INDEKSNI BROJEVI I NJIHOVA PRIMJENA U PRAKSI

SEMINARSKI RAD

SADRAJ

Uvod..................................................................................................................... 1 1 Individualni indeksi ...................................................................................... 2 1.1 1.2 2 Bazni indeksi: ....................................................................................... 3 Lanani indeksi ..................................................................................... 4

Grupni indeksi .............................................................................................. 5 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Grupni indeks fizikog obima proizvodnje i prometa: ......................... 5 Grupni indeks cijena: ............................................................................ 6 Grupni indeks vrijednosti ivota:.......................................................... 6 Grupni indeks vrijednosti proizvodnje i prometa: ............................... 6 Grupni indeks ispunjenja plana proizvodnje: ...................................... 6

3 4 5 6

Obuhvatnost i primjena indeksnih brojeva .................................................. 7 Prednosti indeksa pred drugim brojevima.................................................... 8 Testiranje indeksa......................................................................................... 8 Literatura ...................................................................................................... 9

Uvod
Indeksi predstavljaju relativne brojeve koji se dobijaju uporeivanjem veliina (nivoa) pojava u posmatranom (tekuem, indeksiranom) periodu sa njenom veliinom u baznom periodu. To su statistiki pokazatelji numerike strukture i dinamike socioekonomskih masovnih pojava i procesa kao to su: obim i dinamika radnih i materijalnih resursa, planiranje, struktura proizvodnih snaga, produktivnost rada, visina zarada, nacionalni dohodak i fiziki obim proizvodnje, fiziki obim prometa, kretanje ivotnog standarda, trokovi ivota itd.1 Indeksi se primenjuju i kod uporeenja iste pojave dva razliita geografska podruja i na podatke geografskih serija. Na primer, cjene u dva razliita grada mogu da se izraze preko indeksnog broja, gde cijena jednog od njih slui kao baza uporeenja. Ovo su individualni indeksi. Pored toga, kao sintetiki pokazatelji upotrebljavaju se grupni indeksi pomou kojih se izraava dinamika proizvodnje grupe razliitih proizvoda, njihovih cjena, itd. To su relativni brojevi koji se koriste kao mjera razlike jedne ili vie pojava kroz vremenski period i obino se izraavaju u procentima. Kada se pojava nije promijenila indeks je 100, ukoliko je dolo do porasta indeks je vei od 100, a ako je dolo do pada indeks je manji od 100. Na primjer, ako se poredi promjena prometa i trokova poslovanja u 1996.godini u odnosu na 1995, i ako se dobije da je indeks prometa 134, a indeks trokova poslovanja 91, onda to znai da je promet porastao za 34%, a da su se trokovi smanjili za 9%. Ukoliko se prati prom jena samo jedne pojave onda su to individualni indeksi, a ako se prati promjena grupe pojava onda su to grupni ili agregatni indeksi. Indeksni brojevi su od velikog znaaja u sagledavanju dinamike, posebno kod analize razliitih ekonomskih aktivnosti. U tu svrhu se izraunavaju razliiti indeksi, kao industrijske i poljoprivredne proizvodnje, cijena na veliko i malo, indeks vrijednosti uvoza, izvoza, produktivnosti rada itd.2

1 2

Statistike medotde u menadmentu i ekonomiji, uro Miki, Neboja Ralevi, Prijedor 2006, str.203 STATISTIKA Prof. dr stevan hadivukovi, Privredni pregled Beograd 1989.

Individualni indeksi
Individualni indeksi su relativni pokazatelji odnosa individualnih podataka, a koriste se

u dinamikoj analizi statistikih skupova i procesa ije se promjene posmatraju kao sluajne funkcije jednog argumenta u vremenu.3 Tako, na primer, individualni indeksi su: indeks proizvodnje elektroenergije u zemlji, indeks cijena jestivog ulja, indeks uvoza kafe i dr. Dinamika promjene ekonomskih pojava koje pratimo pomou raznih nizova i skupova podataka i njihovih promjena u funkciji vremena ispitujemo razvojne tendencije i vri se zakljuivanje o nainu promjena. Ovo ispitivanje nam pokazuje kako originalne podatke vremenske serije moemo predstaviti kao oblik matematike funkcije koja u tom sluaju predstavlja zakon razvoja pojave. Takvom konstrukcijom individualnih indeksa statistiki podaci se meusobno uporeuju prema odreenom kriteriju. Ako se uporeivanje svih podataka vri u odnosu na jedan odabrani podatak tada se dobiveni indeksi nazivaju bazni, tj. indeks sa stalnom bazom. A ako se uporeuje svaki trenutni sa prethodnim podatkom koji se uzima za bazu, tada dobiveni indeks se naziva lanani, tj. sa promjenljivom bazom.

