pastrimin e ujrave t ndotur dhe largimi dhe tretmani I ujrave atmosferike; NP Niskogradba pr ndrtim, mirmbajtje, rekonstruim dhe mbrojtjen e rrugve lokale dhe objektet infrastrukturale; ndrtim dhe mbirmbajtje t hapsirs publike pr parkim, largimin e veturave keq t parkuara dhe largimin e veturave havare nga siprfaqet publike. JNP Komunalec pr mirmbajtjen e pastrtis publike; grumbullimi, transportimi dhe veprim me mbeturinat komunale teknologjike t forta; mirmbajtja e varresave, parqeve, gjelbrimit siprfaqet rekreative dhe rregulimi. NP Pazari pr ndrtimin dhe mirmbajtjen e tregjeve. www.bitola.gov Pr zbatimin e disa veprimtarive komunale NJVL mund t angazhoj persona fizik dhe juridik t cilt do t realizojn disa veprimtari komunale. Shembull: Nse NJVL konstaton se zbatimi i disa veprimtarive komunale nuk ka pajisje prkatse dhe kuadro profesional ather pr t njejtat shpall krkes publike n prputhje me ligjin pr furrnizime publike dhe zgjedh personin fizik apo juridik q do ta kryej detyrn n emr t komuns. Shembulli m i shpesht sht shpallja publike pr veprimtarin komunale ndrtim, mirmbajtje, rekonstruim dhe mbrojtje t rrugve lokale dhe objekte tjera infrastrukturale.
31
Me ligjet ekzistuese n RM ekziston mundsia q disa veprimtari komunale t ipen prmes koncesionit t personave fizik dhe juridik. Shprndarja e konsecioneve nuk sht praks e shpesht n vendin ton dhe pritet q n t ardhmen, pr shkak t prmirsimit t kualitetit t shrbimeve n veprimtarit komunale, t praktikohet m shum. Ekziston mundsia q pr disa veprimtari t ipen leje pr zbatimin e disa veprimtarive, si p.sh. shrbimet varresore dhe mirmbajtja e varresave.
Shembull: Personi fizik apo juridik pr t zbatuar ndonj veprimtari komunale shrbime varresore dhe mirmbajtjen e varresave duhet t posedoj leje nga komuna.
Pr kompetencn e NJVL pr prcaktimin e emrave t rrugve, sheshe, ura dhe objekte tjera infrastrukturore nuk jan t nevojshme forma t posame t organizimit t ndrmarrjeve publike apo koncesione, prve q NJVL merr vendimin pr prcaktimin e emrave t rrugve, shesheve dhe objekteve tjera infrastrukturore me prputhje me ligjin pr emrtimin e emrave t rrugeve, shesheve, urave dhe objekteve tjera infrastrukturore1. N komunat me prbrje t przier etnike, ku njri etnitet ka m shum se 20% nga banort e komuns pr vendimin e ndrimit t rrugve, shesheve, urave dhe objekteve tjera infrastrukturore, patjetr duhet q m shum se gjysma e kshilltarve q i prkasin ktij etniteti t votojn q e njjta t ket baz ligjore. do ndryshim i emrit t rrugs dhe sheshit paraqet obligim plotsues financiar pr qytetart q jetojn n kto rrug dhe sheshe, pr shkak se dokumentet e tyre personale (letrnjoftim, pasaport, patentshoferi) duhet q ti ndryshojn pr shkak t ndryshimit t emrit t rrugs apo sheshit. Prandaj qytetart duhet t krkojn nga kshilli i NJVL-s n rast se merr vendimin pr ndryshimin e ndonj rruge apo shesh, t merr obligimin q harxhimet financiare pr ndryshimin e dokumenteve personale t qytetarve q jetojn n kto rrug dhe shesh, t mbulohen nga ana e Njsis s Vetqeverisjes Lokale. Cilat nga veprimtarit komunale kryhen m s shpeshti dhe sa sht shkalla e zbatimit t veprimtarive komunale, varet nga m shum elemente objektive dhe subjektive. N mshum raste NJVL-t kryejn obligimet komunale pr t cilat kan burime t sigurta financiare dhe objekte infrastrukturore pr zbatimin e tyre. Njsit e vetqeverisjes lokale t cilat kan nj periudh m t gjat ekzistimi kan forma m t zhvilluara t kryerjes s kompetencave komunale, ndrsa NJVL t cilat jan formuar pas vitit 1996 kan numr m t vogl t kompetencave komunale t cilat i zbatojn.
Gazeta zyrtare e RM, numr 66, nga viti 2004;
32
Shembull: N t gjitha njsit e vetqeverisjes lokale kryen kompetencat pr furrnizimin me uj t pijshm pr popullatn dhe ndriimin publik. Kryerja e ktyre kompetencave komunale sht n t gjitha NJVL-t sepse ekziston struktura ujsjellse dhe sistemi I ndriimit publik, por edhe mjetet financiare pr zbatimin e ksaj kompetenceje paguhen nga ana e qytetarve dhe personave juridik t cilt jan shfrytzues t ktyre dy shrbimeve komunale. Kryerja e veprimtaris komunale furrnizim me uj t pijshm doher e zbaton NJVL-ja apo ndrmarrja publike n pronsi t NJVL-s. Zbatimin e veprimtaris pr ndriimin publik e kryen vet NJVL-a donjra nga ndrmarrjet publike n pronsi t NJVL-s apo ndonj person juridik apo fizik I cili ka kontrat me NJVL-n pr kryerjen e ksaj veprimtarie komunale.
Pr zbatimin e disa veprimtarive komunale jan t nevojshme mjete t shumta financiare si n buxhetin komunal ashtu edhe n ate t qytetarve. N shum NJVL kemi sisteme kanalizimi t cilat mbarojn direkt n lumej pa asj prpunimi t ujrave t ndotur. Trajtimi i ujrave t ndotur nuk realizohet edhe pse sht nn ingerencn e NJVL-s apo ndrmarrjes publike e cila zbaton kt kompetenc, pr shkak t mungess s stacioneve pastruese t ujrave t ndotur pr ndrtimin e t cilve jan t nevojshme mjete t mdha financiare, t cilat duhet ti siguroj NJVL-ja, ndrsa gjat prdorimit t ktyre stacioneve pastruese dhe trajtimi i ujrave t ndotur qytetart duhet t paguajn mjete plotsuese pr kt veprimtari komunale. i ngjajshmm sht edhe trajtimi i mbeturinave t forta komunale, i cili aspak nuk trajtohet, pr shkak se n vendin ton nuk ka asnj deponi sipas standardeve europiane. Shembull: Furrnizimi me gaz dhe me energji t ngroht sht veprimtari komunale e cila zbatohet vetm n teritorin e qytetit t Shkupit dhe t Manastirit. N kto dy shembuj zbatimin i kompetencave e realizojn ndrmarrjet publike, shoqatat akcionare, mbi t cilat qyteti i Shkupit dhe komuna e Manastirit nuk kan kurfar ndikimi n menaxhimin dhe formimin e mimit dhe shrbimit. Ligji pr vetqeverisje lokale u jep t drejt komunave q t munden ta zbatojn kt kompetenc, por zbatimi real varet nga mundsit financiare t komuns dhe t qytetarve t teritorit t sak apo pjes e teritorit ku duhet t kryhet furrnizimi me gaz dhe energji t ngroht. www.toplif.com.mk
Prfshirja e vendeve t banuara n nj komun me nj apo m shum veprimtari komunale ndryshon, ashtu q, mund t hasim q n qytetin apo n fshatin ku gjindet selia e komuns t kryhen nj pjes m e madhe t veprimtarive komunale, ndrsa n disa pjes periferike t kryhen nj numr m i vogl i veprimtarive komunale.
33
Shembull: N qytetin Vinic i cili sht seli e komuns s Vinics kryhen veprimtarit komunale vijuese: furrnizimi me uj t pijshm, largimi dhe pastrimi i ujrave t ndotura, largim dhe trajtim t ujrave atmosferike; mirmbajtja e pastrtis publike, grumbullim, transportim dhe trajtim t mbeturinave t forta dhe teknologjike; mirmbajtja e varresave dhe shrbime varresore, ndrtim dhe mirmbajtjen e tregjeve; mirmbajtje dhe shfrytzim t parqeve, gjelbrimit park-malet dhe siprfaqet gjelbrore, rregullim, mirmbajtje dhe shfrytzim t koritave t lumejve n Vinic; rregullimi i regjimit t trafikut; ndrtimi dhe mirmbajtja e signalizimit rrugor; ndrtim dhe mirmbajtje t hapsirave publike pr prkim; prcaktimin e emrave t rrugve, shesheve urave dhe objekteve tjera infrastrukturore; ndrtim, rekonstruim dhe mbrojtjen e rrugve dhe objekteve tjera infrastrukturore dhe transportit publik t qytetarve N vendbanimin Trsino kryhen veprimtarit komunale vijuese: furrnizimi me ij t pijshm; ndriimi publik; mirmbajtje, rekonstruim dhe ruajtje t rrugve lokale dhe objekteve tjera infrastrukturore dhe transportin publik t udhtarve. www.opstinavinica.gov.mk
Pr disa veprimtari komunale sht e nevojshme pruarja e akteve nnligjore, t cilat i miraton kshilli I NJVL-s, ndrsa realizimi sht nga ana e organeve t autorizuara shtetrore apo komunale, t cilat duhet ta zbatojn kompetencn komunale pr t ciln sht miratuar akti nnligjor.
Shembull: Regjimi i trafikut ka klasifikimin e nj veprimtarie komunale dhe sht nn ingerenc t kshillit t NJVL-s. Me vendim t posam kshilli i NJVL-s prcakton regjimin e trafikut n rrugt lokale ndrsa kontrollin mbi zbatimin e ksaj veprimtarie komunale sht obligim i MPB-s dhe organet e inspekcionit t NJVL-s.
Rregullimi dhe organizimi i transportit lokal publik t udhtarve sht veprimtari komunale e cila krkon nga ana e pushtetit lokal sjelljen e akteve nnligjore me t ciln do t realizohet kjo veprimtari. Zbatimi i ksaj veprimtarie sht nga ana e personave juridik dhe fizik t cilt marrin leje (licenc) nga ana e njsis s vetqeverisjes lokale q t munden ta kryejn kt veprimtari.
34
Shembull: Kshilli i NJVL-s sjell vendimin n t cilin rregullohen format dhe mnyra e organizimit t transportit publik t udhtarve n teritorin e vet. Shembulli m i shpesht sht vendimi pr organizimin e taksi shrbimeve ku prcaktohen t gjitha veturit pr formn dhe mnyrn pr kryerjen e taksi-shrbimeve n teritorin e NJVLs. N vendimin prcaktohen shenjat e taksi-veturave, karakteristikat teknike t veturave t cilat duhet t prmbushen pr t qen taksi-vetura, mimi i shrbimeve etj. www.skopje.gov.mk
Kur flitet pr veprimtarit komunale n teritorin e qytetit t Shkupit ato jan t ndara mes qytetit t Shkupit dhe 10 komunat t cilat ekzistojn n teritorin e Shkupit. Zbatimi i veprimtarive komunale varet nga karakteri i tyre por edhe nga vendpozita ku duhet t kryhen aktivitete t caktuara pr realizimin e disa veprimtarive komunale. Ligji pr qytetin e Shkupit1 sht dokumenti me t cilin bhet ndarja e kompetencave mes Qytetit t Shkupit dhe komunat e tij. Nn kompetenc ekskluzive t Qytetit t Shkupit, q do t thot se vetm Qyteti i Shkupit mund tI kryej, jan veprimtarit komunale vijuese: Kategorizimi dhe ndryshimi i lagjeve t qytetit, rrugve, shesheve, urave dhe objekteve tjera infrastrukturore; Sfurrnizim me uj t pijshm nga sistemi i vetm furrnizues t qytetit t Shkupit; Largim dhe pastrim i ujrave t ndotur; Largim dhe lshim t ujrave atmosferik; Prpunim dhe livrim t ujrave teknologjik; Mirmbajtja e deponive pr mbeturina komunale dhe tjera lloje t mbeturinave pa rrezik; Rregullimin dhe organiyimin e transportin publik n qytet dhe rrethin; Mirmbajtja dhe shfrytzimi i parqeve t qytetit dhe park-pyjet n rajonin e qytetit, si dhe zonat sportivo-rekreative t prcaktuara me planin e prgjithshm dhe zona tjera t mbrojtura me ligj; Vendosje, ndrrim, largim dhe mirmbajtje t shenjave t komunikacionit n rrugt lokale; Prcaktimin e kushtit dhe rregullimit trafikor n rajonin e Shkupit; Furrnizimi me gaz natyror dhe energji t ngroht; Ndrtim, menaxhim, mirmbajtje dhe shfrytzim t sistemit t vetm informativ gjeografik (SIGJ); t qytetit t Shkupit; Rregullimi, mirmbajtja dhe shfrytzimi i shtrateve t lumejve n pjest e urbanizuara t qytetit; Dezinsekcionim n rajonin e Shkupit; Prcaktimin e vendeve pr kafsh t ngordhura dhe mirmbajtja e tyre; Zbukurimin e qytetit t Shkupit.
Gazeta zyrtare e RM, numr 55, nga viti 2004;
35
Komunat e Shkupit nn ingerenca t tyre i kan vetm veprimtarit komunale vijuese: Trhiqjen e automjeteve motoristike e t tjera jo t regjistruara, nga vendet publike;; Dezinfektim dhe deratizim dhe Ndrtim dhe mirmbajtje t nyjeve sanitare publike. Ka nj numr i madh t veprimtarive komunale t cilat jan t ndara mes qytetit t Shkupit dhe komunat e tij, n baz t rndsis s objekteve infrastrukturore pr zbatimin e veprimtaris komunale por edhe prmasat pran kryerjes s veprimtarive komunale. Shpesh her kto kompetenca t ndara mes qytetit t Shkupit dhe komunat etij jan problematike n gjat zbatimit t tyre dhe qytetart reagojn n lidhje me prmasat, kualitetin dhe kontinuitetin gjat kryerjes s ktyre veprimtarive. Kompetencat e ndara jan vijueset: Ndrtimi, shfrytzimi dhe mbrojtja e rrugve magjistrale dhe rrugve tjera si dhe objekteve tjera infrastrukturore Qyteti i Shkupit; Ndrtim, mirmbajtje rekonsruktim dhe mbrojtje t rrugve dhrbyese dhe banuese dhe objekte tjera infrastrukturore Komuna e Shkupit; Ndrtim, mirmbajtje rekonsruktim t rrjets s kanalizimit dhe ujsjellsit n mjediset urbane Qyteti i Shkupit;; Mirmbajtja e pastrtis n siprfaqet publike trafikore - Qyteti i Shkupit; Mirmbajtja e pastrtis publike n rrugt shrbyese dhe banuese Komuna e Shkupit; Ndrtim dhe mirmbajtje t ndriimit publik n rrugt magjistrale dhe rrugt ansore n rajonin e qytetit t Shkupit - Qyteti i Shkupit; Indrtimi dhe mirmbajtja e ndriimit publik n rrugt shrbyese dhe banuese n rajonin e komuns Komuna e Shkupit; Grumbullimi dhe transportimi i mbeturinave jo t dmshme - Qyteti i Shkupit; Organizim, largim dhe transportim t mbeturinave komunale dhe mbeturinave tjera pa rrezik Komuna e Shkupit; Mirmbajtja e gjelbrimeve publike n rrugt magjistrale dhe ansore - Qyteti i Shkupit; Mirmbajtje dhe shfrytzimi i gjelbrimeve n rrugt shrbyese dhe banuese Komuna e Shkupit; Ndrtim, mirmbajtje dhe shfrytzimi i parkimeve me rndsi pr qytetin e Shkupit, t prcaktuara me planin urbanistik - Qyteti i Shkupit; Ndrtim, mirmbajtje dhe shfrytzimi t parkimeve publike me rndsi pr komunn, t prcaktuara me planin urbanistik Komuna e Shkupit; Mirmbajtja e varresave, varreve, krematoriumet dhe shrbime varresore n varresat e qytetit, t prcaktuara me plan urbanistik Qyteti i Shkupit; Mirmbajtja e varresave dhe shrbime varresore t varresave komunale, t prcaktuara me plan urbanistik Komuna e Shkupit; Ndrtim, mirmbajtje dhe shfrytzimi t tregjeve me shitblerje t madhe dhe tregje pr shitjen e veturave n rajonin e Shkupit Qyteti i Shkupit; Mirmbajtja dhe shfrytzimi i tregjeve publike Komuna e Shkupit.
Ndarja e kompetencave, me ligj, mes qytetit t Shkupit dhe komunave t tij, shpesh her nuk sht n qasje pr qytetart dhe shum her jan n dilem se kush sht kompetent nse nuk kemi uj pr t pir apo mbeturina komunale nuk sht e mbledhur nj koh t gjat. Shpresojm se, ndarjet e kompetencave t prmendura m lart, do tua qartsojn gjendjen n lidhje me kompetencat e qytetit t Shkupit dhe komunave t tij n veprimtarit komunale. Neni 18 nga ky ligj u mundson komunave t Shkupit q t formojn shrbime publike pr kryerjen e punve publike me karakter lokal, t parapara n kt ligj pr qytetin e Shkupit.
36
Cilat nga rrugt e Shkupit trajtohen si magjistrale apo ansore sht vrtetuar me Vendim1 t Kshillit t qytetit t Shkupit ndrsa rrugt tjera t cilat nuk trajtohen si t tilla jan nn kompetenca t komunave t Shkupit n t cilin territor edhe gjenden. Kshilli i Qytetit t Shkupit2 ka formuar ndrmarrje publike me 100% pronsi t qytetit t Shkupit, t cilat jan prgjegjse pr kryerjen e veprimtarive komunale t qytetit. Ato jan ndrmarrjet publike: NP ,,Parkovi i zelenilo" e cila sht kompetente pr mirmbajtje dhe shfrytzim t parqeve t qytetit dhe park-pyjeve n territorin e qytetit t Shkupit, si dhe zonat rekreative ujore dhe sportive t prcaktuara me planin e prgjithshm urbanistik si dhe rajone tjera t mbrojtura n akord me ligj dhe mirmbajtja t gjelbrimit n rrugt ansore dhe magjistrale; NP ,,Ulici i patishta" e cila kujdeset pr ndrtim, shfrytzim, mbrojtje dhe mirmbajtje t rrugve ansore dhe magjistrale dhe objekte tjera infrastrukturore, ndrsa veprimtaria e saj kryesore sht mirmbajtja e rrugve dhe signalizimin trafik n kushte dimrore dhe verore; www.jpuliciipatista.com.mk/ NP ,,Komunalna higiena" sht kompetente pr grumbullimin dhe trnsportimin t mbeturinave komunale; mirmbajtjen e pastrtis n siprfaqet trafikore e publike dhe deponimi I mbeturinave komunale dhe midicinale; www.khigiena.com.mk TPSH - JSP ,,Skopje" sht prgjegjs pr kryerjen e transportit publik n qytet dhe rrethin t udhtarve; www.jsp.com.mk NP ,,Vodovod i kanalizacija" sht prgjegjse pr kryerjen e veprimtarive komunale vijuese, n teritorin e Shkupit: furrnizimi me uj t pijshm nga sistemi i vetm furrnizues t qytetit t Shkupit; largimin dhe pastrimin e ujrave t ndotura; largimin dhe lshimin e ujrave atmosferik dhe prpunim dhe livrim t ujit teknologjik; www.vodovod-skopje.com.mk NP ,,Gradski parking" e cila sht prgjegjse pr veprimtari komunale n lidhje me ndrtimin, mirmbajtjen dhe shfrytzimin e parkimeve publike me interes pr qytetin e Shkupit, t prcaktuara me plan urbanistik, si dhe largimin e automjeteve prej vendeve t parkuara gabimisht. Sipas ligjit pr vetqeverisje lokale, neni 56, sht parapar mundsia pr formimin e kshillit pr mbrojtje t harxhuesve i cili do t kujdeset pr kualitetin e shrbimeve t cilat i japin ndrmarrjet dhe organet publike t komuns dhe qytetit t Shkupit. do komun si dhe qyteti i Shkupit duhet q me statut t definojn prbrjen, mnyrn e zgjedhjes s antarve dhe rrethveprimtarin e puns s Kshillit pr mbrojtjen e harxhuesve.
Kultur Me zbatimin e ligjit pr vetqeverisje lokale dhe implementimit t procesit t decentralizimit nga 1 Korrik 2005, komunat mbi vete morn kompetencat vijuese n sfern e kulturs: Prkrahje institucionale dhe financiare t projekteve themelore dhe t atyre n fushn e kulturs; Prkujdesje ndaj folklorit, traditave zejet e vjetra dhe vlera t ngjajshme kulturore;
1 2
www.skopje.gov.mk www.skopje.gov.mk
37
Organizimin e manifestimeve kulturore, dhe Prkrahje t punimeve t ndryshme dhe specifike. Shembull: Nse e marim shembullin me mirmbajtjen e siprfaqeve me gjelbrim n teritorin e qytetit t Shkupit, do t konstatojm se nga ana e qytetit t Shkupit sht formuar ndrmarrje publike pr mirmbajtjen e ktyre siprfaqeve me gjelbrim mirpo e njjta i mirmban vetm siprfaqet e fjelbrta pr t cilat kompetent sht qyteti i Shkupit, si jan parku i qytetit, gjelbrimet rreth magjistraleve, park-pyellin Vodno. Pr siprfaqet tjera me gjelbrim, si jan gjelbrimet rreth bloqeve banuese duhet q ti mirmbajn komunat e qytetit t Shkupit. Komuna e Aerodromit u ka donuar makina pr kositje kshillave n bloqet banuese me ka u mundson kushte banorve pr mirmbajtje t rregullt dhe t prhershme t gjelbrimeve. Komuna e Gazi Babs formon ndrmarrje publike t vetn e cila do t kujdeset pr mirmbajtjen e siprfaqeve me gjelbrim, rreth ndrtesave banesore dhe npr rrugt lokale.
Komunat edhe n periudhn e kaluar kan pasur aktivitete n fushn e kulturs por planifikimi, financimi dhe realizimi I tyre zhvillohej varsisht nga mundsit financiare t komuns por kuptohet edhe n prputhje me nevojat e qytetarve pr aktivitetet dhe ngjarjet kulturore. N princip, gjat periudhs prej vitit 1996 e deri m 1 Korrik 2005 komunat m s shumti fokusoheshin n manifestime m t vogla kulturore ndrsa nuk kishin kurfar drejta menaxhuese mbi institucionet kulturore si jan: teatret, shtpit e kulturave, bibliotekat, muze dhe institucione tjera. Prej 1 Korriku 2005, me procesin e decentralizimit, u transferuan edhe disa kompetenca komunave pr t udhhequr me institucionet n fushn e kulturs e parase gjithash me shtpit e kulturave, pjes nga muzejet, pjes nga teatret si dhe institucione tjera nga kultura1. N shum komuna, unstitucionet nga fusha e kulturs pr t cilat shteti u dha karakter nacional, mbetn nn kompetencn e Qeveris s Republiks s Maqedonis, gjegjsisht, Ministris s Kulturs.
Shembull: N komunn e Strumics, institucione t kulturs t cilat kan karakter lokal, sht vetm libraria Blagoj Jankov Mueto. Institucione kulturore q kan karakter nacional ndrsa gjenden n territorin e komuns s Strumics, jan: Qendra kulturore Anton Panov dhe enti pr mbrojtjen e prmendoreve dhe muze. www.strumica.gov.mk
Vendimi i qeveris pr kategorizimin e institucioneve;
38
Me ligjet1 q rregullojn fushn e kulturs parashifet se komuna udhheq me institucionet kulturore prmes Bordit drejtues dhe drejtorit t institucionit. Kshilli i njsis s vetqeverisjes lokale i zgjedh antart e Bordit Drejtues t institucionit I cili numron 5 antar prej t cilve 3 jan nga rradhat e t punsuarve n institucionin prkats. Bordi Drejtues nxjerr Statutin e institucionit, propozon programin punues vjetor, planin financiar dhe faturn vjetore deri te Kshilli i komuns dhe kryen pun tjera t prcaktuara me statutin e institucionit. Me institucionet lokale t kulturs udhheq drejtor me mandat prej 4 vite, ndrsa e emrton dhe e shkarkon kryetari i Komuns, gjegjsisht, I qytetit t Shkupit. Drejtori zgjidhet prmes shpalljes publike, jo m von se 3 muaj para kalimit t mandatit t drejtorit t mparshm. Dokumentet e arritura nga kandidatt potencial pr drejtor t institucionit, i shqyrton komisioni treantarsh e formuar nga Bordi Drejtues i institucionit prkats. Komisioni dorzon listn me propozim t kandidatve prej t cilve, kryetari i komuns n afat prej 15 ditve nga dita e dorzimit t lists, duhet q ta bj zgjedhjen pr drejtor. N rast se kryetari nuk zgjedh drejtor nga kandidatt e propozuar ai vendos v.d drejtor n periudh prej 6 muajve, ndrsa ndrkoh duhet q t prsritet procedura pr emrim t drejtorit. Shkaku dhe mnyra e shkarkimit t drejtorit t institucionit rregullohen me statutin e institucionit lokal t kulturs. N disa komuna, fillimisht n ato komuna t cilat u formuan prej 1996, nuk ekzistojn institucione nga fusha e kulturs prandaj me transferin e t drejtave themeluese nga 1 Korrik 2005 nuk mund t transferohen t drejta themeluese t institucioneve t ksaj sfere, pr ka n kto komuna rall kemi institucione nga kultura. Prskaj institucioneve nga kultura, n t cilat realizohen ngjarjet kulturore, ekzistojn edhe manifestime kulturore t cilat nuk jan t lidhura pr ndonj institucion t caktuar, por vetvetiu jan form komplekse t ngjarjeve kulturore.
Shembull: Ohridsko leto sht festival i cili mbahet do vit dhe ka karakter nacional, me shum forma dhe prmbajtje t ndryshme kulturore. N mas m t madhe financimi sht nga ana e Buxhetit Qendror Shtetror, sponsor dhe donor. Ohridsko Leto mbahet n lokacione t ndryshme dhe institucione t ndryshme kulturore. www.ohridskoleto.com.mk Shtipsko Leto sht manifestim kulturor i cili poashtu mbahet n lokacione t ndryshme dhe nga m shum institucione kulturore mirpo ka karakter lokal. www.stip.gov.mk
Financimi i institucioneve kulturore t cilat jan nn ingerenca t vetqeverisjes lokale, bhet me mjete t dedikuara, blok dotacioneve dhe t ardhura nga buxheti komunal. Dotacionet e dedikuara transferohen nga buxheti qendror i shtetit n buxhetin e komuns ndrsa me to financohet mirmbajtja e objekteve, sigurimi i ngrohjes, pagesat komunale (uj, rrym, telefon, internet etj.). Dotacione t dedikuara pranojn t gjitha njsit e vetqeverisjeve lokale n t cilin teritor ka institucione kulturore t cilat pas 1 Korriku 2005 jan t decentralizuara gjegjsisht t transferuara nga niveli qendror n ate lokal.
Ligji pr kultur, Gazeta zyrtare e RM, numr 59, nga 2003; Ligji pr muze, Gazeta zyrtare e RM, numr 66, nga 2004; Ligji pr libraria, Gazeta zyrtare e RM, numr 66 nga viti 2004;
39
Blok dotacionet transferohen nga buxheti qendror npr buxhetet e komunave t cilat kan hyr n fazn e dyt t decentralizimit fiskal. Me kto dotacione financohen rrogat dhe kompensimet tjera t t punsuarve n institucionin e kulturs. Nj pjes e aktiviteteve programore t institucioneve kulturore financohen nga buxheti i komuns ndrsa pjesa tjetr nga buxheti i Ministris s Kulturs. Ekziston mundsia q nj pjes e aktiviteteve t institucioneve kulturore t financohen nga ana e sponsorve dhe donorve. Shembull: Pothuaj se n t gjitha komunat ekzistojn shoqata kulturo-artistike-SHKA, t cilat paraqesin shoqata t qytetarve t cilat jan regjistruar sipas ligjit pr shoqyta t qytetarve dhe fondacione. Kjo form e shprehjes s vlerave kulturore nuk lidhet pr institucionin kulturor ashtu q financimi i ktyre shoqatave m s shpeshti sht nga ana e buxhetit komunal apo prej sponsorve dhe donorve.
N dispozit me ligjin pr prmendore memoriale dhe shenj-prmendore1, bhet ndarja e kompetencave mes Komunave dhe Parlamentit t Republiks s Maqedonis me ka komunat fituan kompetenca pr ngritjen e shenj-prmendore si jan: Busta, skulptura, plaka, eshme, fontane dhe vepra tjera artistike dhe arkitektonike t cilat me prmbajtjen dhe shenjat e tyre shnojn ngjarje dhe persona t cilat kan domethnie lokale, deri sa Parlamenti i Republiks s Maqedonis sht kompetente pr prmendoret memoriale, me t cilat shnohen ngjarje dhe persona t cilat jan me domethnie t veant pr Republikn e Maqedonis. Kshilli i Komuns, gjegjsisht, i qytetit t Shkupit, nxjerrin programin pes vjtor pr shnimin e ngjarjeve kryesore dhe persona t dalluar me domethnie lokale. N njsit e vetqeverisjes lokale ku zkzistojn m shum etnikume, ky program aprovohet me shumic e ashtuquajtur t Badenterit2. Iniciativ, pr ngritjen dhe shnimin e shenjprmendoreve, deri te Kshilli komunal, munda ta japin: qytetart, personat fizik, shoqyta t ndryshme t qytetarve, fondacione etj. Ndrsa t njjtit mund t marrin pjes edhe n financimin e ktyre shenjprmendoreve.
Shembull: Nse i marrim shembujt e pushtetit lokal n disa komuna t caktuara, n t cilat ngriten prmendoret e Aleksandrit t Madh dhe Sknder Beut, duhet q t parashtrojm pyetjen nse bhet fjal pr persona me karakter lokal dhe nse mundemi t konstatojm se qeverisjet lokale, jashta ingerencave t tyre (sepse nuk bhet fjal pr persona me karakter lokal), ndrmarrin aktivitete pr shnimin e ktyre dy personave t dalluar. Sipas nesh, shnimi i ktyre dy personave t dalluar ka karakter nacional dhe pr vendimet e ktilla kompetent duhet t jet vetm Parlamenti i Republiks s Maqedonis.
1 2
Gazeta zyrtare e RM, numr 66, nga viti 2004. Gjat votimit, patjetr duhet q m shum se gjysma e kshilltarve q nuk u prkasin entitetit shumic n NJVL-n, t votojn pr vendimin.
40
Nse merret parasysh Qyteti i Shkupit dhe komunat e tij n zbatimin e kompetencave n sfern e kulturs, mund t konstatojm se institucionet dhe manifestimet kulturore q kan domethnie m t gjer, jan nn ingerenca t qytetit t Shkupit, ndrsa institucionet dhe manifestimet tjera jan nn ingerenca t komunave t Shkupit n t cilat teritore sht vendosur institucioni apo mbahet manifestimi kulturor.
Shembull: Iinstitucione t cilat jan nn ingerencat e qytetit t Shkupit: Libraria Vllezrit Miladinovci; Qendra Kulturore Informative QKI; Shtpia e kulturs Koo Racin; Qendra kulturore rinore; Muzeu I qytetit t Shkupit; Sala univerzale; Kopshti zoologjik dhe Qendra kulturore pr fmij Karposh. Institucionet tjera q kan karakter lokal kulturor jan nn kompetencat e komunave prkatse.
Sport dhe argtim Sikur se kompetencat tjera poashtu edhe kjo pr her t par ligjsohet si obligim ligjor i komunave, t kujdesen pr aktivitete t prcaktuara sportive dhe ngjarje. Komunat jan t obliguara t kujdesen pr kompetencat vijuese n sport dhe argtim: Zhvillim t sportit masiv dhe aktivitete argtuese; Organizimin e ngjarjeve sportive dhe manifestimeve; Mirmbajtje dhe ndrtim t objekteve sportive; Prkrahje t lidhjeve sportive; Edhe n periudhn e kaluar komunat kujdeseshin pr sportin dhe manifestimet sportive ashtu q nga buxhetet e tyre ndanin mjete financiare deri sa pushteti qendror pothuaj se fare nuk i financonte kto aktivitete. Me procesin e decentralizimit, pr fat t keq, nuk ka mjete plotsuese pr kt kompetenc ashtu q komunat do t detyrohen q prsri t ndajn mjete nga t ardhurat e veta nse dshirojn q ta realizojn kt kompetenc. Nj pjes t objekteve sportive t cilat ishin n pronsi shtetrore transferohen nn udhheqje t pushteteve lokale, mirpo ky proces sht i ngadalshm dhe i ndrlikuar, nse dihet se gjendja (ndrtimore dhe financiare) me objektet sportive n vend sht shum e keqe. Me ligjin pr qytetin e Shkupit, kryerjen e ksaj kompetence i sht dhn pushtetit t qytetit por nuk ekziston penges ligjore q edhe komunat e Shkupit t financojn manifestime sportive dhe shoqata sportive, varsisht nga planet e tyre komunale pr zhvillim dhe fuqive financiare. Si prkrahje e ksaj kompetence t procesit t decentralizimit jemi dshmitar pr nj prkrahje m t madhe nga ana e qyveris s Republiks s Maqedonis n disa muaj t kaluar. Prkrahja prfshin ndarjen e disa mjeteve financiare dhe ndrtimi i sallave sportive n nj
41
numr t caktuar t komunave si dhe paralajmrimi se ky proces do t vazhdoj duke u zmadhuar vazhdimisht numri i komunave t cilat do t bhen pronar t ktyre objekteve sportive. Por nuk duhet q ti harrojm edhe terrenet e vogla sportive t cilat komunat jan duke i ndrtuar tani por edhe para fillimit t procesit t decentralizimit. Ato m s shpeshti jan terrene pr fudboll dhe basketboll t cilat mundemi ti shofim pothuaj se n do lagje t Shkupit por edhe npr komunat n Maqedoni.
Shembull: Nse n lagjen e juaj nuk keni terrene rekreative nga ky tip, duhet q prmes iniciativs qytetare, nnshkrimeve t nj pjes m t madhe t qytetarve apo n ndonj tjetr mnyr, ti drejtoheni komuns suaj. Pran ksaj, nuk largohet mundsia q t bni lobi ndaj kshilltarve t zgjedhur nga lagja juaj. Me rndsi sht q propozimi juaj t hyj n planin vjetor t komuns suaj naselba e kjo do t thot edhe realizim.
Ktu duhet ti prmendim edhe prkrahjet q e japin komunat ndaj klubeve sportive dhe shoqatave n rajonin e tyre t veprimit. Ashtu q, t jeni t sigurt se, nse n komunn e juaj ekziston ndonj klub fudbollistik, hendboolistik, basketbollistik apo ndonj klub i ngjajshm si dhe shoqata sportive t ndryshme, se komunat shpesh her u japin prkrahje financiare apo ndonj prkrahje tjetr atyre klubeve dhe shoqatave sportive. Ajo ndihm mund t jet me pajisje dhe mjete sportive, donacione pr udhtime dhe qndrime n qytete tjera apo prgatitje. Kuptohet se e tr kjo do t jet n kuadr t mundsive financiare dhe materiale t komunave si dhe planit t komuns pr pun, prve nga kshilli komunal.
Mbrojtja sociale Pr her t par n kuadr t rregullores ligjore n vendin ton, mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fmijve bhen ingerenc e komunave. Kompetencat jan t rregulluara me ligjet vijuese: Ligji pr mbrojtje sociale Ligji pr mbrojtjen e fmijve Ligji pr familje Ligji pr edukimin e ult (mendohet n erdhet) Ligji pr invalidt civil nga lufta. Kur flitet pr kt kompetenc ekzistojn nj numr i madh i tyre n pushtetin lokal: Themelim dhe financim dhe mirmbajtjen e erdheve pr fmij dhe shtpive pr pleq; Realizimin e kujdesjes sociale pr personat e invaliduar; Realizimin e kujdesjes sociale t fmijve pa prindr dhe kujdes prindror, fmij me nevoja t posame, fmij me probleme edukativo-sociale, fmij nga familje njprindrore, fmij t rrugs; Realizimi i kujdesit social personave t nnshtruar rreziqeve; Realizimi i kujdesit social personave t prfshir n prdorimin e drogs dhe alkoolit; Ngritja e vetdijes te popullata; banime t personave me rrezik social; realizimin e t drejtave dhe edukimi i fmijve t moshs parashkollore.
42
These activities must be performed in accordance with the National social protection development program, adopted by the Ministry of labour and social policy of Republic of Macedonia, which establishes the standards and procedures of these competences on the territory of the Republic of Macedonia. Zbatimi i ktyre kompetencave duhet t prputhet me programin nacional pr zhvillimin e mbrojtjes sociale e cila sillet nga ana e Ministris s punve sociale t RM en t ciln jan prcaktuar standardet dhe procedurat pr realizimin e ktyre kompetencave n teritorin e RM. Si mund t vrehet, kemi nj numr t madh kompetencash t cilat me ligjin pr vetqeverisje lokale jan parapar si obligim dhe kompetenc e komunave, por pr fat t keq vetm nj numr i vogl i tyre sht realizuar. Me siguri pr shkak se kjo veprimtari sht financiarisht e shtrenjt dhe e ndrlikuar, zbatimi I procesit t decentralizimit n kt sfer zhvillohet me nj tempo t ngadalsuar. Veanrisht ndihet nj progres vetm n themelimin, financimin dhe mirmbajtjen e erdheve pr fmij dhe shtpit pr pleq, ku drejtat themeluese dhe mirmbajtja e tyre jan transferuar te komunat. Udhheqja e ktyre instuticioneve, sipas rregullave, bhet nga ana e dy organeve, nga Bordi Drejtues i institucionit nga sfera e mbrojtjes sociale i cili zgjidhet nga ana e kshillit komunal dhe drejtorit t institucionit i cili zgjidhet prmes shpalljes publike nga ana e kraetarit t komuns. Financimin e ktyre institucioneve ende e kryen pushteti qendror, me transferimin e blok dotacionet e dedikuara n komunat, t cilat pastaj transferohen deri te institucionet pr mbrojtje sociale. Shembull: Shembull: mund t thuhet se lvizje t caktuara n kahje t kompetencave ka edhe n disa fusha tjera si sht punsimi ku komunat kan bashkpunim t rndsishm me njsit rajonale t Agjencis pr punsim t RM. N kt sfer jan realizuar disa projekte t rndsishme pr punsimin e prindrve kujdestar, personave me penges n zhvillim, fmijve pa prindr si dhe persona t cilt marrin ndihm sociale.
Shembull: N vitin 2007, me nj bashkpunim t prbashkt mes komunave dhe qeveris s RM jan realizuar edhe hapje t kuzhinave popullore n 22 komuna. Nn moton nj ngrnie pr persona t moshuar dhe me rrezik social, komunat dhe qeveria bashkuan fuqit dhe mundsuan realizimin e ktij projekti. Pritet q n vitin 2008 t vazhdohet me ksisoj projektesh t cilat dalngadal duhet t kalojn n praks. Me rndsi sht q t prmendet se nj pjes t aktiviteteve n sfern e ndihms sociale kryhen edhe me ndihm dhe prkrahje t sektorit joqeveritar n Republikn e Maqedonis. Asisoj shembuj jan hapja SOS telefonave pr viktimat e dhuns, qendra ditore pr t varurit nga droga si dhe prkujdesja e fmijve pa prindr. Komunat e Shkupit jan kompetente pr erdhet pr fmij ndrsa pr t tjerat kompetent sht qyteti I Shkupit.. M n fund me rndsi sht q edhe njher t ceket se n periudhn e ardhshme pritet aktevitet i zmaIhuar n decentralizimin e ksaj shtjeje. Gjendja momentale sht e atill q komunat ballafaqohen me munges t mjeteve financiare pr realizimin e ktij lloji t shrbimeve. Objektet e institucioneve t cilat kaluan nn kompetenca t komunave jan n gjendje t keqe dhe mbi to nuk sht br ndonj intervenim n 20 vitet e fundit. Poashtu duhet t thuhet se edhe komunat kan munges t personave t trainuar mir t cilt do ta kishin zbatuar dhe udhhequr kt shrbim t decentralizuar.
43
Arsim Arsimi, si nj nga segmentet kryesore nga prditshmria e njerzve, sht kompetenc e cila nga korriku 2005 e kryejn komunat. Vetqeverisja lokale sht kompetente pr masat dhe aktivitetet n sfern e edukimin e ato jan: themelimi, financimi dhe administrimi i shkollave fillore dhe t mesme, n bashkpunim me pushtetin qendror; organizimin e transportit dhe ushqimit t nxnsve dhe vendosja e tyre n shtpit pr nxns. N periudhn pas 1 korriku 2005, nga ana e qeveris s Maqedonis jan sjellur drejtat e themelimit t shkollave fillore dhe t mesme, me ka u plotsua kushti i par pr decentralizim n kt sfer. Gjat pruarjes s drejtave t themelimit u vrtetua se nj numr i madh i shkollave fillore dhe t mesme kan probleme me drejtat e pronsis por n dy vitet e gjysm t kaluara punt gradualisht jan duke zgjidhur. Menaxhimi shkollave bhet nga ana e Bordet shkollore ndrsa udhheqja nga ana e drejtorve t shkollave. Pasi q me procesin e decentralizimit duhet t zvoglohet ndikimi politik n punt e prditshme t ktyre dy organeve menaxhuese dhe drejtuese u qas n nj zgjidhje e cila ofron zvoglimin e ndikimeve politike mbi punn e shkollave. N shkollat fillore t cilat kan m shum se 24 paralele, Bordi shkollor numron 9 antar: tre prfaqsues nga arsimtart, bashkpuntort profesional dhe edukatort, t zgjedhur nga ana e kshillit t arsimtarve t shkolls; tre prfaqsues nga prindrit, gjegjsisht, tutort e nxnsve, t cilt i zgjedh kshilli i prindrve; Dy prfaqsues nga komuna t zgjedhur nga ana e kshillit komunal; Nj prfaqsues nga Ministria e arsimit i emruar nga ana e Ministris s arsimit. N shkollat fillore t cilat kan m pak se 24 paralele Bordi shkollor numron 7 antar: Dy prfaqsues nga arsimtart, bashkpunuesit profesional dhe edukator; Dy prfaqsues nga prindrit, gjegjsisht tutort e nxnsve; Dy prfaqsues nga komuna; Nj prfaqsues nga Ministria e arsimit. N shkollat e mesme Bordi shkollor numron 12 antar: Katr prfaqsues nga profesort; Tre prfaqsues nga prindrit apo tutort; Tre prfaqsues nga komuna; Nga nj prfaqsues i Ministris s arsimit dhe bashksis afariste.
Prfaqsuesit e profesorve zgjidhen n bordet e shkollave zgjidhen nga ana e kshillit msimo-shkencor n baz t propozimit dhe shumics s votave. Prfaqsuesit e prindrve zgjidhen nga ana e kshillit t prindrve. Prfaqsuesit e komunave zgjidhen nga ana e kshillave t komunal. Organet q zgjedhin bordet shkollore jan t njjtat si edhe te shkollat fillore me ate se prfaqsuesi nga bahksia afariste e emron Dhoma Ekonomike e Republiks s Maqedonis. Drejtori i shkolls fillore dhe t mesme zgjidhet she shkarkohet nga ana e kryetarit t komuns sipas ligjit. Mirpo, gjat zgjidhjes s drejtorit t nj shkolle fillore apo t mesme kryetari i komuns sht i kufizuar sepse Bordi Shkollor sipas ligjit I propozon vetm nj kandidat pr emrim. Kryetari duhet q ta emron kandidatin e propozuar pr drejtor. Nse kryetari
44
nuk dakordohet me zgjidhjen e kandidatit t propozuar ather ai e kthen lndn prsri n rishqyrtim te Bordi Shkollor i cili ka pr detyr q t bn propozim t ri. Financimi I arsimit fillor dhe t mesm bhet n dy mnyra pr grupe t ndryshme komunash. Pr komunat t cilat kan hyr n fazn e dyt t implementimit t decentralizimit (51 komuna), financimi i arsimit bhet prmes blok dotacioneve ndrsa pr komunat tjera, t cilat ende jan n fazn e par, financimi bhet prmes dotacioneve t dedikuara. Pritet q deri n fund t vitit 2008 t gjitha komunat n Republikn e Maqedonis t hyn n fazn e dyt t implementimit t procesit t decentralizimit. Pjesa pr dotacionet e dedikuara dhe ato blok, sht m shum i sqaruar n pjesn pr financim.
Shembull: Ministria e Arsimit sht e obliguar, n baz t mjeteve t harxhuara n periudhn kur pushteti qendror ishte prgjegjs pr arsimin, q t prcaktoj harxhime n nivel mujor pr t gjitha shkollat komunale. N kto harxhime prfshihen blok dotacionet, rrogat e t punsuarve, ngrohja dhe mirmbajtja e ndrtesave shkollore, shrbime komunale, si dhe transportin e nxnsve. Departamentet financiare shkollore duhet, deri n nj dat t caktuar n muaj, q t prgatisin listat pagesore me t gjitha mjetet e duhura dhe ti dorzojn te komunat. Ndrsa, komunat kan pr obligim q ti prpunojn listat e tilla pr t gjitha shkollat n territorin e tyre dhe t njjtat ti dorzojn deri te Ministria e arsimit e cila pas kontrollimit dhe plqimit i drgojn n Ministrin e financave. Nse t gjitha listat dhe t dhnat jan t rregullta ipet plqimi dhe komunat mund t kalojn n paguarjen e rrogave t punsuarve n arsim. N kohn e fundit ishim dshmitar t nj sr paknaqsie n lidhje me pagesat n arsim q shpeshher manifestohej me greva dhe lloje tjera paknaqsie. Duke shiquar procedurn e prshkruar m para, mund t prfundojm se fajin pr kt mund ta gjejm te cili do subjekt prbrs i ktij zinxhiri. Kjo mund t jet Ministria e arsimit e cila nuk ka br vlersimin e mir dhe ka parapar m pak mjete apo nuk i ka dorzuar t dhnat me koh. Ato mund t jetn poashtu edhe shkollat t cilat nuk i kan dorzuar me koh listat dhe llogarit te komunat dhe me ate ngadalsojn tr procesin edhe pr shkollat tjera t prfshira n kt proces. Ose organet e komunave t cilat pr shkak t mosnjohjes s procesit t plot, trainim pr t cilin patjetr duhej ta kishin t mundsuar nga ana e Ministris s arsimit, nuk kan arritur q, n koh dhe n form t krkuar nga ana e pushtetit qendror, ti dorzojn t dhnat e krkuara.
Kjo kompetenc e Qytetit t Shkupit, n fushn e arsimit, sht e ndar mes Qytetit i cili sht i prgjegjshm pr shkollat e mesme dhe komunave t cilat jan t prgjegjura pr shkollat fillore. Organizimi i transportit, ushqimit dhe vendosjes s nznsve npr shtpit banuese pr nxns sht kompetenc edhe e qytetit edhe e komunave, varsisht se pr ciln kategori t nxnsve (fillore apo t mesme) bhet fjal.
Mbrojtja nga zjarri Ashtu si nj pjes m e madhe t kompetencave, poashtu edhe mbrojtja nga zjarri sht kompetenc e transferuar n pushtetin lokal me fillimin e decentralizimit nga 1 korriku 2005. N komunat e ashtuquajtura t vjetra kemi njsi teritoriale zjarrfikse t cilat jan profesionale dhe dhe jan nn ingerenca t pushteteve lokale, ndrsa ato t Qytetit t Shkupit nn ingerencat e pushtetit t qytetit. Ekziston mundsia q t formohen njsi profesionale zjarrfikse edhe
45
n vendet t cilat gjenden 20 kilometra larg vendeve t njsive yjarrfikse ekzistuese, mirpo ktu tani pr tani mbetet problemi i financimit t ktyre njsive, prshkak se me ligjin pr financim t vetqeverisjeve lokale, financimi i ktyre njsive nuk sht zgjedhur sipas nivelit t duhur. N komunat ekziston edhe mundsia q t formohen edhe shoqata dhe njsi vullnetare zjarrfikse, t cilat poashtu mund t marrin pjes n shuarjen e zjarreve. Sipas ligjit pr zjarrfiksi prbrja e njsive zjarrfikse varet nga numri i banorve t prfshir me at njsi: N komunat me 5.000 der 12.000 banor duhet t ket 13 zjarrfiks, prej t cilve 9 zjarrfiks profesional; N komunat prej 12.000 deri 24.000 banor duhet t ket 17 zjarrfiks, prj t cilve 13 profesionist; N komunat prej 24.000 deroi 50.000 banor s paku 1 zjarrfiks profesional n 15.500 banor; N komunat me mbi 50.000 banor m s paku 1 zjarrfiks profesional n 2.000 banor. Financimi i pagave pr zjarrfiksit profesional bhet, ende, nga ana e buxheti qendrorshtetror, por pr dallim nga kompetencat tjera t cilat u transferuan n pushtetin lokal ku jan t parapara blok-dotacionet, n kt rast nuk ka ksisoj blok dotacione, me ka formohet nj pasiguri financiare e ligjore pr nj kompetenc shum t ndishme dhe kryesore. Komunat jan financiarisht t varura nga pushteti qendror edhe pr furrnizimin me automjete zjarrfikse, pajisje dhe mjete, t cilat poashtu i furrnizon dhe distribon pushteti qendror. M shum informata n portalin: www.pozarnikari.strumica.gov.mk
Mbrojtje dhe shptim Kjo kompetenc n njfar mase ekzistonte edhe n punt e deritanishme t pushtetit lokal, por edhe me kt ligj parashikohet q komuna duhet patjetr t merr masa pr mbrojtje dhe shptim t qytetarve dhe pasurit materiale nga shkatrime luftarake, fatkeqsi natyrore dhe fatkeqsi tjera si dhe pasojat e shkaktuara nga t njjtat. N pajtim me ligjet me t cilt rregullohet kjo materie, do komun nga ana e kshillit duhet t formoj Shtabin hapsinor pr mbrojtje dhe shptim poashtu edhe njsit hapsinore pr mbrojtje dhe shptim si edhe sigurimin e mjeteve financiare dhe materiale pr realizimin e ksaj kompetence. Kshilli komunal duhet t prgatis dokumente t planit me t cilat do t parashifen masat dhe aktivitetet t cilat duhet t ndrmerren gjat mbrojtjes dhe shptimit t qytetarve dhe t mirave materiale. Kryetari i komuns jep urdhrin pr prdorimin e njsive hapsinore, t formuara n territorin e saj nga ana e kshillit komunal dhe ndrmarrjeve publike dhe institucione nn kompetenca t komuns. Kt kompetenc m s shumti komunat e praktikojn gjat fatkeqsive natyrore si vrshime t mdha shiu, kokrriz, zjarre etj. Gjat realizimit t ksaj kompetence ekziston nj lidhje e madhe me pushtetin qendror e cila n princip sjell dokumente plani pr mbrojtje dhe shptim t tr shtetit. N raste vrshimi kryetari i komuns jep urdhr pr angazhimin e njsive t cilat jan formuar pr kt qlli. Kto njerz jan t trainuar q tu ndihmojn qytetarve t kapluar nga vrshimet dhe ti mbrojn pronat e tyre. Qytetarve t kapluar nga vrshimet u sigurohen vendbanime kohore deri sa t sanohen pasojat nga vrshimet. Nga ana e Kashillit komunal formohet komisioni pr vlersim t dmeve t ndodhura nga vrshimi. M shum informata n portalin e Drejtoris pr mbrojtje dhe shptim: www.dzs.gov.mk
46
III ORGANET E KOMUNS DHE ROLI I TYRE

