UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE STUDIJE BANJA LUKA

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA POSLOVNA INFORMATIKA

NAZIV SEMINARSKOG RADA: ELEKTRONSKO BANKARSTVO

Student: Miljana Adamovi Br. indeksa II 723/08 Miodrag Adamovi Br.indeksa II 724/08

Mentor: prof.dr. Ilija ui

Banja Luka,decembar 2008.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

SADRAJ 1. UVOD.....................................................................................................................................2 2. POJAM...................................................................................................................................3 3. RAZVOJ.................................................................................................................................4

3.1. SWIFT..........................................................................................................................................4

4. TEHNOLOGIJA.....................................................................................................................5
4.1. Elektronski novac.........................................................................................................................5 4.2. Bankomati....................................................................................................................................6 4.3. POS sistem...................................................................................................................................6 4.4. Elektronske kartice.......................................................................................................................6

5. UTICAJ ELEKTRONSKOG BANKARSTVA.....................................................................7 6. ZAKLJUAK.........................................................................................................................9 7. LITERATURA.....................................................................................................................10

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

1. UVOD
Razvoj interneta i rast broja korisnika internet bankarstva je u tijesnoj vezi sa razvojem informacionih tehnologija. Bre,sigurnije,lake i jednostavnije poslovanje na internetu su ciljevi koje pred banke i druge finansijske institucije postavlja sve zahtjevnije finansijsko trite. Da bi se ovi ciljevi ispunili,u svijetu se drastino poveava obim ulaganja u informacione tehnologije. Banke su shvatile da nije dovoljno da imaju samo internet prezentacije koje dobro izgledaju. Danas se postavljaju dodatni zahtjevi da prezentacije moraju da prue i neto vie,da budu interaktivne,multimedijalne i da omoguavaju kompletno poslovanje na internetu. Zbog toga su banke u svoje internet poslovanje uvele niz inovacija,npr.virtualne poslovnice,specijalne finansijsko-softverske programe koji brinu o budetu klijenata i ulaganjima.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

2. POJAM
Elektronsko bankarstvo predstavlja elektronske sisteme za transfer novca, zapisa i dokumenata bez papira baziranog na integraciji raunarske i komunikacione tehnologije1. U polazitu elektronskog bankarstva je Electronic Funds Transfer ili EFT, tj. transfer sredstava elektronskim putem. Taj prenos novca i zapisa bez papira se obavlja uz koritenje odgovarajuih programskih paketa i aplikacija. Obavljanje kompletnog bankarskog poslovanja direktno iz kue, bez fizikog prisustva u banci, danas je uobiajena pojava. Elektronski novac je revolucionarna pojava u bankarstvu koju je omoguila informaciona tehnologija. U svakodnevnim transakcijama zamjenjuje gotovinu i ekove. Brzina obavljanja transakcija je mnogo vea, to je dovelo do smanjenja trokova procesiranja transakcije i novog kvaliteta i profitabilnosti banaka koje su ukljuene u sistem. Elektronski transfer sredstava danas obuhvata sve transakcije u bankarstvu na veliko i malo. Banke koriste razne naine da klijentima omogue to efikasnije i bezbjednije obavljanje bankarskih transakcija iz kue. Najee aktivnosti su: - bankarstvo iz kue (Home Banking) - direktno bankarstvo (Direct Banking) - on-line bankarstvo (On-line Banking) - internet bankarstvo (Internet Banking) - sajber bankarstvo (Cyber Banking) - web bankarstvo (Web Banking). Cilj ovih sistema je da priblii uslugu klijentima i omogui im komunikaciju sa bankom od kue,bez dodatnih napora u smislu odlaska na alter banke ili posredne komunikacije. Home Banking se definie kao sistem za direktno koritenje bankarskih usluga od kue,jer omoguava neposredan transfer sredstava,informacija i naloga putem informaciono-komunikacione mree,odnosno bez pisanja prateih dokumenata2. On-line bankarstvo predstavlja obavljanje bankarskih transakcija direktnom vezom izmeu klijenta i banke uz pomo specijalizovanog softvera. Potreban je poseban softver instaliran na klijentovom raunaru sa kog se jedino mogu obavljati transakcije i na kome e se nalaziti podaci o izvrenim promjenama. Klijent je ogranien na obavljanje transakcija sa sopstvenog raunara. Posluje sa dvije strane- sa bankom i softverskom kompanijom koja instalira i odrava softver. Klijentovi podaci ostaju na hard disku i nisu otporni na eventualne napade iz okruenja. Usluge su dostupne 24 sata i obuhvataju: - pristup stanju na tekuem raunu i kreditnim karticama - plaanje rauna - planirano i zakazano plaanje za odreeni termin koje e se izvriti automatski - prenos novca sa rauna na raun - usluge voenja finansija,mada je za to potreban dodatni softver. Nedostaci on-line bankarstva, poput ogranienja za obavljanje transakcija samo sa onog raunara na kom je instaliran skup softver, potrebno vrijeme za obuku za rad, kao i nezatienost podataka na hard disku,okrenuli su veliki broj korisnika ka internet bankarstvu. Internet bankarstvo predstavlja obavljanje bankarskog poslovanja direktno iz kue,posredstvom interneta. Nije potreban specijalni softver i ne postoje podaci uskladiteni na hard disku,pa je vea sigurnost pri obavljanju transakcija. Pristup banci i raunu je mogu sa bilo kog mjesta na svijetu,pod uslovom da postoji raunar prikljuen na internet. Predvia se da e se ovaj vid bankarstva razvijati velikom brzinom. Internet bankarstvo je najjeftiniji oblik bankarskih usluga,dostupan 24 sata dnevno,praktino bez prostorne ogranienosti. Glavni ograniavajui faktori su sigurnost i privatnost. _____________________________________________________________________

