Dziekujemy Za Palenie

adam lEszczyski
Dzikujemy za palenie
Dlaczego Afryka nie moe sobie poradzi z przemoc, godem, wyzyskiem i AIDS
ADAM LESZCZyski
Dlaczego Afryka nie moe sobie poradzi z przemoc, godem, wyzyskiem i AIDS
zdjcia: Krzysztof Mikus oraz Marta Nowakowska, Justyna Stpie i Adam Leszczyski
Podzikowania
Bardzo wielu ludzi pomogo mi wnapisaniu tej ksiki tak wielu, e nie sposb ich tu wszystkich wymieni. Chciabym podzikowa zwaszcza: Krzysztofowi Mikusowi, Marcie Nowakowskiej (oraz jej mamie i ojczymowi), Marcinowi Kuli, Agnieszce Jdrzejczyk (i innym redaktorom z Gazety Wyborczej, ktrzy czytali i krytykowali moje reportae) oraz Justynie Stpie. Szczeglna wdziczno naley si oczywicie moim afrykaskim rozmwcom, ktrzy opowiadali mi oswoim yciu i znosili moje wcibstwo chocia wcale nie musieli inic ztego nie mieli. Wszystkie bdy i niedocignicia obciaj rachunek autora. W ksice zostay wykorzystane fragmenty reportay i artykuw o Afryce, ktre pisaem wcigu ostatnich dziesiciu lat, drukowanych gwnie wGazecie Wyborczej (jeden znich ukaza si wPrzekroju). Ksika powstaa dziki grantowi, ktry dostaem w2011 roku od Polskiej Akcji Humanitarnej.
1
Dzikujemy za palenie pastor Malthus, Malawi i dlaczego biedni potrzebuj fabryk
Lilongwe, Malawi, 2002
To dobra praca. Pchasz wzek przez dwanacie godzin i dostajesz za to dolara. W ogromnej hali jest bardzo ciemno, wic nie widz, czy Pitaszek mwi serio, czy artuje. Chyba jednak serio. Na zewntrz pray zwrotnikowe soce. Nad dziesitkami rzdw rwno poukadanych wielkich workw unosi si ciemna chmura. Nie da si oddycha. Kaszl i zawi mi oczy. Moe zapalisz? pyta Pitaszek i podaje mi papierosa. Kiedy palisz, atwiej znosisz py. Py pachnie podobnie do dymu z papierosw i rwnie obrzydliwie wyglda. To jednak nie jest dym. To tyto tryliony mikroskopijnych kawaeczkw wysuszonych lici tytoniu. Wciskaj si wszdzie. Po minucie mam je ju we wosach, w nosie, na ubraniu. Nawet w ustach czuj smak zielonego zota, bo tak nazywaj tyto w Malawi. To wietny gatunek tytoniu, burley, ktry nadaje smak miliardom papierosw na
Gieda tytoniowa w Lilongwe | fot. krzysztof mikus
wiecie. Najlepszy na wiecie burley ronie wanie tutaj, w samym sercu Afryki. Zoto czsto wydobywa si w bardzo biednych miejscach na wiecie. Malawi jest jednym z najbiedniejszych krajw wiata w rankingach ONZ regularnie pojawia si obok Sudanu, Etiopii, Zimbabwe czy Afganistanu. Nie mog opanowa kaszlu. Friday (tak ma na imi), czyli Pitaszek, mody urzdnik zaczynajcy wanie prac w biurze giedy tytoniowej, delikatnie przesuwa mnie na bok. Uwaaj, bo ci rozjad. Kady rasista, uwaajcy Afrykanw za leserw i nierobw, powinien odwiedzi Tobacco Auction Floors, gied tytoniow w Lilongwe. Tu zobaczyby, jak naprawd pracuje si w Afryce. Tragarze pchaj na wzkach potne bele tytoniu jedna moe way nawet 250 kilogramw. Nikt ma ani chwili wytchnienia, kady musi si zwija jak w ukropie. Na wskich uliczkach pomidzy oceanem worw z tytoniem nie wolno si zatrzymywa, bo cikie wzki maj tak du bezwadno, e nie da si ich atwo zahamowa. Codziennie kilka osb zostaje przejechanych lub potrconych. Tragarze nie nosz adnych masek, ktre chroniyby ich przed pyem. Prawie niczego nie nosz pracuj niemal nago, a pot strumieniami spywa po ich ylastych sylwetkach. Podwiadomie wcigam brzuch: ci ludzie wygldaj tak, jakby skadali si z samych tylko y i mini. Ile oni zarabiaj? Trzy tysice kwacha (czterdzieci dolarw) miesicznie. To dla nich bardzo duo. Ci wieniacy nie maj przecie adnych kwalifikacji. Wyksztaceni ludzie, tacy jak ty czy ja, tutaj nie pracuj. Pitaszek dumnie wypina pier z min, ktra sugeruje, e jest kim lepszym od tragarzy. Jak dugo da si pracowa w ten sposb? pytam. rednia dugo ycia w Malawi wynosi trzydzieci osiem lat i jest
jedn z najniszych na wiecie, a ci tragarze nie wygldali tak, jakby mieli poprawi t statystyk. Po kilku latach umieraj na pylic albo raka. To bez znaczenia, bo i tak wkrtce prawdopodobnie zmarliby na AIDS dodaje obojtnie mj przewodnik. Bardzo wielu ludzi umiera teraz na AIDS. Znam jednak pewnego tragarza, ktry pracuje tu ju dziesi lat. Niewiarygodne, prawda? Gieda dziaa z precyzj dobrze naoliwionego mechanizmu. Jej serce to potna hala o podstawie kwadratu o boku liczcym ponad sto metrw; odbywa si w niej podzia bel tytoniu na gatunki (w Malawi uprawia si trzy, najpopularniejszy jest burley). Tu ocenia si te ich klas. Zajmuj si tym kobiety wystarczy im rzut oka na licie tytoniu, eby rozpozna jego gatunek i jako. Potem nastpuje licytacja. Wszystkie te licie wygldaj tak samo mwi do Pitaszka. O, nie. Jedne s dusze, drugie krtsze. Niektre maj takie plamki. To znaczy, e byy dobrze nawoone. Czasami farmerzy oszukuj i mieszaj licie o rnej dugoci. Wtedy trac, bo za mieszank dostaje si najwyej dziesi amerykaskich centw za kilogram. Za tyle samo tytoniu dobrej jakoci kompanie pac czasem nawet dwa dolary. NIE PRBUJ PRZEKUPSTWA. TO NIEPOTRZEBNE, TO NIESKUTECZNE, TO ZE czytam na duej tablicy na cianie hali. Och, ci farmerzy s bardzo gupi mwi, umiechajc si, Pitaszek. Kiedy prbowali dawa apwki za to, eby ich tyto zaliczono do lepszej kategorii. Teraz si ich nie wpuszcza. W ogle si nie wpuszcza? No nie, tylko tych biednych. Biedny farmer przywozi kilka, moe kilkanacie bel. Widzisz tego czowieka na kocu sali? To najwikszy plantator w Malawi. Co roku sprzedaje milion bel tytoniu!
Tragarz na giedzie tytoniowej | fot. krzysztof mikus
Licytacja na giedzie tytoniowej | fot. krzysztof mikus
Jest biay? To Anglik. Wikszo wielkich plantatorw to biali. Podnosz gow. Tum Afrykanw stoi na balkonie nad hal aukcji. Czekaj nieruchomo, z oczami wbitymi stale w te same punkty hali. Ci gupi farmerzy nie wierz nam. Myl, e ich oszukamy. A sami staraj si wycign od nas jak najwicej pienidzy Pitaszek pogardliwie wzrusza ramionami. Prowadzi mnie do gabloty, nad ktr widnieje napis: OSZUSTWO NIE POPACA. W rodku le przedmioty, ktre znaleziono w belach tytoniu: kaway metalowego zomu i kamienie wkadane, eby podbi wag, oraz rne drobiazgi, ktre zapewne zawieruszyy si tam przez przypadek, takie jak dziecicy bucik z plastiku i zuyta prezerwatywa. Farmerzy kc si te o waenie. Ci ludzie nie rozumiej, e ciar tytoniu zmienia si wraz z wilgotnoci, wic oskaraj nas, e zaniamy wag bel wzdycha Pitaszek. Czasami siedz tutaj przez tydzie. Musz cay czas widzie swj tyto. Pomidzy dugimi rzdami bel tytoniu posuwa si szybko dziwaczna procesja. W rodku idzie czterech biaych. To potni, rumiani faceci z telefonami komrkowymi przytroczonymi do skrzanych pasw. Wszyscy s duzi, nalani i czerwoni od soca. Biali krocz powoli i dostojnie. Wok nich orbituje biegiem kilkunastu drobnych czarnych urzdnikw, pokornie zgitych w p. W rkach trzymaj grube pliki papierw. Wyglda to jak pokraczny taniec. Aukcja odbywa si bez sw i przypomina krtk pantomim. Przedstawiciele firmy tytoniowej wykonuj kilka drobnych gestw palec w gr, palec w d. Potem jeden z czarnych urzdnikw przypina do beli karteczk z cen za kilogram i napisem sprzedane. Procesja przesuwa si do nastpnego worka. Chwil pniej tragarze aduj sprzedany tyto na wzek i wywo go z budynku. Wrzucaj bele na jeden z czterech pod-
11
ziemnych tamocigw prowadzcych bezporednio do wybudowanych tu obok skadw firm tytoniowych. Czasami nieuwany tragarz wpada na tamocig i wtedy miad go tryby. Pitaszek: Wypadki zdarzaj si wszdzie. Co si dzieje, kiedy farmer nie zgadza si na wylicytowan cen? Tyto wraca do skadu i po paru dniach wystawiamy go ponownie mwi Pitaszek. Ale zwykle zgadzaj si na nisz cen. Przecie nikt inny tego nie kupi. Na elektronicznej tablicy na cianie przewijaj si notowania tytoniu z gied w Mzuzu na pnocy kraju i w Blantyre na poudniu oraz aktualny kurs dolara. Co chwila pojawia si te mrugajcy napis: DZIKUJEMY ZA PALENIE!
Wieczr, bar U Harryego w centrum Lilongwe. Jane, lekarka z Bristolu, ktra zajmuje si chorymi na AIDS, wzrusza ramionami na opowie o giedzie tytoniu. Cay biznes tytoniowy w Malawi to czysty wyzysk i nikt nie udaje, e jest inaczej. Wszyscy prbuj wykorzysta sabszych. Ci biedni farmerzy, ktrych ci tak byo szkoda, sami czsto podnajmuj fragmenty pola jeszcze biedniejszym robotnikom rolnym. Pac im ndzne grosze. Farmerw z kolei oszukuj firmy tytoniowe. Jest tylko czterech odbiorcw tytoniu. To wielkie firmy, ludzie z nich oczywicie wietnie si znaj i wszyscy s zainteresowani, eby trzyma ceny na jak najniszym poziomie. Widziae te licytacje? Przecie to farsa. Na kocu acuszka s urzdnicy pastwowi, ktrzy wyciskaj apwki ze wszystkich. Jeeli je doliczy do podatkw, to obcienia producentw w Malawi s wysze ni w Szwajcarii. U Harryego spotykaj si ekspaci biali pracujcy w Lilongwe, ale tylko ludzie z organizacji humanitarnych i dyplomaci.
12
Pracownicy firm tytoniowych maj wasny klub. Oba rodowiska sabo si znaj i niemal towarzysko nie przenikaj co jest nietypowe, bo w wielu krajach Afryki biali trzymaj si razem i chodz do tych samych miejsc. Och, faceci z koncernw s tacy olili mwi z obrzydzeniem Jane. Wyobra sobie: przyjedasz do jednego z najbiedniejszych krajw na wiecie, gdzie 80 procent ludzi yje za mniej ni dolara dziennie, a ty mieszkasz w komfortowej willi pod miastem, zajmujesz si wyciskaniem z nich kosmicznej kasy, a kolejka najpikniejszych kobiet w kraju tylko czeka na to, eby kiwn na nie palcem. Co taki czowiek musi mie w gowie? Tyto, zielone zoto, to gwny artyku eksportowy w Malawi przynosi 70 procent dewizowych dochodw. W kraju nie ma adnych surowcw naturalnych, a gwatownie rosnca populacja od uzyskania niepodlegoci w 1964 roku wzrosa z dwch do dwunastu milionw ludzi potrzebuje jedzenia i ubrania. Ponad 500 tysicy Malawijczykw yje bezporednio z produkcji tytoniu. Nie wiadomo jednak, jak dugo da si j utrzyma na tym samym poziomie. Na opa wycito ju dawno wszystkie lasy i postpujca erozja gleby sprawia, e plony spadaj. Na nawozy nie ma pienidzy. Nie ma ich zreszt na nic na przykad na szkoy. W 2002 roku tylko co czwarte dziecko w Malawi koczyo szko podstawow. Co za ironia, prawda? Przecie ten kraj zaoono jako przedsiwzicie humanitarne mwi Jane. Wczeniej, za czasw Brytyjczykw, Malawi nazywao si protektoratem Brytyjskiej Afryki rodkowej. Potem przemianowano je na koloni Nyasaland, kraj jeziora Niasa. Obszar kolonii pokrywa si mniej wicej z zasigiem misji zaoonych przez sawnego podrnika i misjonarza Livingstonea. To dziki lobbingowi jak bymy to dzi nazwali misjonarzy w Londynie sceptyczny rzd brytyjski zgodzi si na objcie protektoratem rejonu pooonego wzdu jeziora Niasa, w ktrym dla impe-
13
rium nie byo nic ciekawego ani z gospodarczego, ani ze strategicznego punktu widzenia. Objcie tego terytorium protektoratem brytyjskim stanowio akt czystej dobroczynnoci. Chodzio o to jak mwili dziennikarzom londyskich gazet towarzysze Livingstonea aby Afrykanom przynie religi chrzecijask i europejsk cywilizacj. Przy okazji oczywicie do tego zapomnianego zaktka wiata mia te trafi brytyjski handel, ktry na rwni z religi dwiga cywilizacyjn misj. Zasadniczo miao to by przedsiwzicie bezinteresowne: kraj by zbyt biedny, aby mona byo liczy na przyzwoite zyski. Z tych szlachetnych pobudek powsta kraj o dugoci 700 kilometrw i szerokoci kilkudziesiciu, bez dostpu do morza; jego granice nie pokryway si z adnymi podziaami geograficznymi ani plemiennymi. By moe wanie w tym momencie zosta popeniony pierwszy bd. Drugi popeniono w 1964 roku, kiedy Brytyjczycy w popiechu opucili flag, zagrali po raz ostatni Boe, chro krlow i wrcili na swoj deszczow wysp. Prezydentem nowej republiki, ktra w rozpisanym midzynarodowym konkursie otrzymaa nazw Malawi, zosta dr Hastings Kamuzu Banda, nauczyciel i wieo upieczony dziaacz niepodlegociowy. Nie upyno duo czasu, a dr Banda zawiesi demokratyczn konstytucj, przeciwnikw wygna albo zamkn w wizieniu, a sam ogosi si prezydentem doywotnim. By moe byo to nie do uniknicia. Poza dr. Band nic Malawi nie spajao. Rzdzi dugo ponad trzydzieci lat. W kraju panowa spokj. Dr Banda by bardzo prozachodni i konserwatywny. Ustawowo zabroni kobietom noszenia spodni (przy okazji zakaza take antykoncepcji), bo kojarzyy mu si z rozwizoci i komunizmem. Liczba ludnoci wzrastaa z roku na rok, gospodarka rosa, ale nie nadaa z wykarmieniem coraz liczniejszych ludzi.
14
Kiedy liczcy ju dobrze ponad dziewidziesit lat prezydent ustpi w kocu w 1994 roku, trzy czwarte budetu stanowia pomoc humanitarna, a klska godu zbliaa si wielkimi krokami. Nie oszukujmy si. Ten kraj istnieje tylko dziki pomocy humanitarnej. Wystarczy zakrci kroplwk, a bdziemy mieli tutaj klsk na ogromn skal mwi Jane. Prawdopodobnie zreszt i tak nie da si jej unikn. Zmiana klimatu i erozja gleby powoduj, e katastrofalne susze zdarzaj si coraz czciej. W dodatku deszcze staj si nieprzewidywalne. Nawet jeli w kocu nadchodz, czsto jest za pno, eby uratowa zbiory. Nie chcieli jeszcze od ciebie zaproszenia do Polski? mieje si Jane. Kady tylko myli o tym, eby std uciec. W gazecie Malawi News ukazaa si wypowied ministra zdrowia, okrgego polityka z trzema podbrdkami i twarz jak ksiyc w peni. Jego zadowolona fizjonomia wypeniaa cae zdjcie. By optymist. To prawda, zdarzay si przypadki mierci godowej, ale w tym roku bdzie dobrze obieca. Rzd ju przyj do wiadomoci, e jest gd, i co zrobi. Malawi doing fine owiadczy minister. Malawi ma si wietnie.
Malawi ma si tak wietnie, e wbrew klskom godu i suszy oraz skrajnej ndzy ludzi tam szybko przybywa. W maju 2011 roku ONZ przestrzeg w kolejnym alarmujcym raporcie, e liczba ludnoci na wiecie bdzie prawdopodobnie wysza, ni przewidywano wczeniej, i w 2100 roku moe osign a 10,1 miliarda ponad miliard wicej, ni poprzednio szacowali demografowie. Malawi miao dwanacie milionw mieszkacw, kiedy przyjechaem tam w 2002 roku. Wtedy spotkaem Pitaszka i Jane. Jesieni 2011 roku, kiedy pisz te sowa, ma ju ich ponad
15
pitnacie milionw. Wedug ONZ w 2100 roku bdzie ich a 129 milionw! To nie pomyka: w tym wyeksploatowanym, przeludnionym kraju ma si zmieci i przey prawie dziesi razy wicej ludzi ni dzi! Co wicej, to w sumie dla wiata projekcja optymistyczna. Za tymi prognozami stoi niewypowiedziane i prawdopodobnie wtpliwe zaoenie, e jedzenie i woda bd dostpne dla jeszcze nienarodzonych miliardw i e potencjalne katastrofy, wliczajc w to zmian klimatu, wojny i epidemie, nie zahamuj wzrostu liczby ludnoci pisali dziennikarze New York Timesa komentujcy raport demografw ONZ. Jest bardzo moliwe, e w przypadku tych krajw, ktre s mniejsze i maj mniej zasobw, liczby, ktre prognozujemy, s nie do osignicia powiedziaa dziennikowi dr Hania Zlotnik, dyrektor wydziau ludnoci ONZ1. Katastrofa nadchodzi wielkimi krokami. Jedynym pomysem, jaki mieli cytowani w gazecie eksperci, byo przeznaczenie wikszych rodkw na udostpnianie ludziom antykoncepcji co jest politycznie trudne ze wzgldu na opr religijnych konserwatystw, na Zachodzie i na miejscu, a w dodatku z pewnoci niewystarczajce, nawet gdyby udao si ten opr przezwyciy. Mwic o klskach godu i wojny, dr Zlotnik miaa na myli te ograniczenia, ktre powstrzymyway wzrost populacji wczeniej przed rewolucj przemysow, kiedy cay wiat pogrony by w trudnej do wyobraenia dla wspczesnego czowieka Zachodu ndzy. Logik tego wiata opisa w wydanym po raz pierwszy w 1798 roku Prawie ludnoci pastor Thomas Robert Malthus. Brytyjski duchowny zakada, e populacja ludzi rzdzi si tymi samymi zasadami co wszelkie populacje zwierzt. To samo dostpno poywienia okrela dugo i jako ycia zwierzt i ludzi, a take ich liczebno2. Tak jak zwierzta, ludzie mno si, dopki maj co je; wzrost produkcji ywnoci, twierdzi Malthus, zawsze bdzie prowadzi do wzrostu liczby ludnoci.
16
Sprzedany tyto | fot. krzysztof mikus
Dlatego wikszo ludzi bdzie zawsze ya w ndzy. Przybywanie nowej siy roboczej spowoduje, e zarobki, zgodnie z prawem poday i popytu, powrc na granic minimum egzystencji. Ten proces dochodzenia do naturalnej granicy liczby ludnoci moe potrwa jaki czas, co oznacza, e przez pokolenie czy dwa ludzie mog cieszy si nieco wikszym dobrobytem. W wiecie maltuzjaskim jednak stay wzrost poziomu ycia jest niemoliwy. Postp technologiczny prowadzi tylko do wzrostu liczby ludnoci (przyjmujc, jak zakada Malthus, e pasja pomidzy pciami jest staa i e liczba ludnoci zawsze przyrasta szybciej ni produkcja ywnoci). Jak pisze wspczesny historyk Gregory Clark, wiat maltuzjaski jest z punktu widzenia dzisiejszego czytelnika postawiony na gowie. To, co dzi jest przeszkod we wzrocie dobrobytu, wtedy mu sprzyjao. Przeklestwa dzisiejszych upadych pastw wojna, przemoc, nierzd, ze zbiory, za infrastruktura, ze warunki sanitarne byy przyjacimi ludzkoci przed 1800 rokiem. Zmniejszay presj populacji, a wic zwikszay materialny poziom ycia. Ukochane dzi przez Bank wiatowy i ONZ pokj, stabilno, porzdek, zdrowie publiczne i transfery socjalne byy wrogami dobrobytu3. W wiecie maltuzjaskim to drugi paradoks take rnice spoeczne miay inne znaczenie ni dzi. Prawdziwe podniesienie poziomu ycia wikszoci byo na dusz met niemoliwe. Dlatego niezalenie od tego, ile ziemi i bogactw skupili w swoim rku wadca i jego towarzysze, poziom ycia ich poddanych zmienia si w bardzo niewielkim zakresie. Tylko ludzi w pastwie przybywao lub ubywao, kiedy wadca zabiera dla siebie wiksz cz zasobw. Wzrost poziomu ycia mas by zawsze chwilowy, a ogromna wikszo ludzkoci zawsze ya na granicy godu. Biblijny opis wygnania z raju, w ktrym Bg mwi Adamowi: przeklta niech bdzie ziemia z twego powodu:/ w trudzie bdziesz zdobywa
18
od niej poywienie dla siebie/ po wszystkie dni twego ycia./ Cier i oset bdzie ci ona rodzia,/ a przecie pokarmem twym s pody roli (przekad za Bibli Tysiclecia), by a do XIX wieku dobr metafor losu zwykego czowieka. Nie byo od niego ucieczki.
Kluczem do wyrwania si z maltuzjaskiej puapki by postp technologiczny. eby realne dochody rosy, produkcja ywnoci musiaa zwiksza si szybciej ni liczba ludnoci. Jednak przez wiele stuleci zmiana technologiczna dokonywaa si zbyt wolno. Jeeli przyj, e liczba ludnoci rosa w tempie rwnym rozwojowi technologii (zgodnie z logik maltuzjaskiego wiata), to okae si, e wzrost wydajnoci produkcji od 1000 do 1820 roku nie przekracza rednio 0,05 procent rocznie czyli siga zaledwie jednej trzydziestej dzisiejszego poziomu. Oczywicie kraje i spoeczestwa rniy si wydajnoci pracy, ale te rnice s trudno uchwytne dla dzisiejszego historyka. W niewielkim te stopniu przekaday si na rnice w poziomie ycia. Jeli na przykad w XVII wieku wydajno pracy w paszczynianej gospodarce Polski i Litwy bya nisza ni w komercyjnym rolnictwie brytyjskim, w praktyce oznaczao to tylko tyle, e ziemie polskie byy znacznie mniej gsto zaludnione ni Anglia (i tak wanie byo)4. Chocia o staym wzrocie dobrobytu w wiecie maltuzjaskim nie byo mowy, rnice w poziomie ycia w rnych krajach i epokach mogy by znaczne. Historycy tumacz je kulturowo narzuconymi ograniczeniami podnoci na przykad pniejszym wiekiem zawierania maestw w pnocnej Europie albo dzieciobjstwem w Chinach (zgodnie z uniwersaln zasad: im mniej ludzi, tym wikszy dobrobyt). W staroytnoci Rzymianie, ktrych spoeczestwo take nie wykroczyo poza ramy gospodarki maltuzjaskiej, produ-
19
kowali na masow skal wiele tanich dbr codziennego uytku, a rozwinita sie handlowa powodowaa, e byy one dostpne take dla ubogich w wielu zaktkach imperium5. Badanie rzymskich garnkw moe wydawa si niewdzicznym zajciem, ale mwi wiele o stylu i poziomie ycia ich uytkownikw. W miejscach wykopalisk z czasw rzymskich mona znale w wielkiej obfitoci funkcjonalne naczynia kuchenne uywane do przygotowywania jedzenia, wytworne nakrycia stoowe, eby je pokaza i uy do konsumpcji, i amfory, due naczynia uywane w basenie Morza rdziemnego do transportu i przechowywania wina czy oliwy. Wspczesny archeolog J. Bryan Ward-Perkins opisuje je tak: Trzy cechy rzymskiej ceramiki s godne uwagi, i nie da si ich odnale ponownie przez wiele stuleci na Zachodzie: jej doskonaa jako i daleko idca standaryzacja; ogromne iloci, w ktrych bya produkowana; jej ogromne rozprzestrzenienie, nie tylko geograficzne (czasami byy transportowane przez setki mil), ale take spoeczne (a wic uywali ich nie tylko bogaci, ale i biedni). W rejonach rzymskiego wiata, ktre znam najlepiej, centralnych i pnocnych Woszech, po kocu rzymskiego wiata ten poziom wyrafinowania powrci by moe w XIV wieku, jakie 800 lat pniej. (...) Kiedy ludziom dzi pokazuje si bardzo zwyczajny rzymski garnek (...), czsto komentuj, jak nowoczenie wyglda (...), i czsto trzeba ich przekonywa o jego prawdziwym wieku. Ten zorganizowany wiat produkcji masowej znikn wraz z inwazj barbarzycw; od V wieku urzdzenia ycia codziennego w Europie staj si coraz bardziej prymitywne, a wiadectwa archeologw dowodz stopniowego zamierania sieci handlowych z czasw staroytnych. Wymownym wiadectwem jest Monte Testaccio w Rzymie, pidziesiciometrowa gra usypana ze szcztkw amfor z II i III wieku naszej ery. Wedug szacunkw archeologw spoczywa ich tam pidziesit trzy miliony; s to pozostaoci po imporcie do stolicy imperium szeciu miliardw litrw oliwy.
20
Taki import istnia take w VI-VII wieku, po najazdach kolejnych fal barbarzyskich ludw, ale na bardzo niewielk skal. To byo spoeczestwo pod wieloma wzgldami podobne do naszego pisze o staroytnym Rzymie archeolog. Transportowao dobra na ogromn skal i produkowao na nie wysokiej jakoci opakowania, ktre od czasu do czasu nawet wyrzucao po dostawie6. Rwnie badania arktycznego lodu odnotoway wysoki poziom zanieczyszczenia powietrza ladami wytopu oowiu i miedzi w czasach rzymskich; bezporednio po upadku imperium opad on do poziomu notowanego w czasach prehistorycznych. Na podobn do rzymskiej skal metale te zaczto produkowa dopiero w XVI-XVII wieku7. Mimo tak rozwinitej organizacji produkcji i handlu oraz masowej produkcji w kadym spoeczestwie przed rewolucj przemysow a wic w staroytnym Rzymie tak samo jak w dzisiejszym Malawi w ostatecznym rozrachunku obowizywaa ta sama zaleno pomidzy liczb ludnoci, wydajnoci pracy i dobrobytem. Historyczne szacunki dochodu na gow mieszkaca pokazuj wprawdzie pewien spadek pomidzy upadkiem imperium rzymskiego a pnym redniowieczem, co wizao si z rozpadem imperialnego systemu gospodarczego i spadkiem wydajnoci pracy8. Jeszcze bardziej drastycznie zmniejszya si jednak liczba mieszkacw: w porwnaniu ze staroytnym Rzymem wczesnoredniowieczna Europa bya kontynentem nie tylko wiejskim, ale i pustym. Skoro spada wydajno produkcji, musiaa take zmniejszy si gsto zaludnienia.
Paradoksy gospodarki maltuzjaskiej powoduj, e dzi historycy gospodarki mog pisa z powag o tym, jak wielkim dobrodziejstwem bya czarna mier epidemia dumy, ktra w latach 1346-1347 zabia, wedug rnych szacunkw, od jednej trzeciej do
21
poowy mieszkacw Zachodu. Bya ona oczywicie dobrodziejstwem dla tych, ktrzy j przeyli albo urodzili si niedugo pniej. Rezultatem ubytku ludnoci by szybki wzrost zarobkw i poziomu ycia, ktry trwa dopty, dopki liczba ludnoci nie wzrosa ponownie (w przypadku Anglii nastpio to dopiero okoo 1600 roku; liczba ludnoci spada z szeciu milionw do niecaych trzech w XV wieku i signa siedmiu milionw w czasach krlowej Elbiety I)9. Kiedy ludzie ginli z powodu wojny czy zarazy, dochody pozostaych wzrastay, bo w praktyce oznaczao to, e produkcja rolna przypadajca na jednego mieszkaca bya wiksza a tylko to naprawd liczyo si w gospodarce, w ktrej ponad 90 procent ludzi mieszkao na wsi, a 70 procent utrzymywao si bezporednio z pracy na roli. Niektrzy historycy sdz nawet, e zaraza dostarczya pierwszego impulsu do akumulacji kapitau. Skoro zmniejszya si liczba ludzi, ktrzy mogli pracowa na roli, trzeba byo pomyle, jak lepiej wykorzysta tych, ktrzy byli do dyspozycji na przykad inwestujc w lepsze technologie rolne. Kiedy brakowao rk do pracy czyli praca bya droga opacao si inwestowa w maszyny: kapita zastpowa prac. Std tylko krok do pogldu, e klska dumy byaby jedn z pierwotnych przyczyn rewolucji przemysowej, ktra rozwina si najpierw wanie na obszarach dotknitych najbardziej przez epidemi czterysta lat wczeniej10. Nawet skok dochodw wywoany czarn mierci wyglda dzi jednak na wykresie jak drobne drgnicie sejsmografu w porwnaniu z tym, ktry przyniosa rewolucja przemysowa.
Warto cofn si w przeszo, bo Malthus ma nadal co do powiedzenia o wspczesnym wiecie. Jak oszacowali wspczeni ekonomici, najbiedniejsze kraje wiata mimo pomocy midzynarodowej, taniego transportu pozwalajcego dostarczy ywno w dowolne miejsce na ziemi, gigantycznych nadwyek
22
ywnoci w krajach bogatych nadal nie mog wydosta si z zamknitego krgu, ktry opisa brytyjski pastor11. Gregory Clark policzy dochody Anglikw u progu rewolucji przemysowej w 1800 roku oraz we wspczesnym Malawi. Angielscy robotnicy okoo 1800 roku mogli kupi znacznie wicej dbr ni ich dzisiejsi koledzy z Malawi pisze. Za przelicznik uzna to, ile ywnoci mona kupi za dniwk robotnika. Anglik w 1800 roku mg kupi za dniwk 3,2 kilograma pszennej mki, podczas gdy Malawijczyk tylko 2,1 kilograma gorszej mki kukurydzianej. Podobnie jest z chlebem, misem, jajkami, mlekiem, cukrem, piwem, herbat i sol. Clark doszed do wniosku, e mieszkaniec Malawi dysponuje tylko 40 procentami siy nabywczej Anglika z roku 180012. Prawdopodobnie okoo 1640 roku w jednym miejscu na ziemi w Anglii reguy opisane przez Malthusa przestay obowizywa13. Przeom dokonywa si powoli. Do 1800 roku liczba ludnoci w Anglii ronie z szeciu-siedmiu milionw do dziesiciu milionw, a poziom ycia nie spada, tylko te ronie, cho bardzo nieznacznie: przecitne dochody wzrastaj o 0,2 procent rocznie, czyli zaledwie 10 procent na pokolenie. U progu XIX wieku dochody angielskich biedakw s ju dwukrotnie wysze ni w 1250 roku i trzykrotnie wysze ni w 1600, ale tylko niewiele wysze ni w dekadach po czarnej mierci.
W jaki sposb tak biedny kraj jak Malawi moe wyrwa si z maltuzjaskiej puapki? Wszystkie spoeczestwa, ktrym si to dotychczas udao, osigay to w jeden sposb przenoszc wiksz cz ludnoci z bardzo mao wydajnej pracy na maych poletkach na wsi do bardziej wydajnej pracy w fabrykach. Krtko mwic zamieniajc chopw w robotnikw przemysowych.
23
Przerwa w pracy, gieda tytoniowa w Lilongwe | fot. krzysztof mikus
Nie bya to nigdy droga przyjemna i atwa. Bya zawsze bez wyjtku! pena krwi, potu, blu i upokorze, a wielu ludzi sdzio, e przynosi kres cywilizacji, a nie postp. W oczach wspczesnych wielkie miasta przemysowe Anglii z pierwszej poowy XIX wieku byy chaotycznym labiryntem burdeli, sklepw z dinem, piwiarni, kryjwek zodziei, brudnych podwrek, wsplnych azienek, kauy, stosw mieci, tanich, zatoczonych domw robotniczych z czerwonej cegy i le owietlonych, niebezpiecznych ulic, na ktrych mona byo spotka dzikie psy, szczury i najgroniejsze dla przechodnia bandy bezdomnych dzieci. Ten opis przypomina do zudzenia dzisiejsze relacje z wielkich miast Afryki czy biednej czci Azji. Miasta brytyjskie byy haaliwe, mierdzce, brudne, zadymione, pene much i kurzu latem, a bota jesieni i na wiosn; od pche i wszy nie sposb byo si uchroni. Nawet cmentarze byy przepenione: Koci anglikaski zablokowa plany budowy duych komunalnych cmentarzy pod miastem, bo zarabia na pochwkach14. Przestpczo bia rekordy, a policja bya widoczna waciwie tylko w stolicy. Publicyci zaamywali rce nad rozwizoci seksualn i alkoholizmem robotnikw. Kiedy w 1830 roku brytyjski parlament znis pozwolenia na handel piwem w nadziei, e ograniczy to spoycie whisky i mocniejszych alkoholi w cigu p roku w miastach przybyo dwadziecia cztery tysice tawern i piwiarni. Peter Gaskell, autor jednej z najgoniejszych opublikowanych wtedy ksiek o pooeniu pracujcych ubogich, porwnywa wygld robotnikw fabrycznych z tym, jak wygldali ich rodzice, rumiani i zdrowi robotnicy rolni. Przepa dzielc wesoe ycie wiejskie (wyidealizowane, bo naprawd tak wesoe nie byo) od wegetacji w mrocznych fabrykach bya oczywistoci. Kady, kto sta o dwunastej w poudnie w wskim przejciu, przez ktre wychodz robotnicy z wielkich fabryk tekstylnych pisa Gaskell musi przyzna, e brzydszej grupy mczyzn
25
i kobiet, chopcw i dziewczt (...) nie daoby si zebra. Rozwodzi si nad ich rzadkimi wosami, ndzn i wt postur, blad i niezdrow cer, a nawet powszechnym platfusem i chwiejnym krokiem; w niepewnym i niedbaym chodzie dostrzega nerwowo i poczucie odrzucenia15. W zych warunkach ycia widzia rdo powszechnego, jak pisa, pijastwa i rozwizoci, na domiar zego pozbawionej wstydu. W zatoczonych domach na powszechnym widoku robiono rzeczy, ktre nawet dzicy robi w samotnoci. Peen wulgaryzmw jzyk, ktrym rozmawiay rodziny robotnicze, budzi w obserwatorze z klasy redniej groz. Postp, ogldany z bliska, nie wyglda zachcajco a w kadym razie byo jasne, e jego spoeczna cena jest bardzo wysoka. Nawet jeli industrializacja w dugiej perspektywie bya korzystna take dla robotnikw pisze dzisiejszy historyk to na pocztku bya demograficzn i spoeczn katastrof16. Maszyny byy drogie, wic musiay mie jak najmniej przestojw, eby zarobiy na siebie. W wielu branach fabryki pracoway od szstej rano do smej wieczorem, przez sze dni w tygodniu, z krtkimi przerwami na jedzenie. Dzie roboczy trwa nawet kilkanacie godzin. Regulowany dzwonkami fabrycznymi i odmierzany zegarem rytm pracy by zupenie inny od regulowanego przez przyrod rytmu prac polowych; przestawi si nie byo atwo. Czyciec, przez ktry przesza Anglia, wspczesnym przypomina raczej pieko otcha bez drogi wyjcia. Przez wiele dziesicioleci, a do poowy XIX wieku, pace robotnikw w miastach brytyjskich rosy minimalnie, a pace robotnikw rolnych spaday. Najlepiej zarabiali robotnicy w najnowoczeniejszych branach przemysowych na przykad pracownicy niektrych fabryk tekstylnych ale i oni musieli si pogodzi z niewygodami spowodowanymi przez przeprowadzk ze wsi do miasta (inaczej ni na wsi, w miecie mieli jednak co je). miertelno w miastach bya niesychanie wysoka: w okresach epidemii ktre powracay regularnie co kilka lat takie choroby jak tyfus i cholera
26
powodoway prawie poow zgonw. W Londynie nawet w tych latach, w ktrych nie byo zarazy, przynajmniej jedn trzeci zgonw powodowaa grulica. Urodzone w latach czterdziestych XIX wieku w Liverpoolu niemowl rodzicw z klasy wyszej i redniej przedsibiorcy, prawnika czy lekarza miao przed sob trzydzieci pi lat ycia, drobnego kupca czy sklepikarza dwadziecia dwa lata, a mechanika, sucego czy robotnika tylko pitnacie lat, co odpowiadao bardzo wysokiej miertelnoci nie tylko w dziecistwie, ale na kadym etapie ycia. W Liverpoolu wikszo robotnikw mieszkaa w piwnicach. W latach trzydziestych do kilku takich piwnic wdara si, jak relacjonowa wczesny dziennikarz, pynna materia z ubikacji sdowych, obic rw gbokoci metra pod kiem jednej z rodzin. Odnotowano to bez zdziwienia. Oprcz opisw wspczesnych szereg danych potwierdza fatalne warunki ycia w wczesnych miastach na przykad redni wzrost rekrutw brytyjskich urodzonych w tym czasie by niszy o pi centymetrw od wzrostu pokolenia wczeniejszego i pniejszego zaczli stawa si wysi dopiero po 1870 roku.
Afryka desperacko potrzebuje zachodniej pomocy w postaci szk, klinik i szwalni odziey pisa w 2006 roku znany komentator New York Timesa Nicholas Kristof. Ups, nie rozlej swojej kawy. My na Zachodzie zwykle pogardzamy szwalniami, uznajc je za narzdzia wyzysku biednych, podczas gdy sami biedni uwaaj je za szans17. To prawda, praca w fabryce odziey jest przeraajca kiepsko opacana, nuca, pochaniajca cay dzie. Ale i tak znacznie lepsza od tego, co jest osigalne dla wikszoci Afrykanw (i wielu Azjatw): przypadkowych, niestabilnych i dorywczych zaj, ktre nie chroni przed godem.
27
A wyzysk i ze warunki pracy? Czy nie wypada si na nie oburzy? Dlaczego obraz indonezyjskiej szwaczki pracujcej za szedziesit centw za godzin wywouje duo wiksze oburzenie ni obraz Indonezyjczyka zarabiajcego rwnowarto trzydziestu centw za godzin, ktry uprawia motyk swoje poletko? zastanawia si Paul Krugman, wybitny ekonomista i laureat Nagrody Nobla. Inaczej ni farmer robotnicy pracuj za niewolnicze zarobki dla naszego zysku i to sprawia, e czujemy si nieczyci. Jak pisze Krugman, nie ma moliwoci zapewnienia im takich samych standardw pracy, jakie maj robotnicy w bogatych krajach. Nawet zreszt gdybymy zapewnili robotnikom w Indonezji czy w Chinach takie same warunki pracy jak w Szwajcarii, nie poprawioby to losu ogromnej wikszoci chopw, rzemielnikw, mieszkacw slumsw. W najlepszym razie stworzylibymy uprzywilejowan arystokracj pracy, pozostawiajc ubog wikszo rwnie biedn, jak bya18. Trudno te wygra z bezlitosnym rynkiem pracy. Jeli firma paci wyranie powyej stawek rynkowych, lokalni menederowie daj od robotnikw bardzo wysokich apwek w zamian za miejsce w fabryce a wic dodatkowe pienidze i tak nie trafiaj do kieszeni najbiedniejszych. W takim kraju jak Malawi chocia ludzie s skonni pracowa za dolara dziennie i tak jednak nie opaca si wybudowa fabryki, nawet pacc robotnikom lokalne, aonie niskie stawki. Najbardziej ambitn prb pobudzenia afrykaskiego przemysu bya amerykaska ustawa AGOA (skrt od African Growth and Opportunity Act), wprowadzona w ycie w 2000 roku, pod koniec rzdw Clintona. AGOA daa trzydziestu siedmiu krajom Afryki uprzywilejowany dostp do eksportu na amerykaski rynek i zapewnia pomoc techniczn, ktra umoliwia im wykorzystanie tej szansy. Dziki AGOA w Ugandzie, Namibii i Swazilandzie wiele tysicy ludzi, gwnie kobiet, znala-
28
zo prac w szwalniach zakadanych przez kooperantw wielkich amerykaskich firm odzieowych. Kiedy jednak Amerykanie w peni otworzyli swj rynek odzieowy take dla firm z Chin, Wietnamu czy Kambody, do czego zmusiy ich regulacje wiatowej Organizacji Handlu wprowadzone w 2004 roku, wielu inwestorw byskawicznie znikno z Afryki. W kilku przypadkach porzucili po prostu hale fabryczne, nie wypacajc pensji robotnicom, bo byo to szybsze, atwiejsze i tasze od formalnego zamykania biznesu. Bolenie przekonaa si o tym midzy innymi Namibia kraj stabilny, z demokratycznym rzdem i dziaajc administracj, w wiatowych rankingach korupcji zajmujcy przyzwoite miejsce (lepsze ni Polska). Po uchwaleniu przez Amerykanw AGOA na przedmieciach Windhoek zaczy wyrasta fabryki odziey. Z punktu widzenia Europejczykw warunki pracy i paca byy fatalne, ale waciciele nie mogli si opdzi od chtnych. Dzi wikszo szwalni jest jednak nieczynna. Azjaci byli bardziej konkurencyjni, bo mieli nisze pace i wysz wydajno wynikajc z lepszego wyksztacenia siy roboczej a przede wszystkim lepsze drogi, sprawniej dziaajce banki i suby celne. Mimo dekady najwyszego wzrostu gospodarczego w historii w 2011 roku w wikszoci krajw afrykaskich przemys pozostaje rwnie sabo rozwinity jak w 200019. To klasyczna puapka biedy kraj jest tak biedny, e nie moe zainwestowa w lepsze drogi i lepsz edukacj; w ten sposb staje si nieatrakcyjny jako miejsce inwestycji i dalej pozostaje skazany na bied. Przeamanie tego zakltego krgu jest bardzo trudne. Korupcja jest zarwno powodem, jak i skutkiem tej sytuacji. Racjonalnie mylcy Malawijczyk (albo mieszkaniec innego bardzo biednego kraju) nie moe realistycznie oczekiwa, e kiedy bdzie ciko pracowa, inwestowa w siebie i oszczdza, bdzie mu lepiej choby w odlegej przyszoci. W efekcie sabnie motywacja do tego, eby ciko pracowa (cho i tak trzeba ciko pra-
29
cowa z przymusu), inwestowa w siebie i oszczdza i jest to postawa absolutnie racjonalna. Majtek w Malawi mona zdoby dziki powizaniom z politykami czyli w istocie kosztem innych. Mona take wyemigrowa. Skoro si nie opaca pracowa, eby si wzbogaci, trzeba wykorzystywa swoj pozycj. Na razie jest wic niewiele nadziei dla takiego kraju jak Malawi. Nawet droga przez krew i ndz rewolucji przemysowej pozostaje dla niego zamknita. Tyto jest i bdzie jedynym surowcem eksportowym. Ludzie yj i bd yli w skrajnej biedzie. O ile nie wydarzy si jaki cud, ktrego dzi nawet nie sposb sobie wyobrazi, praca tragarza na giedzie tytoniowej nadal pozostanie atrakcyjna.
Tego wszystkiego jeszcze nie wiedziaem, kiedy w 2002 roku przed biurami giedy w Lilongwe sta tum farmerw czekajcych na wypat za sprzedany tyto. Siedziaem tam przez kilka godzin kolejka nie ruszya si o krok. Zza brudnych szyb w okienkach przygldali si nam znudzeni urzdnicy. Wiesz, ile kosztuje uprawianie tytoniu? westchn Alex Banda, farmer z pnocy kraju. Za nieco ponad 300 kilogramw tytoniu mia dosta rwnowarto 350 dolarw. Na wypat czeka ju czwarty dzie. Oszukuj nas. Pac nam ndzne grosze. Moe po prostu tyle jest warty tyto na rynku? zapytaem. Zwariowae? Banda patrzy na mnie z oburzeniem. Wystarczy, e si zbuntujemy, i ceny natychmiast id w gr na jaki czas. P roku temu cena spada nagle do szedziesiciu centw za kilogram. Przepdzilimy tych facetw z firm tytoniowych. Wezwali policj, ale si nie dalimy. Nastpnego dnia kupowali ju tyto po dwa dolary. Ten sam tyto! Czy to jest uczciwe?
30
Nagle mj rozmwca zmieni temat. Jak jest w Polsce? To musi by bardzo bogaty kraj, prawda? Zostaw mi swj adres i telefon prosi. Zapisaem mu je na skrawku papieru.
Warszawa, pocztek stycznia. Ciemno, temperatura minus pitnacie, na ulicach zamarznite boto: Polska. Staem na przystanku na ulicy Gagarina, przestpowaem z nogi na nog i czekaem na autobus. Zadzwoni telefon. Cze. Mwi Banda. Pamitasz mnie? Dzwoni z Malawi. Chc przyjecha do twojego kraju. Wiesz, to chyba nie jest najlepszy pomys tumaczyem nieprzekonujco. Nawet sobie nie wyobraasz, jak tu jest zimno. Nic nie szkodzi. Lubi zimno. Kocham twj kraj. Ju zbieram na bilet.
31
2
Pa pa paa handel nie bardzo fair
Kumasi, Ghana, 2006
To byo jak uderzanie gow w mur. Codziennie rano przychodzilimy z Krzysztofem do biura. Siadalimy w pustym pokoju i czekalimy godzinami na odpowied. Krzysztof polerowa swoje aparaty fotograficzne. Ja czytaem gazety. Odpowied nie nadchodzia. Biuro byo prawie puste. Biurko, dwa krzesa, nagie ciany. Chocia na zewntrz wiecio rwnikowe soce, w rodku panowa pmrok. Czekalimy sami. Czasami przychodzia jaka urzdniczka, siadaa za biurkiem i przegldaa stos pomitych papierw, ktre przynosia ze sob. Potem wychodzia, zabierajc papiery i nie odzywajc si nawet sowem. Gdybym by w lepszym nastroju, docenibym surrealistyczny wdzik tej sytuacji. Byem jednak sfrustrowany i wcieky. Moglimy spdzi w Kumasi tylko kilkanacie dni, czas pyn, a reporta o kakao i fair trade sta w miejscu. Mylaem, e wszystko ju uzgodniem przed przyjazdem. Na miejscu okazao si jednak, e nasze ustalenia s nieaktualne.
Pa pa paa
33
Kuapa Kokoo czekanie | fot. krzysztof mikus
Nie moecie tak po prostu pojecha do wioski i odwiedzi farmerw. Nikt z wami nie bdzie rozmawia wyjani pierwszego dnia Nicholas Adjei-Gyan, dyrektor ds. bada i rozwoju w spdzielni. A my nie moemy was zabra. Dlaczego? Farmerzy maj zebranie i wybieraj wadze spdzielni. Poczekamy. Chyba zebranie nie trwa cay tydzie? Oni s bardzo zajci. Do Kuapa Kokoo naley czterdzieci pi tysicy farmerw. Wszyscy s bardzo zajci? Ja bym chcia porozmawia z kilkoma. Bardzo mi przykro. Nie miaem wyjcia. Przyjechaem do Ghany specjalnie po to, eby napisa reporta o sprawiedliwym handlu, a Kuapa Kokoo bya gwnym w kraju producentem sprzedawanego w ramach fair trade kakao. Wybraem spdzielni Kuapa Kokoo, bo bya wymieniana jako modelowy przykad dziaania sprawiedliwego handlu. Opisywano j w rnych broszurach propagujcych t ide i chwalono na konferencjach. Miaem nadziej, e spdzielni bdzie zaleao na rozgosie, bo to od niego zaley rynkowy sukces jej produktw w Europie (Polacy mogli je wtedy kupi na razie tylko przez internet, ale zawsze). W Polsce nikt w duych gazetach wtedy jeszcze nie pisa o fair trade, a ja bardzo chciaem zrobi reporta o czym, co si w Afryce udaje. Przed przyjazdem nic nie sugerowao, e bd kopoty. Podczas pierwszego spotkania natrafilimy jednak na cian. Oczywicie nie mogem pojecha do wioski zrzeszonej w Kuapa Kokoo sam. Byby to afront dla wadz spdzielni. Wtedy ju na pewno nic bym nie zwojowa, a prawdopodobnie jeszcze narazibym si na nieprzyjemnoci. Kilka lat wczeniej, kiedy razem z Krzysztofem pracowalimy nad ksik o AIDS, aresztowa nas w Zambii dyrektor cmentarza, na ktrym Krzysztof
Pa pa paa
35
Farmerzy pod Kumasi | fot. krzysztof mikus
robi zdjcia, i zawiz na policj. Dyrektor poczu si pominity i uraony brak oznak szacunku pokazywa, e lekcewaymy jego wadz. Mielimy wtedy oficjalne pozwolenie od ministerstwa informacji w stolicy, ale to nie wystarczyo. eby mc pracowa bez przeszkd, trzeba zoy kurtuazyjn wizyt na kadym szczeblu afrykaskiej hierarchii wadzy. Dzie spdzony na posterunku policji w Kitwe, w pokoju udekorowanym zdjciami ofiar policyjnej brutalnoci powycinanymi z miejscowej gazetki policyjnej (nad kadym przypadkiem redakcja ubolewaa, ale tam suyy jako ostrzeenie), dobrze nauczy mnie tej lekcji. Bossowie na kadym szczeblu domagaj si stosownych manifestacji szacunku. Wtedy zwykle wszystkie drzwi staj otworem. Codziennie gawdzilimy z Nicholasem. Byo bardzo mio, ale wydawa si twardy jak skaa.
Czekalimy tydzie. W niedziel kiedy wszystko jest zamknite i nie da si pracowa zaczlimy ukada desperacki plan pominicia Kuapa Kokoo. O dziesitej rano kto zapuka do naszego pokoju hotelowego. To by Nicholas nie mam pojcia, jak nas znalaz. Zabieram was do mojego kocioa powiedzia krtko. Nicholas nalea do jednego z odamw zielonowitkowcw. Takich afrochrzecijaskich Kociow, prowadzonych przez charyzmatycznych pastorw, s w kadym afrykaskim kraju setki, jeli nie tysice. Koci by ogromnym barakiem z prefabrykowanych betonowych cian, kratami zamiast okien i blaszanym dachem. Msza w jzyku plemienia Twi skadaa si z czterech godzin ekstatycznych pieww i poruszajcych publicznych wyzna (podejrzewam, e chodzio o grzechy). Bylimy jedynymi biaymi w kociele i w tumie wida nas byo na kilometr.
Pa pa paa
37
Musiaem wyj na rodek, stan przed dwudziestoma pastorami siedzcymi obok otarza i wytumaczy, po co przyjechaem do Ghany. Wyjaniem, e nie mog przyj na miejscu chrztu i zosta czonkiem Kocioa, bo w Polsce wszyscy s katolikami i miabym kopoty. To nieszczere wyjanienie zostao przyjte ze zrozumieniem. W to, e jestem niewierzcy, nikt nigdy w adnym afrykaskim kraju nie potrafi uwierzy. Brak wiary w nadprzyrodzone wydawa si czym niepojtym. Nigdy nie spotkaem tam te adnego ateisty, chocia nie wtpi, e jacy istniej. Kiedy skoczyem, Nicholas szturchn mnie w bok. Praise the Lord! Chwalcie Pana! zaintonowaem szybko. Wierni odpowiedzieli jednogonie. Dalimy te z Krzysztofem ofiar na koci: po dwadziecia tysicy cedi, czyli cztery dolary. Nie wiem, czy to by sprawdzian, ale jeli tak, to zdalimy. Nicholas zabra nas potem swoim czerwonym mercedesem na wycieczk nad pobliskie jezioro: posiedzielimy w restauracji razem z nim i jego modziutk milczc przyjacik (Nicholas mia take on, ale zostawia j z piciorgiem dzieci w domu). Jutro zabior was do farmerw owiadczy po jedzeniu.
Dopiero pod koniec wizyty dowiedzielimy si, skd wzi si ten opr. Powody byy dwa. Pierwszy to depesza Reutersa, ktra posza w wiat par miesicy wczeniej. Kiedy farmerzy kakao z Ghany maj duy przypyw gotwki, wielu wituje, biorc sobie nowe ony albo wydajc majtek na prostytutki pisaa korespondentka, zastanawiajc si, czy przypadkiem takie witowanie nie zwiksza liczby zakaonych HIV w tym kraju. To szansa, eby pokaza
38
rzadko spotykane bogactwo albo cieszy si yciem w jednym z najbiedniejszych krajw na wiecie. Dziennikarka cytowaa pracownic Kuapa Kokoo Evelyn Appiah Kubi: W sezonie kakao ci farmerzy maj zwyczaj korzystania [tak dosownie A.L.] z wielu kobiet. Myl, e to czas, eby bawi si, angaujc w seks z tak wieloma kobietami, jak to tylko moliwe. O Kuapa Kokoo powiedziaa: Nie moemy prowadzi naszych interesw, jeli nasi farmerzy umieraj albo choruj20. Depesza, ktrej na Zachodzie nikt nie zauway, urazia narodow dum. W gazetach rozptaa si awantura. Komentator Okyere Bonna domaga si przeprosin za t dezinformacj i obraz naszych farmerw uprawiajcych kakao. Grzmia: To jest mieszne, to jest zdrada farmerw w Ghanie i wymaga dalszego ledztwa (...). Wikszo z tych farmerw to wysoce odpowiedzialni doroli ludzie i wysoce szanowane jednostki, chocia mog mie niski poziom wyksztacenia. (...) Czy tacy ludzie jak p. Kubi i Reuters prbuj dowodzi, e nie powinnimy paci farmerom wyszych cen za kakao, poniewa zmarnuj te pienidze na prostytutki?21. Biedna Evelyn, ktr potem poznaem, miaa bardzo ze dowiadczenia po rozmowach z dziennikarzami. Jak usyszaem, caa organizacja doznaa rnych przykroci ze strony rzdu. Drugi problem by powaniejszy. Kuapa Kokoo zostaa zaoona na pocztku lat dziewidziesitych z pomoc brytyjskiej organizacji pozarzdowej Twin. eby sprzedawa na Zachodzie kakao fair trade, zaoya wsplnie z Brytyjczykami firm Day Chocolate, sprzedajc gwnie w Wielkiej Brytanii (ale i w innych krajach europejskich) sprawiedliwe czekoladki. Przed wyjazdem do Ghany prbowaem skontaktowa si z Twin. Organizacja nie odpowiedziaa na moje e-maile, ale jak si okazao uprzedzia spdzielni o naszej wizycie. Tu przed naszym powrotem do Europy, kilka dni po wsplnej wizycie
Pa pa paa
39
Zaadunek kakao w Amankwaatia | fot. krzysztof mikus
w kociele, Nicholas pokaza nam e-mail, ktry dosta z Londynu. Skontaktowao si z nami dwch polskich dziennikarzy pisaa Charlotte z Twin. Prbowalimy ich zniechci, ale wyglda na to, e i tak przyjad. Porozmawiajcie z nimi w biurze, nie duej ni p godziny, i pod adnym pozorem nie zabierajcie w teren. W tym wypadku prawdopodobnie poczucie dumy nam pomogo. Nicholas, jak zreszt wszyscy Afrykanie, le znosi, kiedy biali prbowali mu mwi, co ma robi zwaszcza takim tonem, jakiego uywaa Charlotte. Nicholas przedstawi nas licznym prezesom Kuapa Kokoo Najwaniejszemu i kilku Bardzo Wanym ktrzy dali nam oficjalne bogosawiestwo i w kocu pojechalimy do farmerw.
Ci ludzie produkuj dziesitki ton kakao rocznie, a aden nigdy nie jad czekolady powiedzia Nicholas. Pojechalimy z nim do Amankwaatia, maej wioski nieopodal Kumasi: to samo serce drugiego co do wielkoci zagbia kakaowego na wiecie. W wiosce byo zaledwie kilka murowanych domw. Nie byo asfaltu, prdu, telefonw, wodocigw, szkoy czy kliniki. Do najbliszego miasteczka jechao si godzin samochodem terenowym, bo nic innego nie przejechaoby po botnistej drodze. Nie byo take pracy adnej poza upraw kakao. Amankwaatia na pierwszy rzut oka wygldaa jak jedna z tysicy wiosek otaczajcych Kumasi, drugie co do wielkoci miasto w Ghanie i stolic plemienia Aszanti. Nic nie wskazywao na to, e odbywa si tu niezwyky spoeczny eksperyment. Jest luty, temperatura ponad trzydzieci pi stopni tak gorco, e nawet farmerzy, ktrzy wanie kocz zbiory i ciko pracuj, zrobili sobie przerw i odpoczywaj na gankach swoich chatek z bota, krowiego ajna i blachy falistej.
Pa pa paa
41
Kilkanacie farm kakao wyglda jak jeden rzadki las. Farma szedziesicioletniego Yaw Osi Akote, dziedziczona w rodzinie od pokole, jest wielkoci dwch, gra trzech boisk do koszykwki. Poletka oddzielaj niepozorne kwiatki, ktrych w ogle nie zauwayem, dopki Yaw Osi mi ich nie pokaza. Akote zbiera cztery, pi workw kakao rocznie. W zalenoci od tego, do jakiego gatunku zostay zakwalifikowane, zarabia w cigu roku od 400 do 500 dolarw. W porwnaniu z innymi niemao. Za szedziesiciopiciokilowy worek ziaren kakao najlepszego gatunku dostaj normalnie okoo miliona cedi [120 dolarw] mwi. Zwykle udaje mi si kakao najlepszego gatunku. Rola farmera nie ogranicza si do zerwania z drzew duych tych lub czerwonych bulw wielkoci i ksztatu maej piki do rugby. Owoce rozcina si maczetami, a wyjte ze rodka ziarna zawija w licie platanw lub bananowcw i zostawia na osiem dni na ziemi, eby sfermentoway. Potem pray si je na wystawionych na soce blachach. Zmieniaj kolor z biaego na ciemnobrzowy i nabywaj charakterystycznego smaku gorzkiej czekolady. Trzeba mie wyczucie: jeeli le na socu za krtko, staj si kwane, a jeeli za dugo w ogle trac smak. Wtedy farmer w skupie dostanie tylko uamek ceny, ktr paci si za ziarna pierwszego gatunku. Gdzie tu fair trade? Kuapa Kokoo sprzedaje kakao z Amankwaati na Zachd w ramach sprawiedliwego handlu. W praktyce oznacza to, e dostaje za nie okoo 20 procent wicej, ni wynosi cena na wolnym rynku. Z dodatkowego zysku spdzielnia kupia dla wioski benzynowy myn do mielenia zboa. Wyglda i haasuje jak maszyna parowa z czasw rewolucji przemysowej, ale to wane rdo gotwki dla nalecych do spdzielni farmerw, ktrzy wynajmuj go ssiadom.
42
Farma kakao | fot. krzysztof mikus
Kilkadziesit dolarw rocznie dodatkowo, ktre zarabiali dziki sprawiedliwemu handlowi, to nie fortuna, ale bardzo wana cz ich budetu. Takie pienidze zmieniay ycie ich rodzin mona za nie wysa dwoje dzieci do szkoy (prawie wszystkie szkoy w Ghanie s patne; nawet jeli formalnie podstawwka jest bezpatna, czsto i tak nieoficjalnie trzeba paci nauczycielowi, eby przyszed do pracy) albo kupi lekarstwo, kiedy ktre z nich zachoruje. By moe mona byo nawet kupi im raz czekolad, ktrej w Ghanie produkowao si (i zjadao) bardzo niewiele. Dopiero w 2011 roku znalazem w Ghanie powszechnie dostpn czekolad rodzimej produkcji. Zyski z fair trade trafiay do rk farmerw w ten wanie okrny sposb poprzez inwestycje w szkoy i maszyny. Kuapa Kokoo (dewiza: Pa pa paa, co w jzyku Twi znaczy najlepsi z najlepszych) zrzeszaa ponad czterdzieci pi tysicy farmerw w 1500 wioskach w kraju Aszanti. W praktyce to potna i bogata firma, ktra w czasie mojej wizyty kontrolowaa a 10 procent eksportu kakao z Ghany, w tym cay jego eksport w ramach sprawiedliwego handlu. Spdzielcy maj obowizek sprzedawania caych zbiorw za porednictwem Kuapa. W zamian za to spdzielnia inwestuje zyski w ich wioskach, budujc szkoy, kliniki i fundujc rne udogodnienia yciowe, takie jak studnie czy narzdzia pozwalajce zarobi troch dodatkowego grosza.
W Amankwaatia, jak we wszystkich punktach skupu Kuapa Kokoo, stay ogromne wagi z dumnym napisem Lubelskie Fabryki Wag. Wy, Polacy, moecie sprzedawa maszyny, a my mamy tylko kakao mwi Yaw Osi Akote, farmer z Amankwaatia. Jak nikt nie chce kupi twoich wag, moesz zmieni ich cen, zmieni wygld albo w ogle zacz produkowa co innego. Kie-
44
dy tylko hodujesz kakao, nie masz adnej kontroli nad tym, za ile je sprzedasz. Nie masz adnej kontroli nad swoim losem. Mia racj. W wielu najbiedniejszych krajach wikszo eksportu przypada na jeden produkt, ktrego w dodatku najczciej na miejscu si nie przetwarza i nie spoywa (albo spoywa w minimalnych ilociach). W Ghanie to zoto i kakao, w Ugandzie kawa, w Malawi tyto. W praktyce oznacza to, e od cen kawy czy kakao na wiatowych rynkach zale pensje urzdnikw, nauczycieli i policjantw, a take to, czy ogromna rzesza farmerw bdzie miaa co woy do garnka. W Ghanie kakao to surowiec strategiczny. W 2006 roku gazety codziennie podaway jego cen na pierwszych stronach obok winiety, a jeden z najwaniejszych w kraju urzdw kontroluje skup i eksport ziaren, prbujc sprawi, eby nie ulegay nadmiernym wahaniom. To jednak tylko zudzenie kontroli. Od lat szedziesitych na wiatowych giedach ceny wikszoci upraw takich wanie jak kawa czy kakao systematycznie spaday. Zapotrzebowanie Zachodu zwiksza si bowiem wolniej ni wiatowa produkcja przy czym na przykad wielkie plantacje kawy w Ameryce aciskiej produkuj j taniej ni rozdrobnione farmy w Ugandzie, a dziki lepszym drogom, lotniskom i portom maj take nisze koszty transportu. Ceny zaczy rosn dopiero w pierwszej dekadzie obecnego wieku, kiedy rodzca si klasa rednia w krajach Poudnia Brazylii, Chinach i Indiach sama zacza kupowa wicej. Nie bez powodu wtedy wanie Afryka zacza notowa rednio 7-8 procent wzrostu gospodarczego rocznie. Zaleno caej gospodarki od jednego produktu eksportowego pozostaje nadal ptl na szyi. Takie kraje jak Ghana mogyby produkowa wicej i taniej, ulepszajc drogi i porty, edukujc swoich obywateli (ludzie lepiej wyksztaceni pracuj wydajniej) albo inwestujc w przetwrstwo i eksportujc ju gotow czeko-
Pa pa paa
45
lad czy cygara. Z czego jednak inwestowa w drogi, skoro czsto brak pienidzy na jedzenie? Malawi jednego z najwikszych producentw tytoniu na wiecie regularnie nawiedzaj klski godu. Mimo wzrostu gospodarczego ostatnich lat kraj pozostaje zakadnikiem cen tytoniu tak jak Ghana cen kakao. W Ghanie jest co je, ale na drogi i szkoy brakuje. Na tej sytuacji najwicej korzystaj wielkie zachodnie firmy, ktre kontroluj produkcj i dystrybucj kawy, tytoniu czy czekolady na Zachodzie, a czsto take skup i produkcj surowcw. Koncerny rywalizuj ostro o zachodniego konsumenta i staraj si kupowa surowce jak najtaniej, a wic take paci jak najmniej farmerom w ubogich krajach. Mog bezwzgldnie walczy w Europie, ale w Ghanie czy w produkujcej kaw Gwatemali graj rka w rk, bo to opaca si bardziej. Nikt nie ma interesu w podbijaniu ceny. Sprawiedliwy handel to zatem co znacznie wicej ni tylko wolny handel. Zachodnie organizacji pozarzdowe takie jak potny i wpywowy brytyjski Oxfam, zajmujcy si midzy innymi obnianiem cen na lekarstwa powstrzymujce AIDS czy pomoc rozwojow dla krajw, do ktrych regularnie powraca gd chc zniesienia barier celnych, ktre utrudniaj najbiedniejszym dostp do zachodnich rynkw. W sprawiedliwym handlu chodzi jednak o to, eby paci najbiedniejszym wicej, ni wymagaj tego elazne reguy rynkowej logiki tyle, eby mogli godnie y (co w miejscowych warunkach oznacza: nie godowa, wysa dzieci do szkoy, kupi podstawowe lekarstwa).
Szlachetna idea, prawda? Czego mg si wic wstydzi Twin? Moe tego, e pienidzy ze sprawiedliwej czekolady farmerzy nie dostaj do rki?
46
Szkoa w Akomadan. Raphi, 13 lat: Nikt nie chce by farmerem fot. krzysztof mikus
Nie byo to atwo wyczyta z literatury promujcej sprawiedliwy handel na Zachodzie. W swojej broszurze z 2002 roku Twin podchodzi do tematu jak do jea, piszc okrnie o nieporozumieniach: Przykad z dowiadczenia Kuapa: konsultanci [majcy oceni wpyw sprawiedliwego handlu na ycie farmerw A.L.] przyjedaj z przewiadczeniem, e wpyw fair trade powinien by odczuwany na poziomie indywidualnego dochodu (...). Potem przystpuj do mierzenia wzrostu indywidualnych dochodw, odkrywaj, e go nie ma, i donosz, e wpyw inicjatyw fair trade by znikomy. A co, jeli w rzeczywistoci celem byo poprawienie infrastruktury wioski? Co, jeli zbudowali szko? (...) Tego nie wiemy. Wpyw fair trade zosta zupenie niedostrzeony! Problem ley w tym, e to outsiderzy [czyli konsultanci, ktrzy oczekuj, e pienidze trafi do rk farmerw A.L.] okrelaj cele dla organizacji. To nie tylko protekcjonalne, to take nieefektywne (...)22.
Skoro pienidze nie trafiaj do rk farmerw, to co si z nimi dzieje? Raphi mia trzynacie lat, kiedy go spotkaem; by najlepszym uczniem w szkole w miasteczku Akomadan. Szko zbudowaa Kuapa Kokoo za pienidze, ktre zarobia na sprawiedliwym handlu. Tu obok staa szkoa pastwowa: kilka zniszczonych barakw bez drzwi i okien. Szkoa Kuapa miaa przystrzyone trawniki, solidne awki, tablice i zeszyty, a nawet sal komputerow z kilkoma starymi pecetami. Na firankach w oknach widniej goda Kuapa i wielkimi literami wydrukowane dumne haso Pa pa paa!. Raphi mia potworn trem i dugo zbiera si na odwag, eby si odezwa, zwaszcza e obok sta grony pan Maanu, dyrektor. Jestem dobry z matematyki i bardzo chciabym zosta ksigowym wydusi w kocu. Mj ojciec jest farmerem.
48
A ty nie chcesz by farmerem? Nie bardzo. Farmerzy s bardzo biedni. Nikt nie chce by farmerem. Wybudowanie szkoy w Ghanie jest znacznie tasze ni w Polsce kada z szeciu postawionych przez Kuapa Kokoo kosztowaa 400 milionw cedi (czterdzieci pi tysicy dolarw). Dlaczego wybralicie wanie Akomadan, a nie inn z 1,5 tysica wiosek, w ktrych yj wasi spdzielcy? pytam. W tym miecie urodzi si zaoyciel Kuapa Kokoo wyjania Erica Appiah, moja przewodniczka ze spdzielni. I nasz pierwszy prezes. Jej szef Nicholas przyzna niechtnie, e farmerzy nie dostaj do rki ani grosza z pienidzy ze sprawiedliwego handlu i maj nad nimi ma kontrol. Zyski trafiaj do specjalnego funduszu, a wioski wystpuj z petycjami o inwestycje takie jak myn z Amankwaatia czy szkoa w Akomadan. Chocia kakao fair trade stanowio w 2006 roku tylko 2 procent eksportu spdzielni (co oznacza, e fair trade to tylko 0,2 procent eksportu kakao z Ghany, bo Kuapa Kokoo ma tylko 10 procent rynku), przychody jak na lokalne warunki nie byy mae. Nikt jednak nie chcia albo nie potrafi powiedzie, jakie i jak dokadnie s wydawane. Kuapa Kokoo pisaa w folderach z dum, e czterdzieci pi tysicy czonkw spdzielni to wspudziaowcy w brytyjskiej firmie Day Chocolate, najwikszym producencie sprawiedliwej czekolady na brytyjskim rynku. Jak powiedzia Nicholas, Kuapa Kokoo nie dostaa jednak jeszcze od niej ani pensa z zysku. Zdobywaa miejsce na rynku owiadczy sucho.
Bardzo chciaem da si przekona do fair trade. Kopot z funduszami pochodzcymi z niego nie polega jednak tylko na tym, jak s rozdzielane na miejscu, i e czu-
Pa pa paa
49
bym si lepiej, gdyby trafiay bezporednio do rk farmerw. Cay acuch sprawiedliwego handlu jest czsto nieprzejrzysty (w praktyce, bo w teorii wszystko jest jasne jak soce) oraz ma wysokie koszty wasne. Kuapa Kokoo wcale nie jest wyjtkiem. Klienci, ktrzy w dobrej wierze kupuj drosz kaw czy kakao, nie s informowani, ile dokadnie pienidzy trafi do rk producentw. Tim Harford, brytyjski dziennikarz zajmujcy si ekonomi, udokumentowa w 2005 roku jeden z takich przypadkw. Sie kawiarni Costa Coffee przez kilka lat pobieraa dodatkowo dziesi pensw za kady kubek kawy fair trade. Harford: Klienci, ktrzy chcieli wspiera farmerw z Trzeciego wiata i tacy klienci nie s rzadkoci w Londynie mogli wierzy, e dziesi pensw trafiao do farmera produkujcego kaw. Prawie nic z tego do niego nie docierao. Harford policzy. Porednik Cafdirect paci farmerom premi od czterdziestu do pidziesiciu piciu pensw za funt kawy i o tyle wicej kaza paci sieci Costa. Ta niewielka premia moe prawie podwoi dochd farmera w Gwatemali, w ktrej przecitne dochody nie przekraczaj dwch tysicy dolarw rocznie. Ale poniewa typowe cappuccino jest zrobione z mniej ni wier uncji ziaren kawy, premia pacona farmerowi powinna przekada si na wzrost kosztw o mniej ni jeden pens na filiance23. Farmerzy dostawali wic mniej ni 10 procent dodatkowego zysku! Po skandalu Costa wycofaa si i zacza sprzedawa kaw fair trade w tej samej cenie co zwyk. Wedug innych szacunkw mniej ni 5 procent zysku ze sprzedanej w Anglii tabliczki czekolady fair trade trafia do producentw kakao24. Nieprzejrzysto caej transakcji od pocztku do koca budzi mj brak zaufania. Skd mam wiedzie, e kawa czy czekolada rzeczywicie pochodzi z fair trade? Producent musi uzyska certyfikat od jednej z wielu organizacji, ktre go wydaj. Kopot w tym, e te organizacje maj rne standardy. Niektre domagaj si midzy innymi stosowania rozmaitych zasad dotyczcych uy-
50
wania pestycydw, technik uprawy, recyklingu, a nawet domagaj si od farmerw dowodw, e wysyaj dzieci do szkoy25. Co wicej, zasady certyfikowania ulegaj zmianom, ktre trudno zauway przecitnemu klientowi w supermarkecie. W listopadzie 2011 roku FairTrade USA fundacja, ktra certyfikuje midzy innymi kaw i czekolad w Stanach Zjednoczonych zmienia zasady przyznawania certyfikatw. Bdzie je przyznawa kawie (kawa stanowi 70 procent wiatowego fair trade) uprawianej na wielkich plantacjach chocia uprzednio dostawali je tylko drobni producenci. Co wicej, wystarczy tylko 10 procent zawartoci sprawiedliwej kawy w paczce, eby dosta logo przed zmianami byo to 20 procent. O tym wszystkim nie mona przeczyta na opakowaniu: trzeba poszpera w materiaach fundacji. Krytycy oskaryli wtedy FairTrade USA o zanianie standardw z chci zysku, chocia ten, jak na ma organizacj, wcale nie by trywialny. W 2010 roku fundacja zarobia na opatach na czysto 6,7 miliona dolarw, z czego przekazaa 1,5 miliona Fairtrade International, midzynarodowej organizacji zrzeszajcej inne organizacje zajmujce si sprawiedliwym handlem. Same opaty za certyfikaty mog by nieproporcjonalnie wysokie: w przypadku produkujcej herbat firmy Honest Tea (kupionej w 2011 roku przez koncern Coca-Cola) wyniosy za pierwsze dziesi miesicy 2011 roku a trzydzieci siedem tysicy dolarw niewiele mniej ni premia z fair trade wypacona w tym czasie producentom (pidziesit jeden tysicy dolarw)26. Tymczasem sprawiedliwy handel to rosncy biznes: w 2010 roku sprzedano na wiecie produktw fair trade a za 5,8 miliarda dolarw, w tym 1,3 miliarda w USA. Do 2015 roku FairTrade USA chce podwoi sprzeda, co oznacza take podwojenie pobieranych przez fundacj opat. O nieefektywnoci przedsiwzicia wiadcz wysokie koszty. Brytyjska Fairtrade Foundation, majca prawo do nadawania znaku Fairtrade w Wielkiej Brytanii, zarobia w 2008 roku
Pa pa paa
51
7,2 miliona funtw: z tego najwicej, bo 2,1 miliona, wydaa na publiczn edukacj. Wydatki na promocj maj sens, poniewa powodzenie marki zaley wycznie od wiadomoci konsumentw, ale te zmniejszaj fundusze, ktre mona przekaza producentom w Trzecim wiecie27. W praktyce klient, ktry chce kupi w supermarkecie kaw fair trade i chce mie pewno, e dziki temu wicej pienidzy trafi do kieszeni farmerw, ktrzy j produkuj musi wykona bardzo duo pracy. Musi si upewni, jakie s zasady przyznawania certyfikatw, ile pienidzy trafi do farmerw i jak zostan wydane. W przeciwnym razie ryzykuje, e dua cz pienidzy rozpynie si w wielopitrowej strukturze wytworzonej przez fair trade biurokracji, ktra wcale nie jest duo bardziej przejrzysta od biurokracji w wielkich midzynarodowych koncernach produkujcych ywno. Moemy jej tylko ufa na sowo, e jest bardziej szlachetna. Lepszym pomysem moe by kupienie zwykej kawy i przekazanie datku organizacji nioscej pomoc w Trzecim wiecie, ktr si darzy zaufaniem.
Laureat Nagrody Nobla z ekonomii Robert Solow napisa kiedy, e w obiegu idei ekonomici odgrywaj rol odpowiednika pracownikw zakadu oczyszczania miasta: ich rol jest odsyanie zych idei na mietnik. Chtnych do odesania tam idei fair trade nie brakuje. Zastrzeenia zgaszaj bynajmniej nie tylko pracownicy konserwatywnych zachodnich think tankw (takich jak Instytut Adama Smitha czy Cato Institute), ktrych ideologiczn misj jest szerzenie wiary w wolny rynek i ktrym odstpstwo od jego regu choby z pobudek humanitarnych wydaje si skandalem. Wiele wtpliwoci maj take ekonomici zajmujcy si
52
rozwojem, ktrzy problemom krajw biednych powicili ca karier zawodow i ktrzy nie wierz w liberalny dogmat, e siy rynku zawsze i w kadej sytuacji prowadz do dobrych spoecznych skutkw. Problem z fair trade polega na tym, e zachca ich [ubogich farmerw z biednych krajw A.L.] do tego, aby nadal robili to, co robi produkowali kaw pisze Paul Collier, dyrektor Centrum Bada nad Gospodarkami Afrykaskimi na Uniwersytecie w Oksfordzie. Kluczowy problem ekonomiczny dla dolnego miliarda najbiedniejszych to brak dywersyfikacji i skupienie si na produkcji wskiego zakresu podstawowych surowcw. Podniesienie ich cen (chocia minimalnie, poniewa fair trade to maa cz popytu) utrudnia ludziom przejcie do innych, bardziej produktywnych zaj. Otrzymuj zasiek tak dugo, jak dugo zajmuj si uprawami, ktre skazuj ich na ycie w ndzy28. Nie rozumiem fair trade pisze inny znany ekonomista, Dani Rodrik z Harvardu. Ten ruch opiera si na idei, e konsumenci s skonni zapaci dodatkowo za realizacj pewnych spoecznych celw, ktre ceni. Ale bez wtpienia nie jest do koca przejrzyste, o co chodzi w caej transakcji. Rodrikowi sprawia na przykad kopot lista wymaga, ktr trzeba speni, eby otrzyma certyfikat, cznie z wysyaniem dzieci do szkoy. Czy sam farmer nie jest lepszym sdzi tego, w jaki sposb jego dodatkowy dochd powinien by wydany? pyta29. Mam dokadnie ten sam problem. Dug list zastrzee wylicza te David R. Henderson, profesor ekonomii ze Stanfordu. Do tych, ktre ju znamy na przykad, e biurokracja zjada du cz zyskw z fair trade doda jeszcze jedno: mechanizm skupu moe sprawi, e konsument dostaje produkt niszej jakoci. Wyobra sobie, e jeste farmerem produkujcym kaw w Kostaryce i moesz dosta cz dodatku z fair trade, sprzedajc kaw lokalnej spdzielni. Pozosta cz swojej kawy
Pa pa paa
53
Wykres technologii produkcji w fabryce Kinga R. Lumora, Akra, Ghana fot. krzysztof mikus
Kakao | fot. krzysztof mikus
sprzedasz na wolnym rynku. Kiedy przyjrzysz si standardom obowizujcym w przypadku kawy fair trade, zobaczysz, e wszystkie dotycz tego, w jaki sposb prowadzisz swoj firm, czy zatrudniasz robotnikw [niektre standardy certyfikacji zabraniaj stosowania siy najemnej A.L.], czy uywasz rolin genetycznie modyfikowanych, czy uywasz pestycydw itd. Brakuje wzmianki o jakoci samej kawy. Ale przetwrcw na rynku niefairtradeowym obchodzi jako kawy. Ktrym nabywcom sprzedasz wic swoje ziarna wysokiej jakoci? Bdziesz mia motywacj, eby sprzeda kaw gorszej jakoci z premi fair trade i kaw lepszej jakoci na otwartym rynku30. Co gorsza dodawa Henderson spdzielnie mieszaj ziarna kawy, ktre dostaj od rnych farmerw, a wic producent, ktry bdzie chcia dostarcza tam ziarna najwyszej jakoci, szybko dojdzie do wniosku, e to nie ma sensu. Kady spdzielca ma w tym wypadku motywacj, eby dostarcza ziarno jak najniszej jakoci. Oba te mechanizmy pisze Henderson, powoujc si na badania terenowe przeprowadzone przez innego ekonomist, Colleen E.H. Berndt rzeczywicie dziaaj31.
King R. Lumor spdzi kilkanacie lat w Szwajcarii. Kiedy wrci do Ghany po rozwodzie ze szwajcarsk on, zainwestowa oszczdnoci w przetwrni kakao. ciany maego biura w dwupokojowym domku na przedmieciach Akry, stolicy kraju, udekorowa licznymi dyplomami i nagrodami, ktre zdobyo jego kakao. Ghana eksportuje przede wszystkim ziarna tumaczy Lumor. Zaglda do swojego laptopa. Dzi ich cena na giedzie to 1850 dolarw za ton. Cena tony miazgi kakaowej, pproduktu, z ktrego wytwarza si czekolad, to ponad cztery tysice dolarw.
56
W 2006 roku jego fabryczk Kings Cocoa stanowia jedna niewielka hala z potnym stalowym mynem, ktry kupi od firmy hinduskiej. Mimo to Lumor nalea do najwikszych przetwrcw w kraju. W Polsce wytwarza si wicej miazgi kakaowej ni w Ghanie wzdycha biznesmen. Fair trade? Tak, syszaem. Jedna z ghaskich firm kupia logo i syszaem, e jej produkty wietnie si sprzedaj w Stanach. To fantastyczny pomys. Czy nie musi jednak paci farmerom wicej za kakao? Nic o tym nie syszaem marszczy czoo Lumor. Ale idea fair trade bardzo mi si podoba. To wietny marketing. Wikszo przetwrni kakao jest ju w Europie. To stamtd miazga zrobiona z kakao z Afryki Zachodniej trafia do fabryk takich jak fabryka Terravity w Poznaniu. To ostatni etap drogi kakao i zarazem ten, na ktrym zarabia si najwicej. Po powrocie z Ghany pojechaem do fabryki Terravity. Zaoyem biay fartuch i czepek, eby wej do hal produkcyjnych i zobaczy, jak w sterylnych pomieszczeniach sterowane komputerowo maszyny nalewaj nadzienie do czekoladek, ktre trafi do bombonierek. Terravita produkuje dziesitki rodzajw czekolad. W 2006 roku jednym z przebojw bya czekolada deserowa z aromatem koniakowym, ktra wietnie sprzedawaa si w krajach dawnego Zwizku Radzieckiego. Dystans pomidzy plantacjami kakao pod Kumasi i fabryczk Lumora w Akrze a halami Terravity jest znacznie wikszy ni osiem tysicy kilometrw dzielcych Ghan od Polski. To na oko jakie 150 lat. W Poznaniu produkcja jest prawie cakowicie zautomatyzowana. Najwicej ludzi pracuje przy pakowaniu. W 2006 roku robotnik zarabia tutaj w miesic wicej ni farmer w Ghanie przez rok. Opowiadam Dorocie Weres z Terravity o idei sprawiedliwego handlu. Musz wyjania, o co chodzi, wic nawet nie pytam ju o to, czy wyprodukowaliby drosz czekolad z ozna-
Pa pa paa
57
czeniem fair trade. Sze lat pniej nadal na stronie firmy nie znalazem o tym adnej wzmianki. Midzynarodowe koncerny odkryy jednak szybko to, co King R. Lumor wiedzia ju w 2006 roku e fair trade to wietny pomys na marketing. Nestl uwaa, e fair trade to dobry sposb, eby konsumenci mogli wyrazi swoj solidarno z farmerami w wiecie rozwijajcym si odpisa mi w 2006 roku na moje pytanie Robin Tickle ze szwajcarskiej centrali koncernu. Ostatnio wprowadzilimy kaw Fair Trade na rynek w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Tego lata zrobimy to take w Szwecji.
58
3
Latajca toaleta naprawianie slumsw
Nairobi, Kenia, 2007-2010
Kibera ley tu obok Gigiri, ekskluzywnej dzielnicy willowej, w ktrej mieci si wielki kampus biur Organizacji Narodw Zjednoczonych. Biura ONZ s pikne i wygodne. Na pidziesiciu szeciu hektarach rwnego jak pole golfowe trawnika, w przestronnych, niskich budynkach, pracuj ponad dwa tysice midzynarodowych urzdnikw. Mieszcz si tam oddziay ponad dwudziestu rnych agend ONZ oraz rnych wanych i mniej wanych instytucji jak UNIASC (United Nations Inter-Agency Spouse Club, czyli Midzyagencyjny Klub Maonkw Pracownikw Narodw Zjednoczonych, pokj 118; UNIASC organizuje midzy innymi spotkania przy brydu). Tu mieci si take wiatowa centrala Habitatu, agendy ONZ, ktrej zadaniem jest poprawianie warunkw ycia w miastach. Jej roczny budet przekracza sto milionw dolarw. Par krokw dalej jest Kibera, falujcy ocean dachw z dykty i blachy falistej, z rzadka tylko przerywany wskimi ulicami.
Latajca toaleta
59
Przy wjedzie do slumsu nowa asfaltowa ulica koczy si jak ucita noem. Zamiast asfaltu klepiska. Nie ma kanalizacji cieki pyn otwartymi strumieniami. Nikt nie wywozi mieci dzieci bawi si na grach odpadkw, ktre pitrz si w najbardziej nieoczekiwanych miejscach: na zakrtach uliczek, pod cianami domw. Eksterytorialny kampus ONZ strzeony jest nie gorzej od ambasady amerykaskiej i wyglda jak forteca albo obz wojskowy. Niewiele wida przez wysoki stalowy pot. Kady z goci musi by umwiony, musi te zostawi w portierni dokument tosamoci. Stranicy drobiazgowo przegldaj bagae. Wpisuj numer seryjny mojego laptopa do specjalnej ksiki. W Nairobi panuje segregacja mwi Sharad Shankardass, dyrektor w Habitacie. Ponad 60 procent mieszkacw yje na 5 procentach miejskich terenw. Dyrektor Shankardass jest z pochodzenia Hindusem, ale urodzi si i wychowa w Kenii. Rzeczowy i konkretny, mwi z przekonaniem o tym, co zrobi ze slumsami. Kibera to nasz sztandarowy projekt. Chocia ONZ jest w Kenii od dawna, dopiero od kilku lat moemy zajmowa si slumsami bezporednio. Wczeniej rzd po prostu nie uznawa ich istnienia. Co konkretnie robicie w Kiberze? Dyrektor Shankardass przynosi stos eleganckich raportw i folderw wydanych na kredowym papierze. Na razie wydalimy p miliona dolarw. Przygotowalimy dokadn map spoeczn Soweto East, jednej z dwunastu dzielnic Kibery. Wiemy teraz bardzo duo o jego mieszkacach: ile maj dzieci, kto jest wacicielem gruntu, jak dugo yj. To byo trudne zadanie. Shankardass tumaczy: do niedawna specjalici od rozwoju miast uwaali, e w miecie ludzie yj lepiej ni na wsi. Myleli, e nawet dla biednych szkoy czy szpitale s atwiej dostpne,
60
Kafeteria w siedzibie Habitatu, Nairobi, 2007 | fot. krzysztof mikus
Most w Kiberze, 2010 | fot. krzysztof mikus
bo po prostu s na miejscu, podczas gdy z biednej wioski czsto trzeba do nich dugo jecha. Dzi jednak wiadomo z pewnoci, e warunki ycia w slumsach s gorsze ni w najbiedniejszych wioskach. Organizacje zajmujce si pomoc rozwojow czsto sdz, e lepiej jest zbudowa krany z wod co 500 metrw na wsi, gdzie ich w ogle nie ma, ni w slumsie, gdzie czsto woda jest jako dostpna nawet jeli trzeba po ni i daleko i sta w dugiej kolejce. Tyle e na wsi z jednego kranu korzysta sto rodzin, a w miecie dwa tysice, wic tutaj, wydajc podobne pienidze, mona pomc wikszej liczbie ludzi. Budujecie studnie i toalety? pytam. Nie na masow skal. Nie doszlimy jeszcze do tego etapu. To wszystko wymaga czasu. Na razie pracujemy nad projektami mwi Shankardass. Docelowo Kibera ma si zmieni w kawaek normalnego afrykaskiego miasta: ze szkoami, klinik, murowanymi domami, ktre maj legalnych wacicieli, wod i prdem. Taka jest wizja ONZ. Kiedy? Nie wiadomo. Znany kenijski publicysta, anonimowo: Rzd nie jest zainteresowany tym, eby Kibera znikna. Bogaci i wpywowi ludzie maj w slumsach rozlege interesy. Politycy kupuj tam gosy wyborcw. Szemrani biznesmeni cigaj czynsz za lepianki, postawione zreszt najczciej na gruncie, ktry do nich nie naley. Oni wszyscy chc, eby w Kiberze nic si nie zmienio.
Pierwszy raz byem w Kiberze w 2002 roku, kiedy zbieraem materiay do ksiki o epidemii AIDS w Afryce. Wygldaa wwczas jak zwyczajny slums.
Latajca toaleta
63
Kibera i nowe osiedla budowane przez deweloperw, 2007 fot. justyna stpie
Jej midzynarodowa kariera zacza si od nagrodzonego Oscarem filmu Wierny ogrodnik z 2005 roku w reyserii Fernando Meirellesa ze scenariuszem wedug sensacyjnej powieci Johna Le Carr. Film by czciowo krcony w Kiberze. W Wiernym ogrodniku dwoje gwiazdorw, Ralph Fiennes i Rachel Weisz, gra idealistw, ktrzy walcz z zachodnim koncernem farmaceutycznym przeprowadzajcym nieludzkie eksperymenty medyczne na Kenijczykach. Przegrywaj oczywicie, kade z nich ginie, a widz wychodzi z kina wcieky na potwory z zachodnich korporacji i zachodnich politykw. Po sukcesie filmu szybko posypay si wizyty zachodnich gwiazd, politykw i celebrytw. Za gwiazdami przyszli turyci. W 2010 roku slums by ju jedn z turystycznych atrakcji Nairobi: trwajca dwie i p godziny wycieczka kosztowaa sze dolarw, a wrd chatek mona byo spotka mae grupki wazungu (w jzyku suahili: biaych) fotografujcych ndz jak sonie na safari. Widziaem nawet pani w czenkach przeskakujc z gracj nad kauami ze ciekw. Codziennie do Kibery przychodzi ponad tysic biaych. Misjonarzy, pracownikw organizacji humanitarnych, turystw. Midzynarodowi celebryci i politycy pielgrzymuj do Kibery, bo chc si pokaza w prawdziwym afrykaskim slumsie. Odwiedzili j midzy innymi w orszaku ekip telewizyjnych i fotoreporterw amerykascy aktorzy Chris Rock i Angelina Jolie, Bono z U2 i gwiazdka pop Jamelia, Barack Obama, kiedy jeszcze by kandydatem na prezydenta Stanw Zjednoczonych, sekretarz generalny ONZ Ban Ki Moon. Chris Rock obieca pomc biedakom w slumsach, a potem pojecha na par dni na safari do parku narodowego Maasai Mara. Musia odpocz po pracy nad nowym filmem. Jeeli pomaga mieszkacom Kibery, robi to bardzo dyskretnie, bo nic o tym nie syszeli32.
Latajca toaleta
65
Kocham was wszystkich, moi bracia, wszystkich, moje siostry owiadczy Obama. On rwnie obieca pomoc. Poradzi modym ludziom, eby powstrzymywali si od seksu (bo inaczej zachoruj na AIDS), i wyjecha33. Nabraem pokory przez to, co tu zobaczyem powiedzia Ban Ki Moon. Z dziennikarzami podzieli si obserwacj, e mieszkacy Kibery potrzebuj lepszych warunkw ycia, edukacji, dostpu do wody i kanalizacji oraz lepszych domw. Przed odlotem do Hagi na konferencj dyplomatyczn sekretarz generalny ONZ zadeklarowa: To wszystko s wyzwania, ktrym musimy sprosta34. Turystyka slumsowa budzi sprzeczne reakcje na Zachodzie i w Afryce. Krytycy mwi, e to pornograficzne napawanie si bied i e turystyka zamienia tragiczn scen ludzkiego nieszczcia w zoo. Zwolennicy e to sposb na zarobienie pienidzy przez ludzi, dla ktrych liczy si kady dolar. Dyskusja trwa, turystw przybywa. Karier Kibera zawdzicza w znacznej mierze geografii. Nairobi jest jednym z najczciej odwiedzanych miast Afryki i ma dobre poczenia lotnicze ze wiatem, a slums jest blisko centrum. Z Hiltona jedzie si do Kibery w kwadrans, chyba e akurat jest szczyt i miasto stoi w korku. Z tego samego powodu w Kiberze mieszkaj ochroniarze, pokojwki i kelnerzy, ktrzy pracuj w hotelach i restauracjach w centrum. Mona sobie wyobrazi, e czasami obsuguj pracownikw organizacji midzynarodowych, ktrzy przyjechali im pomaga. W jednej ze scen Wiernego ogrodnika kamera towarzyszy znajomemu bogatej biaej bohaterki w drodze z Kibery, gdzie mieszka, do luksusowej restauracji, w ktrej jest kelnerem. Przyjeda na rowerze ze slumsu, zakada liberi bdzie usugiwa podczas drogiej kolacji, na ktr zaproszono jego bia znajom pracujc w organizacji pozarzdowej w slumsie.
66
Po filmie Meirellesa Kibera szybko staa si nie tylko najbardziej znanym afrykaskim slumsem, ale take jak to przeledzia kenijska dziennikarka Rasna Warah szybko dorobia si tytuu najwikszego slumsu w Afryce35. W 2001 roku rzdowy raport oszacowa liczb mieszkacw Kibery na niecae 400 tysicy. W 2007 roku raport UN-Habitat (ktry wwczas prowadzi program ulepszania slumsu) podawa ju liczb od 600 tysicy do miliona cinitych na obszarze dwunastu kilometrw kwadratowych! Kibera jest najwikszym slumsem w Afryce to zdanie znalazo si w przemwieniach Obamy, Hillary Clinton, brytyjskiego premiera Gordona Browna, Ban Ki Moona i zapewne wielu jeszcze innych. To wszystko byo wielkie kamstwo napisa pniej Muchiri Karanja, dziennikarz najwikszego kenijskiego dziennika Daily Nation36. W 2009 roku na podstawie mapy satelitarnej liczb mieszkacw oszacowano z du pewnoci na 220-250 tysicy. W tym samym roku w Kenii przeprowadzono spis powszechny: wedug niego (chocia liczby te, jak zreszt adne, nie s w stu procentach wiarygodne) w Kiberze mieszka 170 tysicy ludzi. To nadal za duo. Ale z pewnoci nie milion.