Nga cilat organe sht e formuar komuna, si njsi e vetqeverisjes lokale dhe e cila sht m e afrt ndaj qytetart, sht nj informat e rndsishme pr do qytetar. Me vet njohurit pr strukturat dhe organet prej t cilave prbhet komuna, qytetari ka mundsin q t informohet por edhe ti realizoj t drejtat e tij, t prcaktuara me kushtetutn dhe tjerat ligje t Republiks s Maqedonis. Pr shpjegim m t thjesht por edhe pr shkak t dallimin thelbsor dhe funkcional, ndarja e organeve t komuns n kt tekst do ta bjm me pjest e prbra nga prfaqsues t zgjedhur dhe administrats s komuns.
Organe t zgjedhura t komuns Organet e zgjedhura t komuns jan t ndara n nj mnyr pothuajse t ngjajshme me organet shtetrore, gjegjsisht ekziston pushteti ligjdhns dhe ekzekutiv pothuaj se sikur Parlamenti dhe qeveria n nivel shtetror.
Kshilli i komuns Parlamenti n komun sht Kshilli i prbr nga kshilltar t zgjedhur n zgjedhje t lira lokale. Numri i kshilltarve n do komun sht prcaktuar sipas numrit t banorve ashtu q numri m i vogl i kshilltarve mund t jet 9 ndrsa m i madhi 33. Qyteti i Shkupit si njsi e posame e vetqeverisjes lokale numron 45 kshilltar, q reflekton specifikn e ksaj njsie si kryeqytet i Republiks s Maqedonis. Mandati i kshilltarve t komunave sht katr vite. Mardhnia mes numrit t kshilltarve dhe numrit t banorve t komunave sht prshkruar n tabeln vijuese: Banor 5.000 prej 5.001 deri 10.000 prej 10.001 deri 20.000 prej 20.001 deri 40.000 prej 40.001 deri 60.000 prej 60.001 deri 80.000 prej 80.001 deri 100.000 mbi 100.000 Kshilltar 9 11 15 19 23 27 31 33
Roli dhe detyra e kshillit t komuns sht q ti prfaqsoj qytetart nga t cilt sht zgjedhur dhe poashtu kshilltart duhet t prpiqen pr prmirsimin e kushteve t jetess n pjest e komuns prej ku jan t zgjedhur por edhe n tr komunn. do kshill komunal zgjedh kryetarin e vet i cili kryeson me do seance. Pr prgatitjen e materijaleve pr seancat e Kashillit, prgjegjse sht administrata e komuns e prcaktuar nga ana e kryetarit.
47
Kshilli sht kompetent q t: Sjell statutin e komuns dhe rregollore tjera; Sjell buxhetin e komuns dhe faturn vjetore t komuns; Prcakton lartsin e burimeve t t ardhurave pr financimin e komuns, n pajtim me kornizn ligjore; Formon shrbime publike n kuadr t kompetencave t komuns dhe bn mbikqyrje ndaj puns s tyre; Emron antar t bordeve drejtuese dhe t shrbimeve publike t cilat i formon; Miraton programe pr pun dhe plane financiare pr financimin e shrbimeve publike n komun; Miraton raportet pr buxhetin dhe faturen vjetore t komuns; Vendos pr dhnien e lejeve pr kryerjen e veprimtarive publike n nivel lokal n pajtim me ligjin; Miraton raportet pr pun dhe faturat vjetore t shrbimeve publike t cilat i formon komuna; Vendos pr mnyrn e dispozitave me pronsin e komuns; Vendos pr mnyrn e kzbatimit t kontrollit financiar t buxhetit komunal, n pajtim me ligjin; Zgjedh personin i cili udhheq me njsin rajonale t Ministris s punve t brenshme, n pajtim me ligjin; Shqyrton dhe miraton raportin pr sigurimin publik n rajonin e komuns, t cilin e dorzon te ministri i punve t brenshme dhe prokurorit publik; Antart e kshillit t komuns kan mandat prej katr viteve dhe ai mund tu ndrpritet: n rast vdekje, n rast se sht gjykuar me akt i cili sht n fuqi pr vepr penale me dnim burgu mezgjatje prej 6 muaj, nse ndrpritet t jet banor i komuns, nse me vendim n fuqi privohet nga puna, nse ka rast pr mosprputhje me funkcionin kshilltar, n pajtim me ligjin pr zgjedhje lokale, kuptohet - kshilltari mund t jap dorheqje vullnetare.
N vend t kshilltarit t cilit i ndrpritet mandati n baz t cilit do shkak t numruar, nga lista zgjedhore kandidati i par I ardhshm bhet kshilltar. Kshilltart pr punn e tyre marin kompensim nga buxheti komunal.
Kryetari i Komuns Kryetari i komuns zgjidhet n zgjedhjet e drejtprdrejta lokale me mandat prej katr viteve. Ai paraqet pushtetin zkzekutiv n komun. Mandati i kryetarit ndrpritet vetm: n rast vdekje, n rast se sht gjykuar me akt i cili sht n fuqi pr vepr penale me dnim burgu mezgjatje prej 6 muaj, nse ndrpritet t jet banor i komuns, nse me vendim n fuqi privohet nga puna, nse ka rast pr mosprputhje me funkcionin kshilltar, n pajtim me ligjin pr zgjedhje lokale, n rast mungese t paarsyeshme m shum se 6 muaj, nse jep dorheqje.
48
N momentin nuk ekziston mundsia q qytetart e paknaqur me referendum apo me ndonj mnyr tjetr, t inicojn ndrimin e kryetarit t komuns. Jemi dshmitar se nj koh m t gjat t fundit, n Parlament ngrit iniciativa t ndryshme pr ndryshimin e ligjit me t cilin qytetart do t mund t ndrmarrin iniciativ pr shkarkimin e kryetarit t komuns. Ideja ende sht n fillim. Zri i kryetarve, prmes BNJVL-s, thot se ata nuk kan asgj kundr ndryshimit t till t legjislativs, por krkojn q ato rregulla t vazhdojn edhe pr t gjith prfaqsuesit e pushtetit t cilt jan zgjedhur n zgjedhje t drejtprdrejta. Vetm pr kujtim, n zgjedhje t drejtprdrejta zgjidhen: Kryetari i shtetit, kryetart e komunave, antart e kshillave komunal si dhe antart e parlamentit t Maqedonis. Kryetari i komuns ka kto kompetenca: Prfaqson dhe prezenton komunn; Kontrollon ligjshmrin e rregullave t kshillit; Shpall rregullat n buletinn zyrtare t komuns; Siguron zbatimin e vendimeve t kshillit; Siguron ekzekutimin e punve t cilat me ligj jan deleguar komuns; Kshillit i dorzon inicijativat dhe propozimet pr pruarjen e vendimeve; Propozon buxhetin dhe faturn vjetore t buxhetit komunal; Zbaton buxhetin e komuns; Zgjedh drejtor t shrbimeve publike t cilat i ka themeluar komuna me konkurs; Rregullisht informom kshillin pr kryerjen e kompetencave t veta n pajtim me statutin e komuns; Kryen pun drejtuese pr t drejtat, obligimet dhe intereset e personave fizik dhe juridik. Pr kraerjen e ksaj pune kryetari mund t autorizoj npuns udhheqs pr ta kryer procedimin dhe t kryej pun udhheqse si edhe t nnshkruaj; Jep propozime te kshilli pr marjen e vendimeve pr organizimin e administrats komunale; Sjell rregulloren pr sistematizim; Udhheq me administratn komunale; vendos pr punsime si edhe pr t drejtat, detyrat dhe prgjegjsit e t punsuarve.
Administrata komunale Administrata komunale sht prgjegjse pr kryerjen e punve n kompetenc t organeve komunale. Administratn komunale e prbjn njerz t punsuar profesional, n pajtim me ligjet q jan n fuqi n Republikn e Maqedonis. Numri m i madh I t punsuarve n komun kan statusin e npunsve shtetror, q garanton drejtat e tyre, por njkohsisht i prshkruan edhe prgjegjsit e tyre, sistemin e prparimit dhe vlersimit. Obligimet e administrats komunale jan: Ti prgatis aktet pr kshillin dhe kryetarin; Ti prgatis seancat e kshillit dhe komisioneve; T kryen pun profesionale pr kshillin dhe kryetarin; Ta udhheq llogaritarin e komuns; Ta prcjell problematikn q sht nn ingerencat e komuns, t bj analizn e gjendjes dhe t jap iniciativa dhe propozime pr zgjidhjen e tyre; T dorzoj informata dhe t dhna n lidhje me aktivitetet e komuns n krkes t organeve kompetente apo n baz t ligjit; T udhheq me dokumentet e komuns, ti ruaj deri n zhdukjen e tyre, gjegjsisht, dorzim te arkivin shtetror t RM dhe T kryej pun tjera q do ti prcaktoj kryetari dhe kshilli.
49
IV FINANCIMI I KOMUNAVE
Sigurisht se do qytetar sht i interesuar dhe dshiron ta dij se ku shkojn thollat e tij nga pagimi i taksave dhe tatimeve t ndryshme si dhe ka fiton prapa?! Qllimi i ktij teksti sht q juve, qytetarve, q tu shpjegohet m detajisht si dhe pse komuna I mbledh mjetet n buxhetin komunal, por edhe si i harxhon thollat e fituara nga taksat dhe tatimet si edhe nj pjes t asaj q ju e paguani n emrin e taksave dhe tatimeve e q mbaron n kasn komunale. Burimet e financimit t komuns mund t ndahen n: 1. Burime nga t ardhurat e veta 2. Dotacione t mjeteve nga buxheti i RM dhe 3. Dotacione nga buxhetet e fondeve dhe huazimit.
1. burime nga t ardhurat e vet komuns burime nga t ardhurat e komuns mund t ndahen n nngrupet vijuese: 1.1 tatime lokale t prcaktuara me ligj: 1.1.1 tatim i pasuris; 1.1.2 tatim i trashigimis dhe dhurats t prcaktuara me ligj; 1.1.3 tatim pr qarkullimin e patundshm dhe 1.1.4 tatime tjera lokale t prcaktuara me ligj. Me rndsi sht t tregohet se pr prcaktimin e lartsis s tatimeve pr t gjitha kategorit e tatimeve sht vlera tregtare e t gjitha llojeve t pasurive, e cila prcaktohet sipas metodologjis s rregulluar nga ana e qeveris s RM. Prcaktimi i vlers n pajtim me metodologjin, e kryen komisioni i formuar nga ana e komuns. 1.1.1 tatimi i pasuris sht obligim i do qytetari, pronar i pasuris. Obligim i qytetarve sht q m s voni m 31 janar t vitit t drgojn lajmrimin tatimor pr pasuri t re apo pr informata t reja nse ka ndryshime n gjendjen e pasuris, deri te organi tatimor i komuns. Kryetari I komuns sht i obliguar q t sjell vendime pr lartsin e tatimit t pasuris m s voni deri m 31 mars dhe t njjtat ti drgoj deri te qytetart. Shkalla e tatimit t pasuris sht 0,10%-0,20%, ndrsa prqindja e sakt vjetore e prcakton kshilli komunal dhe ajo mund t ndryshoj do vit dhe t jet me vler t ndryshme n komuna t ndryshme.
Shembull: N qytetin e Shkupit dhe dhjet komunat t cilat gjenden n teritorin e Shkupit, prgjegjsin pr administrimin e tatimit t pasuris dhe livrimin e vendimeve tatimore sht prgjegjsi e administrats s qytetit t Shkupit. Vendimin pr lartsin e shkalls s tatimit e sjellin kshillat komunale t dhjet komunave. Ashtu q mund t ndodh t jetoni n Shkup por n dy komuna t ndryshme, dhe t paguani shkall t ndryshme t tatimeve t prons. Shembulli sht i njejt me t gjitha komunat n Republikn e Maqedonis.
Gjat vlersimit t tatimit t pasuris, pr objektet n t cilat jeton tatimpaguesi, llogaritet
50
lirim prej 50% nga vlera n treg. Kjo d.m.th. se n shtpit apo banesat n t cilat jetoni gjat vlersimit t tatimit, do t bhet zbritje e mimit, ndrsa pr vikend-shtpit dhe pr objektet t cilat i jepni me qira, tatimi do t vlersohet me mim t plot t vlers trgtare. I rndsishm sht fakti se me ndryshimin e ligjit pr tatime nga 1 janar 2008, komunat fillojn q ta administrojn edhe tatimin e pasuris s prgjithshme t personave juridik, q nuk ishte rast n t kaluarn. Shembull: N periudhn deri n vitin 2008, hoteli Holiday In, paguante tatim pasurie vetm pr disa zyre administrative e jo pr t gjitha dhomat dhe hapsirat me t cilat prfitojn t ardhura. Nga fillimi i vitit 2008, pronart e hotelit do t duhet q ta paguajn tatimin e prons pr tr siprfaqen t ciln e posedojn ndrsa llogaritjet e vlers s tregut do t bhen n prputhje me metodologjin e miratuar nga ana e qeveris. Komisione t posame, t formuara nga ana e kshillave komunal, do ta bjn vlersimin sipas metodologjis s lartprmendur.
1.1.2 Tatimi i trashgimeve dhe dhuratave sht prcaktuar sipas rendit t trashgimit. Shkalla e tatimeve q i prkasin dhuratave dhe trashgimive nga rendi i dyt trashgimor sht 2% deri 3% ndrsa pr trashgimi t rendit t tret 4% deri 5% t vlers tregtare t pasuris, deri sa pr trashgim t rendit t par nuk paguhet tatimi i dhurats dhe trashgimis. Vendimi pr lartsin e shkalls s ktij tatimi poashtu sht pjes e prgjegjsis s kshillave t komunave. 1.1.3 Tatimi i pasuris s patundshme: Nse vendosni ta shisni pasurin e juaj apo t bleni pasuri, keni obligimin q komuns tia paguani tatimin. Shkalla e ktij tatimi sillet prej 2% deri 4%, nga vlera tregtare e pasuris. Pr lartsin e shkalls vendos kshilli komunal. 1.1.4 Taksa lokale t prcaktuara me ligj 1.1.4.1 taksa komunale; 1.1.4.2 taksa administrative; taksa tjera lokale t prcaktuara me ligj. 1.1.4.1 Taksat komunale paguhen pr shfrytzimin e disa t drejtave, mjete dhe shrbime pr interes publik e q kan karakter lokal. Obligim pr pagesn e ktyre taksave kan personat fizik dhe juridik q kryejn veprimtari por edhe qytetart. Taksat komunale paguhen pr: do firm t regjistruar; (do firm e regjistruar sipas ligjit, n vit paguan vler t caktuar n emr taks komunale m I njohur si firmarin. Vendimet me sasin e takss dorzohen deri te personat juridik n t njjtn koh kur edhe vendimet pr tatim.) shfrytzimi i siprfaqeve n kampet; shfrytzimi i hapsirave para objekteve afariste; paraqitja e reklamave; shfytzimi i muziks n lokalet publike; shfytzimi i shesheve pr ekspozit t mjeteve; shfytzimi i vendit pr parkim. do person juridik apo fizik n vendin ton, nse don t shfrytzoj siprfaqe publike pr aktivitete t ndryshme duhet patjetr t krkoj leje nga komuna. Me kt, por edhe sipas ligjit, komuna sht e obliguar q ti vlersoj dhe drgoj vendimin pr pagimin e takss komunale.
51
Pr mbrojtjen ligjore t ksaj pagese tatimore n kuadr t administrats komunale ekzistojn edhe organe t ndryshme inspekcioni detyr e t cilave sdht q tI prcjellin, kontrollojn dhe dnojn t gjith t cilt punojn kundr rregullave t shkruara. Shkalla e t gjitha taksave t prmendura prcaktohet me vendim nga ana e kshillit t komuns. Taksa komunale pr mirmbajtje dhe shfrytzimin e ndriimit rrugor dhe ate publik sht e njjt pr t gjith qytetart dhe paguhet pr mes faturave pr energji elektrike dhe sht 25KV or pr do numratore elektrike n do amvisri n muaj. Pr personat juridik vlersimi sht i ndryshueshm dhe varet se far harxhues jan ata. Taksn pr ndriimin rrugor nuk e administron administrata komunale por n bashkpunim me komunat pagesn e bn EVN-ESM, e cila pastaj mjetet i transferon n llogarit e komunave. 1.1.4.2 Taksa administrative Administrativnite taksi paguhen pr shkresat dhe veprimeve n punt drejtuese, tcilat i kryejn administratat komunale. 1.1.4.3 Kompensime lokale t prcaktuara me ligj kompensim pr rregullim t toks ndrtimore; kompensim pr veprimtari komunale; kompensim pr plane hapsinore dhe urbanistike dhe kompensime tjera lokale t prcaktuara me ligj. Kompensim pr rregullimin e toks ndrtimore sht e ardhur komunale t ciln si obligim e ka do qytetar apo person juridik i cili dshiron t ndrton objekt pr banim apo far do objekte tjera. Q toka, n t ciln planifikohet ndrtimi, t aftsohet gjegjsisht t sigurohen t gjitha lidhjet (ujsjells, kanalizim dhe infrastruktura rrugore), paguhet kompensim pr rregullim t toks ndrtimore, n popullin t njohura si komunali. Shkalla e kompensimit pr rregullimin e toks ndrtimore e prcakton kshilli i komuns. Kompensimet pr veprimtari komunale i prkasin kompensimeve pr shfrytzimin e shrbimeve t ndryshme, pr t cilat qytetart paguajn. T ardhura nga pasuria t ardhura nga qiraja; t ardhura nga kamatat dhe t ardhura nga shitja e pasuris me t ciln shitje nuk rregullohen funkcionet publike dhe kompetencat e komunave. do komun q ka pronsi, ka t drejt edhe t kryej ekonomi me t njjtn, gjegjsisht ta jap me qira, ta shes por edhe t mbledh t ardhura nga kamatat. mimin e do kategorie duhet ta prcaktoj kshilli komunal. T ardhura nga vetkontributi N kohn e fundit kjo kategori e t ardhurave komunale sht gjithnj e m e rrall, por ende shfrytzohet n disa prej komunave. Ato jan shembujt kur prmes referendumit qytetart prcaktohen se nj objekt apo infrastruktur e caktuar jan t rndsishme pr komunn, por pr shkak t mungess s mjeteve, vendosin q vet t inkuadrohen n mbylljen e konstrukcionit financiar. Pr at qllim kshilli I komuns shpall referendum pr ta shikuar mendimin e qytetarve pr tu qasur n kt mnyr t financimit.
2 Dotacione nga mjetet e buxhetit t Republiks s Maqedonis 2.1 T ardhura nga tatimi personal Tatimi personal sht kategori tatimi t cilin e mbledh shteti, ndrsa paguhet nga rrogat e banorve t Republiks s Maqedonis. Prej t gjitha sasive t mbledhura pr kt, 3% ndaShoqata pr zhvillim t qndrueshm ALKA-Shkup Un dhe komuna ime - Doracak pr procesin e decentralizimit n Republikn e Maqedonis
52
hen pr komunat. Shprndarja bhet sipas vendbanimit, shtu q nse jetoni n komunn e Aerodromit e ndrsa punoni n komunn e Karposhit, mjetet nga rroga juaj do t derdhen n komunn e Aerodromit. I njjti rast sht me do komun n RM. Ashtu q nse punoni n Manastir e ndrsja jetoni n Resnj, pjesa e tatimit personal nga t ardhurat e juaja do t shkojn n buxhetin e Resnjs. N rastin e tatimit personal t t ardhurave t personave fizik t cilat merren me veprimtari zejtarie, situata sht ndryshe. Ai derdhet n kasn komunale n trsi, gjegjsisht 100%. 2.2 T ardhura nga tatimi i vlers s shtuar do prodhim apo shrbim t ciln ju si qytetar e bleni, n mimin e saj prmban 18% tatim I ashtuquajtur tatim i vlers s shtuar (TVSH). Ky tatim dershet n buxhetin qendror ndrsa vetm 3% nga vlera e prgjithshme e TVSH-s, I mbledhur n vitin e kaluar, ndahet dhe shkon n komunat. Nga shprndarja e TVSH-s n komunat, prdoret formula (metodologjia) pr prcaktimin e sakt t shums t ciln duhet ta fitoj do komun. Formula prcaktohet do vit pr vitin e ardhshm, ndrs si pjestar i rndsishm i prcaktimit t saj paraqitet BNJVL-ja (Bashksia e Njsive t Vetqeverisjes Lokale t Republiks s Maqedonis). Shuma e prgjithshme vjetore e TVSH-s pr do komun paguhet n 12 kste t njjta mujore. N 3 vitet e fundit ato prqindje e dedikuar pr komunat u ndahej sipas kritereve: 60% - numri i banorve, 27% - hapsir dhe 13% - numr i vendeve t banuara. 2.3. Dotacione t dedikuara Dotacioni i dedikuar shprndahet npr komunat, projektet dhe institucione apo programe nga Ministria e financave me propozim t ministrive prkatse dhe fondeve pr financimin e aktiviteteve konkrete. Kjo mnyr sht m e prdorura prej fillimit t decentralizimit dhe shfrytzohen pr financimin e nj pjese t kompetencave t transferuara nga pushteti qendror n ate vendor. Shembull pr dotacionet e dedikuara jan, arsimi, punt sociale si dhe sporti e kultura. Me transferimin e nj pjese t kompetencave, pushteti qendror, prve objekte dhe t punsuar, duhej patjetr q t transferon edhe nj pjes t mjeteve financiare pr funkcionimin normal t ktyre kompetencave. Me kto dotacione, n sferat e kompetencave t prmendura, financohet mirmbajtja e objekteve, sigurimi me ngrohje, pagesa e komunalive (uj, rrym etj.) si dhe transport t nxnsve n pjesn e arsimit. Veti e dotacioneve t dedikuara sht edhe se n vlern e prgjithshme t sasis q transferohet n komunat, saktsisht dihej se sa sht parapar pr do aktivitet, dhe transferim t mjeteve pr shembull prej transportit n nxemje, nuk guxon t ndodh. Vlersimet se sa mjete do t transferohen pr nj komun t caktuar i bn pushteti qendror, n baz t harxhimeve historike, gjegjsisht, harxhimeve q ka patur qeveria n kohn kur ajo ka udhhequr me kompetencat e prmendura. 2.4. Blok dotacione Blok dotacione jan mjete q komunat i marrin drejtprsdrejti nga buxheti shtetror e t cilat i shrytzojn pr financimin e disa kompetencave t caktuara, gjegjsidht aktivitete konkrete, t marra me fillimin e fazs s dyt t decentralizimit. P sasin e ktyre dotacioneve kompetente jan Ministrit prkatse dhe Ministria e financave. Ksisoj shembuj kemi n kompetencat pr shkollat fillore dhe t mesme, mbrojtja sociale, kultur, sport e rekreim dhe mbrojtja shndetsore primare. Dallimi mes dotacioneve blok dhe t dedikuarat sht se n blok dotacionet hyjn edhe rrogat e t punsuarve n institucionet e decentralizuara si dhe fakti se mjetet n blok dotacionet mund t derdhen. Gjegjsisht, nse bhet kursim n nxemje mjetet mund t shfrytzohen pr reparim apo pr investime m t vogla.
53
3. Dotacione nga buxhetet e fondeve dhe huazimeve 3.1 Dotacione kapitale Dotacione kapitale, n baz t programit t prcaktuar nga ana e qeveris s RM, shfrytzohen pr financimin e projekteve investuese. Komunat duhet t prgatisin projekte me kualitet me konstrukcion plotsisht t mbyllur financiar, pr pun q tejkalojn mundsit e tyre. T atill jan shembujt me ndrtimin e infrastrukturs rrugore, sistme ujsjellse, shkolla etj. Huazimet e komunave N parim me ligjin pr financimin e vetqeverisjes lokale, komunat n fazn e par t implementimit t decentralizimit, nuk kan t drejt t huazohen n bankat apo te subjektet tjera. Kt t drejt komunat do ta ken kur do t hyn n fazn e dyt t decentralizimit dhe kjo qasje do t jet selektive dhe nuk do t vazhdoj pr t gjith. Kshtu, deri n fund t vitit 2007 vetm 51 komun kaluan n fazn e dyt t decentralizimit. T drejtn pr huazim komunat e prfituan prej 1 janar 2008. Lartsia e huazimeve t komunave nuk guxon t jet m e madhe se 20% nga buxheti vjetor i komuns. Kushtet dhe t drejtat pr tu huazuar nj komun i prcakton Ministria e financave, gjegjsisht komisioni i posam i formuar pr kt qllim, n t ciln ka edhe prfaqsues t BNJVL-s. Kuptohet se vendimin pr huazimin e sjell Kshilli komunal n propozim t kryetarit.
T ardhura nga donacione T ardhurat nga donacionet jan t shpeshta n disa vitet e fundit. Donacione fitohen pr ndrtimin e infrastrukturs komunale, pr ngjarje kulturore, pr festime t ndryshme dhe jubile. Donor m t shpesht jan organizatat e huaja dhe ambasadat , por edhe kompani t vendit dhe persona fizik. T gjitha format e prmendura jan forma t t ardhurave t komuns. Me taksat dhe tatimet e mbledhura n kt mnyr komunat kan obligimin q ti sigurojn shrbimet ndaj qytetarve t vet, ta sigurojn rrjetn infrastrukturore, t ndrtojn rrug, kanalizime e ujsjells, t kujdesen pr zhvillimin ekonomik lokal, mbrojtjen nga zjarret, ndihm sociale, t kujdesen pr mjedisin jetsor, objektet sportive si edhe pr shum gjra tjera t cilat jan nn kompetencat e komuns. Pr at qllim, n kuartalin e fundit t do viti, puntort komunal punojn n prpunimin e buxhetit dhe programit t cilin duhet ta realizojn n vitin e ardhshm. Aktivitetet programore i Ietektojn n baz t nevojave t qytetarve ndrsa mjetet financiare n baz t parashikimit t mjeteve t cilat duhet t mblidhen n emr t taksave dhe tatimeve. Nj pjes e mjeteve nga buxheti jan parapar, n baz t informatave t qeveris, pr mjete t mundshme q do t transferohen n komunat. Shpesh ndodh q Kryetari i komuns dhe administrata komunale t organizojn debate publike pr kompozicionin e aktiviteteve dhe buxhetin pr vitin e ardhshm. Shpeshher kto debata publike mbahen n bashksit vendore e pastaj t gjitha mendimet e grumbulluara futen n planin e aktiviteteve dhe buxhetin pr vitin e ardhshm.
54
V PJESMARRJA E DREJTPRDREJT E QYTETARIT N PROCESIN E PRUARJES S VENDIMEVE N KOMUN

