SADRAJ

UVOD ................................................................................................. 5 KLJUNI POJMOVI - DEFINICIJE ........................................... 7 1. TURIZAM KAO PRIVREDNA GRANA ................................ 10 1.1. DEFINISANJE TURIZMA .................................................. 10 1.2. OBLICI TURIZMA ............................................................... 15 1.2.1. Odgovorni turizam .......................................................... 15 1.2.2. Ekoloki (eko) turizam.................................................... 18 1.2.3. Kulturni turizam.............................................................. 19 1.2.4. Avanturistiki turizam .................................................... 19 1.2.5. Nautiki turizam.............................................................. 19 1.2.6. Zimski turizam ................................................................ 20 1.2.7. Vjerski turizam................................................................ 20 1.2.8. Kongresni turizam........................................................... 20 1.2.9. Kontinentalni turizam ..................................................... 21 1.2.10. Naturizam...................................................................... 21 1.2.11. Zdravstveni turizam ...................................................... 22 1.2.12. Agro- turizam................................................................ 23 1.2.13. Omladinski turizam....................................................... 23 1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TURIZMA...................... 23 1.3.1. Sloenost strukture turizma............................................. 23 1.3.2. Sezonski karakter poslovanja.......................................... 25 1.3.3. Neproizvodni karakter rada............................................. 26 1.3.4. Specifinosti sastavnih elemenata turistikog trita...... 28 1.4. OSNOVNE FUNKCIJE TURIZMA .................................... 29 1.4.1. Ekonomska funkcija turizma .......................................... 30 1.4.1.1. Uticaj turizma na turistiku privredu ...................... 30 1.4.1.2. Uticaj turizma na bruto drutveni proizvod (BDP) . 30 1.4.1.3. Uticaj turizma na zaposlenje ................................... 31 1.4.1.4. Uticaj turizma na razvoj nerazvijenih podruja ...... 32

1.4.1.5. Indirektni uticaj turizma na privredu ....................... 33 1.4.2. Neekonomske funkcije turizma ...................................... 33 1.5. OBLICI PRUANJA TURISTIKIH USLUGA ................. 34 1.5.1. Objekti za smjetaj i ishranu ........................................... 36 1.6. SAVREMENI TRENDOVI RAZVOJA TURIZMA .......... 40 2. NAUTIKI TURIZAM .............................................................. 48 2.1. POJAM I DEFINISANJE ...................................................... 48 2.2. PODJELA I TIPOVI NAUTIKOG TURIZMA................. 52 2.3. STRUKTURA NAUTIKOG TURIZMA............................ 53 3. MORE I PRIOBALJE - PRIRODNI RESURS NAUTIKOG TURIZMA ....................................................................................... 56 3.1. POSTANAK I EVOLUCIJA MORA I OKEANA................ 57 3.2. KARAKTERISTIKE MORSKE VODE ............................... 60 3.2.1. Salinitet ........................................................................... 60 3.2.2. Svjetlost i temperatura u moru ........................................ 61 3.2.3. Kretanje morske vode ..................................................... 61 3.2.3.1. Talasi........................................................................ 62 3.2.3.2. Plima i oseka (morske mijene) ................................. 65 3.2.3.3. Morske struje .......................................................... 67 3.2.3.4. Vertikalna kretanja morske vode ............................. 68 3.2.4. Kretanje morske vode u zatvorenim morima.................. 69 3.3. TOPLOTA I TOPLOTNI PROCESI U ATMOSFERI ......... 70 3.3.1 Sunevo zraenje ............................................................. 71 3.3.2. Zemljino zraenje............................................................ 72 3.3.3. Atmosfersko zraenje...................................................... 73 3.3.4. Bilans toplotnog zraenja................................................ 73 3.3.5. Horizontalna raspodjela temperature .............................. 74 3.3.6. Vertikalna raspodjela temperature .................................. 75 3.3.7. Adijabatski procesi u atmosferi ...................................... 75 3.3.8. Stabilnost atmosfere........................................................ 76 3.3.9. Dnevni i godinji hod temperature.................................. 77 3.4. VAZDUNA STRUJANJA................................................... 77

3.4.1. Horizontalno strujanje..................................................... 78 3.4.2. Vertikalno strujanje......................................................... 83 3.4.3. Kosa strujanja.................................................................. 83 3.4.4. Vrtlona strujanja............................................................ 83 4. LUKE NAUTIKOG TURIZMA ............................................. 85 4.1. MARINE................................................................................ 87 4.1.1. Funkcije marine .............................................................. 89 4.1.2. Izgradnja marina za nautiki turizam.............................. 90 4.1.2.1.Prostorno planiranje i izbor lokacije za izgradnju marine ................................................................................... 92 4.1.2.2. Vrednovanje i optimizacija lokacije za izgradnju marine ................................................................................... 95 4.1.2.3. Programiranje.......................................................... 97 4.1.2.4. Projektovanje ........................................................... 97 4.1.3. Uticaj marine na ivotnu sredinu .................................... 99 4.1.3.1. Uticaj na ivotnu sredinu u toku izgradnje marine .. 99 4.1.3.2. Uticaj na ivotnu sredinu u toku eksploatacije marine ............................................................................................. 100 4.1.3.3. Mjere zatite ivotne sredine tokom eksploatacije marine ................................................................................. 101 4.1.3.4. Mjere za spreavanje i ublaavanje moguih ekolokih akcidenata ........................................................... 103 4.1.4. Sadraji i oprema marine .............................................. 104 4.1.5. Upravljanje marinama................................................... 108 4.1.5.1. Menadment i upravljanje...................................... 111 4.1.5.2. Menader................................................................ 112 5. PLOVILA NAUTIKOG TURIZMA .................................... 116 5.1. JAHTE I MEGAJAHTE ...................................................... 116 5.2. JEDRILICE, GLISERI I AMCI ........................................ 119 5.3. KRUZERI ............................................................................ 121 6. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA................................. 122 6.1. JEDRENJE........................................................................... 122

6.2. RONJENJE .......................................................................... 124 6.2.1. Podvodni ribolov i ronjenje na dah ............................... 124 6.3. SURFOVANJE .................................................................... 126 6.3.1. Surfovanje uz pomo zmaja.......................................... 127 6.4. RAFTING ............................................................................ 128 7. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA U CRNOJ GORI . 132 LITERATURA .............................................................................. 143 PRILOZI ...........................................Error! Bookmark not defined. OPTI ETIKI KODEKS U TURIZMUError! Bookmark not defined. STUDIJA O PROCENI UTICAJA IZGRADNJE MARINE KOD STARE PALANKE ...........................Error! Bookmark not defined. STUDIJA O UTJECAJU NA OKOLI LUKE NAUTIKOG TURIZMA MANDALINA KULINEError! Bookmark not defined. Z A K O N O M O R U....................Error! Bookmark not defined. Z A K O N O J A H T A M A..........Error! Bookmark not defined.

UVOD
Nautiki turizam predstavlja novu ekonomsku pojavu kojoj budunost tek predstoji. Svojim viestrukim uincima nautiki turizam otkriva nove, sadrajnije uslove ivota, urbanizacije i ureenja ivotnog prostora, kao niz djelatnosti koje su posredno ili neposredno povezane sa cjelokupnom turistikom ponudom. Zbog znatnog udjela u privredi i ukupnoj ekonomiji, a posebno zbog izgradnje kapaciteta potrebnih za njegovu realizaciju na neiskorienim morskim i obalnim resursima, nautiki turizam privlai sve veu panju u cijelom svijetu. Razvojem nautikog turizma intenzivirae se izgradnja luka posebne namjene (luka nautikog turizma - marina), pri emu moe doi do negativnih promjena u prostoru, ako se nautiki turizam sistemski ne planira. Shvatanje obalnog podruja kao integrisanog morskog i kopnenog prostora podrazumijeva njegov uravnoteeni razvoj. On mora biti odriv na dui period, to naglaava vanost razumnog upravljanja prirodnim bogatstvima, pri emu je taj prostor jedan od najvanijih resursa. Treba imati na umu da se prostor ne moe tretirati kao neobnovljivi prirodni resurs jer, jednom iskorien za neku aktivnost, postaje, zbog zakonskih, socijalnih i ekonomskih razloga teko dostupan za druge aktivnosti. To naglaava vanost ovog kriterijuma kod odreivanja prioriteta pri izboru makro i mikro lokacije za izgradnju luka za nautiki turizam. Luke nautikog turizma (posebno marine) postaju mjesta realizacije nautikog turizma. Radi toga je neophodno obratiti panju na njihovo pozicioniranje. Lokacija za izgradnju marine mora se paljivo odabrati kako bi zadovoljila sadraje koji e joj omoguiti kvalitetan razvoj sa jedne strane, i usuglaavanje tih aktivnosti sa stvarnim mogunostima odrivosti prirodnog potencijala, sa druge strane. U nautikom turizmu, segmentu turistike ponude kojeg karakterie luksuz, ogleda se rastui renome Crne Gore. Kao specifini oblik

turizma, nautiki turizam je obiljeen kretanjem turista plovilima po moru, jezerima ili rijekama, ukljuujui njihovo pristajanje u luke nautikog turizma i obuhvata svu infrastrukturu luka potrebnu za prihvat nautikih turista. Prema prihodima koji se ostvaruju takvim kretanjima, nautiki turizam je jedan od unosnijih oblika turizma za turistiki receptivnu zemlju, pa svakako i za Crnu Goru. Za pomjeranje od turistike ponude sunce i more", potrebno je motivisati, inicirati i pomoi razvoj dopunske turistike ponude, koja se bazira na iskoriavanju postojeih potencijala (nacionalni parkovi, muzeji, istorijski lokaliteti...) i stvaranju nove turistike ponude - aktivnosti i sportovi na vodi (moru, jezerima i rijekama). Razvojem dopunskih sadraja (sport, rekreacija, zabava...) u lukama nautikog turizma, koji kvalitetom i raznovrsnou odgovaraju kvalitetu osnovnih smjetajnih kapaciteta luke, obogatila bi se turistika ponuda i smanjila zavisnost turizma od ogranienih resursa kupalinog" turizma, koji kao turistiku ponudu daje sunce i more. Razvoj nautikog turizma zahtijeva kompleksnu zakonsku regulativu zato to su kod njega, vie nego kod drugih vidova turizma, isprepletani javni i privatni interesi, meunarodne konvencije i nacionalna zakonodavstva, kao i brojni elementi zakona vezanih za more, plovila i sigurnost plovidbe. Dobra zakonska infrastruktura na podruju nautikog turizma, znaajan je inilac podsticanja njegovog razvoja. Ova knjiga je pokuaj da se razjasne osnovni pojmovi o nautikom turizmu, naglasi njegova uloga u razvoju turistiki receptivne zemlje i podstakne na dublju analizu prirodnih resursa Crne Gore i neogranienih mogunosti za razvoj ovog vida turizma. Knjiga je nastala kao zbir autorizovanih predavanja iz predmeta Nautiki turizam i upravljanje marinama na Fakultetu za mediteranske poslovne studije Tivat, i moe posluiti kao udbenik. Radi unapreenja teorije i prakse nautikog turizma sve primjedbe i sugestije su dobrodole. Autori: Prof. dr Ilija Bri Doc. dr Radovan Orlandi

KLJUNI POJMOVI - DEFINICIJE

Odrivi razvoj je skladan odnos ekologije i privrede, kako bi se prirodno bogatstvo nae planete sauvalo i za budue narataje. Pojam odrivog razvoja dovodi se najee u vezu sa zatitom ivotne sredine, planiranjem drutvenog razvoja, ekolokim i ekonomskim pitanjima. Luka otvorena za javni saobraaj je morska (ili rijena) luka koju pod jednakim uslovima moe koristiti pravno ili fiziko lice, shodno njenoj namjeni i kapacitetu. Luka posebne namjene slui posebnim potrebama pravnih i fizikih lica (vojne luke, industrijske, ribarske, sportske...). Luka nautikog turizma je turistiki objekt koji u poslovnom, prostornom, graevinskom i funkcionalnom pogledu ini cjelinu, ili koji u okviru ire prostorne cjeline ima izdvojeni dio i neophodne uslove za potrebe nautikog turizma. Dijele se na sidrita, privezita, suve marine i marine. Sidrite je dio akvatorije namijenjen za prihvat plovnih objekata u uvali zatienoj od nevremena. Privezite je dio akvatorije i obale ureen za pristajanje plovnih objekata i opremljen sredstvima za vez. Suva marina je ograeni dio obale ureen za pruanje usluga uvanja i odravanja plovnih objekata, te pruanje usluga transporta plovnog objekta u vodeni prostor, ili iz vodenog prostora do suve marine. Marina je dio akvatorije i obale posebno sagraen i ureen za pruanje usluga veza, uvanja i odravanja plovnih objekata, te smjetaja i opsluivanja turista-nautiara u plovnim objektima ili u smjetajnim objektima marine.

Brodomarine prvenstveno pruaju servisne usluge za turistika plovila i smjetene su uz vea ili manja remontna brodogradilita. Plovni objekti nautikog turizma su plovni objekti s motorom ili bez njega, prikladni za krstarenje na moru, rijekama, jezerima i kanalima, radi razonode, zabave i rekreacije. Razlikuje se 6 osnovnih vrsta plovila: turistiki brod, jahta, jedrilica, gliser, amac i ostala plovila. Pomorski brod je plovni objekat namijenjen za plovidbu morem, ija je duina vea od 12 metara i bruto tonaa (BT) vea od 15, ili je ovlaen da prevozi vie od 12 putnika. Jahta je pomorski objekat koji slui za razonodu, sport ili rekreaciju, i ne smije se koristiti u privredne svrhe, a ija je duina od 7,5 metara do 24 metra i ukupna snaga ugraenih pogonskih ureaja 110 KW ili vea, ili ija je duina od 12 do 24 metra, bez obzira na snagu i vrstu pogonskog ureaja i ija konstrukcija i oprema omoguavaju dui boravak na moru. Motorna jahta je plovilo na motorni pogon koji slui za razonodu, sport ili rekreaciju; raspolae kabinom sa najmanje dva leaja, prostorom za kuvanje i sanitarnim vorom. Jahta na jedra je plovilo koje slui za razonodu, sport ili rekreaciju, ije je osnovno pogonsko sredstvo vjetar, i koje raspolae kabinom s najmanje dva leaja, prostorom za kuvanje i sanitarnim vorom. Motorni amac je svaki amac koji se kree pomou mehanikog pogonskog ureaja (ugraenog ili vanbrodskog motora). Gliser je svaki amac koji pomou mehanikog pogona (i gliserske forme gradnje) klizi po povrini mora, obino veom brzinom (glisira). Plovilo na vodeni mlazni pogon (skuter, ski det i sl.), odnosno na vazdunom jastuku, je plovilo u kategoriji amaca na motorni pogon, a omogueno mu je glisiranje ili lebdenje nad morem. amac na jedra je svaki amac koji kao pogonski ureaj koristi jedra dovoljne povrine da se moe kretati po vodi.

Sportska jedrilica je amac posebne konstrukcije i sa posebnom opremom (jedro), pomou koje se moe kretati po vodi, a razvrstan je u klase po pravilima sportskih jedriliarskih organizacija, ili je izvan klase. amac na vesla je svaki amac koji kao pogonsko sredstvo koristi vesla. Ostala plovila su amci (drveni, plastini, gumeni i sl.) duine 3 metra i vie (ili duine manje od 3 metra), ako imaju motor. Tu spadaju i gliseri ako ne ispunjavaju uslove za razvrstavanje u jahte. WTO (World Tourisam Organisation) Svjetska turistika organizacija IUOTO (International Union of Official Travel Organisation) Meunarodna unija zvaninih turistikih organizacija AIEST (Association Internationale d' Experts Scientifiques de Tourisme) Meunarodno udruenje naunih eksperata iz turizma WTTC (World Travel & Tourism Council) - Svjetski savjet za putovanje i turizam

1. TURIZAM KAO PRIVREDNA GRANA

1.1. DEFINISANJE TURIZMA Kada se govori o definisanju pojma turizam, vano je naglasiti da nema njegove jedinstvene, opte prihvaene definicije. Razliiti nauni pristupi ovom pojmu dovoljan su argument za razliite uglove njegovog posmatranja, samim tim i definisanja. esto se pojmovi "putovanje" i "turizam" upotrebljavaju kao sinonimi, iako to nijesu. Ne ulazei u dublju analizu ovih pojmova, moe se konstatovati da je pojam putovanje (promjena mjesta boravka), u stvari, osnova turizma, tj. turistikih kretanja. esto se kae "svaki turista je putnik", u elji da se naglasi da je promjena mjesta osnova razvoja turizma, kao i da "svaki putnik nije turista" (ima i onih kategorija putnika ija putovanja nijesu motivisana razlozima odmora, zabave i rekreacije). Da bi definisali pojam turizam, istiui njegov dominantan sadraj, autori iz ove oblasti imaju nekoliko razliitih naunih pristupa: institucionalni pristup, koji se dominantno bavi ulogom i znaajem pojedinih institucija, posrednika i organizacija u turistikoj aktivnosti; proizvodni, koji fokusira istraivanje na turistiku uslugu, njenu proizvodnju, trite i potranju; istorijski, koji prati istorijske i razvojne aspekte fenomena "turizam"; upravljaki, koji posebno detaljno definie planiranje, organizaciju i kontrolu u turistikoj rekreaciji; ekonomski, koji se bazira na analizi ponude, potranje, uticaja turistike potranje na nacionalnu ekonomiju, socioloki, koji razmatra pitanja vezana za ponaanje ljudi (turista) kao individua, ili u grupi, kao i irih uticaja turizma na drutvo; geografski, koji u prvi plan stavlja pitanja lokacije prirodnih, 10

tj. geografskih elemenata; interdisciplinarni pristup, koji turizam promatra kao fenomen koji ima uticaj na sve elemente privrednog i drutvenog ivota.

Navedeni nauni pristupi pojmu turizma ukazuju na etiri grupe definicija: nominalistike, privredne, statistike i univerzalne. U prvu grupu nominalistikih definicija ukljuuju se autori koji pojam turizma izvode iz samog imena djelatnosti koja je definisana (nomen: tourism)1, a najee je rije o njemakoj i vajcarskoj literaturi. Kako ovi autori pristupaju definisanju pojma turizma, govore sljedee definicije: - "Turizam je pojava kad neka osoba putuje i boravi izvan mjesta svog stalnog boravka i tamo se koristi turistikom radinou". - "Turizam je kretanje u prostoru izvan mjesta stalnog boravka, u cilju upoznavanja novih stvari, ljudi i njihovog ivota, za vrijeme prolaznog boravka u drugom mjestu". - "Turizam znai putovanje u svrhu zabave, odmora, zdravlja, uivanja u prirodi, iz radoznalosti da se vide novi krajevi i ljudi, iz sporta itd."? Sve ove definicije jo uvijek nita ne govore o sutini pojma turizma, pa otuda izmeu ovih definicija i nema nekih vrstih granica. Druga grupa privrednih definicija, prodire u sutinu objanjenja turizma, kada se on posmatra kao privredna djelatnost. Ova grupa definicija je dosta prisutna u anglosaksonskoj literaturi (Velika Britanija, SAD).

Rije turist izvedena je od francuske i engleske rijei tour, to znai kruno putovanje, vonja, izlet. Bez obzira na mjesto i vrijeme nastanka, ona danas na svim jezicima svijeta znai isto - ovjeka, turistu, subjekat sloene drutvenoekonomske pojave, nastale njegovim masovnim kretanjem.(prim.autora)

11

- "Turizam je dio nacionalne ekonomije koji snabdijeva turiste koji posjeuju lokalitete izvan svog stalnog mjesta boravka gdje ive i rade". - "Turista (pa zato uzrokovan i turizam) je ovjek koji odlazi u stranu zemlju zbog bilo koje namjere osim zarade i stalnog boravka, te koji tamo troi novac to ga je na drugom mjestu zaradio". - Turizam je nova potreba ljudi koja je prouzrokovana i omoguena optim porastom ivotnog standarda". U treu grupu statistikih definicija, treba uvrstiti sve one dugogodinje napore da se doe do definisanja pojma turiste, kako bi se omoguio statistiki obuhvat turistikog prometa (tj. broja turista i broja njihovih noenja) i njihove potronje. Komitet za statistiku Lige naroda, na svom zasijedanju 22. januara 1937. godine usvojio je sljedeu definiciju: Izraz turist treba, u principu, primjenjivati kao oznaku za svaku osobu koja putuje na 24 asa ili vie u neku zemlju u kojoj nema prebivalite (stalni boravak) Ovu definiciju je usvojila i Meunarodna unija zvaninih turistikih organizacija (IOOTO), na svom Kongresu 1950. godine. Na konferenciji Ujedinjenih nacija u Rimu 1963. godine, ova definicija je dopunjena pojmom posjetilac, ime je uveden nov termin za osobe koje uestvuju u turistikim putovanjima. Pojam posjetilac podrazumijeva svaku osobu koja posjeuje neko mjesto izvan svog stalnog boravka, iz bilo kojeg razloga, izuzev stalnog ili povremenog zaposlenja. Pojam posjetilac obuhvata turistu kao privremenog posjetioca, koji u mjestu koje posjeuje boravi due od 24 asa sa motivom rekreacije (razonoda, sport, zabava...) ili poslovnih, porodinih ili prijateljskih sastanaka, i izletnika kao privremenog posjetioca koji u mjestu koje posjeuje boravi krae od 24 asa, ukljuujui i putnike na krunim putovanjima. etvrtu grupu univerzalnih definicija, ine one koje, pored privredne, tj.ekonomske, nastoje obuhvatiti i druge funkcije turizma zdravstvenu, kulturnu, obrazovnu, politiku i drugu. U tom smislu mogla bi se kao, do sada najobuhvatnija i najvie koriena definicija, prihvatiti ona koju su dala dvojica vajcarskih autora Valter Hunciker (Walter Hunziker) i Kurt Krapf (Kurt Krapff), a koja glasi: Turizam je skup odnosa i pojava koje proizilaze iz putovanja i boravka posjetilaca nekog mjesta, ako se tim boravkom ne zasniva

12

stalno prebivalite i ako taj boravak nije u vezi s obavljanjem privredne djelatnosti. Dakle, turizam ine pojave i odnosi nastali kretanjem i boravkom turista. Ovakvo shvatanje i definisanje turizma prihvatilo je i Meunarodno udruenje turistikih eksperata (AIEST), kao i najira javnost koja se interesuje za ovaj fenomen. Istovremeno, ovakvo njegovo definisanje podrazumijeva, i u sebe ukljuuje, i sve specifinosti turizma kao privredne grane, omoguava da se ovim pitanjima posveti posebna panja i detaljnije objasne specifinosti ove privredne grane, kao i pojedine njegove funkcije. U savremenom turizmu uestvuje veliki broj ljudi, a efekti i uticaji ovih putovanja se mogu posmatrati iz raznih uglova privrednog i drutvenog ivota ljudi. Prema tome, turistika kretanja imaju znaajne posljedice u ekonomskoj, kulturnoj, zdravstvenoj, politikoj i drugim sferama ljudskog ivota. Turistika kretanja imaju izuzetno znaajnu ulogu u pogledu razvoja opteg kulturnog i obrazovnog nivoa stanovnitva. Turisti ne samo da upoznaju kulturno-istorijsko nasljee pojedinih zemalja, ve upoznaju i obiaje, navike, folklor i ivot drugih naroda. Na ovaj nain se, u neposrednom kontaktu, podie kulturni i obrazovni nivo uesnika turistikih putovanja, spoznajna sfera se proiruje, dolazi do mijeanja pojedinih kultura, komunikacije i boljeg razumijevanja meu ljudima. Turisti upoznaju i razliite drutveno-ekonomske i politike sisteme pojedinih zemalja, to pored ostalog, doprinosi i razbijanju raznih predrasuda i preduvjerenja o pojedinim zemljama, nastalih uglavnom pod djelovanjem nedobronamjerne propagande i sl. Taj kontakt nije samo na relaciji turisti - domicilno (domae) stanovnitvo zemlje, ve se ovi odnosi uspostavljaju i izmeu samih turista (koji dolaze iz razliitih zemalja). Radi toga turizam postaje istinski i znaajan inilac obezbjeenja mira u svijetu i boljeg razumijevanja meu ljudima, ali i inilac jaanja politikog prestia odreene zemlje na meunarodnom planu. Turizam je postao simbol stremljenja ovjeanstva. Generalna skuptina Ujedinjenih nacija je 1967. godinu proglasila za godinu turizma, a turizam pasoem mira.

13

Ima autora koji istiu znaaj turistikih kretanja, u ovom kontekstu, kao inioca koji je uinio mnogo vie za mir nego sve mirovne i sline konferencije. Takoe, turistika kretanja su motivisana i eljom da se nadoknadi radom utroena energija. I danas se najvei dio radnike klase u mnogim zemljama svijeta ukljuuje u turistika putovanja, pa je sasvim normalno da se odmor, rekreacija i oporavak tretiraju i kao izuzetno znaajni inioci proizvodnosti i normalnog toka drutvene reprodukcije. Danas je veoma znaajna i zdravstveno-rekreativna aktivnost u turistikim putovanjima. Poboljanje psihofizike kondicije stanovnitva kroz razne oblike turistikih kretanja, takoe je znaajno i sa stanovita odbrane i jaanja bezbjednosti jedne zemlje. Ne smije se zanemariti ni negativna strana turistikih kretanja, pri emu se ima u vidu da turizam znai i prisutnost nekih negativnih pojava (kocka, droga i sl.). O tome se mora voditi rauna kod preduzimanja mjera u planskom razvoju turizma u pojedinim zemljama ili uim podrujima. Turistika putovanja se mogu realizovati na dva naina: kao organizovana putovanja i kao individualna putovanja.

Od sredine 60-ih godina prolog vijeka, posebno od uvoenja aviona na mlazni pogon, kao i 70-ih godina prolog vijeka, sa uvoenjem irokotrupnih aviona, postaju sve popularnija tzv. organizovana putovanja. Osnovni razlog popularnosti ovih vrsta putovanja, gdje se u paketu ("paket-aranman") dobijaju raznovrsne usluge (smjetaj, ishrana, prevoz, zabava i sl.), nalazi se u relativno niim cijenama koje za ove usluge nudi putnika agencija kao posrednik izmeu turistike potranje i turistike ponude. Cijena je mnogo nia nego kada bi turisti sami, individualno, kupovali svaku od tih usluga pojedinano. Ovakva organizovana putovanja (paket-aranmani) izuzetno mnogo su doprinijela omasovljenju turistikih putovanja u meunarodnom i domaem turizmu. Bez obzira to danas dominiraju individualna putovanja, posljednjih decenija se zapaa znaajan rast organizovanih putovanja. Organizaciju ovih putovanja realizuju putnike (turistike) agencije, koje su ujedno i tipini predstavnici turistikih preduzea, a 14

"paket-aranman je njihov vlastiti proizvod. U okviru ove dvije osnovne grupe putovanja vremenom su se uobliili i izdvojili razliiti oblici (vidovi) turizma, kao to su: odgovorni, ekoloki, kongresni, nautiki, seoski, zdravstveni, kulturni, zimski, vjerski, kontinentalni, naturizam, i drugi vidovi turizma. 1.2. OBLICI TURIZMA 1.2.1. Odgovorni turizam Odgovorni turizam je splet drutvenih odnosa koji se uvijek razvijaju unutar domainovog kulturnog bia i prirodnog ambijenta, to podrazumijeva uvijek novi oblik gostoprimstva i u potpunosti odstranjen svaki vid odnosa superiornosti. Odgovornog turizma nema bez primjerene turistike ponude, tj. domaina i turiste na prvom mjestu. Dakle, za domaine i za turiste znaenje turizma poprima vrlo razliit sadraj. Za jedne je to istraivanje nepoznatog, a za druge osiguravanje prihoda. Za jedne rad, za druge odmor, itd. S druge strane, sasvim je jasno da se koncept odgovornog turizma uspostavlja kao jasan prekid sa onim aktivnostima i procesima koji su dominirali turistikom industrijom sve do devedesetih godina prolog vijeka. On jasno izdvaja sve one aktivnosti i procese koji nastaju kao rezultat promiljenog pristupa ivotnoj sredini i razumijevanja njenog ukupnog sklada te moguih prijetnji naruavanju tog sklada. Odgovorni turizam nastaje kao razumijevanje da turistika industrija postaje prijetnja tom skladu. Ono to bi bilo daleko vanije od nabrajanja normativnih principa vezanih uz odgovorni turizam jeste znaaj i uticaj koji on moe imati kao: drutveni odnos, odnos prema ivotnoj sredini, i ekonomska dimenzija.

Kako se ove tri dimenzije uvijek prepliu unutar koncepta odrivog

15

razvoja, odgovorna forma turizma prua mogunost svakoj zajednici da razvija one aktivnosti koje bi vodile zadovoljenju potreba zajednice, bez uskraivanja te mogunosti za budue generacije. Kada je u pitanju model drutvenog odnosa, na kojem se insistira kroz odgovorni turizam, na prvom mjestu je potrebno istai oivljavanje ruralnih podruja, spreavanje senilizacije sela, kao i vraanje digniteta seoskim zajednicama. U velikom broju naih sela danas da gotovo i nema mlae generacije, a tamo gdje je ima postoji opasnost od senilizacije u budunosti. U tom smislu, odgovorni turizam moe posluiti kao mehanizam da do ovoga ne doe, a sve preko razvijanja mree aktivnosti ije bi glavne veze drali mladi ljudi. Takoe je potrebno istai i mogunost prelaska granica koje otvara ovaj oblik turizma. Ovdje se misli kako na administrativne granice, tako i na one imaginarne, nastale kao rezultat dugogodinjeg politikog inenjeringa dominantnih ideolokih aparata. Odgovorni turizam nosi potencijal ponovnog uspostavljanja onih veza koje su dugo razvijane na ovim prostorima, a koje su nasilno prekinute. Odgovorni turizam prua novu ideologiju razumijevanja i povezivanja, ali ne u cilju povezivanja razliitosti nego u cilju razumijevanja jedinstva i sklada ivotne sredine unutar koje su ljudski odnosi vana karika. Ono to na poseban nain odvaja odgovorni turizam od ostalih oblika ove grane privredne djelatnosti jeste odgovornost prema ivotnoj sredini. Odgovornost u smislu da ni jedan kontakt pojedinca ili grupe sa tom sredinom ne dovede u pitanje njen razvoj i budunost. Odgovornost, ovako definisana, takoe podrazumijeva i tenju i preduzimanje aktivnosti da se onemogue odreene prijetnje unitavanja prirodne sredine. Nae rijeke polako postaju samo otpadne vode naeg nemara i, zajedno sa umama, sirovine kratkovidih privrednih planova. Kao nikad do sada suoavamo se sa problemom ouvanja prirodnog okruenja, to je preduslov za razvoj turistike djelatnosti. Razvijanje infrastrukture koja je neophodna za razvoj odgovornog turizma spada u one aktivnosti koje bi vodile dugoronom odrivom razvoju, i svi koji prepoznaju njen znaaj moraju dati prilog ovom razvoju. Zanemariti uticaj naih aktivnosti na prirodnu sredinu isto je kao i 16

zanemariti uticaj na vlastito zdravlje i kvalitet ivota. Kada je odgovorni turizam u pitanju svakako treba naglasiti i ekonomsku dobit koja se uz njega vezuje. Nesporno je da ona zavisi od karaktera ponude te njene promocije. Ono to je vano istai je da potencijal za razvoj odgovornog turizma ne lei samo u super atraktivnim i senzacionalnim podrujima. To je ba ono to odvaja odgovorni turizam od konvencionalnog turizma. Naime, bilo koje mjesto i podruje posjeduje turistiki potencijal, jer odgovorni turisti ne idu tragom senzacije i spektakla, nego tragom upoznavanja drutvenih i prirodnih ambijenata koji su specifini svaki na svoj nain. Durmitor je ambijent koji je jednako zanimljiv i bogat kao i obala Jadranskog mora. Ono to ih razlikuje je nivo razvijenosti infrastrukture koja e podrati razvoj odgovornog turizma. Kada se govori o ekonomskoj strani odgovornog turizma, treba naglasiti potencijal koji on nosi za ravnomjernu raspodjelu ekonomske dobiti. Jo uvijek za prihod od turizma dominantna uloga pripada velikim hotelijerima, velikim tur-operatorima i vlasnicima turistikih centara. U bliskoj budunosti se ovo mora promijeniti jer ukupan razvoj lokalnih zajednica, prije svega sela, zavisi od oslanjanja na turizam kao privrednu granu. Odgovorni turizam im daje ansu za to! Kada su u pitanju mogunosti koje otvara odgovorni turizam, mora se imati u vidu da odgovorni turizam, da bi bio odriv, mora uvaavati principe i zakonitosti ekosistema na koje se oslanja. Svaki pojedini dio odreenog ekosistema, a na koji se rauna kada se kreira ponuda za odgovorni turizam, jedino moe opstati ako se sauva ukupan ekosistem. Dio ekosistema koji je najodgovorniji za to ouvanje jeste lokalno stanovnitvo. Opta tendencija je da neprimjeren odnos lokalnog stanovnitva prema vlastitom ekosistemu ostavlja dalekosene posljedice za njegov razvoj u budunosti i njegova je najozbiljnija prijetnja. Lokalno stanovnitvo snosi odgovornost za razvoj ekosistema u kojim ivi. Ono je to koje mora poboljati konkurentnost vlastite ekonomije i vlastitog imida kod potencijalnih posjetilaca. Razvoj turizma, to je vie mogue, mora ostati u rukama lokalnog stanovnitva. Nadzor nad njegovim razvojem, kao i prihod koji se 17

ostvaruje, treba da bude u rukama cijele zajednice. Na isti nain, oni koji ostvaruju prihod treba da ulau u zatitu i ouvanje ivotne sredine. Veoma je vano razvijanje svijesti lokalne zajednice da ouvanje ivotne sredine, na kojoj odgovorni turizam mora da se razvija, moe biti u isto vrijeme i ekonomski isplativo i integrisano u njihov svakodnevni ivot. Upravljanje bilo kojom granom privrede, tako i odgovornim turizmom, mora da vodi rauna o granicama ekosistema unutar koga se razvija. To znai da bilo koji oblik odgovornog turizma jedino moe biti odriv samo ukoliko je planiran i razvijan od strane lokalnog stanovnitva koje je svjesno granica vlastitog ekosistema. Ako se turizam posmatra kao mogui potencijal u okviru ire i dugorone razvojne strategije, moe se raunati na to da e on ispuniti svoju ekonomsku i drutvenu svrhu bez naruavanja lokalne baze prirodnih i ljudskih resursa koje treba da opstanu i nakon to turisti odu. 1.2.2. Ekoloki (eko) turizam Eko-turizam je pojam koji djelimino lii na marketinki trik, a djelimino ima uporite u ponaanju turista koji sebe smatraju ekoturistima. Naime, rije je o obliku turizma u kome uestvuju ekoloki svjesni pojedinci i grupe, koje svojim djelovanjem na okolinu pokuavaju smanjiti efekte kakve stvara masovni turizam. Mnogo toga se podvodi pod pojam eko-turizma, a u novije vrijeme mnogi regioni ele iskoristiti svoju industrijsku nerazvijenost kako bi na svoje podruje privukli one turiste koji vole netaknutu prirodu. Ali, ak i za dolazak takvih turista neophodna je odreena infrastruktura koju mnogi regioni jo nemaju. Takvi turisti ne razmiljaju o tome da za uloeni novac dobiju to vie, ve ele to manje uticati na podruje koje su odluili posjetiti, pazei da i lokalna zajednica, zauzvrat, dobije prihod koji joj obezbjeuje egzistenciju. Ekoloki proizvedena hrana je jo jedna komponenta vezana uz ekoloki turizam i ekologiju, koja postaje bitan faktor u definisanju turistikog proizvoda i u njegovom plasiranju na tritu. Eko-turisti e preferirati konzumiranje domaih proizvoda, po mogunosti iz

18

ekolokog, organskog uzgoja, kao i upoznavanje s obiajima i kulturom domaeg stanovnitva. esto se eko-turizam vezuje za posjetu nekim zatienim prirodnim vrijednostima, kao to su, na primjer, nacionalni parkovi. Meunarodno drutvo za turizam (TIES) je definisalo eko-turizam kao "Odgovorno putovanje u prirodna podruja kojim se uva okolina i unapreuje blagostanje lokalnog stanovnitva". Osnovne karakteristike koje se vezuju za pojam eko-turizma su: prirodno ouvani prostori, korienje jednostavnih vrsta smjetaja, strogo pridravanje zatite okoline, ogranieni broj posjetilaca ekoturista. Gost koji koristi takvu vrstu odmora oekuje netransformisanu ili djelimino transformisanu okolinu, to na neki nain doivljava kao stapanje s prirodom. Za eko turizam se esto koriste pojmovi: prirodni turizam, ruralni turizam, agro turizam, robinzonski turizam itd. 1.2.3. Kulturni turizam Kulturni turizam je specifian oblik turizma koji obuhvata posjete turista izvan njihovog stalnog mjesta boravka, motivisane interesovanjem za istoriju, umjetnost, nasljee ili stil ivota nekog lokaliteta ili regiona. 1.2.4. Avanturistiki turizam Avanturistiki turizam je novi oblik turizma sa tendencijom brzog razvoja. Koliko je ovaj vid atraktivan pokazuje podatak da je posljednjih godina vie od dva miliona turista ronilo podmornicama. Svjetska turistika organizacija predvia posebne razvojne mogunosti za podvodni turizam. Razliite ponude avanturistikog turizma obuhvataju: splavarenje, vonju kanuima i kajakom na brzim vodama, let zmajevima i balonima, slobodno penjanje i hodanje teko pristupanim podrujima itd. 1.2.5. Nautiki turizam

19

Nautiki turizam je kretanje turista u plovilima po moru ili rijekama, ukljuujui njihovo pristajanje u lukama za nautiki turizam i neophodnu infrastrukturu potrebnu za njihov prihvat i opsluivanje. Kruna putovanja, kao segment nautikog turizma, nude mogunost da se u kratkom vremenu obie vie destinacija i obogati sadraj putovanja.