Kibera to moje yciowe wyzwanie mwia mi z przekonaniem w 2007 roku Anna Tibaijuka, dyrektor zarzdzajca Habitatu. Musielimy zacz od najwyszego szczebla. W 2001 roku sama poszam do prezydenta Kenii i powiedziaam mu: Trzeba co z tym zrobi. Wczeniej lokalne wadze w ogle nie pozwalay nam tam dziaa. Siedziaem razem z dwoma holenderskimi dziennikarzami przy dugim konferencyjnym stole. Drobna dyrektor Tibaijuka gubia si w ogromnym skrzanym fotelu. Na cianach wisiay jej zdjcia z wielkimi tego wiata: prezydent Bush junior, Dalajlama,
Latajca toaleta
67
Kibera, 2010 | fot. krzysztof mikus
premierzy europejskich potg. Tibaijuka miaa za sob wyjtkow drog yciow: crka ubogiego rolnika, ktry na maym poletku uprawia banany, skoczya z wyrnieniem uniwersytet w Uppsali i zrobia byskotliw karier w organizacjach midzynarodowych. Tibaijuka mwia duo o strukturze wasnoci w slumsach (ziemia naley do rzdu i dlatego nikt nie chce na niej inwestowa) i polityce. Shankardass: Teraz pracujemy nad tym, eby ludzie yjcy w Kiberze dostali akty wasnoci. Wtedy bd mogli bra kredyty. Prawo wasnoci do gruntu jest wane: w latach dziewidziesitych popularna bya wrd specjalistw od rozwoju teoria peruwiaskiego ekonomisty Hernando de Soto. Uwaa on, e brak hipotek powoduje zamroenie w ziemi ogromnego kapitau, ktry krajom najbiedniejszym jest potrzebny do rozwoju. Bez hipotek nie mona zaciga kredytw pod zastaw nieruchomoci, a wic najwiksze rdo finansowania pozostaje niewykorzystane. Nie wiem, na ile pomogoby to w Kiberze. Ludzie maj tam bardzo ze dowiadczenia z wadzami mwia Tibaijuka. Czsto ich wysiedlano, obiecujc lepsze domy. To s rozbite spoecznoci, ktre dopiero trzeba zorganizowa, eby byo tam z kim rozmawia. To dugi i powolny proces, ale robimy postpy. Sam to zreszt zobaczysz. Jestemy w fazie wstpnej. Nastpnego dnia o smej stanem u wrt Kibery, zobaczy, jak wyglda faza wstpna. Razem ze mn po slumsie chodziy dzieci woskich i francuskich dyplomatw, ktre przyjechay do Kenii na wycieczk, oraz dwch holenderskich dziennikarzy. Woskie nastolatki natychmiast wycigny aparaty i zaczy robi zdjcia dzieciom bawicym si na mietnikach. Powinnimy sprzedawa bilety usyszaem. Biskup Raphael D. Henda, nasz przewodnik, powiedzia to bez ironii.
Latajca toaleta
69
Biskup Raphael nie przypomina polskiego biskupa. Nosi wyprasowane dinsy, adidasy i chisk koszul w kolorowe kwiatki. Jego Koci biskup jest duchowym przywdc Kocioa, ktry sam zaoy liczy okoo szedziesiciu wiernych. Byem w Kiberze cztery lata temu i wygldaa tak samo. Co si zmienio? zapytaem. ONZ wybudowa biuro biskup Raphael wskaza may ogrodzony placyk, wok ktrego stay pomalowane na biao blaszane baraki. Powiewaa nad nim flaga Narodw Zjednoczonych. Biuro przypominao mi fort kolonialny. Mamy tu spotkania i dyskusje. ONZ zastanawia si, jak zyska zaufanie liderw lokalnej spoecznoci powiedzia biskup, dajc do zrozumienia, e jest jednym z liderw. Na przykad twoje zaufanie? Ja ju im ufam. Ale ludzie s troch li. Mwi: Przywozicie tu cay czas obcych goci. Chodz, ogldaj, robi zdjcia, obiecuj pomoc i wyjedaj. Tu yj proci ludzie, bardzo nieufni, i trudno ich przekona. Biskup opowiada, e przy pomocy ONZ policzono mieszkacw Soweto East. Na dwch hektarach yje siedemdziesit jeden tysicy osb. Przypada na nich pitnacie azienek i sto toalet. Standard mieszkaniowy w slumsie to jeden kwadratowy pokj o wymiarach trzy na trzy metry, niski, bez okien, bez prdu i naturalnie bez toalety. Zajmuje go przecitnie szecio-siedmioosobowa rodzina. Biskup Raphael: Mieszkam w Kiberze od dwudziestu siedmiu lat. Jest coraz cianiej. Blisko std do centrum Nairobi, gdzie atwo o prac. Przyjeda tu coraz wicej ludzi. Warunki s coraz gorsze. Potrzebujemy pomocy i ONZ nam pomaga. Zaprowadzi wycieczk do nowej toalety, ktra powstaa za pienidze ONZ. Bya pikna, betonowa, z prawdziwymi klozetami, czysta i lnica. Za skorzystanie z niej trzeba byo zapaci trzy kenijskie szylingi (mniej wicej pi amerykaskich
70
centw). Biorc pod uwag, e kino w slumsie (czyli obejrzenie pirackiego filmu z DVD albo meczu piki nonej) kosztuje pi szylingw nie byo to tanio. Nie wyglda na czsto uywan zagadnem. Bo troch drogo kosztuje. Ale jakby korzystali z niej wszyscy, byaby brudna, a tak jest czysto wyjani biskup Raphael. Toaleta musi zarobi na swoje utrzymanie. Kiedy biskup zaj si Holendrami, zaczepi mnie jeden z modych mczyzn, ktry sta przy warsztacie szewskim. Nazywa si David Ochieng, mieszka w Soweto East od dziecka i pracowa w centrum jako ochroniarz. Nie chcia rozmawia na pytanie dlaczego wskaza tylko palcem mojego przewodnika ale zostawi swj numer telefonu komrkowego.
Spotkalimy si w centrum Nairobi, gdzie David codziennie przez dwanacie godzin pilnowa jednego z bankw. Habitat policzy, e codziennie pomidzy pit i sidm rano z Kibery do pracy w centrum Nairobi wychodzi 450 tysicy osb: to troch duo, biorc pod uwag, e tylu ludzi tam nie mieszka ale codziennie rano z Kibery wylewaj si tumy. David zarabia miesicznie rwnowarto 180 zotych (a ceny wielu towarw w Kenii s wysze ni w Polsce). Musia wydawa pienidze na komrk, bo kiedy ktry z jego zmiennikw nie przyszed albo zachorowa, szef wzywa go do pracy. Co poprawioby ycie w Kiberze? Woda i cieki wylicza. Teraz za dwadziecia litrw wody trzeba paci od trzech do dwudziestu szylingw, zalenie od pory roku (dziewi do szedziesiciu groszy). Nie mamy adnego szpitala. Szkoa podstawowa... ONZ? S tu od piciu lat i nie zrobili dla nas nic. Kompletnie nic. Oni tylko gadaj.
Latajca toaleta
71
Dlaczego przez pi lat tak duym nakadem si ludzkich i pienidzy Habitatowi udao si zrobi tak niewiele? Syszaem rne odpowiedzi na to pytanie. By moe nie udawao si dlatego, e nie wiadomo, kto w Kiberze jest wacicielem gruntu a na niczyjej ziemi nikt nie bdzie budowa domw czy drg. By moe dlatego, e nie byo z kim pracowa. Tak niewielu mieszkacw czuje si w slumsie czci wsplnoty, e bezinteresownie nikt nie chcia nawet sprzta mieci. Moe te dlatego, e zaatwienie czegokolwiek z kenijsk administracj graniczy z cudem. Moe dlatego, e oenzetowscy urzdnicy, yjcy w swoim kampusie jak na czarodziejskiej grze, lepiej sobie radz z pisaniem raportw ni z walk z bied. Moe wreszcie nie wyszo dlatego, e ONZ zacz dziaania od gry od negocjowania z wadzami, zdobywania praw wasnoci dla mieszkacw a nie od budowania studni i toalet. Wszystkie te odpowiedzi mog by prawdziwe.
Zanim zobaczyem slums zbliska, wyobraaem sobie, e przypomina toncy w bocie gigantyczny squat jest anarchiczn wsplnot bez praw, regu i pienidzy, zaoon przez przybyszy ze wsi, ktrzy nie mog znale pracy w miecie. Buduj wic sobie domki na ziemi niczyjej opuszczonych i bezpaskich nieuytkach na obrzeach wielkiej metropolii. W Kiberze zobaczyem ttnice yciem skomplikowane miasto, z wasnym porzdkiem spoecznym i rozbudowan hierarchi. To prawda, nie ma tam ani centymetra asfaltu, a rodkiem gwnej ulicy pynie ogromny ciek (tylko kilka procent mieszkacw Nairobi ma dostp do kanalizacji). Na gwnej ulicy s sklepy, szkoy, kocioy i restauracje. S te kina puszczajce
72
Kibera, 2010 | fot. krzysztof mikus
pirackie filmy z DVD i stacje sprzedajce naft do lamp. Waciciel jednej z nich ustawi nawet w swojej lepiance skradziony ze stacji benzynowej autentyczny dystrybutor. Do slumsw nie wchodzi ani policja, ani stra poarna, ale to nie znaczy, e nie panuje w nich ad, wymuszany, jeli trzeba, brutaln si. Niepisane prawo nakazuje dokonanie natychmiastowego linczu na zodzieju przyapanym na gorcym uczynku. Wsplnota umie si broni: w Dandora, innym wielkim slumsie pod Nairobi, widziaem wielkie drewniane palisady zamykajce uliczki. Zodziejom, ktrzy prbuj wynie co cennego, na przykad telewizor, trudno si przez nie przecisn, a przez ten czas okradziony moe zaalarmowa ssiadw. W razie walk plemiennych w slumsie (wybuchaj co kilka lat) palisada peni take funkcj muru obronnego. Kiber cae to ogromne miasto zbudowano ogromnym wysikiem z niczego i za nic: z odpadw, dykty, blachy falistej i tektury. W wielu chatkach, ktre widziaem, panowaa wzorowa czysto, a na sznurach przed domem suszya si nienobiaa bielizna. W Kiberze nikt nie ma przyszoci. By moe dlatego napady rabunkowe, kradziee i narkotyki to codzienno. Desperackie prby ucywilizowania slumsu to rwnie syzyfowy wysiek co zamiatanie klepiska. Ludzie go podejmuj, bo inaczej nie mogliby y ale bez zudze. Kiedy pisaem ksik o AIDS i prbowaem si dowiedzie, dlaczego ludzie w slumsach tak rzadko uywaj prezerwatyw chocia wietnie zdaj sobie spraw z zagroenia wielokrotnie syszaem: Jeli kto nie ma przyszoci, nie dba o siebie. Tacy ludzie jak Katherine, zajmujca si chorymi na AIDS pielgniarka, ktr tam spotkaem, mog myle tylko o wegetacji bez nadziei na to, e ich ycie stanie si lepsze. Katherine w dzie zaharowywaa si na mier, ale i tak wiedziaa, e jest ze swoj czwrk dzieci skazana na wegetacj w tym morzu bota i ndzy. Uciec ze slumsu mona przez wyksztacenie, ale jest ono
74
bardzo drogie a bez niego nikt nie ma szans na dobr prac. Na amerykaskich filmach ludzie ze slumsw ogldaj dobrobyt i marz o wyjedzie. Kilka osb pytao mnie o zaproszenie do Polski, chocia nie miay pojcia, gdzie ona jest.
W Kiberze s kocioy, restauracje, sklepy i lekarze. Te sowa oznaczaj tu jednak co innego ni w dobrej dzielnicy. Koci to buda z blachy falistej, restauracja to uliczna kuchnia, a lekarz najczciej jest szamanem. Za pienidze mona jednak mie duo; jeli nie wszystko, to bardzo wiele: chociaby czyst wod (droej ni w Warszawie, bo wozi si j w plastikowych pojemnikach) i prd, nielegalnie doprowadzony z pobliskiej sieci. Z punktu widzenia urzdnikw elektrowni Kibera nie istniaa i nie istnieje, a wic nikogo nie mona byo podczy. To z pewnoci nie jest anarchiczny squat. Tu nie ma adnej rwnoci. Okoo 10 procent mieszkacw jest wacicielami swoich domw chocia nie gruntw, na ktrych stoj, bo te nale do kogo innego: rzdu, lokalnego plemienia, jakich biznesmenw (to czsto nie jest jasne, wic traktuje si je tak, jakby byy niczyje). Reszta wynajmuje swoje chatki. Czynsz za mieszkanie o powierzchni dziesiciu metrw kwadratowych wynosi w 2007 roku okoo dziesiciu dolarw miesicznie, czyli mniej wicej jedn trzeci rednich miesicznych dochodw rodziny. Waciciele (nazywani po prostu slum lords, czyli wadcami slumsw) egzekwuj opaty brutalnie i skutecznie. aden sd nie jest potrzebny, eby eksmitowa dunika na bruk, a raczej na botnist drk w slumsie. W Kiberze nie mieszkaj te wycznie niewyksztaceni przybysze ze wsi szukajcy szczcia w miecie, chocia prawdopodobnie stanowi oni wikszo. Niektre rodziny yj tam od trzech czy czterech pokole. Czsto to kiepsko opacani urzdnicy czy nauczyciele, ktrych nie sta na adne inne mieszka-
Latajca toaleta
75
Kibic oglda mistrzostwa wiata w pice nonej, Kibera, 2002 fot. krzysztof mikus
nie. Mj kenijski kolega Clay Muganda, dziennikarz najwikszej miejscowej gazety, mieszka z rodzin w slumsie Mathare (dopki nie zosta sawnym specjalist od ycia kenijskich celebrytw, bo wtedy zacz lepiej zarabia i si wyprowadzi). Clay mieszka co prawda lepiej od innych sta go byo na wynajcie dwch pokojw w wielkiej czynszowej kamienicy z surowego betonu.
Slumsy powstaj czsto bardzo blisko bogatych dzielnic. To nie przypadek. W dzielnicy willowej tu obok Kibery ceny domw mog przekracza milion dolarw. W Kiberze mieszkaj pokojwki, ogrodnicy i ochroniarze bogatych. Te dwa wiaty nie mogyby bez siebie istnie. Biedni i bogaci maj take bardzo podobne pasje: suchaj tej samej muzyki, ogldaj te same kryminay i sitcomy w telewizji. Byem w Kiberze akurat w tym momencie, kiedy w pfinaach pikarskiego mundialu w Korei i Japonii Brazylia wygraa z Turcj. W czasie meczu cieki pomidzy domami byy wyludnione, a nieliczni waciciele telewizorw (zasilanych z akumulatorw samochodowych) zrobili majtek na sprzeday wejciwek. Krzysztof zrobi zdjcie fanowi futbolu, ktrego nie sta byo na wejcie, wic wywierci palcem dziur w zbudowanej z bota cianie domu i przyklejony do niej oglda mecz. Wszyscy kibicowali czarnym w znacznej czci Brazylijczykom i kiedy Brazylia strzelia w kocu gola, nad oceanem blaszanych dachw rozleg si wielki ryk radoci.
Urbanizacja w najbiedniejszych krajach przebiega zupenie inaczej ni w Europie w XIX wieku przekonywa mnie w 2007 roku Sharad Shankardass z Habitatu. W wielkich mia-
Latajca toaleta
77
stach Europy przybysze dostawali prac, choby byo to czternacie godzin dziennie przy maszynie. Wie wypychaa ludzi do miast, bo wydajno rolnictwa wzrastaa, wic tam ju nie byli potrzebni. W Afryce mechanizm dziaa odwrotnie: ludzie uciekaj do miast, bo produkcja rolna w wielu krajach spada, wic na wsi zwyczajnie umr z godu. Ale w miecie nie maj szans na adn prac. Wedug amerykaskiego dziennikarza Mikea Davisa, autora wydanej w 2006 roku ksiki Planeta slumsw, od lat osiemdziesitych zeszego wieku zatrudnienie w przemyle w najwikszych miastach Poudnia Rio de Janeiro, Johannesburgu, Lagos czy Bombaju spado o 20-40 procent. Przemys przenosi si do Chin take stamtd, nie tylko z bogatej Europy i Ameryki, bo nawet tam maszyny i Chiczycy tasze s od miejscowych robotnikw37. Tymczasem dzi Afryka urbanizuje si najszybciej na wiecie, szybciej ni Azja. Wedug danych ONZ w 2009 roku a 37,3 procent Afrykanw i 36 procent Azjatw mieszkao w miastach. Afrykaskie metropolie rosn w tempie blisko 5 procent rocznie, czyli znacznie szybciej ni Pary czy Londyn w XIX wieku (liczba mieszkacw Parya wzrosa w cigu tego stulecia z 500 tysicy do trzech milionw; wiele afrykaskich miast podwaja liczb ludnoci w cigu dekady). W 1940 roku Kinszasa, stolica Konga wwczas Lopoldville, stolica belgijskiej kolonii liczya pidziesit tysicy mieszkacw. W 2015 roku bdzie ich ponad dziesi milionw. Ta ogromna ludzka fala wleje si do slumsw. W Addis Abebie mieszka w nich ju dzisiaj 85 procent mieszkacw, w Nairobi ponad 70 procent38. Statystyki s przeraajce. Na kenijskiej wsi miertelno niemowlt wynosi 75,9 na tysic, w slumsach Nairobi 91 na tysic (dla porwnania rednia dla caej Polski to 6,7 na tysic). Dane dotyczce przestpczoci, liczby zakae HIV czy odsetka
78
rozbitych rodzin s rwnie dramatyczne. W Milenijnych Celach Rozwoju ambitnych planach zwalczania ndzy na wiecie, ktre maj by zrealizowane do 2015 roku wiatowi przywdcy zadeklarowali, e sto milionw mieszkacw slumsw bdzie yo w lepszych warunkach. Ju dzi wiadomo, e nie da si tego celu osign, a nawet gdyby si dao, to i tak niewiele by to zmienio. W obecnym tempie do 2015 roku w slumsach przybdzie 300 milionw ludzi w 2030 roku bdzie ich ju tam mieszka dwa miliardy.
Czy slumsy s zagroeniem dla demokracji? Ich mieszkacy yj przecie tu obok olniewajcego bogactwa. Maj je niemal na wycignicie rki. Wiedz, e nie ma szans, aby mogli mie do niego dostp w sposb akceptowany przez kapitalistyczne pastwo, ktrego fundamentem jest prawo wasnoci. Nawet jeli w biednych krajach jest ono chronione niekonsekwentnie i wybirczo, to tamtejsi bogaci wiedz, jak chroni swj majtek. Na razie nic nie wskazuje na to, e bunt nadchodzi. Co kilka czy kilkanacie lat mieszkacy slumsw w Caracas, Nairobi czy Kinszasie wychodz na ulice, eby rabowa sklepy i rzuca kamieniami w policj, ktra strzela do nich gumowymi kulami. Po zamieszkach wracaj do siebie. Politycy zwykle interesuj si nimi przed wyborami. Z punktu widzenia bogatych elit w krajach najbiedniejszych slums to wygodny wynalazek. eby doceni jego zalety, wystarczy tylko odrobina cynizmu. To niewyczerpane rdo taniej siy roboczej oraz podczas wyborw tanio kupowanych gosw. Ludzie s biedni, niewyksztaceni i czsto na granicy godu. Myl o tym, co woy wieczorem do garnka, a nie o rewolucji. Urbanizacja w Europie w XIX wieku wywoaa wielkie spoeczne wstrzsy. Dzi w krajach najbiedniejszych wielka fala
Latajca toaleta
79
przybyszw do miast roztapia si w slumsach i na razie nie zagraa wadzy. To prawda, slumsy szpec miasta, ale przecie nie trzeba do nich wchodzi. Na caym wiecie od Rio po Kapsztad i Dakart spotykaem miych i kulturalnych przedstawicieli klasy redniej, ktrzy spdzili w swoich miastach cae ycie, ale w slumsach nie byli nigdy. Bo co tam maj do roboty?
Od lat szedziesitych, kiedy miasta Trzeciego wiata zaczy byskawicznie rosn, rzdy i organizacje midzynarodowe wyprodukoway ca bibliotek pomysw na poradzenie sobie z problemem slumsw. W tamtej dekadzie, zgodnie z lewicowym duchem epoki, modne byo pastwowe budownictwo socjalne. Na miejscu wyburzonych slumsw miay stawa skromne, ale zapewniajce cywilizowane warunki mieszkania dla najbiedniejszych. Z reguy sukcesem koczy si tylko pierwszy etap, czyli wyburzanie, a na kolejny brakowao zapau i pienidzy. Tak byo take w przypadku najnowszego i najwikszego tego typu projektu wprowadzanego w ycie w latach dziewidziesitych w Bombaju. W 1995 roku wczesne wadze miasta wygray kolejne wybory gwnie dziki obietnicy wybudowania mieszka dla 800 tysicy rodzin mieszkajcych w slumsach dziesiciomilionowej indyjskiej metropolii. W cigu pierwszych dwch lat rzd mia wybudowa 320 tysicy z 800 tysicy obiecanych mieszka (jedno dla kadej przecitnej, picioosobowej rodziny). Oddano ich dokadnie 114639. Taka dysproporcja pomidzy planami i wynikami jest typowa: w ramach podobnego projektu w So Paulo rozpocztego w 1995 roku zbudowano tylko czternacie tysicy ze 140 tysicy obiecanych mieszka40. W Nairobi take slumsy wyburzane s pod dyktando deweloperw.
80
Dlaczego nie wychodzio? Nie tylko z braku pienidzy, ale take z powodu korupcji, ktra sprawiaa, e na oczyszczonych z biedakw terenach wznoszono nie komunalne domy, ale prywatne apartamentowce. Slumsy czsto s pooone w rodku miasta, a wic na dziakach drogich i atrakcyjnych dla prywatnych deweloperw. Na domiar zego nowe komunalne mieszkania byy zwykle za wygodne tak wygodne, e staway si atrakcyjne dla urzdnikw i innych przedstawicieli niszej klasy redniej, ktrzy zaatwiali sobie przydziay przez apwki i znajomoci. W latach dziewidziesitych zapanowao przekonanie, e problem zaatwi prywatni inwestorzy. Wystarczy tylko stworzy im warunki komentuje Sharad Shankardass z UN-Habitat. To take nie zadziaao. Jedyne, co si udao, to obci budety na pomoc spoeczn, dotacje do lekw i ywnoci, zgodnie z wymaganiami Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Ekonomistom rosy supki w statystykach, ale poziom ycia w slumsach si pogarsza. W Ameryce aciskiej slumsy powikszay si szybko przez cae lata dziewidziesite, chocia kontynent zgodnie z zaleceniami midzynarodowych instytucji finansowych otwiera swoje rynki, prywatyzowa pastwowe przedsibiorstwa i wprowadza oszczdnoci. Latynoskie gospodarki notoway imponujce tempo wzrostu tak jak dzi afrykaskie ale mimo to mieszkacw slumsw przybywao tylko nieco wolniej ni w kryzysowych latach osiemdziesitych, okresie hiperinflacji i stagnacji. Budowa domw dla klasy redniej opacaa si prywatnym inwestorom bardziej i obciona bya mniejszym ryzykiem ni budowanie dla biedakw. Powtrzmy, ogromna wikszo mieszkacw slumsw nie ma tytuu prawnego do ziemi, na ktrej mieszka. Nie ma te staej pracy. Nie mona im udzieli kredytu hipotecznego, a nawet jeli go dostan i nie spacaj, czsto
Latajca toaleta
81
nie daje si dokona eksmisji: wsplnota broni swoich czonkw przed komornikami pracujcymi na zlecenie banku. Jeli eksmisja si uda, wysiedleni po kilku dniach wracaj do domu z powrotem. Rzd RPA jedynego kraju Afryki z rozwinitym i nowoczesnym systemem bankowym i sprawnie dziaajcymi hipotekami prbowa nawet zmusi administracyjnie banki do udzielania biednym kredytw. Rezultaty byy mizerne, take dlatego, e przedsibiorcom bardziej opaca si inwestowa w slumsy takie, jakie s. Kamienicznikowi stawiajcemu dom w slumsach Nairobi inwestycja zwraca si po osiemnastu miesicach mwi Shankardass. Potem ju zarabia na czysto. W swoich klimatyzowanych biurach Habitat wymyla dzisiaj nowe projekty ulepszenia slumsw. Na papierze wygldaj mniej imponujco od planw budowy tysicy wygodnych komunalnych blokw. Rni si jednak od projektw z lat szedziesitych czy dziewidziesitych tym, e traktuj mieszkacw zych dzielnic mniej protekcjonalnie. Nie prbuj narzuca im nowego stylu ycia, bo to nie wychodzi. (W Brazylii do nowych komunalnych domw ludzie ze slumsw czsto sprowadzali si z kurami i kozami; z trudem take przychodzio im regularne pacenie rachunkw, nawet jeli mieli pienidze nie byli do tego przyzwyczajeni). Ani pastwo, ani prywatni inwestorzy z klasy redniej nie wiedz lepiej od mieszkajcej w slumsach wsplnoty, czego jej bardziej trzeba: asfaltowej drogi? kanalizacji? nowej szkoy? To ona musi dokona wyboru. Pastwo moe jej tylko w tym pomc, a przynajmniej nie przeszkadza. Dzi naprawianie slumsw to drobne zmiany tu latarnia, tam studnia, obok toaleta. Nikt ju nie ma zudze, e problem uda si radykalnie rozwiza. Nawet jeli Hernando de Soto nie mia racji i tytuy wasnoci nie sprawi, e banki chtniej zaczn udziela mieszka-
82
com slumsw kredytw to nadal specjalici od naprawiania slumsw sdz, e ludzie zaczynaj inwestowa wsplnie w swoj dzielnic dopiero wtedy, kiedy zostaj wacicielami z prawdziwego zdarzenia. Bez aktw wasnoci nielegalnym mieszkacom nieustannie grozi eksmisja, ktrej waciciele ziemi dokonuj czsto za pomoc buldoerw. Tytuy wasnoci i bardzo skromne poczucie bezpieczestwa, ktre daj mobilizuj do wsplnego dziaania. Z jednej z dzielnic Nairobi praktycznie nie wywoono mieci, bo z trzydziestu obsugujcych je mieciarek dwadziecia siedem byo stale zepsutych, a pozostae mogy obsuy tylko niewielk cz ulic. Uwaszczeni w ramach eksperymentu mieszkacy zorganizowali si i zaczli zbiera mieci sami i dostarcza je do kilku punktw, ktre bez trudu mogy obsuy trzy sprawne pojazdy.
Po powrocie do Warszawy zadzwoniem do dyrektora Shankardassa. Zapytaem, jak rozlicza si projekty rozwojowe prowadzone przez Habitat. Pracownicy Habitatu monitoruj i oceniaj projekty regularnie w sposb nieformalny odpisa e-mailem. Rwnoczenie s sprawdzane przez zewntrznych audytorw zatrudnionych przez ONZ i Biuro Nadzoru Wewntrznego ONZ. Mamy take wewntrzne procedury kontrolne. Usiadem do grubych raportw na drogim kredowym papierze, ktre przywiozem z Nairobi. Jak audytor moe sprawdzi, czy za wydane dziesitki tysicy dolarw udao si zbudowa zaufanie pomidzy ludmi z Kibery i ONZ? Jak mona oceni, czy po zakoczeniu programu spoeczno w slumsie staa si bardziej zintegrowana? Przecie tam nie da si nawet przeprowadzi sondau.
Latajca toaleta
83
Dyrektor Tibaijuka: Projekt wprowadzany w Kiberze zakrojony jest na dugie lata. Jego rezultatw nie da si szybko oceni. Najwaniejsze, eby mieszkacy mieli do nas zaufanie.
Przyjechaem do Kibery znowu trzy lata pniej, w 2010 roku. Duo si zmienio: lady dziaa organizacji pozarzdowych byy w slumsie wszdzie. Napisy na murach. Biura. Rne instytucje, ktre maj mieszkacom pomc zarobi pienidze i wydoby si z ndzy. Przy gwnej drodze do slumsu zobaczyem myjni samochodow sponsorowan przez USAID, agencj pomocow rzdu amerykaskiego. Kenijski publicysta Muchiri Karanja: W Kiberze dziaa od szeciu do pitnastu tysicy lokalnych organizacji pozarzdowych. To znaczy, e jedna przypada na pitnastu mieszkacw. Dorzumy do tego okoo dwch tysicy organizacji prowadzonych przez rzdy i atwo mona sobie wyobrazi, jak s wydawane miliardy szylingw pompowane w najwikszy slums na wiecie. Moim przewodnikiem po slumsie by tym razem Mojesz Mojesz Omondi. Pracuje dla organizacji pozarzdowych, ktre edukuj mieszkacw slumsu. Zapewniam frekwencj tumaczy. Dzwoni do mnie i mwi na przykad: Mojesz, potrzebujemy na jutro pidziesiciu modych mczyzn na spotkanie. I ja zaatwiam pidziesiciu modych mczyzn. A co oni maj z tego, e przyjd? pytam. Lunch i napj. Ale teraz wielu ludzi chce od razu pienidzy. Mwi, e potrzebuj na transport, ale przecie przychodz piechot. Nazywamy to zacht do uczestnictwa. Mojesz organizuje okoo dwudziestu takich spotka miesicznie. yje z tego.
84
Dzi szukam ludzi na spotkanie w sprawie zmiany zachowania [ang. behavior change] mwi. O jakie zachowania chodzi? O rne. Na przykad, eby uywali prezerwatyw, nie zapali HIV i generalnie uwaali na siebie. Mojesz zaprowadzi mnie do biura jednej z tysicy organizacji dziaajcych w Kiberze. Nazywaa si Grupa Samopomocy Haki. Dwch facetw siedziao w malutkim pokoju za biurkami. Papiery wysypyway si z szafy. Na cianie afisze z list problemw, ktrymi zajmuje si Haki: opieka nad sierotami, doywianie, trening zawodowy, prawa kobiet, opieka nad ludmi yjcymi z HIV, mikrokredyty, prawa grup zmarginalizowanych i wiele innych. Wszystko. Mamy tu, w slumsie, bardzo wiele wyzwa usyszaem od Charlesa Sututu, szefa i zaoyciela Haki. Co ci interesuje? Sanitariaty? Tym te si zajmujemy. Pracujemy ze szkoami. Uczymy dzieci, e warto my rce. Kanalizacja to wielkie wyzwanie. Koszmar. Ludzie myj si w wodzie, ktr nazywaj rzek, a ktra jest ciekiem. Najlepsze rozwizanie edukowa. My si wanie tym zajmujemy. Mojesz nie ma zudze. Jest bardzo wiele organizacji, ktre robi krtkie akcje i natychmiast si zwijaj mwi. Nazywamy to hit and run [ang. uderz i uciekaj]. One wam jako pomagaj? zapytaem. No wiesz, zarabiam na nich pienidze. Z zatrudnieniem w slumsie jest duy problem.
Siedz sobie w domu, jak z tob teraz, i nagle sysz up w dach opowiada Nehemiasz, podnoszc oczy w kierunku dachu z blachy falistej. To spada toaleta. W Kiberze toalety lataj, bo tych zwykych brakuje: jedna wykopana w ziemi latryna przypada na kilkudzie-
Latajca toaleta
85
Nehemiasz z on w domu, 2010 | fot. krzysztof mikus
siciu mieszkacw. Ludzie robi wic kup do plastikowej torebki, zawizuj j na supeek, a potem bior szeroki zamach i nie troszcz si o to, gdzie wylduje. Slums jest duy, zabudowany chatkami na cisk, wic kupa czsto lduje na czyim dachu albo gowie. Mwi si na to dosownie latajca toaleta. Nehemiasz, lokalny dziaacz spoeczny, historyk slumsu i niespeniony polityk (Bogaci kupuj gosy po pidziesit szylingw [dwa zote], a ci gupi ludzie na nich gosuj i dlatego przegrywam), mia z latajcymi toaletami troch przygd. Kiedy dosta jedn w gow. Dzieci bawi si w tym syfie powiedzia, pokazujc kilkoro swoich maluchw przygldajcych si gociom szeroko otwartymi oczami. Sanitariaty w Kiberze s wyzwaniem dla organizacji pozarzdowych, zachodnich i lokalnych. W 2008 roku pewien profesor architektury ze Sztokholmu wpad na pomys, eby wyprodukowa latajce toalety z biodegradowalnego materiau powlekanego substancj, ktra zamienia kupy w nawz. Wynalazca nazwa je Peepoo, co mona swobodnie przeoy jako Siusiukupka. Projekt ma nawet stron w internecie peepoople.com. W ten sposb narodzia si nowa organizacja pozarzdowa niosca pomoc biednym w Afryce. Za pienidze z Holandii przeprowadzono testy na wielk skal; wedug strony internetowej peepoo uywao dwadziecia tysicy osb w Kiberze. Nie zobaczyem ani jednej siusiukupki, chocia prbowaem. To nie by dobry pomys. Jako si nie przyj skrzywi si Linus Sijenyi, mieszkaniec Kibery i zarazem pracownik Habitatu. Od czasu mojej wizyty w 2007 roku Habitat zbudowa w Kiberze ekologiczne toalety, ktre zamieniaj odchody na biogaz. Na razie powstao ich kilkanacie. Problemem Peepoo jak wielu podobnych projektw s pienidze. Nie wiadomo, czy za torebki ludzie z Kibery bd mu-
Latajca toaleta
87
sieli paci. By moe tak, a by moe bd rozdawane za darmo (jeli zapac za nie sponsorzy z Zachodu). W slumsie jednak ludzie ciko pracuj, a wic maj mao czasu a pienidzy i tak mao. Po co maj paci za biodegradowalne torby na kup i jeszcze gdzie po nie chodzi, skoro plastikowa torebka zawsze jest pod rk, i to za darmo? Nie jest jasne, jak zaoyciele Peepoo chc rozwiza ten problem. Linus: Staramy si edukowa mieszkacw, eby nie uywali latajcych toalet, ale to nie idzie dobrze.
Nikt nie wie, co robi wiele organizacji w Kiberze. atwo wic by niesprawiedliwym by moe grupa Haki rzeczywicie robi to wszystko, czym si chwali, cho troch trudno mi w to uwierzy. Na pewno wiele istnieje tylko dla pienidzy. Nehemiasz: Nazywamy je walizkowymi. To znaczy, e s tylko w walizce waciciela i zajmuj si tym, na co akurat s pienidze z Zachodu. Znajomy kenijski dziennikarz: S oczywicie organizacje, ktre dziaaj dobrze. Ale teraz najlepszy biznes to zaoy wasn organizacj pozarzdow. Moesz szybko dorobi si biura i dobrego samochodu. Wiele organizacji rzeczywicie pomaga mieszkacom slumsu. Niestety, nie wiadomo ktre, i nie ma tego jak sprawdzi. Nikt ich dziaalnoci nie koordynuje. Bo i jak? Do Kibery przyjedaj wolontariusze z caego wiata, w tym z Polski. Polska fundacja prowadzia tam na przykad kurs dziennikarski dla uczniw jednej ze szk. Nasze wolontariuszki sympatyczne, ciko pracujce i wierzce w to, co robi zaprosiy mnie, ebym opowiedzia dzieciom, jak pracuj dzienni-
88
karze w Polsce. Spotkanie byo bardzo mie, ale czy to pomoe im w yciu? Chciabym wierzy. Kada organizacja ma osobny budet, osobn ksigowo i administracj. Kada pisze raporty dla darczycw i skada wnioski o granty. Jak ju ma pienidze, zakada biuro i kupuje samochd, bo to niezbdne do pracy. Niby nie da si tego robi inaczej a przecie co jest nie w porzdku. Nieefektywno takiego pomagania przeraa. Najbardziej groteskowy pomys taki jak siusiukupka znajduje sponsorw. Nikt te nie jest w stanie oszacowa, czy dziki tym wszystkim akcjom mieszkacy Kibery zarabiaj wicej, czy yj duej i zdrowiej. Na pewno niektrzy tak jak Mojesz zarabiaj, wic jakie pienidze wpywaj do lokalnej gospodarki. Co si te udao zrobi. Na pewno ludzie w Kiberze maj troch lepszy dostp do wody ni dziesi lat temu (chocia wielu nadal musi j kupowa) i do toalet (chocia za korzystanie z nich trzeba paci, wic torebki nadal lataj). Postawiono w rodku slumsu wielkie latarnie, takie jak na stadionach, wic w nocy jest troch bezpieczniej. Kiedy byem w Kiberze pierwszy raz, w 2002 roku, tego wszystkiego tam nie byo. Bg raczy wiedzie, ile to wszystko w sumie kosztowao, ale dobre i to. I ostatnia niesprawiedliwo: w Kiberze s tysice organizacji, a w miasteczku na pustyni 500 kilometrw na pnoc od Nairobi gdzie jest wieczna susza i ludzie co roku umieraj z godu, tylko cztery41. Do tej miejscowoci trzeba jednak jecha szlakiem przez pustyni, co zajmuje cay dzie, jest drogie i niewygodne, bo si czowiek zakurzy. Mora? Jak ju by bardzo biednym, to przynajmniej w miejscu, do ktrego jest dobry dojazd. Wtedy nawet Bono moe czowieka odwiedzi. Albo Angelina Jolie.
Latajca toaleta
89
4
Jaboya seks sponsorowany, ryby i AIDS nad Jeziorem Wiktorii
Kisumu, Kenia, 2007
Przede mn ley ankieta z penym opisem ycia seksualnego Jamesa, dwudziestosiedmioletniego rybaka z wioski Misori w dystrykcie Bondo nad Jeziorem Wiktorii w Kenii. Jeeli badany mia wicej ni omiu partnerw seksualnych w cigu ostatniego roku, przejd na nastpn stron czytam. To wskazwka dla ankietera wyjania Emma Llewelyn, szefowa kenijskiego oddziau brytyjskiej organizacji pozarzdowej Merlin. Organizacja zacza prac od badania ycia seksualnego rybakw yjcych nad Jeziorem Wiktorii. Teraz Emma zajmuje si ich ratowaniem przed AIDS. Jak sama przyznaje bez szczeglnych sukcesw. Na drugiej stronie ankiety s przygotowane rubryki na kolejnych omiu partnerw. To czasami te nie wystarcza, bo niektrzy rybacy maj wicej ni szesnastu w cigu roku mwi Emma. Pomidzy listopadem 2005 i listopadem 2006 roku James mia jednak tylko cztery partnerki. To nieco poniej redniej.
Jaboya
91
Z pierwsz, Mackine, sypia regularnie. W rubryce typ zwizku ankieter wpisa dziewczyna/narzeczona. Z drug, Joyce, sypia co dwa-trzy miesice. Ankieter uzna, e bya to dla niego staa partnerka (z punktu widzenia Merlina to odrbna kategoria ni narzeczona, cho nikt mi nie potrafi wyjani, na czym polega rnica). Z trzeci, Atis, uprawia seks dwa razy w padzierniku 2005 i w czerwcu 2006 roku. To bya dla Jamesa przypadkowa znajomo. (To take osobna kategoria zwizku). Z czwart dziewczyn, Achieng, James take sypia regularnie, chocia zdarzay si miesice, w ktrych nie mieli ze sob kontaktu. Achieng to jego druga narzeczona. Wedug naszych szacunkw w niektrych wioskach rybackich ponad 60 procent ludzi jest zakaonych HIV mwi Emma. Jamesowi zdarzao si uywa prezerwatyw. Nigdy jednak przy pierwszym stosunku i nigdy stale. Z Atis i Achieng nie uy ich ani razu.
Siedz w sonecznym biurze Merlina w starej kolonialnej willi w Kisumu, sennym portowym miecie nad Jeziorem Wiktorii. Jest ciepo, ale po plecach spywa mi zimny pot. To niemoliwe, eby James i jego partnerki nie wiedzieli, na co si naraaj. Epidemia trwa tu ju od kilkunastu lat. Zbyt wielu ludzi umaro, aby ktokolwiek mg nie wiedzie, jakie jest ryzyko. Dlaczego popeniaj samobjstwo? Emma Llewelyn odpowiada na to pytanie jednym sowem: jaboya. Kryje si za nim co, co jest rwnoczenie zakorzenionym w tradycji zwyczajem spoecznym oraz skomplikowan relacj ekonomiczn. Zawsze tak byo, e mczyni owi ryby, a kobiety handluj nimi na targu tumaczy George Onginjo, edukator
92
z Merlina, ktry sam urodzi si w jednej z rybackich wiosek. Kiedy mczyni przypywaj z poowem, kobiety przychodz na brzeg i kupuj od nich ryby. Mog je jednak kupi tylko wtedy, kiedy sypiaj z rybakiem. Ale i tak musz paci za ryby? pytam. Musz. Ale kobieta nie kupi ryb za adne pienidze, jeeli wczeniej nie spaa z rybakiem. Nawet wtedy, gdyby chciaa zapaci za nie wicej ni konkurentki? Nawet wtedy. To stary zwyczaj. O rybaku, od ktrego kupuj ryby, kobiety mwi: mj jaboya. W jzyku Luo, plemienia mieszkajcego na wschodnim brzegu Jeziora Wiktorii, to sowo wywodzi si od sowa oznaczajcego pywajce bojki, ktre pokazuj, gdzie pod wod s sieci i kosze z rybami. To nie jest prostytucja? Skd! obruszy si George. Prostytucj zajmuj si barmanki i kelnerki w barach. One po prostu sypiaj z mczyznami za pienidze. Jaboya to co zupenie innego. Pojed do wioski. Sami ci powiedz.
Do Luanda Kotieno, jak do wielu rybackich wiosek nad Jeziorem Wiktorii, da si dotrze drog ldow tylko w czasie pory suchej. W porze deszczowej ulewy zamieniaj drog w rzek bota. Wioska jest wtedy odcita od wiata, do najbliszego miasteczka trzeba pyn odzi kilka godzin. Teoretycznie rzd rozdaje wszystkim leki powstrzymujce AIDS, ale mona je dosta tylko w szpitalu w miecie. Dla mieszkacw Kotieno s wic poza zasigiem. W jzyku Luo sowo luanda znaczy plaa. Luanda Kotieno to idealne miejsce, eby robi zdjcia do folderw gdyby
Jaboya
93
Luanda Kotieno | fot. justyna stpie
bya szansa, e kiedy trafi tutaj turyci. Wioska jest pooona na malowniczym cyplu, ktry wrzyna si w ma zatok. Zielone wzgrza szczyty maych wysepek wynurzaj si w oddali z niebieskiej tafli jeziora. Na rybach zarabia si dobrze i dlatego wioska Kotieno jest bogata. To wida po zaopatrzeniu sklepw: jeden sprzedaje nawet plastikowe chiskie rowerki dla dzieci po kilka dolarw sztuka, ktre w kenijskiej wiosce s dobrem luksusowym. Wida to take po domach. Wikszo jest zbudowana z bota i gliny, z dachami z blachy falistej, ale jest te kilka murowanych. Przyjedam w poudnie. Upa. Sielanka. Na gwnej ulicy kozy leniwie pas si pod wyblakym billboardem, na ktrym sympatyczny rybak zachca ludzi do robienia testw na HIV. (Niestety, w Kotieno wielu ludzi by moe wikszo nie umie czyta). W wiosce mieszka siedem tysicy osb. Nikt nie wie, ilu yje z wirusem: by moe poowa. Nikt tego nie bada. Nikt nie liczy zmarych. Na AIDS umieraj u nas trzy, cztery osoby tygodniowo mwi Amos Odhiambo, rybak, lider miejscowej grupy modzieowej (wystpuje midzy innymi w amatorskim teatrze, ktry wystawia improwizowane przedstawienia ostrzegajce przed AIDS). To mao, bo jeli kto zaczyna powanie chorowa i wie, e jego koniec si zblia, wraca do wioski w gbi kraju, eby pogrzebano go blisko przodkw. Ludzie wol umiera w rodzinnych domach. Kotieno, jak wiele rybackich wiosek, to osada imigrantw z gbi kraju. Wikszo mieszkacw przyjechaa tutaj, bo z ryb mona y lepiej ni z ndznych, pustoszonych na przemian przez susze i powodzie poletek na wsi. Niestety, przyjedaj take wdowy. Caa jaboya to wina wdw mwi Amos Odhiambo z pogard. Wdowy, ktre przyjechay z wiosek, musz z czego y i dlatego uwodz rybakw.
Jaboya
95
Dlaczego wanie wdowy? George Onginjo, mj przewodnik z Merlina, wyjania. Wrd Luo powszechne jest dziedziczenie wdw zwyczaj, ktry antropolodzy nazywaj lewiratem. Jeeli kobiecie umrze m, jego kuzyn lub brat ma niepisany obowizek j odziedziczy poj za on (drug, trzeci czy czwart, bo poligamia jest czsto praktykowana). Nowy m przejmuje opiek nad kobiet i dziemi, a przy okazji take majtek. Wdow, ktra si na to nie zgadza, spotyka zwykle potpienie wsplnoty. Zdarza si, e krewni zmarego ma odbieraj jej dzieci i wyrzucaj z domu, ktry przejmuje kto inny z rodziny. Wiele kobiet woli wic wyjecha. Jad tam, gdzie ycie wydaje im si atwiejsze do rybackich wiosek. Te wioski to rodzaj wysypiska dla wdw mwi George (uywajc brutalnego angielskiego wyraenia dumping place). Rozumiesz, e jeeli m takiej kobiety zmar na AIDS i zdy j zakazi, mamy powany problem. Samotne kobiety musz je i nakarmi dzieci. W wiosce wybr maj niewielki: mog albo zosta prostytutkami, albo zacz handlowa rybami. Wtedy, eby zdoby towar, potrzebuj swojego jaboya. A najlepiej kilku.
Jaboya jest jak puzzle zoone z trzech poczonych elementw. Pierwszy to zakorzeniona od pokole tradycja, ktra sankcjonuje ten zwyczaj. Drugi to ndza, ktra sprawia, e kobiety nie mog zarobi na jedzenie inaczej, ni zabiegajc o wzgldy rybakw. Trzecia cz ukadanki to kryzys ekologiczny, ktry dotyka Jezioro Wiktorii. Rybacy z Kotieno owi dwa rodzaje ryb: omena, czyli malutkie, kilkucentymetrowe rybki, ktre pywaj w wielkich awicach, albo duego okonia nilowego, za ktrego
96
dostaje si wicej pienidzy, ale po ktrego trzeba wypyn daleko od brzegu (a Jezioro Wiktorii jest ogromne jak morze). W jeziorze jest coraz mniej ryb mwi Ezekiel Oyola, rybak z Kotieno. Wielu ludzi choruje, wic s sabi i nie mog wypywa daleko. owi blisko brzegu, gdzie ryby si rozmnaaj. Kiedy wyapujesz rodzicw i dzieci, w jeziorze ubywa ryb tumaczy. Poniewa rybacy przywo coraz mniej ryb, kobiety, ktre nimi handluj, musz ostro rywalizowa o zaopatrzenie swoich straganw. Kada z nich potrzebuje wic swojego jaboya (albo swoich, bo warto mie wicej ni jednego). Czy rybacy nie maj on? pytam. Niektrzy maj mwi Emily Leoho z Kotieno, ktra sama handluje rybami i jest wolontariuszk Merlina. Kiedy rybacy przypywaj z jeziora, ona musi si bardzo spieszy, eby adna inna kobieta jej nie ubiega. Przychodzi do odzi i zabiera ryby. M nie trzyma ich dla niej? Czasami. Zwykle jednak ona musi rywalizowa z handlarkami. Tylko wzdycha Emily z onami konkurencja jest nierwna. Uwiadamiam sobie, e Emily chocia sama uczy innych, jak unikn AIDS sama bierze udzia w jaboya. Ma czworo dzieci, ktre musz przecie co je.
Mam w Londynie przyjaci, ktrzy w cigu roku maj wicej partnerw seksualnych ni ci rybacy przez cae ycie mwi Emma Llewelyn z Merlina. Dlaczego wic londyczycy dwudziestokrotnie moe trzydziestokrotnie, nie sposb policzy dokadnie rzadziej zakaaj si HIV?
Jaboya
97
Z punktu widzenia Emmy, ktrej praca to zapobieganie AIDS, gwnym problemem zdrowotnym nad Jeziorem Wiktorii nie jest liczba partnerw, ale struktura relacji. Rybacy, kierowcy busw matatu (maych, rozklekotanych autobusikw, na ktrych w caej wschodniej Afryce opiera si lokalny transport) czy kobiety handlujce rybami w wioskach nad Jeziorem Wiktorii pozostaj czsto rwnoczenie w kilku wzgldnie regularnych zwizkach, nie liczc przygodnych sytuacji erotycznych. Angielscy znajomi Emmy maj w danym momencie jednego partnera. Mog go (lub j) porzuci albo sporadycznie zdradza. To mog by jednorazowe znajomoci, ale tak czy inaczej pozostaj w cyklu monogamicznych zwizkw. Ta rnica ma kolosalne znaczenie z punktu widzenia epidemiologa. Chocia trzydziestoletni mieszkaniec Kotieno moe mie w swoim yciu mniej wicej tyle samo partnerw co trzydziestoletni londyczyk, w Kotieno HIV rozprzestrzenia si bez porwnania szybciej ni w Londynie. Wirus atwiej podruje przez gciej powizan sie seksualnych zwizkw. (Oczywicie w gr wchodzi take wiele innych czynnikw jest na przykad moliwe, e londyczycy statystycznie czciej uywaj prezerwatyw ni mieszkacy maej wioski w zachodniej Kenii. Emma jednak twierdzi, e to niekoniecznie prawda). Kiedy wrcisz do Polski, napisz w swoim reportau, napisz to wielkimi literami: jaboya TO NIE JEST PROSTYTUCJA. Prostytucja jest tu postrzegana jako odrbne zjawisko, rzadko spotykane i w zasadzie nieakceptowane. Ludziom z Zachodu bardzo trudno to wytumaczy mwi Emma. By moe jeszcze trudniej jest to wyjani w Polsce. Nie mamy nawet odpowiedniego terminu na nazwanie tego typu zwizkw: Anglosasi mwi o nich transactional sex, co na polski w ogle trudno przeoy. (Bd dalej pisa o seksie sponso-
98
rowanym bd transakcyjnym, eby odrni go od prostytucji, chocia to po polsku brzmi niezgrabnie).
Dwie amerykaskie socjoloki Ann Swidler z Uniwersytetu w Berkeley i Susan Cotts Watkins z Uniwersytetu w Pensylwanii w relacji ze swoich bada prowadzonych na wsi w Malawi pisz: W umysowoci ludzi Zachodu prawdziwa mio jest wyranie oddzielona od wymiany z udziaem pienidzy czy innych dbr. Seksualne praktyki, ktre czsto cz dugotrwae zwizki i wzajemne przywizanie z otwart wymian ekonomiczn, gwac niewypowiedziane kategorie moralne zachodnich badaczy. Te ukryte zaoenia pisz Swidler i Watkins wida wyranie w zachodnich prbach zmierzenia si z problemem: naukowcy z Zachodu s skonni myle o zwizkach erotycznych w kategoriach czarne-biae. Jeli dochodzi do wymiany pienidzy czy usug, uznaj, e maj do czynienia z prostytucj. Jej przeciwnym biegunem jest romantyczny, stay zwizek, sugerujcy wyczno partnerw i oparty na zaufaniu. Ten uproszczony podzia prowadzi ich prosto do jednego wniosku: w jaboya angauj si biedne, dyskryminowane kobiety, ktre z ndzy musz sypia z wieloma mczyznami. Dlatego lekarstwem na seks sponsorowany miaoby by wzmocnienie pozycji ekonomicznej kobiet albo jeli tego si nie uda zrobi nauczenie ich, jak skoni partnera do bezpiecznego seksu. Tymczasem afrykaska rzeczywisto nie przypomina wiktoriaskich powieci: jest duo bardziej skomplikowana i nie przystaj do niej, take w tej sferze, europejskie normy i pojcia. Wbrew tym wyobraeniom pisz badaczki, przywoujc liczne naukowe publikacje badania powicone sprawom mioci i seksu w Afryce w coraz wikszym stopniu odchodz od
Jaboya
99
Luanda Kotieno | fot. justyna stpie
akcentowania wagi ubstwa kobiet. Po pierwsze, odsetek zakae HIV jest najwyszy wrd najbogatszych mczyzn i kobiet (...). Nie tylko ani nawet nie przede wszystkim najbiedniejsze kobiety angauj si w tego typu zwizki. Seks sponsorowany zapewnia przedsibiorczym kobietom dostp do przedmiotw luksusowych, moliwoci nawizywania kontaktw, ktre sprzyjaj mobilnoci spoecznej i niezalenoci ekonomicznej (...), a biedniejszym kobietom drobne luksusy jak mydo i kosmetyki. wiadectwa o seksie sponsorowanym domagaj si interpretacji, ktra stosowaaby si do kobiet ze wszystkich sfer, nie tylko najbiedniejszych. Po drugie, wielu badaczy dowiodo, e w Afryce na poudnie od Sahary ekonomiczna wymiana jest uznawana za integraln cz szerokiego zakresu seksualnych zwizkw, od maestw, poprzez dugotrwae zwizki pozamaeskie, a po przelotne znajomoci42.
Swidler i Watkins: Zaloty, czasami krtkie, zaczynaj si od komplementu od mczyzny, by moe uzupenionego napojem albo paczk ciasteczek, a po seksie kobieta otrzymuje bardziej znaczcy prezent (mydo, pienidze na co do ubrania). Wrczenie tych prezentw nie jest wczeniej negocjowane jako cena, ale mczyzna godzi si na ich wrczenie, a kobieta je otrzymuje jako wyraz mioci. Inny kopot badawczy sprawia skonno mczyzn do angaowania si w rwnoczesne, stae (albo prawie stae) zwizki. Wikszo zachodnich autorw przekonuj Swidler i Watkins wychodzi z niewypowiedzianego zaoenia, e mczyni po prostu maj nienasycon skonno do seksu z rnymi partnerkami. aden badacz spoeczny prawdopodobnie nie wypowiedziaby otwarcie takiego zaoenia tak jawnie jest seksistowskie. Swidler i Watkins sdz, e zamoniejsi mczyni s
Jaboya
101
pod siln presj, aby wspiera ekonomicznie samotne kobiety; co wicej, kobiety mog aktywnie poszukiwa wielu sponsorw po to, eby zabezpieczy si przed rnymi losowymi wydarzeniami, na przykad chorob w rodzinie. Amerykaskie socjoloki baday seks transakcyjny w Malawi, opierajc si na prbce 600 dziennikw prowadzonych przez Malawijczykw z rnych sfer spoecznych, uzupenionych o wywiady. Respondenci systematycznie notowali przebieg rozmw na ten temat. Wniosek? Budowana dziki takim zwizkom sie relacji midzyludzkich stanowi rodzaj ubezpieczenia spoecznego.
Ekonomici Jonathan Robinson z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz i Ethan Yeh z Banku wiatowego prbowali bada seks sponsorowany na podstawie blisko 200 dzienniczkw prowadzonych przez kobiety z zachodniej Kenii, czyli take z okolic Kisumu i Luanda Kotieno. Nie tylko ubstwo powoduje, e kobiety angauj si w transakcyjny seks przekonuje Robinson ale te zmienno konsumpcji, czyli nieprzewidywalno ludzkich losw. W Afryce pisze tak jak w duej czci wiata rozwijajcego si, formalne osony spoeczne czsto nie istniej, a ubezpieczenie poprzez nieformalny system podarunkw i poyczek jest rzadko, jeli kiedykolwiek, skuteczne. Robinson i Yeh poprosili badane kobiety z miejscowoci Busia, ruchliwego przejcia granicznego pomidzy Ugand i Keni, o odnotowywanie nie tylko wszystkich kontaktw seksualnych, ale take wszystkich podarunkw (czy to w postaci gotwki, czy opaty za mieszkanie albo prezentw i usug). Odkryli, e stali partnerzy kobiet pomagaj im w potrzebie, na przykad w czasie choroby, ale take w sytuacjach, kiedy zwyczaj nakazuje da prezent ktremu z krewnych, a akurat nie ma na to
102
pienidzy. W sumie okazao si, e wsparcie staych sponsorw byo podstawowym rdem pomocy spoecznej, ktre dostaway badane Kenijki nieporwnanie bogatszym ni to, na co mogy liczy od rodziny i przyjaci. Robinson i Yeh odnotowali te, e zdarzay si sytuacje, w ktrych taki zwizek przeradza si w maestwo43. Inne badania przeprowadzone w tym samym regionie Kenii wskazuj, e po zamieszkach wywoanych konfliktem wok wyborw prezydenckich w 2007 roku kobiety uprawiajce transakcyjny seks zgadzay si na bardziej ryzykowne jego formy eby uzupeni straty w dochodach i konsumpcji wywoane kryzysem44. Jaboya bierze si wic oczywicie z biedy i niestabilnoci, ale zwizek pomidzy jednym i drugim jest znacznie bardziej skomplikowany, ni moe wydawa si na pierwszy rzut oka.
Wielostopniow zoono damsko-mskich relacji wida w jzyku. Mode kobiety uczestniczce w badaniach nad yciem seksualnym prowadzonych przez szwedzkich antropologw w stolicy Mozambiku rozrniay wyranie kilka typw zwizkw seksualnych. Dziewczyny miay swoich namorados, czyli chopakw w tym samym wieku, ktrym ufay; pitos, czyli partnerw, z ktrymi seks sprawia im przyjemno, ale od ktrych nie dostaway prezentw; sengue (starszych onatych mczyzn) oraz amante (innych kochankw; wszystkie terminy portugalskie). W tych dwch ostatnich typach zwizkw chodzio gwnie o pienidze i prezenty. Antropolodzy napisali, e wedug kobiet, z ktrymi rozmawiali, motywacj do seksu sponsorowanego s materialne korzyci i e mode kobiety nie maj z partnerami emocjonalnych zwizkw. Nie maj te wobec nich oczekiwa poza wymian seksu na pienidze, prezenty i usugi. Te zwizki s jednak postrzegane jako wyranie
Jaboya
103
odrbne od prostytucji, ktra jest jednorazowym biznesowym spotkaniem z klientem. Mode uczestniczki bada nie byy jednak ofiarami systemu, a jeli byy, to z pewnoci si za takie nie uwaay. Antropolodzy pisali, e nie postrzegaj siebie jako pasywnych albo poddanych przymusowi ofiar zwizkw ze starszymi mczyznami. Raczej s aktywnymi uczestniczkami cigego procesu definiowania swojej spoecznej i seksualnej tosamoci i wybierania ryzyka, w jakie skonne s si zaangaowa. Seks sponsorowany jest konceptualizowany jako strategia, dziki ktrej s w stanie odwrci istniejcy system relacji pci i wadzy. Dziki sile swojej seksualnoci mode kobiety s w stanie pozyska pienidze od mczyzn i uzyska dostp do dbr materialnych oraz stylu ycia, ktry symbolizuje nowoczesno i sukces. Samo sowo oznaczajce tak transakcyjn relacj ze starszym mczyzn sengue to portugalska adaptacja lokalnego terminu sengar, ktry oznacza doi krow45.
Nikt naprawd nie wie, jak powszechne s w Afryce, ktra jest ogromnym i niezwykle zrnicowanym kontynentem, takie sponsorowane zwizki. Badania s fragmentaryczne, czsto nieprecyzyjne i sugeruj due regionalne rnice. Nancy Luke i Kathleen M. Kurtz, autorki raportu przygotowanego dla USAID, amerykaskiej agencji rzdowej zajmujcej si udzielaniem pomocy rozwojowej, zebray wyniki kilkunastu bada z caego kontynentu. Na niezbyt zrcznie sformuowane pytanie Czy kiedykolwiek wymieniaa seks na podarunki lub usugi? odpowiedziao tak 5 procent zapytanych dziewczt w Kamerunie (badanie z 1997 roku) i a 66 procent dziewczt z Malawi (badanie z 1996). W cyklu bada sponsorowanych przez amerykaski federalny Department of Health Services na pytanie Czy ostatnio otrzymaa
104
podarunki w zamian za seks? odpowiedziao tak 13 procent dziewczt z Zimbabwe (poudnie kontynentu), 26 procent z Mali (zachd) i 21 procent z Kenii (wschd). Metodologia bada bya jednak w kadym kraju inna, wic wyniki nie s porwnywalne46.
Kiedy wrciem do Polski, okazao si, e nawet ludzie tolerancyjni i otwarci mieli ogromny kopot ze zrozumieniem sytuacji, ktr prbowaem opisa. Dopuszczenie moliwoci, e seks, zwizek emocjonalny i wymiana materialna mog funkcjonowa w innych konfiguracjach ni te, do ktrych byli przyzwyczajeni, nie miecio im si w gowie tak bardzo byli wdroeni do mylenia w kategoriach prostego przeciwstawienia prostytucji i romantycznej mioci. Kiedy opowiadaem o jaboya, moi polscy przyjaciele zamiast spoecznej instytucji byli skonni widzie w takiej relacji rozwizo co dobrze wspgrao ze starym, obecnym przynajmniej od czasu handlu niewolnikami rasistowskim stereotypem, zgodnie z ktrym Afrykanie s po prostu rozwili wanie. Byli tak skonni myle take ci, ktrzy wiedzieli, e romantyczna mio nie jest czym danym przez natur, tylko spoecznym wynalazkiem, powstaym w Europie w redniowieczu i dugo ograniczonym do jednej, wyszej klasy. Niekiedy te wiedzieli, e dugotrwae zwizki transakcyjne istniay te w Polsce, i to od dawna, a szufladki prostytucja i maestwo obejmoway zawsze tylko cz seksualnych relacji. S zreszt dobre powody sdzi, e Polacy rnili si pod tym wzgldem od rybakw znad Jeziora Wiktorii znacznie mniej, ni wydawao si moim przyjacioom. Przykadw mona poda wiele. Ogranicz si do dwch. W 1883 roku Bolesaw Prus w jednej ze swoich Kronik wyliczy, e przecitnie zarabiajca szwaczka czy modystka by
Jaboya
105
to jeden z niewielu wwczas na ziemiach polskich zawodw dostpnych dla kobiet (zwaszcza niewyksztaconych) nie jest w stanie utrzyma si za pienidze, ktre zarabia. Ekonomia jest bezlitosna i cudw tu nie ma: z czego wic si one utrzymuj? Prus z charakterystyczn dla epoki i swojej klasy pruderi pisa w tym miejscu wanie o seksie sponsorowanym: Ze 100 ubogich dziewczt kada uczy si szy i wzdycha do magazynu. Skutkiem czego nie mamy dobrych bon, kucharek i pokojwek, ale za to mamy mnstwo szwaczek i modystek. Gdyby modystek byo tylko 20, kada mogaby zarabia po 10 zotych dziennie; ale e jest ich 100, wic kada zarabia tylko po 2 zote dziennie. Tak wytwarza si u nas tanio pracy w dziedzinie konfekcji damskich (...). Zapyta kto, jakim sposobem dziewczyna zarabiajca okoo 8 rubli miesicznie moe ubra si, wyy i opaci mieszkanie. A jednak moe, jeeli jest adna. Dzieje si to zwykle w myl starej piosenki: Nad rzeczk, co bystro pynie, Moda sierota siedziaa, A z oczu biednej dziewczynie za po obliczu spadaa. Wia z kwiateczkw uploty, Co uwije, w wod rzuci itd. Pniej nastpuje strofka: Bogacz przechodzi w tej dobie... Dalej nie pamitam, ale koczy si tak: Ja twoim ojcem zostan... mwi bogacz do sieroty, ona za z najwiksz radoci przyjmuje jego szlachetn opiek i tym sposobem moe utrzyma si z dwuzotowych zarobkw. (...) Wymylanie starym
106
rozpustnikom nic nie pomoe, a nawet jest niewaciwe dopty, dopki moda dziewczyna oprcz magazynu nie znajdzie dla siebie szkoy kucharek, szkoy bon, szkoy pokojwek, szkoy dozorczy chorych itp. drg zarobku. Prawda, e zakady te nie umoralni jej, no ale tyle przynajmniej zyska, e bdzie moga grzeszy wwczas, gdy jej si podoba, nie za tylko wwczas, gdy zechce jaki: Bogacz w tej dobie47. Prus zaskakujco czsto pisa w Kronikach o seksie, chocia zawsze w sposb czynicy zado wymaganiom mieszczaskiego decorum, czyli za pomoc aluzji i niezrcznych omwie. Nawet on odrnia jednak stay zwizek utrzymywanej przez bogatszego mczyzn dziewczyny od powszechnej wwczas w Warszawie prostytucji (w innej z Kronik napisa mimochodem, e na krtkiej ulicy Freta na Nowym Miecie znajduje si, oprcz kilku kociow, dziewitnacie domw publicznych; w jeszcze innej skary si na plag agresywnych prostytutek, ktrych jest peno na gwnych ulicach miasta i ktre bezczelnie zaczepiaj mczyzn). Ponad 120 lat po tych obserwacjach Prusa, w 2007 roku, Renata Gardian, pedagog i streetworkerka zajmujca si nieletnimi prostytutkami, napisaa ksik o zwizkach sponsorowanych w Warszawie. Rozmawiaa z omioma modymi kobietami, ktre przez duszy czas pozostaway w takich relacjach. Ze sponsorem jest trudniej zachowa dystans, bo trzeba si bardziej zaangaowa mwia mi Gardian. On tego oczekuje. Nie moe koczy si na seksie. Dziewczyna musi by zainteresowana tym, co on mwi i robi, w pewien sposb go podziwia. (...) Moje respondentki przechodziy kryzys, kiedy dochodzio do transakcji. Wtedy miay wyrzuty sumienia. Wczeniej staray si o tym nie myle. Kiedy pienidze znajdoway si na stole, to byo takie przypiecztowanie relacji. Racjonalizoway j na rne sposoby. Na przykad, e maj jednego staego part-
Jaboya
107
nera. To plus, bo nie czuj si jak prostytutki z ulicy. e rodzina i znajomi nic nie wiedz. Speniane s jej a nie tylko jego fantazje erotyczne. Gardian daa te do jednego z portali internetowych fikcyjne ogoszenie, w ktrym poszukiwaa dla siebie kandydatw na sponsorw. Dostaa oferty od 239 chtnych, w tym 150 w pierwszym tygodniu. Propozycje finansowe zaczynay si od kilku tysicy zotych miesicznie. Chocia Gardian uwaaa, e sponsoring jest form prostytucji, definiowaa go jednak bardzo szeroko tak, e zapewne definicj speniayby niektre maestwa (Kobieta sprzedaje swj czas, ciao, intelekt bez zaangaowania emocjonalnego). Nawiasem mwic, w niektrych zwizkach, ktre badaa, nie brakowao emocjonalnego zaangaowania jeden z nich ze sponsorskiego sta si normalnym, partnerskim zwizkiem48.
O ile jaboya nad Jeziorem Wiktorii jest powszechnie znan instytucj spoeczn, w przywoanych tu dwch przykadach polskich zwizkw sponsorowanych wszyscy starali si trzyma je w cisej tajemnicy i to jest istotna rnica. O jaboya te jednak raczej nie mwi si. Moi kenijscy rozmwcy czuli si wyranie skrpowani, kiedy prosiem ich, eby mi o tym opowiedzieli, a kiedy ju opowiadali, robili to niechtnie. Jednym z uderzajcych paradoksw afrykaskiej epidemii HIV jest to, e dotkna ona ostentacyjnie konserwatywne spoecznoci, w ktrych o seksie si nie rozmawia w ogle. Kiedy w 2002 roku podrowaem po Afryce, wielokrotnie czytaem w miejscowych gazetach opisy sytuacji, w ktrych tum na targu rozbiera do naga kobiet, bo zaoya zbyt obcise dinsy ten sam tum, w ktrym prawdopodobnie wielu ludzi byo zakaonych HIV i zarazem pozostawao rwnoczenie w kilku rnych
108
nieformalnych zwizkach. Spotykaem te wielu wyksztaconych Afrykanw, ktrzy wicie wierzyli, e HIV jest wynikiem eksperymentw z broni biologiczn przeprowadzanych przez CIA czy Mosad bo wydawao im si niemoliwe, e przenoszona przez seks plaga dotkna wanie ich bogobojnych ziomkw, a nie rozwize i przesiknite (jak sdzili) pornografi kraje zgniego Zachodu. I jedna, i druga postawa bardzo utrudniay prac zachodnim organizacjom pozarzdowym, ktre prboway prowadzi akcje edukacyjne. Nie ma te w milczeniu o zwizkach sponsorowanych adnego mrocznego paradoksu: w kadym spoeczestwie o rnych instytucjach nie mwi si albo mwi si cicho i pgbkiem. Ostentacyjny konserwatyzm nie musi kci si z bogatym i rnorodnym yciem erotycznym. Nie trzeba przy tym siga do jaboya Warszawa czasw Prusa, pruderyjne miasto pene burdeli, to rwnie dobry przykad.
Nie wystarczy kupi ryby. Trzeba jeszcze je dowie na targ do miasta. Oprcz rybakw drug grup zawodow bardzo naraon na zakaenie HIV s kierowcy busw matatu. George Onginjo, mj przewodnik z Merlina: Kobiety sypiaj z kierowcami matatu w zamian za transport. Zwyczaj nazywa si sare, co w jzyku Luo oznacza darmo. Zatrzymuj naszego przedpotopowego land rovera przed postojem matatu na drodze z Kotieno do Bondo, stolicy dystryktu (to z grubsza odpowiednik polskiego powiatu). Kilku kierowcw odpoczywa pod przykrytym limi daszkiem niedbale zbitym z desek. Peter nie chce poda swojego nazwiska na oko zblia si do czterdziestki. Jedzi na matatu od kilkunastu lat. To cika praca. Codziennie musi zapaci wacicielowi autobusu, ktry
Jaboya
109
tylko wynajmuje, okrelon kwot. Jeeli jej nie wypracuje, dokada z wasnych pienidzy. Na jego zarobek (i partnera, bo razem z kierowc pracuje zawsze konduktor, ktry pobiera opaty za przejazd) skada si to, co zostaje po zapaceniu za benzyn, naprawy i wynajem. Dlatego kierowcy matatu pracuj dosownie od witu do nocy i zwykle nocuj poza domem czsto w autobusie albo na poboczu drogi. Nic dziwnego, e s cay czas przemczeni, a e jed szybko, agresywnie i beztrosko powoduj wiele wypadkw. Peter nie patrzy mi w oczy, kiedy pytam go o sare. Wiesz, jak to jest mwi. Czasami przewozisz dziewczyn i ona nie ma pienidzy. Wtedy, jak ju przyjedziecie, moesz poprosi j... No wiesz o co umiecha si. Opata za przejazd z Kotieno do Bondo wynosi czterdzieci kenijskich szylingw, czyli nieco mniej ni dwa polskie zote. Nazywamy je kobietami za czterdzieci szylingw. Zwykle rzeczywicie nie maj pienidzy mwi Peter. Ale czasami maj, tylko s wyrachowane (tu uy angielskiego sowa calculated) i nie chc paci. To si odbywa tak, e lady wsiada do autobusu, ale nie paci, tylko mwi sare i ju wszystko wiadomo. Wtedy jedzie za darmo. Przecie tak naprawd paci? pytam. Peter nie rozumie. No nie, ona jedzie za darmo, ale dla nas to nie jest za darmo, bo nie dostajemy pienidzy za bilet. Poza tym w miecie czsto musz jej jeszcze postawi kolacj, a to kosztuje, wic w sumie nieszczeglnie si opaca.
Czy mona zatrzyma jaboya? To jeden z wielu spoecznych mechanizmw, ktre napdzaj epidemi HIV w Afryce. Podobnie jak dziedziczenie on, w innym wiecie wiecie bez
110
AIDS jaboya miaa swj spoeczny sens. Teraz jest sankcjonowanym przez tradycj samobjstwem. Ale tradycja i ekonomia to potne siy. Ludzie si zmieniaj. Jedzimy po wioskach i widzimy, e dzi jest mniej jaboya ni pi lat temu przekonuje George Onginjo. Merlin w Kotieno ostrzega ludzi przed AIDS i rozdawa prezerwatywy. Widz jeszcze pusty dystrybutor prezerwatyw wiszcy na drzwiach do spdzielni rybackiej. Mamy kopot mwi Emma Llewelyn. Skoczyy si pienidze. Wiele fundacji nie chce dawa pienidzy na AIDS, od kiedy rzd amerykaski zacz wydawa na leczenie miliardy dolarw. Amerykanie pac jednak tylko za lekarstwa na AIDS i opiek paliatywn nad umierajcymi. Za ich pienidze nie mona kupowa prezerwatyw, bo to dla konserwatystw niestrawne. Moglibymy tylko zaleca abstynencj, a to jest tutaj kompletnie nierealistyczne. George: Gdyby nie jaboya i rybacy, kobiety mogyby zosta tylko prostytutkami.
Jaboya
111
5
Bankier skacze jak Masaj mikrokredyt nie zbawi wiata
Nairobi, Kenia, 2007
Teraz masz skaka jak Masaj tumaczy mi Beatrice. Potem wrcza mi czerwon r. Masajowie w tacu podskakuj bardzo wysoko. Ja tak nie potrafi, chocia bardzo si staram. Taczymy. Kilkudziesiciu urzdnikw banku wylego na podwrze przed biuro, eby mnie przywita. Wszyscy tacz i piewaj. Nie spodziewaem si takiego powitania w centrali banku, ktry ma 600 tysicy klientw i oddziay w kadej kenijskiej prowincji. Ale Jamii Bora to nietypowy bank. Jamii Bora udziela poyczek takim klientom jak Beatrice Ngendo. Beatrice nie wie, ile ma lat, ale dobrze pamita jeszcze czasy, kiedy Kenia bya brytyjsk koloni. Ma wic co najmniej szsty krzyyk na karku, ale wyglda na wicej. Wikszo ycia spdzia w ogromnym slumsie Mathare w Nairobi. Tam urodzia omioro dzieci i tam prawie wszystkie pochowaa, bo zmary na AIDS. Przeya tylko jedna z crek.
Bankier skacze jak Masaj
113
Ksigowo w oddziale Jamii Bora | fot. justyna stpie
Teraz Beatrice utrzymuje i wychowuje dwanacioro osieroconych wnuczt. Sze lat temu mieszkaam z nimi w jednym pokoju mwi. Nie miaam dla nich nic do jedzenia. ycie stao si nieznone. Pewnego dnia chciaam przygotowa dla nas wszystkich ugali z trucizn. Cae szczcie nie udao mi si od nikogo poyczy pienidzy, wic nie mogam go kupi. Ugali to gsta papka zboowa, podstawowe danie dla ogromnej wikszoci Kenijczykw. W slumsie naprawd du porcj mona zje za dziesi kenijskich szylingw, czyli mniej wicej pidziesit groszy. Pokj w slumsie to niska kwadratowa lepianka standardowo trzy metry na trzy. Jednej osobie jest tam ciasno. Trzynacie do snu musi chyba ukada si warstwami. Wtedy koleanka zaprowadzia mnie do Mamy Ingrid i powiedziaa: Ta biaa ci pomoe. Dostawaam od niej fasol i mk dla dzieci. Mama Ingrid powiedziaa mi, ebym nie wydawaa pienidzy na jedzenie, ale oszczdzia przez rok tysic szylingw (pidziesit zotych). Wtedy ona poyczy mi drugi tysic i bd moga otworzy za to stragan z warzywami. Mama Ingrid jest Norwek, ktra mieszka w Kenii od trzydziestu lat. Wczeniej zajmowaa si pomaganiem ebrakom. W 2001 roku przekonaa pidziesit kobiet yjcych na ulicy w Nairobi, eby zaczy oszczdza po pidziesit szylingw tygodniowo. Ingrid obiecaa im, e kiedy odo tysic, drugi im poyczy i wwczas bd mogy otworzy wasny biznes: sprzedawa gazety na chodniku, czyci buty, ustawi na poboczu may grill i sprzedawa smaone kolby kukurydzy po pi szylingw sztuka. Z tego ju mona si utrzyma i wynaj pokj w slumsach. Beatrice bya jedn z tych pidziesiciu kobiet. Nie zmarnowaa szansy. Kiedy dostaa od rzdu kawaek ziemi w slumsie (rzd czasami nadaje tytuy prawne nielegalnym osadnikom na swoim terenie), zbieraa odpadki z budw, eby wystawi tam
115
swj dom. Dzi jej rodzina mieszka w piciu pokojach, a pozostaych siedem Beatrice wynajmuje. Oprcz tego sprzedaje wod (dwa szylingi, czyli dziesi groszy, za dwadziecia litrw z wasnego kranu), ma rzeni, zakad fryzjerski i sklepik, ktry pewnie w Polsce nazwalibymy wielobranowym. Nie dajmy si zwie nazwom: to wszystko oczywicie s lepianki w slumsach, ktre zupenie nie przypominaj swoich polskich odpowiednikw. Ale przynosz dochd i daj ludziom prac. Sta mnie nawet na czesne dla trjki wnuczkw, ktrych wysaam do szkoy redniej mwi z dum Beatrice. Za wszystkie szkoy rednie w Kenii si paci. Dla biedaka wysanie dziecka do takiej szkoy to miara yciowego sukcesu. To znaczy, e wedug miary Mathare Beatrice odniosa yciowy sukces.
W padzierniku 2006 roku Mohammad Yunus z Bangladeszu, pionier mikrokredytu, dosta za zasugi dla ludzkoci Pokojow Nagrod Nobla. Mikrokredyt by ju wtedy elazn pozycj licznych projektw rozwojowych. ONZ i Bank wiatowy pisay wtedy o nim w samych superlatywach: tani, skuteczny, pozwala ludziom zosta przedsibiorcami. Dziki niemu zyskuj wiar we wasne siy. Jak wiele takich projektw mikrokredyt narodzi si z odruchu moralnego oburzenia. Podczas moich wykadw teoretyzowaem na temat sum wyraonych w milionach dolarw, a tutaj, na moich oczach, kwestie ycia i mierci byy okrelane w centach wspomina Yunus w autobiografii. Co byo nie tak. Byem zy, zy na siebie, zy na wydzia ekonomii i tysice inteligentnych profesorw, ktrzy nawet nie starali si rozwiza tego problemu. (...) Nigdy wczeniej nie syszaem o czowieku cierpicym z powodu braku dwudziestu dwch centw. Wydawao si to niebywae, niedorzeczne.
116
(...) Podarowanie jednej osobie dwudziestu dwch centw nie rozwizywao problemu na wiksz skal49. W 2007 roku pojechaem do kenijskiego banku Jamii Bora, eby zobaczy, czy rzeczywicie mikrokredyt to idealny sposb na oddolny ekonomiczny i spoeczny rozwj (to cytat z uzasadnienia Nagrody Nobla dla Yunusa i zaoonego przez niego Grameen Banku). Nairobi to dobre miejsce, eby to sprawdzi. Chocia na safari do Kenii przyjedaj setki tysicy turystw rocznie i kraj w ostatniej dekadzie notowa regularnie kilkuprocentowy wzrost gospodarczy, nadal mieci si w dwudziestce najbiedniejszych pastw wiata. Dwie trzecie Kenijczykw wegetuje za mniej ni dolara dziennie. Gwn zalet mikrokredytu wyoya mi Susan Sayori, jedna z pierwszych klientek Jamii Bora, a dzi pracownica jego centrali: mikrokredyt pomaga, nie upokarzajc. Dziki Jamii Bora przestaam myle jak ebrak. Nikt nie moe wydoby ubogiego z ndzy. Tylko on sam moe to zrobi. Jak wszyscy biedacy Susan nie miaa szans na skorzystanie z usug tradycyjnego banku. Musiaaby zapaci 300 szylingw (pi dolarw) za samo otwarcie konta. To bardzo dua suma, bo na przykad ochroniarz w Nairobi zarabia w 2007 roku miesicznie 1600 szylingw (dwadziecia pi dolarw), pracujc codziennie po dwanacie godzin, i za te pienidze musia przey razem z rodzin. Po co zreszt biedakowi konto? Bank oczywicie nie daby Susan te poyczki. Nie miaa adnej wasnoci pod zastaw ani nawet formalnej umowy o prac. Co, co od biedy przypomina etat w polskim znaczeniu, ma mniej ni co czwarty Kenijczyk. Reszta jest bezrobotna albo zatrudniona na gb. Biedny nie idzie do banku take dlatego, e czuje si w nim nieswojo. Brakuje mu wiedzy, ktr ludzie z bogatych rodzin
117
nabywaj, nawet tego nie zauwaajc choby dlatego, e jako dzieci przychodz do banku z rodzicami. Czowiek urodzony w slumsie nie rozumie, jak dziaa biurokratyczna instytucja, bo nie mia jak si tego nauczy. Czsto nie umie pisa, a trzeba przecie wypenia formularze. Nie wie, jak si zachowa wobec urzdnika, ktry daje poyczki nie rodzinie i znajomym, ale obcym za to zgodnie z procedur. Hala banku, elegancka i wyoona byszczcym lastryko, kadym drogim detalem przypomina mieszkacowi Kibery czy Mathare, e naley do innego wiata.
Poyczy pienidze biednemu, eby wydoby si z ndzy idea jest stara jak wiat, a w kadym razie bardzo stara. Przy okazji czsto te chodzio o to, eby wyrwa biedakw z kieszeni lichwiarzy, ktrzy poyczali im pienidze w potrzebie na skandalicznie wysoki procent. Bya to, i jest nadal, niesprawiedliwo: bogaci nie tylko byli bogaci, ale te zawsze mieli dostp do taszego kredytu. W renesansowej Italii, ojczynie nowoczesnej bankowoci, niektre miasta-pastwa wprowadziy publiczne lombardy, eby pozbawi wpyww ydowskich lichwiarzy. W 1462 roku franciszkanin Michele Carcano z Perugii po powrocie z Ziemi witej wygosi pomienn publiczn mow przeciw ydowskim bankierom; ujci ni obywatele miasta zaoyli monte di piet, gr pobonoci, czyli lombard, ktry pobiera niszy procent. W 1515 roku papie uzna t dziaalno za legaln wbrew starej, wci jeszcze ywej zasadzie, e chrzecijanie pienidzy na procent poycza nie powinni (ydzi mogli to robi, bo wyznawali inn religi). Mniej wicej w tym samym czasie, okoo 1500 roku, w Anglii popularne stay si poyczki udzielane ze wzgldw charytatywnych: dostawali je przede wszystkim mo-
118
dzi rzemielnicy, ktrzy chcieli zaoy wasny warsztat, ale take biedacy50. Idea rozpowszechnia si w caej Europie i dotara take do Polski. W 1584 roku sawny kaznodzieja Piotr Skarga zaoy pierwsze Bractwo Miosierdzia przy kociele w. Barbary w Krakowie. Czci jego dziaalnoci by Bank Pobony, ktry udziela bezprocentowych poyczek biedakom. Bractwo zaczo podupada dopiero w 1773 roku, po kasacie zakonu jezuitw51. Po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej wadze pruskie w Warszawie przez kilka lat miasto naleao do Prus ustanowiy celem zapobieenia zdzierstwu lichwiarzy dom poyczalni publicznej pod Dyrekcj Magistratu52. Poyczek najbardziej przypominajcych dzisiejszy mikrokredyt zacz udziela w latach dwudziestych XVIII wieku Jonathan Swift, autor Podry Guliwera. By ju wwczas znanym pisarzem i zamonym obywatelem i sta go byo, aby z wasnej kieszeni poycza biednym dubliczykom pi, dziesi funtw bez procentu (byo to duo wicej ni dziesi funtw dzisiaj, tyle mniej wicej wynosi roczny dochd redniozamonego farmera). Swift, podobnie jak dzi Yunus, uywa jako gwarancji porcze ssiadw i przyjaci, ktrzy byli za nie odpowiedzialni razem z osob zacigajc kredyt. Biograf pisarza podkrela: Swift poycza zgodnie z zasad, e jeli kto jest znany swoim ssiadom jako czowiek uczciwy, trzewy i przedsibiorczy, znajdzie bez problemu takie zabezpieczenie; podczas gdy ludzie bezczynni i rozrzutni w ten sposb zostan wykluczeni. Do poowy XIX wieku poyczki udzielane wedug systemu zapocztkowanego przez Swifta dotary do jednej pitej irlandzkich domw. Podobne systemy poyczkowe dziaay od lat czterdziestych XIX wieku w Niemczech, a od 1903 roku w rzdzonych przez Brytyjczykw Indiach. Wszystkie kasy poyczkowe tworzone byy z podobnej motywacji, dziaay na podobnej zasadzie i, niestety, daway po-
119
dobne rezultaty. Anegdoty wiadcz o tym, e pomagay niektrym biednym, ale brakuje dowodw, e potrafiy wyciga wielu ludzi z biedy na stae.
Oddzia Jamii Bora w slumsie Korogocho w Nairobi nie wyglda jak bank. Biuro zajmuje cay parter ogromnej kamienicy z surowego betonu. Te ponure, ciasne domiska coraz czciej zastpuj w slumsach domki z bota i blachy falistej: kiedy w 1997 roku przyjechaem do Nairobi po raz pierwszy, jeszcze ich nie byo. Na siedmiu pitrach mona stoczy wicej lokatorw ni w parterowych lepiankach, wic waciciele inwestuj. W rodku ustawiono kilka prostych awek z desek oraz ogrodowe stoy i krzesa z biaego brudnego plastiku. St zawalony papierami, za ktrym siedz kasjerki. Ksigowo to stosy wymitych brulionw, ktre le na pkach pod cian. Jedynym ladem nowoczesnoci jest komputer w malekim biurze szefowej i mae, przenone elektroniczne urzdzenie do zdalnego rejestrowania transakcji w centralnej sieci komputerowej (czy si z ni przez wbudowany telefon komrkowy). Ten system dziaa dopiero od grudnia 2006 roku, wczeniej wszystko zapisywano w wysmolonych zeszycikach i jak przyznaj niechtnie gospodarze sporo pienidzy przepadao w baaganie. Szefow jest energiczna moda dziewczyna, Regina Njeri Ndere. To take jest wyjtkowe w kraju, w ktrym big boss to niemal zawsze gruby mczyzna w rednim wieku. W Jamii Bora nie mamy klientw, tylko czonkw tumaczy Regina. Przystpuj do nas w picioosobowych grupach. Nie udzielamy poyczek pod zastaw, ale za to caa pitka solidarnie odpowiada za dugi. Rejestracja kosztuje sto szylingw (nieco ponad dolar). Zanim dostaniesz poyczk, musisz
120
Oddzia Jamii Bora w slumsie Korogocho | fot. justyna stpie
udowodni, e na ni zasugujesz. Musisz oszczdza w Jamii Bora przynajmniej pidziesit szylingw (siedemdziesit centw) tygodniowo. Dopiero kiedy uzbierasz tysic szylingw, moesz wystpi o poyczk. Zanim zostaa szefem, Regina spdzaa cae dnie, chodzc po wyboistych uliczkach Korogocho. Przypominaa dunikom o ratach. Sprawdzaa, jak id biznesy, ktre zaoyli. Oceniaa, czy ich projekty maj szanse powodzenia. W biurze pomagaa im wypeni wnioski o poyczk; s bardzo proste, ale i tak stanowi problem. Tylko bogaci nie spacaj poyczek umiecha si Regina. Biedni spacaj je zawsze. Mamy niecae 2 procent niecigalnych dugw. Jak moliwe jest egzekwowanie dugw w kraju, w ktrym prosty proces sdowy czsto cignie si dwadziecia lat? Jamii Bora, podobnie jak i inne instytucje udzielajce mikrokredytw, nie korzysta z pomocy pastwa, ktre w tej sferze (jak i w wielu innych) praktycznie nie funkcjonuje. Po pierwsze, poyczkobiorcy s sprawdzani. W slumsach ssiedzi wiedz o sobie wszystko, wic Jamii Bora moe si bez trudu dowiedzie, czy na przykad kto pije duo changaa (nielegalnego bimbru, pi szylingw szklanka). Po drugie, trzeba dugo oszczdza, eby dosta poyczk, i to dziaa jak dobra selekcja. Kady nowy kredyt nie moe te by wikszy ni dwukrotno poprzedniego, wszyscy wic zaczynaj od drobnych sum. Jeli nie spac, bank duo nie straci. Po trzecie, dziaa presja grupy, bo spat realnie gwarantuj cztery osoby. Ludzie wiedz, e to jedyna szansa na lepsze ycie, jak mog dosta mwi Regina. Dugo nie s w stanie uwierzy, e kto potraktowa ich na tyle powanie, e poyczy im pienidze. Idziemy na targ w slumsach. Regina co chwila zatrzymuje si przy straganach. Czonkowie Jamii Bora, ktrych mi przed-
122
stawia, to ju powani biznesmeni. Sprzedaj uywane ubrania, szkolne mundurki, ryby, wgiel drzewny na opa, ziemniaki. Prowadz zakad fryzjerski albo kino (to lepianka z odtwarzaczem DVD i telewizorem, gdzie oglda si filmy karate z Hongkongu albo mecze angielskiej ligi, po pi szylingw za seans). Czysty zysk z takiego interesu moe przekracza pi tysicy szylingw (siedemdziesit dolarw) miesicznie, a w Korogocho to ju powane pienidze. Pokj w slumsie mona wynaj na miesic za 800 szylingw (dziesi dolarw). Prd kosztuje 300 szylingw miesicznie (cztery dolary).
Pierwszy publiczny kryzys wizerunku mikrokredyt przeszed w listopadzie 2010 roku. Szybko rosncy prywatny przemys udzielania mikropoyczek czeka natychmiastowe zaamanie donosi z Indii New York Times. Prawie wszyscy poyczkobiorcy w najwikszych stanach Indii przestali spaca swoje poyczki, zachceni przez politykw, ktrzy oskaraj przemys o wyciganie przesadnie wysokich zyskw z biednych53. W caym kraju 80 procent z czterech miliardw dolarw poyczonych biedakom naleao do komercyjnych bankw, ktre zaczy obawia si strat. W cigu kilku lat mikrokredyt sta si zyskownym biznesem i coraz wicej firm zaczo udziela poyczek biedakom, liczc na zysk i mao przejmujc si spoecznymi ideaami Yunusa. Niektre przedsibiorstwa takie jak SKS, nalecy do wielkiego inwestora i finansisty Vinoda Khosli podwajay swoje przychody co roku. Kiedy do indyjskich gazet zaczy coraz czciej trafia informacje o samobjstwach niewypacalnych dunikw, politycy ze stanu Andhra Pradesh uchwalili prawo regulujce sposoby poyczania pienidzy i windykacji. Jednym gosowaniem podcili w ten sposb zyskowny biznes.
123
Dziennikarze New York Timesa porozmawiali z jedn z ofiar komercyjnego mikrokredytu, Durgamma Dappu, wdow z biednej wioski, ktra wzia 200 dolarw poyczki, eby wybudowa dom. Nigdy nie miaa ani konta bankowego, ani staej pracy, ale poyczk dostaa bez kopotu. Kiedy nie moga jej spaci, zacigna kolejn. Ucieka z wioski, kiedy jej dug przekroczy dwa tysice dolarw, porzucajc dziak pod dom i niedokoczon budow. Windykatorzy firm s bezwzgldni zupenie jak lichwiarze. Farmerzy trac cay mizerny dobytek: par bawow, telefon komrkowy, telewizor. Leo Hornak, dziaacz jednej z organizacji pozarzdowych promujcych mikrokredyt, rzuci prac, kiedy spotka dwjk wieniakw, ktrym miejscowa przedstawicielka organizacji mikrokredytowej porwaa omioletni crk i trzymaa przez trzy dni jako gwarancj spaty dugu. To, co wydarzyo si Laxmi, bez wtpienia przerazioby zaoyciela ruchu mikrokredytw pisa Hornak w 2011 roku. Ale w cigu ostatniego roku protest przeciw naduyciom i wyzyskowi zwizanymi z mikrokredytem rs w caej Azji. (...) Protest rozszerzy si do Bangladeszu i dotar do samego dr. Yunusa. W marcu 2012 roku rzd Bangladeszu zmusi go do ustpienia ze stanowiska prezesa Grameen, banku, ktry zaoy. Rzdzcy politycy oskaryli Yunusa o upuszczanie krwi biednym54.
Kiedy Yunus dosta za mikrokredyty Pokojow Nagrod Nobla, kilku wybitnych amerykaskich ekonomistw zaczo dyskutowa na swoich internetowych blogach nad tym, jak to si waciwie moe opaca tym, ktrzy bior poyczki. Od kredytu zacignitego w Jamii Bora paci si oczywicie odsetki. S bardzo wysokie w 2007 roku wynosiy 0,5 procent tygodniowo chocia Jamii Bora nie pracuje dla zysku.
124
Jak zauway na swoim blogu profesor Gary S. Becker z Chicago, rwnie noblista (tylko z ekonomii), to od razu na pierwszy rzut oka nie ma prawa si opaca. Jaki interes trzeba rozkrci, eby spaci tak drogi kredyt? Co wicej, biedni zwykle nie znaj si na ksigowoci i prawdopodobnie, jak sdzi Becker, z tego powodu ich przedsiwzicia statystycznie czciej nie wychodz55. Przyjrzeli si temu ekonomici z Banku wiatowego Shahe Emran, Mahbub Morshed i Joseph Stiglitz (ten ostatni jest take noblist i jednym z najbardziej znanych rzecznikw aktywnej walki z bied na wiecie). Wedug ich bada odpowied na zagadk Dlaczego ludziom opaca si zaciga tak drogi kredyt? sprowadza si do roli kobiety w tradycyjnych spoecznociach. W muzumaskim Bangladeszu 97 procent mikrokredytw trafia w rce kobiet. W chrzecijaskiej i animistycznej Kenii 70 procent. W Jamii Bora spotykaem prawie wycznie kobiety. Emran, Morshed i Stiglitz doszli do wniosku, e mikrokredyt dziaa jako katalizator: pozwala wej kobietom na rynek pracy, z ktrego wczeniej byy wykluczone bo nawet jeli rodzina zarabia razem troch pienidzy, nie trafiaj one do ich rk. Kobieta jest tradycyjnie uzaleniona od mczyzny, ktrego obowizkiem jest utrzymywanie rodziny. Jeeli tego nie robi, jej moliwoci zarobkowania s ograniczone. Rodziny mao zainwestoway w edukacj dziewczynek, a wiele zawodw pozostaje dla kobiet tradycyjnie zamknitych56. Nie bd przecie pracoway na budowach albo prowadziy matatu. W moim slumsie mieszkaj prawie same samotne matki mwi Regina z Korogocho. Mczyni przychodz i odchodz, kiedy chc. Kiedy kobiety ju wejd na rynek pracy i zaczn zarabia cokolwiek, mog spaci bardzo mae poyczki, nawet jeli s wysoko oprocentowane. Nie spaciyby jednak ju wikszego kredytu. Nie maj pomysu na wystarczajco duy biznes, nie
125
potrafi prowadzi ksigowoci, a poza tym odsetki stayby si ju wwczas za wysokie w stosunku do zyskw.