T dgjohen edhe qytetart Thelbi i demokracis sht pushtetrim q rrjedh nga populli, pr popullin, me popullin Abraham Linkoln
Decentralizimi qllimi jon! do politik sht lokale Tomas O' Nil Junior Decentralizimi sht qllim themelor dhe strategjik i Republiks s Maqedonis. Qllimi sht q t vendoset pr problemet e jets dhe puns aty ku jetojn dhe punojn qytetart bashksit e tyre lokale. Decentralizimi nuk mund t realizohet me sukse pa prkushtim t plot, prkrahje t prgjithshme dhe pjesmarrje aktive nga ana e qytetarve nga bashksit lokale. Pushteti lokal patjetr duhet t hapet kah qytetart dhe tu afrohet me qllim q ti pranoj si participient aktiv n procesin e vendimarrjeve pr zhvillimin e bashksive lokale. Kjo nnkupton prfocim t kulturs politikepr pjesmarrje t qytetarve n procesin e prgjithshm t bashksis.
Si mund t bhesh qytetar i knaqur n bashksin lokale? T insistosh n transparenc. Kjo nnkupton pun t hapur dhe t sinqert t administrats lokale, pranimin e propozimeve t reja dhe ide pr punn e saj t dhna nga ana jote dhe nga ana e bashkqytetarve tu si dhe mundsi n qasjen deri te informatat t interesit publik. Kushtohu pr menaxhim dhe udhheqje t mir t komuns. Pr kt jan t nevojshme udhzime t qyrta t punsuarve n administratn lokale ka dhe si t punojn, por edhe prgjegjsi konkrete pr moszbatimin e obligimeve dhe detyrave. T marrish pjes n procesin e vendimarrjeve, q nnkupton prgatitjen tnde q t vendosish pr shtjet dhe problemet e bashksis tnde lokale. T krkosh profesionalizm. Kjo do t thot zbatim me prgjegjsi, n koh dhe me kualitet t obligimeve dhe detyrave nga ana e administrats lokale. Krko raport pr punt. Ke t drejt ligjore q rregullisht t jesh i informuar pr punn e pushtetit lokal.
Qytetar i informuar, Qytetar aktiv, Pushtet i mir lokal Pse sht e nevojshme q t participoni? Para se gjithash pr shkak se: kjo sht mnyra q t inkuadroheni n procesin e marrjes s vendimeve; ndrton ura t bashkpunimit mes jush dhe qeveris lokale; Participimi ndihmon n krijimin e nj vetqeverisje lokale transparente; Ndihmon n prmirsimin e kualitetit t shrbimeve t cilat i krkoni nga ana e bashksis lokale.
55
Cilat jan motivet e juaja q t participoni n vetqeverisjen lokale? Motivet kryesore jan: vendimet q merr pushteti lokal ndikojn n jetn e juaj; ju mund t propozoni zgjidhje t cilat ju konvenojn; Ndiheni t pranuar dhe t respektuar kur pushteti lokal ju ep informata apo ju konsulton pr nj problem konkret. Si qytetar keni nj numr t madh t mnyrave pr t participuar n punn e bashksis lokale. Nj nga mnyrat e participimit tuaj n vetqeverisjen lokale sht q ta jepni mendimin, t theksoni vrejtjen apo t jepni propozim dhe mendim n debatin publik pr shje t caktuar apo ndonj proble. Mnyra tjetr sht mgritja e iniciativave individuale apo grupore t juaja apo t bashkqytatarve tu pr zgjidhjen e problemeve apo shtjeve konkrete n bashksin lokale, pozitivisht t vendosni pr t njjtat dhe prmes akcioneve konkrete ta zgjedhin shtjen e paraqitur apo problemin ekzistues. Mnyra e tret sht t thrrisni tubim publik n t cilin do t merrni pjes s bashku me bashkqytetart e juaj dhe n t cilin do ti thirrni edhe prfaqsuesit e pushtetit lokal. Si qytetar i bashksis lokale keni t drejt pr kt tubim t shtroni pyetje konkrete pr shqyrtim dhe t prpiqeni n nj dialog t hapur me prfaqsuesit e pushtetit lokal t arrini marrveshje pr zgjidhjen e problemit apo shtjes s parashtruar.
Zhvillimi i mardhnieve qytetar - vetqeverisje lokale Ndrtimi dhe zhvillimi i mardhnieve mes qytetarve dhe organet e vetqeverisjes lokale sht proces i gjat. Procesi ka mshum nivele dhe faza. M kryesore, si prmendm, jan: informimi, konsultimi dhe participimi. Informimi i qytetarve Informimi sht proces i livrimit t informatave nga ana e organeve t pushtetit lokal deri te qytetart. Pushtetet lokale pyesin ndrsa qytetart marrin informata. Kto informata jan baza n t ciln ndrtohet mardhniet mes qytetarve dhe prfaqsuesit e zgjedhur t bashksis lokale dhe organeve t administrats lokale. Kjo baz sht parakusht pr zhvillim t mtejshm n nivelet m t larta t mardhnieve me sqytetarve dhe vetqeverisjes lokale n lloj t konsultimeve dhe participim. Informimi i qytetarve nga ana e vetqeverisjes lokale mund t jet pasive dhe aktive. Kur pushtetet lokale japin informata qytetarve me krkesn e tyre ather bhet fjal pr informim pasiv. Drejtoria komunale ka baz elektronike t informatave pr dokumentet personale t qytetarve si jan: ertifikat e lindjes, ertifikat e kurorzimit, ertifikat e t vdekurit etj. Mnyra tjetr e informimit pasiv t qytetarve sht zyra pr mardhnie me qytetart dhe dhnia e prgjigjeve n pyetjet e tyre t parashtruara. N kt zyre qytetart i marrin informatat e duhura pr shum dokumente dhe procedura pr marrjen e tyre. Informimi aktiv i qytetarve sht iniciativ e pushtetit lokal pr njoftimin e tyre pr aktivitetet dhe planet e ardhshme t vetqeverisjes lokale. Format m t prdorura pr informimin aktiv t qytetarve jan: Shpallja e dokumenteve n fazn prgatitore; Botimi i verzionit final t dokumenteve komunale; Reporte vjetore; Botimi I broshurave, udhzime dhe plakate;
56
Drgimin e postave deri te qytetart; Linje telefonike t hapura; Qendra pr informimin e qytetarve; Shpallje n mediumet e shkruara dhe elektronike. Ndoshta forma m e prgjithshme dhe m praktike pr informimin e qytetarve jan qendrat e prmendura pr informimin e qytetarve. Qendra pr informimin e qytetarve Qendra pr informimin e qytetarve dht form e re e sigurimit t shrbimeve pr ju qytetart nga ana e pushteteve vendore. N te sigurohen informata dhe mundsohet komunikim i dyanshm mes jush dhe pushtetit t juaj lokal. Qendra prfaqson mundimin e komuns pr ti pranuar dhe pr tu prgjegjur pyetjeve dhe brengosjeve tuaja. Qendra pr informimin e qytetarve ka dy funkcione themelore: 1) Qendra pr informim QIQ ju ndihmon q t fitoni qasje deri te informatat pr shrbimet komunale. 2) Qendra pr ankesa QIQ ju mundson q ti shprehni ankesat e juaja dhe ju kshillon n lidhje me zgjidhjen e problemeve t juaja n lidhje me shrbimet komunale. 1) Qendra siguron informata rreth: Kompetencat dhe prgjegjsit e: Nadl Kryetarit Kshillit komunal Organet drejtuese dhe administrative t komuns. Struktura organizative e komuns Shrbimet komunale q i sigurojn ndrmarrjet publike mime Defekte t mundshme Risi Organe shrbyese Vendimet dhe aktet tjera t miratuara nga kshilli, kryetari dhe organet tjera komunale Procedurat pr marrjen e lejeve pr ndrtim Marrja e licencave pr auto-taksi Kompetencat dhe prgjegjsit t njsive rajonale t ministrive Organizatat joqeveritare lokale Organizatat e graveOrganizaciite Procedurat pr regjistrimin e ndrmarrjeve t reja Projektet ndrkombtare n Maqedoni Informatat pr panairet rajonale, konferenca dhe manifestime kulturore dhe sportive Shum informata tjera t dobishme N Qendrn sht vendosur procedur pr dorzimin e ankesave nga ana juaj. Nse ndonj qytetar ka ankes apo pyetje rreth ndonj funkcion t veant t pushtetit lokal, t punsuarit n Qendrn do ti mundsojn plotsimin e formularit dhe do t ndihmojn n procesin e marrjes s prgjigjes rreth ankess prmes e-kanaleve prkatse. Pastaj t punsuarit do ta informojn qytetarin n lidhje me ankesn e tij prmes telefonit apo me caktimin e takimeve plotsuese. Qendra disponon me librari t veten ku qytetart mund t gjejn shembuj t vendimeve t kshillit komunal, ekzemplar nga Buletina zyrtare e komuns, Gazet zyrtare t RM,
57
broshura dhe publikime tjera t ndryshme shtuar edhe informata pr aktivitetet e projekteve nga donort ndrkombtar. Lista e nj pjese t qendrave aktive pr informim t qytetarve n Republikn e Maqedonis
1. Bitola Blv. 1 Maj bb, 7000 Bitola Tel. 047 232 800 e-mail: bitola@cig.org.mk Centar Ul. Mihail Cokov bb, 1000 Skopje Tel. 02 3237 713, 3223 343 e-mail: centar@cig.org.mk Debar Ul. 8 Septemvri nr. 72 1250 Debar Tel. 046 831 555 e-mail: debar@cig.org.mk Gostivar Ul. Braka Ginovski bb 91230 Gostivar Tel. 042 218 167 e-mail: gostivar@cig.org.mk Karposh Ul. Partizanski Odredi 68, 1000 Skopje Tel. 02 3061 507 Fax. 02 3062 925 e-mail: contact@karpos.com.mk Kavadarci Plostad Marsal Tito 175, 1430 Kavadarci Tel. 043 417 515 e-mail: kavadarci@cig.org.mk Kriva Palanka Ul. Marsal Tito 175 91330 Kriva Palanka Tel/ fax: 031 373 130 e-mail: krivapal@cig.org.mk Kumanovo Ul. 11 Oktomvri bb, 1300 Kumanovo Tel. 031 437 310 e-mail: kumanovo@cig.org.mk Stip Ul. Vasil Glavinov bb, 2000 Stip Tel. 032 386 000 e-mail: stip@cig.org.mk 10. Tetovo Ul. Marsal Tito bb, 1200 Tetovo Tel. 044 337 910 e-mail: tetovo@cig.org.mk 11. Veles Ul. Panko Brasnar 1, 1400 Veles Tel. 043 231 241 e-mail: veles@cig.org.mk 12. Prilep Ul. Pitu Guli br.2, Prilep Tel. 048 420 720 e-mail: otvorenakancelarija@prilep.gov.mk 13. Kocani Ul. Rade Kratovce br.1, 2300 Kocani Tel. 033 274 045 e-mail: kocani@cig.org.mk 14. Suto Orizari Tel. 02 2656 413, 2650 584 e-mail: sutoorizari@cig.org.mk 15. Negotino Ul. Aco Adji Ilov br. 2, 1440 Negotino Tel. 043 361 836 e-mail: negotino@cig.org.mk 16. Sveti Nikole Plostad Ilinden bb, 2220 Sveti Nikole Tel. 032 444 982 e-mail: svetinikole@cig.org.mk 17. Krusevo Ul. Nikola Gjurkovic bb, 7500 Krusevo Tel. 048 476 442 e-mail: krusevo@cig.org.mk
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Nse jeni qytetar t njrs nga komunat e lartprmendurapr pyetjet t cilat ju interesojn t lidhura rreth vetqeverisjes lokale mund t informoni konkretisht n qendrat e prmendura pr informimin e qytetarve. Ndrsa nse jeni banor i komune e cila nuk ka qendr informimi pr qytetart, keni t drejt dhe mundsi t ngreni iniciativ pr formimin e nj qendre t till. Iniciativn mund ta bni prmes grupit joformal t qytetarve, shoqatat e qytetarve n komunn apo si individ. N
58
fillim sht e nevojshme q t realizoni disa takime joformale me kryetarin dhe me antart e kshillit komunal me qllim q ti informoni pr iniciativn e juaj pr formimin e Qendrs pr informimin e qytetarve. Mundimet e tyre jan t domosdoshm pr sigurimin e buxhetit pr Qendrn, prcaktimin e lokacionit t Qendrs, trainim pr personat e angazhuar n Qendrn etj. N fazn e par procedura mbaron me vendim t kshillit komunal me t cilin themelohet Qendra pr informimin e qytetarve.
Konsultime me qytetart Konsultimi me qytetart sht form dykahshe e komunikimit. Organet e vetqeverisjes lokale prmes konsultimeve mund t pranojn informata nga qytetart, pasivisht, nprmes informatave spontane jo t planifikuara dhe aktivisht prmes parashtrimit t pyetjeve t qytetarve. Nse dshironi t jeni qytetar aktiv dhe t ndikoni n punn e organeve komunale shpeshher duhet q ti shfrytzoni kutit pr ankesa dhe lavdata, si dhe dyert e hapura t disa organeve t vetqeverisjes lokale e cila ka nevoj q t ju konsultoj n lidhje me vendimet dhe zgjidhjet prfundimtare. Kto jan t ashtuquajturat ad hok konsultime. Prmes ktyre konsultimeve ju si qytetar i vetqeverisjes lokale, mund ti jepni kshilla t dobishme, propozime konstruktive dhe mendime prkatse. Mnyra n t ciln mund ta bni kte mund t jet prmes aktiviteteve t shoqytave qytetare n komun, angazhimin e ekspertve lokal dhe grupe joformale t qytetarve. Vet konsultimi mund t ket form t puntorie, seminar, konferenc, tubim/debat publik etj. Format efikase t konsultimit jan edhe takimet e juaja si qytetar n bashksin vendore me kryetarin apo me antart e kshillit komunal. Kto takime n bashksin e juaj vendore jan form ideale pr ngritjen e iniciativs pr shkarkimin e problemeve tuaja me mjedisin ku jetoni. N kto takime mund t vendosni n mnyr efikase pr vendosjen e kalimeve kmbsorike t reja, polic t shtrir para shkollave dhe erdheve, rregullimin e siprfaqeve t lira n terrene sportive dhe parqe t vogla pr argtim t fmijve, rregullimin e siprfaqeve me gjelbrim.
Bordi kshilldhns i qytetarve Forma tjetr efikase e konsultimit sht Bordi kshilldhns i qytetarve. Nse ju si qytetar jeni t inkuadruar n detyrat lidhur me projektet n bashksin e juaj lokale, te ju do t rritet interesi pr funkcionimin e pushtetit lokal. Nj ndr mnyrat pr rritjen e ktij interesi tuaj jan edhe Bordet kshilldhnse t qytetarve, t cilt jan nj lloj i ri dhe modern pr konsultimin dhe participimin e qytetarve n sektorin publik. Iniciativa lokale, prmes bordeve kshilldhnse t qytetarve, mund t tregoni edhe n pamje t selektimin e mbeturinave, evidencn e sasis s prodhuar t ujit dhe ndrtim apo rindrtim t nj pjese t rrjetit pr furrnizim me uj. Do t numrojm vetm nj pjes t shembujve t mir dhe eksperiencave praktike: Komuna Ilinden selektimi primar i mbeturinave. Qytetart n komunn e Ilindenit treguan rezultate t shklqyeshme prmes iniciativave t tyre pr kompostim. Si rezultat dhe prgjigje e qytetarve u ndan bio-kov 300 familjeve nga komuna. Qllimi i fundit i akcionit ishte q t fillohet me selektimin e mbeturinave ma ka edhe u b. N kt mnyr u zvoglua sasia e mbeturinave n komun dhe u shfrytzua mbeturina organike pr pjellimi i shtress. Kjo ishte shembull pozitiv pr organizim selektiv primar t mbeturinave q me prdorimin e prsrishm e mbeturinave organike u kontribua n prodhimin e ushqimit t shndetshm organik /shiqo m shum n www.ilinden.gov.mk/
59
Kavadar dhe Negotin evidenca e sasis s prodhuar t ujit. Me qllim q t tejkalohet problemi me sasin dhe evidencn jo t plot t prodhimit dhe t harxhimit t ujit n Kavadar dhe Negotin u siguruan ujmats t cilt u vendosn n sjellsin kryesor t ujit n komunat. Prmes ksaj iniciative u sigurua matja konkrete dhe faturimi real i sasis s harxhuar t ujit, evidenc pr sasin e prodhimit t ujit dhe evidenca e sasive t vrteta t humbura t ujit si rezultat i defekteve teknike /m shum informata n www.kavadarci.gov.mk dhe NPK Komunalec Kavadar/ Negotin evidenca e mir e rrjets nntoksore sht parakusht i rndsishm pr veprimin teknik t ndrmarrjeve publike e cila veprimtari e vetme sht furrnizimi me uj dhe largimi i ujrave me mbeturina. Me qllim q t fillohet me ksisoj lloji t evidencs u realizua iniciativa e cila siguroi stacion grafik dhe prkrahje hardvere pr NP Komunalec-Negotin, me ka do t vendosej baz digjitale pr kadastrin nntoksor. Si rezultat i lidhjes s pjess grafike t sistemit me instrumentet matse dhe motinoring sistemet u ndikua n rrjetn zhvilluese dhe u zbatua ndikimi mbi zvoglimit t ujrave t zhdukura. N at mnyr u zgjodh nj ndr problemet m t mdha me t cilat ballafaqohej NPK n Negotin /m detajisht shiqo n www.negotino.org.mk dhe NP Komunalec-Negotin / Koan matja digjitale e ujit t harxhuar. Ndrmarrja publike Vodovod nga Koani ballafaqohej me problemin e evidencs joprkatse t sasive t harxhuara t ujit, si rezultat i jprgjegjsis s fsktorit-njeri. U zbatua iniciativ lokale n t ciln morrn pjes edhe Bordi kshilldhns i qytetarve pran ksaj ndrmarrjeje publike, me ka u fut nevoja pr reorganizim t shrbimit pagesor dhe vendosjen e kompjutorve personal t dors sistem PDA me barlexues n ujmatsit. Leximi digjital i ujit t harxhuar siguroi t dhna t sakta dhe precize ndrsa u morrn edhe masa pr tejkalimin e pasojave nga t dhnat joprecize t vjetra. Kjo iniciativ kontriboi pr prforcimin e besimit te harxhuesit e cila ndikonte edhe n zmadhimin e prqindjes s pagesave. E gjith kjo kontriboi q t realizohet mnyr m transparente e t punuarit n ndrmarrjen /m shum informata n www.kocani.gov.mk dhe KJP Vodovod Kocani Gazi Bab N kt komun gjendja me furrnizimin e ujit t pijshm n pjest e banuara rurale, ende sht n nivel t ult, pr shkak se nuk egziston sistem i vetm pr furrnizim t qytetarve n tr teritorin e komuns.Iniciativa lokale q buroi nga qytetart e ksaj komune ndihmoi n ndrtimin e nj pjese t rrjets ujsjellse, kalimi nn hekurudhn, me ka u mundsua edhe lidhja mes rrjets kryesore t ujsjellsit nga vendi Jurumleri deri te vendi Goce Delev. Ashtu q rreth 1500 banor t vendit Goce Dellev u furrnizuan me uj t pastr t pijshm si dhe 10.000 qytetar shfrytzues indirekt, nga vendet, Jurumleri, Kolonija dhe Idrizov. Qllimi primar i iniciativs nga ana e qytetarve ishte prmirsimi i kushteve pr jetes dhe realizimin e t drejtave egzistenciale t qytetarve me furrnizim t rregullt me uj t pastr t pijshm. Kjo rrjet ujsjellse sht pjes e ujsjellsit rajonal i cili lidh tre komuna ashtu q bashkpunimi meskomunal ishte nj nxitje pr prkrahje t ksaj iniciative. Njkohsisht kjo ishte edhe shkak plotsues q komunat t formojn ndrmarrje t prbashkt komunale pr pun komunale. /pr m shum shiqo n: www.gazibaba.gov.mk dhe n NP Gazi Baba 2007 dhe www.adkom.org.mk - Asociacioni i dhnieve t shrbimeve komunale n Republikn e Maqedonis/
Participimi n vendimarrjet Niveli m i zhvilluar i mardhnieve qytetar organe t vetqeverisjes lokale sht participimi aktiv i qytetarve n procesin e pruarjes s vendimeve n bashksin. Pr particimim t gjr dhe aktiv t qytetarve duhet q t plotsohen disa parakushte. Parakushti i par sht q pushtetet lokale ta prkrahin dhe ta inicojn participimin e qytetarve. Parakushti i dyt sht
60
q te qytetart t ngritet vetdija pr domosdoshmrin e participimit t tyre n procesin e vendimarrjeve n nivelin lokal. Parakushtet tjera t domosdoshme pr prparimin e kualitetit t participimit jan: procese t zhvilluara t konsultimeve dhe informimeve; domosdoshmria q qytetart dhe prfaqsuesit e pushtetit lokal t jan t njohur me drejtat dhe obligimet e tyre; posedimin e resurseve t mjaftueshme dhe koh t mjaftueshme etj. Qasjet dhe mehanizmat pr promovim dhe zhvillim t participimit t qytetarve n vetqeverisjen lokale jan t ndryshme dhe t shumta. M kryesoret jan: tubime publike, planifikimi dhe puna n projektet e prbashkta, forume lokale t qytetarve, fokus grupe dhe grupe joformale etj. Pjesmarrja n ato realizohet prmes qytetarve individ, shoqata t qytetarve dhe grupe joformale t qytetarve. Forume lokale t qytetarve Nse si qytetar dshironi q ti prmirsoni dhe zhvilloni kushtet pr jetes m t mir doemos duhet q ta shfrytzoni formn e juaj pr participim organizimi i forumeve t qytetarve. Prmes forumeve lokale t qytetarve siguroni mirkuptim m t mir me bashksin lokale dhe bashkpunim m direkt n planin e zgjidhjeve t problemeve ekzistuese n bashksi. Qllimi kryesor sht participimi i juaj m i madh n punn e vetqeverisjes lokale dhe rritje t efikasitetit dhe prgjegjsis t shrbimit publik n komun. Forumet e qytetarve mund ti organizoni n m shum fusha. Disa prej tyre jan: Forumi ekonomik, forumi pr mbrojtjen e mjedisit jetsor, forum pr nxitjen e siprmarrjeve, forum pr zhvillim t bizneseve t vogla dhe t mesme etj. Pr funkcionimin e suksesshm t forumeve t qytetarve e domosdoshme dh themelore sht q n to t marrin pjes t gjitha subjektet e interesuara pr funkcionimin e bashksis lokale. N kt kontekst aktort kryesor t participimit jan: Qytetart Grupet joformale interesante t qytetarve Organet e vetqeverisjes lokale Shoqyta t qytetarve Institucionet profesionale dhe ato publike t komuns dhe rajonit Siprmarsit dhe biznisment privat Mediumet elektronike dhe shtypi Puna e forumeve t qytetarve sht e hapur, ashtu q edhe ju mund t merrni pjes si qytetar i interesuar n at mnyr q do ti shprehni mendimet dhe propozimet e juaja. Prodhimet e fundit t ktyre forumeve jan projekte pr zgjidhjen e problemeve ekzistuese n komun. Spicifika e ktyre projekteve pr zhvillim t bashksis sht sigurimi i konsensusit t t gjith stejkholderve nga bashksia, si n fazn e prgatitjes dhe organizimit ashtu edhe n fazn e implementimit t tyre. Ksisoj iniciativa t puns s prbashkt prmes forumeve lokale t qytetarve japin rezultate t mira. Nga njra an prforcohet bashkpunimi mes t gjith subjektet e interesuar e nga ana tjetr mbahet nj mardhnie e rregullt dhe permanente dhe kontakte t juaja si qytetar me prfaqsuesit e juaj t zgjedhur n vetqeverisjen lokale. Kto furume jan shembull i mir dhe pozitiv se si ju qytetart mundeni aktivisht t merrni pjes n projektet pr zhvillim t qeverisjes lokale. Participimin e juaj mund ta realizoni prmes shoqatave t qytetarve, grupe joformale interesante apo si persona, /m shum informata n broshurn Vetqeverisje m efektive dhe m prgjegjse lokale n Maqedoni LGRP ose n www.lgrponline.com/. Shoqata t qytetarve Nse dshironi q t merrni pjes dhe t ndikoni n procesin e vendimarrjeve n bashksin e juaj lokale s bashku dhe n mnyr t organizuar me bashkqytetart e juaj mund t formoni shoqyt t qytetarve pr aktivitet n ciln do fush t veprimit n kontekst t shtjeve m kryesore pr zhvillimin e bashksis lokale. Shoqata formohet sipas dispozitave t ligjit pr shoqata t qytetarve dhe fondacione (gazeta zyrtare e RM nr.31/98 dhe 29/07).
61
Regjistri qendror I Republiks s Maqedonis do tu jap vrtetim pr pranimin e krkess suaj. Pr nj koh t shkurt, sipas ligjit njsportelor dhe pr udhheqjen e regjistrit tregtar dhe regjistrin e personave tjer juridik ( gazeta zyrtare e RM nr. 84/2005, 13/2007 dhe 150/2007) regjistri qendror i RM do t sjell dhe do tua dorzoj vendimin pr regjistrimin e shoqats, pastaj do t nxjerrni vul t shoqats pas s cils do t mund t punoni pa pengesa prmes shoqyts /m shum informata n www.crm.org.mk ose n zyrat e regjistrit qendror t RM n Shkup dhe zyret regjistruese n komunat e RM, ndrsa pr bashkpunim shiqo adresarin e SHJ i prpunuar nga MOST apo buletinn Praksat e qytetarve botuar nga MCMS, si dhe www.graganskisvet.org.mk/
VI QASJE E LIR N INFORMACIONE