1.2.6. Zimski turizam Zimski turizam je poseban oblik turizma gdje turista najee upranjava zimski sport (npr. nordijsko i alpsko skijanje). 1.2.7. Vjerski turizam Vjerski turizam je jedan od najstarijih oblika turizma koji se kao specifini oblik turizma (uz zdravstveni turizam) poeo javljati u najranijoj istoriji kada su ljudi zbog obavljanja religijskih obreda posjeivali za to odreena mjesta - svetilita, i pri tom prelazili vee udaljenosti. S obzirom da se radi o ekonomski vrlo korisnom obliku turizma za pojedinu destinaciju, kroz istoriju su takve destinacije redovno postajale sredita vjerskih, trgovakih, kulturnih i ostalih dogaanja u pojedinim regijama. Hodoasnicima se u takvim mjestima pruaju razliiti infrastrukturni, gastronomski, kulturni i ostali sadraji. 1.2.8. Kongresni turizam Kongresni turizam je specifini oblik turizma u kojem glavni motiv putovanja nije odmor, ve uee pojedinaca na skupovima koji mogu imati razliiti karakter. Posjetioci u okviru kongresnog turizma ne dolaze radi zabave, nego putuju zbog specifine potrebe koja je najee vezana za njihovo radno mjesto. Premda putovanja u okviru kongresnog turizma spadaju u domen poslovnih putovanja, koja su esto obavezna i uslovljena radnim mjestom, zadatkom ili projektom, sve turistiki receptivne zemlje vrlo rado i ove putnike svrstavaju u red turista, pribrajajui prihode od kongresnog turizma ukupnim prihodima od turizma. Kongresni turizam se smatra jednim od unosnijih oblika turistikih kretanja. Skupovi (kongresi) mogu imati nauni, struni, privredni i

20

neki drugi sadraj. 1.2.9. Kontinentalni turizam Kontinentalni, ili moda pravilnije, ruralni turizam (jer se takav oblik ne vee toliko za prostor turistike destinacije koliko na vrstu usluge), objedinjuje 19 moguih vrsta turizma: seoski turizam, rezidencijalni turizam, zaviajni turizam, sportsko-rekreacijski turizam, avanturistiki turizam, zdravstveni turizam, edukacijski turizam, tranzitni turizam, kamping turizam, nautiki kontinentalni turizam, kulturni turizam, vjerski turizam, lovni turizam, ribolovni turizam, vinski turizam, gastronomski turizam, prirodi bliski turizam, eko-turizam, mjeovite i ostale vrste turizma.

1.2.10. Naturizam Naturizam ili nudizam je kulturni i politiki pokret zasnovan na ideji promovisanja i podravanja drutvenog nudizma u privatnosti i javnosti. Naturizam moe biti i "nain ivota" (tj. ivotni stil) zasnovan na privatnom, porodinom i/ili drutvenom nudizmu. Filozofija naturizma ima nekoliko izvora, od kojih mnogi potiu iz zdravstvene i rekreacijske filozofije u Njemakoj iz ranog 20. vijeka, iako se koncept vraanja prirodi i stvaranja jednakosti spominje i kao nadahnue, inspiracija. Ideja se iz Njemake proirila u Englesku, Kanadu, SAD i dalje, gdje su i nastali prvi klubovi. Model njemakog

21

(Deutscher Verband fr Freikrperkultur - DFK) naturizma promovie porodini i sportsko-rekreacijski naturizam. DFK je lan Njemakog olimpijskog saveza. S druge strane, francuski naturizam se razvio na osnovi velikih turistikih kompleksa, to je uticalo na ideju naturizma u SAD-u i Kvebeku. Naknadni razvoj naturizma obuhvata turistiki naturizam, gdje su kao poznatije odredite poznati Karibi. Ovo podrazumijeva gradnju nudistikih centara, tj. boravita koja ine samostalnu cjelinu. U novije vrijeme, nudistike plae i druge vrste anonimnih nudistikih aktivnosti slue onima koji ele uestvovati u naturizmu bez obaveznog uea u odreenom klubu. Naturizam ne ukljuuje erotiku ili vulgarnu seksualnost, iako je ovo vrlo esto u medijima i javnom miljenju povezano sa naturizmom. 1.2.11. Zdravstveni turizam Zdravstveni turizam jedan je od najstarijih specifinih oblika turizma u okviru koga se struno i kontrolisano koriste prirodni ljekoviti inioci i postupci fizikalne terapije u cilju ouvanja i unapreenja zdravlja.. Osnovu zdravstvenog turizma ini korienje prirodnih ljekovitih inilaca, koji mogu biti morski, topliki i klimatski. S obzirom na konstantno opadajui kvalitet savremenog ivota prouzrokovan stresom i zagaenjem, zdravstveni turizam poprima sve znaajniju ulogu u revitalizaciji psihofizikih sposobnosti ovjeka. U ljeilitima se nudi uravnoteena ishrana, iskljuenost od buke i zagaenja vazduha, fizike vjebe, drutveni i duhovni programi. Pod morske ljekovite inioce spada morska voda, alge, biljni pokriva, pijesak, solanski peloid, morski peloid, kvalitet vazduha, klima. Lijeenje morem ili talasoterapija primjenjuje terapijsko djelovanje mora i primorja. Struna talasoterapija sprovodi se pod ljekarskim nadzorom, a samostalna izvan zdravstvenih ustanova po preporuci ljekara. Banjska ljeilita su podruja (mjesta ili djelovi mjesta), koja posjeduju posebne prirodne potencijale - prirodna svojstva lijeenja

22

koja potiu iz tla, mora, klime (termalne i mineralne vode, vazduh, gas i ljekovito blato-peloid...), ili pogodnosti za sprovoenje fizikalne terapije radi izljeenja, ublaavanja ili spreavanja oboljenja kod ljudi, u kojima postoje institucije koje omoguavaju strunu primjenu raspoloivih resursa i medicinsku rehabilitaciju. Banjska ljeilita predstavljaju dominantan faktor razvoja tog podruja. Pod klimatske ljekovite inioce spadaju promjena klimatskog mjesta, kvalitet vazduha, sunevo zraenje. Kod klimatoterapije povoljan uinak imaju klimatski uslovi i inioci karakteristini za neko podruje. 1.2.12. Agro- turizam Agro-turizam je boravak turista u domainstvu koje je organizovano kao turistiko seosko domainstvo, radi odmora i rekreacije. 1.2.13. Omladinski turizam Omladinski turizam je boravak mladih turista u omladinskim hotelima-hostelima (objekat u kojem se preteno mladim gostima pruaju usluge smjetaja i ishrane), ili u predvienim objektima za mlade (kampovi, kole, studentski i omladinski domovi), kao i organizovanje kulturno-zabavnog, obrazovnog i sportskorekreativnog programa za mlade. 1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TURIZMA Promatrajui turizam kao privrednu granu moe se konstatovati da se on po mnogim svojim karakteristikama i specifinostima razlikuje od drugih djelatnosti. Osnovne karakteristike turizma kao privredne grane su: sloenost strukture turizma, sezonski karakter poslovanja, neproizvodni karakter rada, specifinosti sastavnih elemenata turistikog trita i sl.

23

1.3.1. Sloenost strukture turizma Primjenjujui teoriju sistava (sistemski pristup) moe se zakljuiti da je turizam sloeni sistem, sastavljen iz veeg broja podsistema. Turizam sainjava niz privrednih i neprivrednih djelatnosti i aktivnosti. Osnovu turistike privredne djelatnosti sainjavaju: ugostiteljstvo, saobraaj, turistike i putnike agencije, trgovina na malo, zanatstvo i razne komunalne djelatnosti.

U neprivredne djelatnosti i aktivnosti posebno treba ukljuiti sljedee institucije: muzeje, galerije, drutvene turistike organizacije, razna udruenja i sl. Svaki od podsistema se moe posmatrati kao sloeni sistem i dalje rastavljati na segmente koji, opet, ine podsisteme. Tako, na primjer, ugostiteljstvo kao podsistem turizma ima dva podsistema (hotelijerstvo i restoraterstvo). Saobraaj ima vei broj podsistema (drumski, eljezniki, pomorski, vazduni...) koji se, takoe, mogu dalje ralanjivati na podsisteme (na primjer: drumski saobraaj obuhvata podsisteme: javni prevoz, vlastiti automobil...). Dakle, turizam nije samostalna i izdvojena privredna grana (kao npr. graevinarstvo ili poljoprivreda), ve osnovu savremenog razvoja turizma ine spomenuti podsistemi. Svaka konkretna analiza pojedinanih podsistema, meusobnih odnosa i analiza odnosa podsistema na sistem turizma daje mogunost za kvantitativne i kvalitativne ocjene o njegovoj razvijenosti. Uobiajeno je konstatovati da smjetaj, ishrana i prevoz ine osnovu razvoja turizma, tj. da se radi o osnovnim turistikim uslugama. Tada bi se razvoj turizma mogao poistovjeti sa razvojem podsistema ugostiteljstva i saobraaja. Da bi sistem turizma mogao u potpunosti 24

funkcionisati potrebno je u njega ukljuiti i takozvane dopunske turistike usluge (zabava, sport, rekreacija). Posmatrajui strukturu turistike potronje u zemljama koje su uspjene u pogledu razvoja turizma (npr. panija, Italija i dr.), moe se zakljuiti da se iz godine u godinu poveavaju zahtjevi za dopunske turistike usluge (kvalitetni elementi smjetaja, ishrane i prevoza se podrazumijevaju!). Vano je istai da se usluge u djelatnostima koje ine sloenu strukturu turizma ne pruaju samo turistima, ve i drugim (putnicima, domaem stanovnitvu i sl.), pa kada se razmatra uee pojedinih djelatnosti u zadovoljavanju potreba, misli se na onaj dio koji usluge prua domaem stanovnitvu i stranim turistima. To drugim rijeima znai da bi ove djelatnosti postojale i bez razvoja turizma, to se ne moe rei, na primjer, za djelatnost turistikih agencija koje usluge pruaju samo turistima. Razlog njihovog postojanja bi se izgubio gaenjem turizma. 1.3.2. Sezonski karakter poslovanja Sezonsko poslovanje je vana karakteristika turizma. Dok je ono, na primjer, u poljoprivredi i graevinarstvu rezultat tehnikotehnolokih uslova proizvodnje, u turizmu je ono rezultat dominantne koncentracije turistike potranje u odreenom vremenskom periodu tokom godine. Turistika potranja dugi niz godina ima uobiajene tokove: prema moru, prema kontinentalnim i planinskim centrima, prema velikim gradovima. Glavni tok turistike potranje je prema moru, i to u periodu ljetnjih mjeseci (jun - septembar). To je, takozvana, glavna ili puna sezona. Za 120 dana glavne turistike sezone ostvari se najvei dio turistikog prometa. Raunajui broj turista i broj ostvarenih noenja, u glavnoj turistikoj sezoni se ostvaruje do 75% turistikog prometa. Ovdje treba uzeti u obzir i promet koji se ostvari u predsezoni (aprilmaj) i posezoni (oktobar). Oni koji se usmjeravaju prema kontinentalnim i planinskim centrima pokazuju interesovanje i u ljetnjem periodu, ali preteno u zimskim mjesecima (decembar, januar, februar).

25

Gradovi se najee posjeuju zbog pojedinih manifestacija (kulturnih, sportskih), kulturno-istorijskog nasljea (muzeji), opinga i sl. Oni su posebno atraktivni u periodu proljenih (april, maj)) i jesenjih (septembar, oktobar) mjeseci, mada kod velikih gradskih centara sezona nije tako izraena. Sezonsku usmjerenost turistikih tokova prate i odreeni problemi u turistikoj djelatnosti. Pojavljuje se problem kako koristiti ugostiteljske, saobraajne i druge kapacitete, u periodu smanjene koncentracije turistike potranje. To je posebno znaajno u primorskim turistikim centrima. U glavnoj turistikoj sezoni veina djelatnosti turizma se obavlja sa poveanim naporima, izmijenjenim radnim vremenom, radom subotom, nedeljom, praznikom, a sve to iziskuje specifinu organizaciju posla kao i potrebu da se u tom periodu zapoljavaju sezonski radnici. Turistike destinacije i hotelijeri nastoje da ovaj problem rijee obogaivanjem sadraja boravka (zatvoreni bazeni sa toplom vodom, sportske dvorane, kongresni centri, razne zabavne manifestacije i sl.). Jasno je da hotel koji ima grijanje, bazen sa toplom morskom vodom, pokriven teniski teren i slino, moe raunati sa produenom sezonom i u predsezoni (proljeni mjeseci) i posezoni (jesenji mjeseci). Tako, uz relativno nie cijene za period predsezone i posezone, hotelijer moe privui odreeni broj turista. To mogu biti razliiti segmenti turistike potranje: penzioneri, mladi, sportisti sl. To su manje, homogenije grupe turista, svrstane u segmente po nekom obiljeju, na primjer: polu, godinama starosti, prihodima, motivima itd. Ako je politika cijena praena i odgovarajuom propagandom (tampani i elektronski mediji), moe se izvriti znaajno stimulisanje potranje i poveati stepen korienja kapaciteta, a onda i ostvariti odreeni pozitivni ekonomski efekti. U svakom sluaju,da bi se ovo postiglo, moraju se uzeti u obzir razni elementi, kao to su: razlozi za putovanje, raspoloivo vrijeme i finansijska sredstva, raznovrsni sadraji na strani ponude, trokovi, i paljivo ih prouavati u svakom konkretnom sluaju. To se radi zato to su mogue i situacije da produavanje sezone ne donese one rezultate koji se oekuju, tj. kada trokovi za produenje sezone prelaze ostvarene prihode.

26

1.3.3. Neproizvodni karakter rada Ako se kao rezultat rada pojavljuje lina usluga, na primjer: ishrana, smjetaj, usluno zanatstvo, usluge putnike agencije, financijske, bankarske i druge usluge, onda su to neproizvodne djelatnosti. Turizam je sloeni sistem sastavljen od raznih privrednih i neprivrednih djelatnosti koje sve zajedno uestvuju u podmirivanju potreba turista. Da bi se utvrdio karakter rada potrebno je analizirati sve djelatnosti koje turizam ine sloenim sistemom. Ugostiteljstvo je sastavni dio i relativno najvaniji dio turizma. Ono zadovoljava potrebu turista za smjetajem, ishranom i piem. Osnovno pitanje koje treba postaviti u ocjeni karaktera rada jeste da li je rezultat ljudskog rada u ovoj djelatnosti materijalni proizvod ili usluga. Moe se rei da je rezultat rada u ugostiteljstvu lina usluga, osim u dijelu pripremanja hrane i toenja pia. Saobraaj zadovoljava potrebe turista za prevozom, ali pomou ove djelatnosti transportuju se i odreeni proizvodi koji e biti predmet potronje u turizmu. Ako se ima u vidu putniki saobraaj, onda se u cjelini radi o pruanje usluga prevoza, pa se ova djelatnost tretira kao neproizvodna. Trgovina je neproizvodna djelatnost, osim u dijelu gdje se vri priprema, pakovanje i sortiranje proizvoda. Turistike (odnosno putnike) agencije u cjelini predstavljaju djelatnost koja je neproizvodnog karaktera, jer one pruaju osobnu uslugu turistima. To isto vrijedi i za sve druge djelatnosti, kao to su: komunalna (opskrba vodom, elektrinom energijom), PTT usluge, zdravstvene ustanove, muzeji, galerije i sl. Zanatstvo je, takoe, neproizvodna djelatnost, tj. prua usluge, osim onaj njegov dio koji se naziva proizvodno zanatstvo (npr. proizvodnja suvenira, kojom se bave zanatlije). Kada bi se definisao proizvod koji turista, za zadovoljenje svojih potreba, nalazi u nekoj zemlji, regionu ili turistikom mjestu, onda bi to bila lina usluga u veini sluajeva. Ostatak su materijalni proizvodi koji se kupuju kao suveniri, hrana i pie koje se troi, kao i drugi proizvodi za svakodnevne potrebe.

27

Iz analize sistema turizma moe se zakljuiti da je turizam privredna grana sastavljena od niza neproizvodnih djelatnosti. 1.3.4. Specifinosti sastavnih elemenata turistikog trita Kada je rije o turistikom tritu, onda se moe konstatovati da se ono po svojim sadrajnim elementima ne razlikuje od ostalih robnih trita. Turistiko trite ima svoje subjekte - turistiku potranju i turistiku ponudu, objekat razmjene proizvod, ili uslugu i cijenu. Dakle, turistiko trite je skup odnosa potranje i ponude, koji su usmjereni na razmjenu robe i usluga posredstvom novca, i to u razmjeri koju odreuju cijene robe i usluga. Funkcionisanjem sastavnih dijelova turistikog sistema ispoljavaju se odreene specifinosti ovog trita, pa se turizam posmatra kao trite posebne vrste. Polaznu taku od koje se kree, kada je rije o pojavi bilo koje pa tako i turistike potranje, predstavljaju potrebe. Turistike potrebe u smislu potrebe za rekreacijom, zabavom, sportom i sl. spadaju u dopunske potrebe. Djelimino, ako je rije o obnavljanju radom utroene energije (odmor), one ulaze u oblast egzistencijalnih potreba. Ekonomsko izraavanje turistike potranje mogue je tek uz postojanje slobodnih novanih sredstava i raspoloivog vremena, kao i sklonosti da se dio linog dohotka i slobodnog vremena kojim raspolau nosioci turistikih potreba iskoriste za turistika putovanja, to predstavlja turistiku potronju. Turistika potronja je dio nacionalnog dohotka koji stanovnitvo izdvaja za turistike svrhe. Jedno od izraenih obiljeja turistike potranje je njena elastinost. Ona moe biti posmatrana u zavisnosti od ekonomskih i neekonomskih inilaca. Elastinost potranje vezana je za redukciju cijena prevoza, smjetaja, prehrane i sl. Heterogenost turistike potranje jer su heterogene potrebe njenih nosilaca s jedne strane, kao i mogunosti njihovog zadovoljenja, s druge strane. Prema tome, za postavljanje odgovarajue poslovne i turistike politike poeljno je grupisanje potroaa (turista) u manje,

28

homogenije grupe, uz uvaavanje odreenih razliitosti kao osnove za njihovo grupisanje (npr. godine starosti, pol, brojnost porodice, regija odakle dolaze, veliina zemlje, stepen potronje proizvoda i usluga, i sl.). Turistika potranja je mobilna u svakom vremenskom trenutku. Ako se ima u vidu da je proizvodnja veine turistikih usluga neposredno uslovljena potranjom prisutnog kupca, tako se mnoge usluge proizvode tek po narudbi kupca, slino kao i razne line usluge, onda je oigledno da je potranja usmjerena ka ponudi, a ne obrnuto, kao to je to sluaj na veini ostalih trita. Iz prethodnog proizilazi da se proces potronje poklapa s procesom proizvodnje, te da nema mogunosti za skladitenje turistikih usluga. Proizvodnja za skladita je u turizmu nemogua. To upuuje na veliku opreznost u planiranju, posebno u oblasti plasmana turistikog proizvoda. Jedno od konstantnih obiljeja turistike potranje je njena sezonska koncentracija na krai vremenski period tokom godine (juniseptembar). Sve vie se pojavljuje i dijeljenje godinjeg odmora na dva dijela, tzv. dvokratna putovanja, to ublaava sezonski pritisak potranje. Potranja je posebno osjetljiva na promotivne aktivnosti (propaganda). Opta turistika propaganda treba da privue panju turistike potranje, a komercijalna propaganda preduzea turistike privrede. Sloenost turistike potrebe koja se kod svake individualne jedinice turistike potranje iskazuje kao potreba za odreenom kombinacijom osnovnih i dopunskih usluga (smjetaj, ishrana, prevoz, zabava, razonoda i sl.), mora biti zadovoljena kompleksnom turistikom ponudom koja podrazumijeva vremensku i prostornu sinhronizaciju svih inilaca. 1.4. OSNOVNE FUNKCIJE TURIZMA Savremeni turizam ima mnogobrojne funkcije koje su meusobno povezane i ine nedjeljivu cjelinu koja ima znaajan uticaj, ne samo na privredni, nego i na ukupni drutveni ivot. Osnovne funkcije turizma, kao privredne grane, mogle bi se, naelno, 29

podijeliti u dvije grupe: grupa ekonomskih funkcija turizma (primarne funkcije) i grupa neekonomskih funkcija turizma (sekundarne ili posljedine funkcije).

Djelovanje ovih funkcija, koje su u meuzavisnosti, iskazuje se i u ekonomskoj i u drutvenoj sferi. 1.4.1. Ekonomska funkcija turizma 1.4.1.1. Uticaj turizma na turistiku privredu Kada se govori o ekonomskim funkcijama turizma pretpostavlja se da zemlja ima razvijene neophodne djelatnosti, kao to su: ugostiteljstvo, saobraaj, trgovina, turistike agencije, kao i djelatnosti i aktivnosti koje direktno i indirektno uestvuju u zadovoljavanju potreba domaih i stranih turista (razne grane industrije, poljoprivreda, graevinarstvo itd.), te da se ostvaruje turistika potronja. Turistika potronja (domaih ili stranih turista) ima snaan odraz na sve djelatnosti koje ine turizam kao sloen sistem. Moe se zakljuiti da postoji izraena meuzavisnost izmeu ostvarene turistike potronje i razvijenosti pojedinih djelatnosti turistike privrede. Usluge koje su po koliini, kvalitetu, cijeni i drugim elementima prilagoene zahtjevima turistike potranje umnogome doprinose veoj turistikoj potronji. U suvremenom turizmu veliki broj turistikih destinacija nastoji da, pored osnovnih turistikih usluga (smjetaj, ishrana, prevoz), zbog promijenjenih zahtjeva potranje, razvije i ostale turistike usluge (zabava, razonoda, rekreacije, sport, obrazovanje, avanture i sl.). Posljednjih godina sve je vea turistika potranja u podruju ostalih turistikih usluga, te je u strukturi turistike potronje vei dio izdataka namijenjen ovim uslugama, pa otuda i vei uticaj na razvoj ovih djelatnosti i aktivnosti. 1.4.1.2. Uticaj turizma na bruto drutveni proizvod (BDP) Kao usluna djelatnost, turizam ne stvara materijalna dobra, pa zato 30

ne stvara ni drutveni proizvod kao na primjer industrija i poljoprivreda, kao proizvodne djelatnosti. Ako se radi o domaem turizmu, onda dolazi do preraspodjele dohotka, kojim raspolae turistika potranja, iz jednog u drugo podruje nacionalne teritorije. Kada je je rije o razvoju stranog turizma, onda raspoloiva novana sredstva koja stranci troe, direktno utiu na poveanje naeg drutvenog proizvoda i nacionalnog dohotka. To je dohodak stvoren van nae nacionalne teritorije, u privrednim potencijalima zemalja iz kojih turisti dolaze, a putem turistike potronje se preliva u nau ekonomiju. 1.4.1.3. Uticaj turizma na zaposlenje Kao i u drugim djelatnostima, da bi se organizovao proces reprodukcije, i u turizmu je potrebno obezbijediti neophodne uslove tog procesa: sredstva za rad, predmete rada i radnu snagu. Turizam je radno intenzivna djelatnost, jer je zbog karaktera usluga (neposredni kontakt sa potroaima), prilikom pruanja turistikih usluga nemogue, kao u nekim drugim djelatnostima, izvriti znaajniji obim automatizacije. Prvenstveno ovo vai za djelatnosti koje neposredno ine sloenu strukturu turizma, ali do veeg zapoljavanja dolazi i u nizu posrednih djelatnosti i aktivnosti za koje je turistiko trite sekunardno trite za plasman vlastitih proizvoda i usluga. Ukratko, razvoj turizma u odreenom podruju prua znaajnu mogunost za direktno zaposlenje u djelatnostima turistike privrede (smjetaj, ishrana, prevoz), ali i u djelatnostima koje su u turizam ukljuene na indirektan nain (industrija, graevinarstvo, poljoprivreda). Pojedina zanimanja u turizmu, posebno u ugostiteljstvu (hotelijerstvo i restoraterstvo), pogodna su za zaposlenje enske radne snage, pa u nekim razvijenim turistikim zemljama, u spomenutoj djelatnosti, zaposlena enska radna snaga iznosi i do 70% od ukupnog broja zaposlenih.

31

Turizam omoguava zaposlenje ljudi raznih obrazovnih profila, od onih koji u procesu proizvodnje neposredno pruaju usluge (konobari, sobarice i sl.), koji rade u raznim tehniko-tehnolokim procesima (kuvari, slastiari, animatori), do onih kreativnih kadrova koji formiraju moderne turistike proizvode i bave se razvojnom politikom (visokostruno obrazovani kadrovi). Karakteristika sezonskog poslovanja u turistikoj privredi zahtijeva potrebu zaposlenja i dodatne (sezonske) radne snage koja se ukljuuje u proces reprodukcije samo u vremenskom periodu dok traje sezona (ljetnom ili zimskom periodu), a sa ciljem da se bez zastoja i shodno poveanom obimu potranje u tom periodu (pica sezone) plasiraju proizvodi i usluge stranim i domaim turistima. Meutim, zapoljavanje sezonske radne snage, bez obzira koliko ono bilo neophodno za normalno odvijanje procesa reprodukcije, nosi sa sobom i mnogobrojne probleme. Na primjer: esto se na tritu ne mogu nai adekvatni profili strunosti za zaposlenje u sezonskom periodu, pa u radni proces ulaze i oni sa niim kvalifikacijama, to objektivno moe naruiti kvalitet usluga koje se pruaju potroaima turistima. Proces reprodukcije je intenzivan upravo u razdoblju sezone i neophodno je da se on organizuje neprekidno u toku 24 asa, tokom cijele nedjelje, i tokom svih mjeseci trajanja sezone). To dovodi do produetka vremena rada (preko uobiajenog i zakonski regulisanog maksimuma). U sezoni nema godinjih odmora za zaposlene, slobodno vrijeme je svedeno na zakonski minimum itd. Sve to raa brojne probleme sa stanovita organizacije i preraspodjele radnog vremena, godinjih odmora, slobodnih dana i sl., i jo vie se komplikuje ako je u pitanju sezonska radna snaga koja se intenzivno iskoriava u kratkom periodu. Nisu rijetka ni profesionalna oboljenja, pa iskrsavaju i problemi zatite na radu, zdravstvenog i socijalnog osiguranja i sl. Motivacija za rad je esto kod sezonskih radnika ispod prosjene, jer oni naputaju kolektiv poslije isteka sezone i objektivno nisu prisutni za vrijeme sumiranja rezultata (kada postoje mogunosti za nagraivanje uspjenih radnika).

32

1.4.1.4. Uticaj turizma na razvoj nerazvijenih podruja itave teritorije pojedinih zemalja uspjele su da se bre razviju zahvaljujui turizmu, koji je bio pokreta i motorna snaga njihovog breg razvoja. To vai i za mnoge regione, kao i pojedina mjesta na nacionalnoj teritoriji. Moe se doi do zakljuka da rjeavanje klasinog problema "nerazvijen sjever - razvijen jug" i obratno, uglavnom ide preko turizma. Kao primjer moe posluiti Italija koja je vrlo mnogo uloila u razvoj turizma na jugu zemlje (ukljuujui i Siciliju), elei da se putem turizma ubrza ukupni privredni razvoj tog dijela zemlje. Grka je razvojem turizma unaprijedila svoja, do tada nerazvijena, ostrva. 1.4.1.5. Indirektni uticaj turizma na privredu Kod indirektnih uticaja turizma na privredu rije je o injenici da finansijska sredstva koja se troe u odreenoj zemlji prouzrokuju djelatnosti koje su indirektno povezane sa turizmom.Industrija, graevinarstvo, poljoprivreda i druge djelatnosti preko turizma proiruju trite za plasman svojih proizvoda. Na primjer: industrija namjetaja, tepiha, stakla i razne druge opreme opskrbljuju turistike objekte; graevinarstvo gradi nove turistike objekte; poljoprivreda plasira znaajan dio svojih proizvoda. Na ovaj nain se u okviru jedne teritorije proiruje trite i daje ansa cjelokupnoj nacionalnoj ekonomiji da plasira svoje proizvode u sklopu turistike potranje. Turistika potronja koju ostvaruju strani turisti su finansijska sredstva koja imaju dodatne efekte na nacionalnu ekonomiju. Ova finansijska sredstva cirkuliu kroz vei broj privrednih transakcija jedne zemlje. Ona se slivaju u sve djelatnosti koje ine turizam kao sloeni sistem, kao i druge djelatnosti koje su indirektno povezane s turizmom. to je zemlja privredno razvijenija, tj. to manje zavisi od uvoza robe koja je neophodna za normalan proces reprodukcije u turizmu, to su finansijski efekti vei. 1.4.2. Neekonomske funkcije turizma

33

Kao neekonomske funkcije turizma mogu se navesti: zdravstvena funkcija; zabavna funkcija; kulturna funkcija; socijalna funkcija i politika funkcija.

Zdravstvena funkcija je jedna od izuzetno vanih funkcija turizma, a ogleda se u oblasti zatite zdravlja, kao i lijeenja stanovnitva. I u jednom i u drugom sluaju, u zdravstvenom turizmu domae stanovnitvo i strani turisti u velikom broju sluajeva koriste specijalizovane objekte (razni stacionari, ljeilita) u mjestima kao to su ljeilita s termo mineralnom vodom, vazdune banje, planinski centri i sl. Vano je napomenuti da u podruju zdravstvenog turizma, posljednjih godina ima sve vie korisnika, i to ne bolesnih, nego onih turista koji ele da se bave rekreacijom, sportom, ele da se hrane zdravom hranom, ele da kontroliu zdravstveno stanje i uopte ele da svoje slobodno vrijeme provedu u prirodi na aktivan nain (to je prava terapija za razne svakodnevne stresne situacije). Prema tome, ovu zdravstvenu funkciju mogu imati svi vidovi turizma. U svim vidovima turizma zabavna i kulturna funkcija imaju vanu ulogu u psihikoj rekreaciji turista. Sadraj turistike ponude iz oblasti zabave, razonode i kulture ini turistiki boravak ugodnijim, to doprinosi potpunijem zadovoljenju turistikih potreba. injenica je da razvoj turizma na odreenim podrujima, osim to aktivira postojee resurse (npr. prirodne pogodnosti), zapoljava i radnu snagu koja ostaje na tom podruju. Znai, teritorija je pokrivena stanovnitvom, grade se infrastrukturni objekti (putevi, eljeznike pruge, aerodromi), to ima posebnu ulogu u odbrambenoj sposobnosti zemlje.. Socijalna i politika funkcija turistikih kretanja se ogleda u mogunosti kontaktiranja izmeu ljudi, upoznavanja razliitih kultura, jezika i obiaja, njihovih privrednih i ostalih dostignua. Turizam kao "ambasador mira" brie granice i spaja ljude!