Ale by moe sama idea jest za? I takich pogldw nie brakuje. Jednym z najbardziej wpywowych i wytrwaych krytykw mikrokredytw jest brytyjski ekonomista Milford Bateman. Uwaa, e to zy pomys, w wymiarze teoretycznym i praktycznym. Po pierwsze twierdzi Bateman w wielu dziedzinach gospodarki, na przykad w rolnictwie, mikrokredyt podtrzymuje gospodarstwa, ktre nie maj ekonomicznej racji bytu (jak fair trade). Wieniak uprawiajcy mae poletko bdzie trzyma si go kurczowo, zamiast je porzuci i wyemigrowa do miasta, co moe nie poprawi jego poziomu ycia, ale bdzie sprzyjao wzrostowi wydajnoci caej gospodarki (a wic wzrostowi poziomu ycia jego dzieci czy wnukw). Wiksze gospodarstwa s bardziej efektywne, bo sta je na nawozy i maszyny. Wieniaka uprawiajcego pole motyk nie sta i nigdy nie bdzie sta. Jak napisa kiedy o azjatyckim cudzie gospodarczym wspomniany ju znany ekonomista, laureat Nagrody Nobla z ekonomii Paul Krugman, rnica pomidzy wieniakiem kopicym rw opat a wieniakiem kopicym rw kopark sprowadza si przede wszystkim do zainwestowanego kapitau: sam wieniak uywajcy koparki nie pracuje wcale wydajniej57. Pienidze z mikrokredytu pozwalaj kupi opat, ale nigdy nie pozwol kupi koparki. Bateman przywouje te badania prowadzone w Boni, w ktrej udzielano ludziom mikrokredytw na kupienie krowy, eby mogli dorobi sobie, sprzedajc mleko. Program si uda, ale ceny mleka spady, bo na rynku pojawio si go zbyt duo. Due farmy, wnoszce wikszy wkad do gospodarki ni mae, zaczy przynosi straty58.
126
Drugi zarzut Batemana jest jeszcze powaniejszy. Pienidze z mikrokredytw trafiaj do jednoosobowych albo rodzinnych maych przedsibiorstw, zwykle dziaajcych w szarej strefie i niepaccych podatkw. Te przedsibiorstwa maj bardzo niewielki potencja wzrostu. Lokalna gospodarka szybko nasyca si takimi biznesami bo ilu ulicznych handlarzy, kioskw, zakadw naprawy butw czy takswek moe si utrzyma w biednym kraju? Co wicej, finansowane z mikrokredytw przedsibiorstwa konkuruj z tymi, ktre byy na rynku ju wczeniej i jest to konkurencja nieuczciwa, bo tylko niektrzy uczestnicy dostaj kredyt z zewntrz. Bateman cytuje liczne badania, z ktrych wedug niego wynika, e po wprowadzeniu na szerok skal mikrokredytw spady dochody i zyski wszystkich maych przedsibiorstw. Po trzecie wreszcie, Bateman dostrzega interesujcy zwizek pomidzy liberaln ideologi lat osiemdziesitych i dziewidziesitych a midzynarodowymi sukcesami mikrokredytu. Liberaom podobaa si bezkrytyczna wiara w wolny rynek i indywidualn przedsibiorczo wpisana w cay projekt. Podobao si take to, e Grameen mia si samofinansowa pomaga biednym bez pomocy pastwa. Byo to zgodne z modnym w latach dziewidziesitych wyobraeniem, e rozwj dokonuje si bez pomocy pastwa, a czsto wbrew niemu wycznie dziki indywidualnej przedsibiorczoci i prywatnym instytucjom. Tymczasem kady z gospodarczych cudw kiedy to kraje biedne rozwijay si w tempie pozwalajcym im zbliy si cho troch do krajw bogatych by efektem nastawionej na rozwj polityki pastwa. Dotyczy to zwaszcza pastw azjatyckich, ktre te odniosy najwiksze sukcesy59.
O to wszystko zapytaem samego Mohamada Yunusa. Przyjecha do Warszawy na gocinny wykad. By podejmowany
127
z honorami przez prezydenta: gwiazda, czowiek, ktry znalaz recept na ndz na wiecie. Znalaz dla mnie dwadziecia minut. Niemal nie chcia dyskutowa o tych zarzutach. W ogle ich nie rozumiem. Patrz na to z indywidualnej perspektywy. Zakada pan biznes. Albo panu wychodzi, albo nie. Pytam jak osob, co zrobia z poyczk. Albo zainwestowaa, albo wydaa na lub czy pogrzeb. To wszystko jest dla mnie OK, pienidze to pienidze. Wane jest co innego: czy spacisz, czy nie spacisz?Tak dugo jak spacasz w porzdku. Twoje konto jest czyste. Musiae skorzysta na tej poyczce, boby jej nie zacign. Poyczka konsumpcyjna jest trudna do spacenia. Ale w porzdku: musiae jako skorzysta. Bank dziaa od trzydziestu piciu lat, liczba bankructw nie wzrosa. Ale to jest oczywicie problem krytykw, nie mj. Nie zwracamy na krytyk uwagi. Robimy swoje. Jestemy z tego zadowoleni. Ludzie, ktrzy mwi, e to nie dziaa, nie pomaga, s w mniejszoci. Jest masa ksiek doktoratw! ktre mwi, e dziaa. Niezalenie od tego, ile ksiek mi pokaesz, nie przekonasz mnie, e jest inaczej, dopki nie zobacz naszych kredytobiorcw, ktrzy powiedz: To nie dziaa. Tymczasem krytycy operuj tylko liczbami, a mao mwi o osobach. My znamy ludzi, ktrym poyczamy. Zapytaem, co myli o banku, ktry kae paci biednym 100-150 procent od mikrokredytu. Nie zamierzam tego broni. Tyle e to nie jest mikrokredyt mwi z przekonaniem Yunus. Zawsze mwiem, e z mikrokredytem mamy do czynienia wtedy, kiedy bank pobiera odsetki w wysokoci kosztu pienidza (czyli stp procentowych) plus 10 procent. To zielona strefa mikrokredytu. Jeeli organizacja dolicza sobie 10-15 procent, wchodzi w t stref. Dla mnie to cigle mikrokredyt, ale ju drogi. Taka instytucja powinna pracowa nad tym, eby obniy jego cen. Jeeli jednak kto
128
do kosztu pienidza dolicza sobie 15 procent i wicej staje si lichwiarzem. Kiedy wic sysz cign Yunus e jaka instytucja pobiera od kredytobiorcw 1000 czy 100 procent odsetek, moje pierwsze pytanie brzmi: jakie s stopy procentowe w tym kraju? Jaki jest koszt pienidza? Jeeli na przykad wynosi 20 procent, to nie naley bra wicej ni 30 procent odsetek. Jeli bierzesz wicej, sam stajesz si lichwiarzem, a nie udzielasz mikrokredytu. Wielu ludzi na Zachodzie tego nie rozumie, a lichwiarze lubi o sobie mwi, e udzielaj mikrokredytw, bo to lepiej brzmi podsumowa. Ale nie kada poyczka dla biednych to mikrokredyt. Prawdziwy mikrokredyt nie wzbudza takich kontrowersji60. Od czasu indyjskiego skandalu Yunus powica du cz czasu obronie swojej idei. Pisze i udziela wywiadw w Guardianie, New York Timesie. Przekonuje, e ludzkie nieszczcia to wina chciwych biznesmenw, ktrzy podszyli si pod jego ide. W grudniu 2010 roku zaatakowa banki, oskarajc je o naduycie jego oryginalnego pomysu. Wielu ludzi to robi i uywa tej koncepcji jako sposobu na zarabianie mwi dziennikarzom w Dhace, stolicy Bangladeszu. SKS jest dobitnym tego przykadem. Sprawa bya ju powana: w samej Azji ponad trzy tysice instytucji udzielio mikrokredytw w sumie 650 milionom klientw. SKS zosta zaoony jako organizacja pozarzdowa. Jego przedsibiorczy szef szybko przeksztaci j w bank. Debiut na giedzie w Bombaju przycign 350 milionw dolarw od inwestorw. W cigu roku szef firmy sprzeda akcje za trzynacie milionw dolarw powikszyy jego prywatny majtek. To kompletne odejcie od mojej idei i porzucenie misji mikrokredytu mwi Yunus. Jej nie mog obcia winy SKS61. Bieda powinna by wykorzeniona, a nie postrzegana jako szansa na zarobienie pienidzy pisa Yunus. S powane prak-
129
tyczne problemy z traktowaniem mikrokredytu jako zwykego biznesu nastawionego na zysk. Zamiast tworzenia funduszw powiconych poyczaniu pienidzy instytucjom udzielajcym mikrokredytw, jak zrobi Bangladesz, te komercyjne przedsiwzicia pozyskuj due sumy na chwiejnych midzynarodowych rynkach finansowych i potem ceduj ryzyko na biedakw. Co wicej, to oznacza, e instytucje komercyjne udzielajce mikrokredytw znajduj si pod cinieniem da cigle rosncych zyskw, ktre mog przyj wycznie w postaci wyszego oprocentowania nakadanego na biednych, co jest wbrew samemu sensowi poyczek62. Yunus mia powody do zmartwienia, bo nie tylko SKS zmieni si w instytucj nastawion na zysk. Innym spektakularnym przykadem degeneracji mikrokredytu jest meksykaski bank Compartamos, ktry w cigu dekady uczyni z zaoycieli multimilionerw, kac poyczkobiorcom, gwnie ubogim kobietom, paci odsetki sigajce 100 procent rocznie63. Jeden z zaoycieli, ktry zainwestowa 250 tysicy dolarw w zaoenie Compartamos, zarobi na tym blisko sto milionw dolarw64. Kenijskie Jamii Bora te weszo na gied. W grudniu 2011 roku nowy szef, Sam Kimani, obieca udziaowcom, e zarzd bdzie si nadal koncentrowa na mikrokredycie, ale rwnoczenie rozwinie portfolio usug i produktw bankowych. Jestemy teraz bankiem z prawdziwego zdarzenia mwi65.
Centrala Jamii Bora mieci si w maej, zapuszczonej willi na przedmieciach Nairobi. Jest tak ciasno, e azienki i kuchnie przerobiono na biuro, a do domu trzeba byo dostawi duy namiot. Ludzie czsto nie spacaj kredytw, bo choruj na AIDS mwi Susan Sayori. Chcielimy ich ubezpieczy, ale firmy ubezpieczeniowe w ogle nie chciay z nami rozmawia. day
130
na przykad testu na HIV przed podpisaniem polisy, a wielu naszych czonkw jest chorych. Organizacja zawara wic umowy z kilkudziesicioma szpitalami w caej Kenii i sama zacza ubezpiecza swoich przyszych klientw. Za pidziesit szylingw (siedemdziesit centw) tygodniowo czonek Jamii Bora moe leczy w szpitalu siebie, maonka i pierwsz trjk dzieci (za pozostae trzeba dodatkowo zapaci). Doba w szpitalu kosztuje 350 szylingw mwi Jack Kimathi, szef oddziau ubezpiecze. To si ludziom opaca. Poza tym, kiedy maj szans na leczenie, zaczynaj bardziej dba o swoje zdrowie. W ten sam sposb Jamii Bora zostaa wcignita take w edukacj. Prowadzi kursy angielskiego dla swoich czonkw, ktrzy zwykle mwi tylko w suahili i swoim plemiennym jzyku (w Kenii jest ponad czterdzieci duych grup etnicznych i chyba nikt nie wie, ile mniejszych). Uczy ksigowoci i korzystania z komputerw. W tym roku na terenach, ktre dostaa od rzdu, zacza budowa osiedla dla najbiedniejszych. Chcecie robi wszystko, czego nie robi rzd? pytam Susan. Kiedy zaczniecie budowa drogi, wodocigi i zaoycie policj? Rzd si nami nie interesuje. Jakie mamy wyjcie? odpowiada.
Z bada ekonomistw wynika, e mikrokredyt ma zwykle, w ostatecznym rozrachunku, pewien pozytywny wpyw na ycie najbiedniejszych, chocia nie taki, o jakim myla sam Yunus. Dwa due brytyjskie raporty (jeden przygotowany na wsplne zlecenie dwch gwnych partii politycznych, drugi brytyjskiej agendy zajmujcej si pomoc rozwojow) konkludoway, e
131
raczej nie sprzyja zmniejszaniu ubstwa, a z pewnoci nie jest gwnym tego czynnikiem66. Byo zadziwiajco niewiele zaledwie kilka bada dotyczcych dziaania mikrokredytu opartych na zasadzie (bardzo modnej dzi wrd specjalistw od rozwoju) przypominajcej rygorystyczne testy lekw przeprowadzanych przez firmy farmaceutyczne67. Przeprowadzono jedno takie badanie w Manili na Filipinach i drugie przygotowane przez zesp bardzo znanych ekonomistw zajmujcych si rozwojem w Hajdarabadzie w Indiach68. Badani poyczkobiorcy wcale nie stali si dziki mikrokredytom bogatsi. Wedug innych bada to nie mikrokredyt, ale mikrooszczdnoci przynosiy lepsze efekty biedni czsto nie maj gdzie swoich oszczdnoci przechowywa. Wiadomo take, e poyczki czsto s uywane nie na rozwj biznesu, ale w sytuacji, kiedy ludzie nagle potrzebuj wikszej sumy na przykad kiedy nagle trac dochody. Sprawa nie jest jednak jednoznaczna bo te wzrost poziomu ycia to nie tylko wysze dochody. Ekonomista David Roodman, autor wydanej pod koniec 2011 roku ksiki o mikrokredycie, pisze o jego trzech wymiarach: ucieczce od ndzy, wolnoci i budowaniu przyszego wzrostu gospodarczego. Mikrokredyt zawodzi w pierwszym i trzecim wymiarze. Usugi finansowe, przekonuje Roodman, daj jednak ludziom wiksz wolno, jeli tylko potrafi z nich korzysta. Biedni ludzie uywaj ich, eby zyska wiksz kontrol nad swoim yciem pisze. Mikrokredyt czsto zwiksza niezaleno kobiet, dajc im kontrol nad rodzinnymi finansami. Z drugiej strony dug moe sta si puapk. W sumie usugi finansowe ze swej natury, cho nie automatycznie, sprzyjaj wolnoci69. Sam Yunus zdaje si zgadza: Nigdy nie twierdziem, e mikrokredyt zaatwi problem. Inaczej dlaczego bym stworzy pidziesit innych firm, ktre zajmuj si prawie wszystkim
132
od rolnictwa do telekomunikacji? To tworzenie miejsc pracy jest lekarstwem na bied70.
Mikrokredyty nie s uniwersalnym lekarstwem na ndz. Nie pomog krajom le rzdzonym przez skorumpowanych politykw. Jednak konkretnym ludziom mog pomc. Wilson Maina, jeden z moich przewodnikw po Korogocho, urodzi si i wychowa w slumsach. By zodziejem. W Nairobi zapanego zodzieja ludzie zabijaj na miejscu mwi Wilson. Kiedy kto ci nakryje, jedynym twoim ratunkiem jest policja. Zamkn ci do wizienia, ale nie pozwol zabi. Chocia czasami udaj, e nie widz linczu wzdycha. Wikszo moich kolegw ju nie yje. Wilson jest przekonany, e Bg mia wobec niego inne plany. Zacz od noszenia workw na targu dziesi szylingw (pitnacie centw) za wacy kilkadziesit kilogramw adunek. Tak odoy do pienidzy, eby dosta pierwsz poyczk. Dzi prowadzi rzeni i sklep z uywanymi ciuchami. Ubiera si z fasonem: w hawajsk koszul z wielkim nadrukowanym tygrysem. Dopiero teraz mog je ugali trzy razy dziennie mwi Wilson, klepie si po brzuchu i umiecha przez wybite zby.
133
6
Cwany jak so jak zwierzta i ludzie zabijaj si nawzajem
Nanyuki, Kenia, 2010
Ogromne szare zwierz stoi moe 200 metrw ode mnie. Podnosi trb i podrzuca piasek do gry. Sonie s bardzo cwane mwi Joseph Lepartire, wysoki facet w zielonym mundurze Kenya Wildlife Service, kenijskiej suby obrony przyrody, mj przewodnik i stranik. So prbuje sprawdzi, skd wieje wiatr. Potem bdzie mg rozpozna wchem, gdzie jestemy. Wzrok maj saby. Krzysztof prbuje zbliy si do sonia z aparatem i zrobi mu zdjcie. Zwierz odwraca si w naszym kierunku. Joseph podnosi karabin. Potrafi by bardzo agresywne. Mode samce walcz o samice. Troch jak u ludzi. Kiedy samiec zamie pot i wejdzie na pole, ma wiksze powodzenie u samic. Samice s duo mniej agresywne. Mam wraenie, e so patrzy na nas badawczo. Dalej wida stado: kilkanacie mniejszych zwierzt nie potrafi odrni samcw od samic i par modych.
Cwany jak so
135
Sonie s bardzo cwane mwi Joseph Lepartire z Kenya Wildlife Service fot. krzysztof mikus
Jestem na ogromnym prywatnym ranczu liczcym kilkadziesit tysicy hektarw, pooonym po zachodniej stronie Mount Kenya, drugiej co do wielkoci gry w Afryce. Na liczcy 5199 metrw n.p.m. szczyt wdrapuj si karawany zachodnich turystw marzcych o wyzwaniu w dzikich zaktkach Afryki (to cytat z ogoszenia polskiego biura podry). Jest to do wygodne wyzwanie, bo droga nie jest bardzo trudna. Niewielu z nich syszao o dramatycznym konflikcie, ktry rozgrywa si na stokach ogromnej gry. Jest wysoko, wic krajobraz nie przypomina Afryki, bardziej polskie Karkonosze. Nie ma palm i akacji. Na tle duej stodoy ze zboem, ktra te waciwie mogaby sta u nas, stado soni wyglda tak, jakby kto je wklei do zdjcia w Photoshopie. Przyszy si naje.
Dr Anthony King jest biaym Kenijczykiem. Pod miastem Nanyuki, baz wypadow dla turystw wchodzcych na gr, prowadzi organizacj Laikipia Wildlife Forum, ktra ma pomc ludziom y w zgodzie z dzikimi zwierztami. Spord nich najgroniejsze s sonie. Wszystkie pikne zwierzta to ogromny problem dla Kenijczykw, a poza tym w ogle ich nie obchodz mwi. Niszcz domy, poty i zbiory, zabijaj zwierzta hodowlane, wykopuj rury i kable z ziemi. Nie da si y obok nich. Sonie zjadaj zbiory i zabijaj chopw. Chopi zabijaj sonie motykami. Pierwotny konflikt o ziemi, wod i ywno zbiera miertelne niwo. Logika tego konfliktu jest prosta. Wyznacza j demografia. W latach szedziesitych w Kenii yo sze milionw ludzi. Dziesi lat temu dwadziecia dziewi milionw. Wedug spisu powszechnego z 2009 roku dzi Kenijczykw jest ju ponad trzydzieci osiem milionw.
Cwany jak so
137
W latach szedziesitych yo w Kenii szedziesit tysicy soni. Dzi czternacie tysicy. Jeszcze w latach dziewidziesitych na zboczach Mount Kenya byo ich tylko kilkaset, ale z powodu globalnego ocieplenia pnocna Kenia szybko zamienia si w pustyni i zwierzta migruj na poudnie. W 2010 roku na zboczach Mount Kenya yo cztery tysice soni. Przecitny farmer (chocia po polsku lepiej pewnie byoby go nazwa po prostu chopem) ma nieopodal Mount Kenya poletko wielkoci jednego hektara. Z niego musi wyywi rodzin liczc rednio pi, sze osb. yznej ziemi brakuje, wic ludzie osiedlaj si w korytarzach migracyjnych zwierzt i wypasaj krowy w parku narodowym. Przecitny so zjada dziennie 350-400 kilogramw rolin. Sonie maj wietny wch. Wyczuwaj, kiedy dojrzewa zboe. Uwielbiaj dynie. Mae poletko jeden so zaatwia w cigu nocy. Czego nie zje, to zdepcze i zasra mwi Gerald M. Ngatia, prezes Mount Kenya West Management Network, miejscowej organizacji pozarzdowej prbujcej uoy relacje midzy ludmi i soniami. Sonie zabijaj ludzi. Tylko w cigu jednego roku w okolicy Nanyuki byo pi-dziesi takich wypadkw. Najczciej gin dzieci, bo nie potrafi szybko ucieka albo nie zdaj sobie sprawy z niebezpieczestwa i podchodz zbyt blisko. Za jednego zabitego przez sonia rzd wypaca 200 tysicy szylingw (2,5 tysica dolarw) odszkodowania. Za okaleczenie pidziesit tysicy (625 dolarw). Za zniszczone uprawy farmerzy nie dostaj nic. Sysz sprzeczne opinie o tym, czy sonie atakuj ludzi z czystej zoliwoci, czy tylko w samoobronie. Ludzie, oczywicie, zabijaj sonie, chocia to nielegalne. Pastwowi urzdnicy s optymistami, dziaacze pozarzdowi pesymistami. To nie jest zaskakujce urzdnikom zaley na tym, eby przedstawi jak najlepszy obraz sytuacji, za ktr s odpowiedzialni. Ze sprzecznych wersji trudno wybra jedn.
138
Trzeba by dobrym dla zwierzt mwi Josaphet Ngonyo, sekretarz Kenya Coalition for Wildlife (zrzeszajcej dwadziecia organizacji ekologicznych). One nie atakuj nikogo, jeli nie s le traktowane. So zabija czowieka tylko wtedy, gdy wczeniej dozna od ludzi krzywdy. Pamita bl, bo nigdy nie zapomina, i mci si. Ludzie zabijaj sonie bardzo rzadko potwierdza Pascal Magiri, zastpca regionalnego szefa Kenya Wildlife Service w Laikipia. Dr Anthony King ma inne zdanie: Odbywa si powolna, nieoficjalna eksterminacja dzikich zwierzt. Kusownictwo nie jest ju problemem, jak w latach osiemdziesitych. Zabijaj je zwykli ludzie. Ludzie truj drapieniki, zabijaj sonie, czym si da chocia, jak usyszaem na miejscu, so to bardzo due zwierz i trudno go zabi motykami. Zabijanie sonia musi wyglda jak polowanie na mamuta przed kilkunastu tysicami lat tum ludzi osacza wielkie zwierz i prbuje je zatuc.
Ryszard Kapuciski zanotowa swoje spotkanie ze soniem w Tanzanii w latach szedziesitych: Nagle poczuem, jak nieprzenikniona ciemno, ktra zaczynaa si tu za owietlonymi stoami, koysze si i dudni. Trwao to krtko. oskot szybko narasta i oto tu zza naszych plecw, z gbi nocy, wyoni si so. Nie wiem, czy kto z was znalaz si kiedy oko w oko ze soniem, ale nie w zoo czy w cyrku, lecz w afrykaskim buszu, w tym miejscu, w ktrym so jest gronym panem wiata. Na jego widok ogarnia czowieka miertelne przeraenie. So-samotnik, odczony od stada, to czsto zwierz w amoku, rozszalay napastnik, ktry rzuca si na wioski, tratuje lepianki, zabija ludzi i bydo. So jest naprawd
Cwany jak so
139
duy, ma przenikliwe, widrujce spojrzenie i milczy. Nie wiemy, co si w jego potnym bie dzieje, co zrobi za sekund71. Zapamitaem t scen i byem bardzo rozczarowany, kiedy w Kenii dowiedziaem si, e nie sposb jest usysze sonia w buszu. Jak na przeraajcego demona przystao potrafi si porusza niezwykle cicho. By moe Kapuciski trafi na niezwykle haaliwy egzemplarz. By moe moi informatorzy wprowadzili mnie w bd. By moe reporter podkolorowa t sytuacj, jak mu si zdarzao. Ale strach czowieka przed soniem, ktry opisa, jest prawdziwy.
Tu obok wioski Gerald M. Ngatia prowadzi mnie w busz. Sonie maj bardzo due koci mwi. W krzakach le rozwleczone koci sonia chyba niezbyt ogromnego, moe 2-2,5 metra w kbie. Rozpoznaj miednic i czaszk, ktra ley par metrw dalej. Ngatia trca czaszk butem. Ten by chory albo pad z godu. Na pewno? Na pewno. Prawdopodobnie mwi Ngatia, ktry nagle interesuje si czym, co zobaczy w ssiednich krzakach. W wiosce rozmawiam z grup mczyzn stojcych przy drodze. Jak zwykle nie sposb powiedzie, co robi ani na co czekaj: by moe na nic. Rozmawiaj bardzo chtnie. Sonie? O tak, bardzo due szkodniki. W zeszym roku jeden zadepta dziecko, dziesicioletniego chopca. Zabijamy sonie? Skde. Nigdy. Przecie to zabronione! To absolutnie wykluczone. Sonie nie tylko niszcz pola i zabijaj ludzi. W wielu rejonach Afryki farmerzy przechowuj jedzenie zebrane ju z pl uprawy w maych spichlerzach budowanych z bota, drewna czy
140
cegie. So bez problemu moe si do nich dobra i wyrzdzi znacznie wicej szkd, ni gdyby zadepta cz pola. W praktyce skazuje ca rodzin na gd a do nastpnych zbiorw. Sonie potrafi take zabija krowy podobno dla zabawy i niszczy infrastruktur. Kiedy chc si napi, wyrywaj pracowicie wkopane w ziemi rury z wod. Zrywaj druty telefoniczne.
W Indiach, gdzie yje mniej ni trzydzieci tysicy soni, ale ponad miliard ludzi konflikt jest jeszcze bardziej krwawy. Wedug rzdowych danych co roku sonie zabijaj okoo 300 osb i niszcz dziesi-pitnacie tysicy domw oraz osiemdziesit milionw hektarw upraw. Ludzie zabijaj w Indiach co roku okoo 200 soni. Niewiele z nich pada ofiar kusownikw. Wikszo zostaje otruta; zatrute dynie sprawdzaj si wietnie. Inne padaj z powodu chorb, ktrymi zaraaj si od byda, jeszcze inne wpadaj na linie wysokiego napicia albo zderzaj si z pocigami72. Prbowano rnych metod, by zabezpieczy si przed soniami. Mona budowa poty. Ale zwyke nie dziaaj, potrzebne s elektryczne, a prd jest drogi i w wielu miejscach go nie ma. Mona sadzi ywopoty z ostrych, kolczastych rolin, ale trzeba je chroni, bo so moe je zniszczy, zanim wyrosn. Wok ywopotu trzeba wic i tak zbudowa pot elektryczny. Prbowano kopa fosy, ale okazao si to pracochonne i nieskuteczne. Deszcze je szybko rozmyway, a poza tym sonie uczyy si je zasypywa. Wystarczyo, e tupny w brzeg, a rw si zawala. Prbowano take budowa strefy buforowe piciometrowy pas zaoranej ziemi wok pl i wiosek, ze strategicznie rozmieszczonymi wieami obserwacyjnymi i systemami ostrzegaw-
Cwany jak so
141
Gerald M. Ngatia: Sonie maj bardzo due koci fot. krzysztof mikus
czymi. Te systemy byy rne, od puszek i butelek zawieszonych na drutach a po wyrafinowane elektroniczne czujniki wykrywajce drgania ziemi albo ruch duych zwierzt. Nie pomagay jednak ani lasery, ani podczerwie. Sonie byy sprytniejsze. Prbowano take sonie odstrasza. W strefach buforowych ludzie sadzili chili, sezam, herbat, tyto: roliny, ktrych sonie nie lubi. Uywano fajerwerkw i rakiet, puszczano z gonikw nagrane ryki przeraonych soni i przykre dla ich uszu ultradwiki, budowano ule, w ktrych umieszczano agresywne pszczoy, palono chili albo nawz, rozpylano ocet albo pieprz, a nawet feromony, ktre miay wprawi zwierzta w przeraenie. Uywano kolcw i gwodzi, czasami wysmarowanych trucizn. Nic nie pomagao. Prbowano wreszcie sonie wywozi, zwaszcza agresywne samce, ktre sprawiay problemy. Ale wychodzio to kiepsko, bo sonie maj dobr pami i wracay. W ostatecznoci do soni strzelano, ale jak czytam w smutnym raporcie specjalisty ze Sri Lanki jest to metoda wysoce kontrowersyjna i budzca emocje, etycznie i kulturalnie nie do przyjcia w wikszoci krajw azjatyckich. (...) Zabite zwierz moe by zastpione przez inne zwierz sprawiajce problemy73. Prbowano wreszcie stworzy system odszkodowa, ale okazao si, e ulega korupcji (jak caa administracja) i by podatny na wyudzenia.
Dr King nie uywa ostrych sw, ale nie ukrywa, e wielu obrocw przyrody z Zachodu uwaa za sentymentalnych idiotw, ktrzy w ogle nie rozumiej lokalnej sytuacji. Przyjecha do nas niedawno woski filmowiec. Przez par miesicy krci tu film przyrodniczy. Powiedzia mi: Mylaem, e tu s gwnie zwierzta, a okazao si, e Afryka jest
Cwany jak so
143
Pot przeciwsoniowy | fot. krzysztof mikus
pena ludzi. By naprawd zaskoczony mwi dr King z sarkazmem. Obrocy przyrody gadaj o dzikich zwierztach, ale nie o ekosystemie, ktrego czci s te ludzie. Przyjedaj tu z Londynu czy Nowego Jorku i zachwycaj si: Boe, jaka pikna przyroda. Ludzie mniej ich obchodz. Spr o sonie przypomina amigwk, w ktrej s cztery zazbiajce si elementy. Z Zachodu pyn do Kenii dotacje dla kenijskich organizacji pozarzdowych, ktre zajmuj si ochron przyrody. One s jedn stron sporu. Organizacje interesuj si gwnie zwierztami i mobilizuj zachodni opini publiczn w ich obronie. Drug s farmerzy, ktrzy chc, eby sonie nie niszczyy im pl. Farmerzy bardzo czsto nienawidz obrocw przyrody nienawici szczer i gorc. Trzeci wielcy ranczerzy, ktrzy kiedy hodowali owce i bydo, ale w latach dziewidziesitych przestao im si to opaca i zaczli przestawia si na turystyk. Oni w soniach widz rdo zarobku. Chtnie zarabialiby take na polowaniach, gdyby byy legalne (a s zakazane). Dla ranczerw caa sprawa ma przede wszystkim wymiar biznesowy. Zaley im na tym, eby mogli zarabia w spokoju na swoich maych prywatnych zoo. Czwart stron jest kenijski rzd, ktry te zarabia na turystach, i to bardzo duo, bo pobiera od goci z Zachodu bardzo wysokie opaty za wstp do parkw narodowych (pidziesit dolarw dziennie, od 2011 roku sto dolarw). Te pienidze przepadaj jednak gdzie w rzdowej administracji. Do farmerw yjcych w pobliu parkw narodowych trafia bardzo niewiele. Farmerzy, ktrzy yj najbliej soni i ponosz gwny ciar ich atakw, najmniej na nich mog zarobi, a wic maj siln motywacj, eby zabija zwierzta, a adnej, eby je chroni. Josaphet Ngonyo z Kenya Coalition for Wildlife: Niektre kraje w Afryce maj rop, inne zoa miedzi. W Kenii mamy dzikie zwierzta. To nasz skarb.
Cwany jak so
145
Joseph Wahome: Niebezpieczne samce trzeba odstrzeliwa fot. krzysztof mikus
Ten skarb jednak szybko topnieje. Od 2007 roku trwaj przetargi oficjalne i zakulisowe wok nowego prawa regulujcego wszystkie kwestie zwizane z dzik przyrod i parkami narodowymi. Jest projekt, s rozmowy, ale poszczeglne lobby od lat nie mog si dogada.
Nikt nie wie dokadnie, ile jest dzikich soni na wiecie. W Azji szacunki mwi o trzydziestu piciu pidziesiciu tysicach. W Afryce o 470 do 630 tysicy74. Sonie s bardzo wan czci caego ekosystemu. Poniewa potrzebuj ogromnego terytorium, zapewniaj w ten sposb przetrwanie wielu innym gatunkom zagroonych zwierzt i rolin. yj one dosownie w cieniu tych ogromnych zwierzt. Dr Max Graham jest dwumetrowym, zabjczo przystojnym Brytyjczykiem, ktry wyglda jak skrzyowanie Tarzana z Krokodylem Dundee. Jego organizacja, Laikipia Elephant Project, prbuje ratowa sonie (i ludzi) w takich warunkach, jakie s. Pomoglimy wioskom wybudowa pi potw przeciw soniom. Mamy dziesi posterunkw obserwacyjnych i uzbrojony zesp interwencyjny wylicza. Zesp dr. Grahama zna wszystkie sonie w rejonie. Najwiksze samce maj wasne imiona i kartotek z fotografiami. Kilka ma elektroniczne obroe z zainstalowanym GPS i telefonem komrkowym. Obroa automatycznie i regularnie wysya do bazy SMS-y z podanym pooeniem sonia. Dr Graham moe je wtedy oglda na mapie w swoim komputerze i przewidywa, gdzie mog zaatakowa. Sonie s niewiarygodnie inteligentne i potrafi przystosowa si do wszystkiego, co wymylamy mwi dr Graham. Prowadzimy z nimi prawdziwy wycig zbroje.
Cwany jak so
147
Poty przeciw soniom zaczto budowa w okolicy Mount Kenya w 1999 roku. Wczeniej prbowano rnych innych sposobw: wzdu pl sadzono pieprz i chili (sonie nie lubi zapachu pieprzu) albo prbowano budowa ule z pszczoami (ich te sonie nie lubi). Tak jak w Indiach pierwsza metoda okazaa si nieskuteczna, druga niepraktyczna. Zostay poty pod napiciem kilkunastu tysicy woltw na tyle silnym, e nawet so poczuje. Razem z Josephem Wahome, wsppracownikiem dr. Grahama, jad w teren, eby zobaczy pot. Musz uwierzy mu na sowo, e poty nie s zagroeniem dla innych zwierzt. Po drodze widziaem grup ludzi usiujcych wyplta z drutw martw yraf, ktra zapltaa si w przewody elektryczne. Trzeba j byo wycina z nich pi, kawaek po kawaku. Poty dziaaj. Prawie. Kopot w tym, e sonie s cwane. Sonie radz sobie z kadym potem mwi Wahome. Szybko rozpracowuj nowe konstrukcje. Wiedz, e wystarczy nacisn nog na sup, eby przewrci cay kawa potu i nie dotkn drutw. Budujemy wok supw wystajce osony z drutw pod napiciem, ale to te nie pomaga. Pot wic nie tylko jest drogi zbudowanie kilometra solidnego potu kosztuje kilkanacie tysicy dolarw ale wymaga te staego nadzoru. W nocy jedzi wzdu niego uzbrojony patrol w samochodzie terenowym. Wahome: Sonie nauczyy si czeka w krzakach, a patrol przejedzie, i dopiero potem przewracaj pot. Dr Graham: Jeeli jaki samiec stale amie pot, musimy go zastrzeli. Robimy to w porozumieniu z Kenya Wildlife Service. Poszukujemy agodniejszych metod, ale nie ma wyjcia. Reszta soni wie wtedy, e amanie potu grozi mierci.
148
W cigu piciu lat zesp dr. Grahama odstrzeli w ten sposb pitnacie soni. Gdyby nie byo potw i sonie mogyby wchodzi swobodnie na farmy, ludzie zabijaliby ich znacznie wicej mwi Gerald M. Ngatia, prezes Mount Kenya West Management Network.
Ludzie przestali y w zgodzie ze soniami prawdopodobnie okoo czterech tysicy lat temu, kiedy w Afryce zaczy pojawia si pierwsze osady rolnicze. Jest bardzo moliwe, cho trzeba tutaj opiera si na bardzo wtych przesankach, e sonie byy jednym z wanych powodw, dla ktrych afrykaskie wsplnoty rolnicze byy mae, sabe i rozwiny si pniej ni na przykad na Bliskim Wschodzie75. Sonie niszczyy las i zamieniay go w sawann. Przy okazji usuway siedliska much tse-tse, ktre przenosiy piczk afrykask, i w ten sposb otwieray coraz wiksze obszary kontynentu dla czowieka. Koczownicy prawdopodobnie polowali na sonie a w kadym razie z pewnoci potrafili to robi ale, jak podejrzewaj naukowcy, mieli do dyspozycji duo zwierzyny znacznie atwiejszej do upolowania76. Dopiero rolnicy weszli w bezporedni konflikt z wielkimi zwierztami. Ludzie przy tym nie zawsze wygrywali. W XIX wieku cay lud Sonjo opuci poudniow Keni, poniewa sonie regularnie niszczyy zbiory. Podobne migracje byy powszechne we wschodniej i poudniowej Afryce a do lat trzydziestych XX wieku. Apollo Kagwa, pierwszy minister i sekretarz krla plemienia Baganda z przeomu XIX i XX wieku, zanotowa, e Baganda mogli sobie poradzi ze soniami jedynie ograniczajc uprawy do niewielkich poletek, ktre potrafili obroni. Samotni farmerzy nie mieli szans.
Cwany jak so
149
Miejscowy malarz maluje sonie tylko z fotografii | fot. krzysztof mikus
W 1912 roku brytyjskie wadze w ssiadujcej z Keni Ugandzie zaczy za darmo rozdawa farmerom bro i amunicj, zachcajc ich do odstrzeliwania soni, pod warunkiem e ko soniowa przejdzie na wasno rzdu brytyjskiego. Do 1921 roku zabito w ten sposb kilka tysicy soni, ale problem nadal by palcy: sprowadzono z Europy myliwych specjalnie po to, eby zabijali zwierzta. W 1925 roku rzd brytyjski ustanowi w Ugandzie Departament Kontroli Soni, z ktrego bezporednio wywodzi si zarzd parkw narodowych w Ugandzie. A do poowy lat szedziesitych gwnym zadaniem tej instytucji byo odstrzeliwanie soni77.
Farmerzy musz dostawa pienidze za to, e yj blisko soni mwi dr Anthony King z Laikipia Wildlife Forum. Gdyby lokalne wsplnoty dostaway chocia kilka dolarw od kadego turysty, ktry przyjeda oglda dzikie zwierzta, sytuacja wygldaaby zupenie inaczej sdzi Josaphet Ngonyo, obroca zwierzt (jest to jedyna sprawa, w ktrej zgadza si z dr. Kingiem). Naley podnie wysoko odszkodowa przynajmniej do miliona szylingw (12,5 tysica dolarw) od kadej ofiary miertelnej i wycenia zniszczone zbiory zgodnie z ich rynkow wartoci. By moe rozwizaniem jest legalizacja polowa, chocia ta myl wywouje u obrocw przyrody dreszcze obrzydzenia. System mgby wyglda tak: co roku pewna liczba bogatych myliwych z Zachodu paciaby po kilkadziesit tysicy dolarw za prawo do odstrzelenia jednego zwierzcia. Na jednym myliwym z broni mona zarobi w ten sposb tyle, co na tysicu turystw z aparatami. Liczb zwierzt do odstrzau ustalayby pastwowe suby, dbajc o to, eby populacje soni nie byy zagroone. W sumie zwierzta mogyby na tym skorzysta, bo
Cwany jak so
151
mieszkacy, widzc w tym rdo staego dochodu, sami przestaliby je zabija. I ten system stwarzaby jednak ryzyko naduy. Nie jest wcale oczywiste, e pienidze za odstrza trafiayby przynajmniej w czci do farmerw, a nie do wiecznie deficytowego kenijskiego budetu. By moe te lokalnym urzdnikom atwiej byoby wtedy przymyka oczy za apwki na nielegalne polowania. Pastwo kenijskie dziaa lepiej ni wiele innych pastw afrykaskich, ale jak na europejskie standardy pozostaje biedne, skorumpowane i niewydolne. Pomysw jest wicej: jednym z nich jest wprowadzenie nadzorowanego przez pastwo systemu ubezpiecze dla farmerw, ktrzy mogliby, pacc ma skadk, mie gwarancj, e dostan odszkodowanie za straty wyrzdzone przez sonie. Jedno jest pewne zakaz zabijania dzikich zwierzt nie dziaa. Ludzie zabijaj sonie i jedz miso antylop, czy to si urzdnikom z miasta podoba, czy nie mwi dr King. Trzeba co szybko zrobi, bo konsekwencje bezczynnoci s katastrofalne. By moe cz pienidzy powinien da Zachd. Przyjedacie tutaj, ogldacie wspania przyrod i traktujecie j jako oglnoludzkie dobro. W takim razie wszystkie kraje powinny te paci za to, eby dzikie zwierzta w Kenii przeyy poza parkami narodowymi. Parki narodowe s mae i mog utrzyma bardzo mae populacje. Jeli tylko tam zostan zwierzta, wtedy nie bdzie si to bardzo rnio od zoo.
152
7
Formua 75 dlaczego ludzie w spokojnym kraju cigle goduj
Marsabit, Kenia, 2010
Kiedy po dugich deszczach woda zostawaa a do nastpnych. Wszdzie dookoa rosa trawa, a do Marsabit, jeziora Turkana i Etiopii. Ostatnio po deszczu woda znika w cigu jednego dnia. Od trzech lat nie padao w ogle. Czowiek, ktry to mwi, ma moe czterdzieci lat, a moe szedziesit. Suchy, pomarszczony i ylasty, wyglda jak mumia swojego pradziadka. Jest koczownikiem. Nosi koszulk polo, jak kolorow szat i znoszon bejsbolwk z logo Arsenalu Londyn. Nazywa si Hokho Qonchora, naley do plemienia Gabra i jest jednym ze starszych wioski Segel. Segel: kilkadziesit okrgych chatek-szaasw, kilkuset ludzi i kilkaset kz (to jedyny majtek i rdo utrzymania) w rodku ogromnej, pustej, suchej przestrzeni. Biay samochd, ktrym przyjechaem, jest jedynym ladem nowoczesnej cywilizacji w zasigu wzroku. Jestemy w Kenii, ale daleko od safari.
Formua 75
153
Hotel w Marsabit | fot. krzysztof mikus
Caa pnocna cz kraju to pustynia, na ktr turyci i ich pienidze docieraj bardzo rzadko. W zeszym roku dostalimy od rzdu tylko pi workw zboa, po pidziesit litrw kady, po trzy worki ryu i fasoli, dwie skrzynki oleju sysz. Od kiedy nie pada, mamy problem z wod i jedzeniem. Nie pada od lat, ale pasterze radz sobie, jak mog. Wod dowozi im beczkowz kilkadziesit kilometrw przez pustyni. Musz jednak zapaci, wic jeli chc mie wod, musz pojecha do Marsabit, odlegej o kilkadziesit kilometrw stolicy dystryktu, i sprzeda koz. Albo dwie. Pod wyschnitym drzewem stoj dwa due plastikowe zbiorniki na wod. Wsplnota starannie j racjonuje: dwudziestolitrowy zbiornik na rodzin dziennie. Kiedy nie ma wody, nie ma jedzenia mwi Qonchora.
W stolicy dystryktu Marsabit kobiety kc si pod studni. Z betonowej rynienki sczy si cienki strumyczek. W czasach kolonialnych [lata pidziesite A.L.] Brytyjczycy policzyli, e Marsabit moe utrzymywa dwa tysice ludzi mwi Duba Kalicha, mj przewodnik. Nikt nie wie, ilu tu teraz mieszka. Moe czterdzieci tysicy? Duba ma dobrze po pidziesitce. W Marsabit si urodzi, mieszka cae ycie i wychowa siedmioro dzieci. Kiedy byem may, codziennie rano cae miasto byo we mgle i czsto padao wspomina. Wody wystarczao dla wszystkich. Teraz nie starcza jej dla nikogo. Marsabit byo oaz na rodku pustyni: wok kilku wzgrz poronitych lasem tworzy si unikalny mikroklimat, wilgotny i chodny. Nawet pikne jezioro Paradise (czyli Raj) w lokalnym parku narodowym wyscho i zostao po nim klepisko.
Formua 75
155
Marsabit | fot. krzysztof mikus
Kiedy w 1997 roku jechaem na dachu ciarwki przez Marsabit do Etiopii, widziaem na horyzoncie cae stada soni. Dzi trudno je tu spotka: spod Marsabit przeniosy si na poudnie, w stron Mount Kenya. Na brak wody nie cierpi chyba tylko ojcowie kombonianie. Na wzgrzu nad miastem wznosi si ogromny, bogaty klasztor. Miejscowi nazywaj go Vatican City: przypomina redniowieczny zamek z basztami i dononem, tyle e wybudowany z betonu. Rabatki sam tam widziaem. Ojcowie kombonianie naturalnie zajmuj si pomaganiem ubogim w Afryce. Krzy ma moc przeksztaci Afryk w ziemi bogosawion Dwiganie Krzya nie jest dla mnie problemem. Pragn by wyklty dla dobra moich braci. Tym, co ma dla mnie znaczenie, jest nawrcenie Afryki pisa przed mierci ojciec Daniele Comboni, zaoyciel zakonu, do biskupw uczestniczcych w Soborze Watykaskim I. Widzi dla Afrykanw jedn jedyn drog do uzyskania penej godnoci: jest ni wiara w Chrystusa. () W nocy 10 padziernika 1881 roku, dokadnie w sercu owej Afryki, ktr tak namitnie pokocha, nadchodzi dla niego godzina spotkania z Bogiem czytam o Combonim na polskiej stronie zakonu78. Dzi klasztor kombonianw to z pewnoci najbardziej komfortowy lokal w Marsabit. Po miecie kr opowieci, e ojcom woskie jedzenie przywozi z odlegego o 500 kilometrw Nairobi helikopter. Nie wiem, czy to prawda, ale na mietniku na zboczu wzgrza widziaem gr opakowa po jedzeniu, ktrego nie powstydziyby si przyzwoite rzymskie delikatesy. Spaceruj po krugankach. Klasztor wyglda na pusty, nie sycha w nim nic oprcz wiatru, ktry dmie cay czas. Echo niesie si po wysprztanych korytarzach. Ze wzgrza, na ktrym stoi, wida chyba p Afryki. Ojcowie medytuj tu nad cierpieniem.
Formua 75
157
Gd jest poniej, w miecie, a waciwie w wioskach koczownikw. To wanie tak dziaa jedzenia jest za mao dla wszystkich, ale ci, ktrzy maj prac, czyli urzdnicy, drobni biznesmeni, pracownicy organizacji pozarzdowych, ksia, mog je kupi. Kobiety bo dwudziestolitrowe te zbiorniki z wod zawsze nosz kobiety dalej kc si pod studni. Wrzask i awantura. Duba Kalicha: Wsplnota ustalia, e ze studni mona korzysta tylko wieczorem, kiedy nazbiera si w niej woda, bo inaczej napenienie jednego pojemnika moe trwa godzinami. Ale jedna kobieta chciaa skorzysta ze studni teraz, a inne nie chc jej pozwoli. Kiedy pod Marsabit mona byo uprawia pola. Teraz jest tak sucho, e si nie da, a wody na irygacj nie ma. Bo skd, skoro dla ludzi jej brakuje? Wikszo mieszkacw okolicy podobno nawet 80 procent moe przetrwa tylko dziki jedzeniu, ktre dostaj od rzdu kenijskiego i organizacji pozarzdowych. Nie wszystkim ta pomoc wystarcza. Szacujemy, e w tym roku cierpi na skrajne niedoywienie 3 procent ludnoci, a na umiarkowane 14 procent mwi Francis Ngiru, urzdnik pastwowy noszcy tytu regionalnego penomocnika ds. ywnoci79. Rzd i Czerwony Krzy rozdaj jedzenie na jednym z gwnych placw miasta. Im dalej od Marsabit, tym trudniej o pomoc. To zachca ludzi, eby sprowadza si do miasta. W miecie wycinaj drzewa na opa a im mniej drzew, tym mniej wody. Im mniej wody, tym mniej jedzenia. Wszystko to jest ze sob cile powizane. Nikt nie ma pomysu, jak przerwa ten zaklty krg.
W roku 1783 bya bardzo zabjcza zaraza; a w 1784 i 1785 przeraajcy gd panowa w Egipcie z powodu sabych wyleww Nilu. (...) Ulice Kairu, na pocztku pene ebrakw, zostay
158
Wioska Segel | fot. krzysztof mikus
wkrtce oprnione z nich wszystkich, bo albo zginli, albo uciekli. Ogromna liczba nieszcznikw, chccych uciec od mierci, rozprzestrzenia si we wszystkich ssiednich krajach i miasta Syrii zostay zalane Egipcjanami. Ulice i miejsca publiczne byy zatoczone wycieczonymi i umierajcymi szkieletami. Korzystali oni ze wszystkich najbardziej odraajcych sposobw zaspokajania godu; najbardziej obrzydliwe jedzenie byo poerane skwapliwie; i Volney [francuski podrnik A.L.] wzmiankuje, e widzia pod murami staroytnej Aleksandrii dwch poaowania godnych ndzarzy, ktrzy siedzieli na truchle wielbda i szarpali si z psami o jego gnijc padlin. Szacuje si, e w cigu dwch lat region straci jedn szst swoich mieszkacw80. Jak wiemy, pastor Tomasz Malthus, autor tego obrazka, by przekonany, e podobne sceny s wpisane w smutn dol czowieka. Pisa, e gd jest jednym z najwaniejszych sposobw natury, aby trzyma przyrost liczby ludnoci w ryzach. Rzeczywicie te do bardzo niedawna towarzyszy ludziom stale. Wzmiank o klsce godu mona znale ju na glinianych tabliczkach Sumerw, takich samych jak te, na ktrych spisali epos o Gilgameszu. Przekazali na nich zblion w gruncie rzeczy do pogldu Malthusa myl, e gd to metoda, ktrej uywaj bogowie, kiedy na wiecie jest zbyt wielu ludzi. O godzie pisa te autor biblijnej Ksigi Nehemiasza, napisanej prawdopodobnie okoo IV wieku przed nasz er. Klska godu dotyka najbardziej populacji najbiedniejszych, czyli tych, ktre jak plemiona Gabra i Borana z pnocnej Kenii nawet w dobrych czasach yj na granicy biologicznego przetrwania. Dzi na wiecie yje w takich warunkach, jak notuje najwybitniejszy dzi analityk klsk godowych, irlandzki historyk gospodarki i ekonomista Cormac OGrada, jeszcze od 800 do 900 milionw ludzi81. Z punktu widzenia historyka zanikanie klsk godu jest dobr miar wzrostu bogactwa. W Anglii ostatnia wielka klska
160
godu wywoana nie wojn, tylko zymi zbiorami miaa miejsce okoo 1620 roku, w Szkocji okoo 1690, we Francji w 1788, na terenie dzisiejszych Niemiec i Woch oraz w Europie rodkowej okoo 1816, po zimnym lecie wywoanym wybuchem wulkanu Tambora na Indonezji rok wczeniej, w Japonii okoo 1830 roku, w Portugalii i w Irlandii gd zabija na masow skal po raz ostatni pod koniec lat czterdziestych XIX wieku (w Irlandii bya to najwiksza klska godu w historii), w Finlandii okoo 1860 roku. Ostatnia wielka klska godu w Europie wywoana innymi przyczynami ni polityczne nawiedzia Rosj w latach 1891-1892, zabijajc nawet p miliona ludzi. Ubstwo tumaczy wikszo problemw, ktre ma Afryka z niedoywieniem. O ile na innych kontynentach liczba ywnoci produkowanej na gow od lat szedziesitych prawie si podwoia, w Afryce bya w 2007 roku nisza ni w 1960 w roku, w ktrym wiksza cz krajw kontynentu uwolnia si od kolonialnego panowania82. Oczywicie biedni ludzie umierali z godu w Europie i to w czasach pokoju, a nie wojny jeszcze w epoce, kiedy wielkie klski godu od dawna naleay do przeszoci. Bolesaw Prus odnotowuje mimochodem takie przypadki w swoich Kronikach jeszcze w latach osiemdziesitych XIX wieku, z ubolewaniem, ale bez zdziwienia. Niedoywienie na ziemiach polskich byo zjawiskiem powszechnym, zwaszcza na wsi, a do II wojny wiatowej. W zeszym stuleciu jednak klski godu byy w ogromnej wikszoci efektem polityki czasami ubocznym, czasami zamierzonym, jak w przypadku wywoanego przez Stalina godu na Ukrainie, ktry zabi wiele milionw osb.
Na pustyni gd zabija przede wszystkim dzieci przed pitym rokiem ycia.
Formua 75
161
Niedoywione dziecko bardzo atwo pozna tumaczy pielgniarka Attilia Zahra Johnstone, szefowa maej wiejskiej kliniki we wsi Manyatta Jillo pod Marsabit. Wylicza: S chude i wygldaj na chore. W ogle si nie miej. Nie maj apetytu. Ich twarze wygldaj jak twarze starcw. Kiedy naciniesz palcem ich skr, nie wraca na miejsce, bo w ogle nie jest sprysta. Attilia Johnstone nie potrzebuje miarki specjalnej opaski, ktr si zakada dziecku na rk, eby sprawdzi, czy jest niedoywione. Opaska ma wycite w rodku okienko. Kiedy po zaoeniu na rk dziecka i zaciniciu paska pokazuje si w okienku czerwony kolor, to znaczy, e jest le. ty niedobrze. Zielony w porzdku. Pielgniarka a waciwie felczerka, bo w okolicy lekarze s tylko w szpitalu w Marsabit i dlatego peni funkcj lekarza nosi nieskazitelnie biay fartuch. Na jej biurku ley zaczytany Diabe ubiera si u Prady w paperbacku. Prbuj sobie wyobrazi t scen: do felczerki przychodzi matka z wygodzonym dzieckiem. Johnstone niechtnie podnosi oczy znad ksiki: jest w momencie, w ktrym Andrea Sachs, asystentka demonicznej szefowej magazynu o modzie Runway, stoi w korku na Manhattanie i prbuje przypomnie sobie, jak obsuguje si rczn skrzyni biegw w porsche. Attilia Zahra Johnstone zamyka powie i zabiera si do waenia dziecka, wiedzc, e prawdopodobnie nie moe mu pomc. Bardzo czsto si zdarza, e niedoywione dziecko, ktrym si zajmujemy, nie przybiera w ogle na wadze tumaczy Johnstone. Wsplnota w ogle nie traktuje jedzenia jako lekarstwa, tak jak piguki na malari. W Afryce ludzie dziel si z rodzin i ssiadami wszystkim, nawet jeli to naley do dzieci. Najwicej dostaje zwykle ojciec. Dlaczego? pytam. Przecie bez jedzenia dziecko moe umrze. Ale to big man utrzymuje ca rodzin! On jest najwaniejszy tumaczy felczerka. Kobiety chc zadowoli ma.
162
Klinika w Manyatta Jillo. Attilia Johnstone nie potrzebuje tych opasek, eby sprawdzi, czy dziecko jest niedoywione | fot. krzysztof mikus
Magazyn jedzenia terapeutycznego, szpital w Marsabit | fot. krzysztof mikus
Wic najczciej on je, czasem ssiedzi, potem kobieta daje jedzenie dzieciom, a na kocu je sama. Wrd nomadw mczyni zajmuj si zwierztami, ale w miecie to kobiety czsto zarabiaj pienidze. Nawet w Marsabit jednak m podejmuje decyzje, a wic i dzieli jedzenie. Czasy si zmieniaj, ale pozycja gowy rodziny pozostaje silna. Felczerka wic na przykad miesza mk z olejem w papk, ktr trzeba zje od razu (eby nie mona byo jej rozda albo sprzeda). Wydaje te jedzenie w maych porcjach, po ktre trzeba czsto przychodzi. Wtedy s wiksze szanse, e dziecko je dostanie. Gd tak jak wiele chorb zwykle nie jest bezporedni przyczyn mierci. Anemia i niedoywienie uatwiaj zadanie ostatecznego ciosu malarii albo biegunce.
Jeszcze dugo po powrocie z Marsabit byem przekonany, e uprzywilejowanie mczyzn to prosty efekt podrzdnej pozycji kobiet. Jak si okazuje, gd te tradycyjnie ju od XIX wieku przedstawiany by w literaturze piknej i przez dziennikarzy przede wszystkim jako dowiadczenie kobiet i dzieci. Do dzi to one najczciej pojawiaj si w reportaach i na zdjciach z klsk godu w tym take moich83. Okazuje si, e jest to topos literacki i jak to bywa, mylcy. W czasie tych klsk godu, o ktrych mamy dobre historyczne dane, to mczyni umierali czciej. Cormac OGrada cytuje obserwatorw godu w Irlandii z 1846-1847 roku piszcych o mieszkacach publicznych schronisk dla biednych, workhouses: Nikt dotd nie by w stanie wytumaczy, dlaczego mczyni i chopcy padaj szybciej pod ciarem godu ni druga pe; ale tak wanie jest; gdziekolwiek pjdziesz, kady urzdnik powie ci, e tak jest. W tym samym workhouse, w ktrym znajdziesz dobrze wygldajce dziewczta i kobiety, znajdziesz
Formua 75
165
te mczyzn i chopcw w stanie najgorszego fizycznego zaamania; przy czym obie pcie s obdarzane rwn opiek84. Podobnie byo wedug irlandzkiego historyka w oblonym Leningradzie w latach 1941-1943: mczyni czciej trafiali do szpitali w stanie godowego wycieczenia i znacznie czciej z tego powodu umierali. Na greckiej wyspie Syros w czasie godu w latach 1941-1942 miertelno mczyzn wzrosa omiokrotnie, a kobiet piciokrotnie; przy czym to modzi mczyni, w wieku od pitnastu do trzydziestu piciu lat, umierali z godu najczciej. Take w czasie wielkiego godu w Chinach wywoanego polityk Mao w latach 1958-1961 zmaro dwukrotnie wicej mczyzn ni kobiet, jeli wierzy oficjalnym danym demograficznym. Podobnie w czasie klski w Bengalu w 1943 roku to mczyni umierali czciej ni kobiety. Wyjanienia moe czciowo dostarczy fizjologia spekuluj uczeni. Ciaa kobiet i mczyzn maj inne proporcje tuszczu i mini, a zuywajce wicej energii minie s kosztownym obcieniem w czasie godu. Take wrd innych ssakw w czasie godu czciej gin samce ni samice. Zapewne kultura take odgrywa tu rol wykonujcy zazwyczaj cikie prace fizyczne mczyni s bardziej naraeni na wyczerpanie85. W obliczu godu nie ma jednak adnej rwnoci. Zwykle najczciej umieraj mae dzieci i starcy (chocia jeli chodzi o starcw, dowiadczenia historyczne nie s jednoznaczne, pisze OGrada). Wedug najnowszych szacunkw rocznie z godu umiera 2,6 miliona dzieci, czyli 300 co godzin, ale przyczyn mierci nie wpisuje si na wiadectwach zgonu. O ile w ogle wypisuje si wiadectwa zgonu86.
Organizm poddaje si godowi etapami. W trakcie prowadzonych w czasie II wojny wiatowej w warszawskim getcie ba-
166
da nad godem ydowscy lekarze (wikszo z nich nie przeya wojny; maszynopis ukryto po aryjskiej stronie) pedantycznie rejestrowali i opisywali rozmaite skutki braku jedzenia: wysychanie skry, obrzk ciaa, trwae przykurcze mini, zmiany w ukadzie krenia i krzepliwoci krwi oraz w funkcjonowaniu wzroku. Pisali, e najpierw czowiek godny za wszelk cen stara si zdoby poywienie. Dopiero pniej, kiedy jest cakowicie wycieczony, przychodzi apatia i obojtne czekanie na mier87. W Marsabit nikt nie umiera z godu na ulicy, jak w warszawskim getcie w czasie okupacji. Nie wida zagodzonych dzieci z wydtymi brzuszkami, ktre mona zobaczy co roku po ogoszeniu wynikw konkursu World Press Photo na zdjciach z Sudanu czy z Etiopii. W takich miejscach jak Marsabit i setkach innych w caej Afryce gd nie jest klsk ywioow, spadajc na ludzi co kilka lat, ale staym elementem ich ycia: jest zjawiskiem mniej oczywistym i zarazem bardziej skomplikowanym. Z telewizyjnych obrazw klsk godu tumw godujcych dzieci w Etiopii czy Czadzie bierze si najbardziej chyba rozpowszechnione nieporozumienie, z ktrym si w Polsce, kraju sytych, zetknem: e ludzie umieraj z godu wtedy, kiedy jedzenia zwyczajnie nie wystarcza dla wszystkich. To nieprawda: ludzie umieraj z godu bardzo blisko tych samych miejsc, w ktrych dziaaj restauracje, a wieczorem ich najedzeni klienci ogldaj mecz przy piwie. Tak jak w Marsabit. Biedni nie maj co je wtedy, kiedy ich nie sta na zapacenie rynkowej ceny za ywno. Decyduj czsto grosze. Rnica kilkudziesiciu centw w cenie worka zboa czy ryu, ktrej przybysz z Europy w ogle nie zauway, bo to dla niego rwnowarto biletu autobusowego w ojczynie, moe rozstrzyga o yciu i mierci. Jest w t sytuacj wpisane, gdzie gboko, nieludzkie okruciestwo mier z godu wpisana jest tu w rytm ycia. Nikomu w Marsabit nie staje w gardle baranina z ryem, ktr mona
Formua 75
167
Niedokoczona studnia na pustyni | fot. krzysztof mikus
zje w restauracji, z powodu wiadomoci, e tu obok (bo jednak ju nie w samym miecie) inni ludzie nie maj co je. Mona to atwiej zrozumie, pamitajc, e jeszcze w XIX wieku podobnie byo u nas. W Galicji i w zaborze rosyjskim te biedni ludzie godowali i bynajmniej nie wszystkich to oburzao. Take w warszawskim getcie ludzie atwo zajmowali si swoimi sprawami obok umierajcych z godu na chodnikach rodakw. Jeszcze jedno nieporozumienie bierze si z powszechnego obrazu Afryki, ktr wielu ludzi na Zachodzie wyobraa sobie jako kontynent peen wojen i okruciestw. Prawda, e ludzie czsto goduj w miejscach, w ktrych toczy si wojna domowa (jak w czci Sudanu) albo rzdzi okrutny dyktator (jak w Zimbabwe). Ale w Kenii nigdy nie byo wojny domowej, a rzdy nawet jeli nie zawsze demokratyczne byy zwykle, jak na miejscowe warunki, liberalne. Podobnie jest w Malawi, w Zambii i w wielu jeszcze innych krajach, w ktrych ludzie regularnie umieraj z godu. W okolicach Marsabit doszo w 2006 roku do walk plemiennych ale byy to walki o wod i pastwiska. Przemoc nie bya rdem godu, ale jego rezultatem.
Nie wiem, jak moi rozmwcy z wioski Segel poradzili sobie z wielk susz, ktra w 2011 roku rok po moim pobycie w Marsabit nawiedzia cay Rg Afryki: Keni, Etiopi, Somali i Dibuti. Wedug organizacji midzynarodowych bya to najgorsza susza od 1950 roku, a zagroonych godem 11,5 miliona ludzi. Najgorzej byo na poudniu Somalii. W lipcu ONZ ocenia, e codziennie umiera tam jedno na 1,7 tysica dzieci, a co trzecie dziecko cierpi na kracowe niedoywienie. Wikszo Somalijczykw to pasterze a na poudniu kraju susza zabia ponad 90 procent zwierzt.
Formua 75
169
Codziennie prawie dwa tysice wygodzonych Somalijczykw docierao do obozu uchodcw w Dadaab w ssiedniej Kenii. Pokonywali pieszo setki kilometrw przez pustyni, idc caymi rodzinami88. Ucieczka od zawsze bya jednym z gwnych sposobw radzenia sobie z godem. Szlak przez pustyni do Kenii szybko zosta nazwany drog mierci. Ludzie przekradali si przez granic, ktra oficjalnie jest zamknita. Po drodze czekali bandyci i bojwki islamistw, ktre raboway, gwaciy i zabijay. Rodzice czsto opowiadali, e w drodze grzebali dzieci, ktre nie zniosy wdrwki. Niektrzy musieli porzuci najsabsze dzieci na pustyni, eby dotrze do obozu z tymi, ktre byy silniejsze. W pustynnym obozie w Dadaab, zaprojektowanym na dziewidziesit tysicy ludzi, wegetowao u szczytu katastrofy ju 400 tysicy. Wadze kenijskie nie radziy sobie nawet na czas z rejestracj uchodcw. Wiele dzieci umierao ju w obozie, bo docieray tak niedoywione, e nawet pomoc medyczna nie bya w stanie ich uratowa. Organizacje midzynarodowe maj precyzyjn definicj klski godu: ogaszaj j wtedy, kiedy na danym obszarze umieraj dziennie dwie osoby na dziesi tysicy mieszkacw. W poudniowych prowincjach Somalii miertelno bya pi razy wysza. wiat mobilizowa pomoc zbyt wolno. Bank wiatowy da 500 milionw dolarw, Wielka Brytania 145 milionw, Unia Europejska nawet 158 milionw. Pastwa czonkowskie, niezalenie od Brukseli, zadeklaroway jeszcze 148 milionw. Tymczasem wedug wielkiej brytyjskiej organizacji pozarzdowej Oxfam, zajmujcej si pomoc humanitarn i rozwojow, do stycznia 2012 roku potrzeba byo co najmniej miliarda dolarw. Pienidze w kocu zebrano, ale i tak zmaro pidziesit-sto tysicy osb. Organizacje midzynarodowe i rzdy wiedziay, e kryzys nastpi, wiele miesicy wczeniej, na dugo przed tym, zanim ludzie zaczli umiera. Pierwsze prognozy godu pojawiy si
170
ju w sierpniu 2010 roku, kiedy potwierdzono zmiany pogody wywoane La Nia cyklicznym, powracajcym co kilka lat zjawiskiem klimatycznym, wywoanym zmian ukadu prdw na Pacyfiku, ktre powoduje anomalie pogodowe w Afryce i Ameryce Poudniowej. Kiedy od padziernika do listopada 2011 roku w Somalii nie spady deszcze, byo ju pewne, e problem bdzie. Na pocztku 2011 roku mao znane instytucje o skomplikowanych nazwach FSNWG (ang. Food and Security and Nutrition Working Group for East Africa) czy FEWSNET (Famine Early Warning Systems Network) alarmoway rzdy, e sytuacja bdzie bardzo za, jeeli deszcze wiosenne, padajce od marca do maja, nie nadejd. Mimo to, kiedy take te deszcze nie spady, rzdy okazay si nieprzygotowane do sytuacji. To nie znaczy, e nie zrobiy nic. Wedug Oxfamu, ktry zajmowa si midzy innymi pomoc ywnociow w Rogu Afryki, rzdy Etiopii i Kenii zadziay z grubsza tak jak trzeba. Oba kraje maj narodowe systemy ostrzegania przed katastrof godu: tylko dziki niemu liczba ludzi potrzebujcych pomocy w Etiopii wyniosa zaledwie 2,8 miliona najmniej od lat (pniej podniesiono ten szacunek do 4,5 miliona)89. Rzd kenijski zadziaa z opnieniem: ogosi stan klski dopiero w marcu 2011 roku, kiedy ludzie na pustyni ju umierali. Te biedne kraje prboway jednak co zrobi. Zupenie inaczej zachowali si islamici z Al-Szabab rzdzcy wiksz czci poudniowej i rodkowej Somalii. Al-Szabab wyrzuci z kraju wszystkie zachodnie organizacje niosce pomoc humanitarn, a kiedy okazao si, e ludzie masowo umieraj, zezwoli na powrt tylko wybranym. Jeszcze w lipcu 2011 roku, kiedy ONZ oficjalnie ogosi w Somalii stan klski godu, rzecznik Al-Szabab odpowiedzia, e byo to politycznie motywowane, i nazwa t deklaracj czyst propagand90. W ten sam sposb reagoway wszystkie dyktatorskie reimy, ktrym zarzucano, e ich poddani goduj od Rosji Stalina
Formua 75
171
(gd na Ukrainie zabi osiem-dziesi milionw osb), przez Chiny Mao (nawet 35 milionw w latach 1958-1962) po Zimbabwe Roberta Mugabe na pocztku XXI wieku. Dyktatorw mona z ich punktu widzenia zrozumie. Skazuj swoich poddanych na gd, bo umacnia to ich wadz. Dlaczego jednak zawid demokratyczny Zachd? Przyczyny s prozaiczne: rzdy i ONZ czuj si zmuszone do dziaania pod presj mediw. Zbieranie duych sum na pomoc humanitarn zaley od zainteresowania mediw i opinii publicznej, na co nie mona liczy, dopki kryzys nie wybuchnie pisze na blogu szef dziau badawczego Oxfamu Duncan Green. Rzdy boj si, e wydadz pienidze niepotrzebnie i nara swoj reputacj; boj si, e bd wtrca si za mocno w wewntrzne sprawy innych krajw; s wreszcie znuone powracajcymi ostrzeeniami przed godem i nauczyy si traktowa katastrofy godu w najbiedniejszych krajach wiata jako przykry, ale nieusuwalny element naturalnego porzdku rzeczy91.
Hindus Amartya Sen, sawny ekonomista i laureat Nagrody Nobla, znakomity specjalista od spraw godu, twierdzi, e klski godu nie zdarzaj si w funkcjonujcych demokracjach bo wolne media mobilizuj rzdzcych i pomoc midzynarodow. Gd zdarza si na kolonialnych terytoriach rzdzonych z zewntrz (jak w brytyjskich Indiach albo w Irlandii rzdzonej przez wyobcowanych angielskich wadcw) albo w krajach jednopartyjnych (jak na Ukrainie w latach trzydziestych, w Chinach w latach 1958-1961 albo w Kambody w latach siedemdziesitych), albo w wojskowych dyktaturach (jak w Etiopii, Somalii albo niektrych krajach Sahelu w niedawnej przeszoci)92. Nie jest jednak oczywiste, czy Kenia jest dziaajc demokracj w rozumieniu Sena, chocia nie ma tu cenzury i odby-
172
Droga do Marsabit | fot. krzysztof mikus
waj si wybory. S te wolne i bardzo dynamiczne media. Gd jednak staje si medialnym wydarzeniem raz na jaki czas kiedy zbiory s wyjtkowo ze i biedni ludzie umieraj masowo. Pezajce niedoywienie w biednych prowincjach rzadko staje si politycznym tematem. W gazetach w Nairobi, ktre czyta klasa rednia, czciej mona przeczyta o problemach z nadwag, ktre wywouje odywianie w fast foodach. Podobnie jest rwnie w Indiach, ojczynie Sena: jeden z jego polemistw, ktry bada tam niedoywienie, naliczy przynajmniej 300 zgonw z godu w jednym niewielkim regionie, Kalahandi w stanie Orissa93. Katastrofy nie byo, nikogo to nie obchodzio. Kraj ma wiele pilnych problemw. Caa pnocna Kenia bya przez lata zaniedbywana tumaczy Benot Delsarte, mieszkajcy w tym kraju od kilkunastu lat Francuz, dyrektor oddziau midzynarodowej organizacji Action contre la Faim (fr. Akcja przeciw godowi). Ale s granice tego, co rzd moe zrobi. Na to, e ludzie umieraj z godu, skada si wiele przyczyn. Na przykad miejscowe zwyczaje: wiele matek nie karmi noworodkw piersi, tylko daje im kozie albo krowie mleko, bo to pokazuje, e rodzina jest zamona i ma zwierzta. Dzieci s przez to sabsze ju na samym pocztku ycia. Pracujemy nad rodzinami, ale to nie daje wiele. Nie mona te policzy wpywu globalnego ocieplenia. Jeszcze niedawno co dwa, trzy lata ludzie mogli mie naprawd dobre zbiory. Teraz jest coraz bardziej sucho, a granice pustyni si przesuwaj. Ostatni element ukadanki to wzrost populacji. W Kenii w cigu pierwszej dekady XXI wieku przybyo prawie dziesi milionw ludzi! Delsarte: Pasterze z pnocnej Kenii trac zwierzta, ktre padaj z godu i pragnienia, i lduj w miastach. W slumsach ludzie mniej goduj, ale maj inne problemy: przestpczo i HIV. Niekoniecznie yje im si lepiej.
174
Nie jestem pewien, czy Benot zdaje sobie spraw z ironicznego wymiaru sytuacji, w ktrej rozmawiamy. Spotkalimy si na lunch w nowym centrum handlowym w Nairobi i siedzimy wanie w bardzo przyjemnej francuskiej restauracji, w ktrej mona dosta nawet butelkowan wod rdlan przywiezion samolotem z wysp Fidi.
W szpitalu w Marsabit ogldam magazyn peen przeterminowanych odywek dla godujcych. Dzieci, ktre s zbyt sabe, eby je jedzenie normalne, doywia si specjaln mieszank, na ktr skada si midzy innymi mleko w proszku i maso orzechowe. Formua 75 zawiera 75 kcal w stu mililitrach (waca sto gramw tabliczka czekolady to okoo 500 kcal), w tym bardzo duo biaek i witamin. Czsto dostajemy jedzenie od ONZ mwi Dominic Mbare, w szpitalu odpowiedzialny za doywianie. Dostarcza je jednak prywatna firma, ktra oszczdza. Dowozi nam jedzenie, ktremu zosta tylko miesic do upywu terminu przydatnoci do spoycia. Niewiele z nim moemy zrobi. Prbujemy si skary, ale nie dostalimy nigdy odpowiedzi. Dystrybucja pomocy ywnociowej jest bardzo trudna. W Marsabit przynajmniej jest szpital. W wielu wioskach na pustyni, nawet jeli jest orodek pomocy medycznej, to zamknity na cztery spusty, bo pielgniarze nie chc tam pracowa. Nikt nie potrafi nawet pomyle o systemowym rozwizaniu problemu. Kiedy o to pytam, moi rozmwcy patrz na mnie jak na wariata. Pytam te o to Benot Delsartea we francuskiej restauracji w Nairobi. Darczycy udzielaj pomocy tylko w sytuacjach kryzysowych, kiedy jest wielka katastrofa, albo na leczenie dzieci, kt-
Formua 75
175
rym grozi mier. Duo trudniej dosta grant na kompleksow pomoc. Leczymy dziecko i po trzech miesicach do nas wraca. Benot, nie masz dosy swojej pracy? pytam. Benot wzrusza ramionami, wodzc widelcem po talerzu. Nie naprawi wiata, ani nawet tego kraju, ale zawsze kogo uratuj od mierci. Myl, e to warto robi.
176
8
Oczywicie, e dzieci umieraj dlaczego malaria cigle zabija, chocia wietnie wiemy, jak z ni wygra
Namukubembe, Uganda Tafu Abuipe, Ghana, 2011
May czowiek ma moe p roku. Ley na barogu pod moskitier i ciko oddycha. To dziecko pewnie jeszcze mona byoby uratowa mwi Carlos. Ale myl, e wkrtce umrze. Carlos wie, co mwi: jest lekarzem i p ycia spdzi w Afryce (drugie p leczc pacjentw w rodzinnej Hiszpanii). Grupka biaych ludzi toczy si w ciasnym domku z wypalanej domowym sposobem cegy. Zamiast podogi klepisko. Przenoszce malari moskity mog dosta si do rodka bez trudu, bo okna nie maj szyb. Na cianie wisz jakie resztki zuytych ubra i stare radio na baterie. Stoimy za Carlosem dziesicioro europejskich dziennikarzy i dziaaczy organizacji pozarzdowych i patrzymy w milczeniu na umierajce dziecko. Do maej wioski Namukubembe nieopodal rde Nilu w Jinja w Ugandzie przywioza nas koalicja europejskich organizacji pozarzdowych, ktre w wikszoci za pieni-
Oczywicie, e dzieci umieraj
177
Dziecko Robiny. Choroby przychodz i odchodz mwi matka fot. marta nowakowska
dze Unii Europejskiej prowadz kampani Stop Malaria Now!94. Na zewntrz czeka matka dziecka. Ma na imi Robina, jest trzydziestoletni wieniaczk, dzieci ma siedmioro. Jej m umar na AIDS par miesicy temu, kiedy bya w ciy i miao si urodzi najmodsze. Robina ma HIV. Dziecko by moe, nie wiadomo, nikt go nie podda go testowi. Za domkiem skromne poletko kukurydzy i grb ma nieporzdnie odlany z cementu. Robina nie mwi po angielsku, ale nasz przewodnik z lokalnej organizacji pozarzdowej tumaczy: Jak widzicie, warunki do spania s ze. Ma tylko jedn moskitier, pod ktr pi ona i najmodsze dziecko. Kiedy ten may (pokazuje moe trzyletniego chopca, ktry krci si dookoa nas) poparzy si gorc zup, pojechaa z nim do szpitala i nie moga doglda pola. Dlatego teraz nie maj co je. Carlos: To, e malaria zabija tylu ludzi, w tym a 90 procent w Afryce, wynika z ndzy. Nie ma szpitali, personelu medycznego, lekarstw, nie ma jak dojecha. To wiadectwo poraki caego systemu opieki zdrowotnej. Wedug najnowszych szacunkw malaria zabia w 2010 roku a 1,2 miliona ludzi, ale ilu dokadnie, nie wie nikt: dolna granica to 850 tysicy, grna 1,6 miliona95. Teoretycznie dziecko Robiny mona byoby zawie do szpitala i da mu leki. Ale lekw moe nie by, a droga jest duga i kosztowna. No i za tydzie zachoruje znowu. Robina mwi, e choroby przychodz i odchodz same. Dziennikarzy zaprasza si na takie wyjazdy, eby po powrocie napisali alarmujce opini publiczn artykuy o tym, e w dalekich krajach dzieje si wielkie zo (gd, AIDS, malaria), z ktrym trzeba walczy. Kiedy sucham moich przewodnikw ze Stop Malaria Now!, czuj si niezrcznie. Wiem, e nie napisz dokadnie tego, czego chc.
179
Ludzie z Zachodu myl czasem, e walka z chorobami w Afryce jest atwa: wystarczy dowie lekarzy i lekarstwa, eby Afrykanie przestali umiera na choroby, ktre w Europie dawno przestay by zmartwieniem, takie jak trd, malaria czy grulica. Doktor Carlos pracuje w Afryce od trzydziestu lat i ju na pocztku przekona si, e to nie jest takie proste. Jego pierwszym miejscem pracy bya maa osada koczownikw w pnocnej Kenii, do ktrej pojecha jako wolontariusz organizacji Lekarze bez Granic. Mieszkaem w maym domku. W jednym pokoju bya sypialnia, w drugim mj gabinet. Po kilku tygodniach ustawiay si do mnie kolejki. Mogem przyjmowa nawet dwustu pacjentw dziennie. Pracowa tak kilka tygodni. Pewnej nocy, tu przed witem, obudziy go serie z kaasznikoww. Zorientowaem si, e strzelaj do mojego domu. Wszystkie ciany byy z bota, wic pociski przelatyway na wylot. Sturlaem si z ka i leaem pasko na pododze, modlc si, eby mnie nie trafili. Dopiero po paru godzinach, kiedy strzay ju dawno ucichy, Carlos odway si wsta z klepiska. Okazao si, e klan z ssiedniej wioski by zazdrosny, e jego kuzyni maj wasnego lekarza, i postanowili go zastrzeli. Zaczem leczy take drugi klan. Bardzo si zaprzyjanilimy mwi Carlos. Ale teraz wiem, e zanim sprbujesz zmieni co w tradycyjnym spoeczestwie, musisz wiedzie, jak ono dziaa. Dobrze to zapamitaem.
W nowiutkim gmachu ugandyjskiego ministerstwa zdrowia w stolicy kraju Kampali biurokraci opowiadaj o przeraajcej sytuacji z szerokimi umiechami jakby bya normalna.
180
Malaria w Ugandzie zabija wicej ludzi ni AIDS. Co roku umiera z jej powodu siedemdziesit tysicy ludzi, gwnie dzieci do lat piciu i ciarnych kobiet informuje z umiechem od ucha do ucha dr Peter Okui, zastpca rzdowego komisarza ds. kontrolowania malarii i zarazem nadzorca Narodowego Programu Kontrolowania Malarii. Na ponad 90 procentach powierzchni kraju malaria jest obecna przez cay rok, w porze deszczowej i suchej. Powoduje ogromne straty ekonomiczne. Doroli nie przychodz do pracy, dzieci do szkoy. Okolice jeziora Kyoga na pnocy kraju to jak informuj urzdnicy najbardziej malaryczne miejsce na wiecie. Naukowcy policzyli, e na kadego mieszkaca przypada tam rocznie rednio 1,5 tysica uksze komarw przenoszcych wywoujcego malari pierwotniaka Plasmodium falciparum. Uganda jest krajem bardzo biednym, a malaria pochania 40 procent wszystkich (niezbyt wielkich) wydatkw na ochron zdrowia. Chocia pod trwajcymi ponad dwadziecia lat rzdami prezydenta Museveniego silnego czowieka wschodniej Afryki wzrost gospodarczy rzadko spada poniej 8 procent rocznie, Ugandyjczycy z PKB wynoszcym per capita 1,2 tysica dolarw s nadal duo biedniejsi nawet od ssiadujcych z nimi Kenijczykw (1,6 tysica dolarw na gow). Oba kraje s wielokrotnie biedniejsze ni Polska (18,8 tysica dolarw w 2011 roku, wszystkie sumy liczone liczone wedug parytetu siy nabywczej, czyli tego, co realnie mona za nie kupi)96. Poniewa Ugandyjczycy s biedni, 40 procent budetu na ochron zdrowia to dwa, moe trzy dolary na osob rocznie. Mamy problemy przyznaje dr Okui. Brakuje nam mikroskopw do bada krwi. Brakuje wyszkolonego personelu. Szwankuje system dystrybucji lekw. Ale sobie radzimy. Rzd Ugandy, ktra ma dzi reputacj jednego z najlepiej rzdzonych krajw afrykaskich, prbuje organizowa Wioskowe Druyny Zdrowotne (ang. Village Health Teams). W kadej
181
z szedziesiciu tysicy wiosek w kraju ma dziaa picioro przeszkolonych ochotnikw, ktrzy bd udziela porad medycznych w przypadku najczciej spotykanych chorb. Budowanie VHT idzie jednak opornie. Ludzie bior T-shirty, rowery i apteczki. Uczestnicz w szkoleniach. Ale potem nie chc pracowa za darmo. wiatowy Fundusz do Walki z AIDS, Malari i Grulic gigantyczna organizacja z wielomiliardowym budetem, powoana przez rzdy bogatych krajw w 2002 roku pozostaje gwnym rdem pienidzy na walk z malari. Za jego pienidze rozdano na przykad w kraju 7,2 miliona moskitier. Wedug optymistycznych prognoz moemy opanowa malari za dziesi, pitnacie lat mwi wsppracownica dr. Okui. Zyskujemy zaufanie ludzi. Zaczynaj rozumie, e prewencja ma sens i e mona si wyleczy. Nie jestem pewien, czy sama w to wierzy.
Dla Europejczykw afrykaska malaria bya zabjcza. Umieray na ni cae ekspedycje. Kiedy w 1805 roku sawny wwczas podrnik Mungo Park wyruszy do Afryki Zachodniej, eby odkry i nanie na mapy koryto rzeki Niger, z czterdziestu czterech towarzyszcych mu Europejczykw na malari zmaro czterdziestu (sam Mungo Park zosta zabity na terenie dzisiejszej Nigerii). Podczas pniejszej o trzy dekady ekspedycji Richarda Landera, take na rzece Niger, zmaro na malari trzydziestu omiu z czterdziestu siedmiu jego towarzyszy (sam Lander zmar po postrzale)97. Europa miaa jednak take swoj malari, chocia mniej zabjcz. Docieraa nawet na arktyczn pnoc: w latach 1922-1923 epidemia wybucha w porcie w Archangielsku nad Morzem Biaym98. Zagraaa take Duczykom w ciepe lata.
182
Bardzo dugo nie rozumiano zwizku pomidzy obecnoci komarw i malari, chocia wiedziano, e sprzyja jej wilgotny, gorcy klimat oraz bagna i stojce wody. Pod koniec VIII wieku Alkuin, pochodzcy z Anglii nadworny uczony Karola Wielkiego i podobno (jak pisano w redniowieczu) najbardziej uczony czowiek, jakiego mona znale, da nastpujc rad uczniowi podrujcemu na poudnie: Italia jest niezdrowym krajem. Jedzenie jest tam szkodliwe. W zwizku z tym uwaaj bardzo na to, co, kiedy, jakiej jakoci bdziesz jad; a ponad wszystko unikaj bycia nieustannie pijanym, bo to z powodu ciepa wina intensywne gorczki atakuj nieostronych99. Italia zwaszcza bagna rozcigajce si na poudnie od Rzymu, Kalabria, Apulia oraz Sycylia i Sardynia syna z malarii w caej Europie. Samo sowo zreszt wywodzi si z woskiego: malaria oznacza ze powietrze. Jeszcze w poowie XIX wieku Sardynia miaa tak z reputacj z powodu malarii, e jeden z towarzyszy Garibaldiego donosi, i nikt, tylko cakowicie pozbawieni majtku albo przymuszeni przez nacisk okolicznoci nie do przezwycienia mogliby pomyle, eby tam przebywa 100. W odrnieniu od pnocnej Europy, gdzie panowaa lejsza odmiana malarii Plasmodium vivax w ciepej Italii rozpowszechniona bya jej afrykaska odmiana, Plasmodium falciparum, znacznie bardziej niebezpieczna dla ycia (odmiana vivax potrafi przetrwa nawet w miejscach, w ktrych rednia temperatura lata wynosi pitnacie-szesnacie stopni Celsjusza; falciparum potrzebuje wicej ciepa). Choroba bya we Woszech powszechna i nie oszczdzaa najbardziej dostojnych osb: w 1861 roku Camillo di Cavour, pierwszy premier Krlestwa Italii i architekt zjednoczenia pwyspu, zmar na malari wkrtce po odniesieniu swojego najwikszego, historycznego sukcesu. Przez stulecia podrnicy z Pnocy obawiali si przekraczania ogromnych Bagien Pontyjskich rozcigajcych si wzdu staroytnej drogi z Rzymu na
183
poudnie Italii. Malaria bya powszechna take w samym Rzymie i bogaci ludzie mieli zwyczaj opuszcza miasto latem, kiedy zagroenie byo najwiksze. Jeszcze w 1870 roku, kiedy armia woska zaja pastwo papieskie i zakoczya zjednoczenie kraju, onierze z pnocy masowo chorowali na malari i zapenili z tego powodu rzymskie szpitale. Giuseppe Garibaldi sawny na cay wiat rewolucjonista, ktry jak mao kto przyczyni si do zjednoczenia apelowa wwczas do wadz, eby uznay walk z malari za jedno z najwaniejszych zada nowego kraju; sam Garibaldi podczas kampanii 1849 roku straci z powodu choroby on i znaczn cz swojej armii. Mimo to we Woszech malaria dugo jeszcze bya powszechna, a pierwsze prby oszacowania zasigu choroby podjto dopiero w 1887 roku, kiedy niemal uniemoliwia budow kolei na Sycylii. Gospodarcze straty wyrzdzone Italii przez malari nigdy nie zostay oszacowane. Dzi w Italii o malarii mao kto ju pamita. Wystarczyo kilkadziesit lat, eby j wyeliminowa cakowicie, przy czym najwikszy postp dokona si w cigu kilku lat po II wojnie wiatowej. Dlaczego w Afryce nie mona tego powtrzy?
Richard Lubale jest szefem maej organizacji o dugiej nazwie Alpha Childcare and Community Development Organization, ktra jak wiele organizacji afrykaskich zajmuje si prawie wszystkim, na co mona dosta grant. Pomaga chorym, rozdaje narzdzia do prac rolnych i ziarno, uczy wieniakw podstaw rolnictwa, paci na utrzymanie ponad setki dzieci w biednych rodzinach (jedzenie, szkoa, lekarstwa). Richard chodzi ze mn po wiosce Namukubembe. Zapytaj o malari, kogo chcesz mwi.
184
Grupa mczyzn odpoczywajcych pod drzewem: Ludzie choruj cay czas. Mamy mao lekarstw. W szpitalu s za darmo, ale tam ich brakuje. Ludzie uywaj lokalnego grzyba albo gotowanych lici z jednego z drzew, ktre maj gorzki smak. To nie jest bardzo skuteczne. Szybko zbiera si wok nas grupa ludzi. Mwi jeden przez drugiego. Kiedy choruj, musz kupowa lekarstwa, a aptekarz czsto sprzedaje przeterminowane mwi starszy mczyzna. Opiszcie, co to jest malaria prosz. miech i niedowierzanie, e mona nie wiedzie jakbym zapyta Polaka o gryp. Czujesz ble staww. Jest ci zimno. Masz dreszcze, wysok gorczk i tracisz duo wody. Mae dzieci maj konwulsje wylicza kto. Przyjedacie tu z tej Europy i przyjedacie, a my cigle nie mamy lekarstw rzuca kto z pretensj. Kr z Richardem po wiosce. Zaczepiam grup kobiet, ktra na podwrku rozmawia leniwie w czterdziestostopniowym upale. Oczywicie, e dzieci umieraj patrz z niedowierzaniem, jakbym zada pytanie o rzecz oczywist. Prawie kada rodzina stracia dziecko z powodu malarii. Szpital jest za daleko. Rzd nie dojecha do wioski z moskitierami. Trzeba je kupowa. Dotowane kosztuj trzy tysice szylingw (okoo 1,20 dolara), a na targu nawet pitnacie tysicy szylingw. Tyle samo pitnacie tysicy szylingw, czyli sze dolarw kosztuj w wioskowej aptece leki na malari. Produkowane s w Chinach, Indiach albo Pakistanie; data przydatnoci do uycia nieznana. Zanim kto wyda tak duo pienidzy na leczenie, dobrze si zastanowi. Przecie za tydzie mona zachorowa znowu, a nie sposb wydawa tyle za kadym razem mwi mj przewodnik Richard.
185
Malari nie jest trudno leczy i dobrze wiadomo, jak jej zapobiec. Plasmodium to nie HIV skuteczne lekarstwa dobrej jakoci kosztuj par dolarw (szczepionki na razie nie ma na horyzoncie, cho od lat trwaj nad ni prace). Moskitiery s tanie, a czsto mona je dosta za darmo. Dlaczego wic tak wiele dzieci musi umiera? Ugandyjczycy maj ich duo wicej ni Polacy. Wedug ministerstwa zdrowia na przecitn Ugandyjk przypada a 6,7 dziecka i to jeden z najwyszych wskanikw dzietnoci na wiecie (w Polsce wynosi 1,32). Ale afrykascy rodzice cierpi przecie z powodu ich mierci; byoby niedorzecznoci myle inaczej. Odpowied albo cz odpowiedzi przynosi ugandyjski spis powszechny z 2009 roku. Na wsi tylko co pisetny dom ma spukiwan toalet (w miastach co pidziesity). 90 procent domw nie ma dostpu do prdu (na wsi 97 procent). Co dwusetny dom ma podog z kafelkw albo drewna wikszo Ugandyjczykw mieszka albo na podogach z wylanego cementu czy betonu, albo na klepiskach (prawie 40 procent). Samochd ma co pidziesita rodzina, telewizor mniej ni co dziesita101. Europejczykowi atwo powiedzie: Malaria powinna by priorytetem rzdu, bo zabija co roku dziesitki tysicy maych dzieci. Ale rzd ma list rwnie pilnych priorytetw, dug jak droga z Kampali do Warszawy. Drg nie ma. Elektrowni nie ma. Nie ma szk dla dzieci. Wikszo ludzi nie ma dostpu do zdrowej wody i sanitariatw. Modzi i produktywni Ugandyjczycy umieraj na AIDS. W bardzo biednych krajach, takich jak Uganda wanie, zasoby pastwa s mae i trzeba starannie wybiera, na co si je przeznaczy. Jakkolwiek okrutnie to brzmi, oswojona od stuleci
186
choroba, ktra zabija gwnie mae dzieci, nie musi zaj w tej konkurencji wysokiego miejsca.
Nie ma w tym zreszt nic zaskakujcego. Wiele ubogich spoeczestw oswaja cierpienie i mier najmodszych i najsabszych. Wiksza wraliwo na cierpienie idzie w parze z zamonoci. W Kronice z wrzenia 1877 roku Bolesaw Prus pisa o miertelnoci w warszawskich przytukach dla podrzutkw. W przecitnej warszawskiej rodzinie dziecko miao wtedy 25 procent szans, e umrze przed pierwszym rokiem ycia (mniej wicej tyle, ile w Ugandzie dzisiaj). W naszym Szpitalu Dziecitka Jezus umierao a 74 procent porzuconych dzieci. Bya to umieralnia gigantyczna: w 1873 roku zmaro 2917 dzieci. Co roku przybywao ich do przytukw kilka tysicy, bo te nielubnych dzieci w Warszawie byo wtedy prawie tyle co teraz (w 1872 roku na trzynacie tysicy urodzonych w Warszawie dzieci nielubnych byo ponad cztery tysice, czyli 31 procent). W czasach Prusa ich los by jednak znacznie trudniejszy i czciej trafiay pod opiek publiczn. Warszawski przytuek nie by przy tym wcale najgorszy: w tym samym czasie w Paryu przed czwartym rokiem ycia umierao a 98 procent dzieci oddanych do przytukw! W Irkucku za nie byo podobno przykadu, aby si podrzutek wychowa! pisa Prus102. Cierpienie i mier najmodszych w przytukach wikszo zachodnich spoeczestw tolerowaa. Oburzao nielicznych takich jak Prus. To byo zaledwie 130 lat temu, w czasach gdy istnia ju wielki przemys i demokracja wprawdzie nie nad Wis, ale ju w Paryu. Ludzie na Zachodzie czsto nie zdaj sobie sprawy, e humanitaryzm zachodnich spoeczestw jest bardzo wieej daty. wiat, w ktrym yli ich pradziadkowie, uznaliby za okrutny i bezwzgldny.
187
W 1908 roku Stanisaw Brzozowski umieci w powieci scen zbyt naturaln, aby moga by tworem wyobrani pisarza. Rzecz dzieje si w pocigu. Naprzeciw mnie siedzi staruszka w biaym, czystym czepeczku, o pomarszczonej, sympatycznej twarzy. Na kolanach trzyma worek. Chowa teraz musz, od lekarza to jest, wiadectwo da. Wic wioz je tu przy sobie w woreczku inaczej jaki koszt! Roztwieram szerzej oczy. Jeszcze sen musi by. Ale staruszka umiecha si i mwi: Wyspalicie si, paniczyku, mocno, trzeci godzin ju tak picie. I zwraca si do ssiada: Mr one u nas w tym roku. Jak jaki rok. Wiadomo, nieurodzaj, kto mia dwie krowy, jedn sprzeda. Ktra baba braa dwoje dzieci na odkarmienie, bierze trzy. Trzeba przecie jako w gospodarce pomc. No i jasna rzecz. (...) I cakiem to one nie choruj. () Na rano zdrowe, pod wieczr chwyci co, krzycze zacznie, gorco od niego bije, przez noc jeszcze popiszczy troch i skoczone. Babka u nas jedna jest, wytrzsa kae. Ale i to nie pomaga. I tak ja myl, sam Pan Bg najlepiej wie: godny rok idzie, to i usta zabiera () Na takie dzieci rzeka chuda jejmo nie ma wcale u Boga rachunku. Topi by je powinni, a nie karmi na rzdowy koszt, innym chleb odbiera. Podatek to kto paci? My pacimy, aby jedna z drug moga sobie z kawalirami przyjemnoci swojej uywa103. Bohater Brzozowskiego by ju t sytuacj oburzony: Czowiek na prno obawia si snw, najstraszniejszy sen jest niczym wobec ycia. Jego oburzenie byo ju znakiem zmieniajcych si czasw. Dopiero sto lat temu z okadem, czyli bardzo niedawno, cierpienie i mier dzieci zaczy si w Europie stawa moralnym skandalem.