Jepni njerzve fakte dhe toka do t jet e sigurt Abraham Linkol Implementimi i demokracis s drejtprdrejt participative e cila sht karakteristike pr bashksit lokale (decentralizimi) nuk mund t paramendohet pa nivel t lart t qasjes s lir deri te informatat. do qytetar i cili jeton n ndonj bashksi lokale konkreteka t drejtn e garantuar ligjore n qasje t lir deri te informatat t karakterit publik. Kjo e drejt sht parapar me dispozitat ligjore pr qasje t lir deri te informatat t karakterit publik (gazeta zyrtare e RM 5/2002), ndrsa pr nivelin lokal sht prpunuar n statutet e komunave. Ju si qytetar keni t drejt t parashtroni krkes pr qasje deri te informatat publike, ndrsa administrata e vetqeverisjes lokale sht e obliguar q tu mundsoj qasje deri te informatat e krkuara dhe dokumentet. Qasja deri te informatat publike sht e drejta e juaj qytetare ndrsa obligim ligjor i pushtetit lokal.
Pse qasje t lir deri te informatat t karakterit publik? Prgjigja m e shkurt dhe m thelbsore e ksaj pytje sht se e drejta n qasje t lir deri te informatat t karakterit publik, e toitur n ligj, ndrsa e prpunuar n statutin e komuns, sht n dobi t njjt edhe t qytetarve edhe t pushteteve lokale. Pushteti lokal i cili sht jotransparent krijon mosbesim ndaj vetes, shkatrron entuzijazmin e qytetarve dhe rnon lojalitetin e tyre. Vju qytetart, keni t drejt ti pyesni pushtetet vendore, t cilat kan obligim ligjor q tu japin prgjigjet. Krkuesit e informatave: qytetart, akcionart, ndrmarrjet, shfrytzuesit e sigurimit shndetsor, shoqatat t qytetarve, pensionistt etj. Kan mundsin t din ka mendojn dhe ka paramendojn t zgjedhurit n pushtetin lokal t cilit harxhojn t hollat e qytetarve nga buxheti komunal. do qytetar jo vetm q ka t drejt t dij por edhe duhet q ta pyes pushtetin lokal, mestjerash, edhe pr punt vijuese: N baz t cilave kritere dhe analizave sht zmadhuar tatimi komunal, gjegjsidht shprndahet dhe harxhohet buxheti? Pse pikrisht ndrmarrja XX ka fituar tenderin publik? Sipas cilave rregulla pushteti lokal i ka zgjedhur dhe u ka shprndar grante pikrisht t tre organizatave joqeveritare? Sa jan borxhet e ndrmarrjes XX?
62
Kush, si dhe pse ka vendosur q pjesa e trotoarit tu merret qytetarve pr qarkullim t lir dhe tia jap subjektit hotelierik XX? Sa sht rroga e kryetarit? Sa sht sasia e kompensimeve t antarve t kshillit komunal? Sa sht shuma e taksave pr shpalljen e firms? Si prcaktohet lartsia e tatimit t pasuris s tundshme? Si qytetar t nj bashksie konkrete doemos duhet q t parashtroni pyetje pr punt publike, pr interesat e juaj personal por edhe pr interesat e prbashkt t t gjith bashkqytetart e juaj n bashksin. Duke br kt ju, qytetart, vshtroni pushtetin lokal, kontrolloni punn e saj, prcjellni realizimin e t premtuares etj. Kt mund ta bni 365 dit n vit, e jo vetm nj her n katr vite gjat zgjedhjeve! Nga ju varet! Nse do t jeni qytetar t informuar n bashksi lokale demokratike. ka sht informata e karakterit publik? Ajo sht informat q sht formuar n fardo forme dhe me t ciln disponon ai q e ka ate, prkatsisht me kompetencat e tij. Cilat informata mund ti krkoni nga pushteti vendor? Ato jan informatat t cilat prmbahen n dokumente t ndryshme ( proesverbal, list, analiz, plan, prmbyllje, vendim, elaborat etj) t sjellura nga ana e kryetarit komunal, kshillit komunal, administrats komunale dhe ndrmarrjeve publike. Ashtu p.sh. ju mund ti krkoni informatat dhe dokumentet vijuese: kopje t proesverbalit nga mbledhja e kshillit komunal ku sht aprovuar ndonj akt; listn e projekteve t cilat jan realizuar apo realizohen nga ana e pushtetit lokal, n t cilin t numrohen burimet e financimit, shuma e vlers dhe qllimi i financimit; planin e komuns pr zhvillimin e turizmit, biznesit t vogl etj. Si mund t vini deri te informata? N dy mnyra: Me shpalljen e informatave nga ana e pushtetit lokal dhe me krkes deri te poseduesi i informats. Shembuj t praksave t mira t shpalljeve t informacioneve nga ana e institucioneve: N komunn e Velesit rendi i dits dhe proesverbalet nga seancat e kshillit komunal shpallen n internet faqen e komuns dhe mund ti gjeni n qendrn pr informata. Gjat muajit Nntor zhvillohet debat me qytetartpr buxhetin dhe programet e planifikuara pr punn e komuns. Pas miratimit t faturs vjetore t komuns, prgatitet raport i shkurt financiar dhe raport pr realizimin e programeve t vitit t kaluar i cili botohet n 14.000 ekzemplar dhe me livrimin e faturs vjetore pr ujin e harxhuar u drgohet do familje n komun. N Prilep, n sheshin qendror t qytetit, ndrsa m s shpeshti gjat vikendeve dhe festave, vendos video-bim n t cilin shpallen informata m t ndryshme pr punn e komuns q jan n interes t qytetarve. Informatat qktuale vendosen n video-bimin 24 or, ashtu q nj numr i madh i qytetarve ka mundsi t njoftohen me to /m shum informata n www.prilep.gov.mk/ Komuna e Karposhit ka botuar broshurn Si harxhohen thollat e juaja (pr periudhn prill 2005 dhjetor 2006). N broshurn, me informata konkrete pr t gjitha bashksit vendore t komuns, jan shfaqur t gjitha aktivitetet dhe projektet e realizuara sipas lokacionit konkret, veprimtari, mimi prfundimter-sa kan kushtuar- dhe kur jan implementuar. Ashtu ka pasqyr konkrete pr investimet e pr rrug, parkime, kanalizim, ujsjells, ndriim, ekologji, objekte sportive, urbanizm, pun ndrtimtarike zejtare etj. /pr m shum shiqo www.karpos.gov.mk dhe broshurn Si harxhohen thollat e juaja botuar nga ana e komuns Karposh/ Komuna e Dibrs sht shembull i mir pr botimin e broshurave pr buxhetin e komuns. Broshura u shprndahet nj numri t madh t qytetarve t cilt marin pjes n krijimin konkret t buxhetit. Ata veprojn n mnyr t organizuar prmes bashksive vendore,
63
bordit pr financim dhe buxhet n kuadr t kshillit komunal dhe shrbimin pr financa t komuns. Kshtu kjo komun ruan transparencn n vendimarrjen, aktivitetet e ndrmarra dhe n punimet financiare. Duke falnderuar pjesmarrjes dhe angazhimit t qytetarve komuna e Dibrs ka buxhet kualitativ dhe t qndrueshm t komuns /m shum informata n www.dibra.gov.mk/ Organet e vetqeverisjes lokale, n kuadr t mundsive t tyre dhe t llojit dhe madhsis s krkesave pr qasje n informata, mund t shfrytzojn edhe mnyra t tjera t ndryshme t shpalljes s informatave. Ashtu, prskaj t shpalljes klasike me tabela shpallse, apo prmes fletushkave t ndryhme npr gazeta mund t shpallen edhe udhrrfyes t posam, doracak dhe buletin. Kuptohet, pronart m inventiv t informatave mund t shfrytzojn tabela t dedikuara informative t shprndara n tr teritorin e komuns. Kto tabela prmbajn udhzime themelore n lidhje me qasjen e lir deri te informatat. Nuk duhet harruar mundsit e internetit gjegjsisht veb faqen e komuns, ndrmarrjes publike, institucioni publik apo subjekte tjera. Kush ka t drejt n qasje deri te informatat? Kush mund t jet krkues? Mbani mend: Pa mar parasysh se a jeni qytetar I Republiks s Maqedonis apo I huaj; person juridik i vendit apo i huaj; apo jeni peron pa nnshtetsi Ju mund t jeni krkues. Ju, si krkues, nuk guxoni t jeni t diskriminuar n baz t rass, fes, prkatsis nacionale, gjinin, prcaktimit seksual, bindje politike apo n ciln do mnyre tjetr. Kur dorzoni krkesn pr qasje deri te informatat, nuk keni obligimin q t sqaroni se pse ju duhet informata, por doher theksoni se bhet fjal pr qasje t lir deri te informacionet. Ajo sht e drejta e juaj! Si dorzohet krkesa? N tre mnyra: gojarisht, me shkrim dhe n mnyr elektronike. ka duhet t prmbaj krkesa me shkrim? Krkesa duhet t prmban emrin e sakt t poseduesit t informats, emri dhe mbiemri juaj dhe informata me t ciln doni t njoftoheni. Kujt ia dorzoni krkesn? Krkesn duhet tia dorzoni personit zyrtar pr ndrmjetsim me informata n kuadr t organit q ka informatn. Ai person duhet ta evidentoj krkesn e juaj dhe tu jap kopje nga krkesa ku sht i shkruar edhe numri pranues. N cilin afat duhet t pranoni prgjigjen? Institucioni apo ai q ka informatn duhet tu jap prgjigje n afat prej 30 ditve prej dits s pranimit t krkess. Ky afat mund t vazhdohet edhe pr dhjet dit vetm n rast: pr shkak t madhsis s dokumentit t krkuar ose t mundsohet qasje e pjesridht deri te informacioni. Me far akti vendoset mbi krkesn? Nse poseduesi i informats u prgjigjet pozitivisht ndaj krkess suaj pr atduhet t prgatis proesverbal. Nse krkesn e juaj plotsisht apo pjesrisht e rrefuzon duhet t bie vendim t cilin duhet ta arsyetoj. Mbani mend: doher kur ju rrefuzohet krkesa, insistoni q tu japin vendimin n t cilin do ti numrojn pse dhe sipas far baz ligjore ju rrefuzojn. Arsyetimi i vendimit do tu ndihmoj n krijimin e ankess suaj eventuale. Lejim pr qasje: nse poseduesi i informats lejon qasjen menjher duhet tu mundsoj njoftim me prmbajtjen e informats s krkuar edhe ate me mbikqyrje, shkres, fotokopje apo shkrim elektronik.
64
Rrefuzim i qasjes: Nse poseduesi i informats vrteton se informata e krkuar sht bie n rastet pr prjashtim rast kur nuk lejohet qasje, dhe vrteton se pasojat pr shkak t shpalljes s informats jan m t mdha se interesi publik ai mund q n prgjithsi apo pjesrisht ta rrefuzoj krkesn e juaj pr qasje. Mbani mend: Keni t drejt n prgjigje t shpjeguar edhe kur jeni t rrefuzuar. N prgjigjen duhet q t keni edhe kshill se kujt, si dhe n cilin afat t ankoheni. Prandaj vini re dhe ruani afatet ligjore pr ankes. Poashtu nse n afatin ligjor prej 30 ditve nuk merrni prgjigjen e krkess suaj, gjegjsisht nse ai q ka informatn nuk u prgjigjet as pozitivisht e as negativisht, ju keni t drejt q t ngreni ankes sikur se krkesa tu sht rrefuzuar.
Mbrojtje juridike: si mund t parashtrohet ankesa dhe kush vendos mbi ankesn e juaj? Ankesn e shfrytzoni kur vlersoni se prgjigja e fituar nuk sht n prputhje me procedurn e parapar me ligj, nse u sht rrefuzuar krkesa pr qasje dri te informata dhe si tham, kur nuk keni mar kurfar prgjigje n afatin ligjor. Mbi ankesn e juaj vendos komisioni pr mbrojtjen e t drejts pr qasje t lir deri te informatat t karakterit publik. Ankesa duhet t parashtrohet n afat prej 15 ditve prej dits s marrjes s vendimit. N nenin 28 t ligjit pr qasje t lir deri te informatat t karakterit publik parashifen edhe raste kur ankesa duhet t parashtrohet n afat pre 8 ditve. Procedura mbi ankesn zbatohet sipas dispozitat e ligjit t procedurs s prgjithshme drejtuese. Si krkues keni t drejt edhe mbrojtje gjyqsore kundr vendimit t komisionit i cili vendos mbi ankesn e juaj. Mbrojtja gjyqsore realizohet me parashtrimin e aktpadis me t ciln para Gjyqit suprem zbatohet proces penal. Afati pr parashtrimin e aktpadis sht 30 dit prej dits s marrjes s vendimit t komisionit /m shum informata n www.sinf.gov.mk, n veb sajtin e komisionit pr mbrojtje t drejts pr qasje t lir deri te informatat t karakterit publik dhe n doracakt Qasje e lir deri te Informatat udhrrfyes pr krkues dhe Qasje e lir deri te informatat udhrrfyes pr npuns/
VII MBIKQYRJE JURIDIKE