Statistike medotde u menadmentu i ekonomiji, uro Miki, Neboja Ralevi, Prijedor 2006, str.203

1.1

Bazni indeksi: Relativni brojevi kojima se izraavaju promjene apsolutnih vrijednosti vremenskog

niza u odnosu na baznu veliinu.Veliina koja se uporeuje nalazi se u brojniku izraza i naziva se veliina uporeenja, a veliina s kojom se uporauje u nazivniku izraza i oznaava bazu uporeenja. Obiljeiti emo sa i indeksni broj, sa Yi nivo pojave u posmatranom periodu a sa Yo nivo pojave u baznom periodu.

yi - vrijednosti posmatrane pojave u vremenskom nizu yo bazna vrijednost grafiki se predstavljaju

14 12 10 8 6 4 2 0 Category 1 Category 2 Category 3 Category 4 Series 3 Series 2 Series 1

1.2

Lanani indeksi Ako se nivoi pojave meusobno uporeuju tako da se za bazu ili osnovu uzima svaki

prethodni podatak u odnosu na naredni, tada izraunati invidualni indeksi imaju promjenjljivu bazu i nazivaju se lanani indeksi. Prosto reeno lanani indeksi izraavaju relativni odnos izmeu nivoa pojave u tekuem vremenskom periodu u odnosu na prethodni vremenski period. Lananim indeksima se izraavaju sukcesivne stope rasta, gdje se sukcesivnom promjenom baze izravnavaju periodine varijacije

Individualni indeksi mogu biti vremenski ili dinamiki, prostorni ili geografski, indeksi planskih zadataka i indeksi zavrenja plana.

Grupni indeksi
Putem grupnih indeksa se preko jedinstvenog pokazatelja za vie proizvoda, usluga ili

cijena, koji na izvjestan nain predstavljaju jednu cjelinu, sagledavaju njihove promjene u vremenu. Oni se koriste pri izraavanju zajednikih promjena vie slinih, srodnih pojava ili procesa koje se ponaaju kao sloeni sistem. To u ekonomskim istraivanjima mogu biti neke kategorije kao to su cijena , fiziki obim proizvodnje i prometa, vrijednost uvoza i izvoza itd. U sloenim veliinama pojedini sastavni elementi predstavljaju pondere a meusobno su komplementarni tj. dopunjavaju se do cjeline pojave. Tako se neposredno nemjerljivi elementi kompleksnih pojava (komadi, metri, kilogrami i sl.) koji se ne mogu sabirati svode na zajedniki imenitelj. Ponderi se odreuju prema vanosti vremenskih serija u strukturi skupa ili njegovog reprezentativnog dijela. Mogu se uzeti iz baznog ili tekueg perioda. Grupni indeksi se dijele na : 1. Indeks fizikog obima 2. Indeks trokova ivota ili indeks cijena 3. Indeks vrijednosi Zajednike varijacije tj. promjene mogu se prikazivati na dva naina: Metodom srednjih vrijednosti Metodom agregata Obje metode imaju istu analitiku vrijednost, ali ne daju istu numeriku vrijednost grupnog indeksa zbog razliitog izbora cijena. Grupni indeksi koji se najee javljaju i izraunavaju primjenom navedena dva metoda su : 2.1 Grupni indeks fizikog obima proizvodnje i prometa: -Metodom prosjenih odnosa: - Metodom agregata:

Iq

q1 p1 100 q0 q1 p1 q1 q1 q0 p0 q0 100 q0 p0

Iq Iq

q1 p1 100 q 0 p1 q1 p 0 100 q 0 p 0
5

Iq

2.2

Grupni indeks cijena: - Metodom prosjenih odnosa: - Metodom agregata:

Ip

q1 p1 100 p0 q1 p1 p1

Ip Ip

q0 p1 100 q0 p0 q1 p1 100 q1 p0

p 1 q0 p0 p0 Ip 100 q 0 p 0
2.3 Grupni indeks vrijednosti ivota: - Metodom prosjenih odnosa:

I
2.4

p1 W0 p0 W0

Grupni indeks vrijednosti proizvodnje i prometa: - Metodom agregata:

I pq
2.5

p1q1 100 p0 q0

Grupni indeks ispunjenja plana proizvodnje: - Metodom prosjenih odnosa: - Metodom agregata:

I pl

q1 q0 p0 q0 100 q0 p0

I pl

p0 q1 100 p 0 q 0
6

Oznake: p0-nivo cijene posmatranog proizvoda u baznom periodu, tj. periodu sa kojim se poredi p1-nivo cijena u tekuem periodu, tj. periodu koji se poredi q0 obim proizvodnje (koliina) u baznom periodu q1 obim proizvodnje u tekuem periodu W0 struktura vrijednosti nabavljenih proizvoda i usluga.