34

1.5. OBLICI PRUANJA TURISTIKIH USLUGA Najvei obim turistikih usluga domaim i stranim turistima prua se u turistikim mjestima. Na ovome je angaovan veliki broj privrednih i neprivrednih djelatnosti. U literaturi se mogu sresti pojmovi turistikog mjesta u irem i uem smislu. Turistika mjesta u irem smislu su ona, za turiste naroito privlana mjesta, to ih oni posjeuju u veem broju i tokom vie godina, obino u istom razdoblju, a koja svojim naroitim ureenjem i opremljenou omoguavaju kako prihvat i boravak turista, tako i ostvarenje znatnog dijela svoga dohotka. Polazei od ovog najireg pojma turistikog mjesta, daje se i njegova definicija u uem smislu: Turistikim mjestima u uem smislu smatraju se naselja, bez obzira na veliinu, kod kojih je u sezoni tako osjetan priliv turista, da oni privremeno sainjavaju znaajan dio stanovnitva odreenog mjesta, te koja su naroito zainteresovana za turistiku privredu, a to znai da znatan dio njihovog stanovnitva bazira svoju egzistenciju na turizmu. Osnovu razvoja turistikih mjesta predstavlja turistika privreda iju sloenu strukturu sainjava mnotvo inilaca koji obezbjeuju pruanje raznih vrsta turistikih usluga. Pod iniocima turistike privrede se podrazumijevaju materijalni objekti i lini rad, s obzirom na njegov znaaj u razvoju turizma odreenog turistikog mjesta. inioci turistike privrede se dijele na direktne (koji na direktan nain uestvuju u pruanju turistikih usluga) i indirektne (koji svoje usluge naplauju preko direktnih inilaca).

Direktnim iniocima turistike privrede se smatraju: objekti za smjetaj turista, posebno hotelijerstvo; ugostiteljske radnje, koje turistima pruaju ishranu, pie i razonodu; trgovinske radnje; sredstva komunalnog saobraaja;

35

zanatske radnje i servisi; objekti koji pridonose bogatijem i raznovrsnijem sadraju boravka; ustanove kulturnog, zabavnog, sportskog i ostalog rekreacijskog karaktera i sadraja); potanski i telekomunikacijski ureaji; turistiki biroi i druge odgovarajue slube turistikih organizacija; specijalne turistike djelatnosti i slube.

U indirektne inioce se ubrajaju: parkovi, etalita, obalni putevi, vidikovci i sl.; javni ukrasni objekti (vodoskoci, fontane, sl.); unutranje (lokalne) ceste, putevi, javna parkiralita, mala pristanita i sl.; vodoopskrba; kanalizacijski ureaji i ostalo.

Ovakva podjela inilaca turistike privrede moe se prihvatiti, posebno sa stanovita sagledavanja znaaja indirektnih kapaciteta, od kojih se mnogi svrstavaju u komunalne djelatnosti koje slue zadovoljenju potreba, ne samo turista nego i lokalnog stanovnitva. Njihovo postojanje predstavlja objektivni preduslov razvoja turizma turistikog mjesta. S obzirom na to da veliki broj inilaca na direktan ili indirektan nain uestvuje u zadovoljenju potreba domaih i stranih turista, vano je obezbijediti kvantitativno odreivanje znaaja pojedinih od njih i koordinaciju u njihovom funkcionisanju, jer od sinhronizacije njihovog djelovanja zavisi kvalitet turistike usluge konkretnog turistikog mjesta u cjelini, to odreuje i poloaj tog mjesta na tritu turistikih usluga. 1.5.1. Objekti za smjetaj i ishranu Kapaciteti za smjetaj i ishranu turista najznaajnije utiu na obim turistikog prometa u turistikom mjestu. Zbog toga se objektima za smjetaj i ishranu turista poklanja izuzetna panja. Privredna djelatnost koja obezbjeuje pruanje usluga smjetaja i ishrane naziva se ugostiteljstvo. esto se mogu uti miljenja koja identifikuju ugostiteljstvo sa turizmom, zbog velikog znaaja ugostiteljstva za 36

razvoj turizma turistikog mjesta. Ugostiteljstvo predstavlja samo jednu od djelatnosti turistike privrede. Meutim, odmah treba istai i to da ugostiteljstvo, iji je predmet poslovanja pruanje smjetaja, proizvodnja hrane i pripremanje pia, tj. pruanje usluga ishrane, nema isti znaaj za razvoj turizma, jer ono prua usluge i domaem stanovnitvu i turistima. Znai, turistiko ili tzv. sezonsko ugostiteljstvo, koje je uglavnom orijentisano na zadovoljavanje potreba turista, ima odluujui uticaj na razvoj turizma. Iako je osnovni predmet djelatnosti ugostiteljstva pruanje usluga smjetaja i ishrane, injenica je da najvei broj ugostiteljskih objekata, posebno onih koji su namijenjeni smjetaju turista, ukljuuje u svoju osnovnu djelatnost i razne usluge za zabavu i razonodu gostiju, pruanje potrebnih informacija i organizovanje pruanja raznih drugih neophodnih usluga (prodaja suvenira, potanskih vrijednosti i razglednica, pranje, peglanje, ienje odjee i obue za goste, prevoz gostiju i prtljaga, iznajmljivanje rekvizita za rekreaciju, garairanje i odravanje automobila itd.). U posljednje vrijeme se uoava tendencija daljeg proirenja djelatnosti odreenih objekata za smjetaj, posebno hotela, sa stanovita elje da se to uspjenije zadovolje raznovrsne potrebe turista. Ugostiteljstvo koje prua usluge smjetaja najee se kvalifikuje kao hotelijerstvo, i ono koje prua usluge ishrane, a kvalifikuje se kao restoraterstvo. Ovi termini vezani su za najvanije objekte, za smjetaj i ishranu, tj. hotele i restorane, pa tako treba i promatrati spomenutu podjelu, iako je u posljednje vrijeme dolo do znaajnije promjene strukture objekata za smjetaj i prehranu. Sledea podjela ugostiteljstva moe se vriti sa stanovita vremenskog razdoblja u kome se obavlja njegova aktivnost, i to na ugostiteljstvo sa stalnim poslovanjem i ono ije poslovanje ima sezonski karakter. Poseban znaaj u turistikim mjestima ima sezonsko ugostiteljstvo, koje svoje kapacitete koristi tokom 4-5 mjeseci godinje. U zavisnosti od vlasnitva sredstava za proizvodnju, ugostiteljstvo se dijeli na ono koje bazira na dravnim sredstvima, i ono koje bazira na privatnoj svojini.

37

Sa stanovita karakteristika usluga koje se u okviru nje pruaju, djelatnost objekata za smjetaj je vrlo iroka. Meutim, osnovna djelatnost je vezana za pruanje usluga smjetaja, dok sve ostale predstavljaju dopunu ovoj osnovnoj djelatnosti i razlikuju se u zavisnosti od vrste i tipova objekata. Najvanije vrste objekata za smjetaj: hoteli, pansioni, moteli, turistika naselja, kampovi i smjetaj u okviru domae radinosti. Hoteli su takvi objekti za smjetaj koji su organizovani na zahtjevima kompleksnog pruanja raznih usluga, meu kojima smjetaj predstavlja osnovnu uslugu. Po pravilu trebaju imati najmanje 15 smjetajnih jedinica (soba) koje se izdaju gostima za njihov privremeni boravak. Sastoje se od soba s jednim ili dva kreveta (uz obavezno postojanje tekue vode), ili iz apartmana (sastoji se od vie prostorija). Hoteli ne bi smjeli imati sobe s vie od dva kreveta. Takoe, vrijedi pravilo da se gostu iznajmljuje soba, a ne krevet. Iako je osnovna djelatnost hotela pruanje usluga smjetaja, a ne i ishrane, ipak veliki broj hotela prua i usluge ishrane (kao i neke druge usluge). to se tie tipova hotela, najvaniji su sljedei: prolazni ili tranzitni hoteli (slue za krae zadravanje gostiju, a pruaju, pored usluga smjetaja, po potrebi i usluge ishrane i pia); hoteli za pruanje usluga smjetaja i doruka (najee se javljaju u gradovima, a manje u turistikim mjestima); pansionski hoteli (s gostom se sklapa aranman o smjetaju i ishrani - pansionu, koji obuhvata noenje i tri glavna obroka, ili polupansionu - noenje, doruak i jo jedan glavni obrok). U okviru navedenih tipova hotela vri se i njihova kategorizacija na bazi odreenih kriterijuma. Uglavnom, postoji etiri do pet kategorija. One se obino oznaavaju brojem, slovom ili zvjezdicama. Kategorija ima svrhu da goste prethodno upozna s uslovima smjetaja i ostalim uslugama, a

38

najee i sa nivoom cijena tih usluga. Na kraju treba podsjetiti da hoteli u svom sastavu mogu imati i objekte u kojima se pruaju samo usluge smjetaja. Takvi objekti se nazivaju depandansi. Ishrana ipruanje ostalih usluga organizuju se u matinom hotelu. Hostel je javni ugostiteljski objekat, po pravilu prenoite bez veih dopunskih usluga, namijenjen prolaznim posjetiocima. Sobe su opremljene za jednovremeni boravak vie osoba. Poto je namijenjen ljubiteljima putovanja, hostel je vie orijentisan na mlau populaciju. Pozitivna strana hostela je meusobno sklapanje poznanstava izmeu osoba koje su sklone putovanju i brzoj promjeni destinacija, preteno mladima. U novije vrijeme, osim noenja hosteli pruaju i usluge ishrane i zabave, tako da se pribliavaju hotelima. Pansioni su objekti koji pruaju usluge smjetaja i ishrane onim gostima koji usluge koriste relativno due vrijeme. U pansione se svrstavaju objekti za smjetaj i ishranu koji imaju najmanje pet soba, a po pravilu pruaju pansionske usluge gostima koji due borave. Moteli predstavljaju specifine objekte koji zadovoljavaju potrebe za smjetaj gostiju koji koriste motorna vozila. Osnovna karakteristika motela je njihova izgradnja u neposrednoj blizini saobraajnica, sa obaveznim parking prostorom, tako da turista dobija, ne samo usluge smjetaja i ishrane, nego i mjesto za parkiranje vozila. S obzirom da su korisnici motela najee putnici u prolazu koji ele da se odmore, moteli moraju obezbijediti kvalitetne usluge u pogledu higijenskih i tehnikih uslova boravka, kao i potrebne usluge ishrane i pia. Za pruanje usluga ishrane i pia najee se koriste snek-barovi, samoposluge, ekspres restorani itd. Moteli su se najprije poeli graditi u SAD, ali su se brzo proirili i u ostalim turistikim zemljama svijeta. Turistiko naselje predstavlja noviji vid objekata za smjetaj, a nastalo je kao rezultat zahtjeva turista za rekreacijom na bazi direktnog kontakta s prirodom i relativno kvalitetnom uslugom smjetaja. Prethodnica su im kampovi, s tim to je smjetaj u ovim objektima daleko kvalitetniji nego u kampovima. Pored usluga smjetaja, turistiko naselje prua usluge ishrane i ostale potrebne usluge. Turistiko naselje obezbjeuje uslove za kolektivni ivot (ishranu, razonodu, sport itd.), ali i za individualni odmor, jer se

39

rasporedom objekata u naselju stvaraju povoljni uslovi za lini mir. Kampovi su objekti za smjetaj turista nastali kao rezultat zahtjeva turista za neposrednijim kontaktom sa prirodom. Cijene boravka i usluga, daleko su povoljniji u odnosu na ostale objekte za smjetaj. To znaajno utie da veliki broj turista koristi ovaj oblik smjetaja, to ne znai da ovaj oblik smjetaja ne koriste i turisti s veim ekonomskim mogunostima u elji da uspostave direktni kontakt s prirodom. Postoji vie razliitih tipova kampova, sa zajednikom karakteristikom da turistima obezbijede odreeni prostor na kome imaju uslove za privremeni boravak, koristei svoju ili iznajmljenu opremu. U kampovima su obezbijeeni potrebni higijenski i sanitarni uslovi i neophodne usluge za normalan privremeni boravak. Motorizovani turisti su esti korisnici usluga ovog oblika smjetaja, te zbog toga postoje i posebni kampovi auto-kampovi, koji su prilagoeni zahtjevima privremenog boravka motorizovanih turista. U pogledu oblika i kategorija objekata za smjetaj u okviru domae radinosti postoje razlike, ali svi takvi objekti moraju zadovoljiti osnovne tehnike i higijenske uslove za prihvat i smjetaj turista. Objekti za pruanje usluga ishrane i pia (s obzirom na oblik smjetaja turiste) su: restorani; restorani sa samoposluivanjem; restorani sa uslugom za stolom; restorani za posluivanje za pultom (snek-bar); restorani s automatima; gostionice; bifei i krme; noni barovi itd.

1.6. SAVREMENI TRENDOVI RAZVOJA TURIZMA Najnovija istraivanja razvoja turizma kao privredne grane ukazuju na sljedee trendove: Nee se toliko traiti paket usluga ve e turistika ponuda biti kreirana prema individualnoj potrebi potroaa, a cijene e se zato

40

znaajnije diferencirati. U perspektivi su mali organizatori putovanja koji e opsluivati neopsluene dijelove turistikog trita. Ukupna turistika potronja e rasti bre nego bilo koji drugi izdatak. Putovanja u gradske centre imae bru stopu rasta od klasinih ljetnih putovanja. Putovanja izmeu evropskih zemalja imae veu stopu rasta nego domaa putovanja. Posjete planinskim centrima u ljetnjem razdoblju, putovanja motivisana kulturnim razlozima i kruna putovanja brodom imae veu stopu rasta od do sada uobiajenog godinjeg odmora (u ljetnjem i zimskom periodu). Paket aranmani za individualnu klijentelu postae popularniji. Vazduni saobraaj e se razvijati bre nego ostali vidovi transporta i prilagoavae se kvalitetom i cijenom. Potranja za odmorom u kome dominiraju kulturne i sline aktivnosti e rasti bre od ostalih formi putovanja. Potranja za korienje neobinih sredstava prevoza (kajak, kanu, splav, baloni i sl.). Poveana elja da se i duhovno i fiziki ivi na zdrav nain (oekuje se dalje poveanje fitnes centara) itd. Putovanja starijih osoba poveavae se bre u odnosu na ostala godita. Grupe e postati manje, i mnogo fleksibilnije. Racionalna cijena i zadovoljavajui kvalitet igrae sve veu ulogu u izboru destinacija i smjetaja, a atraktivnost okruenja postae kljuni inilac (odlazak u divlje predjele). Smanjivae se sadanje, relativno znaajne, meudravne granine formalnosti (bezvizni reim). Kompjuterska rezervacija putovanja postae uobiajeni nain, a

41

kompjuterizacija e doprinijeti da transfer novca postane mnogo jednostavniji. Obaveza domaeg stanovnitva turistike zemlje je da posveti maksimalnu panju unapreenju i odravanju ivotne sredine, kao atraktivnih inilaca turistike privrede. Sistem vremenskog zakupa smjetajnih kapaciteta predstavlja jedan od najznaajnijih megatrendova na turistikom tritu. Moe se rei da je ovaj sistem relativno novija pojava u turizmu. Radi se o industriji sa brojnim obiljejima i specifinostima. Vremenski zakup opredjeljuje vlasnitvo dionice odreenih smjetajnih kapaciteta, pri emu dionica ima formu kupovine vremena - jedne ili vie sedmica za unaprijed odreeni broj godina jedinicama smjetajnih kapaciteta. Vremenski zakup smjetajnih kapaciteta podrazumijeva obino jednu ili vie sedmica, koje se rezerviu za korienje slobodnog vremena u turistikom podruju, bilo permanentno ili za odreeni broj godina. Pri tome, ugovor odreuje vrstu objekta za smjetaj i duinu trajanja zakupa (jedna ili vie sedmica). Razlozi popularnosti vremenskog zakupa smjetajnih kapaciteta su: Ne postoji potreba za posjedovanjem druge kue; otpadaju fiksni trokovi odravanja druge kue; unaprijed je obezbijeeno korienje slobodnog vremena; mogunost razmjene, preprodaje, iznajmljivanja; povean stepen kvaliteta i udobnosti u odnosu na hotelski smjetaj. Dosadanje iskustvo pokazuje da centri za vremenski zakup smjetajnih kapaciteta moraju zadovoljiti odreene uslove da bi se pozicionirali i prodavali na tritu. Prije svega, lokacija mora biti na atraktivnom podruju, to podrazumijeva njenu prirodnu i drutvenu atraktivnost. Neophodno je da centar, na datom podruju, raspolae: raznovrsnim ugostiteljskim objektima; objektima za opskrbu turista; razvijenom saobraajnom infrastrukturom; relativno kvalitetnijim dizajnom eksterijera i enterijera; da ima mogunost sportskih aktivnosti, zabava, rekreacije, razonode, kulturnih manifestacija i sl. Ekskluzivnost ponude podrazumijeva "mirnu lokaciju" u blizini poznatog turistikog centra, a poeljno je da centar, pored ovoga to je navedeno, raspolae i odreenim brojem smjetajnih jedinica za relativno krae zadravanje gostiju (dan ili dva). Neispunjavanje nekog od navedenih uslova moe poremetiti

42

vrijednost cijelog sistema, to se odraava tritu.

na njegov uspjeh na

Cijene se vrlo znaajno diferenciraju, a zavise od sljedeih kriterijuma: lokacija, vrsta smjetaja, ostali sadraji, kvalitet proizvoda, imid itd. Ako se raunaju trokovi koje zakupac ima, moe se izvesti jasan zakljuak da sistem vremenskog zakupa smjetajnih kapaciteta omoguava jeftiniju organizaciju korienja slobodnog vremena nego kada bi se imala vlastita kua ili vikendica, upravo zbog visokih fiksnih trokova odravanja, u odnosu na vrijeme korienja tokom godine. Stimulativna (podsticajna) putovanja su jasno uoljiva na turistikom tritu posljednjih godina. Kao poseban oblik turistikih putovanja, sa svojim karakteristikama i specifinim nainom menadmenta, dobijaju sve vei znaaj. Stimulativna putovanja (Incentive Travel) spadaju u grupu poslovnih putovanja, ako se ima u vidu da na turistikom tritu, osim njih, postoje i tzv. "putovanja iz zadovoljstva". Motiv za preduzimanje ovih putovanja razlikuje se od klasinih poslovnih putovanja. Kod klasinih poslovnih putovanja, motiv je prvenstveno poslovne prirode u smislu izvravanja nekog posla, vezano za ostvarivanje zarade ili koristi. Poslovno putovanje moe imati i struni motiv (seminari, konferencije...). Stimulativna putovanja su sloena, kvalitetna, relativno skupa, nemaju sezonu, a imaju za cilj stimulisanje. Vaan aspekt ovih putovanja je da ona postaju i jedno od modernih sredstava upravljanja prodajnim osobljem, kanalima distribucije i potroaima, radi doprinosa ciljevima preduzea. Nastala su kao rezultat napora privrednih subjekata (prvenstveno onih u SAD) da se kroz formu turistikih putovanja nagrade oni koji ostvaruju odreene doprinose ciljevima poduzea. Praktino, takva putovanja su jedan vid nagrade koja se vrlo visoko vrednuje i znaajno preferira u itavom nizu stimulacija za zaposlene. Samo vei dohodak za zaposlene nije vie jedina i dovoljna nagrada za izuzetno zalaganje, ve se u sistemu nagraivanja sve vie vrednuju one nagrade koje slue za zadovoljavanje tzv. "sekundarnih potreba". U poetku su ova putovanja davana zaposlenima koji su pri kraju svog radnog vijeka,

43

kao svojevrsna nagrada za privrenost i lojalnost firmi. Danas su osnovni razlozi za organizovanje stimulativnih putovanja sljedei: praenje obima prodaje, novi proizvodi, novo trite, prodaja cijele linije ili "slabih" proizvoda, poboljanje prodaje van sezone, unapreenje ukupne poslovne situacije itd.

Za razliku od drugih turistikih putovanja, stimulativna putovanja se organizuju preko cijele godine. Ova karakteristika stimulativnih putovanja je znaajna sa stanovita ravnomjernijeg stepena korienja turistikih kapaciteta. Ukljuivanje na ovaj segment turistikog trita prua znaajnu mogunost subjektima turistike ponude i na mikro (preduzea turistike privrede) i na makro nivou(mjesto, regija, zemlja) da ostvare znaajne prihode van turistike sezone, i da se, kroz ovaj segment, vre pozicioniraju na tritu. Imajui u vidu da su ovo plaena putovanja, znaajno je napomenuti da je mogunost potronje korisnika ovih putovanja u turistikim destinacijama vea u odnosu na "obine" turiste. Uobiajeno je da se u zavisnosti od cilja davaoca stimulativnih putovanja bira i turistika destinacija. Ukoliko je cilj pospjeivanje prodaje, uglavnom se bira domaa destinacija, uz relativno krae zadravanje uz ukljuivanje manjeg radnog sastanka. Ako se bira inozemna destinacija, onda su to poznati evropski (svjetski) gradovi ili klasine turistike destinacije. Relativno visoka cijena zahtijeva i visok kvalitet ovih putovanja, to podrazumijeva da se ona organizuju u poznatim turistikim destinacijama sa hotelskim smjetajem vrhunskog kvaliteta. To znai da i parcijalni turistiki proizvodi (ishrana, oping, zabava, sport, razonoda) moraju biti vrhunskog kvaliteta. Upravljanje ovim specifinim turistikim proizvodom podrazumijeva kreativnost pri izboru turistike destinacije i kombinaciju razliitih parcijalnih proizvoda u skladu sa strukturom koja se nagrauje, odnosno njenim doprinosom ciljevima poduzea. Tematski turizam se javlja kao jedan od trendova razvoja savremenog turizma.. Bazira se na 3E principu: zabava, uzbuenje, obrazovanje (Entertainment, Excitement, Education"). Tematski parkovi predstavljaju kombinaciju razliitih usluga (zabava, razonoda, sport, kultura, oping) na odreenom atraktivnom

44

podruju koje raspolae razliitom atraktivnou (prirodnom, drutvenom ili izgraenom), a koja se planira na tritu kao manje ili vie zaokruen proizvod. Nastali su na podruju SAD, a posljednjih decenija razvijaju se i u Europi, kao i u drugim dijelovima svijeta. Jedan od najpoznatijih tematskih parkova na podruju SAD je Diznilend, koji nudi razliite teme zabave ("Glavna ulica SAD", "Zemlja avanture", "Svijet prolosti", "Svijet fantazije" i sl.). Za razliku od Diznilenda, koji nudi niz razliitih tema iz stvarnosti, mate, blie i dalje prolosti ili budunosti, postoje i takvi tematski parkovi koji se baziraju na jednoj temi ("Svijet mora", "Svijet divljine, "Svijet nacionalne kulture" itd.). Neki evropski tematski parkovi (na primjer Aquaboulevard u Parizu) svojim bogatim sadrajima pruaju bezbroj mogunosti za zabavu, razonodu, rekreaciju, sport, trgovinu. Veliki broj tematskih parkova u Evropi nudi specifine teme koje ne zadovoljavaju samo potrebe turistike potranje, ve postaju svojevrsni kulturni centri ("Prapovijesni park", "Vikinki centar", "Rimski muzejski park"), gdje se mogu nai rekonstruisana mjesta i dogaaji iz prolosti i doivjeti duh prethodnih civilizacija. Trend je da tematski parkovi u budunosti budu prikriveni centri za trgovinu, zabavu i razonodu domaeg stanovnitva, kao i stranih i domaih turista. Ve danas postoje tematski parkovi integrisani sa modernim trgovakim centrima. Kako bi se postigla vea atraktivnost, koristie se tehnolokotehnika dostignua i inovacije, posebno u oblasti savremene audiovizuelne tehnologije. To podrazumijeva perspektivno osvjeavanje proizvoda, kreiranje novih parcijalnih sadraja iz oblasti zabave, razonode i rekreacije i sve vei interes investitora. Nacionalni parkovi su podruja velike atraktivnosti, a izvanredan su potencijal za razvoj eko-turizma, seoskog turizma, odmora u planinskim podrujima tokom cijele godine, izletnikog turizma... U podrujima koja nijesu pod zatitom postoji potencijal za razvoj odrivog lovnog turizma. Nacionalni parkovi jo uvijek nijesu pripremljeni za prihvat i kvalitetan boravak veeg broja turista. Neophodno je urediti pjeaku infrastrukturu, sistem oznaavanja, odmorine punktove i adekvatan prevoz, ime bi se znaajno unaprijedio turistiki potencijal tih podruja. Imperativ svakako mora

45

biti na ouvanju prirode. Primjena informatike tehnologije na turistikom tritu podrazumijeva savremeno poslovanje, tj. implementaciju informatikih sistema u poslovne sisteme turistikih agencija, aviokompanija, hotelskih lanaca, rent-a-kar preduzea i ostalih uesnika u formiranju turistikog proizvoda. Kompjuterizacija otvara iroke mogunosti za komunikaciju preduzea turistike privrede, kako meusobno, tako i sa korisnicima njihovih usluga - turistima. Kompjuterizacija omoguava da se povea proizvodnost rada u turizmu, ali ne treba zanemariti injenicu da nova tehnoloka rjeenja mogu dovesti do standardizacije usluga, i to kako onih koje su nekada poeljne i neophodne u smislu prepoznavanja kvaliteta odreenog turistikog proizvoda, tako i u negativnom smislu, tj. u smislu stvaranja uniformnog proizvoda i gubljenja neposrednog kontakta izmeu davaoca i korisnika turistikih usluga. Potrebno je, u tom smislu, nai ravnoteu izmeu tenje za postizanjem to vieg kvaliteta proizvoda, odnosno usluga, i ouvanja neposrednog kontakta izmeu osnovnih uesnika u tom procesu. Primjena informatike tehnologije u turizmu, bilo da se radi o sistemima za obradu podataka ili njenoj primjeni kao sredstva za upravljanje rastom i razvojem, karakteristina je za sve vrste preduzea turistike privrede. Vazduhoplovne kompanije su prve primijenile kompjutersku tehnologiju, i to u oblastima: rezervacije karata, raunovodstvenih operacija, fakturisanja, informisanja itd. U ove sisteme ukljuuju se i putnike agencije, pri emu nastaje niz specifinih odnosa kada su u pitanju, na primjer, rezervacija i prodaja karata, kao i poslovi u oblasti raunovodstvenih operacija i fakturisanja. Kada se radi o hotelijerstvu, moe se zapaziti da je rezervisanje smjetaja preko telefona i teleksa jo uvijek dominatno, ali da uvoenje i primjena kompjuterske tehnologije ima trend rasta. Znai da kompjuterizacija postaje novo sredstvo upravljanja i konkurentske borbe u hotelijerstvu. Takoe, hotelski parcijalni proizvod se ukljuuje u razvijene distributivne sisteme, posebno rezervacijske sisteme vazduhoplovnih kompanija.

46

Postoje informatiki sistemi sa posebnim softverima koji su kompatibilni sa rezervacijskim sistemima vazduhoplovnih kompanija i koji omoguavaju da putnika agencija na uobiajeni nain vri rezervaciju hotelskog smjetaja. Ovi sistemi imaju mogunost ulaska i u druge sisteme, a isto tako dozvoljavaju ulazak raznovrsnih uesnika na strani turistike ponude. Uvoenjem rezervacijskog sistema u poslovanje turoperatora znaajno je unaprijeen proces distribucije paket aranmana, uz snienje trokova i poveanje tanosti i brzine. Krupne promjene u poslovanju subjekata na turistikom tritu, koje je donijela primjena informatike tehnologije ogledaju se u korienju Interneta, ime je omoguena razmjena poruka u okviru razliitih grupa, kupovina roba ili usluga, prezentacija proizvoda ili usluga itd.

47

2. NAUTIKI TURIZAM
2.1. POJAM I DEFINISANJE Nautiki turizam je vid turizma koji se odvija na vodi ili uz vodu. Ime je nastalo od grke rijei naus (lat. navis) koja znai brod. U irem smislu njeno znaenje se vee uz pomorstvo, plovidbu, brodarenje. Nautiki turizam je danas dostigao masovne razmjere u svim razvijenim krajevima svijeta, posebno u Evropi i SAD. Trenutno u raznim pomorskim zemljama svijeta razmjeteno je i plovi oko sto pedeset miliona plovila nautikog turizma (jahte, jedrilice, motorni amci). U isto vrijeme u nautiki turizam aktivno je ukljueno, radi rekreacije, psihosomatskog uravnoteenja i zdrave razonode, preko petsto miliona ljudi. Iskustva u svim razvijenim turistikim zemljama u svijetu pokazuju da ni u jednoj regiji uz topla mora ne moe biti intenzivnog i uspjenog turistikog prometa bez uea i razvoja nautikog turizma. Turistiki promet na moru, bez obzira na sve druge turistike vrijednosti i pogodnosti, ostaje hendikepiran, ako ga ne prati i odgovarajua savremena nautika ponuda i infrastruktura. Poeci plovidbe radi zabave, rekreacije i sporta obiljeeni su regatama po nizozemskim kanalima ve u 16. vijeku. Nautiki turizam se kao oblik savremene turistike aktivnosti poeo razvijati u 19. vijeku. Intenzivnija izgradnja specijalizovanih luka za vez amaca i jahti i boravak njihovih posada zapoela je u 20. vijeku. Za takve je luke, njihove ureaje i opremu Udruenje konstruktora motora i brodova iz New Yorka 1928. godine upotrijebilo pojam marina, koji od tada postaje meunarodno priznat i korien naziv za osnovne objekte nautikog turizma, specijalizovane luke u kojima se osim vezova, ureaja, opreme i usluga odravanja plovila, njihovim korisnicima-nautiarima nudi i sve vei broj razliitih turistikih usluga smjetaja, ishrane, razonode, zabave, sporta i sl.

48

Uz izvornu italijansku rije marina koja znai more, morsku povrinu, obalu, primorje u nekim se zemljama za takve specijalizovane luke nautikog turizma jo koriste i nazivi: porto turistico ili puerto deportivo. U stranoj literaturi pojam nautiki turizam se esto poistovjeuje s pojmom marine tourism ili nautical tourism. Ovako definisan pojam se direktno vezuje za plovidbu i druge aktivnosti na moru. Meutim, nautiki turizam se ostvaruje na rijekama i jezerima, njihovim obalama, na vlastitim ili iznajmljenim plovilima za rekreaciju, razonodu i sport, stacionarno ili u plovidbi. S druge strane, marine tourism, kako ga neki autori definiu, obuhvata i aktivnosti turista na plai koje obino nisu obavezno i direktno povezane s plovidbom. Kada se navedenim pojmovima nautical tourism i marine tourism dodaju i drugi, esto korieni pojmovi, kao to su yachting tourism, sailing tourism, leisure boating, ve postaje jasniji pojam nautikog turizma koji obuhvata sadraje i aktivnosti na vodi (moru, jezerima, rijekama), a koje se dopunjavaju sa odreenim aktivnostima na kopnu i boravkom turista nautiara na plovilima. Raznolikost definicija nautikog turizma u naoj literaturi se moe ilustrovati injenicom da neki autori u nautiki turizam ubrajaju i vonju putnikim i teretnim brodovima, drugi pod tim pojmom podrazumijevaju vonju malim amcima i jedrilicama, luksuzna krstarenja kruzerima, sve oblike turizma koji su vezani uz vodu, kao to su, uz ve navedeno, sportovi na vodi, ronjenje itd. Turistike usluge u nautikom turizmu su: iznajmljivanje prostora uz ureenu i, djelimino ili potpuno, zatienu obalu (u daljem tekstu: vez) za smjetaj plovnih objekata i turista nautiara koji borave na njima;. iznajmljivanje plovnih objekata za odmor i rekreaciju (charter, crusing i sl.); prihvat, uvanje i odravanje plovnih objekata na vezu u moru i suvom vezu; usluge snabdijevanja nautiara (vodom, gorivom, namirnicama, rezervnim dijelovima, opremom i sl.); ureenje i pripremanje plovnih objekata;

49

davanje razliitih informacija nautiarima (vremenska prognoza, nautiki vodii i sl.); kole jedrenja, obuke za skutere i voditelje amaca; obezbjeivanje slube spasavanja i pruanja hitne medicinske pomoi; druge usluge za potrebe nautikog turizma.

Sve ovo govori da za pojam nautiki turizam, koji se uobiajeno koristi ne samo u svakodnevnom ivotu nego i u strunoj i naunoj literaturi, jo uvijek ne postoji adekvatna, jedinstvena definicija niti njegovo sadrajno odreenje. To potvruje i injenica da se za razliku od, na primjer, ruralnog turizma, kulturnog turizma, definicija nautikog turizma ne moe nai ni u dokumentima Svjetske turistike organizacije (WTO). ta se pod pojmom nautiki turizam najee podrazumijeva sadrano je u sljedeim definicijama: Nautiki turizam je multifunkcionalna turistika djelatnost sa veoma izraenom pomorskom komponentom. Nautiki turizam je selektivni oblik turizma koji potrebu za plovidbom u smislu zabave i odmora uobliava kroz turistiku ponudu. Nautiki turizam je plovidba i boravak turista nautiara na plovnim objektima i u lukama nautikog turizma radi odmora i rekreacije (Zakon o turistikoj djelatnosti Republike Hrvatske). Nautiki turizam je plovidba i boravak turista-nautiara na plovnim objektima (jahta, brodi i sl.), kao i boravak u lukama nautikog turizma radi odmora i rekreacije.(Zakon o turizmu RCG) Nautiki turizam je skup aktivnosti i odnosa koji su uzrokovani boravkom turistanautiara u lukama nautikog turizma i plovidbom na vlastitim, iznajmljenim ili tuim plovnim objektima radi rekreacije, sporta ili razonode. Paljivom analizom datih definicija i uvoenjem nekih novih pojmova dobija se definicija koja sveobuhvatno objanjava pojam nautikog turizma u savremenim razmjerama.

50

Nautiki turizam je skup aktivnosti i odnosa koji su uzrokovani boravkom turista nautiara u lukama nautikog turizma ili izvan njih, te korienje plovnih objekata i drugih objekata vezanih za nautiku turistiku djelatnost, radi rekreacije, sporta, razonode i drugih potreba. Pojam izvan njih(misli se na luke nautikog turizma) otvara mogunost nautiarima da borave i na divljim vezovima i uvalama koje nisu luke nautikog turizma. Plovidba nije uslov nautikog turizma. Jedan dio korisnika nautike turistike ponude boravi na plovilu, a da tokom cijelog svog boravka ne isplove. Zato je pojam plovidba zamijenjen pojmom korienje. Uz neizostavni pojam plovilo dodato je i drugih objekata vezanih za nautiku turistiku djelatnost. Noenje (ili smjetaj) u okviru nautike turistike ponude, sve ee je povezano sa noenjem u objektima koji su sastavni dio marina. Osim sporta, rekreacije i razonode, koji obuhvataju gotovo sve ljudske potrebe i interesne sadraje u potranji nautikog turizma, uveden je pojam i drugih potreba. Razlog je tome potranja koja se gotovo svakodnevno iri u smislu motiva i dio je sve jaeg, stratekog menadmenta marina, kao najvieg stepena kvaliteta ponude. Dakle, rije je o vidu turizma koji obuhvata plovidbu i boravak turista -nautiara na vlastitim ili iznajmljenim plovilima za razonodu, sport i rekreaciju u lukama nautikog turizma i svim drugim lukama, luicama, prirodnim uvalama i zaklonitima, i s time neposredno i posredno povezane aktivnosti i djelatnosti. Nautiki turizam sadrajno je povezan s plovilom, a prostorno s vodom (morem, rijekom ili jezerom). Proizilazi da je nedjeljivi dio nautikog turizma djelatnost iznajmljivanja plovila, a njegovim posebnim oblikom moe se smatrati i plovidba i boravak turista na tradicionalnim brodovimajedrenjacima. Takoe, njegov obavezni sadraj predstavljaju mnogobrojne proizvodne i uslune djelatnosti (mala brodogradnja, izrada jedara, usluge odravanja plovila i motora, instrumenata i opreme i sl.). Iako sve to vrijedi i za nautiare i plovila na rijekama, jezerima i kanalima, dakle i za nautiki turizam na unutranjim vodama, injenica je da je njegov udio u ukupnoj turistikoj ponudi, po svim

51

pokazateljima nautikog turizma, jo uvijek zanemarljiv.