Mbykqyrja sht funkcioni themelor dhe shum i rndsishm i qeveritarve, i organeve t shrbimeve shtetrore, komunave dhe i qytetit t Shkupit. Paraqet instrument me t cilat subjektet e numruara kujdesen pr zbatimin e ligjeve dhe rregullat tjera. Me ate sigurohet kryerja ligjore e punve dhe respektimi i rregullave, normat dhe standardet n veprimtarit apo fushat n t cilat kto institucione jan kompetente. Zbatimi i mbikqyrjes n vetqeverisjen lokale siguron: bashkim dhe stabilitet t sistemit juridik; barabarsi t subjekteve juridike dhe personave fizik para ligjit; rend, disciplin dhe sjellje n kuadr t ligjit n qarkullimin ekonomik dhe ate t drejtsis; dhe zhvillim t mardhnieve demokratike. Mbikqyrja n thelbsi sht aktivitet i cili prbhet nga: a) ndjekje b) kontrollim, c) vlersim I veprimtaris, akte dhe sjellje t organeve t vetqeverisjes lokale, prkatsisht nse
65
ato jan n prputhje me ligjet dhe rregulloret tjera dhe n rast se nuk sht ashtu ) ndrrmiren masa t prcaktuara dhe sankcione. Mbikqyrja juridike n vetqeverisjen lokale mund t jet: mbikqyrje t puns s organeve t komuns dhe kryerje t mbikqyrjes nga ana e organeve t komuns dhe administrats. Mbikqyrje mbi punn e organeve t komuns Kryerja e kompetencave themelore t komuns, mbikqyrja mbi organet e saj mund t jet: a) mbikqyrje mbi ligjshmrin e rregulloreve t komuns, t cilt i kryen ministria pr vetqeverisje lokale dhe mbikqyrje mbi ligjshmrine e puns s organeve komunale, q i kryejn organet prkatse t drejtoris shtetrore, b) kontroll mbi punn materiale dhe finaciare, t ciln e bn ministria e financave, dhe c) revizion t puns materiale dhe financiare, t ciln e bn enti shtetror pr komision. N zbatimin e kompetencave t deleguara, mbikqyrjen e puns s organeve t komuns mund t jet: a) mbikqyrje mbi ligjshmrin, mendohet pr rregullat q sjellin organet komunale dhe mbikqyrje t puns, mendohet n veprimet q marrin organet komunale. Dhe b) mbikqyrje t efikasitetit, kontrollohet nse, sa dhe si punojn dhe nse jan efikase apo jo organet komunale. Kt mbikqyrje e ndrmerr organi I shrbimit shtetror kompetencat e t cils jan t deleguara komuns. Ekziston edhe lloji i tret mbikqyrs i cili prfshin pajtushmri t mparshme nga ana e ndonj organi shtetror, t rregulloreve t komuns. Zbatimi i mbikqyrjes nga ana e organeve t komuns dhe administrats Kt lloj mbikqyrje e kryejn Kshilli komunal dhe kryetari dhe administrata komunale. a) Lehtsit e Kshillit pr kryerjen e mbikqyrjes dalin nga dispozitat t nenit 36 alines 1 nga ligji pr vetqeverisje lokale dhe i prkasin sjelljen e shrbimeve publike dhe mbikqyrja mbi punn e tyre, gjegjsisht mbikqyrjen pr ligjshmrin e dispozitave dhe ligjshmrin e puns s ktyre shrbimeve. Ajo q sht e rndsishme q ta di secili qytetar n lidhje me kt mbikqyrje sht se pr shqyrtimin e pyetjeve dhe prcaktimin e vendimeve t cilt i prkasin kualitetit t shrbimeve t organeve publike t komuns, kshilli komunal mund t formoj kshill pr mbrojtjen e harxhuesve. Ky kshill sht shum i rndsishm dhe sht i prbr nga prfaqsues t grupeve m t mdha shfrytzues t shrbimeve publike, me ka mnyra e zgjidhjes s antarve t tij dhe fushveprimi i puns s tij jan t rregulluara me statutin e komuns. Kompetencat e kryetarit pr t kryer mbikqyrje rrjedhin nga neni 50 alinea 1 nga ligji pr vetqeverisje lokale dhe prbhet nga kontrollimi i puns s kshillit. Ashtu q, kryetari, nse mendon se ndonj rregullore e kshillit komunal nuk sht n dipozit t kushtetuts dhe ligjeve, sht i obliguar q n afat prej shtat ditve, nga dita e dorzimit, me vendim ta ndrpren punn e tij. Kshilli sht i obliguar ta shqyrtoj vendimin dhe t prononcohet n lidhje me te. Nse kshilli e vrteton rregulloren, kryetari sht i obliguar q ta shpall, por njkohsisht t ndrmerr iniciativ pr procedim pr vlersim kushtetues dhe ligjor t rregullores s kundrshtuar para gjyqit kushtetues s Republiks s Maqedonis. Kryetari pr kt iniciativ e informon ministrin prkatse pr kryerjen e punve t vetqeverisjes lokale. Poashtu edhe administrata komunale/qytetare mund t kryej mbikqyrje. Ajo sht e a.q. mbikqyrje incpekcione. do qytetar duhet t jet i informuar se administrata komunale/qytetare, sektort dhe departamentet t cilat kryejn pun drejtuese dhe inspekcione, mund t autorizohen pr t kryer inspekcion mbi: Zbatimin e ligjeve dhe rregullave t bazuara n ligjin dhe n zbatimin e rregulloreve
b)
c)
66
komunale/qytetare. Punn e shrbimeve publike t themeluara nga komuna/qyteti Punn e personave juridik dhe fizik t cilve komuna/qyteti u ka dhn leje pr kryerjen e ndonj veprimtarie komunale. Kjo mbikqyrje kryhet n mardhnie dhe situata konkrete juridike. Ekzistojn m shum lloje t inspekcioneve dhe mbikqyrje inspekcionale. Karakteristik e prbashkt e funkcionit t t gjitha llojeve t inspekcioneve sht se ato jan organe t specializuara dhe t autorizuara t cilt prmes mbikqyrjes dhe kontrollit t drejtprdrejt kryejn kontrollim dhe prcjellje t prhershme nse personat fizik-qytetart dhe personat juridik, n kryerjen e veprimtarive t tyre dhe n sjelljen e tyre u prmbahen ligjeve dhe rregulloreve tjera apo i shkelin ato. Gjat kryerjes s mbikqyrjes inspektort konstatojn dhe vrtetojn gjendje dhe parregullsi apo shkelje t dispozitave rregullore. Inspektort propozojn apo ndrmarrin masa, pr ka jan t obliguar t hartojn proesverbal i cili mestjerash i dorzohet personit fizik apo juridik ku e kan kryer inspektimin. Nse inspektori konstaton se sht br shkelje, kundrvajtje apo vepr penale I obliguar sht q t ngrit aktpadi para organeve prkatse. Pasi q inspektori ta kryej mbikqyrjen inspakcionale ai sjell vendim. Varsisht nga fusha e inspektimit, me vendimin inspektori mund t urdhroj: largimin e t metave pr nj periudh kohore; ndales t prkohshme pr kryerjen e veprimtaris, prdorimin e mjeteve dhe hapsirs, nse n afatin e caktuar nuk jan tejkaluar mungesat; marrja e lejes etj. Kundr vendimit t inspektorit pala jo e knaqur, personi fozik apo juridik, ka t drejt n ankes. Ankesa e shtruar nuk e prolongon zbatimin e vendimit. Procedura e prgjithshme e mbikqyrjes inspekcionale inspektori e ngrit dhe udhheq zyrtarisht, sipas rregullave t procedus ligjore. do qytetar, grup joformal qytetarsh dhe do person juridik nga komuna mund t japin iniciativ dhe propozim pr kryerjen e inspektimit mbikqyrs dhe pr ndrmarrjen e masave prkatse nga ana organeve kompetente pr inspektim mbikqyrs. /m shum informata n veb faqet: www.mls.gov.mk ministria e vetqeverisjes lokale dhe www.zels.org.mk dhe Doracaku pr mbikqyrje botuar nga BNJVL/ T dhna pr profilin e do komune n RM mund t gjeni n adresarin e njsive t vetqeverisjes lokale n Maqedoni, i cili sht i botuar nga ana e Qendrs Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar. Pr do komun jan t shnuara t dhnat vijuese: emri i komuns, telefon, faks, posta elektronike dhe internet. sht treguar edhe struktura e komuns me t dhna pr kryetarin, kshillin komunal, kryesuesin dhe sektorin e kshillit. Poashtu ka t dhna edhe pr ndrmarrjet publike komunale dhe pr projektet e planifikuara, t realizuara, ekzistuese pr zhvillim ekonomik lokal t komunave shiqo www.mcms.org.mk.
67
68
Eksperienca nga Anglia

Studimi i rastit - Deklarata pr inkuadrimin e qytetarve Nga viti 2004 nga pushteti pr planifikim lokal krkohet q t prgatisin korniza pr zhvillim lokal si strategji pr planifikim hapsinor pr rajonin e tyre, ndrsa parakusht i rndsishm sht q t miratohet Deklarat pr inkuadrim t bashksis. Kjo deklarat u spjegon pushteteve vendore dhe palve t interesuara, si dhe n far mnyre ata do t inkuadrohen n prgatitjen e dokumenteve pr zhvillim lokal dhe hapat q pushtetet lokale do ti ndrmarrin pr lehtsimin e ksaj pjesmarrje. Kjo i vendos standardet q duhet ti arrin administrata, n kuptim t pjesmarrjes s bashksis, ndrsa t cilat ndrtohen n baz t krkesat minimale t vendosura n rregulloret dhe udhzimet qeveritare. Ku duhet t locohet zhvillimi Cilat nevoja duhet t plotsohen pr punsime Si mund t balancohet zhvillimi me mbrojtjen e mjedisit jetsor Autoritetet pr planifikim lokal duhet t vazhdojn me inkuadrimin e bashksis n procesin e prgatitjes s dokumenteve pr planifikim lokal dhe duhet ti rregullojn teknikat pr inkuadrimin e pjesve prkatse t bashksis n faza t ndryshme. Autoritetet pr planifikim lokal duhet t sigurojn q t propozohet prmas dhe lloj prkats t pjesmarrjes sipas llojit t zhvillimit apo qllimeve t dokumentit pr zhvillim lokal pr t cilin bhet fjal. Principet e qeveris pr inkuadrimin e bashksis jan: community involvement that is appropriate to the level of planning; Inkuadrimi i bashksis n prkatsi me planifikimin; Front i gjr i inkuadrimit e nevojshme sht q t ekzistojn mundsi pr inkuadrim t hershm t bashksis dhe pjesmarrje pr pronsi t vendimeve pr politikn lokale; Shfrytzimi i metodave t inkuadrimit t cilat jan relevante pr bashksit e prfshira; Mundsi t artikuluara qart pr vazhdimin e inkuadrimit si pjes e programit kontinuitet, jo ngjarje e njhershme; Transparenc dhe qasje; dhe Planifikim pr inkuadrim. Inkuadrimi i bashksis duhet t planifikohet n procesin e prgatitjes dhe shqyrtimit t dokumenteve pr zhvillim lokal. Kto principe sjellin nxitjet vijuese pr proceset e planifikimit Si t bashkpunohet me grupet t cilat jan rnd t qasura n komun. Kapaciteti i bashksis tu prgjigjet konsultimeve. Shkathtsit e reja t nevojshme pr planuesit/npunsit pr zhvillim komunal. Sigurim t qasjes t resurseve prkatse dhe koh t mjaftueshme n prgatitjen e planit pr konsultime. Shmangje nga prsritja dhe nga krkesa e prsritshme e konsultimeve. Tejkalim me prgjigjet e pritura nga bashksia.
Veb faqe t dobishme Udhzime pr planifikime t inkuadrimit t bashksis: http://www.communities.gov.uk/pub/472/CommunityInvolvementinPlanningTheGove rnmentsObjectives_id1144472.pdf http://www.communities.gov.uk/index.asp?id=1143853 http://www.communities.gov.uk/pub/863/CreatingLocalDevelopmentFrameworksAC ompanionguidetoPPS12_id1143863.pdf
69
Shembuj t deklaratave pr inkuadrimin e bashksis: http://www.south-derbys.gov.uk/Environment/Planning/Policy/publications/ LDF/SCI.htm http://www.islington.gov.uk/Environment/Planning/Involve/
Eksperienca nga Anglia