188
W grudniu 1928 roku Mussolini z fanfarami ogosi nowe prawo: malaria ma by we Woszech wyeliminowana. Duce prbowa poradzi sobie z ni ju wczeniej, ale bez skutku. W 1925 roku zezwoli dwm lekarzom na eksperymenty na ludziach ponad 700 chorym wieniakom zamiast chininy podawano due iloci rtci. Bya to okrutna szarlataneria. Wprawdzie przez wiele stuleci rt bya uwaana w zachodniej medycynie za skuteczne lekarstwo na rne choroby, ale w latach dwudziestych XX wieku jej toksyczne waciwoci byy ju dobrze znane. Kiedy eksperymenty z rtci si nie powiody, wdz narodu woskiego podj si bardziej ambitnego zadania: osuszenia Bagien Pontyjskich. W 1928 roku cay ten olbrzymi obszar osiemdziesit tysicy hektarw zamieszkiwao na stae tylko 1637 osb. Nie byo tam adnej staej osady, a woski Czerwony Krzy szacowa, e a 80 procent tych, ktrzy spdzili tam jedn noc w czasie lata, chorowao potem na malari. Tych 1637 mieszkacw stanowili wycznie niepimienni biedacy, ktrzy yli krtko w chatkach budowanych z drewna i traw. Nawet ludowe nazwy rnych miejsc na bagnach sygnalizoway zagroenie: Ziemia mierci, Staw Krzya, Piekielne Bagna, Martwa Kobieta, Ziemia Zej Rady. Osuszanie bagien byo najwikszym i najbardziej nagonionym przedsiwziciem rzdw faszystowskich, wikszym i bardziej kosztownym ni budowa autostrad. W szczytowym okresie, w latach 1933-1934, pracowao tam stale 110-120 tysicy robotnikw. Sukces by okupiony wysokimi stratami: wedug szacunkw jednego z inynierw zmaro co najmniej trzy tysice osb. Oficjalnych statystyk nie prowadzono, a chorujcych na malari robotnikw celowo wywoono do szpitali w odlegych miastach104. Mussolini odnis sukces: malari udao si wyeliminowa. Jego metody s jednak nie do powtrzenia we wspczesnej
189
Afryce, zarwno ze wzgldu na brak rodkw, jak i system wadzy; faszyci nie liczyli si ani z kosztami, ani z ofiarami. Take powojenne metody walki z malari we Woszech skuteczniejsze i tasze od metod Mussoliniego nie dadz si dzi zastosowa. W grudniu 1943 roku, kiedy w okupowanym przez Amerykanw i Brytyjczykw Neapolu wybucha wielka epidemia tyfusu, udao si j opanowa dziki masowemu pryskaniu domw i ubra trzech milionw osb DDT. Ten toksyczny rodek, ktrego wpyw na ludzi nie by wwczas znany, zabi byskawicznie niemal wszystkie wszy i pooy kres epidemii. Jeszcze w czasie wojny, w 1944 roku, w poudniowych Woszech odbyy si na du skal prby z wykorzystaniem DDT przeciw malarii. Spryskiwanie odbywao si ze specjalnie przystosowanych wojskowych samolotw. Stawka tej kampanii bya wysoka, i to take polityczna. Zarwno we Woszech, jak i w caym Trzecim wiecie malaria bya wwczas gwnym wyzwaniem dla publicznego zdrowia. Jej pokonanie byoby sukcesem amerykaskiej technologii i medycyny, a przy okazji otworzyoby gigantyczny, zyskowny rynek dla producentw preparatu. Zatrudniony przez finansujc przedsiwzicie Fundacj Rockefellera epidemiolog nazwa z dum technik spryskiwania ogromnych obszarw DDT amerykaskim rozwizaniem. Zamiast stopniowej poprawy poziomu ycia, poczonej z inwestycjami w infrastruktur, osuszaniem terenw i budow lepszych, mniej dostpnych dla moskitw domw, amerykascy eksperci zaproponowali szybkie i niedrogie rozwizanie: rozdawa wszystkim chinin i regularnie spryskiwa wszystko DDT. Ta kampania przyniosa w Italii imponujce rezultaty. Kiedy si rozpocza, w 1946 roku, na Sardynii zarejestrowano siedemdziesit pi tysicy przypadkw malarii; w 1950 roku byo ich tylko czterdzieci; a w 1951, kiedy zakoczono pryskanie, za-
190
ledwie dziewi. Ostatnie kilkadziesit przypadkw odnotowano na Sycylii w 1956 roku; dziesi lat pniej rzd woski triumfalnie ogosi, e malaria zostaa wyeliminowana105. Poowa lat pidziesitych to apogeum fali technologicznego i cywilizacyjnego optymizmu: wierzono wwczas powszechnie, e kraje postkolonialne bd si szybko rozwija, a nowe technologie i odkrycia medyczne pozwol pozby si rnych plag trapicych ludzko od stuleci. Antybiotyki niszczyy ki wczeniej przez stulecia nieuleczaln, jak dzi AIDS (dzisiejsze leki tylko powstrzymuj chorob, ale jej nie usuwaj z organizmu) i rne zakane paskudztwa; chinina i DDT malari. W 1955 roku wiatowa Organizacja Zdrowia ogosia wiatow kampani eliminacji malarii, a epidemiolog Paul Russell, jeden z autorw woskiego sukcesu, wyda ksik pod tytuem Czowiek podbi malari. Malaria bdzie nadal problemem dla suby zdrowia i midzynarodowych agencji w niektrych krajach jeszcze przez jaki czas pisa. Nie, sowo podbi nie sugeruje zakoczenia sprawy: raczej sugeruje, e po pokonaniu przeciwnika spoczywa na nas moralna odpowiedzialno, eby trzyma go pod kontrol106. Byy to, jak si szybko miao okaza, zudzenia. Program przynis efekty tylko w najbogatszych krajach, w ktrych go wprowadzono w ycie gwnie w Europie i niektrych pastwach Ameryki aciskiej. Afryka nigdy jednak nawet nie bya nim objta. Co wicej, jego autorzy nie wzili pod uwag faktu, e woski sukces mia fundament w prowadzonej przez rzd od 1900 roku kampanii edukacyjnej, w uczeniu ludzi, jak si uchroni przed malari. Ich prognozy sukcesu byy oparte tylko na prostych matematycznych wzorach przeliczajcych ilo DDT, spryskiwan powierzchni i liczb mieszkacw. Walka z malari stawaa si duo bardziej skomplikowana. Ju na Sardynii okazao si, e komary potrafi uodporni si na DDT, a od lat szedziesitych zaczy si pojawia doniesienia
191
o jego szkodliwym wpywie na ludzi. Stany Zjednoczone wycofay finansowanie i pod koniec dekady wiatowy program walki z malari upad ostatecznie.
Gabinet szefa dystryktu by skpany w socu, ktre przebijao si przez zasonite okna. Byo duszno i gorco. Biuro byo kiedy szko zaoon przez misjonarzy i chyba zostay po nich meble; miay w sobie nadal co z zapachu zakrystii. Kilkunastu Europejczykw rozsiado si w fotelach i na krzesach; szef dystryktu, mniej wicej odpowiednik polskiego starosty, umiecha si promiennie zza biurka. I mwi, mwi, mwi. Zacz od historii dystryktu. Potem zauway, e musimy dziaa w sprawie komarw. Potem zreferowa wszystkie problemy Ugandy: od dyktatur, przez ze drogi i bied, a po AIDS i malari (40 procent ludzi choruje, choroba powoduje 30 procent zgonw). Kiedy po godzinie doszed do wiatowego kryzysu finansowego, uprzejmi Europejczycy zaczli si nerwowo wierci. Po dwch godzinach skoczy omawia globalne ocieplenie. Gocie nie udawali ju, e suchaj: ziewali i demonstracyjnie ocierali pot z czoa. Gospodarz zdawa si tego nie zauwaa. Teraz ju z grubsza wiecie, jakie mamy problemy powiedzia.
Jeden z ponurych paradoksw zwizanych z malari polega na tym, e choroba zawsze atakuje biednych czyli jej ogromne koszty ponosz wanie ci, ktrych najmniej na to sta. Ostatnia epidemia malarii w bogatej Anglii wybucha na poudniu, w hrabstwie Kent, w latach 1857-1859: letnie miesice
192
byy wtedy wyjtkowo ciepe. W Anglii byo za zimno na Plasmodum falciparum, ale nawet agodniejsza odmiana Plasmodium vivax wyrzdzia mieszkacom ogromne szkody. Dokadne badania nad zgonami i narodzinami Anglia jest miejscem ulubionym przez historykw spoeczestwa i gospodarki, bo wczenie prowadzono tam dobr dokumentacj pokazuj, e w parafiach, w ktrych rozpowszechniona bya malaria, miertelno bya trzy, cztery razy wiksza ni w tych, ktre byy wolne od Plasmodium vivax. rednia oczekiwana dugo ycia w momencie narodzin w malarycznych pnocnych regionach hrabstwa Kent wynosia w poowie XIX wieku trzydzieci trzy lata; w parafiach wolnych od malarii a pidziesit osiem lat. Dla porwnania w Grosseto we Woszech, gdzie powszechna bya bardziej grona odmiana falciparum, rednia oczekiwana dugo ycia w momencie narodzin wynosia tylko dwadziecia lat107. To porwnanie pokazuje nie tylko dorane straty, ale dugofalowy wpyw epidemii. Spoeczestwo, w ktrym ludzie yj krtko, a ich los jest niepewny, rni si oczywicie znacznie od tego, w ktrym ludzie yj duej i czuj si bezpieczniejsi. Ludzie inwestuj wicej w wyksztacenie wasne i swoich dzieci, w swoje firmy i domy, kiedy mog mie wiksz pewno, e doczekaj si owocw tych inwestycji. W tym sensie utraconych inwestycji i zmarnowanych lat ludzkiej pracy koszt malarii w Afryce jest nie do policzenia, a gdyby dao si go policzy, wyraaby si liczb astronomiczn. Mgbym przytoczy tutaj szacunki dotyczce milionw dni roboczych utraconych przez afrykaskie gospodarki z powodu malarii ale nie zrobi tego, bo wszystkie te dane s wycignite z kapelusza. Nikt naprawd kosztw nie potrafi oszacowa. Waciwie wszyscy moi afrykascy znajomi i przyjaciele regularnie choruj na malari; chocia stay pobyt w rejonach malarycznych oraz dobre odywianie daje pewn ochron, nikt
193
Chorzy na malari w szpitalu w Moyo, Uganda | fot. adam leszczyski
nie jest w stu procentach bezpieczny. Choroba jest niebezpieczna dla matek w ciy i ich dzieci, ktre rodz si z nisk wag, a niekiedy martwe; pozostawia te rne efekty uboczne, zwaszcza u dzieci, ktre przechodz j ciko od epilepsji i anemii po kopoty z rozwojem umysowym108.
W Tafu Abuipe pojawilimy si nieoczekiwani. W tej maej wiosce na poudniu Ghany w 2010 roku w ramach polskiego projektu pomocowego Polska Zielona Sie rozdaa 300 moskitier. Ola Antonowicz z PZS chodzia wtedy przez kilka dni od domu do domu i pomagaa je rozwiesza nad okropnymi, brudnymi barogami, pod dachami z blachy falistej, na glinianych cianach, ktrych nie trzymaj si gwodzie. Odwiedziem z Ol Tafu Abuipe na jesieni 2011 roku, rok pniej. Chc zobaczy, czy moskitiery wisz. Ale teraz owiadczya gospodarzom. Na pewno? Moe zadzwonimy, uprzedzimy i pozwolimy im si przygotowa zaniepokoi si Theo Anderson, szef organizacji Przyjaciele Ziemi z Akry, stolicy kraju, pomagajcej PZS; objeda z nami ukoczone projekty. Byem zaintrygowany. Istniejcy od dziesiciu lat potny wiatowy Fundusz do Walki z AIDS, Malari i Grulic z 22,9 miliarda dolarw, ktre wyda, na malari przeznaczy niemal jedn trzeci. Za te pienidze kupiono midzy innymi 260 milionw moskitier, z czego a siedemdziesit milionw w 2011 roku. Nigdzie w raportach Funduszu nie mogem jednak znale informacji, czy ludzie rzeczywicie ich uywaj, a jeli tak, to do czego. Do Tafu Abuipe nie dotary moskitiery rzdowe: jedyne, ktre mieli, dostali od Polakw. Ola kazaa prowadzi si od domu do domu: wejcia odmwiy nam jedna czy dwie osoby.
195
Moskitiery wisiay prawie wszdzie. By to i pisz to bez ironii budujcy widok. W jednym, moe dwch domach ich nie byo. Czasami je rozwieszaj przed snem wyjani Theo. Kiedy zobaczy, e jestemy zadowoleni, odetchn z ulg. Ciesz si, e ich tutaj uywaj. Bo to wcale nie jest oczywiste powiedzia. I dyskretnie otar chusteczk pot z czoa. Ale moe dlatego, e byo gorco.
196
9
Naprawianie gwatem co zrobi, eby lesbijka staa si hetero, i tajemnica przemocy
Johannesburg, RPA, 2011
Noxolo Nogwaza zakoczya ycie w rowie. Umieraa na mietniku, wrd starych opakowa jednorazowych, kuchennych odpadkw i brudnych plastikowych torebek. Bardzo prawdopodobne, e jeszcze ya, kiedy mordercy rozbijali jej gow kamieniem. Wczeniej zgwacili j kilka razy. Rodzina miaa trudnoci z jej rozpoznaniem sysz. Wanie tutaj j znaleli. Zaledwie po trzech miesicach nie ma ju ladu po zabjstwie. Znicza. Pamitki. Township Kwa-Thema, czarna dzielnica, nie wyglda jak slums z Nairobi czy Kampali. Take w RPA s duo gorsze miejsca. To osiedle biednych, ale schludnych domkw, z wasnym supermarketem i stacj benzynow. Od rowu, w ktrym znaleziono Noxolo Nogwaz, do gwnej drogi jest moe pidziesit metrw. Jest tam ruchliwy przystanek minibusw jedcych do odlegego o czterdzieci kilometrw centrum Johannesburga.
Naprawianie gwatem
197
Kwa-Thema. Tu znaleziono ciao Noxolo Nogwazy | fot. marta nowakowska
Zabito j dosownie par krokw od najbliszego domu. Pytalimy ssiadw, ale nikt nie sysza mwi moja przewodniczka Bontle Khalo z miejscowej organizacji gejw i lesbijek EPOC109. (Bontle znaa Noxolo, ktra pomagaa organizowa lokaln parad rwnoci. Ale to nieprawda, e byy najlepszymi przyjacikami, jak pniej pisay gazety). Noxolo zgina w nocy z 23 na 24 kwietnia 2011 roku. Dwa dni pniej bulwarwka Daily Sun relacjonowaa z waciw tabloidom dbaoci o szczegy: Mzg Noxolo wylewa si z czaszki, jej oczy wypaday i wybito jej wszystkie zby. Rodzina powiedziaa, e kiedy zabrano ich, aby zidentyfikowali zwoki, Noxolo bya tak pobita, e jej wujek musia w kostnicy ukada kawaki jej twarzy i dociska je, eby si nie rozpada. Noxolo bya cudown dziewczyn, ktra nie miaa z nikim problemw powiedziaa jej matka. Ze zdjcia w gazecie patrzy na mnie ogolona na yso moda kobieta o twardych, mskich rysach twarzy. Miaa dwadziecia cztery lata. Bontle: Pewna starsza pani mieszkajca w domu kilkadziesit metrw dalej twierdzi, e syszaa w nocy krzyki. Ale ona nie ma komrki i nie moga zadzwoni po policj. Baa si wyj, bo mylaa, e j rwnie zabij. Ostatni raz widziano Noxolo yw w barze pooonym moe 200 metrw od miejsca, w ktrym znaleziono zwoki. Bontle: Noxolo posza do baru z przyjacik, ktra nie jest lesbijk. Piy tam razem. Potem odprowadzia przyjacik do domu, ale sama wrcia do baru. Moe spotkaa tam kogo? Musieli wyj razem z ni. Jest soneczne poudnie. Stoj nad rowem, w ktrym znaleziono zwoki. Nie wystarczy jedno uderzenie, eby zmiady czowiekowi gow kamieniem. Kto musia uderza przez dusz chwil,
Naprawianie gwatem
199
Bontle Khalo: Lesbijki o mskim wygldzie s odwane. To bd fot. marta nowakowska
z zapamitaniem. W pijackiej furii? A moe na zimno i systematycznie, jak gdyby dokonywa egzekucji?
Lesbijki butch, o mskim wygldzie i temperamencie, czsto s bardzo odwane i myl, e mog chodzi, gdzie im si podoba. To bd mwi Khalo. Noxolo zostaa zgwacona i zamordowana, bo bya lesbijk i tego nie ukrywaa. Teraz to u nas, w Poudniowej Afryce, prawdziwa epidemia. Biuro EPOC, organizacji zaoonej przez Khalo w 2007 roku, mieci si w maej komrce na tyach domu, w ktrym Bontle mieszka ze swoj partnerk. Na cianach kolekcja zdj i wycinkw z gazet: kilka caujcych si lesbijskich par, poke artykuy o zabitych dziaaczkach. Stary komputer, gar ulotek o HIV (w RPA co trzecia kobieta w ciy przychodzca na badania do kliniki pooniczej yje z wirusem; nikt na pewno nie wie, ilu ludzi w kraju jest zakaonych HIV, ale moe to by nawet kilkanacie procent). Na pocztku, kiedy zaoyam EPOC, baam si nawet wyj przed dom na papierosa mwi Bontle. Ale potem okazao si, e ssiedzi traktuj nas bardzo yczliwie. Kiedy zabili Noxolo, dzielnica bya bardzo wcieka. Skd wic brutalno? Czarni mczyni maj problem z akceptacj lesbijek i gejw. Wierz, e spoeczestwo powinno by zorganizowane w sposb, w ktrym nie ma miejsca na takie osoby. Czuj, e ich obecno zagraa ich mskoci. Ludzie o innej orientacji seksualnej wzbudzaj ich gniew. Zabijaj, eby dowie, e nie ma dla nas miejsca na tym wiecie. e zasugujemy na cierpienie i mier. Wszystkie te zabjstwa dokonywane s wedug tego samego wzoru. Gin lesbijki yjce jawnie i znane w lokalnej wsplnocie.
Naprawianie gwatem
201
Na cianie w biurze EPOC fotografia Noxolo Nogwazy wisi obok innych zdj zamordowanych lesbijek | fot. marta nowakowska
Nie boisz si o siebie? pytam. Chc walczy o to, w co wierz. Mam nadziej, e policja zapie mordercw. Ale tutaj, w townships, nie mamy zbyt wiele zaufania do policji. Traktuje te morderstwa jak zwyke gwaty, nie jak przestpstwa wywoane nienawici. W sierpniu 2011 roku Bontle zorganizowaa marsz protestu przeciw morderstwu Noxolo. Przyszed tum ludzi, w tym lokalni politycy nawet premier rzdu prowincji Gauteng. Moe przez to policja w kocu si zmobilizuje. Policja nikogo jeszcze nie zapaa. Nie mamy podstaw, eby myle, e to nie by zwyky gwat powiedzia jej rzecznik dziennikarzowi lokalnej gazety we wrzeniu 2011 roku.
Bardzo wielu ludzi wierzy, e po zgwaceniu lesbijka zmienia preferencje seksualne i staje si hetero mwi Mongezi Mhlongo, dziennikarz pracujcy w organizacji pozarzdowej Behind the Mask (Pod Mask) w Johannesburgu. Mhlongo jest wspautorem serwisu internetowego, ktry pisze o sprawach gejw i lesbijek w Afryce110. Czasami taki naprawczy gwat koczy si morderstwem. Mhlongo: W Johannesburgu odnotowujemy rednio jedno, dwa takie morderstwa tygodniowo. W Kapsztadzie jedno. Znamy take dwa przypadki zgwacenia mczyzn transgenderowych. Ale policja nie wierzy, e mona zgwaci mczyzn. Kto by chcia? pytaj. Tak samo jest z lesbijkami przerywa jego koleanka Lesego Tlhwale, ktra sama jest lesbijk. Kiedy przychodzisz na policj, wzruszaj ramionami i mwi: Nikt by na ciebie nie polecia. Czy sprawcy tumacz, dlaczego to zrobili? pytam. Mhlongo patrzy na mnie zaskoczony.
Naprawianie gwatem
203
Zwykle gwaciciele nie potrafi powiedzie, dlaczego. Niektrzy mwi: Chcielimy da lesbie nauczk. Albo: Chcielimy j zmieni, eby bya normalna. Twierdz, e bycie gejem albo lesbijk jest nieafrykaskie. e jest wbrew naszej kulturze i tradycji. Tlhwale: Wedug sonday a 90 procent mieszkacw w RPA myli, e geje nie s OK. Gwac najczciej znajomi i ssiedzi, czsto w domu albo tu obok domu. Pod tym wzgldem przypadek Noxolo by typowy. Skd jednak mg si wzi pomys, e gwat moe wyleczy lesbijk? pytam dalej. Przecie nie jest atwo na to wpa? Mhlongo: Prawdopodobnie od sprawy Sizakele. Od niej zaczy si gwaty. Potem bya sprawa pikarki. W lipcu 2007 roku w Soweto zamordowano Sizakele Sigas i Salome Masoo, dwie aktywistki organizacji lesbijskich. To bya egzekucja: Sizakele zwizano jej wasn bielizn i sznurowadami. Kto strzeli jej trzy razy w gow i trzy razy w szyj. Jej partnerce raz w gow. W lipcu 2009 roku zamordowano Eudy Simelane, lesbijk i zawodniczk narodowej reprezentacji piki nonej kobiet Banyana Banyana. Dlatego bya to gona sprawa. Za gwat i zabicie Simelane skazano czterech mczyzn jej ssiadw i znajomych w tym niejakiego Thato Mphiti. Z relacji z sali sdowej: Mphiti podtrzymuje, e (I) oni [czterech oskaronych] planowali rabunek; (II) e po obezwadnieniu Simelane i jej towarzyszy Mvubu zdj z niej takkies (buty sportowe), bo nie znaleli pienidzy; (III) e Magagula zasugerowa, eby j w tej sytuacji zgwaci; (IV) Mahlangu prbowa woy swojego penisa w Simelane i wtedy ona krzyczaa moja wagina jest zamknita... zostaam zaszyta przez doktora; (V) i kiedy Mvubu mia z ni swoj kolejk, Simelane powiedziaa Themba Mbuvu, znasz mnie, i dlaczego to robisz?111. Nie wiadomo, czy Mbuvu co na to odpowiedzia.
204
Mphiti potem odwoa te zeznania na rozprawie apelacyjnej. Nie pomogo dosta trzydzieci dwa lata. Mhlongo: Kiedy zapano mordercw Sizakele Sigasy, powiedzieli, e chcieli da lesbijce nauczk. e chcieli j zmieni. Tak samo byo z Simelane. To byy znane sprawy. Moe w ten sposb ludzie nauczyli si, e gwat leczy lesbijki? Bo potem te gwaty naprawcze rozkrciy si na dobre.
W 2003 i 2004 roku Deevia Bhana, doktorantka pedagogiki na Uniwersytecie KwaZulu-Natal w Durbanie, przeprowadzaa wywiady z siedmio-, omioletnimi dziemi w szkoach. Rozmawiaa o seksualnoci i AIDS. Fezile (dziewczynka): Z gwatu dostajesz AIDS. Gugu (dziewczynka): AIDS to gwat... Badaczka: Co to jest gwat? Nokulunga (dziewczynka): Kiedy kto starszy wzywa ci i robi z tob ze rzeczy. Mlondi (chopiec): Kto apie ci, kiedy idziesz do sklepu, i robi ci co zego. Nontobeko (dziewczynka): Kiedy robi z tob ze rzeczy... wkada ci penisa na si. Poudniowa Afryka ma najgorsze statystyki dotyczce przemocy seksualnej na wiecie pisze badaczka. Przynajmniej jedna na trzy z kobiet yjcych w RPA zostanie zgwacona w cigu swojego ycia, a jedna na cztery zostanie pobita przez swojego partnera. Dzieci badane przez Bhan regularnie bawiy si w seks, wczajc w to penetracj. Obserwujc ich zabawy, dosza do wniosku, e utrwalaj model mskoci, ktry domaga si seksu bez prezerwatywy, celebruje wielo partnerw oraz zakada przedmiotowe traktowanie kobiet i dziewczynek112.
Naprawianie gwatem
205
Lesego Tlhwale: Kiedy kto ci zgwaci i przyjdziesz na policj, syszysz: Kto by na ciebie polecia | fot. marta nowakowska
Gwaty na lesbijkach to tylko niewielka cz fali przemocy na tle seksualnym; czciej gwacone s dzieci. Jedna na trzydzieci pi ofiar gwatw to dziecko do trzeciego roku ycia113. Ten gwat oczywicie moe mie take leczniczy wymiar: wielu ludzi w RPA wierzy, e stosunek z dziewic leczy z HIV.
Generalnie mczyni u nas uwaaj, e maj prawo zmusza kobiety do tego, do czego chc mwi Donna. Patriarchalizm jest wpisany w nasz kultur. Znalazem jej anonimow wizytwk w jednej z organizacji dziaajcych na rzecz gejw i lesbijek: Doradztwo w zwizkach lesbijskich. Bez podpisu, telefon. Donna Smith ma okoo czterdziestki, jest czarna, wyksztacona i mieszka w dobrej dzielnicy. To wszystko ma znaczenie. Czarne pary lesbijskie zwykle nie korzystaj z moich usug. Jestem droga bior 400 randw (osiemdziesit dolarw) za sesj. Czarne pary bardzo boj si ujawnienia. Konfliktu z rodzin. Braku akceptacji ze strony ssiadw i znajomych. Dopiero kiedy to nie jest problem, mog pomyle o tym, eby zaj si ewentualnymi problemami w zwizku. RPA to kilka krajw w jednym yj obok siebie, a ze sob pozostaj w bardzo szczeglnych relacjach. Zamoni ludzie gwnie biali, ale take czarni mieszkaj w wygodnych osiedlach willowych, ktre mogyby rwnie dobrze sta w Australii czy Nowej Zelandii (jeli nie liczy potw pod napiciem). Niej w hierarchii s zamieszkane gwnie przez czarnych townships, czyli niegdysiejsze dzielnice dla czarnych z czasw apartheidu. S biedne, ale to jeszcze nie slumsy, ktrych te nie brakuje a te najgorsze wygldaj jak osiedla z Konga czy Nigerii: mae chatki z blachy falistej.
Naprawianie gwatem
207
Wedug statystyk ONZ RPA jest jednym z najbardziej rozwarstwionych spoecznie krajw: bogaci i biedni yj tam nie metaforycznie, ale zupenie dosownie w innych wiatach. Donna pracuje gwnie z lesbijkami z klasy redniej. Jej klientki s wyksztacone i yj w otoczeniu, ktre jeli nie jest przyjazne, pozostaje przynajmniej tolerancyjne. Zajmuj si tym wszystkim, czym normalny doradca maeski: konfliktami o pienidze, zdradami, niezgodnoci charakterw i celw w yciu. Moje klientki z reguy nie s tak naraone na przemoc jak kobiety z townships mwi. Tam praktycznie kada bya pobita lub zgwacona. Donna wzrusza ramionami. Przemoc wcale mnie nie zaskakuje. W naszym kraju przez przemoc osiga si swoje cele. Tak u nas po prostu jest. Tak ten kraj po prostu dziaa. Ogldajc w RPA nowoczesne wieowce i autostrady, atwo zapomnie, e to jeden z najbardziej brutalnych krajw na wiecie. Odstaje pod tym wzgldem od reszty biedniejszej reszty Afryki. Bardziej niebezpiecznie jest y tylko w kraju ogarnitym wojn, a i to pewnie nie w kadym. Wedug oficjalnych statystyk w RPA popeniane s czterdzieci cztery morderstwa dziennie w sumie ponad szesnacie tysicy rocznie (na nieco ponad pidziesit milionw ludnoci; w Polsce w 2010 roku miay miejsce 702 morderstwa na trzydzieci osiem milionw mieszkacw). Organizacje pozarzdowe twierdz, e te dane s znacznie zanione. Do gwatu dochodzi co dziesi minut jeli liczy te zgoszone na policj. Wedug szacunkw organizacji pozarzdowych do gwatu dochodzi co 17 sekund, a kobieta urodzona w RPA ma wiksze szanse na to, e zostanie w cigu swojego ycia zgwacona, ni na to, e nauczy si czyta. Co trzecia z czterech tysicy kobiet przepytanych przez organizacj CIET (ang. Community of In-
208
formation, Empowerment and Transparency) powiedziaa, e zostaa zgwacona w cigu ostatniego roku! Ponad 25 procent mczyzn w RPA przepytanych w innym sondau przyznao si do zgwacenia kogo; poowa z nich przyznaa si do zgwacenia wicej ni jednej osoby114. W badaniu przeprowadzonym w 2010 roku na zlecenie rzdowej Medical Research Foundation w prowincji Gauteng obejmujcej stolic kraju, Johannesburg ponad 37 procent mczyzn przyznao si do zgwacenia kobiety115. W innym reprezentatywnym sondau co dziewity mczyzna przyzna si do udziau w gwacie zbiorowym116. Wedug jeszcze innego badania co prawda starego, bo przeprowadzonego w 1999 roku spord 1,5 tysica uczniw w Soweto a jedna czwarta powiedziaa, e jackrolling (to sowo oznacza gwat zbiorowy dokonywany na przypadkowej osobie dla rozrywki) to fajna zabawa. Mieszkacy RPA nauczyli si y z tak wysok przestpczoci, chocia kady ma jak mroc krew w yach histori do opowiedzenia. (Ja rwnie mam: kilka lat temu jaki nastolatek przystawi mi n do szyi na gwnej ulicy w Durbanie). Ludzie zamoni otaczaj swoje domy wysokimi potami z drutu kolczastego pod napiciem, a na potach wieszaj tabliczki z informacj, e ochrona przyjeda uzbrojona. W adnym kraju na wiecie nie widziaem tylu krat, kamer i ochroniarzy z broni. Ta przestpczo w znacznej mierze zostaa oswojona: ludzie przyzwyczaili si do niej, bo nikt nie jest w stanie y w cigym strachu. W kultowej w RPA komedii Panic Mechanic reysera i komika Leona Schustera, nakrconej w 1997 roku, jedna ze scen rozgrywa si w restauracji, w ktrej kelner otwiera szampana. Na dwik strzelajcego korka, przypominajcy wystrza z pistoletu, siedzcy przy stolikach ludzie natychmiast wycigaj bro i odpowiadaj ogniem. Kiedy podziurawiony jak sito kelner pada na podog, spokojnie wracaj do kolacji.
Naprawianie gwatem
209
Ogldaem ten film w towarzystwie polskiej rodziny mieszkajcej w RPA od trzydziestu lat. Ten moment bardzo wszystkich rozbawi.
Geje i lesbijki oczywicie byli w Afryce zawsze. W kilku ciasnych pokojach na uniwersytecie Witwatersrand w centrum Johannesburga mieci si GALA (ang. Gay and Lesbian Memory in Action) organizacja badawcza zajmujca si archiwizowaniem dokumentw, ksiek i wspomnie o yciu gejw i lesbijek w Afryce. Przy kulawym stoliku w Gali przegldam ksiki. W wydanych w 1986 roku wspomnieniach znany dziennikarz Mark Mathabane, ktry dorasta w latach siedemdziesitych w Alexandrii, czarnym przedmieciu Johannesburga, zanotowa taki obrazek z dormitorium dla grnikw, do ktrego trafi jako chopiec: Zanim w peni zorientowaem si, co si dzieje, chopcy, teraz ju kompletnie nadzy, zaczli ustawia si wzdu ek. Wtedy zgili si w p i dotknli palcw u stp, ich czarne odbyty wypite wysoko. Jeden z nagich mczyzn przynis du butelk wazeliny i zacz smarowa, szczodrze, odbyty chopcw, a potem swojego dugiego, nabrzmiaego penisa. (...) Popatrzyem na mczyzn i jeden z nich powiedzia do mnie, nacierajc swojego dugiego, ylastego penisa wazelin: To jest gra, w ktr bawimy si z chopcami bardzo czsto umiechn si. (...) Nie bj si, chopcze powiedzia jeden z mczyzn mikko. To tylko zabawa, nikogo nie bdzie bolao117. Podobne wspomnienia GALA pieczoowicie i z trudem zbiera z caego kontynentu. To niewdziczne zadanie, bo homoseksualizm w wikszoci krajw afrykaskich jest zakazany prawnie i w oficjalnych mediach oraz literaturze nie istnieje. Bardzo dugo uwaany by
210
take za co niezgodnego z afrykask seksualnoci tak dugo, e w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych bardzo utrudniao to walk z AIDS. Zarwno afrykascy politycy, jak i biali epidemiolodzy uwaali bowiem homoseksualizm w Afryce za zjawisko tak marginalne, e waciwie bez znaczenia118. W Sudanie i w Mauretanii, pastwach islamskich, grozi za niego kara mierci. Z tyrad wymierzonych w gejw znany jest dyktator Zimbabwe Robert Mugabe. Kilkanacie lat temu przed audytorium penym dygnitarzy i VIP-w, w tym laureatw Nagrody Nobla, powiedzia: Homoseksualizm degraduje ludzk godno. Jest nienaturalny i nie ma mowy, eby kiedykolwiek pozwoli tym ludziom zachowywa si gorzej ni psy i winie. Mugabe powiedzia to na midzynarodowych targach ksiki, ktrych gwnym tematem byy prawa czowieka. Gazety skomentoway to z aprobat, nadajc homofobii antykolonialne ostrze: homoseksualizm by elementem biaej kultury i czym nieafrykaskim119. W 2010 roku Mugabe wrci do tematu z okazji Dnia Kobiet. Nie warto o tym dyskutowa mwi o homoseksualizmie. Ci, ktrzy angauj si w takie akty, s szaleni. Nie moemy tego tolerowa, bo inaczej umarli powstan z grobw i zwrc si przeciw nam120. W maju 2011 roku prezydent Ghany John Atta Mills z oburzeniem odrzuci apel Wielkiej Brytanii o legalizacj homoseksualizmu: Wielka Brytania nie moe nam narzuca swoich wartoci powiedzia121. W innym zachodnioafrykaskim kraju, Nigerii, senat pracuje nad ustaw zabraniajc zwizkw jednopciowych, chocia i tak nie dopuszcza ich obowizujce prawo, a za akty homoseksualne ju grozi nawet czternacie lat wizienia122. Na tym tle Republika Poudniowej Afryki jest wyjtkiem: uchwalona w 1994 roku konstytucja zabrania dyskryminacji ze
Naprawianie gwatem
211
wzgldu na orientacj seksualn, a geje i lesbijki od 2006 roku mog zawiera maestwa. RPA w czasach apartheidu bya krajem policyjnym i represyjnym mwi Gabriel Hoosain Khan, archiwista z Gali. Policja wykorzystywaa wiedz o tym, e kto by gejem albo lesbijk, do tego, eby go szantaowa. Robia naloty na imprezy gejowskie. Pierwszy taki zarejestrowany nalot mamy w 1966 roku. Te represje zostawiy lady. W 2002 roku para lesbijek, Marie Fourie i Cecelia Bonthuys, rozpoczy sdow batali o oficjalne uznanie ich zwizku. Spraw wspiera Lesbian and Gay Equality Project, organizacja pozarzdowa walczca o prawa gejw i lesbijek. W grudniu 2005 roku sd konstytucyjny jednogonie uzna, e dotychczas obowizujca definicja maestwa jako zwizku mczyzny i kobiety bya niekonstytucyjna, bo dyskryminowaa ludzi ze wzgldu na orientacj seksualn. Sdzia Albie Sachs napisa w uzasadnieniu, e wykluczenie maestw jednopciowych oznacza, e [ich] zdolno do mioci, powicenia i przyjmowania odpowiedzialnoci jest z definicji mniej wartociowa ni par heteroseksualnych. Sd da parlamentowi rok na zmian prawa. W listopadzie 2006 roku, po dugich debatach, protestach i demonstracjach, zgromadzenie narodowe przegosowao nowe prawo. Pierwszego dnia, w ktrym obowizywao, 1 grudnia 2006 roku, dwch gejw Vernon Gibbs i Tony Halls wzio bez przeszkd lub. Do koca protestowali zgodnie duchowni wielu Kociow chrzecijaskich i islamscy imamowie; jeden z nich nazwa dat wprowadzenia nowego prawa najsmutniejszym dniem w historii naszej demokracji. Mona mie liberalne prawo i nic z tego nie wynika dodaje badaczka z Gali Noma Pakade. Nasza kultura polityczna jest uksztatowana przez brutalno i przemoc apartheidu. Przemoc jest w niej zakorzeniona. Wikszo politycznych protestw jest pena przemocy i symboliki przemocy. Take dzi policja jest
212
brutalna: w zeszym roku w aresztach zgino dwadziecia dziewi osb, a policjanci zastrzelili 1,6 tysica ludzi! Polityczny sprzeciw wobec obecnoci gejw i lesbijek w publicznym yciu wyraa si wic wedug badaczy z Gali tak jak inne polityczne ruchy w przemocy: spontanicznej, nieuzasadnionej, wypywajcej z ludzi nagle. Ten kraj dziaa tak, e nie moesz wyegzekwowa w nim swoich praw, nie moesz w nim zabra gosu, o ile nie jeste silny mwi beznamitnie Khan, jakby stwierdza oczywisto. Trudno w takiej sytuacji nie uywa przemocy. Naprawd nie ma innego sposobu.
W sierpniu 2011 roku poudniowoafrykaskie wydanie Playboya opublikowao duy reporta o gwatach w wizieniach. Zaczyna si od opowieci czterdziestoszecioletniego winia. Pierwszy raz, kiedy pjdziesz do wizienia, tam s gangsterzy. Big Five, Gang 28, Gang 26, Airforce. Jeeli nie masz numeru, nie jeste gangsterem, i wtedy ci bior. Jeeli masz pienidze, bior je. Jeli masz ubranie, bior je. pisz na pododze. Daj ci koc i pisz na pododze. Wtedy ci gwac. Jeli tego nie chcesz, bij ci. Gwac ci, kiedy wiata s wczone, kiedy s wyczone, kiedy idziesz pod prysznic, kiedykolwiek, kiedy pisz. Moe ten zgwaci ci dzisiaj, tamten jutro, szef gangu i ludzie, ktrzy dla niego pracuj. Musz gwaci. Ale jeli wemiesz ich numer, wtedy tego nie robi. Bierzesz numer i sam to robisz innym ludziom. Bohater reportau opiera si i zosta pobity tak bardzo, e spdzi w wiziennym szpitalu trzy miesice w piczce. Mia szczcie, e przey.
Naprawianie gwatem
213
Seks pomidzy mczyznami w wizieniu nie jest oczywicie homoseksualizmem. Odrzuciliby tak sugesti z oburzeniem. To seks pomidzy mczyzn i kobiet. Stawk w tej relacji jest wadza i msko. Ten, ktry gwaci, jest mczyzn. Ten, ktry penetruje, jest mczyzn. Ten, ktry si podporzdkowuje kobiet: musi malowa usta, sucha si we wszystkim i usugiwa mczyznom. Przemoc seksualna jest cakowicie zdefiniowana przez relacje wadzy powiedziaa reporterowi socjoloka Sasha Gear. Penetracja ksztatuje tosamo oznaczajc bycie mczyzn, a wic gwaciciel albo sprawca jest postrzegany jako kto, kto ma bardzo msk tosamo, podczas gdy osoba, ktrej to robi, jest postrzegana jako ta, ktra ma bardzo esk tosamo123. Std wizienne maestwa pomidzy mczyznami o wyszej i niszej pozycji w hierarchii. Starsi i bardziej agresywni czonkowie gangu to mowie; modsi i sabsi ony. Kobieco to podporzdkowanie i sabo. Nowy wizie poddawany jest rnym sprawdzianom musi pokaza, czy jest mczyzn, czy kobiet. Kto proponuje mu papierosa? To test. Jeeli nowy zaakceptuje, ten, ktry da mu papierosa, moe zada w zamian seksu. Jak nowy si zachowa? Bdzie si bi? Ma zadatki na mczyzn. Nie? Jest kobiet.
RPA ma dug tradycj przemocy przynajmniej od czasw, kiedy krl Zulusw Czaka krwawo podbija plemiona sprzeciwiajce si jego wadzy, a migrujce z Kraju Przyldkowego na pnoc. Antropolodzy pisz, e kluczem do zrozumienia przemocy w RPA jest miejscowe wyobraenie mskoci, a raczej wyobraenia, bo obok siebie istniay rne.
214
Msko biaych bya nam, Europejczykom, znajoma, cho niekoniecznie musi wydawa si sympatyczna. Do 1931 roku pisze antropolog Robert Morrell tylko biali ludzie mogli gosowa i ci biali mczyni w wikszoci byli pracodawcami; tymi, ktrzy podejmowali decyzje; gowami rodzin; posiadaczami kont bankowych i zatrudnionymi na dobrych posadach124. Ten model wystpowa w rnych odmianach: brytyjskiej, miejskiej, i burskiej, wiejskiej, bardziej konserwatywnej, z Bibli pod poduszk i strzelb pod pach, w ktrej miejsce dla kobiety byo w domu, przy dzieciach, i w kociele. Msko burska bya troch jak z kowbojskich filmw: p farmerska, p pionierska, nieokrzesana, brutalna i pobona. Afrykaskie wyobraenie mskoci byo inne i ulegao szybkim przeobraeniom najpierw w czasach kolonii, a potem w czasach szybkiej industrializacji i apartheidu. Tradycyjna plemienna spoeczno bya take podzielona na pci. Inne miejsce przypadao w niej kobietom, a inne mczyznom: yli w dwch rnych wiatach, ktre zaledwie zachodziy na siebie. Rytm ycia wyznaczay rytuay przejcia, z ktrych dla chopcw najwaniejsze byo obrzezanie poczone z wejciem w wiek mski. Starszyzna miaa kontrol nad rytuaami i ona dawaa jej wadz. Ten wiat by take okrutny Czaka zabi podobno co trzeciego mczyzn w plemionach, ktre jednoczy i z ktrych stworzy Zulusw, ale byo to okruciestwo przewidywalne i uporzdkowane, znane, wpisane w odwieczny bieg ycia i mierci. Cywilizacja biaego czowieka wywrcia to wszystko do gry nogami. Na pocztku XX wieku wiat szk, podatkw, pracy zarobkowej i urzdnikw mieszajcych si w starodawne zwyczaje wkroczy na wie. Ten wiat by atrakcyjny dla modych mczyzn. Obiecywa im emancypacj spod wadzy starcw, ale take zarobek i lepsze ycie w miecie. Nieco wczeniejsze odkrycie zota i diamentw rozpoczo boom gospodarczy. Kopalnie Johannesburga wchaniay czarnych grnikw jak gbki i nie oddaway.
Naprawianie gwatem
215
Kiedy ludzie jad do Johannesburga, nie wracaj mwi bohaterka klasycznej poudniowoafrykaskiej powieci Pacz, ukochany kraju z 1948 roku125. To opowie o wdrwce ojca wyruszajcego w poszukiwaniu zaginionego syna do Johannesburga, miasta-potwora, labiryntu mordu, wyzysku, prostytucji i rasistowskiej nienawici. Czarni mczyni w miecie wykonywali prace, ktre w ich wiejskiej spoecznoci byy zastrzeone dla kobiet brudne, uciliwe i upokarzajce. Biali nadzorcy zwracali si do nich chopcze. Kiedy na pocztku XX wieku czarni mczyni rozpoczli w Johannesburgu seksualne ataki na biae kobiety, wywoujc panik wrd biaych mieszkacw, by moe jak zastanawia si dzisiaj historyk dawali w ten sposb wyraz temu, e jako pariasi w wielkim miecie czuj si pozbawieni mskoci. Grnik z kopalni by silny i twardy; rwnoczenie jednak cay czas pozostawa chopcem. Grnicy zostawiali rodziny na wsi; w miecie yli skoszarowani w fabrycznych osiedlach i barakach. Dla afrykaskich robotnikw przemoc bya afirmacj mskoci komentuje antropolog sposobem kontestowania opresywnych relacji i, w ostatecznym rachunku, zemsty126. W latach pidziesitych w czarnych dzielnicach narodzia si miejska ju kultura tsotsi drobnych kryminalistw i gangsterw. Nie przejmowali si opini starszyzny; chcieli wygodnego ycia i szacunku rwienikw. Dziennikarz Henry Nxumalo zamordowany w 1957 roku na ulicy przez nieznanych sprawcw notowa: Naszymi bohaterami byli chopcy, ktrzy potrafili kra i dgn kogo noem. Im wicej osb zadgali, tym byli waniejsi. Najgrubsz ryb ze wszystkich by ten, kto kogo zabi czy to noem, czy strzaem z pistoletu127. Znakiem mskoci by szacunek, ktry nalea si starszym i silniejszym od modszych i kobiet. Kiedy nowoczesno zacza prowadzi kobiety do emancypacji, gwnym sposobem na utrzymanie nad nimi wadzy bya przemoc.
216
Na te zmiany naoya si jeszcze brutalno reimu apartheidu i niepewno oraz brak perspektyw spowodowany bezrobociem plag RPA po 1994 roku. Przemoc, jeli wierzy antropologom, jest jedyn reakcj modych mczyzn na wiat, ktrego nie kontroluj, ktrego nie rozumiej i w ktrym s zmarginalizowani. Innej nie znaj i nie maj skd pozna. Lesbijka zwaszcza ta, ktra nie ukrywa swojej tosamoci jest kolejnym wyzwaniem dla tego wiata: odbiera mczyznom ostatni iluzj kontroli nad kobiec seksualnoci.
Przemoc jest nie tylko osadzona w samej tkance midzyludzkich zwizkw. Jest take oczekiwana i przynajmniej w czci akceptowana. Etnografka badajca modych w jednym z czarnych townships pisze: Wikszo opowieci modych mczyzn i kobiet opisywaa kontinuum przymusu w cigu seksualnych kontaktw, ktre z jednej strony obejmowao strategie sowne takie jak zachcanie, perswazja i zawoalowane groby (niektre z nich byy oczekiwane i przez to postrzegane pozytywnie przez modych mczyzn i kobiety), a niektre byy postrzegane negatywnie jako naduycia. Na drugim kocu byy strategie fizycznego nacisku, ktre zawieray midzy innymi prb uwiedzenia modej kobiety fizycznie; zamykanie drzwi i niepozwalanie jej na powrt do domu; atakowanie rkami, pasami od spodni albo butami; albo (duo rzadziej) groenie jej broni128. Walka o dominacj nad partnerem bya czym staym w kadym z badanych zwizkw. Mczyni przyznawali si bez zaenowania do zmuszania partnerek do seksu a dziewczta i kobiety podobno kontroloway mczyzn dziki swojej seksualnoci (uywajc szamaskich lekw, eby utrzyma kochankw
Naprawianie gwatem
217
i odstraszy rywalki, albo w zemcie powodujc u mczyzny rzeczk o wdzicznej slangowej nazwie idrop). W ten sposb po prostu to tutaj robimy tumaczyli biaej badaczce modzi mczyni. Etnografka usyszaa, e wieloletnie zwizki zaczynaj si niekiedy od gwatu i pobicia, czemu towarzysz wyznania mioci i prezenty. W jednym z wypadkw dziewczyna, ktr przymusi do seksu (pozbawiajc przy tym dziewictwa) nauczyciel muzyki, chocia prbowaa mu odmawia i prosia go, eby przesta, pozostawaa z gwacicielem w zwizku przez dwa lata. Wedug jej relacji czua, e j kocha i mia dobre intencje. Angielskie sowo gwat nie ma te w jzyku poudniowoafrykaskiego plemienia Xhosa jednego odpowiednika. Ukudlwengula oznacza gwat popeniony na nieznajomej i jest najblisze europejskiemu znaczeniu sowa. Ukunyanzela znaczy zmusi do seksu osob, ktra na to zasuguje na przykad partnerk, do ktrej seksualnoci mczyzna ma prawo, albo kobiet, ktra dugo zwleka z przyzwoleniem, czy przyjdzie w odwiedziny do mczyzny, co postrzegane jest jako zgoda na seks, ale potem mu go odmwi. Zarwno kobiety, jak i mczyni uznawali, e przemoc potwierdza msko. Do seksu mona byo take przymusi kobiet, ktra nie wywizaa si z transakcji. Obie strony znay t wymian: zgoda na seks i dzielenie si piwem szy rka w rk. Kobieta, ktra pia i ktra potem nie wypenia swojego seksualnego zobowizania, bya uwaana za zodziejk, i byo to upokarzajce dla mczyzny, ktry fundowa jej zabaw notuje etnografka.
Gwaty dokonane przez partnerw s tumaczone mioci i opiekuczoci. Ale inny rodzaj gwatu oprcz tego, e jest potwierdzeniem mskoci moe by take kar. Inne sowo
218
w slangu, streamlining (dosownie wygadzanie czy prostowanie), opisuje gwat zbiorowy, ktry ma by upokarzajc kar. Kobieta moe by wygadzona za to, e ma innego partnera, albo za to, e zachowuje si niezgodnie z normami, ktrych wymaga jej pe na przykad upije si w miejscu publicznym albo wyobraa sobie, e jest kim lepszym129. Ofiar takiego gwatu pada czsto dziewczyna jednego ze sprawcw, ktry zaprasza do udziau w gwacie kolegw i przyjaci (jest to, jak chodno notuj naukowcy, forma budowania wizi midzy mczyznami). Wygadzenie to ostateczne zakoczenie zwizku i dana kobiecie nauczka. Sprawcy gwatu czuj, e maj do niego prawo. Gwat nie tylko potwierdza ich msko, ale jest te aktem sprawiedliwoci: podtrzymuje porzdek wiata.
Zadeptany park w Soweto, w ktrym odbywa si impreza po miejscowej paradzie rwnoci Soweto Gay Pride ogrodzony jest wysokim, trzymetrowym potem z drutu kolczastego. Przyszedem na p godziny przed startem. Marsz jest krtki: aktywici id moe kilometr. Zbirka zaczyna si na obskurnej stacji benzynowej. Jest koniec wrzenia, zimny wczesnowiosenny dzie bez soca: szare i brudne miasto wyglda jeszcze bardziej ponuro ni zwykle. Przychodz gwnie kobiety, prawie wycznie czarne; grupka biaych gejw stoi z boku (nawet w takiej sytuacji biali i czarni trzymaj si osobno). Kilkanacie aktywistek w kolorowych strojach zbija si w kko i zaczyna taczy. Wycigaj tekturowe transparenty z wypisanymi na nich hasami. IF YOU CANT BEAT HOMOS, JOIN THEM (Jeli nie moesz pokona gejw, docz do nich)
Naprawianie gwatem
219
piewaj improwizowan pie w afrykaskim rytmie w jednym z miejscowych jzykw. Prosz kogo z uczestnikw o przekad. Moecie nas zabi, cigle jestemy gejami Kocham kobiety i jestem z tego dumna Prezydencie Zuma, nie pozwl nas zabija Jedna z dziewczyn przebiera si przy pobliskim klombie w strj zuluskiego wojownika. Po chwili pojawia si odziana w skr, trzyma wczni i tarcz. Taczy taniec wojenny Zulusw. To blunierstwo sysz obok. Ten strj i taniec wojownika jest zastrzeony dla mczyzn. Grupka urosa ju moe do stu osb. Wylewa si na ulic w obstawie policji i ochroniarzy. Jest coraz wicej transparentw. I HAVE LESBIAN MOTHER SO WHAT (Moja matka jest lesbijk i co z tego) ACCEPT ME THE WAY I AM (Zaakceptuj mnie tak, jak jestem) 120% LESBIAN (w 120 procentach lesbijka) YOUR PENIS WILL NEVER MAKE ME STRAIGHT (Twj penis nigdy nie sprawi, e stan si hetero) Maszerujc powoli po ulicy demonstracj otaczaj wrogie spojrzenia. Ludzie staj przed domami, wychodz ze sklepw. Przygldaj si w milczeniu. Nikt si nie przycza. W RPA ciko by czarnym, jeszcze gorzej kobiet, a niemoliwe gejem mwi mi jedna z aktywistek, Siphokazi Nom-
220
bande, ktra specjalnie przyjechaa z odlegego o dobrych par godzin autostrad Durbanu. Przed tum wybiega kolorowo ubrana kobieta w czerwonym berecie i z portretem Che Guevary wydrukowanym na torebce. Chodzi o to, eby nas zauwayli! krzyczy. Niech widz, e istniejemy! Skanduje, robic okropne miny: Aieee jestem gwacicielem Aieee jestem homofobem aieee Tum si mieje. Kobieta w czerwonym skanduje dalej: Kocha to prawo czowieka Dzi okupujemy ulice Soweto Mog nas gwaci Mog nas zabija Ale zostaniemy tutaj Odepchniemy homofobw Sprawimy, e ten kraj bdzie wolny i przyjazny dla LGBT [lesbijek, gejw, biseksualistw i osb transseksualnych A.L.]. Impreza w parku jest smtna i niezbyt tumna. Zza drutu kolczastego przyglda si zabawie grupka dzieci. Po drugiej stronie kozy zjadaj spokojnie plastikowe torebki. Zagaduj dziaaczk w czerwonym berecie. To bardzo religijny kraj mwi Virginia Sethsedi. Religia i kultura to dwa gwne powody niechci do gejw. Jedno i drugie nakazywao od zawsze ludziom, jak maj y. Geje i lesbijki byli postrzegani jako haba dla wsplnoty, co nie do przyjcia. Wielu uwaao, e sama ich obecno to wynik demoralizacji pyncej z Zachodu i niszczcej nasz oryginaln, afrykask kultur.
Naprawianie gwatem
221
Ale skd tyle przemocy? pytam. W moim kraju te wielu ludzi tak myli o gejach, ale raczej nie zabijaj i nie gwac. Myl, e ludzie nie wiedzieli wczeniej, ilu jest gejw i lesbijek wrd nich. Nikt si nie przyznawa. Teraz coraz wicej ludzi decyduje si na coming out. To wyzwala poczucie zagroenia. Std taka gwatowna reakcja. A przemoc? Trudno nie uywa przemocy w tym kraju umiecha si Virginia. Mamy pikne prawa, ale one s tylko na papierze.
222
10
Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw jak czary pozwalaj pozby si ludzi, ktrzy s dla ciebie ciarem
Ngani, Ghana, 2011
W dawnych, dobrych czasach istnieli by moe prawdziwi czarownicy i prawdziwi kapani mwi Theo, ocierajc pot z czoa chusteczk. Ale teraz bardzo trudno takich znale. Wszyscy s faszywi i zaley im tylko na kasie. Dr Theo Anderson, szef organizacji Przyjaciele Ziemi, prowadzi do swoich podopiecznych. Soce stoi w zenicie: jest grudzie, ale na pnocy Ghany temperatura zblia si do czterdziestu stopni i powietrze faluje z gorca nad dachami maych glinianych chatek. Tu mieszkaj czarownice, ktre ssiedzi i rodziny wygnali ze swoich wsplnot. Kada z chatek to miniaturowe gospodarstwo: may budyneczek sypialnia; nastpny kuchnia; osobno spichlerz i azienka (murek bez dachu), wszystko poczone ogrodzeniem z gliny. Pierwsza czarownica z trudem podnosi si na nasz widok, trzymajc si za bolce plecy. Alhassan Azara ma podobno osiemdziesit lat. Mniej wicej: nie wie, kiedy si urodzia.
Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw
223
Posdzona o czary Alhassan Azara: Synowej przynio si, e chc j zabi czarami | fot. adam leszczyski
Mieszkaam przez wiele lat w domu syna opowiada. Pewnego dnia, kilkanacie lat temu, synowa powiedziaa, e przynio jej si, e chc j zabi czarami. Syn zawiz mnie do fetysza [czyli szamana, ktry magi uprawia, w odrnieniu od czarownic, jawnie A.L.], ktry da mi lekarstwo, ebym przestaa by czarownic. Potem mnie tu przywiz i zostawi. Syn przyjeda do ciebie? pytam. Raz do roku. Przywozi wtedy jedzenie, ale na rok nie wystarcza. yj z tego, co daj mi ludzie. Jestem za saba na to, eby uprawia ziemi mwi czarownica. W nastpnych chatkach sysz przygnbiajco podobne historie. Jedn z kobiet posdzono o czary, kiedy posza na pogrzeb modego czowieka z rodziny. Krewni, ktrzy nieli trumn, powiedzieli, e zmary przemwi do nich. Mia oskary j, e zabia go czarami bo to nienaturalne umrze tak modo. Nie miaa adnych dzieci i musiaa ucieka. Gdyby miaa dorose dzieci, mogyby j obroni mwi Zinabu Sakibu z organizacji Przyjaciele Ziemi, ktra pomaga prowadzi obozowiska czarownic. W pnocnej Ghanie jest ich sze: w kadym mieszka ponad sto kobiet. Nigdy si nie zdarza, eby o czary oskarono bogatego czowieka. Albo kogo, kto ma du rodzin, ktra si za nim wstawi mwi Zinabu.
Theo: Bardzo czsto zaczyna si wanie od snu. Komu w wiosce si ni, e stara kobieta zrobia co zego. Kto umar, a nie powinien, bo by mody i zdrowy. Komu nie powodzi si w interesach. Albo moda kobieta nie moe zaj w ci, a to powana sprawa, bo kobieta musi mie dzieci. U nas, w Ghanie, na wsi kobiety maj rednio siedmioro dzieci i jak ktra nie moe zaj w ci, ma powany problem. Czasami kto widzi
225
czarownic w formie kota lub psa, ale jest przekonany, e to ssiadka. Wtedy wioska si zbiera i zaczyna bi czarownic, eby si przyznaa. Zinabu Sakibu: Bij j tak mocno, eby nawet nie zapamitaa, kto j bi. Bo jeli zapamita, to bdzie si mcia. Przerywaj, kiedy si przyzna. Wtedy wioska prowadzi oskaron do fetysza. Fetysz u nas jest osob, to szaman. Starej babci-czarownicy si boj, ale facet, ktry yje z czarw, jest OK? pytam. Oczywicie. Bo fetysz jest dobrym czowiekiem, ktry uprawia lecznicz magi. A czarownica dziaa w ukryciu i szkodzi. Przyprowadzaj czarownic do fetysza, ktry jej daje specjaln mikstur. Ona musi j wypi. Ta sytuacja ma dwa warianty w pierwszym lek leczy j z czarw i czarownica traci zdolnoci magiczne. W drugim wariancie to dziaa jak sprawdzian. Kobieta dostaje lekarstwo. Jak po nim umrze, to znaczy, e bya czarownic. Jak nic jej si nie stanie, to znaczy, e czary dao si wyleczy. Niestety, fetysz czsto chce broni swojego biznesu przed konkurencj i daje kobiecie trucizn. Ona umiera, a wsplnota jest przekonana, e to sprawiedliwa kara. Policja nic z tym nie robi? Theo: Wyobra sobie, e yjesz w wiosce, w ktrej zabito czarownic. Do najbliszego posterunku masz cztery dni piechot. Kiedy ju dojdziesz, policjanci mwi: Sorry, ale nie mamy samochodu, eby pojecha do wioski i aresztowa sprawcw. A jak maj samochd, to nie maj benzyny. Koniec historii. Poza tym policjanci sami czsto wierz w czary. Oskara si zwykle kogo, kto jest bezbronny na przykad dziwnie wyglda albo jest niski, ma bardzo czarny kolor skry albo jak wad. Moja matka na staro miaa alzheimera; gdyby mieszkaa w wiosce, na pewno oskaryliby j o czary, bo twierdzia, e rozmawia z ludmi, ktrzy ju nie yli. Epileptycy, ktrzy maj napady, s idealnymi kandydatami. Albo kobiety, ktre
226
bardzo duo mwi zwaszcza mwi do mczyzn, a nie do innych kobiet, bo ludzie wierz, e to przynosi pecha. Jak czsto zdarzaj si lincze? Zinabu Sakibu: Tego nikt nie wie, bo nikt nie liczy.
28 listopada 1898 roku wielki antropolog James George Frazer napisa list do swojego kolegi po fachu Baldwina Spencera. Magia pisa rni si od religii tym, e chocia jedno i drugie odwouje si do si ponadnaturalnych, magia je wykorzystuje zmusza do dziaania a religia tylko prosi o interwencj w ludzkie sprawy. Magia wszdzie poprzedzaa religi pisa Frazer. Tylko wtedy, kiedy ludzie poznaj z dowiadczenia, e nie mog przymusi wyszych si, aby wypeniy ich yczenia, wtedy zniaj si do tego, aby je czci [podkrelenia Frazera A.L.]. Z czasem, po wielu stuleciach, zaczynaj zdawa sobie spraw, e czcz je rwnie na prno, i wtedy znw prbuj przymusu, ale tym razem stosuj go wewntrz wszych granic i w inny sposb ni w starej magicznej metodzie. W skrcie religia jest zastpowana nauk. Zatem porzdek ewolucji ludzkiej myli i praktyki jest nastpujcy: magia-religia-nauka. Frazer, z godn dziecka XIX wieku wiar w postp i nauk, pisa potem o sobie: My, w tym pokoleniu, yjemy w okresie przejcia pomidzy religi i nauk, w epoce, ktra potrwa oczywicie jeszcze przez wiele pokole. Rol tych, ktrzy troszcz si o postp, jest pomc w ostatecznym triumfie nauki tak, jak tylko mog w swoim czasie130. Wkrtce jednak wiat zachodni przesta tak bezkrytycznie wierzy w nauk i postp, a wielcy antropolodzy zmienili zdanie w sprawie magii: ju Evans-Pritchard i Malinowski patrzyli na ni w bardziej zniuansowany sposb, dopatrujc si jej racjonalnych z punktu widzenia uytkownikw funkcji.
227
Mimo to ludzie Zachodu przyjedajcy do Afryki a take wielu samych Afrykanw potrafi patrze na magi, na szamanw, czarownice, fetysze i obrzdy wudu jak na relikt przeszoci, wiadectwo prymitywizmu i zacofania. Hierarchi Frazera postp dokonuje si od magii, przez religi, ku nauce wielu z nas, mimo lekcji tolerancji i zrozumienia dla obcej kultury, ma we krwi. Magia jest w tej hierarchii czym, co w naturalny sposb powinno ustpi przed wiatem rozumu. Jeli ustpuje opornie, to wiadczy to jak najgorzej o samych Afrykanach czego moe nie wypada powiedzie czy napisa, ale mona da do zrozumienia. Nie jest tymczasem jasne, czy co takiego jak magia w ogle istnieje w afrykaskim kontekcie. W rnych miejscowych jzykach tego sowa czsto nie ma. Podobnie sowo czarownik moe oznacza kogo, kto zajmuje si uzdrawianiem i odpdzaniem zych urokw (traktujc to jako biznes); moe oznacza zoliw czarownic, ktra szkodzi innym. W afrykaskich jzykach to rne sowa i rne pojcia: my, Europejczycy, mamy jedno. Nigeryjski antropolog Uchenna B. Okeja nalecy do wielkiego plemienia Igbo wylicza rne zjawiska, ktre s jako podobne do zachodniego wyobraenia o magii, ale s skrupulatnie rozdzielane w jego plemieniu. Mamy wic egzorcyzmy; zaklcia i eliksiry magiczne; noszenie amuletw; zaklinanie laleczek wudu i wzywanie rnych ponadnaturalnych istot na pomoc. To ostatnie jednak nie jest jak zauwaa Okeja jedynie magi: uznawanie tych praktyk za magi byoby tak absurdalne jak uznawanie przez wielu katolikw za magi noszenia medalikw (Bogosawionej Dziewicy Marii, witych i bogosawionych). To, co zachodni obserwator uwaa za magi i przesd pisze antropolog dla Afrykanina jest elementem szerszego systemu wierze, podobnie jak dla katolika jest nim zaoenie medalika czy modlitwa do witego. Dla Afrykanina wiat nadprzyrodzony jest obecny wszdzie i w rnych postaciach pisze Okeja ale jeeli zachodni antropolog uznaje afrykaski wiat
228
za peen przesdw i magii, wiadczy to tylko le o badaczu, bo nie dostrzega, e religijni Europejczycy myl czsto podobnie131. Niech bdzie. Ale zanim si z tym zgodzimy, trzeba zmierzy si ze zodziejami penisw.
W 2008 roku Reuters donosi z Kinszasy: Policja w Kongu po fali paniki i prb linczw aresztowaa 13 podejrzanych czarownikw oskaronych o uywanie czarnej magii, eby kra albo zmniejsza penisy mczyzn. (...) Plotki o zodziejach penisw zaczy kry w zeszym tygodniu w Kinszasie, rozlegej stolicy Demokratycznej Republiki Konga liczcej okoo omiu milionw mieszkacw. Szybko zdominoway stacje radiowe, w ktrych suchacze radzili wsppasaerom w minibusach, eby strzec si pasaerw noszcych zote piercienie. Niedosze ofiary, z ktrych 14 rwnie zatrzymaa policja, twierdz, e czarownicy po prostu dotknli ich i sprawili, e ich genitalia skurczyy si albo znikny. Niektrzy mieszkacy twierdz, e za obietnic leczenia sprawcy dali pienidzy. Komisarz policji odnis si do sprawy sceptycznie, ale to nie pomogo. Ludzie i tak wierzyli. Tumaczy frustracj policjantw: Kiedy prbujesz mwi ofiarom, e ich penisy s nadal na swoim miejscu, odpowiadaj, e nagle stay si malutkie albo zostali impotentami. Na co odpowiadam im: Skd moesz wiedzie, jeli nie poszede do domu i nie wyprbowae. Korespondent Reutersa bez trudu znalaz ludzi, ktry wierzyli w czarownikw zmniejszajcych penisy. To prawda. Jeszcze wczoraj przyszed tutaj czowiek, ktry by ofiar. Widzielimy. To, co zostao, byo malutkie powiedzia dwudziestodziewicioletni Alain Kalala, ktry sprzedawa doadowania telefonw komrkowych przed gwn komend policji w Kinszasie132.
229
Nikt nie wie, skd si wzia obawa przed zodziejami penisw, ktra przetoczya si wczeniej przez ca Afryk Zachodni, zaczynajc si w Nigerii lub Kamerunie w 1996 roku i docierajc przez Wybrzee Koci Soniowej do Senegalu i Mali, a potem wracajc do Konga. Reuters umieci t depesz wrd doniesie o miesznych dziwactwach z caego wiata. Z powodu posdze o kradzie penisa zgino jednak kilkadziesit osb, zwykle zatuczonych na mier na targu w chwil potem, gdy rzucono na nie oskarenie. Policja czsto musiaa zamyka do wizienia nie tylko zakrwawionych czarownikw, ale take ich ofiary. Mona oczywicie doszukiwa si tu jakiej racjonalnoci: twierdzi, e to reakcja na zagroon msko i impotencj; mona przypomina rytuay nazywane w Ghanie money medicine, w ktrych czowiek moe wymieni cz ciaa czy zdrowie na pienidze (dziki pomocy odpowiedniego czarownika). Dwoje antropologw przestudiowao dokadnie pidziesit sze odnotowanych w mediach przypadkw kradziey organw zwykle zwizanych z podnoci, ale nie tylko. Antropolodzy powicili sporo uwagi analizie, czy sowa zmniejszenie czy zniknicie penisa, uywane wymiennie w gazetach, oznaczaj to samo. Kiedy policja komisyjnie ogldaa genitalia, okazywao si, e s na swoim miejscu a ofiary twierdziy zwykle, e nagle, wanie w tej chwili, pojawiy si z powrotem. Domniemanych zodziei bito w przekonaniu, e wtedy oddadz skradziony organ133. Historia o skradzionych penisach dobrze ilustruje co, co Europejczykowi jest trudno wytumaczy jak bardzo irracjonalno przeplata si w afrykaskim podejciu do ponadnaturalnego z okrutn, zimn i pragmatyczn racjonalnoci. Antropolodzy czy ekonomici (bo i oni zajmuj si magi) nie maj adnego skalpela, eby to rozdzieli.
230
Czarn magi zajmuj si w Ghanie kobiety. O kradzie penisw oskarano przede wszystkim mczyzn. Kilka lat temu w zachodniej i rodkowej Afryce o czary zaczto oskara take dzieci. W Ghanie zdarza si to rzadko; w Nigerii i w Kongu przybrao rozmiar epidemii. Dr Anderson, szef Przyjaci Ziemi, opowiedzia mi: Mieszkaa u mnie w domu kuzynka i dwoje dzieci przygarnitych od znajomych: omioletnia dziewczynka i pitnastoletni chopiec. Kuzynce nie powiodo si w yciu. Miaa ju trzydzieci pi lat, ale nie miaa ani ma, ani dzieci. Nie wiodo jej si w biznesie. Wtedy pastor powiedzia jej, e dzieci rzuciy na ni urok. Modli si i po modlitwie Bg mu pokaza, skd wzio si jej nieszczcie. Poszedem do pastora i zrobiem mu awantur. Powiedzia tylko: Nawet sobie nie wyobraasz, jakie zo odkryem. Tydzie pniej kuzynki ju nie byo. Wyprowadzia si, ale najpierw odesaa dzieci do rodzinnej wioski. I to wszystko wydarzyo si w stolicy, wrd wyksztaconych ludzi! Jak dziecko zostaje czarownikiem? W 2003 roku belgijski antropolog Filip De Boeck zanotowa spowied egzorcyzmowanego czarownika, ktr usysza w jednym z kociow w Kinszasie. Dzieci atwo zmusi, eby przyznay si do winy. Nazywam si Mamuya. Mam szesnacie lat. Zostaem czarownikiem z powodu jednego z moich przyjaci, Komazulu. Pewnego dnia da mi mango. Nastpnej nocy przyszed do domu moich rodzicw i zagrozi, e mnie zabije, jeeli nie dam mu ludzkiego ciaa w zamian za mango, ktre od niego dostaem. Wtedy zostaem jego nocnym towarzyszem i czonkiem jego bandy czarownikw. Nie powiedziaem o tym mojej matce. Byo nas trzech. W nocy latalimy do domw naszych ofiar na samolocie, ktry zrobilimy z kory drzewa mango. Wtedy zamie-
231
Astrolog leczy wszystko. Nyeri, Kenia, 2011 | fot. krzysztof mikus
niaem si w karalucha. Komazulu to pilot naszego samolotu. To on zabija. Daje mi ciao i krew, i jem, i pij. Czasami daje mi rami, innym razem nog. Osobicie lubi poladki. Kawaki misa daj babce, ktra te jest wiedm. Komazulu jest pukownikiem w drugim wiecie i zaoferowa mi rang kapitana, jeeli tylko zo kogo w ofierze. Dlatego zabiem mojego maego braciszka, na ktrego zesaem biegunk i z jej powodu umar. W sumie zabilimy osiem osb. adna z nich nie zrobia nam nic zego. Mamuya koczy spowied podzikowaniami dla kaznodziei, ktry wyrwa go z rk demonw. Cigle jednak ba si dawnych kompanw, ktrzy przychodzili w nocy, aby go zabi134.
Problem z magi wymaga pomocy fachowcw. Rynek jest obfity. W 1999 roku telewizja BBC pokazaa proroka Onokoko z Kinszasy, przywdc jednego z afrochrzecijaskich Kociow, ktre wyrastaj jak grzyby po deszczu w slumsach kongijskich miast135. Ich charyzmatyczni przywdcy nie uznaj adnego autorytetu poza wasnym, a wiernych przycigaj obrzdami czcymi wtki chrzecijaskie i tradycyjne oraz wizj nadchodzcej apokalipsy, totalnej wojny dobra i za, w ktrej nie ma miejsca na lito. Do 1999 roku prorok Onokoko odnis ju ponad 230 zwycistw nad maymi czarownikami, z ktrych wygna ze duchy. Egzorcyzmy mog przeciga si miesicami. W tym czasie dzieci mieszkay w komrce z blachy falistej przy kociele. Procedura rozpoczynaa si od zamknicia podejrzanych w krgu kobiet pogronych w religijnym transie. Prorok koncentrowa si i po duszej chwili orzeka, czy ma do czynienia z czarownikiem (zwykle tak). Potem dokonywa oczyszczenia. May czarownik dostawa potn dawk rodkw na wymioty i na przeczyszczenie. Prorok w swoim kociele, szopie z blachy
233
i tektury, trzyma wystaw przedmiotw zwymiotowanych przez demony, takich jak caa krewetka i muszla w ksztacie rogu. Czasami wygnanie zego wymagao ostrzejszych rodkw. Wierni, w tym rodzice, prasowali czarownika rozgrzanym elazkiem, podczali go do prdu albo wpychali mu w odbyt mydo. Dziennikarzom BBC prorok Onokoko z dum pokaza zrobione polaroidem zdjcie umiechajcego si do obiektywu moe dwunastoletniego chopca z nieprawdopodobnie wydtym brzuchem. Zdjcie miao chemiczn wad pod bia plam znikn fragment nogi chopca. Plama na zdjciu wzia si std, e demon wszed w jego nog owiadczy prorok. Dlatego musiaem go egzorcyzmowa wiele razy. Przedstawiciele jednej z organizacji pozarzdowych opowiedzieli pniej dziennikarzom zakoczenie tej historii: w wyniku egzorcyzmw chopiec mia tak uszkodzone wntrznoci, e wkrtce zmar w mczarniach. Chocia rodziny drogo pac za egzorcyzmy (cen moe by na przykad worek cementu), tylko co pite dziecko zostaje z powrotem przyjte do rodziny. Pozostae, mimo e uwolniy si ju spod wadzy demonw, trafiaj na ulic.
Czarownicy i wiedmy dziaaj w nocy, w drugim wiecie. Pierwszy wiat to wiat ywych, dnia i wiata; drugi stanowi domen zych duchw, demonw i czarownikw uszeregowanych wedug klarownej wojskowej hierarchii. wiaty te nieustannie si przenikaj i tocz ze sob walk. Poniewa nic zego nie dzieje si czowiekowi przypadkiem, decyduje o tym za wola kogo z drugiego wiata gdy w rodzinie pojawia si problem, trzeba znale winnego. Na takie postrzeganie wiata nakadaj si bardzo nowoczesne potrzeby i postawy. Moi gospodarze z organizacji Przyjacie-
234
le Ziemi, z ktrymi pojechaem do Ngani, wioski czarownic, nie maj wtpliwoci, e czary bardzo si przydaj. Pozwalaj si pozby tych, ktrzy s niepotrzebni, i tych, ktrych trzeba utrzymywa. Starej bezdzietnej ciotki. Zawsze godnych sierot po zmarych krewnych. Wystarczy ich oskary, e s czarownikami. Afryka modernizuje si bardzo szybko. Ostatnia dekada bya dla kontynentu najlepsza od lat szedziesitych, a Ghana jest jednym z najwikszych afrykaskich sukcesw: w ostatnich latach wzrost gospodarczy siga nawet 10 procent rocznie. Stolica jest zupenie zakorkowana przez samochody, chocia wszystkie trzeba sprowadza i kosztuj na miejscu trzy razy droej ni w Europie. W cigu kilku lat w miecie wyrosy galerie handlowe, w ktrych zakupy robi coraz liczniejsza klasa rednia. Ghana nadal jest jednym z najbiedniejszych krajw wiata, ale jest tu ju widoczna garstka, ktra yje lepiej. W tradycyjnej afrykaskiej rodzinie dzieci s bogosawiestwem to zarazem wiadectwo przychylnoci si nadprzyrodzonych i jedyne zabezpieczenie losu rodzicw na stare lata. Kiedy rodzicom co si stanie, opiek nad dziemi przejmuj krewni, nawet bardzo dalecy. W ten sposb rodzina zyskuje odporno na kady kataklizm ludzie mog umiera, ale struktura spoeczna zostaje zachowana. Tak to dziaa w teorii: dzi ten system, ktry pozwoli Afrykanom przetrwa stulecia najazdw handlarzy niewolnikw i kolonizatorw, przestaje funkcjonowa. Wiele dzieci posdzonych o czary to sieroty przybrane lub przygarnite przez krewnych. Chocia dzieci posdza si o czary rwnie w Beninie i Kamerunie, nigdzie to zjawisko nie osigno takiej skali i brutalnoci jak w dzisiejszym Kongu. Po blisko dziesiciu latach wojny domowej, ktra pochona co najmniej 4,5 miliona ofiar, jest tam po prostu najwicej niepotrzebnych dzieci. Antropolog Filip De Boeck uwaa rwnie, e polowanie na maych czarownikw to rezultat emancypacji modych spod
235
wadzy ojca rodziny. Dzieci zarabiaj czsto wicej od rodzicw, na przykad szmuglujc diamenty pomidzy Angol i Kongiem. Dzieci byy onierzami w czasach wojny domowej. We wspczesnej Afryce zauwaa antropolog dzieci nie s, jak w Europie, biernym przedmiotem opieki rodziny i pastwa, tylko samodzielnymi aktorami na spoecznej scenie, ktrzy czsto zagraaj rolom odgrywanym wczeniej przez dorosych. Mania poszukiwa maych czarownikw byaby zatem desperack obron spoeczestwa dorosych przed dziemi. Obron brutaln i krwaw tak jak ycie w zrujnowanym kraju.
W czasach ndzy, chaosu i dyktatury rodzina bya jedyn form zabezpieczenia przed ndz i chorob. Czowiek bez rodziny by nikim: jeli mu si nie powiodo, nie mia si na kim oprze. Dlatego jeli kto zdoby stanowisko albo majtek, natychmiast przed jego drzwiami ustawiaa si kolejka biednych krewniakw i mia niepisany obowizek im pomc. W domu latami pomieszkiwali mniej szczliwi kuzyni. Osieroconymi dziemi i starcami zawsze kto si zajmowa. A do dzi, kiedy wszyscy zaczynaj wyej ceni pienidze od rodzinnego wsparcia. Afrykaska nowoczesno przynosi jak pisze Jane Parish, antropoloka z Keele University w Wielkiej Brytanii sprzeczne postrzeganie rodziny jako rda pomocy w czasach biedy i braku bezpieczestwa z jednej strony, ale obcienia dla majtku bogatych krewnych (...). Jest ono rdem napi: pienidze mog by uwaane za bogosawiestwo, ale i przeklestwo136. W lad za wzrostem bogactwa nielicznych i rozkadem tradycyjnej rodziny idzie ndza ktra nadal jest powszechna. W Ghanie polowania na czarownice zdarzaj si czciej na pnocy kraju, ktra ley ju na skraju pustynnego Sahelu. Zmiany klimatyczne powoduj, e pada coraz mniej deszczu.
236
Kiedy nadchodz nagle trudniejsze czasy, biedniejszych trzeba si pozby. Czary si wietnie do tego nadaj. W 2005 roku znany amerykaski ekonomista Edward Miguel wykaza cis zaleno pomidzy opadami deszczu w jednej z tanzaskich prowincji a linczami i morderstwami na domniemanych czarownikach i czarownicach. Na podstawie danych zbieranych przez jedenacie lat w szedziesiciu siedmiu wioskach ustali, e za pogoda susza lub ulewne deszcze powodujce ze zbiory i gd oznaczaa dwukrotnie wiksz liczb zabitych czarownic. Miguel oczywicie nie przypisywa tych zabjstw wycznie biedzie: pobudki ekonomiczne i przesd idealnie si uzupeniay137. Europejczycy wcale si zreszt nie rni pod tym wzgldem od Afrykanw. Jeli wierzy naukowcom, dziaa tu uniwersalny mechanizm. W 2004 roku ekonomistka Emily Oster na podstawie drobiazgowych bada historycznych ustalia, e apogeum europejskich polowa na czarownice (od XIII do XIX wieku zabito w Europie z powodu oskare o czary okoo miliona osb) przypado na czasy maej epoki lodowcowej gwatownego ozibienia klimatu w XVI-XVII wieku. Oster pisze: Chodniejsze temperatury zwikszyy czstotliwo zych zbiorw i chodniejsze morza zmniejszyy migracj wanych gatunkw ryb na pnoc. (...) Rozmaite dane pokazuj wicej ni zbieno pomidzy procesami czarownic, pogod i wzrostem gospodarczym. W czasach, kiedy przyczyny zmian pogody byy tajemnic, ludzie szukali kozw ofiarnych w obliczu mierciononej zmiany klimatu. (...) Czarownice byy wygodnym przedmiotem oskare (...), bo wierzono, e mog kontrolowa pogod138.
Paac wodza wioski Ngani to obejcie z kiepsko wymurowanych chaupek. Wdz jest jednak wodzem z prawdziwego
237
zdarzenia i ma sal tronow, w ktrej przyjmuje goci. To okrga, nieco wiksza chata z betonu, w ktrej wdz chudy starzec z krtk siw brod siedzi na kocach rozoonych na niedbale wymurowanym podwyszeniu. W drodze wyjtku nie musz zdejmowa butw przed wejciem. Siadam na aweczce naprzeciwko wodza. Za mn stoi wczony telewizor, na ktrym jednak nic nie wida, bo sygna jest saby tylko kasz. Ta scena staje mi przed oczami za kadym razem, kiedy myl o afrykaskiej nowoczesnoci. To synteza tego dziwacznego i penego paradoksw wymieszania tradycji i nowoczesnoci, z ktrym mona si dzi spotka w Afryce na kadym kroku. Nowoczesno nowe relacje midzyludzkie, mniej osobiste, a bardziej skomercjalizowane; nowa technologia, jak telefony komrkowe i internet mieszaj si w sposb najbardziej nieprzewidywalny, a momentami dla Europejczyka groteskowy, z tym, co stare i odziedziczone. Nie wiem, czy wdz widzia co w swoim telewizorze; ale mia ju w paacu prd, a niedugo pewnie kupi take anten satelitarn i paski telewizor z Korei czy Chin. Ale wygnane czarownice, ktrym udzieli wielkodusznie swojej ziemi, jak dawniej bd mieszka obok jego wioski. Magia zamienia si w biznes, a czarownicy reklamuj swoje usugi w gazetach i w internecie ale nic nie wskazuje, eby ich klientela stawaa si mniej liczna. Przed wodzem, u stp tronu, siedz dworzanie i doradcy. Czuj prawdziwy majestat wadzy, chocia podoga jest z betonu, a sala przyj ma skal polskiej chaupy. Wdz zgodnie z zachodnioafrykask tradycj w czasie caej audiencji nie wypowiedzia nawet sowa. Zamiast niego mwi jeden z wioskowej starszyzny siedzcej na schodkach tronu odgaduje krlewskie myli. Wdz mwi, e mamy duy kopot z czarownicami owiadcza dworzanin. Nie maj czym uprawia ziemi. Go-
238
duj. My jestemy zbyt biedni, eby je wesprze. Ludzie z wioski nie chc z nimi handlowa, a my nie moemy im tego narzuci. Dr Anderson kiwa gow i oficjalnie dzikuje wodzowi za ask. Zgodnie z tradycj caa ziemia naley do wodza, ktry nadaje j rodzinom do uprawy. Bardzo trudno jest znale wiosk, ktra pozwoli si osiedli czarownicy. Czsto s bite i wypdzane z kadej kolejnej miejscowoci. Dzikujemy ci, wodzu, e pozwolie im zaoy tu obozowisko. Dzikujemy za ciepe przyjcie mwi dr Anderson. Wdz nieruchomo patrzy ponad naszymi gowami w cian. Gdyby mi wczeniej nie powiedziano, nie dostrzegbym, e obozowisko czarownic ley na uboczu poza granicami wioski. Afryka pena jest niewidzialnych granic. Kiedy pitnacie lat temu przyjechaem na ten kontynent po raz pierwszy, urzeky mnie ogromne przestrzenie bez murw, potw i szlabanw. Duo pniej zrozumiaem, e granica ktra Europejczykowi kojarzy si z czym bardzo materialnym i fizycznym w Afryce istnieje jako symbol. Symboliczne bariery odgradzaj ludzi nie mniej skutecznie ni poty i szlabany. Mj przyjaciel zosta kiedy aresztowany przez etiopsk policj i spdzi par godzin w areszcie, czyli siedzc na aweczce przed chat, w ktrej urzdowali policjanci. To jednak by areszt nie mg po prostu wsta i odej. eby czu si aresztowany, wcale nie potrzeba byo krat i murw. Areszt by sytuacj, nie budynkiem. W wielu afrykaskich krajach, kiedy policja zagradza drog do kontroli, czsto przeciga przez ni sznurek. Sznurek ley na ziemi, ale samochody i tak si zatrzymuj. Za kadym razem, kiedy po kontroli samochd moe przejecha, policjant pracowicie zdejmuje sznurek z drogi. U nas te tak kiedy byo: take w Europie granice pomidzy pastwami bardzo dugo, jeszcze do XIX wieku, wyznaczay rzeki, supy graniczne albo po prostu granice lasw i pl nale-
239
cych do ludzi, ktrzy uznawali si za poddanych tego, a nie innego wadcy. Kobiety w Polsce te si oskarao o czary cakiem niedawno: ostatnie czarownice spalono u nas w 1764 roku, ju w czasach owiecenia, co wywoao fal oburzenia w caej Europie, gdzie palenie czarownic zakoczyo si sto lat wczeniej. W Ngani czarownice mieszkaj na uboczu: pomidzy wiosk a ich osiedlem istnieje granica pas ziemi, ktry liczy moe dziesi, moe dwadziecia metrw. Poniewa wioskowe zabudowania s zwykle chaotyczne, obcemu atwo go przeoczy. Ale miejscowi wiedz. Wsplnota czasami zatrudnia czarownice za misk kukurydzy. Ale nie dostaj jedzenia, nie handluje si z nimi. Nikt z nimi nie chce nawet rozmawia, jeli nie ma potrzeby mwi Zinabu Sakibu. To bez sensu. Przecie dostay ju od szamana lekarstwo i zostay pozbawione magicznej mocy? pytam. Kiedy zostaje si raz oskaron o czary, na zawsze ju jest si czarownic. Od tego nie ma odwoania mwi Sakibu.
240
11
Pompa. Epilog dlaczego pomoc nie dziaa i o tym, e to niesychanie racjonalne
Tafi Mador, Ghana, 2011
Ale madame Kasia powiedziaa, e nie musimy zbiera pienidzy. Atmosfera jest cika, awantura wisi w powietrzu. Ola Antonowicz, ktra przez kilka lat regularnie przyjedaa do Tafi Mador pomaga mieszkacom, jest ewidentnie wcieka. Starszy wioski Immanuel Amwadze, ktry przedstawia si dumnie jako lider opinii oraz opiekun pompy i nalega, ebym to zapisa w notesie, ma min skarconego uczniaka. Chodzi o pomp. Pompa jest banalna: dwie metalowe rury i dwignia na betonowej podmurwce. Dziaa. Leci z niej woda. Sprawdzilimy. Madame Kasia powiedziaa, e nie musimy zbiera pienidzy powtarza Amwadze. To tumaczenie byoby bardziej wiarygodne, gdyby nie byo telefonw komrkowych. Ola wyciga komrk i dzwoni do Kasi, ktra jest w Polsce.
Pompa. Epilog
241
Tafi Mador | fot. adam leszczyski
Kasia twierdzi, e nic takiego nie mwia odpowiada gronie. Umawialimy si, e pompa przechodzi pod opiek wsplnoty. Za co j naprawicie, kiedy si zepsuje, jeeli przestalicie zbiera pienidze? Immanuel Amwadze umiecha si niepewnie i przestpuje z nogi na nog. Madame Kasia powiedziaa, e woda powinna by za darmo powtarza. Umowa zawarta przez polsk organizacj z wiosk Tafi Mador wygldaa nastpujco. Polacy buduj w wiosce studni i stawiaj pomp. Ale pomp trzeba konserwowa, bo wszystkie maszyny kiedy si psuj. Dlatego wsplnota ma pobiera opaty za wod. Opata bdzie wynosi pi pesoes (okoo dziesiciu groszy) za trzy due miski. Jak si pompa zepsuje, nie bdzie wody mwi Ola liderowi opinii. Jak si zepsuje, nie bdzie wody zgadza si Amwadze, powtarzajc sowo w sowo. Czy syszae, jak Kasia mwia, e woda powinna by za darmo? To byo w sierpniu. Nie byo mnie, kiedy to powiedziaa. Ale rozmawiaa z wodzem. Kasia mwi, e ostatni raz rozmawiaa z wodzem dwa lata temu. Pytaa go wtedy, kto jest odpowiedzialny za zbieranie pienidzy za wod. Musicie myle o przyszoci! mwi Ola, ktra ju w ogle wyglda teraz jak nauczycielka. Musimy myle o przyszoci kiwa gow Amwadze. Jak dugo zbieralicie pienidze? Mniej wicej rok odpowiada po duszym namyle opiekun pompy. Mam dokadne rachunki. Wpacaem je na konto w banku, tak jak si umwilimy. Ile zebralicie? Czterdzieci pi cedi.
Pompa. Epilog
243
To niemoliwe, eby przez rok zebra tylko czterdzieci pi cedi! Naprawa pompy moe kosztowa dwa tysice cedi! To niemoliwe, nie starczy przytakuje Amwadze. Rozumiecie, e to jest teraz wasza studnia i wasza pompa? Jak si zepsuje, nie bdzie wody mwi z naciskiem Ola. To jest teraz nasza studnia i nasza pompa. Jak si zepsuje, nie bdzie wody powtarza starszy.
Stoj z boku i obserwuj t scen razem z Theo Andersonem, szefem organizacji Przyjaciele Ziemi, ktra pomagaa Polakom realizowa projekty w Ghanie midzy innymi budowa studni w Tafi Mador. Powiedz mi, Theo, dlaczego oni nie zbieraj pienidzy? Nie wygldasz na zaskoczonego. Co si stao? Prawdopodobnie wdz zadecydowa, eby nie pobiera opat. Dlaczego? Powody mogy by rne. By moe najpierw niektrzy ludzie nie chcieli paci, bo mwili: Nie mamy pienidzy. Potem przestali paci take ci, ktrzy mieli pienidze, bo zobaczyli, e mona. Mogli te nie ufa osobie, ktra trzyma pienidze, bo sdzili, e je wydaje na siebie. Albo jaki lokalny polityk powiedzia, eby nie pacili, eby zyska popularno. Ze studni korzysta 500 osb. Duo dzieci. Ludzie tego nie rozumiej? Pracujemy z rnymi wsplnotami. Niektre z nich s rozpuszczone jak dzieci i w ogle nie myl o przyszoci. Sdz, e jak si pompa zepsuje, to jaka inna organizacja przyjedzie i postawi now. Obchodzi ich to, co si stanie tego dnia, ale nie to, co bdzie jutro. Ludzie maj rne priorytety Theo umiecha si lekko.
244
Ale nawet w takim wypadku nie bd mieli przez duszy czas wody! Trudno. Powiem ci wicej: jak si studnia zepsuje i nie bdzie pienidzy, eby j naprawi, to rozkradn j do koca. Bo skoro nie dziaa, to moe czci si przydadz. Tak byo ze studni w poprzedniej wiosce. Nie do, e j rozkradziono, to kto jeszcze nawrzuca mieci i kamieni do rodka. Nie dao si ich wyj i trzeba byo wierci now studni.
Ola nadal prbuje rozmawia z liderem opinii. Samo to sformuowanie naley do sownika organizacji pozarzdowych: lider opinii to osoba, ktr warto pozyska, bo cieszy si autorytetem i wpywa na innych. Lider kiwa gow i uprzejmie przytakuje wkurzonej biaej. Obserwuj t ktni z fascynacj. Skupia si w niej jak w soczewce niezrozumienie, ktre ley u rde tak wielu poraek pomocy rozwojowej w Afryce i jest rdem frustracji dla licznych wolontariuszy, inteligentnych ludzi, ktrzy zwykle zrezygnowali z lepiej patnych zaj w Europie, eby troch pomc Afrykanom. Jedn z gwnych trosk osb przygotowujcych projekty rozwojowe jest co, co Anglosasi nazywaj sowem sustainability (dosownie zdolno podtrzymywania), ktre nie ma dobrego polskiego odpowiednika. Idea jest prosta: chodzi o to, eby wybudowana szkoa, szpital czy pompa dziaay, kiedy organizacja zakoczy projekt, spakuje si i wrci do zimnej Europy. Trzeba wic znale lokalne rda pienidzy, o co jest trudno; pracownikw, ktrzy bd dalej si zajmowali prowadzeniem szkoy albo pobieraniem opat za pomp. Tymczasem afrykaska rzeczywisto jest do blu racjonalna. Europejczycy czsto myl, e Afrykanie s nieracjonalni,
Pompa. Epilog
245
chocia w dzisiejszych czasach zwykle nie wypada im ju tego gono powiedzie. Kolonialni autorzy mieli mniej skrupuw i czsto pisali wprost, e Afrykanie s jak dzieci, ktrymi trzeba si zaj. Janusz Makarczyk, sawny przed wojn polski reporter i wspautor nieudanej prby kolonizacji Liberii w latach trzydziestych, notowa otwarcie, e dzieci murzyskie s inteligentne do 12. roku ycia a potem tpiej139. Za pozornie nieracjonalnym zachowaniem porzuceniem kliniki w buszu czy pompy w wiosce kryj si czsto bardzo racjonalne postawy. Brutalne by moe. Obliczone na krtk met zapewne. Ale racjonalne. Stoi za nimi czsto przekonanie, e w yciu nie ma nic za darmo, a kada przysuga jest skrupulatnie waona i domaga si rekompensaty. Moi znajomi ze slumsw w Nairobi mieli w gowach skomplikowany rejestr wzajemnych usug i dugw nie tylko finansowych, ale i dugw wdzicznoci. W Afryce nie ma nic za darmo udzieli mi lekcji jeden z nich (bezinteresownej, chocia na znajomoci ze mn zarobi, a ja straciem). W biednych spoeczestwach ludzie maj bardzo may margines tolerancji na ze yciowe decyzje. Kada z nich dolar stracony na nieudanym biznesie, le ulokowana przysuga, zaufanie komu, kto na to nie zasuy moe sprawi, e nastpnego dnia nie bd mieli co je. Dlatego w biednych krajach altruizm jest towarem rzadszym ni w bogatych i nie bez powodu w wiatowych sondaach systemu wartoci najbardziej materialistycznie nastawieni s ludzie z krajw najbiedniejszych140. Ale przecie dziaajca pompa si opaci wszystkim na dusz met? I dlatego warto paci pi pesoes za trzy miski wody? mgby zapyta Europejczyk. Oczywicie. Ale do kalkulacji trzeba wczy jeszcze dwa elementy, ktre w Afryce wygldaj inaczej ni w Europie: poczucie niepewnoci jutra i brak zaufania do instytucji. Nie ma sensu, ebym si troszczy o to, czy pompa bdzie dziaaa za rok,