2.2. PODJELA I TIPOVI NAUTIKOG TURIZMA U dostupnoj literaturi osnovna podjela nautikog turizma je napravljena prema vrsti djelatnosti (nautiko-turistike ponude). Prema toj podjeli nautiki turizam se dijeli na: luke nautikog turizma, arter, kruzing.

Unutar ove podjele praksa je ustanovila i druge tipove nautikog turizma: Sa stanovita veliine i vrste plovila, nautiki turizam se dijeli na: brodski (putniki, putniko-turistiki brodovi, putnikoteretni brodovi, trajekti, hidrokrilni brodovi, brodovi plovee kue ili plovei hoteli i sl.), jahting turizam (jahte raznih tipova i veliina za krstarenje i izlete), moto-nautiki turizam (jedrilice, amci s motorom i bez njega, gliseri razliitih vrsta, raznovrsna plovila za sport i rekreaciju, specijalna plovila za podvodnu aktivnost itd.).

Sa stanovita obima plovidbe: veliki nautiki turizam (plovidba u veim plovnim objektima okeanska krstarenja, krstarenja u zatvorenim morima, kruzing, dui izleti), mali nautiki turizam ili zabavna navigacija (jahte, jedrilice, sportski amci, gliseri, razni plovni objekti za zabavu i razonodu i sl.).

Sa stanovita organizacije nautiki turizam se dijeli na: individualni i 52

grupni masovni.

Podjela nautikog turizma na tipove prema ambijentu u kome se realizuje: nacionalni, meunarodni. obalni, prekomorski, u zatvorenim morima, na unutranjim vodama (rijekama i jezerima).

Tipovi nautikog turizma prema motivu (cilju): kupalini (uz korienje raznuh plovila za rekreaciju i sport na vodi na noni, runi ili motorni pogon), podvodni (ronilaki), izletniki, boravini (u turistikim lukama, kamping), plovidba radi sporta i razonode, krstarenje, jedrenje, nautiki turizam na otvorenim morima ostrvski (robinzonski). turistiki prevoz, kombinovani. 2.3. STRUKTURA NAUTIKOG TURIZMA Postojea literatura prilazi tretiranju nautikog turizma ne ulazei u sutinu strukture samog pojma. Nautiki turizam je sloen sistem2 koji moe u potpunosti funkcionisati jedino ako svi njegovi

a). Sistem - strukturalno i funkcionalno jedinstvo jednovrsnih i raznovrsnih elemenata ili posebnih inilaca koji po svojim odreenim svojstvima, to jest po kvalitetima, relacijama, vezama i meusobnim uticajima ine to jedinstvo dr Bogdan ei, Osnovi metodologije drutvenih nauka, Nauna knjiga, Beograd,1978. b). Sistem (grki systema) - ono to je sastavljeno, sastav, ureena i od raznovrsnih stvari sastavljena cjelina, skup ureenih dijelova M.Vujaklija, Leksikon stranih rijei i izraza, Prosveta, Beograd, 1980.

53

pojedinani konstituenti funkcioniu u potpunosti. Iz definisanja pojma nautikog turizma prepoznaju se njegovi konstitutivni dijelovi. Kao osnova (baza) pojavljuje se voda - prirodni resurs, medij bez koga nautiki turizam ne bi egzistirao. Na bazu se nadograuju faktori3 i elementi4 koji zajedno sa bazom ine sistem nautikog turizma. Prirodni resursi, kao osnova razvoja nautikog turizma, uvijek su povezani sa vodenim prostorom (more, jezera,rijeke), obalnim rubom i klimom koja vlada u tom podruju. Mnoge svjetske metropole su nastale i razvile se na obalama mora, uz rijene tokove ili u blizini jezera. More i obalni rub je najznaajniji prirodni elemenat za razvoj nautikog turizma. Jezera, prirodna ili vjetaka, su specifine destinacije i predstavljaju bogatu turistiku ponudu. Osim prirodnih atraktivnosti, jezera nude i brojne rekreacijske i sportske sadraje. Nerijetko se na jezeru organizuju veslake ili jedriliarske regate, trke sportskih amaca, podvodne aktivnosti itd. Rijeke su, takoe, podruja interesantna za nautike turiste. One mogu da ponude niz atraktivnosti koje savremeni nautiki turista potrauje, npr. kajakatvo, splavarenje, jedrenje, ribolov itd. Posmatrano kroz teoriju sistema, nautiki turizam je sistem (ili podsistem turizma) koji sainjavaju faktori i elementi koji su u meusobnoj zavisnosti, a skupa djeluju u zajednikom medijumu vodi.

3 4

Faktor - inilac, uzrok, tvorac. Faktotum (ital. factotum) glavni inilac. elemen(a)t vaan sastavni dio cjeline

54

Slika br.1 Sistem nautikog turizma Na slici 1. je ematski prikazan sistem nautikog turizma sa njegovim konstitutivnim dijelovima. Pod faktorima nautikog turizma se podrazumijevaju nautikog turizma i plovila. luke

Luka nautikog turizma je turistiki objekt koji u poslovnom, prostornom, graevinskom i funkcionalnom pogledu ini cjelinu, ili koji u okviru ire prostorne cjeline ima izdvojeni dio i neophodne uslove za potrebe nautikog turizma. Plovila za nautiki turizam su plovni objekti s motorom ili bez njega, prikladni za krstarenje na moru, rijekama, jezerima i kanalima radi razonode, zabave i rekreacije. Razlikuje se 6 osnovnih vrsta plovila za nautiki turizam: turistiki brod, jahta, jedrilica, gliser, amac i ostala plovila. Elementi nautikog turizma se ugrubo mogu podijeliti na tri grupe: grupa za zadovoljavanje potreba iz oblasti sportova na vodi, grupa za rekreaciju i zabavna grupa elemenata. 55

Dakle, tipovi nautikog turizma predstavljaju njegove elemente koji se pojavljuju kao vrsta upranjavanja nautikih potreba (jedrenje, veslanje, ronjenje, krstarenje, rafting, surfovanje, rombinzonski, boravini, izletniki turizam, itd).

3. MORE I PRIOBALJE - PRIRODNI RESURS NAUTIKOG TURIZMA

Opte karakteristike prirodnih resursa, kao osnove za razvoj nautikog turizma (more, jezera, rijeke) mogu se posmatrati kao: reljef obalnog ruba i priobalja, fizike, hemijske i termalne osobine akvatorije i meteoroloki elementi (temperatura vazduha, padavine, vlanost, insolacija...).

Razuenost obale posebno se istie na obalnom rubu (dodir kopna i vode). Pod djelovanjem morskih talasa, akumulacijskog rada rijeka, nanosa nastalih obilnim padavinama, nastaju zalivi, uvale, pjeskovite i ljunane plae, a sve to je potencijal nautiko-turistike ponude. Nizinska? podruja sa pjeskovitim plaama predstavljaju prirodni

56

kapacitet za izgradnju hotela i objekata za opsluivanje turista, luka nautikog turizma. Idealan su potencijal za boravini turizam, obogaen rekreativnim, sportskim i zabavnim objektima na vodi, pod vodom i na obali. Razuenost obale se ogleda i u broju i veliini ostrva. Ostrvski arhipelazi predstavljaju veoma pogodne prostore za izgradnju objekata za nautiki turizam (sidrita, privezita, marine), a plovidbu takvim podrujem ine atraktivnom i zanimljivom. Osim atraktivne ljepote, razuena obala omoguava krstarenja, kao segment nautikog turizma i prua dobra prirodna sklonita od nevremena. 3.1. POSTANAK I EVOLUCIJA MORA I OKEANA Sunev sistem, ukljuujui i planetu Zemlju, smatra se da je nastao prije otprilike 5 milijardi godina. Moderne teorije porijekla i postanka solarnog sistema govore da su planate postale zgunjavanjem i agregacijom ogromnih oblaka kosmike praine i gasova. Ove ogromne grudve vrste materije su dalje rasle i privlaile se meusobno zahvaljujui sili gravitacije. Kako je planeta Zemlja dostizala dananju veliinu, pritisak njenih spoljanjih slojeva je sabijao i zagrijavao njen centar. Potpomognut toplotom radioaktivnih elemanata, odnosno termonuklearnim reakcijama, njena unutranjost se topila i na kraju postala tena. Gvoe, nikal, kao i niz drugih tekih elemenata nali su se u jezgru, dok su laki elementi ostajali na povrini, hladili se i na kraju formirali tanak sloj Zemljine kore. Kroz mnogobrojne vulkanske kanale koji su prolazili kroz koru izbijali su teni materijali i gasovi koji su se razlivali po povrini mlade planete i formirali primitivnu atmosferu. Vodena para je, takoe, bila prisutna. Kako se planeta hladila vodena para se kondenzovala i tako je dolo i do prvih kia koje su se nakupljale u najniim djelovima Zemljine kore formirajui primitivne okeane. Atmosferski gasovi su se rastvarali (difundovali) u akumuliranoj vodi zajedno sa drugim hemijskim jedinjenjima iz podloge. Moni rijeni tokovi su sapirali znatnu koliinu hemijskih jedinjenja i elemenata sa kopna i donosili ih u primitivni okean. Na ovaj nain je nastala morska (okenaska) voda. Od tog momenta, okeanski baseni i sami okeani su se stalno mijenjali.

57

Na mnogo kraoj vremenskoj skali neki drugi procesi su uticali na sadanji oblik i veliinu mora i okeana. Prije samo 18 000 godina, sjeverni dijelovi Evrope, Azije i Sjeverne Amerike su bili zaleeni i pod ledenom kapom najskorijeg ledenog doba ili u zadnjem glacijalnom maksimumu. Ogromne koliine vode koje su bile zarobljene u obliku tadanjeg ledenog pokrivaa (slino dananjem Arktiku i Antarktiku) uzrokovale su sputanje nivoa obalnih mora za 150 m ispod sadanjeg nivoa. Izmeu 18 000 i 10 000 godina?, topljenjem tih kontinentalnih gleera, nivo mora se podigao za 150 m i poplavio dijelove kopna koji su bili na suvom za vrijeme zadnjeg glacijalnog maksimuma. Koralni grebeni, estuari i drugi plitki morski habitati su, tokom tih promjena, znaajno modifikovani. Svjetsko more se prostire na 360 mil. km2 Zemljine kugle i zauzima 70,8 % povrine nae planete, a vodena masa iznosi 1368 mil. km3. Ovo izgleda kao ogromna zapremina, ali ako se uporedi sa Zemljinim dijametrom od 13 250 km, okeani su, u stvari, tanak film vode koji se nalazi na Zemljinoj kori5. Prosjena dubina iznosi 3800 m, a srednja visina kopna 875 m. Najvea izmjerena dubina prelazi 11 000 m (elinder - nalazi se u Marijanskoj brazdi, Tihi okean). Oko 1650. godine Varenius je podijelio more na okeane, mora, zalive i morske prolaze. Po toj podjeli su definisani: Tihi, Atlantski, Indijski, Sjeverni ledeni i Juni ledeni okean.

Komisija za nazive i podjelu mora pri Geografskom drutvu u Londonu je 1845. godine prihvatila ovu podjelu, a od kraja 19.vijeka Sjeverni ledeni okean (Sjeverno ledeno more) se ubraja u Atlantski okean, a vode Junog ledenog okeana su razdijeljene na tri velika okeana, tako da je prihvaena podjela na:
5

Tihi okean (Pacifik) oko 179 mil. km2 ili 50%

Vodena masa iznosi oko 0.25 promila ukupne Zemljine mase

58

Atlantski okean 106,5 mil. km2 ili 29% Indijski okean 77,4 mil. km2 ili 21%

Jo se, kod podjele mora, u literaturi moe pronai i Arktiki, kao etvrti okean, ali realno oni su svi jedinstveni i meusobno povezan okeanski sistem. Prema geografskim karakteristikama, mora se dijele na: sredozemna mora - mora koja su gotovo sa svih strana okruena kontinentskim masama, a s okeanom ih veu relativno uski morski prolazi (npr. evropsko Sredozemno more). U sredozemnim morima nalaze se manja mora drugog, treeg ili etvrtog stepena (npr. u evropskom Sredozemnom moru mora drugog stepena su: Jadransko, Egejsko, Crno more; treeg stepena Jonsko, Levantsko, Tirensko; etvrtog stepena: Ligursko, Balearsko, Alboransko); unutranja mora - lee unutar kontinenata (npr. Baltiko more); rubna mora - niu se du rubova kontinenta (npr. Sjeverno, Beringovo, Kalifornijsko, Tasmansko more); meuostrvska mora - mora koja su nizom ostrva odvojena od okeana, a voda im je po hemijsko-fizikim svojstvima slina vodi okeana (npr. Sulu, Celebsko, Javansko). Bez obzira na geografsku razliitost, morsko se prostranstvo odlikuje tijesnom povezanou. Okeani i sporedna mora su povezani meusobno strujanjima, pa je ta ogromna masa vode u neprekidnom pokretu. Strujanje vode se odvija u horizontalnom smjeru izmeu raznih mora i njihovih dijelova, i u vertikalnom, od povrine do najveih dubina, to rezultira jednakim ili vrlo slinim hemijskim i fizikim osobinama morske vode. Blizu dvije treine ukupnog kopna je smjeteno na sjevernoj hemisferi, dok je juna hemisfera preteno okeanska sa skoro 80% povrine koja je pokrivena vodom. Pacifiki okean je sam polovina od totalne okeanske povrine.

59

3.2. KARAKTERISTIKE MORSKE VODE 3.2.1. Salinitet Voda u morima se nakupljala milijardama godina, bilo drenaom sa okolnog kopna (vrei eroziju raznih stijena na svom putu do mora), bilo kondenzacijom iz atmosfere (kie). Oko 3,5 % morske vode se sastoji od rastvorenih jedinjenja koja su porijeklom iz Zemljine kore i atmosfere, dok je drugih 96,5 % ista voda. Najvei dio rastvorenih jedinjenja u svjetskom moru predstavljaju soli. Totalna koliina rastvorene soli u morskoj vodi naziva se salinitet i mjeri se u promilima (1:1000; ). Prosjeni salinitet morske vode je oko 35 (35 grama soli u 1000 grama morske vode). Vrijednosti saliniteta mogu da variraju od gotovo 0 na uima velikih rijeka, pa do 40 u nekim regionima Crvenog mora. Ipak, u otvorenim okeanskim regionima daleko od obalnih uticaja, salinitet vrlo malo varira i to na velikim prostranstvima. Salinitet povrinskih okeanskih voda varira zavisno od geografskog poloaja: u ekvatorijalnom podruju 34,5 i 35,0 oko 20 geografske irine na obje polulopte 37 prema polovima pada i iznosi ispod 34 u arktikom podruju zbog poveanog kopnenog dotoka i smanjene evaporacije salinitet moe biti ispod 28.

Promjene slanosti po dubini su male - obino oko 1. U dubljim dijelovima Crnog i Baltikog mora se nalazi slanija voda (na povrini slanost je 17,59, na 100m 19,65, a na 1000m 22,59). Salinitet utie na fizika svojstva morske vode: sniava temperaturu zamrzavanja, a poveava temperaturu kljuanja. Promjene saliniteta utiu na osmozu, toplotni kapacitet, viskoznost, toplotnu i elektrinu provodljivost, refrakciju i povrinski napon morske vode6. Salinitet se mijenja zahvaljujui procesima koji dodaju ili oduzimaju

Povean napon povrine, uslovljava sporije isparavanje morske od slatke vode

60

so ili vodu iz mora. Primarni mehanizmi koji imaju za posljedicu mijenjanje saliniteta mora su isparavanje (evaporacija), kie, rijeni slivovi (koliina slatke vode koja se uliva u more) i zamrzavanje i otapanje morske vode. Kada je nivo evaporacije vei nego nivo priliva (kia), voda isparava sa povrine i salinitet se poveava, i obrnuto. Blizina ua velikih rijeka, odnosno slivova, imaju za posljedicu smanjenje saliniteta. Kada se morska voda zamrzava (na polovima), samo molekuli vode ulaze u sastav kristala leda dok joni rastvorenih soli ostaju u nesmrznutoj vodi. Na ovaj nain se salinitet poveava dok se otapanjem leda salinitet smanjuje. 3.2.2. Svjetlost i temperatura u moru Koliina svjetlosne (toplotne) energije koja kroz atmosferu dospijeva do povrine mora zavisi od prisustva praine, oblaka i gasova koji je apsorbuju, reflektuju ili rasijavaju na njenom putu. U prosjenim uslovima, 65 % od svjetlosne energije koja dospijeva do atmosfere stie do povrine mora. Intenzitet svjetlosne energije koji dospijeva do mora se smanjuje sa smanjenjem ugla Sunca (ugao pod kojim Sunevi zraci dospijevaju do povrine mora), kao to je to sluaj tokom zime ili na veim geografskim irinama (prema polovima Zemlje), jer se vei dio zraka reflektuje od morske povrine ka atmosferi. Gustina morske vode je funkcija temperature i saliniteta. Gustina morske vode raste sa padom temperature i poveanjem saliniteta. U normalnim uslovima temperatura ima dominantni uticaj nad salinitetom, jer varira u daleko veem opsegu (-2 oC do 30 oC) nego salinitet. to se tie vertikalne distribucije temperature, saliniteta i gustine moe se rei da je najgua voda na samom dnu, dok se fiziki procesi zahvaljujui kojima dolazi do ovih promjena (evaporacija, smrzavanje, hlaenje i zagrijavanje) deavaju na morskoj povrini. Tako je gua voda na okeanskom dnu prvobitno sa povrine i dospijeva tonjenjem na to mjesto. Proces tonjenja je jedini mehanizam na osnovu kojeg vode najdubljih zona cirkuliu. 3.2.3. Kretanje morske vode U morima i okeanima se odvijaju etiri vrste dominantnih kretanja

61

vodenih masa: talasi, plima i oseka (morske mijene), morske struje, vertikalna kretanja morske vode. 3.2.3.1. Talasi Morski talasi predstavljaju periodinu deformaciju granine povrine mora. Njih najee izazivaju vjetrovi i oscilacije mora usljed plime i oseke. Povrinski talasi se javljaju na granici atmosfera - more, dok se u moru jo javljaju i unutranji talasi koji nastaju na granicama razliitih slojeva u moru. Osim unutranjih i povrinskih talasa koji se mogu javiti na moru, radi postojanja prostornih promjena u topografiji mora, javljaju se i takozvani rubni talasi. Talasi su najobinije i najee kretanje morske vode koje proizvode vjetrovi. Dovoljno je da se javi obino kretanje vazduha nad vodenom povrinom i da se stvore samo mali talasi, pa da vjetar dobije u njima oslonac da proizvede vee. Morski talasi se kreu odreenom talasnom brzinom dok se estice u moru kreu periodino, vraajui se, u toku jednog ciklusa, na poetni poloaj. Prvo talasanje koje je neposredno izazvano vjetrom je dosta nepravilno: vodene estice se uzajamno i neprestano sudaraju, esto i prebacuju i vjetar ih otkida od talasnog brijega i nosi u obliku horizontalne kie. Ta uzburkana povrina kod mnogih naroda, pa i kod naih primoraca, naziva se m o r e. Meutim, kad vjetar prestane, vodene mase nastavljaju da se pod uticajem unutranje tee i sopstvene inercije i dalje talasaju, ali sada u znatno pravilnijem simetrinom obliku, i tek ovo pravilno kretanje moe se nazvati talasanje. Na taj nain se razlikuju dvije vrste talasa: vjetrovni (prisiljeni) talasi i slobodni (mrtvo more) talasi. Tabela br. 1: SKALA STANJA MORA Stanje mora 0 Opis mirno Visina talasa (m) 0

62

1 2 3 4 5 6 7 8 9

naborano malo talasasto umjereno talasasto talasasto jae talasasto jako talasasto teko more vrlo teko more izuzetno teko more

0 - 0.1 0.1 - 0.5 0.5 - 1.25 1.25 - 2.5 2.5 - 4 4-6 6-9 9 - 14 >14

Talasi mogu biti progresivni, to znai da se njihova energija kree u odreenom smjeru, i stojni talasi koji predstavljaju dva progresivna talasa koji se kreu u suprotnim smjerovima. Primjer progresivnog talasa su plimni talasi, dok su sei primjer stojnog talasa u moru. Sila koja prouzrokuje nastanak morskih talasa moe biti periodina i neperiodina, pa se tako razlikuju: talasi prouzrokovani plimotvornom silom plimni talasi; talasi prouzrokovani vremenskim promjenama topografije dna cunamiji; talasi prouzrokovani atmosferskim djelovanjem na povrinu mora povrinski talasi, seje i drugi. Osim ovih, na kraim talasnim duinama (manjim od 1,7 cm) javljaju se kapilarni talasi koji su prouzrokovani silom napetosti morske povrine. Na kraju, injenica da je Zemlja rotirajui elipsoid prouzrokuje i pojavu inercijalnih oscilacija ili Rozbijevih talasa koji se mogu manifestovati kao povrinski ili unutranji talasi. Morski talasi se mogu podijeliti i na talase dubokog mora, za koje je znaajno da je talasna duina mnogo manja od dubine mora, i na talase plitkog mora gdje je dubina mora znatno manja od talasne duine talasnog poremeaja. Primjeri talasa dubokog mora su povrinski talasi prouzrokovani vjetrom, dok su cunamiji predstavnik talasa plitkog mora. Talasi dubokog mora su uglavnom posljedica duvanja vjetra nad

63

nekim podrujem. Ova grupa talasa jo se naziva i povrinski talasi prouzrokovani vjetrom. Proces nastajanja i razvoja povrinskih talasa prouzrokovanih vjetrom moe se razmatrati kao funkcija tri osnovne varijable: brzina vjetra, duina privjetrita nad kojim vjetar duva i vrijeme trajanja. Struktura talasa. Kod talasa treba razlikovati sljedee osnovne elemente: talasnu visinu, talasnu duinu, talasnu periodu i talasnu brzinu. Kod svakog talasa razlikujemo talasni brijeg ili talasno uzvienje i talasnu dolinu ili talasno udubljenje. Visinom talasa se naziva vertikalno rastojanje ili visinska razlika izmeu najnie take talasne doline i najvie take talasnog brijega. Duina talasa je horizontalno udaljenje ili horizontalna razlika od vrha jednog do vrha drugog talasnog brijega. Ona je obino 10 do 20 puta vea od visine talasa i iznosi prosjeno od 100 do 180 m, dok pri najjaim burama ne prelazi duinu od 300 m. Talasna perioda je razmak u vremenu ili ono vrijeme koje protekne dok dva uzastopna talasna brijega prou pored neke stalne take ili posmatraevog oka. Brzina talasnog oblika ili profila talasa naziva se brzina napredovanja i odreuje se vremenom za koje se poremeaj prenese kroz odreenu sredinu. Brzina kretanja talasa redovno je manja od brzine kretanja vjetra i oznaava se brojem metara u sekundi. U zatvorenim i ivinim morima, talasne povrine su manje nego na okeanskim povrinama, a isto tako i iznad pliaka. U Sredozemnom moru srednja izmjerena visina talasa je manja od 5,5 m (najvea izmerena 10,3 m). Pored povrinskog dejstva talasa, talasno kretanje vode se prostire i u dubinu. Dubina do koje se prostiru talasi je razliita i zavisi od jaine talasa (maksimalno do 200 m). Na ravnim obalama u kojima je dubina vode manja od visine talasa, usljed opadanja duine i brzine, visina talasa raste i nastaje slamanje talasa, to znai da poveano trenje na dnu plieg mora usporava napredovanje donjeg dijela talasa, dok brijeg talasa koji se kree istom brzinom ostaje bez podloge i tako se stropotava. Na strmim obalama razvijanje talasa je najjae i najizrazitije i naziva se mlat. Talas se naglo i vertikalno slama unazad, dostiui visinu i od 40 do 50 m. Razvoj i jaina mlata zavise od smjera i jaine talasa.

64

Jaki talasi, koji udaraju normalno na strmu obalu, proizvode jai mlat nego slabiji i pod otrijim uglom. Jak mlat e biti i na otvorenim obalama koje se uzdiu iz velike dubine. Na Jadranu ova se pojava naziva i bibavica, i zna da bude veoma jaka. Cunamiji (tsunami) - potresni talasi su dugi talasi prouzrokovani tektonskim poremeajem, pomicanjem ploa morskog dna ili podmorskim potresima. Naziv cunami (tsunami) potie iz japanskog jezika a u prevodu znai talas u luci. esto se pogreno naziva plimni talas, mada sa plimnim oscilacijama nema nita zajedniko. Najrazorniji poznati cunami se dogodio 2004. godine u Indijskom okeanu. Rauna se da je u njemu broj rtava iznosio oko 216.000. Jedan od razornih cunamija u istoriji je bio prouzrokovan erupcijom vulkana Krakatau na Sundskim ostrvima 1883. godine. Najvia zabiljeena visina talasa tada je iznosila 35 metara, a broj rtava se popeo na 36.830. Osim toga na Pacifiku su zabiljeena etiri cunamija u razdoblju nakon 684. godine, visine talasa vie od 30 metara. U blizini epicentra visina potresnih talasa moe biti izuzetno visoka. S udaljavanjem od epicentra, te prilikom putovanja u dubokim oceanskim zaravnima, cunami ima male amplitude, ali veliku brzinu, u prosjeku oko 700 km/h. Pribliavajui se obali oni se usporavaju, te se zbog ouvanja mase uzdiu, to zavisi od smanjenja dubine mora. Dolaskom na obalu, njihove visine mogu poprimiti ekstremne vrijednosti. Uobiajeni periodi cunamija iznose od 10 do 60 minuta, a zavise od prostorno-vremenskih karakteristika pomicanja morskog dna u zoni epicentra. 3.2.3.2. Plima i oseka (morske mijene) Osim talasa, na morima i okeanima zapaa se u toku dana (obino dva puta) naizmjenino dizanje i sputanje morske povrine. More se penje za jedno izvjesno vrijeme i tada ima priliv vode i dostie jedan maksimalni nivo. To je nivo visoke vode ili visokog mora koji se naziva plima. Zatim se more sputa, povlai i dostie najnii nivo. To je nivo niske vode ili niskog mora koji se naziva oseka. Plima i oseka se zajednikim imenom zovu morske mijene ili morska doba. Morske mijene su periodino dizanje i sputanje nivoa mora koje nastaje pod uticajem sile gravitacije nebeskih tijela, a najvie Mjeseca i Sunca. Posljedica ove prirodne pojave su promjene dubine mora na odreenoj poziciji i struje morskih mijena. U toku dana kod 65

poludnevnog tipa morskih mijena javljaju se dvije visoke i dvije niske vode. Plima je dizanje nivoa mora kao posljedica morskih mijena, a oseka sputanje nivoa mora. Plima se javlja u periodu izmeu niske i uzastopne visoke vode, a oseka izmeu visoke i uzastopno niske vode. Visoka voda (VV) je najvei nivo mora koji nastaje u momentu prelaza plime u oseku. Niska voda (NV) je najnii nivo mora koji nastaje u momentu prelaza oseke u plimu. Visoke i niske vode oznaavaju se po redoslijedu nastupa u toku jednog dana: prva visoka voda (1.VV), prva niska voda (1. NV), (2.VV) druga visoka voda i druga niska voda (2.NV). Period je vremensko trajanje jedne oscilacije od momenta niske vode do sljedee niske vode, a jednak je zbiru trajanja plime i oseke. Karakteristika morskih mijena je amplituda, kao vertikalna razlika izmeu visoke i niske vode. Amplituda se razlikuje na razliitim morima - vea je na okeanima i njihovim zalivima nego na zatvorenim morima. Na pojedinim obalama okeana amplitude morskih mijena dostiu vrijednost preko 12 metara. U luci Port Gallegos (Argentina) izmjerena je najvea amplituda od 18 metara, a u zalivu Fundy (Kanada) 19.6 metara. Ovako velike promjene dubine bitno utiu na sigurnost plovidbe i uslovljavaju da se kroz pojedina podruja uz obalu prolazi ili u pojedine luke uplovljava u vrijeme visokih voda. Visina amplitude morskih mijena utie na izgradnju luka i njihovih hidrotehnikih postrojenja. U pojedinim lukama gdje postoje velike amplitude, brodovi pristaju u dokove kako bi izbjegli nasukavanje za vrijeme niske vode. Na niskim obalama za vrijeme niske vode ostaje suv irok pojas od 100 i vie metara, a na nekim mjestima i preko jednog kilometra. Brzina struja morskih mijena na otvorenom okeanu ne prelazi 0,5 vorova, ali u nekim uskim morima i kanalima dostie vrijednost 4-6 vorova pa i vie. U moreuzu Akutan (Aleutska ostrva) izmjerena je brzina struje 13,6 vorova. Prirodna pojava morskih mijena koristi se kao izvor energije. Na mjestima velikih amplituda grade se plimne elektrine centrale. Jedna ovakva elektrina centrala na uu rijeke Rance kod Saint Maloa (Francuska) proizvodi 540 miliona kilovat asova elektrine energije. Morske mijene utiu i na rotaciju Zemlje. Postoje prorauni po 66

kojima morske mijene usporavaju rotaciju Zemlje za 3,6 sekundi u toku jedne godine (za oko jedan sat u periodu od hiljadu godina). Poto se Mjesec kree u istom pravcu oko Zemlje, u kojem se i Zemlja okree oko svoje ose, plima i oseka se javljaju tano poslije 6 asova, 12 minuta i 13 sekundi. Ili, vrijeme koje protekne izmeu dvije uzastopne plime iznosi 12 asova i 25 minuta (polovina vremena za koje Mjesec izvri svoje dnevno kretanje na nebeskoj sferi - polovina Mjeseevog dana). Na visinu i kretanje plimnih talasa, pored Mjeseca i Sunca, utie i devijacijska (Koriolisova) sila, koja je proizvedena uticajem Zemljine rotacije. Zbog ovoga je plimni talas vei na istonoj nego na zapadnoj obali. Na visinu plimnog talasa moe da utie i interferencija, tj. meusobni uticaj jednih talasa na druge, bilo da se kreu istim pravcem nejednakim brzinama, bilo da se kreu i sudaraju pod raznim uglovima. U Jadranskom moru se morske mijene javljaju periodino, sa faznim pomakom, tj. kada je na istonoj obali Jadrana plima na zapadnoj obali je oseka, i obrnuto. U junom Jadranu amplituda morskih mijena iznosi oko 30 cm, a u sjevernom (Trst) iznosi 88 cm. Za vrijeme sizigijuma, amplituda moe dostii i mnogo vee vrijednosti, naprimjer u Trstu je izmjerena amplituda 341 cm. 3.2.3.3. Morske struje Pored talasa i morskih mijena, vrlo znaajno kretanje morske vode u odreenom pravcu, su morske struje. Morske struje se kao velike rijeke, sa neodreenim obalama, kreu preko okeana i mora u odreenim i stalnim pravcima, dok se kod nekih morskih povrina mogu mijenjati i prema godinjim dobima ili vjetrovima. Morske struje su spora, ali neprekidna kretanja morske vode pomou kojih se vri opta cirkulacija ili mijeanje morske vode. Kod struja se razlikuju pravac, brzina i stalnost. Elementi morskih struja se odreuju na razne naine. Najstarije i najobinije poznato mjerenje je proraun razlike izmeu procijenjene i stvarne pozicije broda. Osim na ovaj nain elementi morskih struja se mogu odrediti pomou plovaka, sputanjem praznih buradi, boca i drvenih ploica koje nose. Brzina morske struje najvie zavisi od vjetra. Ona nije uvijek najvea na povrini, ve esto i ispod povrine mora. Brzina struje je uvijek mnogo puta manja od brzine vjetra. Obino iznosi 1

67

do 2,5 m/s. Dubina do koje se osjea uticaj morskih struja je relativno mala i rijetko prelazi 150 m. Izuzetak je Golfska struja, koja dosee dubinu do 650 m. Uzroci nastanka morskih struja su vjetrovi stalnog pravca (pasati i zapadni), periodini vjetrovi (monsuni), razlika u isparavanju i temperaturi vode, kao i salinitet (naknadne struje), Zemljina rotacija, periodino topljenje leda, razlika u vazdunom pritisku i dr. Pasati, kao stalni vjetrovi, stvaraju sa obje strane ekvatora po jednu ekvatorijalnu struju u Atlanskom i Tihom okeanu, i imaju smjer istok-zapad. Ove struje, udarajui u istone obale zapadnih kontinenata odbijaju se i dobijaju meridijanski smjer do zone zapadnih vjetrova, gdje uz njihovu pomo skreu i zatvaraju velike krugove struja: sjevernoatlantski i sjevernopacifiki. Iz ovoga se vidi da izmeu morskih struja i vjetrova postoji tijesna veza, tako da je vazduna struja koja djeluje na povrini nekog basena dovoljna da prouzrokuje vodenu struju na povrini. Ako vazduna struja traje dovoljno dugo, stvorie se stalna morska struja u basenu. Razlika u gustini vode, njenoj specifinoj teini, takoe ima uticaj na stvaranje morskih struja. Povrinska struja lakih voda uvijek tee prema teim vodama. Istinitost ove tvrdnje najbolje je utvrena na moreuzima koji spajaju sporedna mora sa glavnim. U prolazima Bosfor i Dardaneli lake i slae vode iz Crnog mora teku povrinski u Sredozemno more, to uslovljava prilino jaku struju i smanjenje saliniteta na povrini, dok u dubini po dnu moreuza vode Sredozemnog mora, poznate po svom velikom salinitetu, teku u Crno more. Dejstvo atmosferskog pritiska na kretanje struja ima sloen uticaj poto on odreuje vjetrove koji vre uticaj na morske struje, jer se veliki krugovi okeanskih struja kreu isto kao i krugovi anticiklonalnih centara. Uticaj Zemljine rotacije, slino plimi, takoe je od uticaja za nastanak morskih struja. Molekuli vode, pokrenuti strujom, kao i sva tijela na povrini Zemlje, nalaze se pod uticajem rotacije, koja tei da ih skrene udesno na sjevernoj i ulijevo na junoj hemisferi. 3.2.3.4. Vertikalna kretanja morske vode Vertikalna kretanja vodenih masa su posljedica tonjenja ili uzdizanja morske vode. Morska voda tone kada joj se poveava gustina, a procesi koji utiu na poveanje gustine morske vode su striktno

68

ogranieni na samu povrinu okeana i mora. Zbog razlike u intenzitetu Sunevog zraenja i izraivanja, kao i zbog razliitog zagrijavanja i hlaenja od vazdunih masa koje se nalaze iznad vodenih povrina, dolazi do razlika u zagrijavanju i hlaenju gornjih slojeva morske povrine. Na taj nain se mijenja gustina povrinskih slojeva vode, ime se naruava statika ravnotea u vodi. To prouzrokuje vertikalna kretanja u vodenim masama koja dovode do vertikalne razmjene toplote i fiziko-hemijskih sastojaka. 3.2.4. Kretanje morske vode u zatvorenim morima U zatvorenim morima, struje grade krune sisteme nezavisne od okeanskih. U njima se mnogo jasnije ogleda uticaj Zemljine rotacije nego na okeanima. Tako je u Sredozemnom moru i njegovim ivinim dijelovima razvijen uglavnom sistem struja u obrnutom smjeru od kazaljke na satu. Ova struja nosi znatne koliine rijene vode, hladnije i manje slane, usljed ega se kree znatno bre. Struja koja ide uz istonu obalu je toplija, slanija i kree se sporije. Brzina kretanja jugozapadne struje du istone obale Jadrana je 7 km/dan, dok je jugoistona struja du zapadne obale duplo vea i iznosi oko 14 km/dan. Sporije kretanje morske struje du istone obale Jadrana objanjava se znatnom obalskom razuenou koja ovo kretanje usporava. Talasi izazvani vjetrovima su ei i vei na puini nego u kanalima i zalivima. Visina im se obino kree od 2 do 5,5 m, a duina do 30 m. Na Jadranu, kao i na ostalim morima, talasi su najvii zimi. Njih proizvode vjetrovi bura i jugo ili iroko. Talasi nastali pod uticajem bure su dosta nepravilni i dostiu srednju visinu od 2 m do 2,5 m. Kreu se od obale prema puini i ukrtaju se na ulazu i izlazu iz kanala te mogu biti opasni za plovidbu. Talasi koje proizvodi jugo su mnogo pravilniji i dolaze sa otvorenog mora prema kopnu dostiui najveu visinu do 5 m. Dizanje i sputanje morske povrine usljed plime i oseke ima poludnevnu periodu, u toku 24 asa jave se dvije plime i dvije oseke. Meutim, ovo dizanje i sputanje morske povrine ne javlja se istovremeno na cijelom Jadranu. Zbog djelovanja sile devijacije, plimni talas najprije zahvati istonu obalu. Zatim se premjeta na sjever i vraa kruno du zapadne obale na jug. Zbog toga, suprotni dijelovi Jadrana imaju suprotne pojave, tj. kad je na istonoj obali plima, na zapadnoj je oseka, i obratno.