Obuhvatnost i primjena indeksnih brojeva

Za analizu strukture neke pojave koriste se relativni brojevi strukture. Izraunavaju se

tako to je dio cjeline tekua vrijednost a cjelina bazna vrijednost. Broj dijelova cjeline moe se odrediti na osnovu jednog obiljeja (broj zaposlenih prema strunoj spremi) ili na osnovu vie obiljeja (broj zaposlenih prema strunoj spremi, polu, radnom stau,...). Kada se broj dijelova odreuje na osnovu jednog obiljeja onda je to jednodimenziona (prosta) struktura, a kada se odreuje na osnovu vie obiljeja onda je to viedimenziona (sloena) struktura. e kada se cijelina (ukupna vrijednost) dijeli na djelove na osnovu vie obiljeja X, Y, Z,.... Kada se ukupna vrijednost pojave (u) djeli na mxn djelova na osnovu dva obiljeja X i Y. Sistem parcijalnih pokazatelja ini sveukupnost pojedinanih pokazatelja kojima se kvantitativno izraavaju dinamike cijene pojedinanih karakteristika jedne sloene pojave kao integralne cjeline. Sistem parcijalnih pokazatelja obino se dalje koristi kao baza za formiranje integralnih pokazatelja za posmatranu pojavu ili procesa kao sistema. Grupni indeksi se mogu izraunavati na svim pojedinanim proizvodima (uslugama) koje indeks predstavlja ili samo na jednom reprezentativnom djelu. Tako na primjer kod grupnih indeksa cijena i grupnih kvantum indeksa u spoljnoj trgovini nema potrebe da se u raun uzimaju svi proizvodi, ve se odabiraju odreeni za koje se smatra da adekvatno raprezentuju kretanja u izvozu odnosno uvozu. Pod uticajem razliitih faktora moe doi do poveanja znaaja odreenih proizvoda koji nisu prvobitno uzeti u raun, a samim tim i do smanjenja obuhvatnosti indeksa (odnos izmeu reprezentativnih proizvoda i ukupne vrijednosti cijelog skupa). Zato se mora izvriti korekcija tako to se dobijeni indeks za odgovarajuu godinu pomnoi faktorom korekcije. To je kada se procenat obuhvatnosti u baznom periodu stavi u 7

odnos sa procentom obuhvatnosti u posmatranom periodu. Ovdje se polazi od pretpostavke da se prosjene cijene posmatranog agregata mijenjaju se priblino na isti nain kao prosjene cijene proizvoda koji se uzimaju kao reprezentativni. Za pravilnu interpretaciju indeksnih brojeva neophodno je voditi rauna o njihovom osnovnom svojstvu da prikazuju samo relativne promjene, koje ne daju nikakvu informaciju o veliini same pojave. To znai da prikazuju porast ( pad ) posmatranih pojava u odnosu na bazni period, a ne i isti nivo tih pojava. Indeksni brojevi nalaze u ekonomskim istraivanjima veoma iroku primjenu. Upotrebljavaju se za istraivanje relativnih varijacija proizvodnje, prometa, izvoza, uvoza, cijena, produkivnosti rada, trokova ivota i drugih privrednih pojava.

Prednosti indeksa pred drugim brojevima

indekse je lako izraunati kako iz apsolutnih podataka, tako i iz koeficijenata ili samih indeksa ukratko iz svih vrsta statistikih podataka i pokazatelja indeksi daju jasnu sliku o veliini relativnih promjena pojava u vremenu s obzirom da su indeksi neimenovani brojevi, mogue je usporeivati indekse raznovrsnih pojava, ija uporedba inae ne bi bila mogua zbog razliitih mjernih jedinica.

Testiranje indeksa
Prilikom izbora formule koja najbolje odgovara prilikom izraunavanja indeksa moe se

uraditi testiranje tj. provjera koja najbolje odgovara koristei test vremenske reverzibilnosti, test faktorske reverzibilnosti i test cirkularnosti. Test vremenske reverzibilnosti:

Test faktorske reverzibilnosti:

Zakljuak
Indeksi su relativni brojevi koji se koriste kao mjera razlike jedne ili vie pojava kroz

vremenski period i obino se izraavaju u procentima, i predstavljaju jedan od postupaka za opisivanje promjena obiljeja. to se tie indeksa, postoje pojedinani i grupni, lanani, neponderisani i ponderisani, a takoer postoje i dvije najvanije metode za njihovo izraunavanje. To su Laspejrsov i Paeov metod, tj agregatni indeks. Indeksni statistiki pokazatelji su numerike karakteristike stepena i dinamike socioekonomskih masovnih pojava i procesa kao to su: 1. obim, struktura i dinamika radnih i materijalnih resursa; 2. sastav, struktura i dinamika proizvodnih snaga i produktivnosti rada; 3. drutvena proizvodnja, nacionalni dohodak i obim proizvodnje; 4. rashodi proizvodnje, cijene, formiranje cijena i promet drutvenog proizvoda; 5. kretanje ivotnog standarda stanovnitva i dr.

Literatura

Statistike metode u menadmentu i ekonomiji, uro Miki, Neboja Ralevi, Prijedor 2006
STATISTIKA Prof. dr Stevan Hadivukovi, Privredni pregled Beograd 1989
http://bs.scribd.com/doc/93474091/Indexi-Oliver-Prezent

http://polj.uns.ac.rs/Files/STATISTIKA/STATISTIKA%20AGRO/300%20INDEKSNI% 20BROJEVI%20I%20ANALIZA%20VREMENSKIH%20SERIJA.pdf