Pronsia e toks dhe udhheqje me tokn e qytetit Pronsia toksore n Angli sht thjeshtsuar me miratimin e ligjit pr evidentimin e toks n vitin 1925, sipas t cilit sht br regjistri i t dhnave pr pronsi t toks, si dhe faktort t cilt ndikojn mbi tokn si t drejta, interese dhe kufizimi i prdorjes s saj dhe kompensime financiare si hipoteka. N vitin 1989 evidentimi i toks u b obligative sipas disa transakcioneve si shitja dhe leje pr ndrtim ashtu q sot nj pjes m e madhe e toks sht evidentuar dhe secili mund t kontrolloj se kush sht pronar i saj dhe far kufizime ka. Rreth 4% nga siprfaqja e prgjithshme e toks quhet tok e prbashkt e cila ka domethnie t gjat historike ashtu q edhe pse ndoshta sht n emrin e ndonj personi, edhe qytetart tjer kan t drejt n te, si pr shembull t drejt q ti kullotin kafsht n te. Zhvillimi i toks udhheqet me ligje pr qytetin dhe qarkun, ligj i cili u prua pas lufts 1939-1945. Edhe pse ndonj qytetar apo kompani jan pronar t poks, e drejta pr zhvillimin e saj kufizohet me kto ligje, ashtu q , prve disa zhvillimeve t vogla pr t cilat krkohet leje (leje pr zhvillim), n prgjithsi do shfrytzim i ri apo zhvillim i toks krkon leje pr planifikim t ciln e lejon autoriteti lokal. (Shiqo mbrojtje t qytetarve pr ankesa kundr lejeve pa vendime pr planifikimin e toks). Kjo I prket si nj zhvillimit t ri komercial, si p.sh. qendr tregtare, ashtu edhe pr mbindrtim t shtpive. Vendimi i komunave pr leje dhe rrefuzimin e tyre pr planiifikim t toks varet nga disa pun, shtuar edhe Kornizn pr zhvillim lokal( shiqo participim publik n zhvillimin e planit lokal). Menjher pas rregullores pr planifikim t toks jan edhe rregulloret pr ndrtim t cilat e rregullojn ndrtimin. Ndonjher zhvillimi I toks ndodh pa leje pr planifikim, e kur t ndodh kjo ather komuna poashtu ka autorizim pr ndrmarrjen e masave ligjore e q ndonjher jan edhe rnimi i objektit t ndrtuar.
Shembull praktik masa ligjore kundr ndrtimit ilegal Numri m I madh I komunave kan npuns pr zbatimin e ligjeve t cilat hulumtojn dhe sjellin vendime kur sht shkelur ligji. Informata pr shkeljen e ligjit mund t vin edhe nga qytetart prmes telefonatave, me shkrim apo me prcjelljen e punve ndrtimore. Rnd hulumtohen informatat anonime dhe mund t ndrmerret akcion vetm n rast kur shkelja e planeve sht serioze dhe bie dme pr mjedisin lokal. Rregull e prgjithshme sht kur nj qytetar lajmron shkelje t ndrtimit, emri dhe adresa e tij t mos jen n qasje pr personin apo institucionin i cili ka kr<yer shkeljen ( Ruajtja e emrit n kt rast prfaqson prjashtim sipas ligjit pr liri t informatave shiqo qasje deri te informatat).)
70
Para se t ndrmirren masa ligjore, duhet t merren parasysh disa faktor, si p.sh. nse zhvillimi i toks sht I pranueshm pr planifikim, dhe nse nuk ipet leja a thua shkelja e ligjit sht di e rrejshme. N kt rast mesiguri nuk do t ndrmirren masa ligjore. Poashtu ekzistojn edhe afate n t cilat duhet t ndrmirren masat nse aktiviteti implementohet m shum se 10 vite, por te disa vepra penale, ajo lirohet nga ngritja e akt padis pas kalimit t 4 viteve. Nse vendoset q t ndrmirren masa ligjore, ekzistojn disa masa t tilla: nga vendimi n fuqi pr kthyarjen e toks n gjendjen e mparshme deri te urdhr pr ndalim t prdorimit n rastet m serioze. Ndaj ktyre vendimeve qytetart mund t ankohen dhe shpeshher kalon koh e gjat deri te zbatimi I vendimit. Kur vendimi hyn n fuqi mund t ket dnime t rnda nse nuk rrespektohet e njjta p.sh. nse nuk respektohet vendimi i ktill ndaj ndonj objekti historik mund t vendoset edhe dnim me burg. Zbatimi i ligjit n kohn e fundit prsri shqyrtohet n Ministrin e bashksive dhe autoritetit lokal dhe preferohet ndryshim i vogl. Veb faqe t dobishme: Regjistri pr toka www.landreg.gov.uk DEFRA www.defra.gov.uk/wildlife-countryside/issues/common/index Inspektorati pr planifikim www.planning-inspectorate.gov.uk Ministria e bashksive dhe drejtoris lokale www.communities.gov.uk/index.asp?id=1503250 informata pr vendime pr zbatimin e ligjeve www.planning-applications.co.uk/enforcement.htm
ka sht pron komunale dhe kush udhheq me te M 31 mars 2005 n tr Britanin e Madhe auteritetet publike (shtuar edhe policin dhe shrbimin zjarrfiks) kan poseduar pasuri prej 246,9 milijard funta. Ktu hyjn tre lloje pasurie: Tok dhe objekte t cilat shfrytzohen pr sigurimin e shrbimeve direkte pr publikun p.sh. ndrtesa publike, shkolla, shtpi pr pleq dhe parqe publike. Tok dhe objekte q n njfar mnyre jan pr prkrahje t shrbimeve spari shtpia e qytetit (s bashku me salln e kshillit), banesa tjera administrative lokale dhe depo pr vetura. Pasuri jofunkcionale gjegjsisht, pasuri e cila nuk shfrytzohet pr apo n prkrahjen e shrbimeve. Ktu hyn edhe pasuria e teprt e cila pret q t shitet, pasuri n ndrtim si edhe pasuri komerciale dhe industrike. Lloji dhe sasia e pasuris n pronsi t komuns m s shumti varet nga madhsia dhe funkcionimi i saj. Komuna metropolitane, qarkore dhe unitere t cilat i sigurojn shrbimet themelore si arsimin, shrbimet sociale dhe librarit zakonisht kan pasuri m t madhe se komunat Qarqe. Edhe pse nj pjes m e madhe e pasuris komunale shfrytzohet pr livrimin e shrbimeve, nj e treta e pasuris s Qarkut (q nuk sht pr banim) sht jofunkcional.
71
Veb faqe t dobishme: Eksperiencat m t mira www.improvementnetwork.gov.uk/imp/core/page.do?pageId=11035#beacon Doracak pr udhheqjen me pasuri publike www.local.dtlr.gov.uk/finance/capital/assman.htm Shembuj t strategjive pr udhheqje me pasuri www.bathnes.gov.uk/BathNES/business/businesssupportadvice/propertyenquiri es/propertyservices/estates/strategic/assetmanagement/default.htm www.nottinghamschools.co.uk/eduweb/uploadedFiles/Local%20Policy%20State ment%2003_08.pdf Trejd dhe Dav Hausing www.trentanddove.org/ Kshilla pr PFI dhe partneritet PF www.4ps.gov.uk/
Bashkpunim ndrkomunal, aktivitete rajonale dhe Agjenci pr zhvillim rajonal Autoriteti lokal n Angli sht strukturuar n dy mnyra t ndryshme. N disa pjes ekziston njshkallore komun pr t gjitha qllimet e cila i zbaton t gjitha funkcionet e pushtetit lokal ( Kto komuna mund t jen Unirate, Metropolite apo komuna t Londrs). Pjesa tjetr e Anglis ka sistemin dyshkallor n t cilat dy komuna t veanta i ndajn prgjegjsit n nivel rajon dhe Qark. Nuk ekziston shrbim I zgjedhur demokratik rajonal, por ekziston struktur rajonale. Kuvendet rajonale prfaqsojn trupa partneriteti n t cilat bashkohen sektori publik, privatvullnetar dhe ai komunal. T gjith tet kuvendet zbatojn aktivitetet e njjta: planifikim rajonal me trupat pr planifikim rajonal; zhvillim t prkrahjes dhe politiks, t cilt e prfaqsojn zrin e rajonit n pushtetin qendror dhe n institucionet europiane dhe prgjegjsi, kontrollimi i puns s agjencive pr zhvillim rajonal ( shiqo m posht). Fushat kryesore t politiks me t ciln meren Kuvendet jan planifikimi, transport, banim, ekologji, zhvillim i qndrueshm, shtje rurale, shndetsia dhe barabarsia. Agjenci pr zhvillim rajonal: Qeveria ka formuar tet Agjenci pr zhvillim rajonal sipas ligjit pr Agjencit pr zhvillim rajonal nga viti 1998, ndrsa ato filluan t funkcionojn n prill t vitit 1999. Agjencia e nnt u formua n Londr n korrik t vitit 2000 kur u themelua pushteti i madh i Londrs (AML). Roli i tyre kryesor sht q t jen lvizs strateg t zhvillimit ekonomik rajonal n rojonin e tyre. Me kt rol agjencit kan pr detyr t prgatisin strategji rajonale pr zhvillim n t ciln sht[ theksuar i tr konteksti zhvillues ekonomik dhe aktivitete pr rekonstruim t rajonit. Sipas ligjit pr agjenci pr zhvillim rajonal nga 1998, do agjenci ka pes qllime statutare: Nxitje t zhvillimit ekonomik dhe riprtrim Prparimin e efikasitetit t kompanive, investimet dhe konkurencn Prmirsimin e punsimeve Prmirsimin e zhvillimit dhe zbatimi i aftsive t duhura pr punsim Kontribut pr zhvillim t qndrueshm do agjenci pr zhvillim rajonal ka kryetarin dhe bordin nga 15 persona prfaqsues nga pal t ndryshme t interesuara t rajonit, shtuar edhe drejtorin lokale, sektorin vullnetar, sindikatn dhe kompanit lokale. Si dor e shprndar t trupave t qeveris (ndrsa formalisht trupa josektoral
72
publik), agjencit pr zhvillim rajonal prgjegjen para qeveris, por kan edhe prgjegjsi plotsuese n kuadr t rajonit duke prgjegjur para kuvendit rajonal. Veb faqe t dobishme: Struktura t vetqeverisjes lokale www.lga.gov.uk/lga/the_lga/Structure2.pdf Agjenci Angleze pr zhvillim rajonal www.englandsrdas.com/home.aspx Kuven rajonal i Becm Midlends www.wmra.gov.uk Agjenci Angleze pr zhvillim rajonal t Becm Midlends www.advantagewm.co.uk Nn-aktivitete rajonale . Partneritet i Stratforshir Jugor www.lichfielddc.gov.uk/site/scripts/documents_info.php?categoryID=1&docum entID=462
Kujdes pr mjedisin rregulloret lokale dhe zbatimi i tyre do vit n Angli dhe n Vels banimet dhe kompanit prodhojn 170 milion tona mbeturina1. Mbledhja e brllogut nga shtpit dhe nga objektet komerciale sht nj nga aktivitetet e mdha t komuns pr kujdesin e mjedisit dhe 10 vitet e fundit n kt shtohet edhe obligimi q t sigurohet q qytetart ta reciklojn dhe prsri ta shfrytzojn mbeturinn. Mnyra tradicionale pr deponimin e mbeturinave ishte me mbulimin nn tok n t a.q. deponi. Por, kjo nuk sht zgjidhje e qndrueshme sepse n deponit paraqiten gazra t dmshme si sht metani (nj ton brllog prodhon 40-50 metra kub gaz deponie) edhe me tjert ndots si jan lihidet. Si prodhim fitohet lng potencial toksik kur thartinat q lirohen nga mbeturinat, ashtu q kto lokacione mund t prodhojn probleme m t ndryshme nse kjo nuk rregullohet n mnyr prkatse. Qeveria u jep detyra komunave q ta zvoglojn mbeturinn npr deponit (kjo prforcohet me rritjen e t dhnave pr do ton mbeturine t deponuar) ndrsa kan pr qllim edhe q ta zmadhojn shfrytzimin e mbeturinave pr plehrim dhe reciklim. Pothuaj se e tr mbeturina n Angli mblidhet njher n jav nga dyert e shtpive individuale, ndrsa tani nj pjes m e madhe e komunave mbledhin letra, qelq, plastik dhe kanistra. Poashtu ka edhe vende t posame ku qytetart mund ta ojn mbeturinn pr ta recikluar, si edhe mbeturina m t mdha si vaji, akomulator dhe frigorifer. Disa komuna kan marr vendime mbeturinat t cilat nuk reciklohen t mbledhen n do jav ndrsa n javn mes tyre t mbledhet mbeturinat q reciklohen. Kjo ishte kontraverse dhe mund t jet jopopulare te qytetart, mirpo sht logjike si n aspektin ekologjik ashtu edhe ate financiar ashtu q kjo praks mesiguri se do t vazhdoj. Ligjet nacionale prfshijn shtje t ndryshme n fushn e mjedisit jetsor si jan burime industriale dhe shtpiake ndotuese me tym, ndrsa marrin edhe mbrojtje plotsuese pr rajone t posame Rripi i Gjelbrt2, rajone me bukuri t posame natyrore, parqet nacionale dhe lokalitetet me karakter t posam shkencor. N nivel lokal komuna ka kompetenc t merren me shtje si kontrolli i ndotjes, tok kontaminuese, zhurm dhe probleme tjera si edhe me pyetje m lokale si jan grafitat, deponim i mbeturinave n mnyr joligjore, brllog dhe mbeturina qeni. Shum plane t pranueshme sot duhet q t prmbajn edhe vlersim mbi
Burimi: gjencia pr ekologji Rajonet me toka q jan t prfshira pr planifikim q t mbahen si shum t pazhvilluara,t egra, apo fusha bujqsore, n rrethinn apo afr qytetit.
1 2
73
ndikimin e mjedisit, analiza t ndotjes dhe si e gjith kjo t zvoglohet ( Shiqo pronsi toke dhe menaxhim me tok urbane). Duke falnderuar ligjeve t ndryshme ekologjike, komunat kan kompetenca t forta pr implementimin e ligjeve me q llim q t dalin para shkeljeve n kontrollimin e ndotjes. Poashtu kan edhe rol preventiv dhe bashkpunojn me industrin n prpjekjet q t zvoglohet ndotja, t mbrohet mjedisi ndrsa rreziku ndaj shndetit publik t zvoglohet maksimalisht. Ndotja ka shum forma: ndotja e ajrit, ujit apo siprfaqes si edhe problemet me zhurmn, pluhurin dhe errat. Sipas ligjit pr mbrojtjen e mjedisit nga viti 1990 komunat kan ingerenca t vlersojn nse nj tok sht e ndotur.
Studimi i rastit Komuna m t sigurta, m t pastrta dhe m t gjelbrta Ekziston lidhje m e fort mes kualitetit t mjedisit dhe sjelljes s qytetarve. Nse mjedisi n t cilin jetoni sht i shkret dhe i vandalizuar, qytetart nuk do ta vlersojn dhe do t ket m shum kriminal se sa n rajonet ku ka kujdes dhe jan t rrethuar me mjedis t mir. Lidhja mes kriminalit dhe mjedisit t parregulluar sot mir njohet prandaj zbatohet Strategjia pr zvoglimin e kriminalit dhe vandalizmit e cila merret jo vetm me sigurin e komuns por edhe me fuqin e tyre q d.t.th se edhe nj toleranc e vogl pr probleme ekologjike mund t rriten. Ligji pr lagje dhe mjedise t pastrta nga 2005 prfshin shtje si jan kriminali n mjedisin, plehra, invadim i mizave dhe zhurm e mbrmjes. Shum komuna tani po e koordinojn punn e tyre me partner si jan policia dhe shrbimi i zjarrfiksve me qllim q kto probleme t zvoglohen n maksimum. Pr shembull, si pjes s agjends s vet pr mbikqyrje t rrethins s vet policia mund t bj hulumtime n ndonj pjes t banuar me vizit t do shtpie. Nse hulumtimet tregojn se qytetart jan t brengosur pr paraqitjen e grafitave dhe mbeturinave n mjedisin e tyre, si edhe pr sjelljen josociale t fqinjve t tyre dhe shitje t drogs, policia do t ndrmerr akcion pr arrestimin e dilerve t drogs, ndrsa n t njjtn koh komuna do t kujdeset q t pastrohen grafitat dhe mbeturinat ashtu q policia dhe komuna do t veprojn bashkarisht. N t njjtn koh po zbatohen edhe iniciativa tjera pr inkuadrimin e t rinjve poashtu bhen edhe kontrollime pr sigurim nga zjarret. Kjo bhet me qllim q t rritet respekti i qytetarve pr rajonin n t cilin jetojn dhe prfaqson pjes m t madhe nga agjenda e Qeveris nn emrin RESPEKT me t cilat ndrtohen bashksi t forta dhe ndalohet sjellja josociale. Veb faqe t dobishme: Agjenci pr ekologji www.environment-agency.gov.uk Programi akcional pr reciklimin e mbeturinave dhe resurse (WRAP) www.recyclenow.com Vep i pavarur pr reciklim pr kompanit www.letsrecycle.com Instituti i autorizuar pr shndet ekologjik www.cieh.org M sigurt, m pastr m gjelbr www.cleanersafergreener.gov RESPEKT veb faqa www.respect.gov.uk
74
Shrbime pr grupe t lndueshme Prkujdesje ditore pr personat e invalidizuar N Angli shrbimet pr kujdes ditor t grupeve kritike, si pr shembull personat e invalidizuar, prfaqsojn obligim pr komunat. Autorizimet dhe detyrat pr kto prgjegjsi rrjedhin nga ligji pr ndihm nacionale nga viti 1948 dhe ligjit pr t smuarit kronik dhe personat e invalidizuar, me t cilat komunat obligohen q t realizojn suksese, si Institucione rekreative edukative pr persona t numruar n ligjin. Shrbimet mun direkt ti siguroj komuna apo t sigurohen prmes organizatave komerciale dhe vullnetare. N vitin 1971 qeveria vendosi q ti ndryshoj shrbimet pr personat e invalidizuar dhe se duhet t bhet ndryshimi i t gjith dispozitave shrbyese me qllim q t sigurohet aktivitet i prhershm dhe bashkpunim t ngusht me t gjitha organizatat. N at koh dispozitat m t rndsishme t qeveris ishin ato pr prkujdesje ditore pr tu zvogluar numri i personave t moshuar t invalidizuar n spitalet dhe institucionet tjera, dhe si hap fillestar pr reintegrimin e tyre n jetn normale pa ndarjen e tyre nga bashksia. Prkujdesi ditor dhe krkesat tjera nga komunat ndryshuan ndrsa theksi nuk ishte m vetm n modelet tradicionale t prkujdesjes. Ligji pr shrbimet nacionale dhe prkujdesjes shndetsore n bashksin nga viti 1990 dhe Libri i Bardh i qeveris nn titullin Vlersimi i njerzve i prfshijn kto ndryshime. Tani instrukcionet dhe ligjet e qeveris sigurojn shrbime q jan t prcaktuara me principe t qarta t drejtave t qytetarve, zgjedhje, pavarsi dhe inkuadrim social. Agjenda pr ndryshim n prkujdesje t re dhe moderne pr grupet kritike edhe m tej plotsohet. N kt koh ka shtete t cilat gjenden n fazn fillestare t zhvillimit t shrbimeve pr prkujdesjet ditore si sht Mbretria e Bashkuar.
Studimi i rastit politika dhe zbatimi i prkujdesjes Si ndryshonin qndrimet e publikut, qendrat pr prkujdesjen ditore u shndruan n baza prej t cilave personat e invalidizuar mundeshin t integroheshin n bashksin lokale me ndrmarrjen e aktiviteteve normale ditore. Komunat blenin shtpi t thjeshta q t munden q personat t cilt shfrytzonin qendrat pr prkujdesje ditore ti msojn aftsit e nevojshme dhe t bhen sa munden t pavarur pamar parasysh nivelin e invaliditetit. Me personat e invalidizuar bheshin marveshje pr programe individuale n bashkpunim me prkujdestart dhe puntorve profesional, ndrsa u formuan edhe grupe pr prkrahje prmes t cils ata do ta thonin fjaln e tyre. Sot prkujdesja ditore sht nj pjes e nj pakoje t plot t prkujdesjes. Atje ku sht e mundur prkujdesi dhe trainimet ipen npr shtpi t vogla n bashksin lokale ku jetojn kta persona e jo n objekte t mdha t centralizuara. Nuk vendoset theksi vetm pr kushtet e prkujdestarve por edhe pr nevojat e do personi.
75
Veb faqe t dobishme: Veb faqa e Ministris s Shndetsis http://www.dh.gov.uk/assetRoot/04/12/38/69/04123869.pdf Programi pr prkrahjen e qytetarve http://www.communities.gov.uk/index.asp?id=1150136 Shembuj pr punn e drejtoris lokale http://worcestershire.whub.org.uk/home/wcc-social-aop http://www.eastsussex.gov.uk/socialcare/adults/daycare/
Menaxhimi me komunn dhe mardhniet me kshillin komunal dhe kryetarin e komuns N numrin m t madh t komunave angleze themelore udhheqjen politike e kan lidert e partis s zgjedhur politike dhe antart e tyre, ndrsa udhheqja e prditshme zbatohet prmes funkcionarve, ndrsa drejtort ekzekutiv jan n prkrahje t funkcionarve m t lart. Para vitit 2000, modeli standard me menaxhimin e komunave n Angli prbhej prej saj se partia e cila kishte pushtetin politik ( prmes shumics absolute t kshilltarve apo me marveshje me partit tjera politike) prcaktonin politikn dhe drejtimet n komunn. N baz t ksaj, vendimet silleshin n komisionet n t cilat partia udhheqse kishte shumicn e kshilltarve edhe pse disa prej vendimeve jo shum kryesore u lshohenin funkcionarve komunal. Kryetari i kshillit i zgjithte antart e komisioneve dhe prfaqsonte lidhjen kryesore t partis me drejtorin ekzekutiv. Roli i drejtorit ekzekutiv ishte (ende sht) t kontrolloj nse aktivitetet ditore n komun zbatoheshin me paansi dhe nse prcjellen udhzimet e udhheqsis politike dhe nse jan sipas ligjit dhe sipas detyrat ligjore dhe autorizimet n komun1. Kjo paansi sht kryesore pr drejtorin ekzekutiv, ndrsa fakti se vendimin pr emrimin e tij duhej q t sillej nga e tr komuna e jo vetm prej partis udhheqse, ishte tendenca q t sigurohet nj paansi e till. Kjo ishte shum ndryshe nga disa pjes t Ameriks dhe Europs ku, p.sh:funkcionart kryesor n komunat jan politikisht t emruar dhe nse politikant t cilt i kan emruar humbin pushtetin ather edhe ata humbin pozitat e tyre. Ligji pr drejtori lokale nga viti 2000 prcakton kusht radikal sipas t cilit, prve n komunat shum t vogla, patjetr duhej q t miratohej nj nga tre modelet politike: Kryetar i zgjedhur me dy apo mshum antar t cilit formojn kabinet Kryetar i zgjedhur, me drejtues t Kshillit n vend t Kabinetit Drejtues me dy apo m shum antar t cilt formojn Kabinet N komunat angleze sot ekzistojn dy lloje themelore t kryetarve t komunave: kryetar t zgjedhur dhe kryetar ceremonial. Shum prej komunave kan kryetar ceremonial t cilt jan kshilltar t zgjedhur nga antart e kshillit q t jen persona pr publikun pr nj periudh t caktuar, zakonisht nj vit. Kryetart kryesojn me takimet kryesore n komun dhe e prfaqsojn n ngjarjet publike, por zakonisht nuk kan orientim politik prderi sa jan kryetar, as q kan disa
Shembull pr kt ishte politika n Vensminster n vitet 1980-ta kur shitja e shtpive n pronsi t komuns u bnte me njansi n fitim t prkrahsit e partis n pushtet.Pas revizionit u shpaluan parregullsi, ndrsa si pasoj e saj disa funkcionar i humbn vendet e tyre t puns
76
kompetenca t posame. Pr dallim nga kto, kryetart e zgjedhur udhheqin kampanj pr shtje politike dhe kur t zgjidhen nga ato pritet q t zbatojn at q e kan premtuar adhtu q ajo sht nj rol m politik edhe pse t gjith kryetart nuk jan politikisht t orientur. Disa kryetar jan t suksesshm pikrisht pr shkak se jan t pavarur nga interesat politike dhe partiake.
Studimi i rastit Kryetar t zgjedhur N prgjithsi, kryetart e zgjedhur drejtprsdrejti nuk jan shum popular, nga 500 komuna vetm 13 kan kryetar t zgjedhur. Me ligjin e dretoris lokale nga viti 2000 lejohet q me nj prqindje t caktuar t popullats t krkohet referendum nse duhet duhet t ken kryetar t zgjedhur dhe n shum rajone ku sht br ksisoj referendumi elektorati votoi kundr ksaj ideje. Kryetari m popular deri tani ishte Ken Livingston, kryetar I Londrs. ( nuk duhet ta prziejm me kryetarin ceremonial Lord Mayor of London). Ai kishte kompetenca t mdha si ushheqje me transportin dhe prgjegjsi t posame pr prparimin e zhvillimit ekonomik dhe krijimin e pasuris, zhvillimin social dhe prmirsimin e mjedisit jetsor. Para se ti shfrytzoj kompetencat e veta, kryetari duhet patjetr ti konsultoj qytetart e Londrs dhe n t gjitha rastet duhet patjetr t mundsoj kushte t njjta pr t gjith. Ken Livingston tani sht oficialisht kandidati prkrahs i partis Laboriste. Veb faqe t dobishme: Kryetari Londrs www.london.gov.uk Kshilli i Midelsbrou www.middlesbrough.gov.uk Informata pr Rej Malon www.onenortheast.co.uk/page/ray_mallon.cfm Ministria pr shtje kushtetuese www.dca.gov.uk/foi/index.htm Libri i Bardh I qeveris pr ndryshime www.communities.gov.uk/index.asp?id=1503999
Prgatitja e buxhetit komunal dhe pjesmarrja publike Kusht ligjor pr do komun sht q t sjell buxhet t balancuar i cili patjetr duhet q t lejohet nga ana e komuns n takim. Buxheti parashef shprndarjen e mjeteve financiare pr projekte dhe shrbime t ndryshme, fonde t propozuara pr raste jo t parapara, shum tatimore komunale, rregullimin e tatimit komunal dhe vendime t lidhura me kontrollin pr nevojat pr huazime t komuns, kontroll t harxhimeve themelore dhe prcaktimi i kufizimeve pr transferimin e mjeteve( gjegjsisht kufizime pr transfer t mjeteve nga nj dedikim n tjetr). Buxheti nga t ardhurat financohet nga disa burime si jan mjete t fituara nga servisimi dhe granteve pr financimin e shrbimeve t posame. Kjo quhet neto harxhim dhe krkime nga buxheti. Krkimet nga buxheti financohen nga dy burime bazike: Nga qeveria prmes grantit pr prkrahje t t ardhurave dhe shprndarjen e t ardhurave nga shkalla e kompanive (i njohur si formul grant) dhe Nga tatimpaguesit komunal prmes tatimit komunal i cili qrktohet do vit.
77
Duhet t dihet se vetm 25% nga t ardhurat vjen nga tatimet lokale ndrsa 75% nga grantet e qeveris. Mbikqyrja Lion, e cila paraqet kontrollim trevjetor t reformave t financave n drejtorin lokale, vetm prgatit report por nuk preferon masa radikale si mendonin disa, si jan zgjrimi i kompetencave t tatimit lokal. Korniza e planifikimit strategjik komunal e udhheq procesin n buxhetin dhe ka pr detyr t siguroj mjete me t cilat zbatohen prioritetet n komun. Komunat stimulohen shum q t miratojn strategji financiare afatmesme n t ciln do t ket projektime trevjetore dhe burime t parapara t mjeteve pr ato.
Proces tipik pr buxhetin nga t ardhurat: Mars Maj: Prgatitet projekcioni fillestar financiar afatmesm me inkuadrimin e t gjitha ndryshimet e njohura. Shqyrtohen prioritetet e shrbimeve, planifikohet efikasiteti i tyre, merren parasysh t gjitha borxhet e mbetura nga buxheti i mparshm dhe shtje q jan pasoj e inspekcioneve. Qershor - Tetor: Prpunohet projekcioni afatmesm sipas shtresave t reja t formuara n nivel lokal dhe nacional. Nntor: Lancohet debat publik pr buxhetin. Nga qeveria merren shifra provizore financiare. Projektet financiare prpunohen plotsisht pr vitin e ardhshm n dispozit me paralajmrimin e mjeteve dhe sipas faktorve t jashtm. Vlersohen implikacionet nga financat q fitohen nga qeveria dhe prgatiten plane detale buxhetore. Dhjetor - Janar: Shqyrtohen opcionet detale pr prpunimin plotsues t buxhetit dhe tatimet. Vazhdojn konsultimet me publikun pr buxhetin e t ardhurave. Shkurt: Finalizohet tatimi pr mbushjen e buxhetit t komuns dhe programi investicimor. Komuna e shqyrton dhe miraton buxhetin.
Shembull praktik konsolidimi i buxhetit Obligimi i vetm ligjor i komuns n lidhje me konsultimet sht q ta konsultojn bashksin afariste e kjo bhet prmes takimeve t veanta t liderve politik dhe ekipit nga ana e udhheqsve m t lart t prbra nga prfaqsues t kompanive lokale, si pr shembull Dhomat ekonomike. Duhet t theksohet se kompanit nuk paguajn tatimin q direkt e vendos komuna, qeveria definon tatimin nacional pr kompanit t cilin e mbledhin komunat i cili i paguhet qeveris. Mirpo, n kohn e fundit komunat tentojn q t inkuadrohen n arktimin e tatimit nga tatimobliguesit e tyre lokal dhe pr kt arsye prdorin metoda t vlevshme si: panele t qytetarve,takime publike, protesta n rrug, takime p.sh. me organizatat joqeveritare, anketa dhe mendime, emisione t drejtprdrejta n mediumet, referendume dhe shum metoda tjera. sht e qart se nuk ekziston mnyr e vetme e konsultimit t publikut dhe patjetr duhet q t zbatohen shum metoda t ndryshme. Shum sht e vshtir q t konsultohet publiku pr buxhetin komunal sepse ajo sht nj fush komplekse me shum pun teknike dhe kufizime t zgjedhjes. Konsultimi i buxhetit poashtu duhet t shiqohet vetm si nj element i strategjis komunale, ndrsa shpeshher tatimobliguesit lokal konsultohen direkt pr shtjet si jan mundsit pr ndryshimin e shrbimeve apo prioritete pr riprtrirjen e qytetit.
78
Veb faqe t dobishme: Doracak i qeveris pr konsultime pr buxhet http://www.communities.gov.uk/pub/87/MunicipalityTaxConsultationGuidelines forLocalAuthoritiesJune2002PDF249Kb_id1137087.pdf Shembull pr qasje t prgjithshme: http://www.salford.gov.uk/Municipality/finance/budget/budget-consultation.htm Shembull pr raporte pr konsultime pr buxhetin deri te komuns: http://www2.cambridgeshire.gov.uk/db/Municipality2.nsf/c3cf865e3cc113138 0256a6b0037e439/147edfead7e314988025727d00586394/$FILE/ccl0702Budget%20Consultation.doc Shembull pr pyetsor pr konsultime pr buxhet: http://www.stratford.gov.uk/files/seealsodocs/6014/Budget%20Consultation%2 02006%20Questionnaire%20for%20Website.pdf Shembull pr mudulimin e politiks buxhetore: http://www.surreycc.gov.uk/legcom/MunicipalityP .nsf/3dfe505fc9c563d580256 c7c0052be74/0efc50e244e7de09802570d200466422/$FILE/item%2007%20%20Annex%20A.pdf
SJELLJA PARTICIPATIVE E VENDIMEVE - SI T INKUADROHEN QYTETART N PROCESIN E MARRJES S VENDIMEVE N NIVEL KOMUNAL HYRJE N kt mund jan t paraqitura disa eksperienca mir t prpunuara dhe disa institucione dhe procese t cilat n shoqrite demokratike u mundsojn qytetarve dhe i inkurajojn q t inkuadohen n punn e drejtoris lokale prskaj drejts s tyre q t votojn pr kryetar dhe kshilltar. N kt fush eksperiencat ndrkombtare jan t mira posaqrisht eksperiencat n Britanin e Madhe e cila nga viti 2007 sht e inkuadruar n programin e prgjithshm pr modernizimin e vetqeveisjes lokale( she sektorit publik), posaqrisht riprtrirjen demokratike, poashtu edhe n dy shtete tjera Afrika e Jugut dhe Zelanda e Re t cilat zbatojn reforma inovatore dhe lart t vlersuara.
Kshilla subsidiale n fushn e vetqeverisjes lokale Ekzistojn disa forma institucionale t trupave pr pruarje t vendimeve subsidiale t cilat mund t pranohen n fushn e vetqeverisjes lokale. Ato mund t jen standarde apo jostandarde. Shembull pr trupat standard jan pushtetet pokale me t drejtn e tyre t pushtetrimit t cilt e prbjn shtresn m t ult nn vetqeverisjen lokale kryesore: nj shembull i mir paraqesin prohjet dhe kshillat e qyteteve n Angli (t njohura si kshillat komunal t Velsit) t cilat edhe pse nuk kan status t pushtet themelor komunal sipas ligjit kan nj numr t madh (relativisht m t vogla) t drejta dhe obligime statutare. N kt mund do ti shqyrtojm trupat tjer subsidial t cilat jan primare kshilldhnse, edhe pse ndoshta jan t formuara sipas statutit kan disa t drejta q t konsultohen nga ana e drejtoris lokale. Mbretria e Bashkuar ka t zhvilluar nj form pak m t ndryshme t forumit
79
lokal komunal i a.q. partneritet lokal strategjik (PLS). Edhe pse jan formuar si instrument i posam i lidhur me iniciativn qendrore t riprtrim t rrethins kur shrbimi lokal kishte pr detyr q t formoj partneritete lokale strategjike pr t mundur q t paraqitet pr marrjen e mjeteve, ato jan t akceptuara edhe te shum kshilla tjer se sa n 88 t parapara pr vendosjen e shems. Ato jan pjes e akcentit q n Mbretrin e Bashkuar, posaqrisht pas vitit 1997, vendoset mbi konceptin e partneritetit mes drejtoris nacionale dhe komunale dhe sektorit privat apo vullnetar n komunn ( sh. Kompanit). Partneritetet lokale strategjike jan trupa jostatutar multiagjencor t cilat prgjigjen kufizimeve t drejtoris lokale ku jan t inkuadruara prfaqsues m t lart t ktyre sektorve me qllim q t tejkalohet mungesa pr pun t prbashkta. Ato jan t ndryshme me madhsi, por zakonisht jan t prbra prej 12 deri 15 persona nga drejtoria lokale (shpeshher ai sht drejtori i kshillit apo drejtori ekzekutiv), nga zyra rajonale, ndrmrrjet lokale dhe njerzit nga bashksia dhe nga sektori i vullnetarve.
Planifikimi n bashksin dhe pjesmarrja e publikut Vetia e prbashkt e trupave prfaqsuese nn-lokale drejtuese, pr t cilat folm m lart, prfaqson rolin m kryesor q ata e luajn n qasjen e re konsultative n planifikimin strategjik t bashksis. Shiquar historikisht kshilli prgatit planin korporativ vjetor q i prket shrbimeve dhe buxhetit t kshillit. N shum shtete mendohet se ato jan shum ngusht t lidhura dhe t kthyera kah vetjam prandaj parashifen plane t gjra strategjike trevjetore apo pesvjetore n t cilat planifikohet zhvillim i dshiruar pr tr komunitetin. Kto plane si edhe proceset pr konsultim dhe vizioni i komunitetit me t cilat jan t lidhure, i prkasin procesit t prpunuar n agjendn Lokale 21 q u aktivizua n Samitin e Kombeve t Bashkuara n Rio n vitin 1992.
Procese tjera participative Ekziston nj numr i madh i formave dhe teknikave t konsultimeve pr pjesmarrjen e publikut t cilat shfrytzohen n nivel lokal nga ana e vetqeverisjes lokale apo nga puna e saj. E para sht e prgjithshme: vetqeverisja lokale zbaton konsultim formal me te komunitetit apo nj pjese t saj gjeografike ose nj pjes q ka interes t posam pr shtjen prkatse (p.sh: konsultim me kompanit lokale pr mbledhjen e plehrave pr qllime komerciale). Zakonisht ajo prbhet nga nj letre apo raporti me t cilat ftohen qytetart pr ti komentuar propozimet deri nj afat t caktuar dhe organizohet nj apo disa takime publiken t cilin marrin pjes antart dhe npunsit e zgjedhur nga kshilli me raport i cili e inkuadron apo jo kshillin n lidhje me rezultatet nga konsultimi. Kjo teknik poashtu mund t shrytzohet edhe gjat prgatitjes s draft-strategjis apo plan i bashksis si edhe n lidhje me propozime pr shrytzimin e tokave. Shum shtete, si dhe Britania e Madhe kan procese t elaboruara statutare pr konsultimin e publikut n procesin e planifikimit q i prkasin bashksis s tyre lokale. Rast i veant n kt teknik prfaqson shfrytzimi i referendumeve lokale q mund t rregullohet me statut apo rregullore (si n Britanin e Madhe, ku qytetart mund t inicojn referendum obligativ dhe t krkojn dorheqje nga kryetari i komuns). Kshilli mund t vendos q t mbahet referendum pr ndonj shtje lokale dhe parakohe t vendosin se a do t jet rezultati obligues apo vetm