69

Trea vrsta kretanja vodenih masa su morske struje. Osnovna morska struja ulazi u Jadran kroz Otrantska vrata i pod dejstvom sile devijacije tee uz istonu obalu ka sjeverozapadu. U sjevernom Jadranu ona savija ulijevo i pored zapadne obale Jadrana tee ka jugoistoku. Taj krak struje je kompaktniji i bri od kraka koji tee du istone obale. Stoga se na pojedinim dijelovima Jadrana, naroito u pojasu od Boke Kotorske do Korule, odvajaju mali ogranci i teku ulijevo da bi nadoknadili oteklu vodu jugoistone struje. Prosjena brzina sjeverozapadne struje du istone obale Jadrana je 6,9 km/h. To znai da voda koja tee u toj struji dospije od Ulcinja do Trsta za neto due od tri mjeseca. Strujanje vode u Jadranu nalazi se u vezi sa strujama u Sredozemnom moru i u istom smjeru. Iz Jonskog mora prolazi jedna struja prema sjeveru kroz Otrant i nastavlja svoj tok du istone obale Jadrana ka sjeverozapadu, gdje se kod ostrva Vis i Korula poinju odvajati manji rukavci koji skreu prema zapadnoj obali. Ispred june obale Istre glavna struja se razdvaja u dva rukavca, od kojih jedan neznatan dio ide prema Rijeci, a drugi skree prema zapadu i povija se pored zapadne obale ka jugoistoku. Krajnji krak ide od zapadne obale Istre i Transkog zaliva pa, izazvan ciklonskim kretanjem, ponovo skree ka zapadnoj obali spajajui se sa drugim rukavcima i produava prema Otrantu. 3.3. TOPLOTA I TOPLOTNI PROCESI U ATMOSFERI Toplota je oblik energije koja zagrijeva sva tijela (i gasove). Temperatura tijela (gasova) jeste stepen ili efekat njegovog toplotnog stanja. Zemljinu povrinu zagrijevaju dvije grupe izvora toplote: nebeska tijela i Zemljina unutranjost. Nebeska tijela kao izvor toplote. Sunce je najvaniji izvor toplote za Zemlju i gornje slojeve atmosfere. Zvijezde i Mjesec, kao nebeska tijela, imaju mali stepen uticaja na temperaturu atmosfere. Zemljina unutranjost kao izvor toplote iz Zemljinog jezgra. Temperatura Zemlje se poveava sa dubinom i to za 1C na 35 metara dubine. Ova veliina se naziva geotermiki stepen. Geotermiki stepen ne vai za prvih 10 do 25 m dubine od povrine

70

Zemlje zato to do tih dubina Sunce ima uticaja na zagrijavanje Zemlje. Koliina toplote koju Zemlja stalno predaje iz unutranjosti na cm2 Zemljine povrine u jednom minutu iznosi 420 10 6 J . Radioaktivne materije svojom emanacijom nadoknauju izgubljenu toplotu i spreavaju hlaenje Zemlje. 3.3.1 Sunevo zraenje Sunce, kao najblia stacionarna zvijezda, ima oblik kugle prenika 1.400.000 km. Termonuklearne reakcije u Sunevoj unutranjosti pretvaraju dio Suneve mase u toplotu i prenose na njene spoljanje dijelove, tako da se na povrini Sunca stvara temperatura od oko 6000C. Ako se eksplozije prenesu i na povrinu, temperatura je vea i takva pojava se naziva Suneva pjega. Ovu toplotnu energiju Sunce zrai radijalno brzinom svjetlosti, u obliku elektromagnetnih talasa. Od ukupne toplotne energije Sunca, samo njen dvomilijarditi dio dospije do Zemlje. Spektralna raspodjela Sunevog zraenja sastoji se iz tri dijela. To su: ultraljubiasti (0,200,40m), oko 8% od ukupnog spektra, vidljivi (0,400,75 m), oko 56% od ukupnog spektra i infracrveni (0,7524 m), oko 36% od ukupnog spektra. Koliina Sunevog zraenja koje djeluje na gornju granicu atmosfere u jedinici vremena na jedininu povrinu normalnu na Suneve zrake pri srednjoj udaljenosti Zemlje od Sunca naziva se solarna konstanta. Komisija meunarodnog sistema mjernih jedinica za zraenje preporuila je (Toronto, 1957. godine) da standardna vrijednost solarne konstante bude I0 = 1,38KNJ/m2. Koliina toplotne energije Sunevog zraenja koju Zemlja prima mijenja se u zavisnosti od: stepena aktivnosti Sunca (ukoliko na Suncu ima vie pjega, Sunce je aktivnije pa je i zraenje jae); udaljenosti Zemlje od Sunca (intenzitet zraenja Sunca opada s kvadratom udaljenosti od Sunca; maksimum dostie u perihelu kada je udaljenost 147109m (1,43 KNJ/m2), a minimum u afelu kada je udaljenost 152109m (1,34 KNJ/m2)); ugla upada Sunevih zraka na Zemlji (Prema

71

Lambertovom zakonu, intenzitet zraenja koji dospijeva na horizontalnu povrinu mijenja se srazmjerno sinusu upadnog ugla, tj. srazmjeran je visini Sunca iznad horizonta. Prilikom razmatranja intenziteta Sunevog zraenja u obzir se mora uzeti i geografska irina () mjesta sa kojeg se vri mjerenje. Intenzitet direktnog Sunevog zraenja mijenja se srazmjerno kosinusu geografske irine mjesta sa kojeg se vri osmatranje. Opadanje intenziteta zraenja sa poveanjem geografske irine je jedan od osnovnih uzroka sniavanja temperature od ekvatora ka polovima); fizikih svojstava vazduha ( Providnost zavisi od mehanike zamuenosti koja nastaje od estica praine i drugih primjesa u vazduhu. Providnost vazduha djeluje na difuznu refleksiju obrnuto proporcionalno. Ukoliko je providnost vea, utoliko je intenzitet difuznog zraenja manji, i obrnuto. Difuzna refleksija se vri na molekulima sastojaka vazduha, podlijee Rejlijevom zakonu, koji glasi: intenzitet difuzne refleksije obrnuto je proporcionalan etvrtom stepenu talasne duine. Sunevo zraenje se najvie rasipa u oblasti manjih talasnih duina. Selektivna apsorpcija vri se na molekulima pojedinih sastojaka vazduha, tako to se odabiru samo odreene talasne duine zraenja. Najvei apsorbenti su vodena para, ozon, ugljen-dioksid i kiseonik. Najjae se apsorbuje Sunevo zraenje u oblasti velikih talasnih duina (infracrveni zraci)); duine puta Sunevog zraenja kroz atmosferu ( to je put Sunevih zraka kroz atmosferu dui, atmosfera vie apsorbuje Sunevu energiju. Duinu puta Sunevih zraka odreuju: a. visina Sunca nad horizontom (manja visina Sunca, dui put kroz atmosferu) i b. nadmorska visina mjesta (vea nadmorska visinakrai put Sunevih zraka, a time i vei intenzitet Sunevog zraenja)); trajanja insolacije ( ona zavisi od duine dana (sijanja Sunca)).

3.3.2. Zemljino zraenje Od ukupnog Sunevog zraenja, dio apsorbuje Zemlja i tako se zagrijava, a dio tog zraenja reflektuje se od Zemlje i vraa u

72

atmosferu. Reflektovano zraenje sa zagrijane Zemljine povrine zove se Zemljino zraenje. Zemljino zraenje traje i danju i nou. Najizraenije je po vedrom i suvom vremenu. 3.3.3. Atmosfersko zraenje Do Zemljine povrine dolazi samo mali, neznatni dio Sunevog zraenja. Ostatak zraenja apsorbuje atmosfera i taj ostatak u obliku svjetlosne energije dopire do Zemljine povrine. Ovakvo zraenje se naziva atmosfersko zraenje i posebno je znaajno na viim geografskim irinama, gdje je visina Sunca manja. Atmosfersko zraenje se dijeli na: difuzno zraenje i toplotno zraenje. Difuzno zraenje je kratkotalasno zraenje i traje od poetka svitanja do zavretka sumraka. Intenzitet difuznog zraenja raste s porastom visine Sunca, s poveanjem oblanosti, smanjenjem nadmorske visine i smanjenjem providnosti atmosfere. Toplotno zraenje nastaje od toplotne energije akumulisane apsorbcijom zraenja Sunca i Zemljine povrine. Ovo zraenje je dugotalasno, traje neprekidno i utie na toplotne uslove na Zemlji. 3.3.4. Bilans toplotnog zraenja Sva kretanja vazduha i skoro sve znaajnije pojave u atmosferi odvijaju se zahvaljujui toplotnoj energiji koja neposredno ili posredno dospijeva u atmosferu Zemlje. Glavni izvor toplote je Sunce, dok su ostali izvori toplote za Zemljinu povrinu i atmosferu, praktino beznaajni, jer daju manje od 1% ukupne koliine toplote koja dolazi sa Sunca. Da bi se na gornjoj granici atmosfere, u samoj atmosferi i na Zemljinoj povrini odrala termika ravnotea, priliv zrane i toplotne energije mora biti jednak gubitku energije u istom vremenskom razdoblju. Ako se uzme prosjena godina, onda e u toku godine na nekom mjestu 1m2 Zemljine povrine primiti toplotu od globalnog Sunevog zraenja, protivzraenja atmosfere i jo od nekih manjih izvora toplote. U isto vrijeme, posmatrani kvadratni metar Zemljine povrine gubie toplotu radijacijom i isparavanjem vode sa Zemljine povrine. Sem toga, cjelokupna energija globalnog zraenja koja padne na Zemljinu povrinu, ne biva apsorbovana nego se izvjestan 73

dio reflektuje od Zemlje nazad u atmosferu. Ako se ukupna koliina toplote koja u prosjeku dospije na gornju granicu atmosfere oznai kao 100, onda e raspored te koliine u atmosferi i na Zemljinoj povrini biti sljedei: Prilikom prolaska kroz stratosferu, od ozona biva apsorbovano 3% Sunevog kratkotalasnog zraenja. Pri prolasku kroz troposferu biva apsorbovano 13%, i to uglavnom od vodene pare i praine. Od preostale koliine Sunevog kratkotalasnog zraenja koja dospije do Zemljine povrine, biva na njoj apsorbovano 22,5%. Od atmosfere, i to uglavnom od oblaka, direktno se reflektuje u vasionu 24%, a od Zemljine povrine 4% ukupnog Sunevog kratkotalasnog zraenja. Meutim, ne reflektuju se svi Sunevi zraci koji dolaze do oblaka ve se 1,5% u oblacima apsorbuje, a 14,5% biva upueno u pravcu Zemljine povrine u vidu difuznog zraenja i tamo apsorbovano. Ostatak od 17,5% Sunevog zraenja biva difuzno rastureno u atmosferi i od toga se 7% vrati u vasionu, a 10,5% apsorbuje Zemljina povrina. Ako se napravi rekapitulacija, proizilazi da atmosfera apsorbuje 17,5%, Zemljina povrina 47,5%, a ostatak od 35% ukupne koliine toplote se reflektuje u vasionu. 3.3.5. Horizontalna raspodjela temperature Kao to je ranije spomenuto, razlika u temperaturi vazduha na povrini Zemlje je bitan faktor u formiranju meteorolokih pojava. Zato je potrebno saznati stanje temperature u raznim predjelima. Temperatura prizemnog sloja vazduha pada prosjeno 0,5C za svaki stepen geografske irine. Razlika u temperaturi vazduha na rastojanju 60 milja (111km) naziva se horizontalni termiki gradijent. Geografska irina sa najviom temperaturom naziva se termiki ekvator i uvijek se nalazi na sjevernoj hemisferi (oko 10N). Termiki ekvator se u toku godine pomjera, tako da najjuniji poloaj ima u januaru, i tada se priblii geografskom ekvatoru, a u toku jula se pomjeri na sjever do oko 20 sjeverne geografske irine. Druga karakteristika horizontalne raspodjele temperature je nejednako kolebanje temperature u toku godine. Razlika temperature izmeu ekvatora i polova je u toku zime oko dva puta vea nego u toku ljeta. Razlika u temperaturnom reimu june i sjeverne hemisfere

74

objanjava se nejednakom raspodjelom kopnenih i vodenih povrina. Kopnena povrina na sjevernoj hemisferi iznosi oko 39% ukupne povrine hemisfere, a na junoj hemisferi samo 19%. Najnia temperatura vazduha (88,3C) izmjerena je 24.07.1960.godine na antarktikoj stanici Vastok. Najvia temperatura vazduha (+ 57,7C) izmjerena je 13.09.1922. godine u mestu El Azizija u Libijskoj pustinji. 3.3.6. Vertikalna raspodjela temperature S poveanjem nadmorske visine, temperatura vazduha opada. To je zbog toga to je Zemljina povrina glavni izvor toplote za atmosferu i pri udaljavanju od tog izvora temperatura vazduha postaje sve nia. Opadanje temperature vazduha pri poveanju visine za 100 m naziva se vertikalni temperaturni gradijent ili termiki gradijent (). Uvijek se izraava kao pozitivna vrijednost. Termiki gradijent vazduha u slobodnoj atmosferi je razliit za razliita godinja doba. Na 100 m visine on prosjeno iznosi 0,56C. Ima sluajeva kada temperatura vazduha ne opada s visinom nego, naprotiv, raste. Ova pojava se naziva temperaturna inverzija. Ako se temperatura ne mijenja s visinom, nego ostaje konstantna, ta pojava se naziva izotermija.7 3.3.7. Adijabatski procesi u atmosferi Usljed nejednakog zagrijavanja vazduha dolazi do razliitog zagrijavanja vazdunih estica. Na mjestima gdje su se vazdune estice vie zagrijale, one e se iriti, poveati svoju zapreminu i postati specifino lake od okolnih hladnijih estica, koje vre pritisak na lake estice. Stoga e se one podizati uvis i izazvati uzlazno strujanje. To strujanje je intenzivnije ukoliko su vee temperaturne razlike izmeu vazdunih estica. Pri uzdizanju, zagrijane estice vazduha dolaze u sve rjeu okolinu, te je i pritisak na njih manji. Zbog toga se one sve vie ire i poveavaju svoju zapreminu. Poto se pri tome izvjestan dio njihove toplote troi na mehaniki rad pri irenju, to e im temperatura opadati za 1C na svakih 100 m uzdizanja, pod uslovom da vazdune estice koje se

Opadanje temperature: = 0,560/100m; izotermija: =0/100m; inverzija: =1,2/100m;

75

uzdiu nisu zasiene vodenom parom. U ovom sluaju toplotna energija vazdunih estica koje se uzdiu pretvara se u mehaniku energiju. Opadanje temperature pri ovim procesima nije prouzrokovano nekim spoljanjim uticajem, ve je to isto pretvaranje jedne vrste energije u drugu, toplotne u mehaniku. Zato se ovaj gubitak toplote ne moe ni sa koje strane nadoknaditi. Vazduna masa koja se uzdie pri ovakvim procesima smatra se kao potpuno izolovan, zatvoren sistem bez uticaja okoline, tj. smatra se da ne postoji razmjena toplote izmeu mase vazduha koji se uzdie i okolnog mirnog vazduha. Ovakvo irenje i hlaenje vazdunih masa naziva se adijabatsko hlaenje, dok se temperaturna razlika od 1C na 100 m visine naziva adijabatski gradijent. Pri sputanju, vazdune estice dolaze u nie slojeve, pod vei vazduni pritisak, zbog ega se zbijaju i zagrijavaju. Ovaj proces se naziva adijabatsko zagrijavanje. Adijabatsko hlaenje i zagrijavanje predstavljaju adijabatske procese u atmosferi. Oni su uvijek vezani za uzlazna i silazna vazduna strujanja, bilo da su ova posljedica nejednakog zagrijavanja ili prinudnog uzdizanja pri nailasku na prepreku. 3.3.8. Stabilnost atmosfere Zavisno od vrijednosti termikog gradijenta, atmosfera se moe nalaziti u jednom od tri ravnotena stanja: u stabilnom, labilnom i indiferentnom. Stabilna ravnotea atmosfere nastupa kada je termiki gradijent manji od adijabatskog gradijenta, tj. manji od 1C na 100 m visinske razlike. Naroita stabilnost u atmosferi vlada kada u atmosferi postoje inverzivni slojevi temperature. U stabilnoj atmosferi mogu nastati slaba horizontalna i vertikalna silazna strujanja, ali se ne mogu pojaviti vertikalna uzlazna strujanja. Labilna ravnotea atmosfere nastupa kada je termiki gradijent vei od adijabatskog gradijenta, tj. vei od 1C na 100 m visinske razlike. U labilnoj atmosferi javljaju se vertikalna uzlazna strujanja. Indiferentna ravnotea atmosfere nastupa kada je termiki gradijent jednak adijabatskom gradijentu, tj. jednak 1C na 100 m visinske razlike. Ne postoje uslovi za bilo kakva vazduna strujanja.

76

3.3.9. Dnevni i godinji hod temperature Dnevni hod je promjena temperature tokom 24 asa. Najnia temperatura je neto poslije izlaska Sunca, a najvia neto iza njegovog najvieg poloaja. Temperatura vazduha pada sve dok podloga troi vie toplote nego to je primi. Kad se promjena energije ujednai, temperatura vazduha je najnia, i obrnuto - poveanjem primljene energije, temperatura raste. U umjerenim geografskim irinama maksimalna temperatura vazduha je izmeu 13 i 14 asova. Na dnevni hod temperature utiu konvekcija, turbulentna difuzija i advekcija. Razlika izmeu maksimalne i minimalne temperature vazduha u 24 asa naziva se dnevna amplituda temperature vazduha. Dnevna temperatura iznad kopna zavisi od: geografske irine, godinjeg doba, vrste podloge, reljefa zemljita, nadmorske visine, koliine oblanosti, prirodnog pokrivaa.

Godinjim hodom temperature vazduha naziva se niz od 365 srednjih temperatura za svaki dan u godini, ili od 12 srednjih mjesenih temperatura. Godinje promjene temperature su jae izraene od dnevnih promjena i rastu sa poveanjem geografske irine. Nad vodenom podlogom u ekvatorijalnom pojasu godinje amplitude su oko 1C, u umjerenim irinama od 10C do 15C, a u polarnim irinama vie od 20C. Nad kopnenim podrujima umjerenih irina amplituda iznosi od 15C do 20C, a u polarnim irinama od 40C do 50C i vie.

3.4. VAZDUNA STRUJANJA Zbog nejednakog zagrijavanja Zemljine povrine i njene atmosfere remeti se ravnoteno stanje atmosfere. Vazduna stujanja nastoje da izjednae nastale razlike u atmosferskom pritisku nad nekim podrujem i da se ponovo 77

uspostavi ravnotea atmosfere (da prestane vjetar). Meutim, stalne promjene meteorolokih elemenata podravaju nejednaku raspodjelu atmosferskog pritiska nad Zemljom, zbog ega dolazi do zatvorenih vazdunih strujanja koja se nazivaju kruna vazduna strujanja ili cirkulacija vazduha. Zavisno od prostora koji obuhvataju, ta strujanja mogu biti opta (planetarna) ili sezonska. 3.4.1. Horizontalno strujanje Horizontalno strujanje estica vazduha naziva se vjetar, a nastaje usljed razlike atmosferskog pritiska. Ovakva strujanja se nazivaju i advekcijska strujanja, i glavni su uzrok nepravilnim promjenama pojedinih meteorolokih elemenata (temperature, vlage i sl.). Strujanja mogu biti prizemna i visinska, a po smjeru konvergentna i divergentna. Osnovni elementi vjetra su njegov smjer, brzina i snaga (jaina). Smjer vjetra se oznaava prema strani svijeta tj. odakle duva, odnosno prema rui vjetrova (kompasna rua), kao smjer odakle vazduh struji. Smjer vjetra zavisi od smjera barometarskog gradijenta, a njegova brzina i jaina od vrijednosti samog gradijenta, tj. zavise od stanja u dotinom barikom sistemu. Brzina vjetra se odreuje kao prevaljeni put vjetra u jedinici vremena. Izraava se u m/s, km/h , vorovima. Snaga ili jaina vjetra je uinak (pritisak) koji vjetar stvara na nekoj povrini. Mjeri se instrumentima na osnovu Boforove skale.8 Tabela br. 2: BOFOROVA SKALA VJETRA Stepen m/s km/h v Opis vjetra

Boforova skala ne izraava brzinu ili snagu vjetra koju je lako preraunati poznavajui brzinu vjetra izraenu u vorovima ili kilometrima na as. Razlika izmeu dva i tri bofora mnogo je manja od razlike izmeu est i sedam bofora. Drugim rijeima, ako prognoza vremena najavljuje vjetar jaine 4 bofora, a zaduva pet, nee biti neka znaajna promjena uslova za jedrenje. Ali, razlika izmeu est i sedam bofora krije mnogo veu snagu vjetra i zahtijeva vei oprez. Osim toga, Boforova skala se odnosi posebno na vjetar, a posebno na more. Dakle, vjetar moe imati snagu est, a more jedan, to znai da se nalazimo na poprilino snanom vjetru, ali u nekom podruju koje je dobro zaklonjeno od talasa. Obrnuto, more 5, sigurno, e izazvati mnogo problema s morskom boleu, premda je vjetar moda ve prestao, i u boforima iznosi samo 2 (prim. autora)

78

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

0-1 2 3-4 5-6 7-8 9-11 12-14 15-17 18-21 22-24 25-28 29-32 >32

0-1 2-5 6-11 12-19 20-28 29-38 39-49 50-61 62-74 75-88 89-102 103-117 >118

1 2-3 4-6 7-10 11-15 16-21 22-27 28-33 34-40 41-47 48-55 56-63 >63

tiina lahor povjetarac slab vjetar umjeren vjetar umjereno jak vjetar jak vjetar vrlo jak vjetar olujni vjetar oluja estoka oluja orkanska oluja orkan

Vjetar uvijek duva od podruja vieg prema podruju nieg atmosferskog pritiska, a u smjeru njegovog najveeg pada. to je na manjoj razdaljini vea razlika u pritiscima, to jest to je vei gradijent pritiska, to je vjetar jai. Dakle, neposredni uzrok vjetra je nejednaka raspodjela atmosferskog pritiska, ali je prvobitni njihov uzrok termikog karaktera. Usled turbulencije vazdunih strujanja mijenja se brzina i smjer vjetra. Skokovi u brzini vjetra koji nastaju iz ovih razloga zovu se pulzivnost vjetra. Obino se poveanjem brzine poveava i stepen njegove turbulentnosti (komeanje). Vjetar kod kojeg pulzivnost ne

79

prelazi 5 m/sec od njegove srednje brzine, naziva se ravnomjerni vjetar, dok se onaj kod kojeg pulzivnost prelazi ovu granicu naziva rafalni vjetar. Vjetar sa znatnijim i otrim poveanjima srednje brzine u razmjerno kratkom vremenu koje se smanjuje sa periodima slabljenja vjetra, zove se olujni vjetar. Naglo poveanje srednje brzine vjetra u relativno malom razmaku vremena naziva se udar vjetra. Obino su ovi udari propraeni tipinim oblacima i padavinama, pa predstavljaju cijeli kompleks pojava nevrijeme. Visinski vjetar nema tako izraeno pulziranje, koliko strujanje u prizemnim slojevima, jer je na visini sve manje faktora koji uzrokuju pulziranje. Na mjestima sa izraenim reljefom, pulzivnost vjetra se pojaava, u emu prepreke manjih razmjera spajaju pulzaciju kratkog perioda, dok vee prepreke stvaraju pulziranje dueg perioda. Pulzivnost se mijenja u toku dana, kao i tokom godine. Po pravcu vjetar moe biti stalan i promjenljiv. Vjetar iji se smjer mijenja bez pravilnosti naziva se nestalan vjetar. Takav vjetar ee i naglo mijenja smjer preko 450 od glavnog smjera kretanja. Ako vjetar nema naglih promjena po pravcu naziva se stalan vjetar. Kretanje vjetra moe se prikazati i na geografskim kartama. Na karte se nanose strelice smjerova i brzine vjetra u pojedinim takama. Potpuniju sliku strujanja vjetra daju strujnice vjetra.

80

Slika br. 2

Rua vetrova

Strujnicama vjetra nazivaju se linije koje pokazuju smjerove zamiljenih putanja kojima bi se vazdune mase kretale iz podruja vieg ka podruju nieg atmosferskog pritiska kada se za to vrijeme ne bi mijenjala konfiguracija podruja i intenzitet pritiska u tim podrujima. Slika strujnica vjetra nad nekim podrujem pokazuje najrazliitije oblike kretanja vjetra u jednoj ravni. Na kartu se, najee, nanose prizemna kretanja vazduha, tj. izrauju se prizemne karte. Poto je centar visokog pritiska vazduha izvor strujanja, to e se strujnice iz ove take razilaziti na sve strane. Obratna slika e biti ako se slika kretanja strujnica posmatra od centra najnieg vazdunog pritiska. Strujnice vjetra se ne moraju kretati ravno prema centru niskog pritiska. Mogu se kretati ravno ili zakrivljeno. Postoje take i pravci divergencije (iz kojih strujnice izlaze), kao i take i pravci konvergencije (prema kojima se strujnice kreu). Take i pravci divergencije su mjesta sa viim atmosferskim pritiskom, radi ega vjetar i otie iz tih taaka, a take i pravci konvergencije su mjesta sa niim atmosferskim pritiskom prema kojima vjetar struji. to je vea razlika u atmosferskom pritisku izmeu dvije take to je i gradijent pritiska vei pa e i vjetar u tom podruju biti jai. U naim predjelima gradijentu pritiska od 1 mm odgovara srednja brzina vjetra 4-5 m/sec. Vjetar koji slijedi gradijent naziva se gradijentni vjetar. Radi ometanja usled trenja vjetra o Zemljinu povrinu smatra se da se tek na 500 m javlja pravi gradijentni vjetar. Trenje o Zemljinu povrinu, takoe, utie na brzinu prizemnog vjetra te je njegova brzina dva puta manja od brzine gradijentnog (ili teoretskog) vjetra. Prosjena brzina vjetra sa visinom raste. Poveanje brzine vjetra sa visinom, naroito je izraeno od visine od oko 300 metara. Zimsko i jesenje jaanje vjetra sa visinom je vee od ljetnjeg i proljenog. Tokom noi ovo poveanje je vee. Nad morskom povrinom, gdje je trenje manje, poveanje brzine vjetra sa visinom je sporije nego nad kopnom. Uglavnom, u prosjeku, vjetar na visini od 500 metara ima dva puta veu brzinu, a na visini od 4000 metara tri puta veu brzinu nego u prizemnim podrujima. Jaanje vjetra sa visinom zapaa se do 11 kilometara tj. do srednje visine troposfere. Iznad ove visine javljaju se druge vrste strujanja, uglavnom, samo horizontalne. Brzine ovih strujanja su ogromne i skoncentrisane su na uzane prostore, pa se zato ova strujanja nazivaju mlazne struje. Brzina mlaznih struja prelazi vrijednost od 1000 kilometara na sat (km/h).

81

Sa visinom vjetar mijenja i smjer. Uopte uzevi, vjetar sa visinom skree sve vie u desno. Ako se uporedi smjer gradijenta pritiska sa smjerom vjetra, dolazi se do zakljuka da se ta dva smjera ne poklapaju. Uzroci otklona vjetra su: rotacija Zemlje, centrifugalna sila i sila zemljine tee. Svaka taka na Zemlji kree se manjom brzinom od take na ekvatoru. Radi toga vjetru koji je krenuo sa pola prema ekvatoru tlo izmie prema istoku, i to tim vie to je ta vazduna struja na veoj visini, a na veoj visini je manji uticaj trenja. Usled toga vjetrovi na sjevernoj hemisferi skreu desno od pravca gradijenta pritiska, a na junoj hemisferi lijevo. Ova pojava skretanja vjetra od pravca gradijenta pritiska, izazvana rotacijom Zemlje, naziva se Koriolisova sila. U stvari, to nije nikakva sila, ve samo izraz postojanja tijela koje se kree iznad rotirajue povrine Zemlje. U odnosu na atmosferski pritisak, vjetrovi mogu biti: stalni, periodini, dnevni i lokalni. Gdje su oblasti stalnog atmosferskog pritiska i vjetrovi moraju biti stalni, a gdje su promjenljive oblasti pritiska, vjetrovi su periodini. Stalni vjetrovi se prema jaini dijele na: slabe, umjerene, jake, olujne i orkanske. Periodini vjetrovi su oni koji duvaju u odreenom periodu vremena. Oni su sezonski vjetrovi. Od ove vrste vjetrova najpoznatiji je vjetar monsun, koji ljeti duva sa mora, a zimi sa kopna. On se uglavnom javlja u podruju Indijskog okeana, kao i uz obale jugoistone Azije i australijskim rubnim morima. Du obale Amerike (Kalifornijski zaliv i obala Centralne Amerike) javlja se vjetar slinih karakteristika. Dnevni vjetrovi se mogu okarakterisati kao periodini, manjih su razmjera, sa periodom manjim od 24 asa trajanja. To su vjetrovi koji duvaju tokom dana u jednom pravcu , a tokom noi u drugom pravcu. Od ove vrste vjetrova poznati su vjetrovi primorskih predjela. Lokalni vjetrovi su karakteristini po smjeru i ostalim osobinama koje vae za odreena podruja. Svi krajevi. posebno primorski, imaju imena za svoje lokalne vjetrove. To su na primjer: bura, fen, jugo, koava, vardarac, mistral, smorac itd. Za vjetar se kae da je topao ili hladan, suv ili vlaan. Nekada vjetar nosi oblanost i padavine, a nekada vedrinu. Obino u odreenoj 82

sezoni odreeni smjer vjetra nosi odreeno vrijeme tj. oblanost ili vedrinu, toplo ili hladno itd. Oznaavanje vjetrova moe biti po rui vjetrova, odnosno po geografskim smjerovima ili po nazivima. Samo oznaavanje vjetra po smjeru ne govori o njegovim fizikalnim i meteorolokim karakteristikama. Meutim, naziv je, donekle, podijelio vjetrove na tipove vremena koje oni nose. Tako, na primjer, vjetar koji je oznaen sa NW nije okarakterisan ni po emu osim po smjeru, dok naziv maestral, koji duva iz NW, ukazuje na niz osobina vremena koje NW vjetar donosi na odreenom podruju, u odreeno doba dana ili godine. Ovako oznaen vjetar kroz naziv je, u stvari, dio vazdune mase koja struji nekim podrujem u nekom dijelu dana ili godine. Prema tome, postoji odreen odnos izmeu kretanja i ostalih osobina vazdune mase, vjetra i vremena na nekom podruju. esta prisutnost nekog vjetra sa odreenim karakteristikama na nekom podruju, uslovljava esto pojavu, manje ili vie istog ili slinog vremena, a ponavljanje ovakvog vremena uzrokuje klimatske osobine dotinog podruja. 3.4.2. Vertikalno strujanje Vertikalno strujanje nastaje u labilnoj atmosferi, kada je vertikalni gradijent temperature vei od adijabatskog gradijenta. Bez obzira na smjer ovakva strujanja se nazivaju konvektivna strujanja. 3.4.3. Kosa strujanja Kosa strujanja se javljaju na orografskim preprekama i na frontovima zbog prisilnog uzdizanja, odnosno sputanja vazdunih masa. Mogu biti ascedentna (uzlazna) i descedentna (silazna) i imaju posebno termodinamiko znaenje. 3.4.4. Vrtlona strujanja Vrtlona strujanja mogu biti oko horizontalne ose (dnevni i noni vjetrovi) ili oko vetrikalne ose (pijavica, tornado), a mogu imati dinamiki ili termiki karakter. Dinamiko vrtlono strujanje nastaje kada vazduh pri horizontalnom strujanju naie na razne topografske prepreke ili graevine. Termiko vrtlono strujanje nastaje zbog nejednakog zagrijavanja podloge dva oblinja mjesta ili zbog velike razlike u temperaturi izmeu Zemljine povrine i viih slojeva troposfere.