246
jeeli nie mam dobrej gwarancji, e za rok bd sam z niej korzysta i cieszy si dobrym zdrowiem. Nie ma te sensu, ebym paci za wod, jeeli myl, e osoba, ktra opiekuje si pienidzmi, najprawdopodobniej je zdefrauduje. W takiej sytuacji opaca mi si korzysta z pompy i bardzo si stara, eby nigdy nie paci za wod i to jest racjonalne. W takich okolicznociach relacje midzyludzkie s dla mylcej jednostki gr o sumie zerowej. Nie ma powodu, ebym troszczy si o przyszo mojego kraju, kiedy nikt si o ni nie troszczy. Nie ma powodu, ebym powica si pracy dla niego, skoro nikt si nie powica a nawet gdybym si powici i by uczciwy jak za, zyskabym tylko tyle, e umarbym w biedzie, bo urzdnicy s opacani kiepsko. Co si opaca? Gra na siebie i swoich bliskich. Opaca si wykorzysta swoj pozycj ktr przecie mona atwo straci, bo ycie jest pene niespodzianek eby zyska majtek, ktry pozwoli y wygodnie. Bieda zawa pole widzenia: dobro zbiorowe z niego wypada jako pierwsze. Skoro nasz kraj jest tak biedny, e jeszcze wiele pokole nie ma realistycznej szansy na to, aby y w nim dobrze, nie ma sensu si powica, bo czowiek ma tylko jedno ycie. Czasy s trudne. Trzeba dba o siebie i swoj rodzin. To wszystko jest oczywicie bardzo racjonalne. Prywatna racjonalno nie musi jednak prowadzi ani do pokoju, ani do rozwoju gospodarczego; przeciwnie, mona sobie wyobrazi sytuacje, w ktrych nakazuje absolutny egoizm. Ekonomici prbuj to dzi bada, piszc duo o instytucjach, czyli formach, w jakich ujte jest ycie spoeczne. Wedug dominujcej dzi teorii nic ani pooenie geograficzne, ani bogactwa naturalne, ani aden inny czynnik nie ma porwnywalnego wpywu na dobrobyt i tempo rozwoju kraju. Postawy ludzi s oczywicie skomplikowane: decyduje o nich take tradycja, poczucie lojalnoci wobec szerszej wsplnoty (i pod tym wzgldem fakt, e wikszo krajw afryka-
Pompa. Epilog
247
skich zostao sztucznie stworzonych przez rzdy europejskie, ma due znaczenie) oraz indywidualny temperament a poza tym nikt nie jest w stu procentach racjonalny. Spotkaem si wielokrotnie w Afryce z ludmi, ktrzy pracowali dla innych bezinteresownie i wcale nie przyjechali z Europy, tylko urodzili si i wyroli na miejscu.
Myl, e dobrze rozumiem, dlaczego reportera w Afryce tak czsto prbuje si oszuka. Niektre z tych oszustw s naiwne i maj duo wdziku tak naiwne, e waciwie trudno je nazwa oszustwem. Pamitam chopaka o imieniu Steven, ktry by recepcjonist w tanim hoteliku w kenijskiej miejscowoci Nakuru w 1997 roku. Steven mia wtedy moe dwadziecia lat; by bardzo przyjacielski. Oglda z podziwem aparat fotograficzny mojego kolegi Krzysztofa i dugo tumaczy, e chce zosta kaznodziej, bo kaznodzieja dobrze zarabia, a wierni dbaj o niego. Ale w zasadzie mgbym te zosta fotografem powiedzia Steven do Krzysztofa. Daj mi swj aparat. S te oszustwa groteskowe. W 2002 roku w Malawi przyjechaem z wizyt do jednej z organizacji pozarzdowych, ktra zajmowaa si midzy innymi leczeniem chorych na AIDS. Przywita nas tum kobiet piewajcych specjalnie skomponowan pie, w ktrej rozpoznaem tylko sowa Adam, Krzysztof i kondom. Potem przedsibiorczy szef organizacji poprowadzi nas do domu, w ktrym bya chora kobieta. Wstydzia si okropnie. Dom by pokazowy wyczyszczony na wysoki poysk, z lnicymi lampami naftowymi, ktre wyglday na nigdy nieuywane, i portretem prezydenta oraz witym obrazkiem na cianie. Szef tej organizacji przesadzi. Teatr by a nazbyt widoczny.
248
Podobnie przesadzi szef innej organizacji, tym razem walczcej z malari w pnocnej Ugandzie. Odwiedziem j razem z grup europejskich dziennikarzy w lutym 2011 roku. Caa ekipa, ktra miaa skada si z wolontariuszy pomagajcych rodzinom w wioskach, siedziaa w pogotowiu ubrana w wieutkie T-shirty z logo organizacji. Wszyscy mwili to samo tymi samymi sowami, jakby recytowali starannie przygotowan lekcj. Nikt jednak nie potrafi odpowiedzie na pytanie, ile rodzin odwiedzi w zeszym tygodniu. S te na pewno, oczywicie, oszustwa udane takie, z ktrych nie zdaj sobie sprawy, bo skutecznie mnie nabrali. Oczywicie to wszystko ma sens z punktu widzenia organizacji, ktra chce dobrze wypa a od tego, jak wypadnie, zale jej relacje ze sponsorami (nazywanymi w polskiej odmianie pomocowego argonu donorami). Sponsorzy oczywicie wietnie zdaj sobie spraw, jak czsto si ich nabiera. To rodzi misje kontrolne, wizytacje, ewaluacje i asesmenty (te dwa ostatnie sowa to polskie kalki z angielskiego). Sponsorzy zreszt czsto sami dostaj granty od innych agencji, na przykad rzdowych, z ktrych musz si potem skrupulatnie rozliczy. W ten sposb biurokracja rodzi biurokracj. W 1996 roku ekonomici Nicolas Van de Walle i Timothy Johnston policzyli, e w poowie lat osiemdziesitych w Kenii i w Zambii dziaao szedziesiciu aktywnych donorw, ktrzy w kadym z tych krajw prowadzili 600 projektw, a w Tanzanii w poowie lat dziewidziesitych czterdziestu darczycw przygotowujcych dwa tysice projektw. Wychodzc od przypuszczalnej liczby 600 projektw, zasugerowali, e przecitny afrykaski rzd przygotowuje kwartalnie 2,4 tysica raportw dla donorw i przyjmuje ponad tysic wizytacji, ktre monitoruj postpy141. Te dwie liczby zauway autor przemwie wczesnego prezesa Banku wiatowego Jamesa Wolfensohna i potraktowa je jako fakt w ten sposb weszy do dziennikarskiego obiegu.
Pompa. Epilog
249
W rzeczywistoci, jak sdzi ekonomista David Roodman, to tylko szacunek, i to zapewne znacznie zaniony. W 2003 roku Tanzania wprowadzia moratorium na przyjmowanie misji od darczycw w okresie prac nad budetem przyjedao ich tak wielu, e urzdnicy nie byli w stanie zajmowa si niczym innym142.
Nie ma nic zaskakujcego w tym, e afrykascy ekonomici i dziennikarze s jednymi z najbardziej wytrwaych krytykw pomocy rozwojowej. Ludzie prowadzcy rne afrykaskie organizacje czsto robi to take dlatego, e to dobry sposb na ycie i wietnie mgbym ich sobie wyobrazi w biznesie czy w rzdzie, zakadajc, e w ich kraju jedno i drugie funkcjonowaoby lepiej i dawao inteligentnej, ambitnej osobie realn szans na karier. Idiotyczna biurokracja, marnotrawstwo i nieefektywno frustruj ich tak samo jak nas; ucz si obok nich (a czsto z nich) y, ale nie daje to satysfakcji. Na zachodnich darczycw moi afrykascy rozmwcy patrzyli czsto z mieszanin irytacji (znowu chc raportu), politowania (w ogle nic nie rozumiej) i uraonej dumy, ktr ranio przechodzenie upokarzajcych i czsto bezsensownych procedur po to, aby dosta troch dolarw czy euro. Nieefektywno pomocowego biznesu bya czsto dla nich oczywista. Mojesz Omondi z Kibery, ktry zarabia na ycie, organizujc publiczno na spotkania edukacyjne, wietnie to rozumia i y, jak wielu ludzi na Zachodzie, z absurdalnych wymaga biurokracji. Jego koledzy mwili o wielu darczycach, e dziaaj na zasadzie hit-and-run czyli przyjedali, robili projekt, na ktry dostali pienidze (na przykad cykl szkole), po czym pakowali si i wyjedali. System pomocy rozwojowej jest peen takich absurdw i kady z nich ma swoje racjonalne uzasadnienie, a za wieloma
250
stoj take polityczne interesy. Polityczny interes powoduje midzy innymi rozdrobnienie pomocy: kady bogaty kraj ma wasne programy, wasne biurokracje i wasne priorytety143. W 2004 roku Irlandia wydaa pi tysicy dolarw na wspomaganie organizacji pozarzdowych na caym wiecie (!); Holandia wydaa trzydzieci tysicy dolarw na promocj turystyki w krajach rozwijajcych si; Luksemburg wyda trzydzieci tysicy dolarw na konflikty, pokj i bezpieczestwo. Podobnie mae sumy przypadaj czsto na cae kraje: w 2004 roku Austria wydaa po dziesi tysicy dolarw w Kambody, Dominikanie, Gwinei Rwnikowej i Gabonie144. W 2012 roku w konkursie o granty ogoszonym przez polski MSZ dla organizacji pozarzdowych realizujcych projekty w Afryce na poudnie od Sahary kilkadziesit krajw, p miliarda ludzi przeznaczono nieco ponad pi milionw zotych145. Priorytety rozwojowe mno si jak krliki: od lat szedziesitych doszy do nich na przykad prawa kobiet, budowa demokracji i wiele jeszcze innych szlachetnych celw, ktre prowadz do dalszego rozdrobnienia rodkw. Ktre, oczywicie, zwiksz koszty biurokracji i nadzoru. Nic dziwnego, e przemys pomocowy jest dzi powszechnie krytykowany146. Najbardziej brutalnie skwitowaa zasady jego dziaania Dambisa Moyo, zambijska ekonomistka (po Harvardzie i Oksfordzie; pracowaa w Banku wiatowym i finansowym gigancie Goldman Sachs). Czy ponad bilion (tysic miliardw) dolarw w postaci pomocy rozwojowej w cigu ostatnich dekad sprawi, e Afrykanie yj lepiej? pyta Moyo. Nie. W rzeczywistoci na caym wiecie odbiorcy pomocy maj si gorzej, duo gorzej. Pomoc sprawia, e biedni stali si biedniejsi, a wzrost zwolni. (...) Miliony w Afryce s biedniejsze z powodu pomocy; ndza i ubstwo nie skoczyy si, ale zwikszyy. Pomoc bya, i nadal jest, straszliw polityczn, ekonomiczn i humanitarn katastrof (...). Nacisk, jaki Zachd kadzie na
Pompa. Epilog
251
pomoc, Moyo nazwaa najgorsz decyzj w nowoczesnej polityce rozwojowej147. Chocia ksika Moyo zebraa bardzo krytyczne recenzje zarzucano jej midzy innymi duo bdw w faktach i nieuczciwe naginanie wynikw bada, aby wiadczyy na rzecz jej tezy to emocje, ktre za ni stoj, s autentyczne: pomoc czsto upokarza i nie pomaga148.
Kiedy latem 1997 roku pierwszy raz pojechaem do Afryki, przypadkiem natrafiem w Kenii na jedno z najbardziej nieudanych przedsiwzi rozwojowych sawne, jak si pniej dowiedziaem. Byo to nad sonym jeziorem Turkana, na pustynnej pnocy kraju. Mieszkaj tam koczownicy, ktrzy yj le nawet jak na warunki kenijskie i izraelsko-norweski fundusz pomocowy postanowi ich wesprze. Kosztem wielu milionw dolarw wybudowano nad jeziorem du przetwrni ryb, kupiono trawler i przeszkolono rybakw. Nie zastanawiaem si wwczas, czy kto liczy, ile te ryby musiayby kosztowa w Nairobi, najbliszym miejscu, w jakim mona je byo sprzeda. Podr ze stolicy nad jezioro Turkana bya prawdziw wypraw. Najpierw trzeba byo przeby 500 kilometrw do stolicy prowincji, Lodwar. Droga bya w wikszoci asfaltowa, ale dziurawa, a poza tym zaleway j deszcze. Kiedy tam jechaem, akurat spad deszcz i minibus matatu utkn w wartkim strumieniu, ktry przecina szos. Wycigno nas dopiero po kilku godzinach wojsko kenijskie. Z Lodwar nad jezioro prowadzio jeszcze szedziesit kilometrw bardzo zej drogi. Nie jedzio po niej prawie nic. Udao mi si wydosta znad jeziora tylko dlatego, e jechaem na dachu matatu, trzymajc si kurczowo cudzych bagay. Kosz-
252
ty transportu musiayby zabi kade przedsiwzicie biznesowe w tak odlegym od rynkw zbytu miejscu. Prawdopodobnie byo duo taniej przywie ryby w puszkach z Tajlandii przez port w Mombasie, ni dowie je ciarwk znad jeziora Turkana. Nikt jednak nie mia okazji tego sprawdzi, bo jezioro okrutnie zakpio sobie z zachodnich donorw. Bez ostrzeenia odsuno si o kilka kilometrw od przetwrni. Trawler za zaton w czasie pierwszego rejsu w okolicznociach, o ktrych nikt nie potrafi mi nic konkretnego powiedzie. Opuszczona hala przetwrni ryb dumnie wznosia si na rodku pustyni. Pracowaa w niej jedna osoba dozorca. Mieszkacy pobliskiej wioski, ktrzy osiedlili si tam, bo liczyli na sta prac, pokazywali mi t hal z dum. Popatrz mwili to jest nasza wielka fabryka. Rzeczywicie wygldaa imponujco ogromna, nowoczesna konstrukcja wyrastajca nagle w rodku pustyni, otoczona malutkimi chatkami zbudowanymi z drewna i ajna, w ktrych mieszkali ludzie chodzcy jeszcze w tradycyjnych strojach, w komplecie z wosami zlepionymi glink i paciorkami. Fabryka wygldaa, jakby zrzucili j tam Marsjanie.
Chyba kady wyksztacony Afrykanin, ktrego znam, moe opowiedzie podobn histori. Na Zachodzie trafiaj do gazet rzadko, ale oni yj z nimi na co dzie. To jednak nie znaczy, e Moyo ma racj i pomoc jest po prostu szkodliwym oszustwem. Pomoc nie zabia Afryki polemizowa z Moyo znany ekonomista Jeffrey Sachs, ktry sam przeszed skomplikowan drog ideow: na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych by wielkim zwolennikiem liberalnych recept na wzrost i jednym z konsultantw reform Balcerowicza w Polsce. Pod ko-
Pompa. Epilog
253
niec lat dziewidziesitych zaj si pomoc rozwojow i dzi jest jednym z najbardziej wpywowych zwolennikw zyskujcego po dekadach nieaski popularno pogldu, e wolny rynek sam z siebie nikogo nigdy nie wyprowadzi i nie wyprowadzi z ndzy. Sachs pisa: Mimo uporczywej biedy pod wieloma wzgldami poziom ycia poprawi si w ostatnich dekadach. miertelno niemowlt spada z 229 na tysic urodze w 1970 roku do 146 w 2007. W 1970 roku tylko 27 procent dorosych umiao czyta w 2007 roku ju 62 procent. Sachs dodawa, e pomoc wbrew pozorom wcale nie bya dua wynosia rednio trzydzieci pi dolarw na jednego Afrykanina rocznie149. Krytycy pomocy zarzucaj jej, e odbiera ludziom samodzielno, niszczy lokalne instytucje (ministerstwo zdrowia ma mniejsz motywacj, eby dba o obywateli, kiedy wie, e cz obowizkw moe zostawi organizacjom z Zachodu) i karmi rozdt, pen patologii biurokracj; Afrykanie poradz sobie sami, jeli tylko zostawi si ich w spokoju i bd mogli dziaa w krajach, w ktrych nie ma wojny, a wymiar sprawiedliwoci i policja dziaaj, i w ktrych rzdzcy rozliczaj si przed obywatelami. Zwolennicy pomocy odpowiadaj, e jej krytycy wierzc w nieograniczon moc ludzkiej przedsibiorczoci maj naprawd bardzo naiwn i optymistyczn wizj wiata, a puapka biedy naprawd istnieje. Rzeczywicie warunkiem rozwoju jest dobra policja ale trudno liczy, e policja w pastwie, ktre sta na pacenie policjantom trzydziestu dolarw miesicznie, bdzie dobra. Naprawd s wic kraje, takie jak Malawi, ktrym bez pomocy z zewntrz trudno wydosta si z zakltego krgu powielajcej si ndzy. Ndzy, ktra nie pozwala na inwestycje, a wic take na rozwj150. S wic rodzaje pomocy, ktre dziaaj i takie, ktre nie dziaaj. Dziaaj, co atwo sprawdzi, interwencje proste i prowadzone na masow skal, takie jak akcja szczepie dla dzieci
254
czy akcja budowy studni (zwaszcza takich, ktrych potem nie trzeba duym kosztem utrzymywa). Pacenie za lekarstwa powstrzymujce AIDS dla dwch milionw ludzi jest efektywnym i skutecznym pomaganiem nie tylko dlatego, e ci, ktrzy si lecz, mog pracowa, ale take ze wzgldw humanitarnych: miliony ludzi i ich rodzin w ten sposb unikaj cierpienia. Ma sens budowa drg i mostw, szk i szpitali o ile miejscowe wadze bd miay za co zapewni im pniej funkcjonowanie. Co nie dziaa? Wiele projektw edukacyjnych, zwaszcza jednorazowych. Mona przyjecha z pudekiem prezerwatyw do slumsu i zrobi wykad ale nic to nie zmieni. Widziaem w Kiberze polski projekt, ktry polega na budowie kawiarenki internetowej i maego zakadu wytwarzajcego torebki z recyklingowanych materiaw (dla turystw, bo aden miejscowy nigdy by czego takiego nie kupi). Chtnie wierz, e ten projekt pomg wielu ludziom, ktrym da prac. Wymaga jednak duej inwestycji i wielu lat pracy polskich wolontariuszy, ktrzy go prowadzili. Byli bardzo sympatyczni i mieli duo dobrej woli, ale wcale nie byem przekonany, czy nie byoby skuteczniej i taniej po prostu rozda ludziom pienidze i pozwoli je im wyda. Na pewno byoby w tym mniej paternalizmu.
Kilkanacie lat temu ekonomici zajmujcy si tym, jak szybko wycign biedne kraje z ndzy, wpadli na nowy pomys: mona sprawdza skuteczno poszczeglnych interwencji w taki sposb, w jaki koncerny farmaceutyczne testuj skuteczno lekarstw. Wprowadzamy nowy program do szk? Wybierzmy inne, zwyke szkoy, jako grup kontroln i zbadajmy rnice. Takie eksperymenty bardzo dzi modne czsto daj nieoczywiste wyniki. Wiemy na przykad, co trzeba zrobi, eby
Pompa. Epilog
255
dzieci w Afryce lepiej si uczyy i rzadziej opuszczay szko a raczej wiemy, jakie metody poprawy sytuacji s najtasze. W 1998 roku ekonomici Edward Miguel i Michael Kremer policzyli na przykad, e w najbiedniejszych krajach zwikszenie liczby podrcznikw powyej jednego na czterech uczniw nie poprawia ich wynikw w nauce. Nie poprawia go take, co moe zaskakiwa, podwojenie liczby nauczycieli. Eksperyment przeprowadzony w miasteczku Busia na granicy Kenii i Ugandy wykaza za to, e tania kuracja leczca dzieci z pasoytw, ktra kosztuje czterdzieci dziewi centw na kwarta, zmniejsza absencj o jedn czwart (z powodu pasoytw ukadu pokarmowego cierpi tam 90 procent dzieci). Taka kuracja jest zatem dwadziecia razy bardziej efektywna biorc pod uwag koszty ni wynajcie dodatkowego nauczyciela151. Tak zapewne wyglda przyszo pomocy: chirurgiczne, precyzyjne interwencje, ktrych skuteczno jest przebadana i znana z gry obok wielkich, masowych programw, obejmujcych budow drg czy leczenie ludzi z AIDS, na ktre sta tylko wielkie midzynarodowe agencje i najbogatsze rzdy. Te recepty musz by przykrojone do lokalnych warunkw. Jednym z wielkich problemw wszystkich biednych krajw czy to Zambii, czy Kenii, czy Indii jest to, e nauczyciele nie przychodz do szk, w ktrych maj uczy. Maj mae pensje i czsto zarabiaj na boku, zostawiajc uczniw samym sobie; w niektrych krajach odbywa si mniej ni poowa zapisanych w programie lekcji. W indyjskim Radastanie zainstalowano w klasach automaty, ktre robiy zdjcia nauczycielom o okrelonych godzinach karano ich, jeeli nie byo ich na nich wida. W tym samym regionie ten sam system nie sprawdzi si jednak w przypadku pielgniarek: w szpitalach automaty kontrolne systematycznie demolowano, a przeoeni pielgniarek drastycznie zwikszyli liczb nieusprawiedliwionych nieobecnoci, do ktrych miay prawo. W efekcie pielgniarki jak odkryli ekono-
256
mici dowiedziay si, jak mao obchodzi ich przeoonych to, czy przychodz do pracy, czy nie, i prawie w ogle przestay si w niej pojawia152.
Reporterska tradycja kazaaby na zakoczenie opowiedzie anegdot o czym dzikim, tajemniczym i irracjonalnym dajc do zrozumienia, e w Afryce obcujemy z Innym, ktrego nigdy nie da si poj. Innym sposobem na zakoczenie ksiki o Afryce jest pokazanie czego estetycznego i wzniosego, pikny egzotyczny obraz, w ktrym odbija si echo kolonialnej poezji: W ciszy wszyscy rozeszli si do lepianek, a chopcy pogasili na stoach wiato. Bya jeszcze noc, ale zbliaa si najbardziej olniewajca chwila w Afryce moment witu153. Nie widziaem takiego kontynentu: widziaem miejsce, w ktrym ludzie s bardzo podobni do nas, w ktrym nowoczesno miesza si w paradoksalny sposb z plemienn tradycj i w ktrym telefony komrkowe maj ju wszyscy, nawet koczownicy mieszkajcy na pustyni. Wol wic wypowiedzie tak jasno i jednoznacznie, jak potrafi, dwie myli, ktre s obecne w caej tej ksice. Pierwsz: e nieszczcia afrykaskie, o ktrych pisz cay czas gazety i ktre mona zobaczy w telewizji i o ktrych ja te pisz nie s wynikiem przeraajcego zrzdzenia losu albo, tym bardziej, przyrodzonej gupoty i niedbalstwa Afrykanw. W ogromnej wikszoci bior si std, e ludzie zachowuj si racjonalnie. Ci racjonalni ludzie uczestnicz jednak w czym w rodzaju spoecznej gry o sumie ujemnej. Wszyscy zachowuj si w zgodzie ze swoim interesem i wszystkim jest przez to gorzej. Reguy tej gry zmieniaj si powoli, bo te nie wziy si znikd: geografia, historia i tradycja odegray tutaj swoj rol. Ale ci Afrykanie, ktrych znam, nie s wcale mniej racjonalni
Pompa. Epilog
257
ni Europejczycy czy Amerykanie a czsto nawet s bardziej racjonalni, bo kade nieracjonalne zachowanie moe kosztowa ich wicej. Drug: e zachodnie recepty na naprawienie Afryki odznaczaj si czsto arogancj i niewiedz. Europejczycy przyjedaj do Afryki i jeszcze zanim przyjad, wiedz ju, jak rozwiza afrykaskie problemy. Potem, kiedy rzeczywisto okazuje si bardzo skomplikowana i inna, ni sobie wyobraali, narzekaj na Afrykanw, ktrzy nie speniaj ich oczekiwa, a po powrocie do domu opowiadaj znajomym przeraajce anegdoty przy kolacji. Naprawd jednak uznaj tylko za irracjonalne to, czego nie chc nawet sprbowa zrozumie.
258
BIBLIOGRAFIA
Ackerman, R. (red.), Selected letters of Sir J. G. Frazer, Oxford University Press, Oksford-Nowy Jork 2005 Afi Dzokoto, V., Adams, G., Understanding Genital-Shrinking Epidemics in West Africa: Koro, Juju or Mass Psychogenic Illness?, Culture, Medicine and Psychiatry nr 29/2005 Agripolicy, Structure and competitiveness of the milk and dairy supply chain in Bosnia and Herzegovina, Country Report prepared for the CEEC Agri Policy project, 2005, http:// www.euroqualityfiles.net/cecap/Report%203/Section%20 1%20country%20report/CEECAP%20report%203%20 section%201%20synthese.pdf Ajiya, B., Sex between two men is anti-God, The Vanguard, 9 grudnia 2011 Amsden, Alice H., Escape from Empire. The Developing Worlds Journey Through Heaven and Hell, The MIT Press, Cambridge 2007 Banerjee, A., Duflo, E., More than 1 Billion People Are Hungry in the World. But what if experts are wrong?, Foreign Policy, maj-czerwiec 2011 Banerjee, A., Duflo, E., The Experimental Approach to Development Economics, Annual Review of Economics, 2009 Banerjee, A., The Miracle of Microfinance? Evidence from a Randomized Evaluation, 2009 Bassett, T. J., Winter-Nelson, A., The Atlas of World Hunger, University of Chicago Press, Chicago-Londyn 2010 Bateman, M., Chang, H.-J., The Microfinance Illusion, http://www. econ.cam.ac.uk/faculty/chang/pubs/Microfinance.pdf Bavier, J., Lynchings in Congo as penis theft panic hits capital, Reuters, 23 kwietnia 2008 Becker, G., Comment on Microfinance, 29 padziernika 2006, http:// www.becker-posner-blog.com/2006/10/microfinance-andthird-world-poverty-and-development-posner.html
260
Berndt, C. E. H., Does Fair Trade Coffee Help the Poor? Evidence from Costa Rica and Guatemala, Mercatus Policy Series, Policy Comment nr 11, czerwiec 2007 Bhana, D., AIDS is rape!. Gender and sexuality in childrens responses to HIV and AIDS, Social Science & Medicine nr 69/2009 Bonna, O., Berchie, B., Rejoinder: Ghana cocoa harves flings cause AIDS worries, 5 padziernika 2005, http://www.modernghana.com/news/118181/1/rejoinder-ghana-cocoaharvest-flings-cause-aids-wo.html Brzozowski, S., Pomienie, Krytyka Polityczna, Warszawa 2008 Bunting, M., Muhammad Yunus banks on beating the enemies of microfinance, The Guardian, 18 lipca 2011 Bunting, M., The road to ruin, The Guardian, 14 lutego 2009 Cathorne, A., Slum tourism sparks controversy in Kenya, The Namibian, 21 lutego 2007 Chambers, A., Not so fair trade, The Guardian, 12 grudnia 2009 Clark, G., Farewell to Alms, A Brief Economic History of the World, Princeton University Press, Princeton-Oksford 2007 Clark, G., Living Standards: Malawi, 2000 versus the Stone Age, http://www.econ.ucdavis.edu/faculty/gclark/Farewell%20 to%20Alms/Living%20Standards-1.htm Collier, P., Dead Aid by Dambisa Moyo, The Independent, 30 stycznia 2009 Collier, P., The Bottom Billion. Why the Poorest Countries are Failing and What Can Be Done About it, Oxford University Press, Oksford-Nowy Jork 2007 DSouza, D., Subsidy to nowhere, India Together, listopad 2004 Davis, M., Planeta slumsw, Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa, Warszawa 2009 Delhey, J., From Materialist to Postmaterialist Happiness? National Affluence and Determinants of Life Satisfaction in
Bibliografia
261
Cross-national Perspective, World Values Research v. 2, nr 2 z 2009 roku Downie, A., Fair Trade in Bloom, The New York Times, 2 padziernika 2007 Dunton, Ch., Palmberg, M., Human Rights and Homosexuality in Southern Africa, Nordiska Afrikainstituet, Uppsala 1996 Dupas, P., Robinson, J., The (Hidden) Costs of Political Instability: Evidence from Kenyas 2007 Election Crisis, luty 2011, http:// www.stanford.edu/~pdupas/Coping_DupasRobinson.pdf Duvendack, M., Palmer-Jones, R.,. Copestake, J. G., Hooper, L., Loke, Y., Rao, N., What is the evidence of the impact of microfinance on the well-being of poor people? Systematic review, EPPI-Centre, Social Science Research Unit, Institute of Education, University of London, sierpie 2011 Easterly, W., Measuring How and Why Aid Works or Doesnt, The Wall Street Journal, 30 kwietnia 2011 Easterly, W., Pfutze, T., Where Does the Money Go? Best and Worst Practices in Foreign Aid, Journal of Economic Perspectives v. 22, nr 2, wiosna 2008 Easterly, W., The Elusive Quest for Growth: Economists Adventures and Misadventures in the Tropics, MIT Press, Nowy Jork 2002 Easterly, W., The White Mans Burden: Why the Wests Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good, Penguin Books, Nowy Jork 2006 Epprecht, M., Heterosexual Africa? The History of an Idea from the Age of Exploration to the Age of AIDS, Ohio University Press, Athens 2008 Epstein, K., Smith, G., Compartamos: From Nonprofit to Profit, BusinessWeek, 24 grudnia 2007 Espisu, I., Somalia famine predictions ignored, Al Jazeera, 22 lipca 2011 Galor, O., Weil, D. N., Population, Technology and Growth: From the Malthusian Regime to the Demographic Transition and Beyond, American Economic Review nr 4/2000
262
Gaskell, P., The Manufacturing Population of England. Its Moral, Social and Physical Conditions, and the Changes which Have Arisen from the Use of Steam Machinery; with an Examination of Infant Labour, Baldwin and Craddock, Londyn 1833 Gillis, J., Dugger, C. W., U.N. Forecasts 10.1 Billion People by Centurys End, The New York Times, 3 maja 2011 Green, D., Why did help arrive so late? Evidence vs incentives in the Horn of Africa Drought, 18 stycznia 2012, http://www. oxfamblogs.org/fp2p/?p=8316 Harford, T., The Undercover Economist, Oxford University Press, Oksford-Nowy Jork 2006 Hatcher, J., Bailey, M., Modelling the Middle Ages. The History and Theory of Englands Economic Development, Oxford University Press, Oksford 2001 Hawkins, K., Mussa, F., Abuxahama, S., Milking the Cow: Young womens constructions of identity, gender, power and risk in transactional and cross-generational sexual relationships: Maputo, Mozambique, raport Options: Center for Development Studies, Swansea 2005 Helping or hurting. What role for microfinance in the fight against poverty? The All-Party Parliamentary Group on Microfinance, Londyn 2011 Henderson, D. R., Fair Trade is Counterproductive and Unfair, IEA Economic Affairs, wrzesie 2008 Hillier, D., Dempsey, B., A Dangerous Delay: The cost of late response to early warnings in the 2011 drought in the Horn of Africa, Oxfam-Save the Children joint policy paper, stycze 2012 Hilton, B., A Mad, Bad, and Dangerous People? England 1783-1846, Oxford University Press, Oksford-Nowy Jork 2006 Hoare, R. E., Determinants of human-elephant conflict in a land-use mosaic, Journal of Applied Ecology, nr 36/1999 Hornak, L., The the dream of microfinance is turning sour, The Independent, 8 maja 2011
Bibliografia
263
Jaboski, R., Ch zysku, ktra prowadzi w otcha, ycie Warszawy, 13 stycznia 2012 Jamison, D.T. (red.), Disease and Mortality in Sub-Saharan Africa, World Bank, Waszyngton 2006 Jeal, T., Explorers of the Nile. The Triumph and Tragedy of a Great Victorian Adventure, Yale University Press, New Haven-Londyn 2011 Kapuciski, R., Heban, Czytelnik, Warszawa 2000 Karanja, M., Myth Shattered - Kibera Numbers Fail to Add Up, Daily Nation, 3 wrzenia 2010 Karlan, D., Zinman, J., Microcredit in Theory and Practice: Using Randomized Credit Scoring for Impact Evaluation, Sciencenr 332/2011 Kelleher, M., The feminization of famine: expressions of the inexpressible?, Cork University Press, Durham 1997 Knack, S., The Effects of Donor Fragmentation on Bureaucratic Quality in Aid-Recipient Countries, World Bank Research Brief , 1 listopada 2006 Kpodo, K., Ghanas Mills says hell never legalise homosexuality, Reuters, 2 listopada 2011 Kremer, M., Population Growth and Technological Change: One Million B.C. to 1990, Quarterly Journal of Economics, nr 3/1993 Kristof, N. D., In Praise of the Maligned Sweatshop, The New York Times, 6 czerwca 2006 Krugman, P., In Praise of Cheap Labor, Slate, 21 marca 1997 Krugman, P., Pop Internationalism, The MIT Press, Cambridge 1997 Leszczyski, A., Gejsze znad Wisy. Z Renat Gardian rozmawia Adam Leszczyski, Gazeta Wyborcza, 28 sierpnia 2008 Leszczyski, A., Mohammad Yunus, bankier ubogich: Nie potpiam ludzi, ktrzy zarabiaj pienidze. Z Mohammadem Yunusem rozmawia Adam Leszczyski, Gazeta Wyborcza, 6 lutego 2012
264
Luke, N., Kurtz, K. M.,Cross-generational and Transactional Sexual Relations in Sub-Saharan Prevalence of Behavior and Implications Negotiating Safer Sexual Practices, International Center for Research on Women, Population Services International, Waszyngton 2002 Maasho, A., Slums of Addis: where globalisation seems far away, AFP, 18 stycznia 2007 Maddison, A., The World Economy. A Millenial Perspective, Organisation for Economic Co-operation and Development. Development Centre, Pary 2006 Makarczyk, J., Liberja, Liberyjczyk, Liberyjka, Gwna Ksigarnia Wojskowa, Krakw 1936 Malthus, T., An Essay on the Principle of Population, as it affects the future Improvement of Society, with Remarks on the Speculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers, Londyn 1798 Malthus, T., An Essay on the Principle of Population, or a View of its Past and Present Effects on Human Happiness; with an Inquiry into Our Prospects Respecting the Future Removal or Mitigation of the Evils which it Occasions, Roger Chew Weightman, Waszyngton 1809 Malthus, T., Prawo ludnoci, Warszawa 2003 Massing, M., Does Democracy Avert Famine?, The New York Times, 1 marca 2003 Mathabane, M., Kaffir Boy. The True Story of a Black Youths coming of age in Apartheid South Africa, Macmillan, Nowy Jork 1986 Microfinance pioneer Yunus criticises Indian lenders, AFP, 12 grudnia 2010 Miguel, E., Is it Africas Turn? Progress in the worlds poorest region, Boston Review, maj-czerwiec 2008 Miguel, E., Poverty and Witch Killing, Review of Economic Studies nr 72/2005
Bibliografia
265
Morrell, R., Of Boys and Men: Masculinity and Gender in Southern African Studies, Journal of Southern African Studies v. 24, nr 4, grudzie 1998 Moyo, D., Dead Aid. Why Aid is Not Working and How There is Another Way For Africa, Allen Lane, Londyn 2009 Mugabe bashes gays again, Global Post, 20 kwietnia 2010 Mulama, J., UN Chief Will Help Humanise Slums, Inter Press Service News Agency, 31 stycznia 2007 Murray, Ch., Rosenfeld, L., Lim, S., Andrews, K., Foreman, K., Haring, D., Fullman, N., Naghavi, M., Lozano, R., Lopez, A., Global malaria mortality between 1980 and 2010: a systematic analysis, The Lancet, v. 379, nr 9814, 4 lutego 2012 Neuman, W., A Question of Fairness, The New York Times, 23 listopada 2011 OGrada, C., Famine. A short history, Princeton University Press, Princeton 2009 Obura, F., Jamii Bora to expand countrywide next year, The Standard, 16 grudnia 2011 Okeja, U. B., Witchcraft and Magic in African Context, [w:] Rational Magic, red. Scott E. Hendrix i Brian Feltham, Inter-Disciplinary Press, Freeland 2011 Oster, E., Witchcraft, Weather and Economic Growth in Renaissance Europe, Journal of Economic Perspectives, zima 2004 Oswin Perera, B. M. A., The Human-Elephant Conflict: A Review of Current Status and Mitigation Methods, Gjaha nr 30/2009 Packard, R. M., Malaria. Short history, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2007 Parish, J., Black market, free market. Anti-witchcraft shrines and fetishes among the Akan, [w:] Magical Interpretations, Material Realities. Modernity, witchcraft and the occult in postcolonial Africa, red. Henrietta L. Moore, Todd Sanders, Routledge, Londyn-Nowy Jork 2001
266
Parker, I. S. C., Graham, A. D., Elephant Decline (I). Downward Trends in African Distribution and Numbers, International Journal of Environmental Studies, nr 34/1989 Paton, A., Cry, the Beloved Country, Vintage, Londyn 2002 Polgreen, L., Bajaj, V., India Microcredit Faces Collapse From Defaults, The New York Times, 17 listopada 2010 Polman, L., Karawana kryzysu, Wydawnictwo Czarne, Warszawa 2011 Prus, B., Kroniki, t. 3, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1954 Prus, B., Kroniki, t. 6, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957 Rawe, K., Jayasinghe, D., Mason, F., Davis, A., Pizzini, M., Garde, M. Crosby, L., A Life Free from Hunger. Tackling child malnutrition, Save the Children, Londyn 2012 Robinson, J., Yeh, E., Risk-Coping through Sexual Networks: Evidence from Client Transfers in Kenya, World Bank Policy Research Working Paper nr 5582, stycze 2011 Rodrik, R., I dont understand fair trade, 2 padziernika 2007, http://rodrik.typepad.com/dani_rodriks_weblog/2007/10/i-dont-understa.html Ronchi, L., Monitoring Impact of Fair Trade Initiatives: A Case Study of Kuapa Kokoo and the Day Chocolate Company, Twin Trading, Londyn 2002 Roodman, D., Aid Project Proliferation and Absorptive Capacity, Center for Global Development Working Paper nr 75, stycze 2006 Roodman, D., Due Diligence: An Impertinent Inquiry Into Microfinance, Center for Global Development, Waszyngton 2011 Roodman, D., Open Brief Blog, 28 listopada 2011, http://blogs. cgdev.org/open_book/2011/11/open-brief-blog.php Roek, M., Kracik, J., Hultaje, zoczycy, wszetecznice w dawnym Krakowie. O marginesie spoecznym XVI-XVII w., Petrus, Krakw 2010 Russell, P. F., Mans Mastery of malaria, Oxford University Press, Londyn-Nowy Jork 1955
Bibliografia
267
Ryan, O., Ghana cocoa harvest customs cause AIDS worries, Reuters, 2 padziernika 2005 Sachs, J., Moyos confused attack on aid for Africa, Vox, 29 maja 2009 Sallares, R., Malaria and Rome. A history of malaria in ancient Italy, Oxford University Press, Oksford-Nowy Jork 2002 So Paulo, a tale of Two Cities, raport UN-Habitat i Seade - Fundao Sistema Estadual de Anlise de Dados, Nairobi 2010 Seedat, M., Niekerk, A., Jewkes, R., Suffla, S., Ratele, K., Violence and injuries in South Africa: prioritising an agenda for prevention, the Lancet nr 374 z 19 wrzenia 2009 roku Sen, A., Development as Freedom, Oxford University Press, Oksford-Nowy Jork 1999 Sen. Obama visits Nairobi slum, Associated Press, 27 sierpnia 2006 Shahe Emran, M., Morshed, M., Stiglitz, J. E., Microfinance and Missing Markets, marzec 2007, http://papers.ssrn.com/ sol3/papers.cfm?abstract_id=1001309 Snowden, F. M., The Conquest of Malaria. Italy 1900-1962, Yale University Press, New Haven-Londyn 2006, s. 8-9 Somalias al-Shabab calls famine tag propaganda, Associated Press, 22 lipca 2011 Szarota, T., Jak zabija gd, Gazeta Wyborcza, 17 lutego 2009 Uganda Malaria Indicator Survey 2009, Uganda Bureau of Statistics, Kampala, sierpie 2010 Van de Walle, N., Johnston, T. A., Improving Aid to Africa, Overseas Development Council, Waszyngton-Baltimore 1996 Vetten, L., Jewkes, R., Sigsworth, R., Christofides, N., Loots, L., Dunseith, O., Tracking Justice: the Attrition of Rape Cases through the Criminal Justice System in Gauteng, Tshwaranang Legal Advocacy Centre, South African Medical Research Council oraz Centre for the Study of Violence and Reconciliation, Johannesburg 2008 Vidal, J., Brown, P., Feel-good factor. But will it save the planet?, The Guardian, 20 maja 2005
268
Voigtlnder, N., Voth, H.-J., Malthusian Dynamism and the Rise of Europe: Make War, Not Love, American Economic Review nr 2/2009 Vracar, L., Take a number, Playboy South Africa, sierpie 2011 Warah, R., How numbers game turned Kibera into The Biggest Slum in Africa, Daily Nation, 12 wrzenia 2010 Ward-Perkins, B. J., The Fall of Rome and the End of Civilization, Oxford University Press, Oksford 2005 Weil, D. N., Wilde, J., How relevant is Malthus for Economic Development Today?, American Economic Review nr 2/2009 Wood, K., Lambert, H., Jewkes, R., Showing Roughness in a Beautiful Way. Talk about Love, Coercion and Rape in South African Youth Sexual Culture, Medical Anthropology Quarterly v. 21, nr 3/2007 Yunus, M., Bankier ubogich. Historia mikrokredytu, Concordia, Warszawa 2012 Yunus, M., Sacrificing Microcredit for Megaprofits, New York Times, 14 stycznia 2011
Bibliografia
269
INDEKS
26, gang wizienny (RPA) 213 28, gang wizienny (RPA) 213 Action Contre la Faim, organizacja pozarzdowa (Francja) 174, 272 Addis Abeba 78 Adjei-Gyan, Nicholas, dyrektor w Kuapa Kokoo (Ghana) 36 Afganistan 7, 305 AIDS 8, 12, 35, 46, 63, 66, 74, 91, 93, 95-98, 111, 113, 130, 179, 181-182, 186, 191-192, 195, 205, 211, 248, 255-256, 261-262, 267, 283, 285, 290-291, 304 Airforce, gang wizienny (RPA) 213 Akomadan (Ghana) 47-49 Al-Szabab, organizacja zbrojna (Somalia) 171 Alexandria, przedmiecie Johannesburga (RPA) 210 Alkuin, uczony (pastwo Frankw) 183 Amankwaatia (Ghana) 40-42, 44, 49 Ameryka aciska 45, 81, 191 Amwadze, Immanuel, lider opinii i opiekun pompy (Ghana) 241, 243-244 Anderson, Theo, szef organizacji Przyjaciele Ziemi (Ghana) 195, 223, 231, 239, 244 Anglia 19, 22-23, 25-26, 50 Antonowicz, Ola, pracownica Polskiej Zielonej Sieci 195, 241, 243-245 Appiah Kubi, Evelyn, pracownica Kuapa Kokoo (Ghana) 39 Appiah, Erica, pracownica Kuapa Kokoo (Ghana) 49 Apulia (Wochy) 183 Archangielsk, miasto (Rosja) 182 Arsenal, klub pikarski 153 Aszanti, plemi 41, 44 Azara, Alhassan, kobieta posdzona o czary (Ghana) 223-224 Azjaci 27, 29, 78 Baganda, krlestwo (Uganda) 149 Bagna Pontyjskie (Wochy) 183, 189 Ban Ki Moon, sekretarz generalny ONZ 65-67 Banda, Alex, farmer (Malawi) 30-31 Banda, Hastings Kamuzu, dr, prezydent Malawi 41 Bank Pobony 119 Bank wiatowy 18, 102, 116, 125, 170, 249, 251 Bateman, Milford, ekonomista (Wielka Brytania) 126-127, 260 BBC, British Broadcasting Corporation 233-234, 296
270
Becker, Gary, ekonomista (USA) 125, 260 Bengal (Indie) 166 Berndt, Colleen E. H., ekonomista (USA) 56, 261 Bhana, Deevia, pedagog (RPA) 205, 261 Big Five, gang wizienny (RPA) 213 Blantyre (Malawi) 12 Bliski Wschd 149 Boeck, Filip De, antropolog (Belgia) 231, 235 Bombaj 78, 80, 129 Bondo, dystrykt (Kenia) 91, 109-110 Bonna, Okyere, publicysta (Ghana) 39, 261 Bono, rockman (Wielka Brytania) 65, 89 Bonthuys, Cecelia, mieszkanka RPA 212 Borana, plemi (Kenia) 160 Bractwo Miosierdzia 119 Brazylia 45, 77, 82 Brazylijczycy 77 Brytyjska Afryka rodkowa, protektorat 13 Brzozowski, Stanisaw, pisarz (Polska) 188, 261 Bush, George W., prezydent USA 67 Cafdirect 50 Caracas 79 Carcano, Michele, franciszkanin (Wochy) 118
Carlos, lekarz (Hiszpania) 117, 179-180 Cato Institute 52 Cavour, Camillo di, 183 Charlotte, pracownica Twin (Londyn) 41 chinina 189-191 Chiny 172 CIET, Community of Information, Empowerment and Transparency, organizacja pozarzdowa (RPA) 208 Clark, Gregory, historyk (USA) 18, 23, 261 Clinton, William Jefferson, prezydent USA 28 Coca-Cola, koncern 51 Collier, Paul, ekonomista (USA) 53, 261, 283, 294 Comboni, Daniele, w. 157 Compartamos, bank (Meksyk) 130, 262 Costa Coffee, sie kawiarni 50 Cotts Watkins, Susan, socjoloka (USA) 99, 285 Czad 167 Czaka, krl Zulusw 214-215 czarownice 223, 225-226, 228, 235-240 Czerwony Krzy, organizacja 158, 189 Daily Nation, dziennik (Kenia) 67, 264, 269 Dalajlama 67
Indeks
271
Dappu, Durgamma, farmerka (Indie) 124 Davis, Mike, pisarz (USA) 78, 261 Day Chocolate Company (Londyn) 39, 49, 267, 283 DDT 190-191 Delsarte, Benot, szef organizacji pozarzdowej Action contre la Faim (Francja) 174-175 Departament Kontroli Soni (Uganda) 151 Department of Health Services (USA) 104 Dominikana 251 Durban, miasto (RPA) 205, 209, 221 Dakarta 80 Dibuti 169 Egipcjanie 160 Egipt 158 EPOC, Ekuhurleni Pride Organizing 199, 201, 203 Etiopia 167 Europa rodkowa 161 Evans-Pritchard, Edward, antropolog (Wielka Brytania) 227 fair trade 33, 35, 39, 42, 44, 48-53, 56-58,126, 261-263, 267 Fairtrade International 51 FairTrade USA 51
FEWSNET Famine Early Warning Systems Network, organizacja badawcza 171 Fezile, uczennica z Durbanu (RPA) 205 Fidi 175 Fiennes, Ralph, aktor (USA) 65 Filipiny 132 Finlandia 161 Fourie Marie, mieszkanka RPA 212 Frazer, James George, antropolog (Wielka Brytania) 227-228, 260 Fundacja Rockefellera, organizacja pozarzdowa (USA) 190 Gabra, plemi (Kenia) 160 GALA, Gay and Lesbian Memory in Action, organizacja pozarzdowa (RPA) 210, 212-213 Galicja 169 Gardian, Renata, pedagog (Polska) 107-108, 264 Garibaldi, Giuseppe, przywdca walko zjednoczenie Woch 183-184 Gaskell, Peter, lekarz brytyjski 25, 262 Gauteng, prowincja (RPA) 203, 209, 268 Gear, Sasha, socjoloka (RPA) 214 geje 199, 201, 203-204, 207, 210213, 219-221, 266
272
Ghana 33, 35, 38-39, 41, 44-46, 49, 54, 56-57, 177, 195, 211, 223, 225, 230-231, 235-236, 241, 244, 261, 264, 267 Gibbs, Vernon, mieszkaniec RPA 212 Gigiri, dzielnica Nairobi (Kenia) 59 Gilgamesz, bohater babilosko-asyryjskiego eposu 160 Graham, Max, szef Laikipia Elephant Project (Kenia) 147-149 Grameen Bank 117, 124, 127 Green, Duncan, szef dziau badawczego Oxfamu (Wielka Brytania) 172, 263 Grosseto, miejscowo (Wochy) 193 Guevara, Ernesto Che, rewolucjonista (Argentyna) 221 Gugu, uczennica z Durbanu (RPA) 205 gwat 197, 203-205, 207-209, 213, 218-219 Gwatemala 46, 50 Gwinea Rwnikowa 251 Habitat, agenda ONZ (Kenia) 5961, 67, 71-72, 77, 81-83, 87, 268 Haga 66 Haki, organizacja pozarzdowa (Kenia) 85, 88 Halls, Tony, mieszkaniec RPA 212
Harford, Tim, dziennikarz brytyjski 50, 263 Henda, Raphael D. 69 Henderson, David R., ekonomista (USA) 53, 56, 263 Hilton, hotel (Nairobi, Kenia) 66 HIV 38, 78, 85, 92, 95, 97-98, 101, 108-110, 131, 174, 179, 186, 201, 206, 261, 302, 304 Holandia 87, 251 homoseksualizm 210-211, 214, 262, 264 Honest Tea, firma 51 Hongkong 123 Indie 123, 132, 141, 148, 174, 185, 256, 265, 267 Indonezja 161, 172 Instytut Adama Smitha 52 Irkuck 187 Irlandia 161, 165, 172, 251 Italia patrz Wochy Jamelia, piosenkarka 65 Jamii Bora, bank 113-114, 117, 120, 122, 124-125, 130-131, 266 Jane, lekarka (Malawi) 12-13, 15 Johannesburg 197, 203, 209-210, 215-216 Johnston, Timothy, ekonomista (USA) 249, 268 Johnstone, Attilia Zahra, pielgniarka (Kenia) 162 Jolie, Angelina, aktorka (USA) 65, 89
Indeks
273
Kagwa, Apollo, sekretarz krla Baganda (Uganda) 149 Kair 158 Kalabria 183 Kalahandi, region w stanie Orissa (Indie) 174 Kalala, Alain, sprzedawca doadowa telefonw komrkowych, Demokratyczna Republika Konga 229 Kalicha, Duba, mieszkaniec Marsabit (Kenia) 155, 158 Kamboda 29, 172, 251 Kamerun 104, 230, 235 Kapsztad 80, 203 Kapuciski, Ryszard 139, 140, 264 Karanja, Muchiri, publicysta (Kenia) 67, 84, 284 Karkonosze 137 Karol Wielki, cesarz rzymski 183 Katherine, pielgniarka (Kenia) 74 Kenijczycy 65, 77, 103, 108, 115, 117, 137, 181 Kent, hrabstwo (Anglia) 192-193 Kenya Coalition for Wildlife 139, 145 Kenya Wildlife Service 135-136, 148 Khalo, Bontle, zaoycielka organizacji pozarzdowej EPOC (RPA) 199-201, 203 Khan, Gabriel Hoosain, archiwista z Gali (RPA) 212-213 Khosla, Vinod, przedsibiorca (Indie) 123
Kibera, dzielnica Nairobi (Kenia) 59, 60, 62-72, 74-77, 8385, 87-89, 118, 250, 255, 264, 284 Kimani, Sam, prezes Jamii Bora (Kenia) 130 Kimathi, Jack, urzdnik Jamii Bora (Kenia) 131 King, Anthony, szef organizacji Laikipia Wildlife Forum (Kenia) 137, 139, 143, 145, 151-152 Kings Cocoa 57 Kinszasa 78-79, 229, 231, 233 Kisumu, miasto (Kenia) 91-92, 102 Komazulu, chopiec 231, 233 kombonianie, zakon 157, 291 Kongo, Demokratyczna Republika 78, 207, 229-231, 235-236 Korea 238 Korogocho, dzielnica Nairobi (Kenia) 120-123, 125, 133 Kostaryka 53 Kremer, Michael, ekonomista (USA) 256, 264 Kristof, Nicholas, publicysta (USA) 27, 264 Kroniki (tygodniowe), cykl felietonw Prusa 105, 107, 161, 267 Krugman, Paul, ekonomista (USA) 28,126, 264 Kuapa Kokoo, spdzielnia 34-35, 37, 39, 41-42, 48-50, 267 Kumasi (Ghana) 33, 36, 41, 57
274
Kurtz, Kathleen M., socjoloka (USA) 104, 265 Kwa-Thema, miejscowo pod Johannesburgiem (RPA) 197-198 Kyoga, jezioro (Uganda) 181 La Nia, zjawisko atmosferyczne 171 Lagos 78 Laikipia Elephant Project 147 Laikipia Wildlife Forum 137, 151 Lander, Richard, podrnik (Wielka Brytania) 182 Le Carr, John, pisarz (USA) 65 Leningrad 166 Leoho, Emily, handlarka rybami (Kenia) 97 Lepartire, Joseph, stranik ochrony przyrody (Kenia) 135-136 Lesbian and Gay Equality Project, organizacja pozarzdowa (RPA) 212 lesbijki 200-201, 205, 210, 212, 221 Liberia 246, 265 Lilongwe 5-7, 12, 24, 30 Litwa 19 Liverpool 27 Livingstone, David 13-14 Llewelyn, Emma, pracownica organizacji pozarzdowej (Wielka Brytania) 91-92, 97, 111 Lodwar, miejscowo (Kenia) 252 Londyn 13, 27, 41, 50,78, 97-98, 145
Luanda Kotieno, wioska (Kenia) 93-98, 100, 102, 109-111 Lubale, Richard, szef organizacji pozarzdowej Alpha Childcare and Community Development Organization (Uganda) 184 Lubelskie Fabryki Wag 44 Luke, Nancy, socjoloka (USA) 104, 264 Luksemburg 251 Lumor, King R., waciciel przetwrni kakao (Ghana) 54, 56-58 Luo, plemi (Kenia) 93, 96, 109 Maanu, dyrektor szkoy w Akomadan (Ghana) 48 Maasai Mara 65 Magagula, Khumbulane, jeden z zabjcw Eudy Simelane (RPA) 204 Mahlangu, Johannes, jeden z zabjcw Eudy Simelane (RPA) 204 Maina, Wilson, klient Jamii Bora (Kenia) 133 Makarczyk, Janusz, podrnik i pisarz (Polska) 246, 265 malaria 162, 165, 177, 179-186, 189-195, 249, 266-268 Malawi 5, 7-8, 12-15, 21, 23, 28, 30-31, 45-46, 99, 102, 104, 169, 248 Malawijczycy 13, 23, 29, 102 Mali 105, 230
Indeks
275
Malinowski, Bronisaw, antropolog (Polska) 227 Malthus, Thomas Robert, ekonomista i demograf brytyjski 5, 16, 18, 22-23, 160, 262, 265, 269 Mama Ingrid, zaoycielka Jamii Bora (Kenia) 115 Mamuya, chopiec oskarony o czary (Kongo) 231, 233 Manhattan 162 Manila (Filipiny) 132 Manyatta Jillo, wie (Kenia) 162-163 Mao, Tse-tung, dyktator (Chiny) 166, 172 Marsabit 153-158, 162-163, 165, 167, 169, 173, 175 Martwa Kobieta, miejsce we Woszech 189 Masooa, Salome, zamordowana lesbijka (RPA) 204 matatu, minibus 98, 109, 110, 125, 252 Mathabane, Mark, dziennikarz i pisarz (RPA) 210, 265 Mathare, dzielnica Nairobi (Kenia) 77, 113, 118 Mauretania 211 Mbare, Dominic, pracownik szpitala w Marsabit (Kenia) 175 Mbuvu, Themba, jeden z zabjcw Eudy Simelane (RPA) 204 Medical Research Foundation, rzdowa organizacja badawcza (RPA) 209
Meirelles, Fernando 65 Merlin, organizacja pozarzdowa (Wielka Brytania) 91-93, 96-97, 109, 111 Mhlongo, Mongezi, dziennikarz (RPA) 203-205 Midzynarodowy Fundusz Walutowy 81 Mikus, Krzysztof, fotograf (Polska) 33, 35, 38, 77, 135, 248, 304 Miguel, Edward, ekonomista (USA) 256 Milenijne Cele Rozwoju 79 Mills, John Atta, prezydent Ghany 211, 264 Misori, wioska (Kenia) 91 Mlondi, ucze z Durbanu (RPA) 205 Morrell, Robert, antropolog (RPA) 215, 265 Morze Biae 182 Mount Kenya 137-138, 148, 157 Moyo, Dambisa, ekonomistka (Zambia) 251-253, 261, 266, 268 Mozambik 103, 263 Mphithi, Thato, jeden z zabjcw Eudy Simelane 204 Mugabe, Robert, prezydent Zimbabwe 172, 211, 266 Muganda, Clay, dziennikarz (Kenia) 77 Museveni, Yoweri, prezydent Ugandy 181 Mussolini, Benito, przywdca faszystw woskich 189-190 Mzuzu (Malawi) 12
276
Nakuru (Kenia) 248 Namibia 28-29 Namukubembe, wioska (Uganda) 177, 184 Nanyuki, miasto (Kenia) 135, 137-138 Nehemiasz, mieszkaniec Kibery (Kenia) 85-87 Nehemiasz, prorok 160 New York Times 16, 27, 123-124, 129 Ngani, wioska (Ghana) 223, 235, 237, 240 Ngatia, Gerald M., prezes Mount Kenya West Management Network 138, 140, 142, 149 Ngendo, Beatrice, klientka Jamii Bora 113 Ngiru, Francis, regionalny penomocnik ds. ywnoci 158 Ngonyo, Josaphet, sekretarz Kenya Coalition for Wildlife 139, 145, 151 Niasa, jezioro (dzi jezioro Malawi) 13 Niemcy 119, 161 Niger, rzeka 182 Nil, rzeka 158, 177, 264 Njeri Ndere, Regina, szefowa oddziau Jamii Bora w Korogocho (Kenia) 120 Nogwaza, Noxolo, lesbijka zamordowana w RPA 197198, 202 Nokulunga, uczennica z Durbanu (RPA) 205
Nombande, Siphokazi, aktywistka organizacji pozarzdowej (RPA) 220 Nontobeko, uczennica z Durbanu (RPA) 205 Nxumalo, Henry, dziennikarz (RPA) 216 Nyasaland, kolonia 13 OGrada Cormac, historyk i ekonomista (Irlandia) 160, 165, 288-289 Obama, Barack, senator, pniej prezydent USA 65-67, 268 Ochieng, David, ochroniarz (Kenia) 71 Odhiambo, Amos, rybak (Kenia) 95 Okeja, Uchenna B., antropolog (Nigeria) 228, 266 Okui, Peter, zastpca rzdowego komisarza ds. kontrolowania malarii (Uganda) 181-182 Omondi, Mojesz, przedsibiorca (Kenia) 84, 250 Onginjo, George, edukator z Merlina (Kenia)92, 96, 109, 111 Onokoko, prorok (Kinszasa) 233-234 ONZ 7, 15-16, 18, 59-60, 63, 6566, 70-72, 78, 83, 116, 169, 171-172, 175, 208 Orissa, stan Indii 174 Osi Akote, Yaw, farmer (Ghana) 42, 44
Indeks
277
Oster, Emily, ekonomistka (USA) 237, 293 Oxfam, organizacja pozarzdowa (Wielka Brytania) 46, 170-172, 263 Pakade, Noma, archiwistka z Gali (RPA) 212 Pakistan 185 Panic Mechanic 209 Paradise, jezioro (Kenia) 155 Parish, Jane, antropoloka (Wielka Brytania) 236, 266 Park, Mungo, podrnik (Wielka Brytania) 182 Pary 78, 187 Peepoo, organizacja pozarzdowa (Szwecja) 87-88 Peter, kierowca 109-110 Piekielne Bagna, miejsce we Woszech 189 Pitaszek (Friday), przewodnik w Tobacco Auction Floors w Malawi 5, 7-8, 11-12, 15 Polska 29, 31, 181 Polska Zielona Sie, organizacja pozarzdowa 195 Porsche 162 Pozna 57 Prus, Bolesaw, pisarz i publicysta (Polska) 105-107, 109, 161, 187, 267 Qonchora, Hokho, koczownik (Kenia) 153, 155
Radastan, stan w Indiach 256 Raphi, ucze z Akomadan (Ghana) 47-48 Reuters 38-39, 229-230 Rio de Janeiro 78 Robina, farmerka (Uganda) 179 Robinson, Jonathan, ekonomista (USA) 102-103, 262 Rock, Chris, aktor (USA) 66 Rodrik, Dani, ekonomista (USA) 53, 267 Roodman, David, ekonomista (USA) 132, 250, 267 Rosja 161, 171 RPA 82, 197, 201, 204-205, 207-209, 214, 217, 220, 291, 305 Russel, Paul, epidemiolog (USA) 191, 267 Rzym (staroytne imperium) 19-21, 183 Rzym, miasto 183-84 Sachs, Albie, sdzia (RPA) 212 Sachs, Jeffrey, ekonomista (USA) 253-254, 268 Sahel 172, 236 Sakibu, Zinabu, pracownica organizacji Przyjaciele Ziemi (Ghana) 225-227, 240 So Paulo 80, 268 Sardynia 183, 190-191 Sayori, Susan, klientka Jamii Bora (Kenia) 117, 130 Segel, wioska (Kenia) 153, 159, 169
278
Sethsedi, Virginia, aktywistka organizacji pozarzdowej (RPA) 221-222 Sen, Amartya, ekonomista (Indie) 172, 292 Shankardass, Sharad, pracownik Habitatu (Kenia) 60, 63, 69, 77, 81-83 Sigasa, Sizakele, zamordowana lesbijka (RPA) 204-205 Simelane, Eudy, zamordowana lesbijka (RPA) 204 Skarga, Piotr, kaznodzieja (Polska) 119 SKS, bank (Indie) 123, 129-130 slum lords 75 sonie 135-152, 157 Smith, Donna, konsultantka zwizkw lesbijskich (RPA) 207-208 Sonjo, plemi (Kenia) 149 Soweto East, fragment Kibery (Kenia) 60, 70-71 Soweto Gay Pride 219 Soweto, miasto (RPA) 204, 209, 219, 221 Spencer, Baldwin, antropolog i biolog (Wielka Brytania) 227 Stalin, Jzef, dyktator (Rosja) 161, 171 Staw Krzya, miejsce we Woszech 189 Steven, recepcjonista 248 Stop Malaria Now!, kampania 179
suahili, jzyk 65, 131 Sudan 7, 167, 169, 211, 301 Sumerowie 160 Sututu, Charles, szef organizacji Haki (Kenia) 85 Swaziland 28 Swidler, Ann, socjoloka (USA) 99, 101, 285 Swift, Jonathan, pisarz (Irlandia) 119 Sycylia 183-184 Syria 160 Syros, wyspa grecka 166 Szkocja 161 Szpital Dziecitka Jezus (Warszawa) 187 Szwajcaria 12, 28, 56 Szwecja 58 wiatowy Fundusz do Walki z AIDS, Malari i Grulic 182, 195 Tafi Mador, wioska (Ghana) 241-244 Tafu Abuipe, wioska (Ghana) 177, 195 Tambora 161 Tanzania 139, 237, 249-250 Terravita, fabryka czekolady (Polska) 57 Testaccio, Monte (Wochy) 20 Tibaijuka, Anne, szefowa UN-Habitat (Kenia) 67, 69, 84 Tlhwale, Lesego, dziennikarka (RPA) 203, 206
Indeks
279
Tobacco Auction Floors, gieda tytoniowa w Lilongwe 7 Trzeci wiat 50, 52, 80, 190 tsotsi 216 Turcja 77 Turkana, jezioro (Kenia) 153, 252-253 Turkana, plemi (Kenia) 252 Twi, plemi i jzyk 37, 44 Twin, organizacja pozarzdowa (Londyn) 39, 41, 46, 48, 267 U Harryego, bar w Lilongwe 12 Uganda 28, 4, 102, 151, 177, 181, 186-187, 192, 194, 249, 256, 268 Ugandyjczycy 186 Ukraina 161, 172 UNIASC, United Nations Inter-Agency Spouse Club (Kenia) 59 Uppsala 69 Van de Walle, Nicholas, politolog (USA) 249, 268 Village Health Teams (Uganda) patrz Wioskowe Druyny Zdrowotne Volney, Constantin-Franois, podrnik (Francja) 160 Wahome, Joseph, pracownik Laikipia Elephant Project (Kenia) 146, 148 Weisz, Rachel, aktorka (USA) 65 Wierny ogrodnik 65-66
Wietnam 29 Wiktorii, Jezioro (Kenia, Uganda, Tanzania) 91-93, 96-98, 105, 108 Windhoek, miasto w Namibii 29 Wioskowe Druyny Zdrowotne (Uganda) 181 Wochy 20, 161, 183-184, 189191, 193, 293 wojna wiatowa, II 161, 166, 184 Wolfensohn, James, prezes Banku wiatowego 249 World Press Photo 167 Wybrzee Koci Soniowej 230 Xhosa, plemi (RPA) 218 Yeh, Ethan, ekonomista (USA) 102-103, 267 Yunus, Mohammad, zaoyciel Grameen Bank (Bangladesz) 116-117, 119, 123-124, 127-132, 261, 264, 265, 269 Zambia 35, 169, 249, 256 Ziemia mierci, miejsce we Woszech 189 Ziemia wita 118 Ziemia Zej Rady, miejsce we Woszech 189 Zimbabwe 7, 105, 169, 172, 211, 291 Zlotnik, Hania, demograf (USA) 16
280
PRZYPISY
1 Justin Gillis, Celia W. Dugger, U.N. Forecasts 10.1 Billion People by Centurys End, The New York Times, 3 maja 2011, http://www.nytimes.com/2011/05/04/world/04population.html. Jeeli nie podano inaczej, wszystkie cytaty w tumaczeniu autora ksiki. 2 Thomas Malthus, An Essay on the Principle of Population, as it affects the future Improvement of Society, with Remarks on the Speculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers, Londyn 1798; wyd. polskie: Thomas Robert Malthus, Prawo ludnoci, Warszawa 2003, prze. K. Stein. 3 Gregory Clark, Farewell to Alms, A Brief Economic History of the World, Princeton-Oksford 2007, s. 5. 4 Ibid., s. 14, 366-367. 5 John Bryan Ward-Perkins, The Fall of Rome and the End of Civilization, Oksford 2005, s. 88 i n. 6 Ibid., s. 92. 7 Ibid., s. 95. 8 Najpopularniejszym i najpowszechniej stosowanym zasobem danych statystycznych dotyczcych dochodu na gow mieszkaca s szacunki Angusa Maddisona (The World Economy. A Millenial Perspective, Pary 2006). 9 John Hatcher, Mark Bailey, Modelling the Middle Ages. The History and Theory of Englands Economic Development, Oksford 2001, s. 31. 10 Por. na przykad Nico Voigtlnder, Hans-Joachim Voth, Malthusian Dynamism and the Rise of Europe: Make War, Not Love, American Economic Review nr 2/2009. 11 Do takiego wniosku dochodz po analizie zalenoci pomidzy wzrostem gospodarczym, dochodem na gow i liczb ludnoci midzy innymi David N. Weil i Joshua
Przypisy
281
Wilde (How relevant is Malthus for Economic Development Today?, American Economic Review nr 2/2009). 12 Gregory Clark, Living Standards: Malawi, 2000 versus the Stone Age, http://www.econ.ucdavis.edu/faculty/gclark/Farewell%20to%20Alms/Living%20Standards-1.htm 13 Por. ibidem. Wnioski Clarka oparte s na drobiazgowych, wieloletnich badaniach archiwalnych dochodw w Anglii od redniowiecza do XIX wieku; cay czas trwa jednak dyskusja nad tym, kiedy Anglia wyzwolia si z regu maltuzjaskich, jaki ksztat mia ten proces i jak silnie bya zwizana nimi wczeniej (por. na przykad Michael Kremer, Population Growth and Technological Change: One Million B.C. to 1990, Quarterly Journal of Economics nr 3/1993 lub Oded Galor, David N. Weil, Population, Technology and Growth: From the Malthusian Regime to the Demographic Transition and Beyond, American Economic Review nr 4/2000). 14 Boyd Hilton, A Mad, Bad, and Dangerous People? England 1783-1846, Oksford 2006, s. 574-575; mj opis wczesnoprzemysowej Anglii zawdzicza najwicej tej ksice. 15 Peter Gaskell, The Manufacturing Population of England. Its Moral, Social and Physical Conditions, and the Changes which Have Arisen from the Use of Steam Machinery; with an Examination of Infant Labour, Londyn 1833, s. 161-162. 16 Boyd Hilton, A Mad, Bad... op. cit., s. 582. 17 Nicholas D. Kristof, In Praise of the Maligned Sweatshop, The New York Times, 6 czerwca 2006 roku, http://www. nytimes.com/2006/06/06/opinion/06kristof.html 18 Paul Krugman, In Praise of Cheap Labor, Slate, 21 marca 1997, http://www.slate.com/articles/business/the_dismal_ science/1997/03/in_praise_of_cheap_labor.html 19 Edward Miguel, Is it Africas Turn? Progress in the worlds poorest region, Boston Review, maj-czerwiec 2008, http:// iis-db.stanford.edu/pubs/22178/AfricaForum.pdf
282
20 Orla Ryan, Ghana cocoa harvest customs cause AIDS worries, Reuters, 2 padziernika 2005, http://www.aegis.com/ news/re/2005/RE051003.html 21 Okyere Bonna, Bless Berchie, Rejoinder: Ghana cocoa harves flings cause AIDS worries, 5 padziernika 2005, http:// www.modernghana.com/news/118181/1/rejoinder-ghanacocoa-harvest-flings-cause-aids-wo.html 22 Loraine Ronchi, Monitoring Impact of Fair Trade Initiatives: A Case Study of Kuapa Kokoo and the Day Chocolate Company, Londyn 2002, s. 15. 23 Tim Harford, The Undercover Economist, Nowy Jork 2006, s. 33. 24 John Vidal, Paul Brown, Feel-good factor. But will it save the planet?, The Guardian, 20 maja 2005, http://www.guardian. co.uk/society/2005/may/20/environment.fairtrade 25 Andrew Downie, Fair Trade in Bloom, The New York Times, 2 padziernika 2007, http://www.nytimes.com/2007/10/02/ business/worldbusiness/02trade.html 26 William Neuman, A Question of Fairness, The New York Times, 23 listopada 2011, http://www.nytimes. com/2011/11/24/business/as-fair-trade-movement-growsa-dispute-over-its-direction.html 27 Andrew Chambers, Not so fair trade, The Guardian, 12 grudnia 2009, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/ cif-green/2009/dec/12/fair-trade-fairtrade-kitkat-farmers 28 Paul Collier, The Bottom Billion. Why the Poorest Countries are Failing and What Can Be Done About It, Nowy Jork 2007, s. 163. 29 Dani Rodrik, I dont understand fair trade, 2 padziernika 2007, http://rodrik.typepad.com/dani_rodriks_weblog/2007/10/i-dont-understa.html 30 David R. Henderson, Fair Trade is Counterproductive and Unfair, IEA Economic Affairs, wrzesie 2008, s. 63; artyku wzbudzi dug polemik na amach tego specjalistycznego pisma.
Przypisy
283
31 Colleen E. H. Berndt, Does Fair Trade Coffee Help the Poor? Evidence from Costa Rica and Guatemala, Mercatus Policy Series, Policy Comment nr. 11, czerwiec 2007 roku, http:// www.mercatus.org/uploadedFiles/Mercatus/Publications/ Fair%20Trade%20Coffee.pdf 32 Andrew Cathorne, Slum tourism sparks controversy in Kenya, The Namibian, 21 lutego 2007, http://www.namibian.com.na/index.php?id=28&tx_ttnews%5Btt_news%5D=33396&no_cache=1 33 Sen. Obama visits Nairobi slum, Associated Press, 27 sierpnia 2006. 34 Joyce Mulama, UN Chief Will Help Humanise Slums, Inter Press Service News Agency, 31 stycznia 2007, http://ipsnews.net/africa/nota.asp?idnews=36383 35 Rasna Warah, How numbers game turned Kibera into The Biggest Slum in Africa, Daily Nation, 12 wrzenia 2010, http://allafrica.com/stories/201009130003.html 36 Muchiri Karanja, Myth Shattered Kibera Numbers Fail to Add Up, Daily Nation, 3 wrzenia 2010 roku, http://allafrica.com/stories/201009060391.html 37 Mike Davis, Planeta slumsw, prze. Katarzyna Bieliska, Warszawa 2009. 38 Aaron Maasho, Slums of Addis: where globalisation seems far away, AFP, 18 stycznia 2007, http://www.namibian.com.na/ index.php?id=28&tx_ttnews%5Btt_news%5D=34371&no_ cache=1 39 Dilip DSouza, Subsidy to nowhere, India Together, listopad 2004, http://www.indiatogether.org/2004/nov/ddz-subsidy.htm 40 So Paulo, a tale of Two Cities, raport UN-Habitat i Seade Fundao Sistema Estadual de Anlise de Dados, Nairobi 2010, s. 93. 41 Zob. rozdzia Formua 75.
284
42 Ann Swidler, Susan Cotts Watkins, Ties of Dependence: AIDS and Transactional Sex in Rural Malawi, California Center for Population Research On-Line Working Paper Series, CCPR-063-06, grudzie 2006. 43 Jonathan Robinson, Ethan Yeh, Risk-Coping through Sexual Networks: Evidence from Client Transfers in Kenya, World Bank Policy Research Working Paper nr 5582, stycze 2011. 44 Pascaline Dupas, Jonathan Robinson, The (Hidden) Costs of Political Instability: Evidence from Kenyas 2007 Election Crisis, luty 2011, http://www.stanford.edu/~pdupas/Coping_DupasRobinson.pdf 45 Kirstan Hawkins, Fatima Mussa, Sandia Abuxahama, Milking the Cow: Young womens constructions of identity, gender, power and risk in transactional and cross-generational sexual relationships: Maputo, Mozambique, raport Options: Center for Development Studies, Swansea 2005, http://www.hivsouthernafrica.info/atomicDocuments/HIVSADocuments/20110802133300-milking-the-cow.pdf; opublikowane w Global Public Health nr 2 z 2009 roku, s. 169-182, http://www.tandfonline.com/doi/ abs/10.1080/17441690701589813 46 Nancy Luke, Kathleen M. Kurtz, Cross-generational and Transactional Sexual Relations in Sub-Saharan Prevalence of Behavior and Implications Negotiating Safer Sexual Practices, International Center for Research on Women, Population Services International, 2002. 47 Bolesaw Prus, Kroniki, t. 6, Warszawa 1957, s. 223-224. 48 Gejsze znad Wisy, z Renat Gardian rozmawia Adam Leszczyski, Gazeta Wyborcza, 28 sierpnia 2008. 49 Mohammad Yunus, Bankier ubogich. Historia mikrokredytu, Warszawa 2012, prze. Ewa Janikowska, s. 53. 50 David Roodman, Due Diligence: An Impertinent Inquiry Into Microfinance, 2011, s. 43.
Przypisy
285
51 Micha Roek, ksidz Jan Kracik, Hultaje, zoczycy, wszetecznice w dawnym Krakowie. O marginesie spoecznym XVI-XVII w., Krakw 2010. 52 Rafa Jaboski, Ch zysku, ktra prowadzi w otcha, ycie Warszawy, 13 stycznia 2012. 53 Lydia Polgreen, Vikas Bajaj, India Microcredit Faces Collapse From Defaults, The New York Times, 17 listopada 2010, http://www.nytimes.com/2010/11/18/world/asia /18micro.html 54 Leo Hornak, The dream of microfinance is turning sour, The Independent, 8 maja 2011, http://www.independent.co.uk/ news/world/asia/why-the-dream-of-microfinance-is-turning-sour-2280814.html 55 h t t p : / / w w w. b e c k e r - p o s n e r - b l o g . c o m / 2 0 0 6 / 1 0 / microfinance-and-third-world-poverty-and-developmentposner.html 56 M. Shahe Emran, Mahbub Morshed, Joseph E. Stiglitz, Microfinance and Missing Markets, marzec 2007, http://papers. ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1001309 57 Paul Krugman, Pop Internationalism, Cambridge 1997, s. 172. 58 Agripolicy, Structure and competitiveness of the milk and dairy supply chain in Bosnia and Herzegovina, Country Report prepared for the CEEC Agri Policy project, http://www. europartnersearch.net/agri-policy/index.php?page=expertcontributions 59 Zob. na przykad Alice H. Amsden, Escape from Empire. The Developing Worlds Journey Through Heaven and Hell, Cambridge 2007. Alice H. Amsden jest profesorem MIT i jednym z najbadziej znanych (obok Roberta Wadea) historykw azjatyckiego modelu wzrostu. 60 Mohammad Yunus, bankier ubogich: Nie potpiam ludzi, ktrzy zarabiaj pienidze, z Mohammadem Yunusem rozmawia Adam Leszczyski, Gazeta Wyborcza, 6 lutego 2012.
286
http://m.wyborcza.biz/biznes/1,106501,11092413,Mozesz_ zmienic_caly_swiat.html 61 Microfinance pioneer Yunus criticises Indian lenders, AFP, 12 grudnia 2010. 62 Muhammad Yunus, Sacrificing Microcredit for Megaprofits, New York Times, 14 stycznia 2011, http://www.nytimes. com/2011/01/15/opinion/15yunus.html 63 Milford Bateman, Ha-Joon Chang, The Microfinance Illusion, s. 22, http://www.econ.cam.ac.uk/faculty/chang/pubs/ Microfinance.pdf 64 Keith Epstein, Geri Smith, Compartamos: From Nonprofit to Profit, BusinessWeek, 24 grudnia 2007, http:// www.businessweek.com/magazine/content/07_52/ b4064045919628.htm 65 Frederick Obura, Jamii Bora to expand countrywide next year, The Standard, 16 grudnia 2011, http://www.standardmedia.co.ke/InsidePage.php?id=2000048446&cid=14 66 Helping or hurting. What role for microfinance in the fight against poverty? The All-Party Parliamentary Group on Microfinance, 2011, http://www.appg-microfinance.org/; oraz Maren Duvendack, Richard Palmer-Jones, James G. Copestake, Lee Hooper, Yoon Loke, Nitya Rao, What is the evidence of the impact of microfinance on the well-being of poor people? Systematic review, sierpie 2011, raport EPPI-Centre, Social Science Research Unit, Institute of Education, University of London, http://www.dfid.gov.uk/R4D/PDF/Outputs/SystematicReviews/Microfinance2011Duvendackreport.pdf 67 ang. randomized control trials 68 Abhijit V. Banerjee i in., The Miracle of Microfinance? Evidence from a Randomized Evaluation, 2009; oraz Dean Karlan, Jonathan Zinman, Microcredit in Theory and Practice: Using Randomized Credit Scoring for Impact Evaluation, Sciencenr 332 z 2011 roku.
Przypisy
287
69 David Roodman cytat z bloga: http://blogs.cgdev.org/ open_book/2011/11/open-brief-blog.php 70 Madeleine Bunting, Muhammad Yunus banks on beating the enemies of microfinance, The Guardian 18 lipca 2011, http://www.guardian.co.uk/world/2011/jul/18/muhammad-yunus-microfinance-bangladesh 71 Ryszard Kapuciski, Heban, Warszawa 2000, s. 340. 72 B. M. A. Oswin Perera, The Human-Elephant Conflict: A Review of Current Status and Mitigation Methods, Gajaha nr 30 z 2009 roku, s. 43, http://www.asesg.org/PDFfiles/Gajah/30-41-Perera.pdf 73 Ibid., s. 48. 74 Ibid., s. 41. 75 R. E. Hoare, Determinants of human-elephant conflict in a land-use mosaic, Journal of Applied Ecology, nr 36 z 1999 roku, s. 689-690. 76 Ian S. C. Parker, Alistair D. Graham, Elephant Decline (I). Downward Trends in African Distribution and Numbers, International Journal od Environmental Studies nr 34/1989, s. 288 i in. 77 Ibid., s. 291. 78 http://www.kombonianie.pl/ 79 ang. nutritional district officer 80 Thomas Malthus, An Essay on the Principle of Population, or a View of its Past and Present Effects on Human Happiness; with an Inquiry into Our Prospects Respecting the Future Removal or Mitigation of the Evils which it Occasions, Waszyngton 1809, t. 1, s. 197. 81 Cormac OGrada, Famine. A short history, Princeton 2009, s. 6. 82 Thomas J. Bassett, Alex Winter-Nelson, The Atlas of World Hunger, Chicago-Londyn 2010, s. 76. 83 Por. Margaret Kelleher, The feminization of famine: expressions of the inexpressible?, Durham 1997.
288
84 Cormac O Grada, Famine..., op. cit., s. 99. Zdecydowaem nie tumaczy angielskiego sowa workhouse, bo nie ma ono dobrego polskiego odpowiednika: oznacza dom pobytu dla biednych czsto przymusowego w ktrym prac zarabiaj oni na (ndzne) utrzymanie, dotowany przez gmin. Workhouse jest wynalazkiem XVII-wiecznej Anglii; ostatnie zamknito w pierwszej poowie XX wieku. 85 Ibidem, s. 100-102. 86 A Life Free from Hunger. Tackling child malnutrition, raport organizacji Save the Children 87 Tomasz Szarota, Jak zabija gd, Gazeta Wyborcza, 17 lutego 2009, http://wyborcza.pl/1,76842,6279667,Jak_zabija_glod.html 88 Isaiah Espisu, Somalia famine predictions ignored, Al Jazeera, 22 lipca 2011, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/07/2011722113923426517.html 89 Debbie Hillier, Benedict Dempsey, A Dangerous Delay: The cost of late response to early warnings in the 2011 drought in the Horn of Africa, Oxfam-Save the Children joint policy paper, stycze 2012, http://policy-practice.oxfam.org.uk/ publications/a-dangerous-delay-the-cost-of-late-responseto-early-warnings-in-the-2011-droug-203389 90 Somalias al-Shabab calls famine tag propaganda, Associated Press, 22 lipca 2011. 91 Duncan Green, Why did help arrive so late? Evidence vs incentives in the Horn of Africa Drought, 18 stycznia 2012, http://www.oxfamblogs.org/fp2p/?p=8316 92 Amartya Sen, Development as Freedom, Oksford 1999, s. 16. 93 Michael Massing, Does Democracy Avert Famine?, The New York Times, 1 marca 2003, http://www.nytimes. com/2003/03/01/arts/does-democracy-avert-famine.html?pagewanted=all 94 http: //www.stopmalarianow.org
Przypisy
289
95 Christopher Murray, Lisa Rosenfeld, Stephen Lim, Kathryn Andrews, Kyle Foreman, Diana Haring, Nancy Fullman, Mohsen Naghavi, Rafael Lozano, Alan Lopez, Global malaria mortality between 1980 and 2010: a systematic analysis, The Lancet, vol. 379, nr 9814, 4 lutego 2012. 96 Za: http://www.indexmundi.com 97 Tim Jeal, Explorers of the Nile. The Triumph and Tragedy of a Great Victorian Adventure, New Haven-Londyn 2011, s. 8. 98 Randal M. Packard, Malaria. Short history, Baltimore 2007, s. 21. 99 Cyt. za: Robert Sallares, Malaria and Rome. A history of malaria in ancient Italy, Oksford 2002, s. 149. 100 O malarii we Woszech za: Frank M. Snowden, The Conquest of Malaria. Italy 1900-1962, New Haven-Londyn 2006, s. 8-9. 101 Uganda Malaria Indicator Survey 2009, Uganda Bureau of Statistics, Kampala, sierpie 2010, s. 14-20. 102 Bolesaw Prus, Kroniki, t. 3, Warszawa 1954, s. 427-431. 103 Stanisaw Brzozowski, Pomienie, Warszawa 2008, s. 127. 104 Osuszanie Bagien Pontyjskich opisuje obszernie Frank M. Snowden, The Conquest of Malaria..., s. 141-155. 105 Ibid., s. 191-210. 106 Paul Farr Russell, Mans Mastery of malaria, Londyn-Nowy Jork 1955, s. viii. 107 Robert Sallares, Malaria and Rome..., op. cit., s. 155. 108 Dean T. Jamison i in. (red.), Disease and Mortality in Sub-Saharan Africa, wyd. drugie, Waszyngton 2006, s. 196. 109 Skrt od Ekuhurleni Pride Organizing Committee. 110 http://www.behindthemask.org 111 Relacja dostpna na stronie Forum for the Empowerment of Women, http://www.few.org.za 112 Deevia Bhana, AIDS is rape!. Gender and sexuality in childrens responses to HIV and AIDS, Social Science & Medicine nr 69/2009, s. 596-603.
290
113 Najbardziej kompletne dane o przemocy seksualnej w RPA: Mohamed Seedat, Ashley van Niekerk, Rachel Jewkes, Shahnaaz Suffla, Kopano Ratele, Violence and injuries in South Africa: prioritising an agenda for prevention, The Lancet nr 374, 19 wrzenia 2009, s. 1011 i n. 114 Wedug informacji PeaceWomen.org, projektu Womens International League for Peace and Freedom; http://www. peacewomen.org/news_article.php?id=4681&type=news 115 Lisa Vetten, Rachel Jewkes, Romi Sigsworth, Nicola Christofides, Lizle Loots, Olivia Dunseith, Tracking Justice: the Attrition of Rape Cases through the Criminal Justice System in Gauteng, raport Tshwaranang Legal Advocacy Centre, South African Medical Research Council oraz Centre for the Study of Violence and Reconciliation, Johannesburg 2008, http://www.csvr.org.za/docs/tracking_justice.pdf 116 Mohamed Seedat, Ashley van Niekerk, Rachel Jewkes, Shahnaaz Suffla, Kopano Ratele, Violence and injuries in South Africa..., op. cit., s. 1011 i n. 117 Mark Mathabane, Kaffir Boy. The True Story of a Black Youths coming of age in Apartheid South Africa, Nowy Jork 1986, s. 72. 118 O tym katastrofalnym zaniedbaniu pisze obszernie Marc Epprecht (Heterosexual Africa? The History of an Idea from the Age of Exploration to the Age of AIDS, Athens 2008). Jest to te jedno z najlepszych studiw europejskich mitw na temat afrykaskiej seksualnoci (bior to wyraenie w cudzysw, bo zaoenie, e istnieje jedna afrykaska seksualno, jest wanie jednym z tych mitw). 119 Cyt. za: Chris Dunton, Mai Palmberg, Human Rights and Homosexuality in Southern Africa, Uppsala 1996, s. 12. 120 Anonimowy korespondent z Zimbabwe, Mugabe bashes gays again, Global Post, 20 kwietnia 2010, http://www.globalpost.com/dispatch/zimbabwe/100415/mugabe-bashes-gays-again
Przypisy
291
121 Kwasi Kpodo, Ghanas Mills says hell never legalise homosexuality, Reuters, 2 listopada 2011, http://af.reuters.com/ article/topNews/idAFJOE7A10MM20111102 122 Bala Ajiya, Sex between two men is anti-God, the Vanguard 9 grudnia 2011, http://www.vanguardngr.com/2011/12/%E2%80%98sex-between-two-men-is-anti-god/ 123 Luka Vracar, Take a number, Playboy South Africa, sierpie 2011, s. 60 i n. 124 Robert Morrell, Of Boys and Men: Masculinity and Gender in Southern African Studies, Journal of Southern African Studies v. 24, nr 4 z grudnia 1998, s. 605 i n. 125 Cyt. za wydaniem angielskim: Alan Paton, Cry, the Beloved Country, Londyn 2002, s. 11. Polski przekad Jerzego Gawroskiego ukaza si w 1954 roku. 126 Robert Morrell, Of Boys and Men: Masculinity and Gender..., op. cit., s. 605 i n. 127 Ibidem. 128 Kate Wood, Helen Lambert, Rachel Jewkes, Showing Roughness in a Beautiful Way. Talk about Love, Coercion and Rape in South African Youth Sexual Culture, Medical Anthropology Quarterly v. 21, nr 3 z 2007 roku, s. 284. 129 Rachel Jewkes, Kristin Dunkle, Mary P. Koss, Jonathan B. Levin, Mzikazi Nduna, Nwabisa Jama, Yandisa Sikweyiya, Rape perpetratrion by young, rural South African men: Prevalence patterns and risk factors, Social Science & Medicine nr 63 z 2006 roku, s. 2951. 130 Selected letters of Sir J. G. Frazer, red. Robert Ackerman, Oksford-Nowy Jork 2005, s. 137-138. 131 Uchenna B. Okeja, Witchcraft and Magic in African Context, http://www.inter-disciplinary.net/wp-content/uploads/2010/02/ okejapaper.pdf; wydane w zbiorze Rational Magic, red. Scott E. Hendrix i Brian Feltham, Freeland 2011. 132 Joe Bavier, Lynchings in Congo as penis theft panic hits ca-
292
pital, Reuters, 23 kwietnia 2008, http://uk.reuters.com/article/2008/04/22/oukoe-uk-congo-democratic-witchcraft-idUKL2290323220080422 133 Vivain Afi Dzokoto, Glenn Adams, Understanding Genital-Shrinking Epidemics in West Africa: Koro, Juju or Mass Psychogenic Illness?, Culture, Medicine and Psychatry nr 29/2005. 134 Filip de Boeck, Le deuxime monde et les enfants-sorciers en Rpublique dmocratique du Congo, Politique Africaine nr 80 z 2000 roku, http://www.politique-africaine.com/numeros/pdf/080032.pdf 135 http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/575178.stm 136 Jane Parish, Black market, free market. Anti-witchcraft shrines and fetishes among the Akan, [w:] Magical Interpretations, Material Realities. Modernity, witchcraft and the occult in postcolonial Africa, red. Henrietta L. Moore, Todd Sanders, Londyn-Nowy Jork 2001, s. 118 i n. 137 Edward Miguel, Poverty and Witch Killing, Review of Economic Studies nr 72/2005, s. 1153. 138 Emily Oster, Witchcraft, Weather and Economic Growth in Renaissance Europe, Journal of Economic Perspectives, zima 2004. 139 Janusz Makarczyk, Liberja, Liberyjczyk, Liberyjka, Krakw 1936, s. 48. 140 Jan Delhey, From Materialist to Postmaterialist Happiness? National Affluence and Determinants of Life Satisfaction in Cross-national Perspective, World Values Research v. 2, nr 2/2009, http://www.worldvaluessurvey.org/wvs/articles/folder_published/paperseries_30/files/WVR0202 141 Nicolas Van de Walle, Timothy A. Johnston, Improving Aid to Africa, Waszyngton-Baltimore 1996. 142 David Roodman, Aid Project Proliferation and Absorptive Capacity, Center for Global Development Working Paper nr 75, stycze 2006.
Przypisy
293
143 Stephen Knack, The Effects of Donor Fragmentation on Bureaucratic Quality in Aid-Recipient Countries, World Bank Research Brief , 1 listopada 2006, http:// siteresources.worldbank.org/INTPUBSERV/Resources/477250-1212006663580/Knack_DonorFrag_0508.pdf 144 William Easterly, Tobias Pfutze, Where Does the Money Go? Best and Worst Practices in Foreign Aid, Journal of Economic Perspectives v. 22, nr 2, wiosna 2008. 145 Por. take: Polska wsppraca rozwojowa 2010, Grupa Zagranica, Warszawa 2011, http://zagranica.org.pl/images/ stories/PublikacjeGZ/monitoring/RAPORT_Polska_wsppraca_rozwojowa_2010_Grupa_Zagranica.pdf 146 Nie miejsce tu na szczegowe omawianie tych zarzutw. Do najbardziej znanych nale ksiki Paula Colliera (The Bottom Billion. Why the Poorest Countries are Failing and What Can Be Done About it, Oksford-Nowy Jork 2007) oraz Williama Easterlyego (The White Mans Burden: Why the Wests Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good, Nowy Jork 2006; a take The Elusive Quest for Growth: Economists Adventures and Misadventures in the Tropics, Nowy Jork 2002). O przemyle pomocy humanitarnej pisaa take w wydanej niedawno w Polsce ksice Linda Polman (Karawana kryzysu, prze. Ewa Jusewicz-Kalter, ze wstpem Janiny Ochojskiej-Okoskiej, Warszawa 2011). 147 Dambisa Moyo, Dead Aid. Why Aid is Not Working and How There is Another Way For Africa, Londyn 2009, s. XVII. 148 Na przykad Paul Collier, Dead Aid by Dambisa Moyo, The Independent, 30 stycznia 2009 roku, http://www. independent.co.uk/arts-entertainment/books/reviews/dead-aid-by-dambisa-moyo-1519875.html; albo Madeleine Bunting, The road to ruin, The Guardian, 14 lutego 2009, http://www.guardian.co.uk/books/2009/feb/14/aid-africa-dambisa-moyo
294
149 Jeffrey Sachs, Moyos confused attack on aid for Africa, Vox, 29 maja 2009, http://www.voxeu.org/index.php?q=node/3613 150 Abhijit Banerjee, Esther Duflo, More than 1 Billion People Are Hungry in the World. But what if experts are wrong?, Foreign Policy, maj-czerwiec 2011, http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/04/25/more_than_1_billion_people_are_hungry_in_the_world 151 Abhijit Banerjee, Esther Duflo, The Experimental Approach to Development Economics, Annual Review of Economics 2009. 152 William Easterly, Measuring How and Why Aid Works or Doesnt, The Wall Street Journal, 30 kwietnia 2011, http:// online.wsj.com/article/SB1000142405274870395690457628 7262026843944.html 153 Ryszard Kapuciski, Heban, op. cit., s. 339.
Przypisy
295
Polska Akcja Humanitarna