80
kshilldhns. Disa kshilla (p.sh: Kshilli i komuns Krojdon n Londr) zbatuan referendum me qllim q t vendosin se cila do t jet shuma e tatimit q qytetart jan t gatshm ta pranojn. Rasti i dyt sht lidhur me anketn q e zbaton kshilli apo me shfrytzimin e kompanis s specializuar (p.sh: MORI apo JuGov n Britani t Madhe). Nga forma e saj t konsultimit kjo mundsi dallohet nga ajo e lartprmendura, pr shkak se don t hyj n mendimin e qytetarve p.sh. pr kualitetin e shrbimeve q jep kshilli apo pr qndrimet e tyre n lidhje me prioritetet e arshme e jo vetm pr ndonj problem t veant apo zhvillim. Kjo qasje prfshin drgimin e pyetsorve deri te t gjith qytetart apo amvisrit t cilat duhen t livrohen deri n nj afat t caktuar apo biseda sy n sy me njerzit n rrug apo n shtpi apo mes telefonatave. Ktu duhet t sillet vendimi kyq pr ate se sa njerz duhet t inkuadrohen n kt anket. Teknika e tret sht shfrytzimi i grupeve fokuse, form e bisedimeve n grup q ka histori t gjat n hulumtimin e tregut. Nse ka kujdes pr zgjedhjen e prerjes reprezentuese t popullats relevante, kjo mund t jet metod m i lir dhe m efikas me t ciln vetqeverisja lokale do t fiton informata kthyse nga elektorati i saj. Mendohet se pr kt jan ideale grupe prej 6 deri 10 persona edhe pse mund t jen edhe m t mdha (me maksimum 15), ndrsa takimet duhet t zgjasin 1 deri 2 or. Prparsia e ksaj metode ndaj metods individuale, me konsultim me shkrim dhe ndaj ankets me mendimin publik sht se, ktu kemi interakcion dhe nxitje pr grupin q bisedon rreth ndonj shtje. Ktu sht i rndsishm roli i facilitatorit ( lehtsuesi i procesit) ndlrsa gjat zgjedhjes s grupit, q mund t jet i rastsishm nga lista e grupeve, e nevojshme sht q t sigurohen ato grupe t cilat rnd inkuadrohen q t mos jen politikisht t padrejtsuar. Dhe n fund edhe nj teknik m specifike e cila shfrytzohet n SHBA nga vitet e 1970-ta, n Gjermani nga vitet 1980-ta dhe n Britanin e Madhe nga viti 1997, sht shfrytzimi i jurive qytetare n t cilat jan t inkuadruar 12 deri 20 pjestar t juris t cilt poashtu zgjidhen rastsisht nga lista e zgjedhur. Ata bjn nj lloj vlersimi participativ me argumente dhe vrtetime t prezentuara nga ana e personave t jashtm pastaj juria kryeson dhe sjell vendimin i cili drgohet te kshilli. Antart e juris shqyrtojn ndonj problem pr t cilin ka dy pal t kundrshtuara, por kjo teknik poashtu sht e suksesshme kur vlersohen m shum mundsi komplekse.
Funkcionimi i organeve komunale t nivelit m t ult Niveli m komunal dhe m i ult n Angli sht kshilli famullik ( i cili poashtu mund t quhet kshill komunal apo i qytetit). Kshillat famulli prfaqsojn thelbin e nj bashksie dhe dallohen sipas madhsis dhe resurseve, disa prej tyre kan m pak se 100 banor ndrsa tjera deri m 70.000. Prsri, pjesa m e madhe e tyre jan t vogla dhe 80% prej tyre prfaqsojn popullat prej 2.500 banor. Para vitit 1974, kshillat famullik mundeshin t gjinden vet n rajonet rurale. Prej ather ligji u mundsoi ktyre kshillave t egzistojn edhe n rajonet rurale dhe, edhe pse tani ka m shum kshilla famullik, ato nga natyra e tyre jan rurale. Me at q egzistojn m shum se 100 vjet kto kshilla jan forma m e vjetr e komunave n Angli dhe prfaqsojn trupa t zgjedhur me t drejta t kufizuara diskreditive t dhna nga Parlamenti pr ti prfaqsuar bashksit e tyre dhe tu sig-
The aim of best value was to ensure that within five years all council services achieve higher performance levels through continuous improvement
81
urojn shrbime si vende ulse n stacionet e autobusave, banime n bashksin, pengimi i kriminalit dhe mirmbajtjen e rrugve kmbsorike dhe autostratdat. Ata poashtu kan t drejt q t informohen nga ana e komunave m t larta n lidhje me planifikimet e projekteve pr zhvillim lokal n rajonin e tyre. Puna e kshillave famullike financohet nga arktimi i tatimeve lokalet cilat paduhen si pjes e tatimeve t komunave m t mdha. Edhe pse disa qytetar mendonin se vlera e kshillave famullik ishte e nnmuar deri te raforma e prgjithshme t komunave n Britanin e Madhe n vitin 1972, n vitet e fundit, vendoset akcenti n konsultimet lokale edhe tek personali i tyre, q fitoi vmendje t posame n punn e kshillave famullik. N vitin 1999, u inicua nj agjend ambicioze pr Modernizimin e vetqeverisjes lokale n Angli e cila pruri deri te ndryshime n kompetencat dhe organizimin e komunave t nivelit m t lart. Kjo inkuadron edhe obligimin q t sigurohet vler m e mir1, e cila vazhdon jo vetm pr kshillat e nivelit m t lart por edhe kshillat famullik. Si pam n tekstin pr Komunikimi me shrbimet policore, mendohet se disa pjes t bashksis ecin kah niveli m i ult dhe kjo pruri q t ndrtohen fqinjsi t forta dhe aktive. Me shpalljen e Librit t Bardh2 Bashksi t forta dhe prparuese, botuar n tetor 2006, u ndrmorrn shqyrtime t reja pr struktura t reja t komunave t t gjitha niveleve me akcent t zmadhuar t vetqeverisjes n nivel fqinjsor. Si plotsim t rritjes s kompetencave t kshillave famullike n vitet e fundit dhe futja e shemave pr famulli kualitative (shiqo shembull praktik m posht) u shqyrtua mundsia pr nj rol m aktiv n punn fqinjsore dhe n vetqeverisjen lokale.
Studimi i rastit Statut i famullis kualitative Shema pr famulli kualitative dhe kshill qytetar filloi n qershor 2003 dhe sht formuar pr sigurimin e minimum standarde t shkruara pr kshillat famullore q t mundsohet q t prfaqsohen m mir bashksit t cilave ju shrbejn. Nj kshill kualitativ famullor: Prfaqson dhe aktivisht bashkpunon me t gjitha pjest e bashksis, duke krijuar vizion, identitet, ndjenja djenja t prkatsis; Drejtohet me efikasitet dhe prkatsisht; Artikulon nevojat dhe dshirat e bashksis s vet; Prmbahet deri sa ti arrit standardet e larta t sjelljeve; sht i kushtuar puns s partneritetit me pushtetet kryesore lokale dhe agjenci tjera pr shrbime publike; N kuadr t madhsis s vet dhe aftsit e veta jep shrbime lokale n emr t pushtetit kryesor lokal kur sht m s miri pr bashksin lokale; Ngusht bashkpunon me grupet vullnetare n bashksin e tyre; Siguron lideritet n bashksin prmes puns s vet n planet e famullis; dhe Duke punuar me partnert e vet, vepron si vend pr dhnien e informatave pr shrbime lokale. Pr t arritur kualitet n nivel, famullit duhet t tregojn se e kan arritur nivelin e duhur me provimin e disa testeve. Kto teste shkurtimisht jan prshkruar m posht:
Qllimi i vlers m t mir ishte q t sigurohet se pr 5 vite t gjitha shrbimet e kshillit do t kan nivelin m t mir prmes prmirsimit n kontinuitet. 2 Librat e Bardha botohen nga qeveria dhe prfaqsojn politikn apo aktivitetin e propozuar pr problemet momentale.
82
Mandat zgjedhor (numri i kshilltarve t cilt jan tl zgjedhur e jo t vendosur); Kualifikime t npunsit ( ertifikat pr administrimin e vetqeverisjes lokale apo ekuivalent ndaj saj); Seanca t kshillit ( shtuar edhe krkesn pr numrin minimal t takimeve, leje pr pjesmarrje t publikut n ato takime dhe shpallja e proesverbaleve nga ato takime); Komunikime ( botimi i buletins m s paku katr her n vit); Raport vjetor ( krkes q t bhet raport dhe hyrje e shkurt); Llogaritari (t jet n prputhje t rregullave t llogaritaris) dhe Rregulla t sjelljes ( kshilltart duhet t prmbahen rregullave dhe ti regjistrojn intereset). Veb faqe t dobishme: Shem pr famulli kualitative www.defra.gov.uk/rural/communities/parish-councils.htm Agjencia nacionale t kshillave lokal www.nalc.gov.uk Udhzim pr kshilltar t mir (pr marrje) www.slcc.co.uk/training/gcg.htm Shqyrtim nga libri i bardh nga tetori 2006 www.communities.gov.uk/pub/100/StrongandProsperousCommunitiestheLocal GovernmentWhitePaperSummary_id1504100.pdf internet faqe t kshillit t famullis kualitative www.abbotsbromley.com/pc/index.php
Metoda pr komunikim t vetqeverisjes lokale Vetqeverisja lokale disponon me nj spektr t gjr metodash pr komunikim me publikun. Si plotsim t dokumenteve pr redin e dits dhe proesverbalet nga takimet formale, kshillat lshojn edhe shum dokumente tjera si sht Strategjia e tyre pr bashksin dhe plani vjetor Korporativ dhe fletushka informative t cilat japin t dhna pr sukseset e kshillit t cilat duhen t jen n qasje pr publikun m t gjr, n zyrat dhe librarit e kshillit pr shkak t lehtsimit t qasjeve pr publikun. Praks e mir sht q t shpallen prmbajtje t shkurtra nga dokumentet e tila t mdha dhe komplekse t cilat jan leht pr tu lexuar dhe nse lejojn kushtet financiare q t drgohet egzemplar n t gjitha amvisrit.
Njsia e kshillit pr komunikim N Britanin e Madhe shumica e pushteteve lokale, punsojn nj apo m shum npuns, ndrsa te pushtetet m t mdhe departamente t tra apo njsi prgjegjse pr komunikime. Edhe n komunat m t vogla me resurse t kufizuara ka nevoj q t vendoset npuns i cili do t jet[ prgjegjs pr komunikime, ndoshta si pjes e puns s tij. Ksisoj njsie sht pjes e shpesht e departamentit t drejtuesit kryesor ashtu q pr profilin e prgjithshm t kshillit dhe puna efikase sht shum e rndsishme pr komunikimet. Cilat jan funkcionet kryesore t njsis s till apo npunsit t till? E para inkuadron mardhniet me mediumet. N do shoqri, gazetart e mediumeve
83
lokale, radio dhe televizionedoher prcjellin aktivitetet e kshillit dhe politikant e saj dhe shpeshher me qndrim negativ. Shum e rndsishme sht q njsia t lidh mardhnie t mira me mediat, t prgjigjet sa m shpejt n do pyetje apo trgime negative dhe proaktivisht ti furrnizoj me tregime t mira pr lajmet me fotografi dhe t siguroj informata t mira pr prapavin e ngjarjeve. Fusha e tret e puns s saj i prket publikimet konvencionale. Njsia duhet t kujdeset q t gjitha publlikimet e prodhuara nga kshilli t jen me standarde t larta dhe t ken stil t institucionit koherent dhe konzistent me logon e kshillit apo me ndonj shenj tjetr t njohur. Autoritetet lokale duhet q t mundohen t botojn ndonj gazet t kshillit gratis, i cili do t livrohej deri te do amvisri. N Britanin e madhe kto lloje t gazetave jan normale dhe zakonisht dalin n do katr vite, edhe pse ka disa q dalin do dy muaj, disa n gjasht apo n vit. Kjo mund t jet metod I mir i komunikimit n t cilat shtohen edhe propozim shrbimet e kshillit, emra dhe numra telefonike t kshilltarve ( dhe detale nga takimet e tyre me qytetart, nse ka), dhe lajme pr ngjarjet n komun n t cilin ka mar pjes edhe kshilli. Harxhimet e ktyre publikimeve mund t mbulohen pjesrisht apo plotsisht prmes reklamave. Duhet kushtuar vmendje t madhe prmbajtjeve. Ato duhet t jen politikisht neutrale, t shfrytzojn informata faktike dhe nuk duhet t shfrytzohen nga ana e partis me shumic apo ajo q ka kontrollin, si mjet propagand: aktivitetet e kshillit nuk duhet t jet e kufizuar nga ana e atyre t grupacionit pushtetor. E njjta vlen edhe pr prodhimet dhe aktivitetet tjera t njsis pr komunikim, ata duhet ti shprehin aktivitetet dhe interesat e tr kshillit e jo vetm t partis s shumics. N Britanin e Madhe veb faqet u bn shum populuara. Pothuaj se do kshill komune ka faqen e vet e kto jan shum efikase pr komunikimin e informatave t azhuruara n nj form t leht qasjeje. Deri sa do amvisri nuk ka kompjutor ato nuk mund t shfrytzohen si metod I vetm apo primar pr t siguruar informatat por edhe n ksisoj situate, , praks e mir sht q t siguroni zyret lokale t kshillit , librarit dhe shkollat t ken kompjutor pr prdorim publik.
Probleme rreth prfaqsimit t barabart Kshilli duhet t vendos shembuj t mir t prfaqsimit t barabart n aktivitetet e tyre dhe n komunikimin e tyre (publikime, internet faqe, organizim t takimeve etj.) e cila sht shum kryesore n kt kontekst. Publikimet nuk duhet t jen t shkruara n gjuh teknike dhe t rnd. Nse komuna ka nj numr t madh t popullats s pakics ,praks e mir q t publikohen verzione n gjuh t ndryshme, t kufizohen verzionet n gjuht alternative vetm n informatat m kryesore. Poashtu kjo I prket edhe antarve t komunitetit t cilt jan me shiqim t lnduar, t verbrit, personat me dmtim n dgjim dhe t shurdhurit n komun. Me rndsi sht q ata t cilat udhheqin dhe planifikojn komunikimet t jen t vetdishm se kryesore sht q t prcillet porosia deri te t gjith antart e bashksis, posarisht te grupet rnd t qasura. Si u shpjegua n detaje m lart, pjesmarrja participative n vendimarrjet paraqet metod i rndsishm pr informimin e publikut pr shje t rndsishme dhe zhvillimi i cili e ka prparsin se lejon diskutim interaktiv, parashtrimin e pyetjeve, ndrsa prparsi sht edhe mbajtja e takime publike, ndonjher edhe n nivel t pushtetit t prgjithshm, ndonjher pr ndonj rrethin, rajon apo ndonj rrug t caktuar. Me takimet e ktilla duhet t kryesojn kshilltart e zgjedhur apo
84
funkcionar m t lart t cilt poashtu duhet t jen t prgatitur q t paraqiten pr takimet dhe t flasin n to t cilat nuk organizohen vetm nga ana e kshillave por edhe nga organizata tjera, biznis sektor, organizatat vullnetar dhe sektort shoqror. Me rndsi sht q antart e kshillave dhe funkcionart t ken qasje m proaktive ndaj ktij metodi pr komunikim i cili ka rndsi t madhe, e jo vetm t presin q t ftohen. Mjet tjetr i rndsishm i antarve t zgjedhur n nivel lokal pr takim, informim, informim dhe dgjim t trupit t tyre zgjedhor sht mbajtja e bisedave me kshilltart t kohpaskohshme, t cilat raklamohen parakohe dhe shpeshher mbahen n ndonj qendr t bashksis lokale apo diku tjetr. Kjo sht praks e vendosur mir n Britanin e Madhe t ciln e zbatojn edhe antart e parlamentit pr ti dgjuar problemet e votuesve t[ tyre. Frekfenca e bisedave t ktilla luan prej nj her n jav deri nj her n muaj.
Mbrojtja e qytetarve Egzistojn m shum mnyra pr mbrojtjen e qytetarve nga vendimet e kqia apo aktivitete t komuns me qllim t keq, shtuar edhe mundsin q t shqyrtohen nj numr i madh informatash me t cilat disponon kshilli ( kjo nuk prpunohet ktu shiqo Qasje deri te informatat). Burim kryesor i mbrojtjes prfaqsojn zgjedhjet e rregullta t cilat u mundsojn qytetarve q ti eliminojn kshilltart me zgjedhjen e kshilltarve tjer. Vet qytetart mund t kandidohen nse nuk jan t knaqur nga kshilltart e vet dhe shum komuna kan kshilltar t pavarur ashtu q n disa raste kto t pavarurit kan edhe shumic. Ezziston edhe nj nivel i mbrojtjes t qytetarve; njerz t cilt nuk respektojn ligjin apo n t kaluarn kan br malverzime financiare nuk mund t jen t zgjedhur pr kshilltar nse jan t gjykuar apo n bankrot. Poashtu kshilltart duhet t ken lidhje me komunn n t ciln shpresojn t zgjedhen ( p.sh: punojn apo jetojn n rajonin e saj.) por nuk mund t zgjidhen n komun n t ciln punojn si npuns. Si egzistojn dnime pr shkeljen e ligjit zgjedhor ekzistojn edhe rregulla kundr sjelljes s keqe n funkcion dhe mito e korupcioni. Sjellje e keqe sht kur npuns publik me vetdije e l ansh detyrn e tij dhe sjellet keq deri n ar shkall q do t thot keqtrajtim t besimit publik dhe nuk ka arsyje pr at aktivitet. Kjo mund t vazhdoj edhe pr dikend q ka informata pr t cilat nuk ka t drejtn e kompetencave (kjo d.t.th. qasje n informatat sipas ligjit pr mbrojtjen e t dhnave shiqo Qasje n informata). Mito dhe korrupcioni do t thot se nse ipet dika pr t br apo jo dika, pranimin e dhuratave t mdha, patonitet ( p.sh: favorizimin e simpatizuesve prmes punsimeve) dhe gnjeshtra. Policia hulumton t gjitha akuzat e ktilla ndrsa nse sillet akt akuz dnimi mund t jet edhe me burg. Nj numr i caktuar i procesuimeve t zbatuara nga komuna kan ndikim ndaj jets s qytetarve. Kjo shton rrefuzimin q t jepen lejet, (p.sh. leje pr vende ku qytetart merren me aktivitete zbavitse dhe shitet alkool) dhe leje pr planifikime prej rindrtimit t vogl t shtpive e deri pr ndrtimin e objekteve t mdha komerciale. Nse rrefuzohen kto licenca apo leje pr ndrtime, komuna patjetr duhet t numroj shkaqet pr vendimet e saj ndrsa qytetari ka t drejt n pasi deri te instanca t ndryshme kundr atyre vendimeve. Edhe n raste kur qytetari nuk sht aplikues por ka ndonj interes ai mund t ngrej akuz nse kumuna sillet keq ndr-
85
sa kjo e drejt sht edhe pr do rast t till. Gjyqi m i lart vendos nse komuna sht sjellur n mnyr jo t arsyeshme kur ka sjell vendimin. Duhet nnvizuar se kjo procedur nuk i lejon gjyqit ta ndryshoj vendimin e vet me ate t komuns; nse vrteton se komuna sht sjellur n mnyr jo t arsyeshme ather e kthen vendimin dhe krkon edhe njher shqyrtim n mnyr t arsyeshme. Shpeshher ndodh q komuna ta rishqyrtoj vendimin dh t sjell t njejtin vendim ahtu q kjo nuk sht mnyra q qytetart ti ndryshojn vendimet t cilat nuk u plqejn. Ligji pr t drejtat e njeriut nga viti 1998 poashtu u jep qytetarve disa t drejta ashtu q sht kundrligjore q cili do institucion sillet kundr konvents Europiane pr t drejtat e njeriut. Nse konstatohet se institucioni ka thyer drejtat e ksaj konvente gjyqi mund t vendos masa koregjuese apo t sjell urdhr prkats dhe t drejt. Mund t ket edhe kompensim t dmeve t bra. Edhe pse ekzistonte frika se do t ket shum lnd gjyqsore sipas ligjit pr drejtat e njeriut kur hyri n fuqi, n fakt ai nuk u bri shum probleme komunave. Mbrojtje tjetr nga prdorimi i teprt i fuqis ekzekutive sht procesi i shqyrtimit dhe hulumtimit me t cilat shqyrtohen vendimet e politikanve dhe funkcionarve t mdhej n komunat, ndrsa me ta bisedohet me qllim q ti shpjegojn arsyet pr vendimet e tare. Kt praks zakonisht mund ta zbatojn vetm antar tjer t kshillit e jo drejtprsdrejti qytetart.
Studimi i rastit Avokati popullor komunal, funkcionar pr monitoring dhe bordi pr standarde Avokati popullor komunal merret me ankesa t qytetarve t cilt jan t kapluar nga puna joprkatse administrative komunale. Qytetart spari duhet q ti shfrytzojn t gjitha proceset lokale pr ankes para se ta shqyrtoj rastin avokati popullor, por nse sillet vendimi se ka rast pr shqyrtim, avokati popullor ka kompetenca t gjra pr shqyrtim si p.sh. t bisedoj me antart e kshillit dhe funkcionart dhe t hulumtoj t dhna shtuar edhe ato sekrete t cilat prjashtohen nga kushtet t prmbajtura n ligjin pr liri informatash (shiqo Qasje deri te informata). Nse avokati popullor konstaton se ka patur parregullsi n administratn, do ta dnoj komunn me shpallje n raportin publik, ndrsa mund t krkoj nga ajo t paguaj kompensim pr dmin e br t qytetarit. N kohn e fundit administrata ka br parregullsi n lidhje me kthimin e borxhit dhe sjellje t keqe n lidhje me banimin e nj gruaje me hendikep. Bordi i standardeve ishte formuar n vitin 2001 pr prmirsimin e rregullsis n jetn publike. T gjith kshilltar duhet ta nnshkruajn kodin e sjelljes, me t ciln rregullohet sjellja e tyre n publik, e n disa raste bile edhe n jetn private. do komun duhet t ket npuns gjegjsisht npuns pr monitoring dhe nse ndonj qytetar apo kshilltar mendon se ndonj kshilltar ka shkelur kodeksin mund t ankohen te kshilltari pr monitoring i cili mund t ndrmerr iniciativ pr akuza serioze deri te biroja pr standarde (edhe pse edhe komunat kan borde t veta pr ankesa n nivel m t ult). Bordi ka kompetenc q ti edukoj kshilltart ndrsa mund t vi deri tek suspenzimi i tyre apo diskfalifikimi. Jo moti u prua vendimi pr diskfalifikimin e nj kshilltari i cili ka ftuar nj npunse q ta kaloj pushimin me te, dhe suspension 12-muajsh pr kshilltar i cili ka mar pjes n planifikimin e debatit pr kompanin e tij.
86
Veb faqe t dobishme: Informata pr kshilltar t pavarur www.kingslynncouncil.com/BecomeACouncillor.html shrbimi komunal juridik drejta t njeriut www.clsdirect.org.uk/legalhelp/leaflet07.jsp?lang=en qendra pr hulumtime publike www.cfps.org.uk Avokati popullor komunal www.lgo.org.uk/index.php Model i kodit t sjelljes www.opsi.gov.uk/si/si2001/20013575.htm Bordi pr standarde www.standardsboard.co.uk
Qasje n informata Shiquar historikisht, e drejta e qytetarve q t marrin informata nga komuna ka qen e kufizuar me ligj n periudhn mes 1960 dhe 1984. i cili krkon nga komunat q tu mundsoj qytetarve vetm prezenc n seancat e tyr m t rndsishme (prve nse publikimi i informats nuk do t ishte e dmshme pr interesin publik pr shkak t natyrs s besueshme t puns) dhe t publikojn vetm disa dokumente n publik si jan proesverbalet nga takimet dhe raportet e revizorve t faturave t organizats. Qytetart nuk kan pasur kurfar t drejta q t shofin se qfar informata ka komuna e tyre pr ta. N vitin 1984 ligji pr mbrojtjen e t dhnave u jep t drejt qytetarve t marrin kopje nga t cilat do informatat personale t tyre t cilat I ruajn institucionet publike (lnd e disa veantive si jan informatat t cilat ruhen pr qllime tatimore dhe taksore dhe qllime t siguris nacionale). Poashtu ka patur t drejt pr koregjim dhe kompensim pr josaktsi. Ligji i mvonshm pr mbrojtjen e t dhnave nga viti 1998, mundsoi qasjen n informata personale qytetart kan t drejt n t din snse komuna ka fardo informata personale pr ta dhe nse ka ather cilat jan ato informata. Komuna duhet q n afat prej 40 ditve ta jep at informat; nse nuk ndodh ashtu, qytetari ka t drejt n ankes deri te npunsi pr mbrojtjen e informatave dhe mund t krkoj q informata t jet n qasje dhe t dnohen ato institucione t cilat nuk punojn sipas dispozitave ligjore. Ndryshim i madh n qasjen e informatave q ruhen n komunat, ndodhi kur n vitin 1985 ligji pr qasje t informatave t vetqeverisjes lokale t cilat u mundsuan njerzve q t marrin pjes n m shum mbledhje t komuns dhe u dha mundsin q ti shofin dokumentet t cilat ishin shtojc t raporteve nga kto takime. Bayat e vetme mbi t cilat kto mbledhje mund t jen t mbyllura pr publikun jan ato n t cilat do t ishin shpalosur disa prej 15 klasve t informatave ekskluzive apo disa t besueshmet dhe ligji parashef rregullore t re qasjeje mbi raportet me diskutime publike t mbledhjes s vetqeverisjes lokale dhe dokumentet prcjellse t cilat jan t lidhura me raportet e tilla. Edhe pse kjo ishte hap i rndsishm prpara, ai nuk mundsoi q numri i madh i dokumenteve t komuns t jen n qasje pr publikun dhe nuk i inkuadroi, p.sh. raportin dhe historijatin t cilat jan t lidhura me vendimet e delegjuara. N vitin 1992, me Rregulloren pr informatat pr mjedisin jetsor parashifet obligim i prgjithsh pr shpalljen e informatave pr mjedisin jetsor, q ishte kompetenc m e madhe se sa kurdoher m par, por kjo nuk i prkatej informatave m t prgjithshme. Qysh n vitin 2000 ligji pr lirin e informimit siguroi t drejtn e prgjithshme pr qasje n t gjitha llojet e e informatave t ruajtura t cilat ruhen n institucionet publike edhe komunat (edhe pse duhet nnvizuar se periudha hyrse
87
ishte posht sepse disa pjes nuk hyn n fuqi deri n vitin 2005). E drejta e prgjithshme pr qasje n informata sht lnd e disa prjashtimeve. N rastin e komunave prjashtimet m s shumti i prkasin: Hetime dhe zbatimin e ligjit Funkcione revizore Informata personale Informata t dhna n mirbesim Interes juridiko profesional Interese komerciale Shumica (por jo t gjitha) prjashtime krkojn q t zbatohet kontrolli i interesit publik para se t sillet vendimi q t mbahet informata. Kjo do t thot se ndonj krkes mund t rrefuzohet vetm nse interesi publik pr mospublikimin e informats sht m i madh se interesi pr publikim t informats. Kur t meret ndonj informat ( e cila nuk ka nevoj t jet me shkrim) sipas ligjit, organizata duhet t prgjigjet n afat prej 20 ditve pune, vetm nse informata nuk bjen n njrat nga prjashtimet n t cilin rast organizata duhet patjetr n form t shkruar tia tregoj krkuesit, arsyet pr rrefuzimin e shpalimit t informatave dhe ti tregohet e drejta pr ankes. Ky obligi vazhdon njsoj pr komunat pre nivelit m t lart deri ato me nivel m t ult. (shiqo funkcionimi i organeve komunale t nivelit m t ult).
Studimi i rastit Skema t publikimeve Nj ndr aspektet e ligjit i cili hyri n fuqi n vitin 2003 ishte obligimi i institucioneve publike, shtuar edhe komunat, t prgatitet dhe t mbahet Skema e publikimeve. Qllimi i Skems s publikimeve sht q t njohet informata e publikuar e cila sht apo d t ishte n qasje t publikut q ajo t mos duhet t krkohet sipas ligjit pr liri t informimit apo Rregulloren pr informatat pr mjedisin natyror. Skema duhet patjetr ti prmbaj informatat vijuese: Klasa e informatave q i publikon apo ka ndrmend ti publikoj komuna; Mnyra n t ciln sht publikuar informata apo mnyra n t ciln planifikohet q t publikohet ajo; Mnyra e kontaktit (numr telefoni dhe post elektronike); dhe Nse materiali sht n qasje papages pr publikun apo paguhet ndonj shum. Mir sht q Skema t prmban edhe: Spjegimi i Skems, pse sht e prgatitur dhe pse jan t zgjedhura klasat e informacioneve t cilat jan t vendosura n te; Pasqyr n t drejtat e qytetarit, doracak pr ate se si t qasen n informatat dhe udhzime pr nevojat e posame t si jan nevojat pr gjuh t huaj, hendikep etj. Pasqyr mbi strukturn komunale; Prshkrim t procedurs pr parashtrimin e ankesave, komente apo propozime; Prshkrim t informatave t cilat jan t prjashtuara; Si do t shqyrtohet informata. Pr nivelin m t ult t komuns (fqinjri, kshill ffamulltar), ekziston nj model t skemave pr publikime pr shkak se u pa se ato kryejn funkcione t ngjajshme.
88
Veb faqe t dobishme: Komesioner pr informata www.ico.gov.uk Departamenti pr shtje kushtetuese www.dca.gov.uk/foi/index.htm Model pr skema pr publikime www.ico.gov.uk/Home/what_we_cover/freedom_of_information/publication_sc hemes/model_schemes.aspx
Komunikime me autoritetet policore bashkpunimi pr sigurimin n Angli Zvoglimi i kriminalit dhe rritja e siguris s bashksis ishte nj ndr problemet kryesore t qeveris n 10 vitet e fundit. Edhe pse njerzit jan n zhvillim t prgjithshm, egziston mendimi se ka pjes t shoqris t cilat po shkatrrohen, por edhe prskaj asaj se niveli i kriminalitetit n shum rajone po zvoglohet, ka nj frig n rritje te qytetart e thjesht. Pushteti pa se kriminali dhe qrregullimi jan dika q policia nuk mund ti zgjidh vet ashtu q n vitin 1998 me ligjin pr kriminal dhe qrregullim u sjell detyr statutare q t gjitha komunat, forcat dhe autoritetet policore, autoritetet nga shndetsia dhe komisioneve lokale pr lirim kushtimor t punojn bashkarisht n luftn kundr kriminalit dhe qrregullimeve n rrethinn e tyre. Mekanizmat pr kt lloj bashkpunimi jan Partneritetet pr zvoglimin e kriminalit dhe qrregullive t cilat jan t obliguara t zhvillojn strategji lokale pr zvoglimin e kriminalit n baz t informatave t pranuara nga revizioni lokal pr kriminal dhe qrregullime. Kto partneritete jan t formuara n mnyr teritoriale rreth rajoneve qarkore dhe komunale. Pr tu prforcuar porosia pr prgjegjsi t ndar, jan t futura tregues pr punn t cilt krkonin nga komunat q t dorzojn raporte pr kriminalin dhe qrregullimet n rajonin e tyre, si pr shembull numrin e vjedhjeve dhe thyerjeve, numrin e kundrvajtjeve me violenc, numri i incidenteve me sjellje antisociale etj. Nse komunat nuk kan punuar n partneritetet pr tu zvogluar dhe prmirsuar puna n kt fush, ata fitojn vlersim t keq. N njsit policore, njsit komanduese u bn njsi organizative n nivel t forcave policore pa autorizim t cilat mund t sigurojn shrbim 24-orsh policor e aft q tu prgjigjet t gjitha incidenteve dhe krajtsisht t dal n krye me gjitha kto pa prkrahje nga jasht. Shum nga njsit komanduese prputhen me administratat gjithnj e m t vogla n kuadr t komunave. N nivel nacional nga policia krkohet q t zbatoj model pr veprim t policis n fqinjsit q prmban m shum kontakte dhe takime me qytetart n lidhje se si po realizohen punt policore, dhe kjo gjithnj e m shum po bhet n partneritet me komunat (shiqo Kujdesi pr mjedisin rregullore lokale dhe zbatimi i tyre). Sipas statistiks kriminali n nivel nacional u zvoglua pr 44% nga viti 19951 kur e arriti kulmin e vet. Sa i prket viktimave 40% nga njerzit kan lajmruar se kan qen viktim e kriminalit n vitin 1995, ndrsa vetm 23% kan qen viktim e kriminalit n vitin 2005/062. Edhe pse sht e sakt se njerzit nuk e lajmrojn doher kriminalin n polici, nuk ka dyshim se rritja e bashkpunimit dhe komunikimi n mardhnie partneriteti ndihmoi pr zvoglimin e kriminalit.
1 2
Burimi: British Crime Survey, 1981 - 2006 Ibid
89
N vitin 2006 u rishqyrtua ligji kundr kriminalit dhe qrregullime nga 1998, ndrsa ndryshimet e ardhshme n ligj mesiguri do t inkuadrojn edhe: Krkes pr shfrytzimin e modelin Nacional pr kundrzbulim t policis n partneritetet n funkcionet operative dhe t partneritetit pr sigurin e bashksis; Vendosjen e detyrave n partnert kyq nga partneriteti pr zvoglimin e kriminalit dhe qrregullimet pr shkmbimin e t dhnave e depersonalizuara t cilat jan relative pr qllime sigurie t bashksis dhe t cilat ruhen n form t depersonalizuar; Krkim q, Partneritetet pr zvoglimin e kriminalit dhe qrregullive, rregullisht dhe n mnyr konstante t kshillohen dhe t bashkpunojn me bashksit e tyre; Zgjrim t kompetencave t mbikqyrjes komunale dhe komisionet revizore pr revidimin e puns s Partneriteteve pr zvoglimin e kriminalit dhe qrregullsit (i a.q. Thirrje pr veprim t bashksis); Zgjrimin e definicionit pr zvoglimin e kriminalitetit ashtu q njsit duhet t kujdesen pr sjelljen anti sociale, e cila negativisht ndikon n rrethinn dhe keqprdorimi i substancave.
Studimi i rastit Partneritet pr zvoglimin e kriminalit n Darlington Partneriteti me sukses u bashkua me Ekipin pr akcion kundr drogs dhe Shrbimit pr delikuentt e mitur dhe ndikon mbi zvoglimin e kriminalit dhe qrregullimit prmes bashkpunimit me Ekipin pr sigurim t bashksis. Menaxhert bashkpunojn dhe koordinojn nj spektr t gjr t agjencive statutare dhe agjencit t qendrave vullnetare pr arritjen e qllimeve. Partneriteti ka prkrahje t fort nga policia lokale e cila i transferoi 1.4 milion funta. Institucionet shndetsore jan poashtu t inkuadruara prmes institucionit Financiar t shndetsis primare, posaqrisht pr iniciativat si jan ato pr zvoglimin e keqprdorimit t alkoolit dhe dhuns. Zvoglimi i kriminalitetit dhe qrregullive u arrit prmes nj modeli t organizimit t kryqzuar pr arritjen e sigurimit n bashksi ndrsa u arrit edhe zvoglim n keqprdorimin e supstancave. Partneriteti zhvilloi qendra mobile t cilat u mundsuan q shpejt ti vendosin resurset n prdorim n bashksit dhe n vendet ku ka kriz. Kto njsi mobile mund t ofrojn ofert pr pun policore, pun me t rinj apo inkuadrimin e bashksive t cilat jan rnd t qasura si pr shembull udhtart apo komunitetet etnike. Partneriteti poashtu aktivisht bashkpunon me biznis bashksin prmes koordinimit t skemave Crime Net dhe Pub Watch pr rritjen e vitalitetit dhe siguri n qendrn e qytetit. Prmes iniciativs pr Shkolla t Sigurta, siguron spektar t gjr t shrbimeve n shkollat prmes agjendave pr shndesi publike dhe individuale dhe arsim shoqror. Poashtu bhen tentime edhe me Ekipin pr beseda me Shrbimin pr delikuentt e mitur rreth drogs dhe dhuns n shkollat. Veb faqe t dobishme: KZyre amz www.homeoffice.gov.uk/ Internet faqe pr zvoglimin e kriminalitetit www.crimereduction.gov.uk/regions/regions_map.htm Internet faqe pr pun policore n komun www.police.homeoffice.gov.uk/community-policing Pasqyr e ligjit pr kriminal dhe qrregullsi www.crimereduction.gov.uk/partnerships60.doc
90