83

Slika br.3 Pijavica Pri izrazito nestabilnoj atmosferi ispod olujnog oblaka (kumulonimbus)a, dolazi do pojave pijavice. Pijavice mogu biti vodene i kopnene. Ako nastane nad morem, naziva se tromba marina. Ljevkastog je oblika i protee se od oblaka do morske povrine, a moe biti promjera od 20 do 100 metara. Brzina kojom vazduh rotira unutar sredita pijavice (gdje je nizak vazduni pritisak) je oko 80 km/h. Pijavica traje kratko (najvie do jedan sat), ali moe imati razorne posljedice. Ako se pojavi isti fenomen, ali veeg promjera (preko10 kilometara), govori se o tornadu. Tornado je nasilna oluja, karakteristina po obrtanju oblaka u obliku lijevka.9 Tornada se formiraju najee na amerikom Srednjem zapadu, te na jugu sjevernoamerikog kontinenta. Postiui brzinu veu i od 500 km/h, tornada su najsnaniji vjetrovi na Zemlji. Nastaju u snanim olujama, pruaju se od olujnog oblaka prema tlu gdje, uglavnom manje od 15 minuta, razaraju sve to im je na putu.

Rije "tornado" nastala od panskog ili portugalskog glagola tornar, to znai "obrtati se".

84

4. LUKE NAUTIKOG TURIZMA

Poetak razvoja ljudske civilizacije vezan je za more. More se koristi u razliite svrhe i na razliite naine, a prvenstveno u funkciji prometa, kao prirodna saobraajnica. Priblino 70% zemljine kugle pokriveno je morem. Uz vazduno prostranstvo, more je najvei besplatni infrastrukturni potencijal. Luke i pristanita na morima su mjesta gdje brodovi ukrcavaju i iskrcavaju robu i putnike. Danas luke, luice i pristanita dobijaju jo jednu ulogu - prihvat nautikih turista. Nautiki turizam je danas dostigao masovne razmjere u svim razvijenim krajevima svijeta, posebno u Evropi i SAD. Trenutno u

85

raznim pomorskim zemljama svijeta razmjeteno je i plovi oko sto pedeset miliona plovila nautikog turizma (jahte, jedrilice, motorni amci, amci i ostala plovila). U isto vrijeme u nautiki turizam aktivno je ukljueno, radi rekreacije, blizu petsto miliona ljudi u njegovoj optoj rekreaciji, psihosomatskom uravnoteenju i zdravoj razonodi. Iskustva u svim razvijenim turistikim zemljama u svijetu pokazuju da ni u jednoj regiji uz topla mora ne moe biti intenzivnog i uspjenog turistikog prometa bez uea i razvoja nautikog turizma. Turistiki promet na moru, bez obzira na sve druge turistike vrijednosti i pogodnosti, ostaje hendikepiran ako ga ne prati i odgovarajua savremena nautika ponuda i infrastruktura. Pod nautikom infrastrukturom se podrazumijevaju etiri tipa baza za nautiki turizam: luice, marine, rekreacijske baze i brodomarine, prema pretenim vrstama djelatnosti koje se na njima odvijaju.10 Luice prvenstveno obavljaju luku delatnost; marine pruaju kompletne usluge nautikim turistima i njihovim plovilima; rekreacijske baze, pored akvatorije za plovila, imaju i prostore za sportska igralita i drutvene igre, a vezane su uz velika turistika naselja i gradove; brodomarine prvenstveno pruaju servisne usluge za turistika plovila i smjetene su uz vea ili manja remontna brodogradilita. Veina autora, koji se bave problemom nautikog turizma, definiu pojam luke za nautiki turizam. Luka nautikog turizma je turistiki objekt koji u poslovnom, prostornom, graevinskom i funkcionalnom pogledu ini cjelinu ili koji u okviru ire prostorne cjeline ima izdvojeni dio i neophodne uslove za potrebe nautikog turizma. Luke za nautiki turizam se dijele na: sidrita, privezita, suve marine i marine. Sidrite je dio akvatorije namijenjen za prihvat plovnih objekata u uvali zatienoj od nevremena. Privezite je dio akvatorije i obale ureen za pristajanje plovnih objekata i opremljen sredstvima za vez. Suva marina je ograeni dio obale ureen za pruanje usluga

10

Pomorska enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1978

86

uvanja i odravanja plovnih objekata te pruanje usluga transporta plovnog objekta u vodeni prostor ili iz vodenog prostora do suve marine. Marina je dio akvatorije i obale posebno sagraen i ureen za pruanje usluga veza, uvanja i odravanja plovnih objekata te smjetaja i opsluivanja turista - nautiara u plovnim objektima ili u smjetajnim objektima marine. Marina je specijalizovana turistika luka uz prirodno ili vjetaki zatiene vodne povrine (mora, jezera, rijeke i kanali), osposobljena za prihvat, opskrbu i opsluivanje nautiara, te za prihvat, opskrbu, uvanje, odravanje i opremanje plovila na vezu i mogunou koritenja plovila u svakom trenutku11. Brodomarine, kao servisne ustanove, dopunjavaju cjelinu nautike infrastrukture. 4.1. MARINE Marine, kao faktor nautikog turizma, predstavljaju veoma vaan i ograniavajui inilac u njegovom razvoju. Francuska je prva evropska zamlja koja je uoila znaenje novog masovnog fenomena - nautikog turizma, pa je planski, svjesna svojih prirodnih i radom stvorenih vrijednosti, potpomogla izgradnju brojnih marina za prihvat sve vee turistike flote. Marina, kao osnovni objekt nautikog turizma, razvijena je i ureena tako da u sebi sjedinjuje vie drutvenih, rekreacijskih, uslunih, trgovakih i administrativnih djelatnosti, namjenjenih da zadovolje potrebe njenih posjetilaca. Francuske marine na obali Sredozemnog mora postale su uzor ostalim zemljama Zapadne Evrope i Sredozemlja kojima nedostaju prikladne turistike luke za smjetaj flote domaih i stranih nautikih entuzijasta. Na svojih 500 kilometara obale Sredozemnog mora Francuska je stvorila evropsko i svjetsko sredite turizma, prvo na Azurnoj obali, a zatim je na neprivlanom obalnom potezu Languedoc - Roussillon planski podigla vie rekreacijskih turistikih cantara sa 12 marina u kojima ima 8000 vezova.
11

Pravilnik o razvrstavanju, minimalnim uvjetima i kategorizaciji objekata nautikog turizma, Institut za turizam, Zagreb, 1990.godina

87

Slika br. 4 Marina (uvueni tip) Vremenom se razvilo vie vrsta i tipova marine jer one ne predstavljaju unificirane infrastrukturne objekte koji ne podlijeu promjenama. Savremene marine mogu se podijeliti po nekoliko kriterijuma na sljedee vrste: S obzirom na poloaj vodenog dijela u odnosu na kopno moe biti otvoreni, poluuvueni, uvueni i potpuno uvueni tip marine. Prema tipu izgradnje i nivou opremljenosti razlikuje se ameriki, evropski i mediteranski tip marine.12 Prema odnosu vlasnitva marine mogu biti privatne, komunalne i javne. U odnosu na lokaciju marine se dijele na morske, jezerske i rijene.

12

Ameriki tip - jednostavna, kvalitetna i relativno jeftina izgradnja, funkcionalan razmjetaj sadraja. Evropski (atlantski) tip - u arhitektonskom smislu nema jedinstven tip izgradnje, slabije je opremljena i u prosjeku, ima manji kapacitet od amerike. Mediteranski tip - manji kapacitet, arhitektonski projektovana u mediteranskom stilu gradnje.(prim.autora)

88

Slika br. 5 Marina (poluuvueni tip) 4.1.1. Funkcije marine Marina je meunarodni pojam koji oznaava specijalizovanu turistiku luku na obali mora, rijeka, kanala i jezera. U Zapadnoj Evropi marine se esto nazivaju i lukama za jahte, a imenom i djelatnou su vezane za odreeni nautiki ili sportski klub. Marina je osnovni objekat nautikog turizma, dakle skup objekata, ureaja i opreme na vodenoj i kopnenoj povrini koji slue potrebama nautikih turista. Marine su dobro zatiene luke, privlano ureene i dovoljno opremljene za smetaj manjih plovnih objekata i za njihovo odravanje; one su ujedno sastajalite vlasnika i korisnika tih objekata13. Usluge koje prua marina, mogu se podijeliti na: glavne (usluga veza), sporedne (prikljuci na struju i vodu, odlaganje smea, administrativne usluge, pomo pri sputanju i vaenju plovila u/iz vode, servis plovila, opskrba namirnicama, sportskom opremom i sl.) i dodatne usluge zabave, sporta i rekreacije.
Pomorska 1978.godina
13

enciklopedija,

Jugoslovenski

leksikografski

zavod,

Zagreb

89

Imid marine ini zbir nivoa kvaliteta glavne i sporednih usluga i odgovarajueg asortimana i kvaliteta dodatnih usluga. U marini se odvija nekoliko djelatnosti: luke djelatnosti: prihvat, uvanje i otpremanje plovila te carinska, zdravstvena, radio sluba i meteoroloka sluba; trgovako-servisne: opskrba gorivom, hranom, rezervnim dijelovima, vee i manje popravke i prodaja plovila, pruanje linih usluga, prodaja sportske robe, mjenjaka, agencijska i PTT sluba, ugostiteljsko-zabavne, sportsko-rekreativne i drutvene, promocijske aktivnosti za turizam i nautiku.

Obim pojedinih djelatnosti u marini zavisi od njene lokacije, prirodnim i radom stvorenih uslova, saobraajnih veza, planiranih ciljeva i ekonomskih mogunosti.14 Iz djelatnosti koje se odvijaju u marini proizlaze njene osnovne funkcije: boravak plovila, odravanje plovila, opsluivanje plovila koja dolaze morem, opsluivanje plovila koja dolaze kopnom, uvanje plovila, boravak nautikih turista, opsluivanje nautikih turista

4.1.2. Izgradnja marina za nautiki turizam Zbog znatnog udjela u privredi i ukupnoj ekonomiji, a posebno zbog izgradnje kapaciteta potrebnih za njegovu realizaciju na neiskoritenim morskim i obalnim resursima, nautiki turizam privlai sve veu panju u cijelom svijetu. Luke nautikog turizma postaju mjesta realizacije tog segmenta turizma. Radi toga je neophodno obratiti panju na njihovo

14

Pomorska enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1978.godine

90

pozicioniranje. Lokacija za izgradnju marine mora se paljivo odabrati kako bi zadovoljila sadraje koji e joj omoguiti kvalitetan razvoj sa jedne strane, i usuglaavanje tih aktivnosti sa stvarnim mogunostima odrivosti prirodnog potencijala, sa druge strane. Nautiki turizam, svojom specifinom aktivnou i potrebom za prostorom oko obalnog ruba, odnosno u prostoru javnog morskog dobra, potencira probleme zatite prirode, a ureenje prostora, s tim, postaje sve vanije. Shvatanje obalnog podruja kao integrisanog morskog i kopnenog prostora podrazumijeva njegov uravnoteeni razvoj. On mora biti odriv na dui period, to naglaava vanost razumnog upravljanja prirodnim bogatstvima, pri emu je taj prostor jedan od najvanijih resursa. Treba imati na umu da se prostor ne moe tretirati kao neobnovljivi prirodni resurs, jer jednom iskorien za neku aktivnost, postaje zbog zakonskih, socijalnih i ekonomskih razloga teko dostupan za druge aktivnosti. To naglaava vanost ovog kriterijuma kod odreivanja prioriteta pri izboru makro i mikro lokacije za izgradnju marina za nautiki turizam. Razvojem nautikog turizma intenzivirae se izgradnja luka posebne namjene (luka nautikog turizma), pri emu moe doi do negativnih promjena u prostoru, ako se nautiki turizam sistemski ne planira. Radi toga je neminovno utvrditi kapacitet obalnog podruja (uzimajui u obzir i akvatorijalni dio), to podrazumijeva utvrivanje maksimalnog broja korisnika koje neki prirodni resurs (eko-sistem) moe primiti, a da se ne ugroava njegov prirodni kvalitet. Planiranjem (u idejnoj fazi planiranja) se utvruju kriterijumi koji su, u stvari, smjernice za praktinu realizaciju prihvaenih planskih i razvojnih ciljeva. Da bi se pristupilo izgradnji marine za nautiki turizam, potrebno je realizovati sveobuhvatne, nauno utemeljene, pripremne radnje: prostorno planiranje i izbor lokacije za izgradnju marine, vrednovanje i optimizacija lokacije za izgradnju marine, programiranje, projektovanje.

91

4.1.2.1.Prostorno planiranje i izbor lokacije za izgradnju marine Izbor lokacije za izgradnju marine predstavlja jednu od stratekih menaderskih odluka. Prostor je sa svojim prirodnim karakteristikama jedan od najvanijih i istovremeno ograniavajui faktor turistikog razvoja. Pod prostornim planiranjem u irem smislu, podrazumijeva se istraivanje, ureenje i oblikovanje prostora u svim njegovim elementima. U uem smislu prostorno planiranje podrazumijeva izradu urbanistikih planova za izgradnju novih i ureenje postojeih objekata na nekom prostoru. Planiranje i ureenje prostora je pretpostavka za postizanje boljeg razmjetaja privrednih funkcija u prostoru, zatita i unapreenje prirodnih i stvaranih vrijednosti, te optimalan razmjetaj objekata. Polazei od definisanih funkcija marine i zahtjeva koji ove funkcije postavljaju, prije pristupanja vrednovanju varijanata potencijalnih lokacija marine (izbor mikro lokacije), treba izvriti izbor kriterijuma mjerodavnih za ocjenu povoljnosti svake od moguih lokacija. Pod lokacijom za izgradnju marine podrazumijeva se cjelokupno zemljite i akvatorijalni prostor na kojem se planira izgradnja marine. Najznaajniji mjerodavni kriterijumi koji se razmatraju pri izboru lokacije za izgradnju marina za nautiki turizam su: 1. Urbanistiki planovi obalskog ruba (priobalja). Izbor lokacije za izgradnju marine zahtijeva njezino prilagoavanje postojeim urbanistikim planovima i planovima budueg razvoja odreenog ireg podrja. Na naelima odrivog razvoja moraju se utvrditi osnovni kriterijumi za uravnoteeno korienje i razvoj vodenog i priobalnog prostora, uz zatitu prirodnih karakteristika ivotne sredine. U tom smislu je izbor odreene lokacije za izgradnju marine adekvatan ako ispunjava sljedee zahtjeve: izbjei ili ublaiti do prihvatljivog nivoa negativan uticaj na eko-sisteme; izbjei ili ublaiti do prihvatljivog nivoa negativan uticaj na obalne procese (strujanje vode, procesi sedimentacije) u blizini marine, du obale i od obale prema otvorenomu moru; izmjena vode mora obezbijediti dobru prozraenost akvatorije

92

marine, a da se prethodni kvalitet vode unutar marine zadri ili pobolja; da aktivnost marine bude usklaena sa socijalnim, ekonomskim, kulturnim i rekreativnim vrijednostima podruja.

Treba izbjegavati: podruja koja imaju izuzetnu vanost za ribolov, podruja koja imaju izuzetnu vanost za mrijest, odrastanje, hranjenje, skrivanje i migraciju morskih organizama, izuzetno vana podruja zbog njihove visoke bioloke razliitosti, podruja koja su pod odreenim stepenom zatite (nacionalni parkovi, parkovi prirode, rezervati itd.).

2. Karakteristike prostora (akvatorijalni i kopneni dio): veliina, oblik, fizike osobine i tip tla, dubina vode, visina plime i oseke, morske struje, vjetrovi.

Kod izbora lokacije za izgradnju marine, s obzirom na fizike karakteristike prostora, vano je obezbijediti: dobru izmjenu vode u marini ime je obezbijeena prozraenost bazena i onemoguena ustajalost vode; nagib dna poeljan je kontinuirani nagib od podruja vezova prema veim dubinama, ime se obezbjeuje bolja izmjena vode i odnoenje zagaivaa vode; da lokacija marine ne bude u duboko uvuenom kanalu i zalivu; akvatoriju koji ne zahtijeva bagerisanje jer bagerisanje utie na ivi svijet u vodi; Stabilnost obale, da se ne zahtijeva saniranje i kontrola erozije.

3. Akvatorij marina treba izabrati na atraktivnom mjestu, tako da turista-nautiar u blizini marine moe zadovoljavati svoje potrebe

93

(krstarenje, jedrenje, ronjenje itd). 4. Blizina afirmisanih turistikih centara 5. Razvijenost javnog saobraaja vazduni, drumski, eljezniki

6. Postojanje komunalne infrastrukture vodovod, kanalizacija

7. Mogunost izgradnje infrastrukture trgovako- servisne, ugostiteljsko-zabavne, sportsko-rekreativne

8. Blizina remontnih zavoda i servisa za popravak plovila 9. Uticaj planirane marine na ivotnu sredinu (odrivi razvoj) Uticaj marine na ivotnu sredinu zavisi od njene lokacije i opreme, uvaavajui, pri tom, vane inioce: veliinu luke nautikog turizma, konstrukcijska rjeenja lukobrana i vezova (fiksni, plutajui), karakteristike bazena u kojemu je smjetena marina (dubina, nagib tla, dinamika izmjene vode), prirodni kvalitet morske vode, blizinu uzgajalita ili ribolovnog podruja, druge rekreativne aktivnosti u blizini marine, prisutnost osjetljivih, ugroenih, vrijednih ili zatienih stanita, zajednica ili vrsta..

Gotovo je nemogue pronai idealnu lokaciju, koja bi zadovoljila sve mjerodavne kriterijume, pa je potrebno izvriti optimalan izbor, 94

uvaavajui date kriterijume, izmeu razliitih varijanti - alternativa lokacije. 4.1.2.2. Vrednovanje i optimizacija lokacije za izgradnju marine Definisanje modela vrednovanja. Problem koji se u praksi esto sree je rangiranje odreenih alternativa - varijanti. Na izbor odreene alternative najee utie vei broj faktora, kao i znaaj pojedinih kriterijuma na osnovu kojih se vri rangiranje. Rangiranje se vri na osnovu jednokriterijumskog i viekriterijumskog vrednovanja. Veina marina u svijetu je izgraena samo na osnovu projekta, bez ulaenja u dublja teorijska razmatranja mikro lokacije marine. Ekonomska situacija i investicije ne dozvoljavaju "promaaj" u izboru lokacije za izgradnju marine, te je neophodno izvriti detaljno vrednovanje svih parametara koji, na bilo koji nain, utiu na pravilan izbor lokacije. Pod vrednovanjem se podrazumijeva, u manjoj ili veoj mjeri, formalizovan postupak kvantitativnog i kvalitativnog odmjeravanja varijantnih rjeenja radi ocjene nivoa zadovoljenja postavljenih ciljeva. Tako se krajnji cilj procesa vrednovanja ogleda u stvaranju podloge za izbor optimalnog, iz mnotva rjeenja, to jest onog koje u najveoj mjeri zadovoljava postavljene ciljeve i potuje prisutna ogranienja. Zbog toga vrednovanje treba posmatrati kao elemenat procesa odluivanja, koji za cilj ima procjenjivanje kritinih razlika izmeu alternativa. Pravilan izbor alternative uslovljen je kvalitetno utvrenim odnosom "dobrih" i "loih" strana objekta vrednovanja. Sam proces vrednovanja obuhvata itav niz aktivnosti vezanih za: 1. preciznu formulaciju problema, 2. generisanje realnih alternativa, 3. definisanje ciljeva i kriterijuma, 4. izbor metode vrednovanja i postupaka za "vrijednosti" parcijalnih kriterijuma, kvantifikaciju

95

5. utvrivanje "vrijednosti" alternativa, 6. izbor najprihvatljivije alternative i 7. analizu osetljivosti i rizika. Uporedo sa razvojem teorije vrednovanja razvijali su se i modeli vrednovanja. Pri tome su razliiti ciljevi vrednovanja, kao i druge razlike u samom postupku vrednovanja, uticali na razvijanje razliitih modela vrednovanja prilagoenih razliitim situacijama. Savremena raunarska tehnika uvela je i stalno uvodi nove modele vrednovanja i raunarske programe za njihovu primjenu. Modeli vrednovanja mogu se generalno podijeliti na: 1. jednokriterijumske modele po kojima se zakljuci donose na osnovu samo jednog kriterijuma. Od jednokriterijumskih modela vrednovanja mogu se navesti: Metoda roka povraaja, metoda toka gotovine, metoda neto sadanje (budue) vrijednosti, metoda odnosa koristi i trokova , metoda interne stope rentabiliteta (ili interne stope povraaja); 2. viekriterijumske modele po kojima se zakljuci donose na osnovu vie kriterijuma. Razvijena je cijela familija viekriterijumskih modela vrednovanja od kojih treba naglasiti: Metoda bodovanja, metoda "Elektre", metoda frakcione selekcije, metoda prostog zbrajanja teinskih vrijednosti kriterijuma, metoda linearne raspodjele teina kriterijuma, metoda PROMETEE itd. Ovakva podjela na jednokriterijumske i viekriterijumske modele je opteprihvaena u literaturi. Ovdje treba napomenuti da, bez obzira to se pod ovakvom podjelom samo jednokriterijumski modeli zasnivaju na ekonomskom aspektu, isto vai i za viekriterijumske modele. Razlika je jedino u jedinici kojom se izraava vrijednost. Kod jednokriterijumskih modela to je novac, a kod viekriterijumskih modela poeni (bodovi), to se, u konanom, opet svodi na novac. Radi vie funkcija i djelatnosti marine koji se postavljaju kod izbora optimalne lokacije za izgradnju marine, jednokriterijumsko vrednovanje nije dovoljno, zbog ega je potrebno izvriti viekriterijumsko vrednovanje. Iz okvira viekriterijumskog vrednovanja se izdvaja metoda linearne raspodjele teina kriterijuma, koja je jedna od jednostavnijih metoda, ali moe zadovoljiti potrebe pri izboru optimalne lokacije za izgradnju marine za nautiki turizam. 96

Razmatrane varijante - alternative se, ovom metodom, rangiraju po pojedinim kriterijumima, odnosno, za svaki od kriterijuma se odredi poredak varijante po tom kriterijumu. Prvoj (optimalnoj) varijanti po odreenom kriterijumu dodjeljuje se 1 poen, drugoj 2 poena, itd. Varijanta sa najmanjim zbirom poena po svim kriterijumima je, relativno, najbolja varijanta.15 Ukoliko se dogodi da dvije varijante imaju isti broj poena, vrednovanje se vri po metodi frakcione selekcije. Sutina ove metode je da se sve varijante - alternative poreaju po najvanijem kriterijumu. Ukoliko vie varijanti ima iste vrijednosti po najvanijem kriterijumu, tada se varijante porede po sljedeem kriterijumu po vanosti16. 4.1.2.3. Programiranje Program definie buduu izgradnju. Planom se odabere lokacija za izgradnju marine, a kroz kvalitetan program se stvaraju pretpostavke za ostvarenje maksimalne profitabilnosti ulaganja kapitala u odreenu marinu. 4.1.2.4. Projektovanje Zadatak projektovanja je da prostorno postavi i kreativno izrazi program. Od kvaliteta projektovanja u dobroj mjeri zavisi stepen racionalnosti izgradnje, funkcionalnost i rentabilnost poslovanja budue marine. Pri projektovanju marine vrlo je vano potovati stil ranije izgradnje. Glavni elementi koji moraju biti zastupljeni pri projektovanja marine su:
15

lukobrani (valobrani), operativna obala i obalni zid, gat, vez i privez, plovni put izmeu redova privezita, okretita i ulaz u

Termin "relativno" je upotrebljen zbog toga to je ova metoda vrednovanja podlona subjektivnom sudu onoga ko vri vrednovanje. Naime, ovdje je relativan broj poena dodeljen pojedinoj varijanti, a on moe da varira zavisno od ocjenjivaa (prim. autora). 16 Vrednovanje u optimiziranju planova i projekata puteva, Dr Ljubia Kuzovi , Beograd, 1984.godine

97

marinu, oprema i ureaji marine, infrasturktura (komunalna i usluna), ureenje marine sa aspekta zatite ivotne sredine (ekologija)17.

Lukobrani (valobrani) su graevinski objekti u moru, po pravilu spojeni s kopnom, a cilj im je da zatite unutranjost marine od vjetra i veih talasa koji bi mogli ugroziti plovila. Operativna obala i obalni zid. Operativna obala (riva) je odvojena od vodene povrine obalnim zidom i ureena je tako da, najee, slui kao etalite. Gat je osnovni element svake marine, a slui za privez plovila. Na njemu se nalaze prikljuci za struju i vodu. Gat moe biti fiksni i plutajui, to zavisi od dubine mora, visoke i niske vode (plima i oseka) i na kraju, od samih trokova izgradnje. Fiksni gatovi su stabilniji, bolje podnose udare talasa, jeftiniji za odravanje i trajniji su. Izgrauju se od betona, plastike, metala, drveta ili kombinovano. Plutajui gatovi se, zakakama (koje moraju biti takve da izdre velika naprezanja), spajaju za operativnu obalu (ili operativni zid). Dobar plutajui gat mora bit jak, lagan i fleksibilan. Vez i privez. Plovilo u luci nautikog turizma moe biti smjeteno na vez u vodi ili na kopnu (suva marina). Kod veza u vodi, vano je, uz dubinu i veliinu pristanita, da vez bude okrenut u smjeru struje, a ne okomito na nju. Vezovi su projektovani pod pravim uglom u odnosu na gat. Kod projektovanja vezova treba voditi rauna o veliini (duini i irini) plovila koja se planiraju vezivati, da ne bi dolo do njihovog oteenja usled neprilagoenosti veza. Odreeni broj vezova se mora predvidjeti za krai boravak u luci (tranzit). Plovni put izmeu redova privezita, okretite za plovila i ulaz u marinu. Smatra se da bi plovni put izmeu redova privezita trebao iznositi od 1,25 do 1,5 put duine najdueg privezita. irina okretita za plovila i ulaz u marinu treba iznositi najmanje 2,25 puta duinu
Rije ekologija potie od grke rijei oikos - dom, kua, prebivalite i rijei logos - nauka. U svojoj knjizi Porijeklo vrsta, arls Darvin (Charles Darwin) je 1856. godine definisao pojam ekologije kao nauku koja prouava odnose izmeu organizama (ivih bia) i sredine u kojoj ive.
17

98

najdueg plovila planiranog za ulaz u marinu. Oprema i ureaji marine. Marine su opremljene s vie vrsta runih i mehanizovanih sredstava za opsluivanje plovila. Tu se podrazumijevaju: pokretne i fiksne dizalice, traktori, viljukari, prikolice, kranovi, navozi za porinue i izvlaenje plovila itd. Infrastruktura su svi objekti koji se nalaze ispod i iznad povrine zemlje na kojoj je smjetena marina. Dijeli se na komunalnu infrastrukturu koja obuhvata kanalizacijski sistem, sanitarne vorove, vodovodnu i elektrinu mreu, gasovode, parkiralite i prostor za manipulisanje plovilima, i uslunu infrastrukturu koju ine radionice u marini, recepcija, info-centri, salon za prodaju plovila i trgovine, hotelsko-ugostiteljski i sportski objekti itd. Projektovanje marine sa aspekta zatite ivotne sredine postalo je prioritet na nacionalnom i lokalnom nivou, pa je neophodno tu problematiku ire tretirati.18 4.1.3. Uticaj marine na ivotnu sredinu 4.1.3.1. Uticaj na ivotnu sredinu u toku izgradnje marine U toku izgradnje marine nai e se na relativno uskom i ogranienom prostoru vei broj graevinskih maina, odnosno neophodne mehanizacije, teretnih vozila koja svojim funkcionisanjem mogu privremeno prouzrokovati nepoeljne emisije (buku, prainu, vibracije), te biti izvor oneienja kopnene povrine i mora uljima, raznim vrstama naftnih derivata, na ta treba obratiti posebnu panju. Preureenjem postojeih objekata, odnosno izgradnjom novih, proizvodi se neopasni graevinski, i u manjim koliinama metalni otpad, koji je potrebno propisno zbrinjavati uz izbjegavanje nekontrolisanog nasipanja u more. Kod izgradnje gatova i lukobrana (valobrana), kao i plutajuih objekata (pontona) koji e se sidriti, odnosno fiksirati za obalu, dolazie do odreenih oneienja mora, manjeg intenziteta, dok se
18

U Prilozima je dat primjer projekta Studije o procjeni uticaja izgradnje marine na ivotnu sredinu. (prim. autora)

99

sva mogua vea oneienja i zagaenja mora spreavaju paljivim planiranjem radova i zatitnih predradnji. Takoe, kod izgradnje marine i sreivanja obale dolazi do negativnog efekta za pridnene zajednice uz samu obalu, a obnavljanje onih koje su unitene moe se oekivati za par godina. 4.1.3.2. Uticaj na ivotnu sredinu u toku eksploatacije marine Nakon postavljanja pontonskih lukobrana i zavretka graevinskih radova dolazi do naseljavanja morskih organizama na nosae, plutae pontona, betonske dijelove rive, te na sve ostale izgraene dijelove marine koji su potopljeni u more. Na sedimentnom i kamenitom dnu, populacije organizama koje su tu prije ivjele e se djelimino ili ak potpuno obnoviti. Negativan uticaj na pridnene biocenoze u podruju marine moglo bi imati korienje antifauling boja za brodove, lanci za sidrenje i zasjenjenja zbog usidrenih brodova. Treba napomenuti da mogue isputanje otpadnih voda iz usidrenih brodova i otapanje biocida s podvodnih dijelova brodova posredno moe uticati na pridnene biocenoze, pa zbog toga i taj uticaj moe biti znaajan. Zagaenje, odnosno zagaenje je, sigurno, jedan od najvanijih moguih negativnih uticaja marine na ivotnu sredinu, odnosno akvatorij u kojem se nalazi. Zagaenje akvatorijalnog i kopnenog dijela marine moe biti prouzrokovano: otpadnim vodama koje nastaju tokom pranja brodova; bojama tokom bojadisanja brodova; otpadnim vodama koje nastaju tokom pranja motora, za vrijeme popravke, te otpadnim vodama od pranja podvodnih povrina; zauljenim padavinskim vodama s asfaltiranih manipulativnih povrina, povrina za odlaganja plovila i vozila, te internih saobraajnica; otpadnim vodama s brodova (fekalne, sanitarne, kaljune i balastne);

100

sanitarnim otpadnim vodama; mineralnim uljima s brodova; sitnim esticama poliesterskih smola prilikom rada na plastinim dijelovima plovila; biocidima koji su sastavni dijelovi antifauling boja, tokom boravka plovila u marini.

Potrebno je sprijeiti svako i najmanje odbacivanje otpada u more, te obezbijediti uklanjanje svih otpadaka i ulja, kako sa morske povrine tako i sa obale. Posljedice mogueg usporavanja izmjene mora unutar marine, treba kompenzovati zabranom unoenja bilo kakvih otpadnih materija, naroito organskih (nitrata i fosfata), koji bi mogli nastati kao posljedica pranja posua, tuiranja ili pripreme hrane na brodovima. Takoe, treba strogo zabraniti odbacivanje bilo kakvog krutog otpada u more, kao i isputanje kaljunih voda iz brodova. 4.1.3.3. Mjere zatite ivotne sredine tokom eksploatacije marine Jedan od najveih problema u zatiti ivotne sredine tokom eksploatacije marine je spreavanje oneienja koja nastaju redovnim radom i odvijanjem ivota na brodovima (razne vrste otpada, kaljune i sanitarne vode). U tom smislu treba razraditi i odrediti nain pranjenja tankova sa sanitarnim otpadnim vodama. Isto tako, treba s brodova prazniti i zbrinjavati kaljune vode to treba da radi ovlaena institucija za poslove takve vrste. Takoe, iz brodova treba prihvatati kruti otpad i zbrinjavati ga prema postojeim propisima. Sve radnje suprotno navedenom treba strogo zabraniti. Kruti otpad treba drati na, za to odreenim, prikladnim mjestima, odakle e ga ovlaene institucije transportovati do punktova reciklae ili trajnog smjetaja. O tome se mora voditi propisana dokumentacija. Unutar prostora marine je potrebno urediti kanalizacijski sistem, koji treba prikljuiti na zajedniki, gradski kolektor. Na sistem odvoda fekalnih otpadnih voda potrebno je prikljuiti sve sadraje marine. Objekti i pogoni (praonice, restorani, servis plovila) koji zbog tehnolokih procesa proizvode otpadne vode koje ne zadovoljavaju granine vrijednosti i doputene koncentracije za isputanje u zajedniki sistem odvoda, moraju imati ureaj - separator za

101

prethodno preiavanje. Padavine se prikupljaju povrinski preko slivnika i linijskih reetki, sistemom ahtova i PVC cijevi do separatora i talonika prije putanja u more. Kod eksploatacije marine posebno je vano zbrinjavanje tehnoloki opasnog otpada. To podrazumijeva: stare baterije i akumulatori moraju biti odlagani u posebne nepropusne kontejnere; istroena ulja i taloge iz separatora uvati u nepropusnim bavama; otpadne vode nastale skidanjem antifauling boja i pranjem povrina, obavezno se preiavaju na talonicima i separatorima prije ispusta u more.