Jestemy organizacj pozarzdow dziaajc od 1992 roku. Prezesem Zarzdu Fundacji jest Janina Ochojska. Nasze zadania realizujemy poprzez: udzielanie pomocy humanitarnej i rozwojowej, prowadzenie edukacji spoeczestwa. W naszej pracy kierujemy si nastpujcymi zasadami: humanitaryzmem (otwarto i szacunek dla ludzi rnych ras, narodowoci i religii oraz wraliwo na cierpienie ludzkie), bezstronnoci (udzielamy pomocy wedug potrzeb, bez rozrniania stron konfliktu), neutralnoci (nie zajmujemy stanowiska w sporach religijnych, politycznych), niezalenoci (nasze dziaania pomocowe s niezalene od pastwa) oraz wartociami: solidarnoci, sprawiedliwoci, godnoci, rwnoci, pokojem i wolnoci tolerancj, pluralizmem. Naszym celem jest stworzenie moliwoci korzystania z niezbywalnych praw czowieka tym spoecznociom, ktre z powodu kataklizmu naturalnego, dziaa wojennych, przeladowa lub dugotrwaego ubstwa s tych praw pozbawione. Te prawa to: prawo do zabezpieczenia ycia i zdrowia w trakcie katastrof naturalnych i konfliktw zbrojnych, prawo do wody i naleytych warunkw sanitarnych, prawo do edukacji, prawo do ywnoci, prawo do ycia w godnych warunkach.
296
Pomagamy spoecznociom lokalnym ze szczeglnym uwzgldnieniem grup wraliwych dzieci, kobiet, osb niepenosprawnych, uchodcw i repatriantw, osb przesiedlonych ktre skutki konfliktw zbrojnych, katastrof naturalnych i ubstwa odczuwaj najboleniej.
Pomoc humanitarna i rozwojowa