Une Dhe Komuna Ime

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Une Dhe Komuna Ime

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Projekti: Prkrahja e procesit t decentralizimit n Republikn e Maqedonis

Ekipi projektues: Daniela Andreska Nikolla Jovanovski Gjorgji Vellkovski

Koordinatore e projektit Asistent i projektit Asistent i projektit

Ekipi i ekspertve: Dushica Perishiq Goran Angelov Sotir Kostov

British Embassy Skopje

REPUBLIKA E MAQEDONIS Popullsi 2 022 547 Siprfaqe 25 713 km2

II KOMPETENCAT E KOMUNS (NJSIA E VETQEVERISJES LOKALE)

Ligji pr Vetqeverisjen Lokale , neni 42;

mimi i m2 pr ndrtes banimi

Burimi: portalet zyrtare t komunave

www.berovo.gov.mk; www.veles.gov.mk; www.kocani.gov.mk; www.ohrid.gov.mk; www.kumanovo.gov.mk; www.strumica.gov.mk; www.skopje.gov.mk; www.struga.gov.mk

Gazeta zyrtare e RM, numr 66, nga viti 2004;

Gazeta zyrtare e RM, numr 55, nga viti 2004;

Vendimi i qeveris pr kategorizimin e institucioneve;

III ORGANET E KOMUNS DHE ROLI I TYRE

Gjat vlersimit t tatimit t pasuris, pr objektet n t cilat jeton tatimpaguesi, llogaritet

V PJESMARRJA E DREJTPRDREJT E QYTETARIT N PROCESIN E PRUARJES S VENDIMEVE N KOMUN

VI QASJE E LIR N INFORMACIONE

VII MBIKQYRJE JURIDIKE

Eksperienca nga Anglia

Shembuj t deklaratave pr inkuadrimin e bashksis: http://www.south-derbys.gov.uk/Environment/Planning/Policy/publications/ LDF/SCI.htm http://www.islington.gov.uk/Environment/Planning/Involve/

Eksperienca nga Anglia

Burimi: British Crime Survey, 1981 - 2006 Ibid

You might also like