Povremenim hemijskim analizama mora se pratiti sadraj ekotoksinih metala zbog moguih velikih koncentracija naroito bakra, kadmijuma i cinka. Tehnoloki neopasan otpad koji se pojavljuje tokom eksploatacije marine, na kopnenom ili vodenom dijelu, a koji je po svojoj strukturi slian obinom komunalnom otpadu treba zbrinjavati na nain kako to rade nadlene komunalne organizacije. U cilju zatite vazduha, a u sluaju veih radova na trupu plovila: bruenje, struganje, bojadisanje, i slino, treba raditi u za to predvienim zatvorenim prostorijama sa filterima na ventilacijskim sistemima. Sva pripadajua sredstva koja imaju isparavanja opasna po ivotnu sredinu treba drati u posebnim ormarima ili kutijama s ventilacijom. Gdje god je to mogue treba ozelenjavati podruje marine i urediti drvorede, koji osim estetskog utiska obavljaju ulogu istaa vazduha i smanjuju uticaj buke. Pravilima i propisima koji reguliu unutranji red kod eksploatacije marine kontrolisati buku u ugostiteljskim objektima i odrediti vrijeme kada se mogu obavljati radovi koji stvaraju buku. Kod nabavke opreme obratiti panju na snagu mogue emitovane 102

buke od tih ureaja, vodei rauna o zakonskim propisima i direktivama. Periodinim mjerenjima kontrolisati buku, kako u radnim prostorima (radionice), tako i u ugostiteljskim objektima. U sluaju anomalije mora se smanjiti buka unutar propisane granice. Tokom korienja marine, obavezno se jedanput godinje obavlja ienje morskog dna oko pontona, odnosno privezita, zbog uglavnom neeljenih, ali neizbjenih odbacivanja krutog otpada s brodova. ienje treba obavljati autonomnim ronjenjem pazei da se izbjegne podizanje mulja s dna. Prilikom uplovljavanja plovila koja e boraviti u marini, posada se obavjetava da je zabranjeno koristiti WC na brodovima koji imaju otvoreni sistem isputanja otpadnih voda i upuuju se na korienje postojee infrastrukture na obali. Zbog mogueg zagaenja mora, zabranjuje se korienje deterdenata na plovilima koja nemaju zatvoreni sistem otpadne vode. Takoe se zabranjuje pranje plovila deterdentima, osim u sluaju kada se otpadna voda moe pokupiti i deponovati u sistem javne kanalizacije na kopnu. 4.1.3.4. Mjere za spreavanje i ublaavanje moguih ekolokih akcidenata Da bi se sprijeili ekoloki akcidenti, neophodno je izraditi operativni plan za zatitu akvatorija marine od oneienja naftom i naftnim derivatima. Marina treba da bude opremljena i da koristi plutajuu branu za sluaj isputanja nafte, naftnih derivata ili drugih plutajuih, tekuih polutanata. Takoe, marina mora biti opremljena uljnim disperzantima, koji su dozvoljeni za korienje prema propisima, te odgovarajuim sredstvima za ienje, kako kopnenog tako i morskog dijela. Marina se mora opremiti efikasnim protivpoarnim sredstvima, uz redovno sprovoenje protivpoarnih mjera: redovno kontrolisati sve instalacije, kako na obali tako i na plovilima; protivpoarnim vjebama obuavati osoblje za struno i brzo

103

gaenje poara; obezbijediti vatrogasni pristup marini tako da su gatovi uzduno dostupni vatrogasnim vozilima; uz izgraene objekte je obavezno obezbijediti povrine za operativni rad vatrogasnih vozila; novoizgraene objekte treba zatititi sistemom za brzu dojavu i gaenje poara; trafostanice graditi kao izdvojene graevine; redovno kontrolisati i po potrebi pojaavati hidrantnu mreu.

Otpad nastao akcidentnim situacijama odloiti u odgovarajue prostore ili posude, a za konanu likvidaciju i ienje angaovati odgovarajue ovlaene institucije. 4.1.4. Sadraji i oprema marine Da bi se neki prostor smatrao lukom nautikog turizma moraju biti zadovoljeni minimalni uslovi19: 1. Luke nautikog turizma moraju biti graene, ureene i opremljene tako da omoguavaju racionalno korienje prostora, nesmetano kretanje plovila, gostiju i zaposlenog osoblja, nesmetan prenos materijala, zatitu zdravlja gostiju i zaposlenog osoblja, te struno i efikasno opsluivanje korisnika usluga, turiste-nautiara. U pogledu izgradnje, ureenja, opreme i usluga, luke nautikog turizma moraju udovoljavati graevinskim, urbanistikim, tehnikim i sanitarnim propisima o zatiti okoline i zakonskim odredbama o razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji objekata (luka) nautikog turizma. 2. Luke nautikog turizma moraju imati zatienu (prirodno ili vjetaki) dovoljno veliku akvatoriju za sigurno zadravanje i kretanje plovila i za vrijeme najnie niske vode, odnosno vodostaja. Sidrite mora imati najmanje jedan interventni vez. 3. irina izraene obale ili veza mora biti ira od plovila koje ga koristi najmanje za irinu bokobrana na jednoj strani plovila. Vezovi moraju imati opremu za siguran privez plovila.
Bri, I.: Model istraivanja saobraajnih uslova za izgradnju marina za nautiki turizam, magistarski rad, Saobraajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1996.
19

104

4. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju biti prikljuene na javnu elektrinu mreu ili na drugi nain osigurati opskrbu elektrinom energijom. Elektrino osvjetljenje mora biti uvedeno u sve prostorije i instalirano na kopnenim dijelovima objekata nautikog turizma. Prostorije, odnosno prostori u kojima se kreu ili zadravaju gosti, nou moraju biti osvijetljene potpuno ili orijentacionim svjetlom. 5. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju biti prikljuene na javnu telefonsku mreu, osim u mjestima gdje takve mogunosti ne postoje. U okviru ili neposrednoj blizini (u radijusu od 500 metara) mora se osigurati opskrba osnovnim ivenim namirnicama i davanje usluga ishrane. 6. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju stalno raspolagati dovoljnim koliinama higijenski ispravne vode. Odvod otpadnih tekuih materija (otpadne vode, otpadna ulja i drugo) mora se rijeiti u skladu sa zdravstvenim propisima i propisima o zatiti okoline. vrste otpadne materije moraju se redovno odstranjivati iz objekta, sakupljati na odreenim i za to ureenim mjestima, uz osiguranje potrebnih higijenskotehnikih uslova, i redovno odvoziti na deponije koje odrede nadleni organi uprave. 7. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju raspolagati s odgovarajuim sanitarnim prostorijama i ureajima (WC, umivaonici, tuevi). U tim prostorijama mora stalno vladati besprekoran red i istoa. Svaki objekat mora imati najmanje jednu sanitarnu grupu koja se sastoji od odvojenog WC-a za mukarce i ene, sa predprostorom sa umivaonikom i priborom za pranje i suenje ruku. Veliina sanitarija (broj WC-a, umivaonika, tueva) mora biti srazmjerna veliini (kapacitetu ) objekta izraeno brojem vezova. 8. Luke nautikog turizma moraju udovoljavati i propisima zatite od poara i zatite na radu, posjedovati odgovarajuu ispravu i na vidnom mjestu u objektu istaknuti znak, te u skladu sa tim propisima, biti opremljene aparatima i drugom opremom za gaenje poara, a zaposleno osoblje osposobljeno za rukovanje aparatima i opremom. Marine su luke nautikog turizma koje osim akvatorije za vez, podrazumijevaju i priobalne luke sadraje koje koriste plovila i nautiari za rekreaciju. Koncepcija tih sadraja, koja je zahvatala sve ono to su nekadanje male lokalne sportske luice mogle ponuditi, 105

proirena je na dodatne servise i usluge koje su postale dio modernog nautikog i rekreacijskog turizma. Marina je centar gdje turista-nautiar, pomorac, sportista, brodovlasnik i posada imaju vez za svoj brod, gdje ga mogu izvui, urediti, porinuti, popraviti i opskrbiti. To je ujedno i mjesto gdje se moe doi motornim vozilom ili na prikolici dovesti plovilo, ostaviti vozilo na uvanje i zaploviti plovilom nakon to je ono porinuto i opskrbljeno. Gosti se u marini mogu odmarati, opskrbiti svim potrebnim zalihama i imati na raspolaganju rekreativne i zabavne sadraje. Ona je, prema tome, matina luka za brodove koji u njoj imaju svoj vlastiti vez i boravite kada nisu u plovidbi. S druge strane, to je usluna luka za brodove u tranzitu. Evolucija marina dala je u razliitim dijelovima svijeta i razliite tipove gradnje. To su ameriki tip (na pustim plitkim obalama, karakteristian jednoliki izgled, veliki broj vezova, lagane konstrukcije, autoput i aerodrom u blizini, esto stalan boravak), zatim atlantski tip na obalama Zapadne Evrope (na uima rijeka, u zelenilu, ogranien broj vezova sa mnogo pojedinanih bliskih marina, manji brodovi i mnogo jedrilica, krae zadravanje, ak samo za vrijeme vikenda) i najinteresantniji, mediteranski tip, najljepe realizovan u francuskoj varijanti na Azurnoj obali. Te su marine podignute po tipu modernih tvrava nastamba ili po tipu romantinih sela, sa relativno malo kopna, vrstom izgradnjom, sa turistikim naseljem, ogranienim brojem vezova, sa klijentelom ljetovalinog karaktera koja dolazi iz unutranjosti, preteno avionom20. Jo uvijek preovladava izgradnja marina za plovila koja su duga od 5 do 35 metara.21 Broj i veliina plovila, njihov smjetaj u luci i usluge koje marina nudi korisnicima, definiu njezine sadraje i opremu. Luki akvatorij marine mora biti dobro zatien da se kod uzburkane vode u luci ne otete brodovi koji su vezani jedan uz drugi na

Crnogorska varijanta tipa marine jo nije definitivna, ali je opredjeljenje da se nae marine moraju prilagoditi naoj prirodi, potrebama i mogunostima (ogranien broj vezova, preteno manji brodovi, mala povrina kopna, esto samo djelimina zatita od talasa, strogo racionalne konstrukcije, nuan komfor na obali, kupalini karakter, preteno orjentisan na strane turiste pa i one koji dovoze svoje plovilo kopnom).(prim.autora) 21 Jo uvijek prevladavaju nautika plovila ovih dimenzija, meutim, u svijetu je sve vie megajahti koje dostiu dimenzije od 50 do 100 (i vie) metara, tako da pri projektovanju marine treba voditi rauna o odreenom broju vezova za ova plovila.(prim. autora)

20

106

propisanom razmaku. Zatitne graevine, ukoliko ih ima, uglavnom su sline kao i u trgovakim lukama, samo sa neto estetskijim vanjskim izgledom. Gatovi i oprema sasvim se razlikuju. Potrebna dubina u bazenima marine zavisi od veliine i gaza plovila koja se tu smjetaju. Vezovi na koje se plovila vezuju, okomito s obje strane gata, iroki su od 2 do 4 metra. Mogu biti od razliitog materijala: betona, elika, drveta ili plastike. Najee se upotrebljavaju ipovi za fiksne gatove, a esto su i plutajui, od betona, plastike ili metala, usidreni na prikladnim poloajima i meusobno povezani. Plutajui gatovi podesni su za luke s velikim razlikama u plimi i oseki. Neke marine u SAD, Kanadi i V.Britaniji imaju uske pristupe za pristajanje plovila bono, izraene okomito na gatove. Iako je to odreena udobnost, istovremeno je i veliki gubitak prostora, a poskupljuje izgradnju. Na gatovima se postavljaju prikljuci preko kojih se brodovi opskrbljuju vodom i elektrinom energijom, a mogu se prikljuiti na telefonsku mreu. Gatovi moraju biti osvijetljeni. Pramac broda vezuje se za matini sidreni lanac, rastegnut i uvren na dnu na potrebnoj daljini, paralelno sa gatom. Krmom se manja plovila vezuju za gat gdje su postavljene bitve, prsteni ili zategnut lanac. Za vaenje i sputanje u more manjih plovila, upotrebljavaju se obino dizalice razliitih veliina i tipova, koje istovremeno mogu posluiti za servisne usluge (npr. vaenje i postavljanje jarbola na jedrilicama). Za vee brodove, uz razne navoze, platforme i druga sredstva, danas se najvie upotrebljava tzv. travel lift. Taj lift dolazi nad poseban bazen u koji se uvodi plovilo, ovo se zatim opasuje posebnim remenima, die i prenosi na mjesto gdje se isti, popravlja ili uskladitava. Uz siguran vez, vodu i struju, marina mora korisnicima pruiti i mnoge druge usluge, kao na primjer opskrbu gorivom i mazivom, brodsku opremu i prehrambene artikle, a moe imati brodograevne i motorne radionice, servis za pranje, zimski smjetaj za brodove na kopnu, hotele, restorane, kafane, sportske terene itd. Marine se smatraju lukama otvorenim za meunarodni saobraaj, te u tom duhu moraju biti osposobljene za prijem plovila pod stranom zastavom (carinarnice, kontrolno-propusna sluba, policija, oficiri za bezbjednost luke, agencije za prihvat i opsluivanje itd.)

107

Plovila bez posada, koja su povjerena marini, treba posebno uvati i odravati. Opremljenost marine zavisi od njenog poloaja prema najbliem turistikom mjestu. to je marina blie turistikom mjestu bie joj potrebna manja opremljenost. Marine se kategoriu u tri kategorije: I kategorija oznaava marinu najvieg standarda, II kategorija oznaava marinu srednjeg standarda, III kategorija oznaava marinu najnieg standarda. Kategorija marina utvruje se zavisno od ispunjavanja uslova propisanih Pravilnikom za pojedinu kategoriju, a zavisi od: kvaliteta opreme i ureenja, standarda osnovnih usluga, raznovrsnosti nadopunjujuih usluga koje se turistima-nautiarima pruaju u marini, kao i ostalih usluga i sadraja na raspolaganju turistimanautiarima u neposrednoj blizini marine, te kvaliteta odravanja marine u cjelini.22 4.1.5. Upravljanje marinama Marine su, obino, organizovane kao privredna preduzea koja grade i upravljaju marinom, a iznajmljuju vezove i prodaju nautikoturistike usluge. Najdelikatniji i najodgovorniji zadatak upravljanja (menadmenta) marinama je njihovo ekonimino i rentabilno poslovanje. Ekonomino i rentabilno poslovanje marine podrazumijeva ekonomsku i tehniko-tehnoloku uspjenost, pri emu posebnu panju treba posvetiti ouvanju ambijentalnih osobina i prirodnog ekosistema. Primjena naela odrivog razvoja, uvoenje ekoloke politike u poslovanje marine i sprovoenje mjera pravilnog ponaanja prema resursima mora biti prioritet, poevi od radnika zaposlenog u marini, preko turiste-nautiara, do upravljakih struktura marina. Osnovna naela poslovanja u marinama su:

RH - Pravilnik o razvrstavanju i kategorizaciji luka nautikog turizma (Narodne novine, br 142/99, 47/00, 121/00 i 45/01) -prim. autora

22

108

Ekonominost poslovanja je naelo koje zahtijeva da se za odreenu koliinu rada, predmete rada, sredstva za rad i pruene usluge ostvari to vei uinak. U sutini, ekonominost predstavlja odnos izmeu ostvarenih uinaka i utroenih elemenata radnog procesa. Rentabilnost poslovanja je naelo uspjenosti poslovanja koje zahtijeva da se sa odreenom vrijednou kapitala ostvari to vei poslovni rezultat. Proizvodnost rada. U marini se to naelo ispoljava kao tenja da se povea broj nautiko-turistikih usluga, a da se smanji koliina rada. Organizacijska struktura svakog poslovnog sistema je sredstvo kojim se postiu ciljevi. Ona usklauje materijalne i kadrovske resurse preduzea, te je podlona stalnim promjenama, prouzrokovanim njegovim poslovanjem. Poslovanje marine obuhvata sljedee segmente: Prihodi. Pod ukupnim prihodom smatra se ukupna vrijednost proizvoda i usluga koje je nautiko preduzee proizvelo i prodalo u odreenom vremenu. Osim prihoda od zakupa veza, marina ostvaruje jo i prihod od zimskog uvanja plovila, servisa plovila, iznajmljivanja plovila, prodaje ugostiteljskih usluga, rezervnih dijelova, boja, lakova itd. Trokovi marine. Trokovi su vaan instrument poslovne politike bilo kojeg preduzea i od njih zavisi profit. Trokovi u poslovanju marine se mogu svrstati u etiri osnovne grupe: amortizacija, bruto plate zaposlenih (cijena rada, doprinosi za zdravstveno i penzijsko osiguranje, trokovi odjee i razni bonusi koji zavise od kvalifikacije i vrste zanimanja), trokovi odravanja (alat, rezervni dijelovi, potroni materijal), opti trokovi (trokovi nastali u procesu proizvodnje kao direktni trokovi koji se pravdaju po mjestu nastajanja i uinka koga proizvode i indirektni tokovi koje nije mogue neposredno obuhvatiti ili su ekonomski neopravdani)

S obzirom na kretanje razlikuju se fiksni (stalni) i varijabilni (promjenljivi) trokovi. Zbir fiksnih i varijabilnih daje ukupne 109

trokove poslovanja marine. Fiksni trokovi vremenska amortizacija, investicijsko i tekue odravanje, porez na imovinu, kamate na kredite, plate koje su prema kolektivnom ugovoru fiksne, najamnine itd. Varijabilni trokovi mijenjaju se promjenom stepena zaposlenosti u kratkom roku tako to se poveanjem koliina usluga u marini za odreeni postotak, isto toliko poveavaju i trokovi. Poslovni rezultat poslovanja marine predstavlja razliku izmeu ukupnih prihoda i ukupnih rashoda. Utvruje se raunom dobiti i gubitka na kraju obraunskog perioda, a obavezan je na kraju svake godine za prethodnu godinu. Organizacijsko rjeenje marine za nautiki turizam, kao preduzea, zahtijeva preciznu raunovodstvenu podjelu rashoda i prihoda po organizacijskim jedinicama. Kao organizacijske jedinice, sa statusom profitnih cjelina, mogu se organizovati: vezovi (u vodi i na kopnu), servis i popravak plovila, maloprodaja, ugostiteljstvo i sportska djelatnost.

Vezovi pruaju usluge veza i skladitenja plovila, odravanje terena, porinua i vaenja plovila iz vode. Uz rukovodioca, profitnu cjelinu sainjavaju: mornari, kuni majstori vodoinstalateri i elektriari, a po potrebi se zapoljavaju i sezonski radnici. Servis i popravak plovila vri tekue i investicijsko odravanje, popravak plovila poslije havarija, bojadisanje i ienje plovila. U ovoj profitnoj cjelini jo se mogu prodavati nova i polovna plovila, motori i rezervni dijelovi. Zaposleni su mehaniari, bojadisari i stolari. Maloprodaja opskrbljuje marine prehrambenim proizvodima, sportskom opremom, ribarskim priborom itd. Zapoljavaju se radnici trgovake struke i pomono osoblje. Prodaja plovila vri se komisionom prodajom, a prodaja prehrambenih proizvoda i drugih

110

potreptina vri se na klasian nain. Ugostiteljstvo. U svakoj marini se pruaju usluge hrane, pia, esto i usluge smjetaja, to obezbjeuju razni ugostiteljski objekti kao to su hoteli, restorani, barovi itd. Sportska djelatnost. Ukoliko u marini postoje sportski sadraji, neophodno je obezbijediti servise za iznajmljivanje sportske opreme i rekvizita kao i zapoljavanje instruktora za odgovarajue sportove: skijanje na vodi, ronjenje, ribolov, tenis... Na elu svake od organizacijskih jedinica nalazi se rukovodilac koji rukovodi jedinicom i odgovoran je za ostvarenje poslovnih rezultata. 4.1.5.1. Menadment i upravljanje Menadment je multidisciplinarna oblast ljudskog znanja koja sadri mnotvo upravljakih funkcija, i kao takav neophodan je svim zdravim sistemima u kojima se susreu dva ili vie podsistema ili inilaca. Gdje god ima dva ili vie neega, javlja se potreba za koordinacijom, usmjeravanjem, podravanjem, kontrolom, a to su upravljake funkcije. Razni autori razliito definiu pojam menadmenta: Proces donoenja odluka usmjerenih na izvrenje ciljeva; Generisanje funkcija svih organizacija i efikasno korienje resursa za postizanje eljenih ciljeva; Kreativna aktivnost koja razvija organizaciju i njene zaposlene da bi postigli specifine zadatke

Kada se spozna sutina menadmenta, jednostavno se moe doi do definicije koju navodi veina autora: Menadment je proces sastavljen iz vie upravljakih funkcija (planiranje, organizovanje, zapoljavanje kadrova i kontrola) koje spajaju nepovezane resurse u kompaktan sistem za postizanje unaprijed zadatih ciljeva.

111

Slika br. 6 Menadment

Ova definicija sama po sebi negira pojednostavljeno shvatanje pojma menadment, gdje se on izjednaava sa pojmom upravljanje (voenje). Menadment nije posebna funkcija (upravljanje - voenje) sama po sebi, nego zbir vie funkcija koje se realizuju tek u odnosu menadera sa osobljem koje treba voditi, odnosno planirati njegove aktivnosti, organizovati, kadrovski popunjavati i kontrolisati. 4.1.5.2. Menader U literaturi nema jedinstvene definicije i opisa rada menadera, ali ipak preovladava miljenje da on ima rukovodeu ulogu na raznim nivoima i sektorima organizacije, i da ta rukovodea uloga dolazi do izraaja u svim funkcijama menadmenta. Menaderu je povjerena meukadrovska, informaciona i preduzetnika uloga, koje su hijerarhijski strukturirane i meusobno zavisne, tako da se on pojavljuje u raznim oblicima, npr: lider, posrednik u kontaktima, distributer informacija, inovator, alokator resursa, pregovara, preduzetnik, itd. Menader je najjee u ulozi lidera. Rije lider sama po sebi govori da je u pitanju neko prvi, voa, neko ko konce dri u svojim rukama. Njegova uloga kao prvog jeste da, u vremenu jake konkurencije, stalno sprovodi krupne promjene, uz poboljanje poslovnih rezultata organizacije. Kao takav, od njega se oekuje da generie energiju, inicira promjene, blagovremeno uvia potrebu

112

transformacija, razvija jasnu viziju preduzea, orijentie, tj. usmjerava preduzee prema ostvarenju vizije, usklauje sve podsisteme preduzea, kreira vremensku, prostornu, tehnoloku, informacionu i drugu dimenziju transformacionog procesa, u cilju ostvarenja brzog, ali sigurnog prelaza iz sadanjeg u eljeno stanje. U savremenom poslovnom ambijentu, lider, pored posjedovanja standardnih (tehnikih, organizacionih, edukativnih, rada sa ljudima, vjetina shvatanja i oblikovanja rjeenja i sl.) vjetina, mora da ima i neke dodatne, neophodne za uspjeno liderstvo. U literaturi se istie da poslovni pristup, koji se zasniva na upravljanju krupnim promjenama i visokom rastu, zahtijeva tzv. transformaciono liderstvo, koje obuhvata sljedee elemente: idealizovani uticaj harizmu i magnetizam lidera, inspirativnu motivaciju lider kreira viziju, postavlja visoke i izazovne ciljeve i prenosi entuzijazam, intelektualno podsticanje lider stvara nove ideje i podstie sljedbenike u kreativnosti, uzimanje u obzir pojedinca lider u potpunosti uvaava linost osoba sa kojima je u kontaktu .

Dolazi se do injenice da lider, kao linost mora da bude obrazovan, iskusan, pouzdan, da bude talentovan za menaderski posao, da ima takmiarski nagon, elju za uspjehom, samopouzdanje pred konkurencijm, ali prije svega da bude karakterna i autoritativna linost. Samo takav menader-lider moe da se suoi sa promjenama u poslovnom svijetu, sa rizikom koji je neizbjean, da trai informacije i miljenje drugih, bude otvoren prema novim idejama i promjenama, te da pravilno podnese uspjeh, ali i eventualni neuspjeh. Zato lider, kao talentovani strateg, utie na druge tako to ih: usmjerava, motivie, angauje, selektuje, a sve to ini sagledavajui cjelokupnu situaciju, taktiki, pravino rjeavajui probleme. On izgrauje organizaciju i timski rad, obezbjeuje transfer znanja i vjetina, obezbjeuje aktivne i pouzdane komunikacije, identifikuje otpore promjenama, itd. Kreirajui strategiju23 i odgovarajue ciljeve, strateg utie na itav dalji proces donoenja odluka i njihovu realizaciju. Menader, sa svim svojim osobinama koje bi trebao posjedovati je, u stvari, strateg koji upravlja elementima strategije kao to su vizija, misija,
23

Startegija - nain ostvarenja ciljeva

113

organizaciona kultura, vrijednosti, ciljevi, akcije i odluke. Sve te elemente menader (strateg) mora da integrie u jedinstvenu cjelinu. Kod pojedinih autora preovladava miljenje da su menader i lider dvije linosti ili jedna linost sa dvojnom ulogom, koje se, u svakoj organizaciji, pojavljuju komplementarno: uloga vostva (liderstva) u smislu injenja prave stvari koja je povezana sa vizijom i usmjeravanjem, i menadmenta u smislu primjene, odnosno funkcionalnog injenja (realizacije) stvari na pravi nain.

Tabele br. 3 LIDER I MENADER

lider stvara i komunicira viziju motivie zaposlene ustanovljava fundamentalne vrijednosti fokusiran je na budunost

menader stara se o sprovoenju vizije rukovodi zaposlenima prevodi fundamentalne vrijednosti u rezultate razumije budunost, ali je koncentrisan na sadanjost

Ne smije se poistovjetiti tradicionalna uloga efa i savremenog lidera vizionarskog tipa. U tabeli br. 2 je prikazana razlika ove dvije uloge.

Tabela br. 4 EF I LIDER

ef rukovodi ljudima nareuje radi stvari na pravi nain saoptava svoje ideje

lider inspirie ljude ohrabruje radi prave stvari generie ideje drugih

114

najprije govori odreuje rokove oslanja se na status i autoritet izaziva strah govori ta treba uraditi uvijek kae "ja" ukazuje ko grijei zahtijeva potovanje

najprije slua pomae rukovodiocima da planiraju oslanja se na linost i volju podstie podrku pita ta treba raditi uvijek kae "mi" ukazuje ta je pogreno izaziva potovanje

Bez obzira na ulogu u kojoj se pojavljuje, onovni zadatak menadera je da obezbijedi normalan rad organizacije za koju radi, opstanak i razvoj iste kroz realizaciju ciljeva, odnosno, funkcija menadmenta, na nivou za koji je zaduen da rukovodi. Osnovni cilj svakog menadera, bez obzira u kojoj sferi i u kojoj zemlji radi, jeste ostvarivanje profita. Primarni zadaci menadera marine su: organizacija procesa rada, rukovoenje, planiranje i kontrola izvrenja poslova i radnih zadataka. Sposoban menader mora dobro poznavati probleme poslovanja, uspostaviti dobre meuljudske odnose sa zaposlenim i gostima marine. Posebnu panju menader mora usmjeriti na: izbor kvalifikovanog osoblja koje e raditi u marini, koordinaciju rada prilikom izvravanja zadataka, komunikaciju sa lanovima radnog kolektiva i gostima, kreiranju pozitivne radne atmosfere i njegovanju meuljudskih odnosa u marini, brzo rjeavanje problema i konfliktnih situacija meu lanovima kolektiva, radnicima i gostima, proces obrazovanja koji treba postati dio radnog procesa, a ne izolovan od njega, organizacijskim pravilima i mjerama, bezbjednost ljudi i opreme, zatitu od poara, pravovremeno i adekvatno informisanje vlasnika plovila i

115

ostalih gostiju o sadrajima i uslugama marine, meteorolokoj situaciji u podruju, plimi i oseci, mogunostima kupovine, zdravstvenim uslugama, zabavi i rekreaciji itd. Zbog kompleksne i odgovorne uloge menadera, u praksi se menadment (upravljanje) velikim marinama, najee oslanja na tim strunjaka za odreeno podruje poslovanja. Osim menadera, u upravi marine zaposlen je jo jedan ili vie izvrilaca na administrativnim poslovima, poslovima prijema gostiju, bezbjednosti i sigurnosti, raunovodstva i ienja.

5. PLOVILA NAUTIKOG TURIZMA

5.1. JAHTE I MEGAJAHTE Jahta je plovni objekat namijenjen za razonodu, sport i rekreaciju, duine vee od 7 metara, a koja nije angaovana u meunarodnoj trgovini24, a pogodan je za dui boravak na moru. Jahta je naziv koji se koristi za brodove ija je jedina svrha sport odnosno rekreacija. U
24

Zakon o jahtama, Podgorica, 2007.

116

doba jedrenjaka pod jahtama su se prvenstveno podrazumijevali brzi brodovi sagraeni za prijevoz vanih putnika. Danas se pod tim izrazom podrazumijevaju luksuzno opremljeni amci ili brodovi koji putnicima omoguavaju veliki komfor tokom dugotrajnih putovanja. Megajahte su posebna kategorija jahti koja nije precizno definisana dimenzijama. Pod pojmom megajahta se moe smatrati svaka jahta dua od 25 metara.25 Od januara 2009. godine u svijetu se gradi 777 megajahti, to je rast od 2,2 puta u posljednjih 10 godina. Od brodova koji se trenutno grade, njih 154 su dui od 50 metara. Dakle, jahte rastu nevejrovatno brzim tempom, to je iznenadilo mnoge marine i remontna brodogradilita, koji svojim kapacitetima ne mogu adekvatno odgovoriti izuzetno velikoj potranji i potrebama sve veih luksuznih jahti.

Sika br. 7 Megajahta

25

Primjedba autora

117

Slika br. 8 Unutranji izgled megajahte Vlasnici jahti i njihovi gosti su preteno bogata klijentela.. Svaka megajahta je kao hotel sa est zvjezdica. Svaki gost na jahti, u prosjeku, potroi deset puta vie nego regularni hotelski gost ili turista na velikim brodovima - kruzerima. Ono to je jo znaajnije je to da vlasnici jahti u toku godine izdvajaju izuzetno visoke sume novca za snabdijevanje i servisiranje jahti. Megajahte obino troe 10-15 % svoje poetne vrijednosti na vee remonte svake etvrte godine, to na primjeru broda vrijednog 10 miliona eura znai da obimniji remont kota oko 1,5 milion eura. Godinji trokovi odravanja i korienja megajhte iznose od 6-8 % 118

njene vrijednosti. Oko 40 odsto tih trokova su plate posade, a preostalih 60 odsto trokova ostaje u matinoj luci - marini (za snabdijevanje, sitnije opravke, turistike usluge), gdje se ukljuuje itav lanac privrednika raznih profila. 5.2. JEDRILICE, GLISERI I AMCI Pojam jedrilica se u pomorstvu obino koristi za amce koji za pogon pomou jedara koriste vjetar. Danas su amci koji koriste jedra prilina rijetkost, osim ukoliko ne slue za sport i rekreaciju, te je jedrilica postala gotovo sinonim za sportsku jedrilicu.

Slika br. 9 Jedrilica amac (ije ime dolazi od turske rijei am za jelu, odnosno jelovu brodicu) je otvoren ili poluzatvoren plovni objekt koritastog oblika, a manjih dimenzija, pogonjen ljudskom snagom, vjetrom ili mehanikom snagom. Ponekad se amcima nazivaju (pogotovo u ratnoj mornarici) brodice pokrivene palubom, pa i manji brodovi koji se upotrebljavaju u posebne svrhe, npr. patrolni, torpedni i drugi amci. Prema vodi u kojoj plove amci se dijele na rijene, jezerske i morske amce. Prema upotrebi amci se dijele na:

amce ratne mornarice; amce na trgovakim brodovima;

119

luke amce; peljarske amce; ribarske amce; sportske amce; amce za obalno spaavanje; brze amce - glisere

Slika br. 10 Gliser

Trimaran je naziv za amac, odnosno brod koji se sastoji od glavnog i dva pomona trupa (ama). Izmislili su ga Polineani prije 4000 godina, te im je, uz katamaran (dvotrupac), omoguio naseljavanje udaljenih ostrva Oceanije. Trimaran je mnogo bri, laki i stabilniji od jednotrupnih brodova. Danas je jako popularan meu sportskim jedriliarima.

120

5.3. KRUZERI Kruzeri (cruiseri) su brodovi - plovei hoteli, obino veih dimenzija, opremljeni i osposobljeni da, u toku krstarenja morima, zadovoljavaju potrebe nautikih turista koji na njima borave.

Slika br. 11 Kruzer Na slici br.11 je pokazan kruzer "Opera" koji je izgraen 2004. godine, ima 12 paluba, dugaak je vie od 250 metara, tonae vee od 58.000 bruto tona. Moe da ukrca i opsluuje vie stotina turista. injenica da oko jedanaest miliona turista godinje u svijetu koristi usluge ploveih hotela cruzera jasno govori da je izletniki turizam (u formi krstarenja morima), kao tip nautikog turizma, veoma zastupljen. Takoe je statistika injenica da oko 60% nautikih turista koji plove kruzerima, ne izlazi sa broda u luke koje posjeuju. Da li je uzrok toj injenici turistika ponuda koju ta luka prua? U svakom sluaju, treba valorizovati prirodne dragocjenosti, kulturno-istorijske sadraje i druge pogodnosti koje je mogue ponuditi nautikim turistima koji dolaze kruzerima i veoma kratko borave u luci.

121

6. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA

6.1. JEDRENJE Jedrenje je vetina plovidbe iskljuivo uz pomo vjetra kao pokretake snage. U poetku je jedrenje bila osnovna vetina potrebna za upravljanje ratnim, trgovakim i turistikim brodovima. Sa pojavom parne maine, a kasnije i drugih vrsta motora, jedrenje gubi ekonomsku vanost. Pretvaranje trgovakih jedrenjaka u brodove za rekreacijsko jedrenje uglavnom je pojava koja se sree u 20. vijeku, a tek od kraja Drugog svjetskog rata doivljava sve veu popularnost. Danas je jedrenje za veinu ljudi rekreacija i zabava, kao i vrlo popularan i rairen sport. Jedriti se moe na dasci, u amcu ili brodu, na jezeru ili moru.26

Slika br. 12 Jedrenje na dasci - izazov za nautike turiste

26

Posebne vrste jedrenja su: jedrenje na ledu (gdje je pilot na klizaljkama, skijama ili snoubordu) i jedrenje na kopnu (obino na pjeanim plaama u kolicima sa 3 toka i jedrom)

122

Jedrenje je savreno za avanturiste i ljubitelje prirode, kao i za sve one koji oboavaju sunce i more. um talasa i vjetra koji pokree jedrilicu stvara osjeaj stapanja sa prirodom i njenim ljepotama koje mogu da se dodirnu samo na ovaj nain. Mogunost da turistanautiar sam bira destinaciju i odreuje koliko dugo e se zadrati na nekom malom ostrvu ili u skrivenoj uvali, velika je prednost u odnosu na klasian nain ljetovanja.