Kadego roku na wiecie wydarza si rednio ok. 300 katastrof naturalnych, ktre dotykaj gwnie najbiedniejsze kraje. Ich ofiarami jest ok. 300 mln ludzi. Kolejne krwawe niwa zbieraj konflikty zbrojne, wojny domowe, wypdzenia oraz przeladowania. Co robimy? nasza pomoc obejmuje wszystkie rodzaje doranej interwencji w sytuacjach kryzysowych: dostp do wody i naleytych warunkw sanitarnych, dostaw ywnoci, ochron zdrowia, zapewnienie dachu nad gow oraz dostarczenie przedmiotw pierwszej potrzeby. Dostp do wody i infrastruktury sanitarnej to podstawowe prawo kadego czowieka. Mimo to prawie 900 mln mieszkacw Ziemi yje bez czystej wody, a okoo 2,5 mld bez urzdze sanitarnych. Co robimy? budujemy infrastruktur wodno-sanitarn (studnie, wodocigi, zbiorniki na wod deszczow, kanalizacje, toalety itd.), uczymy dba o oddan do uytku infrastruktur i przeprowadza drobne naprawy, szkolimy spoeczno lokaln z zasad zachowania higieny.
297
72 mln dzieci nie uczszcza do szkoy. 759 mln dorosych nie ukoczyo nawet szkoy podstawowej. Ponad poow w obu przypadkach stanowi dziewczynki i kobiety. Wykluczenie z procesu edukacji jest spowodowane wieloma czynnikami: konfliktami zbrojnymi, obowizujcymi normami spoecznymi oraz ubstwem. Bez wzgldu na okolicznoci jest to zamanie fundamentalnego prawa czowieka, przekrelenie szansy na rozwj oraz marginalizowanie w yciu spoecznym. Co robimy? budujemy nowe i remontujemy zniszczone szkoy, dystrybuujemy wyprawki szkolne, szkolimy kadr nauczycielsk, wsppracujemy przy tworzeniu programw nauczania, organizujemy kursy nauki czytania i pisania dla dorosych. Co szsty czowiek na Ziemi jest godny, co pi sekund z powodu godu umiera jedno dziecko. Ubstwo, zmiany klimatyczne wywoujce susze i powodzie oraz dyskryminujce najbiedniejsze spoeczestwa reguy rynkowe sprawiaj, e zmniejsza si dostp do ywnoci. Co robimy? dystrybuujemy ywno podczas klsk ywioowych i konfliktw zbrojnych, prowadzimy dla lokalnych spoecznoci szkolenia z uprawy rolin i chowu zwierzt, przekazujemy rodzinom zwierzta gospodarskie, dystrybuujemy nasiona i narzdzia potrzebne do uprawy ziemi, w Polsce wsppracujemy ze szkoami, przyznajc im granty na finansowanie obiadw dla uczniw (program Pajacyk). ONZ szacuje, e na wiecie jest okoo 27 mln wewntrznych uchodcw oraz 10 mln uchodcw, ktrzy musieli opuci kraje pochodzenia. Powodem migracji bywa ubstwo. Kady
298
czowiek ma prawo do ycia w godnych warunkach oraz prawo do rozwoju, tymczasem w skrajnym ubstwie yje ok. 1,3 mld ludzi na wiecie. Na co dzie zmagaj si z brakiem dostpu do wody, ywnoci, edukacji, suby zdrowia czy bezpiecznego dachu nad gow. Co robimy? Uchodcw i repatriantw w Polsce: szkolimy z wiedzy i umiejtnoci podanych na rynku pracy, uczymy polskiego i angielskiego, zapewniamy poradnictwo prawne, poprzez zajcia z kultury i wiedzy obywatelskiej pomagamy w integracji ze spoeczestwem polskim. W krajach rozwijajcych si: prowadzimy szkolenia podnoszce kwalifikacje zawodowe, szkolimy kobiety, ksztacimy i przekazujemy narzdzia do zakadania wasnej dziaalnoci gospodarczej. Naszym celem jest angaowanie spoeczestwa polskiego w niesienie pomocy. Przekazujemy wiedz o wspczesnym wiecie, o globalnych zalenociach i potrzebach krajw rozwijajcych si. Informujemy o kryzysach humanitarnych. Co robimy? wsppracujemy ze szkoami i nauczycielami, tworzymy i dystrybuujemy materiay do prowadzenia zaj, przeprowadzamy kampanie spoeczne, prowadzimy dziaania rzecznicze, promujemy sprawiedliwy handel, uczymy pomagania innym, opierajc si na zrozumieniu cudzych potrzeb, uwarunkowa kulturowych, a przede wszystkim z szacunkiem dla godnoci drugiego czowieka.
299
Zaangauj si: docz do klubu aktywistw PAH. Wspieraj nas: wcz si w nasze kampanie i akcje, zosta czonkiem klubu PAH S.O.S., przeka darowizn pienin na konto Fundacji, dokonaj wpaty kart patnicz/kredytow przez stron internetow Fundacji www.pah.org.pl, zrb zakupy w naszym sklepie internetowym www.sppah.org.pl, korzystaj z programw lojalnociowych wsppracujcych z nami firm, klikaj codziennie na Pajacyka, przeka nam 1% swojego podatku. Nasz numer KRS: 0000136833, docz do naszego zespou, zosta wolontariuszem, zgo si na sta/praktyki, odpowiedz na ogoszenie o wolnym stanowisku pracy. Jako firma wspieraj nas: przekazujc darowizn pienin, rzeczow lub w formie usugi, organizujc wrd pracownikw payroll na rzecz Fundacji, wprowadzajc program lojalnociowy lub sprzeda cause-related, dzielc si fachow wiedz z zakresu zarzdzania, ksigowoci, marketingu, PR oraz wiedz specjalistyczn w dziaaniach programowych, np. budowie infrastruktury wodno-sanitarnej, budownictwie itd. Jako szkoa lub uczelnia moesz: wczy si do wsppracy w ramach projektw edukacyjnych i kampanii spoecznych, kupi nasze gadety w sklepiku internetowym na www.sppah.org.pl.
300
Darowizna potwierdzona dowodem wpaty na rachunek bankowy moe posuy do zmniejszenia podstawy opodatkowania do wysokoci 6% dochodu osoby fizycznej lub 10% dochodu firmy. Rachunek bankowy Fundacji konto oglne: BPH 91 1060 0076 0000 3310 0015 4960 Polska Akcja Humanitarna, ul. Szpitalna 5, lok. 3, 00031 Warszawa Wicej informacji znajdziesz na naszej stronie www.pah.org.pl i na Facebooku.
301
Wiedza prowadzi do zmian! Wsppraca pomidzy organizacjami pozarzdowymi i rodowiskiem akademickim w promocji zagadnie rozwojowych wrd politykw ispoeczestwa.
Knowledge Makes Change (KMC)! Strong co-operation between NGOs and academics in promoting development among politicians and public.
Milenijne Cele Rozwoju zostay przyjte w Deklaracji milenijnej przez przywdcw 189 pastw na szczycie Organizacji Narodw Zjednoczonych w 2000 roku. Osiem Milenijnych Celw stanowi wymierne zobowizanie spoecznoci midzynarodowej, w tym Polski, do redukcji ubstwa i godu, zapewnienia rwnego statusu kobiet i mczyzn, poprawy stanu zdrowia, poprawy stanu edukacji, walki z HIV/AIDS, ochrony rodowiska naturalnego, a take zbudowania globalnego partnerstwa midzy narodami na rzecz rozwoju. Zobowizania dotycz spenienia wyznaczonych celw do 2015 roku, zarwno przez kraje rozwijajce si, jak kraje w okresie transformacji i pastwa wysoko rozwinite. Milenijne Cele Rozwoju powinny zosta zrealizowane do 2015 roku, wic czasu jest coraz mniej. Trzeba wywiera naciski na rzdy, by dziaay szybciej i bardziej efektywnie. Tu otwiera si pole dla aktywnoci obywateli i organizacji pozarzdowych. Kto musi monitorowa politykw i domaga si od nich wikszego zaangaowania. W Polsce, na Sowacji i Cyprze wiedza spoeczestwa na tematy rozwojowe jest niewielka i to przede wszystkim trzeba zmieni. Do udziau w wiatowej debacie o zagadnieniach rozwojowych nie s te przygotowani polscy, sowaccy ani cypryjscy politycy. Dugofalowym celem projektu Wiedza prowadzi do zmian! jest poszerzenie wiadomoci i kompetencji
302
politykw i spoeczestw w obszarze dziaa prorozwojowych, a co za tym idzie wzmocnienie udziau nowych krajw czonkowskich Unii Europejskiej Polski, Cypru i Sowacji w osiganiu Milenijnych Celw Rozwoju. Projekt Wiedza prowadzi do zmian! jest finansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europe-Aid i realizowany w latach 201013 przez Polsk Akcj Humanitarn we wsppracy z NGO Support Center z Cypru i fundacj Pontis ze Sowacji. W ramach projektu podejmujemy dziaania takie jak dotyczce problematyki rozwojowej wykady otwarte, debaty i dyskusje o ksikach, wsppracujemy ze rodowiskiem akademickim w Polsce, organizujemy szkolenia, wydajemy specjalistyczne ksiki i publikacje. Chcemy dociera do jak najszerszego grona odbiorcw. Wicej o biecych dziaaniach w ramach projektu na stronie www.pah.org.pl. Projekt jest realizowany przez:
EDYCJA POLSKA
www.monde-diplomatique.pl
303
Adam Leszczyski
dziennikarz, reporter, historyk. Publicysta Gazety Wyborczej oraz adiunkt w Instytucie Studiw Politycznych PAN, gdzie zajmuje si ideologiami modernizacyjnymi w krajach peryferyjnych (w tym w Polsce). Autor dwch monografii o historii spoecznej PRL oraz ksiki Naznaczeni, reportau o spoecznym kontekcie epidemii HIV/AIDS w Afryce. Naley do zespou Krytyki Politycznej.
Krzysztof Mikus
artysta, kurator, dziennikarz. W swoich dziaaniach artystycznych wykorzystuje rne media, gwnie fotografi i wideo. Dziaa na pograniczu sztuk wizualnych i dokumentu. Pracowa m.in. jako zastpca redaktora naczelnego i pniej jako redaktor naczelny miesicznika Pozytyw powiconego fotografii dokumentalnej i artystycznej, by kuratorem galerii Yours w Warszawie i kuratorem generalnym festiwalu Transfotografia 2007 w Trjmiecie. Wsppracuje z takimi instytucjami jak Miesic Fotografii w Krakowie, Sittcomm Award w Bratysawie, Rencontres Internationales de la Photographie w Arls, galeri kolska 28 w Pradze, galeri Jack Shainman w Nowym Jorku, Sirius Art Centre w Cobh (Irlandia), Instytutem Sztuki Wyspa w Gdasku, Centrum Sztuki Wspczesnej ania w Gdasku, Akademi Sztuk Piknych w Gdasku. W latach 2003-2011 wykada histori fotografii oraz fotografi dokumentaln w Europejskiej Akademii Fotografii w Warszawie.
304
Marta Nowakowska
antropolog kultury, afrykanistka i fotografka. Napisaa doktorat o Zulusach na Uniwersytecie Wrocawskim. P ycia spdzia w RPA, ktry to kraj przejechaa cay albo w bakkie, albo konno i zawsze z aparatem w rku. Obecnie zajmuje si kulturowym wymiarem biedy na kontynencie afrykaskim.
Justyna Stpie
dyrektor Dziau Komunikacji PAH, zwizana z Fundacj od dziewiciu lat. Fotografuje amatorsko, najczciej przy okazji wyjazdw subowych w takie miejsca jak Afganistan, Somalia, Sudan Poudniowy czy Kenia.
305
spis treci
1. Dzikujemy za palenie pastor Malthus, Malawi i dlaczego biedni potrzebuj fabryk

Malawi, 2002
2. Pa pa paa handel nie bardzo fair Ghana, 2006 3. Latajca toaleta naprawianie slumsw Kenia, 2007-2010 4. Jaboya seks sponsorowany, ryby i AIDS nad Jeziorem Wiktorii
Kenia, 2007
33
59
91
5. Bankier skacze jak Masaj mikrokredyt nie zbawi wiata Kenia, 2007 6. Cwany jak so jak zwierzta i ludzie zabijaj si nawzajem Kenia, 2010
113
135
153 7. Formua 75 dlaczego ludzie w spokojnym kraju cigle goduj Kenia, 2010
177 8. Oczywicie, e dzieci umieraj dlaczego malaria cigle zabija, chocia wiemy, jak z ni wygra
UgandaGhana, 2011
9. Naprawianie gwatem co zrobi, eby lesbijka staa si hetero, i tajemnica przemocy

RPA, 2011
197
10. Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw jak czary pozwalaj pozby si ludzi, ktrzy s dla ciebie ciarem Ghana, 2011
223
241 11. Pompa. epilog dlaczego pomoc nie dziaa i o tym, e to niesychanie racjonalne Ghana, 2011
BIBLIOGRAFIA INDEKS PRZYPISY
260 270 281
Dzikujemy za palenie. Dlaczego Afryka nie moe sobie poradzi zprzemoc, godem, wyzyskiem iAIDS Autor: Adam Leszczyski Zdjcia: Krzysztof Mikus, Marta Nowakowska, Justyna Stpie iAdam Leszczyski Redakcja jzykowa: Jan Cywiski Korekta: Danuta Sabaa Zdjcie na okadce: Krzysztof Mikus Opracowanie graficzne serii, projekt okadki iskad:
Druk: PPHU Drukpol sp.j. ul. Kochanowskiego 27 42-600 Tarnowskie Gry www.drukujemy.pl
Copyright for Polish edition by Polish Humanitarian Action, Warszawa 2012 Wydanie I,Warszawa 2012 Wydawca: Polska Akcja Humanitarna ul. Szpitalna 5/3 00-031 Warszawa www.pah.org.pl pah@pah.org.pl Ksika wydrukowana na papierze Arctic Munken Premium Cream 15 ISBN 978-83-63069-27-8
Ksika zostaa wydana wramach projektu Wiedza prowadzi do zmian! Silna wsppraca pomidzy organizacjami pozarzdowymi irodowiskiem akademickim wpromocji zagadnie rozwojowych wrd politykw ispoeczestwa | Knowledge Makes Change (KMC)! Strong co-operation between NGOs and academics In promoting development among politicians and public. Przy realizacji projektu Polska Akcja Humanitarna korzysta ze wsparcia Unii Europejskiej. Za tre publikacji odpowiedzialna jest wycznie Polska Akcja Humanitarna ijej Partnerzy, wadnym wypadku tre ta nie moe by postrzegana jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej.
Ksik Adama Leszczyskiego przeczytaem zdu satysfakcj. Jest to reporta znakomity, zaskakujco jeli zway na mody wiek autora (rocznik 1975) dojrzay. Napisany jzykiem jasnym iczystym, ktrego tre jest konstrukcyjnie przejrzysta ipomysowo uporzdkowana. (...) Ksika wydaje mi si niezmiernie udanym debiutem iwan pozycj reportersk ostatnich lat Ryszard kapuciski o Naznaczonych, poprzedniej ksice adama leszczyskiego Gazeta Wyborcza, 2003
Co czy ryzykowne obyczaje seksualne rybakw znad Jeziora Wiktorii, zabijanie lesbijek wRPA isamobjcz prac na giedzie tytoniowej wMalawi?
Ta ksika jest prb reportera i historyka odpowiedzi na pytanie o przyczyny afrykaskich nieszcz, o ktrych Europejczycy sysz w telewizji i czytaj w gazetach.
Nie s one wynikiem dziwacznego zrzdzenia losu ani nieudolnoci Afrykanw. Wogromnej wikszoci s wynikiem tego, e ludzie w Afryce zachowuj si racjonalnie: tak jak postrzegaj swj interes. Wszyscy zachowuj si wzgodzie ze swoim interesem iwszystkim, paradoksalnie, jest przez to gorzej. Ta ksika jest prb pokazania mechanizmu tej puapki. To take ksika otym, dlaczego zachodnie recepty na naprawienie Afryki odznaczaj si czsto arogancj ipoczuciem wyszoci wobec Afrykanw idlaczego tak czsto nie dziaaj.
patronat medialny:

Dziekujemy Za Palenie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Dziekujemy Za Palenie

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dziekujemy Za Palenie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

adam lEszczyski

Gieda tytoniowa w Lilongwe | fot. krzysztof mikus

Tragarz na giedzie tytoniowej | fot. krzysztof mikus

Licytacja na giedzie tytoniowej | fot. krzysztof mikus

Sprzedany tyto | fot. krzysztof mikus

Przerwa w pracy, gieda tytoniowa w Lilongwe | fot. krzysztof mikus

Kuapa Kokoo czekanie | fot. krzysztof mikus

Farmerzy pod Kumasi | fot. krzysztof mikus

Zaadunek kakao w Amankwaatia | fot. krzysztof mikus

Farma kakao | fot. krzysztof mikus

Kakao | fot. krzysztof mikus

Kafeteria w siedzibie Habitatu, Nairobi, 2007 | fot. krzysztof mikus

Most w Kiberze, 2010 | fot. krzysztof mikus

Kibera, 2010 | fot. krzysztof mikus

Kibera, 2010 | fot. krzysztof mikus

Nehemiasz z on w domu, 2010 | fot. krzysztof mikus

Luanda Kotieno | fot. justyna stpie

rowanym bd transakcyjnym, eby odrni go od prostytucji, chocia to po polsku brzmi niezgrabnie).

Luanda Kotieno | fot. justyna stpie

Bankier skacze jak Masaj

Ksigowo w oddziale Jamii Bora | fot. justyna stpie

Bankier skacze jak Masaj

Bankier skacze jak Masaj

Bankier skacze jak Masaj

Oddzia Jamii Bora w slumsie Korogocho | fot. justyna stpie

Bankier skacze jak Masaj

Bankier skacze jak Masaj

Bankier skacze jak Masaj

Bankier skacze jak Masaj

Bankier skacze jak Masaj

od rolnictwa do telekomunikacji? To tworzenie miejsc pracy jest lekarstwem na bied70.

Bankier skacze jak Masaj

Pot przeciwsoniowy | fot. krzysztof mikus

Joseph Wahome: Niebezpieczne samce trzeba odstrzeliwa fot. krzysztof mikus

Miejscowy malarz maluje sonie tylko z fotografii | fot. krzysztof mikus

Hotel w Marsabit | fot. krzysztof mikus

Marsabit | fot. krzysztof mikus

Wioska Segel | fot. krzysztof mikus

Na pustyni gd zabija przede wszystkim dzieci przed pitym rokiem ycia.

Magazyn jedzenia terapeutycznego, szpital w Marsabit | fot. krzysztof mikus

Niedokoczona studnia na pustyni | fot. krzysztof mikus

Droga do Marsabit | fot. krzysztof mikus

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Oczywicie, e dzieci umieraj

Chorzy na malari w szpitalu w Moyo, Uganda | fot. adam leszczyski

Oczywicie, e dzieci umieraj

Kwa-Thema. Tu znaleziono ciao Noxolo Nogwazy | fot. marta nowakowska

Bontle Khalo: Lesbijki o mskim wygldzie s odwane. To bd fot. marta nowakowska

Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw

Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw

Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw

Czarownice, dzieci-czarownicy i groni zodzieje penisw

1. Dzikujemy za palenie pastor Malthus, Malawi i dlaczego biedni potrzebuj fabryk

9. Naprawianie gwatem co zrobi, eby lesbijka staa si hetero, i tajemnica przemocy

BIBLIOGRAFIA INDEKS PRZYPISY