Slika br. 13 Jedrenje na krstautakmiarskog karaktera Iako je razvoj rekreacijskog jedrenja sasvim savremena pojava, njegovi se poeci mogu nazreti ve tokom 17. vijeka u Holandiji. U to vrijeme Holandija je bila na vrhuncu svoje pomorske moi, obavljajui neprekidan saobraaj sa prekomorskim kolonijama, a uz ovo, rije je i o zemlji ispresijecanoj mreom kanala i drugih vodenih puteva. Uz veliki broj ratnih brodova imali su i mnotvo drugih za ribarenje i trgovinu, kao i brodove za privatni transport putnika. Ove razliite

123

potrebe utiu na brzi razvitak malih, odlino izgraenih brodova od kojih su neki zamiljeni kao jahte i slue samo za zabavu - jednom rijeju, Holandija postaje jedna od prvih zemalja u kojoj jedrenje predstavlja i razbibrigu. 6.2. RONJENJE Ronjenje je danas jedan od sportova koji se najbre iri svijetom, a oduvijek je postojala ovjekova elja da se spusti ispod povrine mora, jezera, bilo u svrhu spasavanja, lova, rekreacije ili vojne svrhe. Ronjenje je aktivnost u kojoj turista-nautiar boravi ispod povrine vode. Ko eli ozbiljnije roniti, mora proi ozbiljnu obuku, inae ugroava sebe i sve koji s njim rone. U sklopu ronjenja razvilo se vie vrsta podvodnih sportova, neki ak i takmiarskog karaktera.

Slika br. 14 Ronilac sa kompletnom opremom 6.2.1. Podvodni ribolov i ronjenje na dah Podvodni ribolov je oblik ronjenja na dah. Takmiarskog je karaktera. Takmienje se odvija i po nekoliko dana na raznim terenima. Takmiari su u moru pet sati, minimalna teina ulova je 400 grama. Ulov se daruje nekoj ustanovi, bolnici, Crvenom krstu, ili se pojede na sveanosti poslije proglaenja pobjednika.

124

Slika br. 15 Podvodni ribolov Nema sporta koji moe vie razbuditi ovjekovu matu od podvodnog ribolova.

Slika br. 16 Ronjenje na dah

125

Podvodni ribolov je izazovan, a ronjenje na dah je svjetski trend s poetka 21. vijeka, to ima velikog odraza i na nautiki turizam. Ko jednom zaroni i spozna ari podmorskog svijeta ostaje mu trajno vjeran i uvijek mu se vraa. 6.3. SURFOVANJE Surfovanje je sport na vodi gdje se, pomou daske za surfovanje, skija po brijegu talasa uz pomo brzine i snage talasa, uz posjedovanje odreenih surferskih vjetina. Surfovanje, koje se rauna kao ekstremni sport, nije toliko opasno kao sto se ini na prvi pogled. Dr Endrju Netanson je vrio istraivanja, koja su pokazala da je koarka opasniji sport od surfovanja. Recimo, devet sportskih povreda se desi za 1000 asova uestvovanja u koarci, dok se za 1000 asova surfovanja desi samo 6,6 povreda. Ta brojka bi se mogla udvostruiti pod uticajem ekstremno velikih talasa, to nije est sluaj, tako da na surfovanje treba gledati kao na jedan od sigurnijih sportova. Najvie od tih povreda zarade profesionalci, jer oni izvode razne akrobacije i trikove, tako da kod njih esto doe do povrede koljena. Kod amatera su povrede veoma rijetke, a ako i doe do njih, to su obino upale miia ili posjekotina zaraena na dasci za surfovanje. Kod surfovanja je veoma vano poznavati vjetrove. Svaki vjetar ima neke karakteristike koje pomau da utvrdimo njegov intenzitet ili ostala njegova svojstva: hoe li prestati, pojaati se ili najaviti neki drugi vjetar. To je vano znati, jer je vjetar, uglavnom, najvaniji uzrok stvaranja velikih talasa, koji su neophodni za surfovanje. Izgled obale je, takoe, veoma vaan faktor za surfere. Nikako se ne smije surfovati gdje je kamenita obala, nego iskljuivo gdje su pjeane plae, sa blagim rastom dubine mora. To je vano iz razloga to talasi usporavaju to se vie pribliavaju obali, tako da je surferima lake da siu sa sporijeg talasa, da u sluaju neke nezgode ne bi dolo do ozbiljnije povrede. To nije sluaj kod kamenite obale, sa velikom dubinom mora, jer na tim mjestima talas i dalje ima veliku brzinu, i silaenje sa takvog talasa surferima je daleko tee i gotovo bi bilo nemogue izbjei povredu udarom o kameniti obalu.

126

Slika br. 17 Surfovanje - jahanje na talasima

Kod surfovanja je vana stavka posjedovanje odgovarajue opreme. Pored daske za surfovanje, koja je neophodan element u ovom sportu, potrebno je imati i prsluk. Prsluk koji se koristi kod surfovanja dizajniran je tako da u sluaju nezgode i gubljenja svijesti, surferu uvijek dri glavu iznad povrine vode, a istovremeno odrava tijelo u uspravnom poloaju, da unesreenom ne bi zapao jezik u grlo.Vano je imati i tzv. skijaka odijela koja uvaju tijelo od povreda u sluaju pada. Tip daske koja se koristi zavisi da li je u pitanju profesionalni surfer (oni koriste tee daske), ili su u pitanju amateri (koriste lake daske). Profesionalci koriste tee daske jer se na njima moe lake manevrisati po velikim talasima, a mogu se bre kretati po brijegu talasa i izvoditi akrobatske figure. S druge strane, na tim daskama mnogo je tee popeti se na talas, tako da amateri, nautiki turisti, iskljuivo koriste lake daske. 6.3.1. Surfovanje uz pomo zmaja Surfovanje uz pomo zmaja (KiteSurfing) se izmislili Francuzi, a popularizovali Havajci. Smatra se najekstremnijim novim sportom na vodi, a stekao je toliku popularnost zato to predstavlja uspjean spoj elemenata mnogih drugih dinaminih sportskih disciplina, kao to su surfovanje, paraglajding i letjenje motornim zmajem. Britanac Mark 127

Sin je nedavno sa zmajem prevalio rastojanje od panije do Maroka. Od jaine vjetra zavisi veliina zmaja (jai vjetar - manji zmaj). Za ovu aktivnost neophodni su vjetina i snaga.

Slika br. 18 Surfovanje uz pomo zmaja

6.4. RAFTING Rafting27 je oblik nautikog turizma za koji je karakteristino kretanje turista amcima, rijekama i jezerima, pomou vesala. U novije vreme rafting je postao turistika atrakcija, koja je opteprihvaena u cijelom svijetu i jedan od najpopularnijih oblika aktivnog odmora. Jedan od razloga je injenica to za uee na raftingu nije potrebno iskustvo, zato to amcima upravljaju iskusni skiperi, ime je osiguran prolaz i kroz najvee brzake i bukove. Ova vrsta turizma svake godine postaje sve atraktivnija iako nema adekvatnu valorizaciju u stratekim dokumentima koji definiu turizam u Crnoj Gori, gdje je rafting definisan kao sporedna vrste sporta koja moe biti dopuna drugim sportskim aktivnostima u sklopu turistike ponude na planini. Kao ilustracija popularnosti ovog novog oblika nautikog turizma mogu se uzeti podaci Rafting saveza Slovenije prema kojima su oko 70.000 turista u 2008. godini bili uesnici turistikog raftinga u Sloveniji. Takoe, broj kajak i kanu turista nije mnogo manji.
27

Rafting - eng. Raft, Rafting, to znai splav, splavarenje

128

Rafting je sputanje niz rijeku u gumenom amcu, specijalno izraenom za divlje vode. Izvorni raft-splav, napravljen je od drvenih balvana. Gumeni raft potie od amaca iz Drugog svjetskog rata, desantnih i amaca koji su korieni za spasavanje. amci za rafting napravljeni su od izuzetno otporne vieslojne gume te imaju vie odvojenih vazdunih komora. Bolji su i kvalitetniji od vojnikih amaca, tako da je veslanje sigurno i zabavno. Za savremeno splavarenje se koriste gumeni amci kapaciteta od 6 do 10 osoba. Duina amca je izmeu 3 i 6 metara. Dananji rafting amci su zapravo moderni splavovi i, kako su mnogo laki i sa plitkim gazom, mnogo su pokretniji. Osamdesetih godina u upotrebu su uli rafing amci sa upljim dnom za samopranjenje vode, ime su postali jo pokretniji i laki za upravljanje.

Slika br. 19 Rafting Rafting je prije svega zamiljen kao dobar provod na rijeci - spoj ljepote, adrenalina, avanture, odmora, zabave, zadovoljstva, drugarstva, atrakcije, pozitivne energije, povratka netaknutoj prirodi, ali i kao sport koji se sastoji u nadmetanju sportskih rafting timova u profesionalnim takmiarskim amcima sa 4 do 6 lanova, u 3 discipline: slalomu, sprintu i spustu. Praktikuje se na rijekama 3.

129

Klase, prema meunarodnoj klasifikaciji.28 Jedan od razloga atraktivnosti raftinga jeste injenica da svaki splavar aktivno uestvuje u splavarenju. Zatitna oprema koju dobija svaki od splavara (sigurnosni pojas, kaciga i zatitni prsluk) titi ih od bilo kakvih fizikih povreda. Zatitni prsluk ima dvojako dejstvo jer uva splavara prilikom ispadanja, ali i od hladne vode u sluaju proljenih i jesenjih kia. U dodatnu opremu spadaju i neoprenska odijela i nepromoive koulje, tako da je rafting stvarno udoban i primjeren za svakog. Zavisno od vremenskih uslova na raspolaganju su duga ili kratka neoprenska odijela, neoprenske izme ili papue, nepromoive jakne i kabanice. Oprema za rafting mora biti pouzdana, atestirana i proizvedena kod poznatih svjetskih proizvoaa, tako da garantuje maksimalnu sigurnost na raftingu. Jedna od karakteristika i privlanosti raftinga jeste neponovljivost. Svako naredno sputanje rijekom razliito je od prethodnog nita se ne moe ponoviti dva puta zbog, prije svega, vodostaja koji varira gotovo iz dana u dan. Svaka rijeka ima svoje mirnije i bre dionice, na kojima vodostaj varira u zavisnosti od doba godine. Vii vodostaj je obino poetkom sezone u maju i junu, a mirnije vode poinju bivati nakon otapanja i nestanka snijega na planinskim vrhovima i ostaju takve tokom jula i avgusta. Rafting nije preporuljiv tokom kasnih jesenjih i zimskih mjeseci. U svim ovim mjesecima rijeke se na drugaiji nain doivljavaju. One su plahovite, mone i divlje tokom zime i naroito proljea, da bi postale uspavane i tajanstveno mirnije u toplim ljetnjim mjesecima, kada pored splavarenja nude kupanje u svojim tiacima. U zavisnosti od vodostaja rafting se uslovno moe podijeliti na: ekstremni rafting - april, oktobar, novembar, karakterie ga odsustvo ekstremnih vremenskih uslova, ali i visok vodostaj rijeke prouzrokovan naglim otapanjem snijega, te proljenim i jesenjim kiama; adrenalinski rafting - maj, jun, karakterie ga izuzetno visok vodostaj i ekstremni uslovi na rijeci, rezervisan za profesionalce; turistiki rafting - jul, avgust, septembar, karaterie ga nizak
Kategorizacija rijeka po stepenu atraktivnosti za rafting se obavlja tokom juna u cijelom svijetu. Radi poreenja rijeka Kolorado ima 5. klasu, dok je naa Tara stepenovana kao rijeka atraktivnosti 3-4. (prim. autora)
28

130

vodostaj i odsustvo bilo kakvih ekstremnih uslova, to omoguava turistiku valorizaciju; zimski rafting - decembar, januar, februar i mart, vodostaj nije visok, ali su vremenski uslovi ekstremni tako da je rezervisan za fiziki spremne splavare. Rafting se moe upriliiti za pojedince, prijatelje, drutva ili porodice, ali i za poslovne saradnike, kao poslovni sastanak uz dodatne aktivnosti. Posebno je interesantan tzv. "team building" rafting, u kojem se na razne naine razvija osjeaj zajednike pripadnosti i uvjebava timski rad. Uz itav spektar dodatnih aktivnosti "team building" rafting doprinosi razvijanju i jaanju tima i poveanju uspjeha zajednikog posla i poduhvata. Uzajamna zavisnost lanova tima dovodi do bolje koordinacije pojedinaca i shvatanja da sami mogu uraditi malo, ali kao tim mogu prevazii i one najtee prepreke. Na "team bulding" raftingu uesnici mogu vie nauiti jedni o drugima i lake nai ravnoteu kvaliteta razliitih osoba.

131

7. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA U CRNOJ GORI

Crna Gora je prostorno mala, ali je bogata prirodnim komparativnim prednostima kao i kulturno-istorijskim znamenitostima, to je ini veoma intresantnom receptivnom turistikom destinacijom. Koliko je turizam kao privredna grana vaan Crnoj Gori govori i podatak da prihodi od turizma u posljednje vrijeme premauju predvianja Svjetskog savjeta za putovanja i turizam, kao i ona definisana Ekonomskom politikom Vlade CG. Znaaj turizma bio bi jo upeatljiviji, ako bi se uzelo u razmatranje i sivo trite. Jer i ono, iako u manjoj mjeri nego profesionalni turizam, doprinosi pozitivnim ekonomskim efektima i obezbjeenju radnih mjesta u turizmu. Prema tome, turizam ini najvaniju privrednu granu Crne Gore, tim prije to je ona danas u svijetu prepoznata kao veoma atraktivna turistika destinacija. Na tom polju Crna Gora se u relativno kratkom vremenu moe dokazati i dostii meunarodni nivo kvaliteta usluga, pa i premaiti oekivanja kada je rije o valorizaciji i zatiti prirodnog bogatstva, odrivosti i inovacijama. Njena budunost je u razvoju turizma. Prirodni potencijali Crne Gore su idealni za razvoj nautikog turizma. S jedne strane izlazi na jadransko-mediteranski prostor, a s druge strane je okrenuta Srednjoj Evropi. U nautikom turizmu, segmentu turistike ponude kojeg karakterie luksuz, oituje se rastui renome Crne Gore. Kao specifini oblik turizma, nautiki turizam je obiljeen kretanjem turista plovilima po moru, jezerima ili rijekama, ukljuujui njihovo pristajanje u luke nautikog turizma i obuhvata svu infrastrukturu luka potrebnu za prihvat nautikih turista. Prema prihodima koji se ostvaruju takvim kretanjima, nautiki turizam je jedan od unosnijih oblika turizma za turistiki receptivnu zemlju, pa svakako i Crnu Goru. Pri razvoju nautikog turizma u Crnoj Gori, treba imati u vidu dva pravca koja vode ka istom cilju: maksimalno korienje kapaciteta za vezove u ve postojeim luicama i marinama i

132

izgradnja kvalitetne infrastrukture za nautiare u marinama.

Polazei od specifinih infrastrukturnih i logistikih zahtjeva marina, te potreba i oekivanja nautikih gostiju, treba, gdje god je to mogue, prilikom izbora lokacija za nove objekte, nastojati da se koriste lokacije koje su manje atraktivne za ostale vrste turizma, a zadovoljavaju uslove za izgradnju luke za nautiki turizam. Kljuni faktor prilikom donoenja odluka o izgradnji ili proirenju luka za nautiki turizam, kao i ostalih sadraja u njihovoj blizini, je uticaj na ivotnu sredinu i njena maksimalna zatita. Razvojem dopunskih sadraja (sport, rekreacija, zabava...) u lukama nautikog turizma, koji kvalitetom i raznovrsnou odgovaraju kvalitetu osnovnih smjetajnih kapaciteta luke, obogatila bi se turistika ponuda i smanjila zavisnost turizma od ogranienih resursa kupalinog" turizma, koji kao turistiku ponudu daje sunce i more. Razvoj dopunske ponude (unutar i van smjetajnih objekata) u lukama nautikog turizma neophodan je preduslov za poveanje iskorienosti smjetajnih kapaciteta i poveanje prosjene potronje turista. Za pomicanje od turistie ponude sunce i more", potrebno je motivisati, inicirati i pomoi razvoj dopunske turistike ponude koja se bazira na iskoriavanju postojeih potencijala (nacionalni parkovi, muzeji, istorijski lokaliteti...) i stvaranju nove turistike ponude - aktivnosti i sportovi na vodi (moru, jezerima i rijekama). Kupalini turizam, kao tip nautikog turizma, predstavlja znaajan dio turistike ponude zemalja Mediterana. S obzirom na geografski poloaj Crne Gore, kupalini (masovni) turizam je veoma zastupljen u turistikoj ponudi nae zemlje.

133

Slika br. 20 Masovni turizam Brojne pjeskovite i ljunkovite plae pogoduju kupalinom turizmu, a Crna Gora, sa duinom obale od 293 km i brojnim pjeskovitim i ljunkovitim plaama,29 predstavlja izuzetno atraktivnu destinaciju. Rauna se da kapacitet naih plaa iznosi oko 230.000 kupaa. Turisti mogu upranjavati kupanje ne samo u primorskom dijelu tj. na moru, ve i na brojnim rijekama, kao i na jezerima. Tu treba imati u vidu prelijepe kanjone Pive, Komarnice, Suice, Tare i Morae, sa preko 35 ivopisnih jezera. Takoe su veoma atraktivni nacionalni parkovi Biogradska gora i Skadarsko jezero. Nae rijeke i jezera su privlana i sa ekolokog stanovita jer su prilino ouvana. Ona pruaju mogunost aktivnog i pasivnog odmora.

29

Na morskoj obali Crne Gore ima 117 plaa ukupne duine 73 kilometra. (prim. autora)

134

Slika br. 21 Odmor u netaknutoj prirodi Skadarsko jezero predstavlja najvee jezero na Balkanskom poluostrvu, povrine 391 km2. Ono je atraktivno ne samo sa stanovita razvoja kupalinog turizma ve i zato to prua mogunost razvoja eko-turizma. Smatra se jedinim stanitem pelikana na jugu Evrope. Geografski poloaj nam je omoguio razvoj kupalinog turizma, jer ne samo da imamo izlaz na more i brojne rijeke i jezera, ve imamo i mediteransku klimu bez koje ne bi bio mogu razvoj kupalinog turizma na nivou na kojem je on danas razvijen. U prilog nam ide injenica da je temperatura vazduha tokom est mjeseci godinje vea od 180 C, to prouzrokuje i odgovarajuu temperaturu vode. S tim u vezi Crnogorsko primorje spada u grupu najtoplijih i najsunanijih turistikih regija Evrope. Mediteranska klima prua mogunost kupanja u istom moru ve poetkom maja pa skoro sve do novembra. Crna Gora je postala veoma atraktivna i poeljna turistika destinacija. O tome govori i zvanina statistika o turistikom prometu, uz pozitivan trend stranih turista, kao i interesovanje medija za Crnu Goru.30

Znaajan broj najtraenijih i najrenomiranijih medija posveuju stranice Crnoj Gori, kao atraktivnoj turistikoj destinaciji. (prim. autora)

30

135

Slika br .22 Masovni ili visoki turizam? Sada se javlja dilema: da li Crna Gora treba da ostane pri razvoju masovnog tj. kupalinog turizma, ili treba da se okrene razvoju visokog turizma? Odnosno, da li je vrijeme masovnog turizma u naoj zemlji iza nas, te da li zemlja treba da nastoji da izgradi imid ekskluzivne destinacije, izgradnjom specijalizovanih hotela (kazino i golf hoteli, velnes hoteli) i marina za megajahte sa svim sadrajima koji prate visoki turizam? Najbolje je napraviti balans izmeu masovnog i visokog nautikog turizma, jer Crna Gora ima mjesta za razvoj oba, uz pametno istraivanje trita i planiranje turizma u budunosti. Bez obzira na strategiju daljeg razvoja nautikog turizma kod nas, turista moe da odlui da li eli da provede odmor pasivno, uz kupanje i sunanje, ili aktivno, upranjavajui neki od brojnih sportova na vodi kao to je npr. splavarenje, ronjenje, vonja skutera, skijanje, moe i da se oproba u ekstremnim sportovima na vodi, koji u zadnje vrijeme postaju sve popularniji (surfovanje, rafting). Surfovanje, kao tip nautikog turizma, postaje sve popularniji sport na vodi i svojevrstan izazov za nautike turiste.

136

Kod nas bi se surfovanje, kao oblik turistike ponude, moglo osmisliti na podruju Velike ulcinjske plae.Taj dio junog Jadrana posjeduje sve potrebne geografske i meteoroloke elemente za razvoj ovog elementa nautikog turizma. Najpogodnije vrijeme za surfovanje bi bilo kada duvaju vjetrovi sa mora prema kopnu, a to su jugozapadni i zapadni smjerovi. Pjeskovita obala, sa blagim porastom dubine mora, je izvanredna pogodnost za surfovanje.

Slika br. 23 Surfovanje Prvi korak u promociji surfovanja kao nautiko-turistike ponude u Crnoj Gori bio bi osnivanje surferskog kluba. To bi prezentovalo nau zemlju, kako kod naih ljubitelja sportova na vodi, tako i u drugim zemljama koje ve upranjavaju surfovanje kao turistiku ponudu. U blizini ulcinjske plae ve postoje izgraeni hoteli, to je veoma znaajno sa aspekta nautikog turiste-surfera. U veini zemalja, u kojima je surfovanje zauzelo znaajnu poziciju u nautiko-turistikoj ponudi, surferi od objekata za smjetaj i ishranu moraju da putuju i po nekoliko sati da bi doli do dijela obale koji je pogodan za surfovanje. Prednost blizine hotela je i to to su na istom mjestu smjeteni surferi, a tu se mogu odravati seminari i teorijska predavanja, kondicioni treninzi (za surfere-profesionalce) itd. 137

Rafting (splavarenje na divljim vodama) nastao je iz potrebe za jeftinijim i efikasnijim transportom umske grae iz visokih planinskih predjela do pilana, a za taj transport koristili su se rijeni tokovi. Kod nas, ljudi koji su na taj nain prevozili grau preskaui sa debla na deblo zvali su se triftari, meu kojima su bili poznati triftari sa Tare, Lima, Drine, Ibra. Poto je vremenom taj vid transporta grae prevazien i zamijenjen drumskim, splavarenje je ostalo kao vid nae turistike ponude. Na taj se nain ujedno uva uspomena na nae pretke koji su na jedinstven nain savladavali brzake, bukove i tjesnace zahuktalih planinskih rijeka. Od nekada uvenog splavarenja drvenim splavovima na Tari i drugim rijekama, koje je otilo u legendu, dolo se danas do raftinga. U Crnoj Gori rafting se obavlja prvenstveno rijekom Tarom i Limom. Shodno kategorizaciji, moe se rei da rijeka Tara spada u sam vrh divljih rijeka, pa je ona naa najatraktivnija lokacija za rafting. Nastaje od rjeica Opasnice i Verue, ispod planinskog masiva na sjeveru Crne Gore, duga je 149 kilometara i veoma je snana. Sa Pivom od epan Polja ini Drinu, koja je takoe atraktivna za rafting. Rijeka Tara je napravila najdublji kanjon u Evropi ija je duina 82 km, a prosjena dubina je oko 1.000 metara i jedan je od najveih kanjonskih kanala na svijetu. Zbog kvaliteta vode, Tara je 1977. godine uvrtena u UNESCO-v program Svjetski ekoloki rezervat biosfere.

138

Slika br. 24 Rijeka Tara Taru odlikuje nekoliko pritoka, veliki broj vrela i brzaka, to je ini idealnom za rafting. U kanjonu je vie od 80 veih peina. Du kanjona se smjenjuju stjenovite i ljunkaste terase, podovi, plitke uvale, pjeane plae, luke, vrtae, visoke litice. Pored brzine, oarava i njena zelenkastoplavotirkizna boja. Tara je najvei evropski rezervoar pitke vode, a voda je pitka cijelom duinom rafting staze. Rafting se odvija od Brtanovice do Bastasa u dijelu toka gdje je Tara najuzbudljivija. Polazi se sa Splavita, sa vodopadima Ljutice, mostom na Tari visokim 165 m, starim Rimskim prolazom, Lever Tarom, zatim slijede bukovi Funjiki i Bijele ploe, Miovo vrelo sa najveom dubinom kanjona od 1300 m ispod vrha urevac (1650 m), vodopad rijeke Drage i Radovan luke. Dio koji potom slijedi, ljepotom prirode i snagom brzaka zaustavlja dah - Tepaki bukovi, kanjon Suice, te jedinstveni vodopadi Bailovia sige i Brtanoviki bukovi. Splavarenje se zavrava kod epan Polja. Jednodnevno splavarenje od kampa Brtanovica do epan Polja, u duini od oko 18 km traje 2-3 sata. Na ovom najkraem ali i najuzbudljivijem dijelu kanjona, najvea je visinska razlika izmeu polazita i cilja. Karakterie ga 21 brzak ili buk od ukupno 50, koliko ih je na Tari.

139

Mogunost splavarenja ovom brzom i bistrom planinskom rijekom privlai veliki broj turista iz cijelog svijeta. U ponudi mnogih turistikih agencija se nalazi upravo splavarenje Tarom. Od 2000-te godine i Lim se prikljuio ponudi splavarenja i za vrlo kratko vrijeme je stekao veliki broj zaljubljenika. Od skoro nepoznate rijeke, Lim postaje poznat ljubiteljima rijenih izazova i zaljubljenicima u prirodu. Naziv Lim vue korijen iz latinske rijei 'limes'' to znai granica. Svojim tokom on to i jeste bio, granica Istonog i Zapadnog rimskog carstva, Otomanske i Austrougarske imperije.

Slika br. 25 Rijeka Lim Lim izvire u podnoju Prokletija kao otoka iz Plavskog jezera, na 999 metara nadmorske visine. Svojim tokom prolazi kroz gradie-varoi Andrijevicu, Berane, Bijelo Polje, te Prijepolje, Priboj i Rudo, a u podnoju Medvee na 299 metara nadmorske visine svoj put zavrava kao pritoka Drini. Za razliku od Tare, Lim je dosta toplija rijeka. Rafting turizam u Crnoj Gori bazira se na entuzijazmu i prirodnim ljepotama i, naalost, jo uvijek nema neku iru podrku. Nije ni brojano tako jak koliko u nekim drugim zemljama. Prevelika brojnost nije cilj sam po sebi, ali bi u cilju promocije ovog vida turizma i svega to on sa sobom nosi, bilo dobro iskoristiti kapacitete

140

koje drava ima. Najvei broj turista se vozi rijekom Tarom, a zanemaruje se ljepota ostalih rijeka, kojih ima bar deset. Sve te rijeke su ljepe od prosjene rijeke koja se koristi za rafting u Evropi. Uz saznanje da je moto svih savremenih mladih gostiju iskoristi dan, prua nam se ansa da upravo na tim rijekama, a u okviru viednevnih turistikih aranmana, ponudimo gostu itav spektar aktivnosti, gdje bi uz rafting on mogao da oproba i poneto drugo planinarenje, veranje, mountain biking... Trenutno stanje odraava prisutnost znaajnog broja problema i propusta. Kompletna aktivnost vezana za rafting najveim dijelom jo uvijek je pravno neureena. Ne zna se ni koje ministarstvo je nadleno za propise i zakone u vezi raftinga. Nijesu do kraja rijeena pitanja plovidbe cjelokupnom duinom kanjona na rijekama koje dijelimo sa susjedima. Rafting vodii nemaju vaee licence i ne podlijeu neophodnim provjerama iz domena posjedovanja turistikog znanja, poznavanja plovnog puta, znamenitosti u kanjonu, mjera bezbjednosti, procedura spasavanja. Veina gostiju nije osigurana, kao ni vodii. Dio plovila je neprimjeren za plovidbu kanjonom. Ne postoje ni norme koje definiu kakva plovila mogu ii kanjonom, niti one koje definiu bezbjednost plovidbe. Nema kontrole na polaznim takama, nema reda na usputnim stanicama, automobili dolaze direktno na zelene povrine pored rijeke koje su pretvorene u parkiralita. Stalno raste broj plovnih objekata, kao i broj turista. Ovo sa sobom nosi poveanje ekolokih rizika. Nedostaju informacije o stanju na rijekama, zanimanju posjetilaca, mogunostima noenja i slino. Nedostaje udruenje za promociju i unapreenje ove djelatnosti. Splavarenje u Crnoj Gori jo uvijek vie lii na jagmu za lakom zaradom, nego na turizam. I pored uinjenih koraka, u cilju razvoja ove izuzetno atraktivne i privlane turistike grane potrebno je, prije svega, kroz zakonske regulative dati joj vei znaaj. Meudravnim ugovorima potrebno je regulisati zatitu prirode i korienje kanjona u oblasti splavarenja, odnosno opteg plovljenja i razvoja turizma. U postupku edukacije rafting vodia, Centar za struno obrazovanje bi morao angaovati i same vodie i vlasnike agencija, jer su ti ljudi tokom godina stekli znaajna iskustva, ali i ukljuiti strunjake iz inostranstva. Neke od tema svakako bi morali pokrivati predavai iz MUP-a, Ministarstva odbrane, lukih kapetanija, kao i predavai sa DIF-a i iz ministarstava sporta i turizma. Kako bi rafteri ravnopravno uestvovali u samoj edukaciji, ali i kasnije zbog promocije i unapreenja ove djelatnosti,

141

potrebno je da se organizuju u neko rafting udruenje ili savez, koji bi pokrivao i neke druge sportove tj. vidove turizma, osim raftinga i splavarenja, npr. kajak, kanu itd. Zadaci ovog udruenja, odnosno saveza, bi mogli biti: pomo u izradi programa obuke, evidencija izdatih licenci, dozvola i uvjerenja o osposobljenosti, evidencija eventualnih nesrea, izrada analiza i izdavanje smjernica i uputstava, preporuke u vezi sa standardizacijom opreme, razrada planova spasavanja, tretmana prve pomoi, varijanti evakuacije i transporta povrijeenih, izrada obrazovnog i promotivnog materijala za info mjesta i sredstva javnog informisanja. Savez bi ovim dobio zadatak da istrai i definie atraktivne dijelove ostalih rijeka koji bi bili pogodni za treniranje i izvoenje takmienja, kao i samog raftinga, to bi se, samo po sebi, pretoilo u popis svih plovnih domaih rijeka sa kilometraom i opisom opasnih dijelova. Sljedei korak bila bi organizacija takmienja ime bi se poveao nivo znanja, motorike, timskog rada i reagovanja u nepoznatim uslovima i na bilo kojim rijekama. Sve ovo bi vodilo ka veim nivoima osposobljenosti kadra, kako u isto sportskom tako i u turistikom smislu. Plovidba divljim rijekama postala je pravi hit koji ima sve vie poklonika. Rafting je osvojio ne samo osobe avanturistikog duha, ve i sve ostale. Uslovi koji postoje u Crnoj Gori, dobre vode, ugodna klima zimi, garant su uspjenosti i sportista, ali i nautikog turizma koji se promovie raftingom.

Obaveza domaeg stanovnitva je da posveti maksimalnu panju unapreenju i odravanju ivotne sredine, kao atraktivnih inilaca turistike privrede.

142

LITERATURA
KNJIGE 1. Antunac, I.: Turizam i ekonomska teorija, Institut za istraivanje trita, Zagreb, 1985. 2. Bri, I.: Pomorska meteorologija i okeanografija, Uprava pomorske sigurnosti, Bar, 2007. 1. Duli, A.: Turizam, naela i praksa, Institut za turizam, Zagreb, 1999. 2. Duli, A.: Nautiki turizam i upravljanje lukom nautikog turizma, Split, 2002. 3. Dobre, R.: Osnove turizma (teorija i praksa), skripta, Visoka kola za turistiki menadment, ibenik, 2005. 4. Foster, D.: Travel and Tourism Management, MacMilan, London,1985. 5. Frani, M.: Turistike zajednice, od zakonske inicijative do osnivanja 1990-1995.,Zagreb, Golden marketing, 2000. 6. Goodall B., Ashworth G. : Marketing in the Tourism industryThe Promotion of Destination Regions, Rotledge, London, 1988. 7. Heath E., Wall G.: Marketing Tourism Destination- A strategic Planning Aproach, John Wiley and Sons, Inc., Toronto, 1992. 8. Hitrec, T.: Turistka destinacija: pojam, razvitak, koncept, Turizam br.3-4, Zagreb, 1995. 9. Hodgson, A. : The Travel and Tourism Industry - Strategies for the Future, Pergamon, 2001. 10. Jadrei, V.: Problemi ustroja neprofitne organizacije u Hrvatskoj - Hrvatska u europskom turizmu, Zbornik radova, Hotelijerski fakultet, Opatija,1995. 11. Jadrei, V.: Turizam u interdisciplinarnoj teoriji i primjeni, kolska knjiga, Zagreb, 2002. 12. Kaiser, C., Helber L.: Tourism, Planning, and Development, Heinemann, London, 1978. 13. Kotler, F.: Upravljanje marketingom, Informator, Zagreb, 1988. 14. Kovai, M., Greti Z., Dundovi .: Planiranje i izbor lokacije za luku nautikog turizma u funkciji odrivog razvoja, "Nae more" 53(3-120 4)/2006. 15. Kuen, E.: Turistika atrakcijska osnova, Institut za turizam, Zagreb, 2002. 143

16. Lukovi, T.: Nautiki turizam definicije i dileme"Nae more" 54(1-22 2)/2007. 17. Maga D. : Turistika putovanja kao ekonomska dobraTuristiki management, Hotelijerski fakultet, Opatija, 1995. 18. Maga, D.: Turistika destinacija, Hotelijerski fakultet, Opatija, 1997. 19. Mandi, S.: Marinska ekologija, Institut za biologiju mora, Kotor, 2008 20. Medlik, S.: Managing Torism, Buttenvorth and Heinemann, London, 1991. 21. Middleton, V.T.C. : Marketing in Travel and Torism, Heinemann, London, 1988. 22. Richards-B. : Marketing turistikih atrakcija, festivala i posebnih dogaaja, Potecon, Zagreb, 1997. 23. Vukoni, B.: Smisao i objanjenje pojma turistika destinacija, Turizam, br.3-4, Zagreb, 1995. 24. Vukoni, B. : Upravljanje destinacijom - zadaa lokalne uprave, Skripta "Destinacijski management", Institut za turizam, Zagreb, 1996. 25. Weber, S. : Istraivanje i ostale funkcije marketinga u turizmu - potreba revizije shvaanja, Turizam br. 5, Zagreb, 1991. 26. Weber, S.: Determinante atraktivnosti turistikih destinacija upanija u Hrvatskoj, Turizam, br. 3-4, Zagreb, 1995. 27. Wit S., Brooke M., Buccklev P.: The Management of international Tourism, Unwin Hyman, London, 1991. 28. Wit S. Mountinho L.: Tourism Marketing and Management Handbook, Prentice Hali International, London, 1991. OSTALI IZVORI 1. Bri, I.: Model istraivanja saobraajnih uslova za izgradnju marina za nautiki turizam, magistarski rad, Saobraajni fakultet, Beograd, 1996. 2. Bri, M.: Lider i strateg. Seminarski rad, Fakultet za pomorstvo, Kotor, 2005. 3. Seminarski radovi studenata III godine Fakulteta za mediteranske poslovne studije - Tivat, 2009. 4. Internet

144

145