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

1 Mladen Radivojevi,Ilija ui : Poslovna informatika, Univerzitet za poslovne studije Banja Luka, Banja Luka, 2008.god, str.265 2 www.home.bankerinter.net/pond/elektronsko_bankarstvo_-_razvo.html, 03.12.2008, 21:17

Najnoviji trend u elektronskom bankarstvu je mobilno bankarstvo. Mobilno bankarstvo omoguava izvravanje transakcija putem prenosnih raunara,digitalnih linih organizatora i mobilnih telefona. Najnovija generacija mobilnih telefona posjeduje mogunost povezivanja na internet,to znai da korisnik moe pristupiti svojoj finansijskoj instituciji pomou mobilnog telefona i izvriti eljene transakcije. Prognozira se da e mobilno bankarstvo doivjeti ak i veu ekspanziju od internet bankarstva u narednih nekoliko godina,s obzirom da broj korisnika mobilnih telefona prevazilazi broj korisnika interneta.

3. RAZVOJ
Prvi elektronski transfer novca je izvren davne 1860.godine. Transfer je izvrila firma Western Union iz SAD-a uz pomo telegrafa. Kasnije telegrafski transfer novca postaje uobiajen. Jedan od najveih platnih i obraunskih sistema dananjice je ameriki Fedwire koji je zapoeo sa radom 1918.god3. Elektronske transakcije se mogu podijeliti na analogne i digitalne. Transfer novca putem telegrafa je elektronska transakcija analognog tipa. Digitalne elektronske transakcije su vezane za pojavu elektronskih digitalnih raunara. Razvoj elektronskog bankarstva u dananjem smislu rijei je poeo krajem ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina XX vijeka. Sredinom ezdesetih godina XX vijeka u Velikoj Britaniji i SAD-u broj transakcija u bankarstvu je veoma narastao. Primjena tradicionalnih metoda obrade transakcija vie nije bila mogua, a problem je narastao do te mjere da je ugrozio stabilnost itavog finansijskog sistema. Vlade Velike Britanije i SAD-a su preduzele mjere za automatizaciju sitnijih transakcija u bankarstvu. Cilj je bio da se stvori jeftin,pouzdan elektronski platni sistem,kao alternativa ekovima. Plan je bio vrlo jednostavan:pretvoriti periodina sitna plaanja ekovima u posebno oblikovanu platnu evidenciju koja e moi da se ita uz pomo raunara. Rezultat ovih napora je bila prva automatska klirinka banka ili ACH-Automated Clearing House,koja je poela sa radom 1972.god. Potreba automatizovanja transakcija izvan nacionalnih granica je dovela do stvaranja meunarodnog meubankarskog platnog sistema na veliko. 1973.god. u Briselu je osnovan SWIFT. Tako je problem automatizovanja transakcija u bankarstvu na veliko rijeen na odreeno vrijeme. Automatizacija transakcija u bankarstvu na malo je dugo odlagana jer je vrijednost prosjene transakcije relativno mala. Cijene neophodne opreme i infrastrukture za formiranje platnih sistema na malo bile su toliko visoke da bi trokovi za obradu jedne transakcije bili vei od vrijednosti te transakcije. Razvoj informacione i komunikacione tehnologije je doveo do pada cijena odgovarajue opreme,tako da je 90-ih godina XX vijeka bilo mogue izvriti automatizaciju transakcija u bankarstvu na malo uz prihvatljive trokove po jednoj transakciji. Nova revolucija u oblasti tehnologizacije bankarstva na malo je zasnovana na ideji da se za automatizaciju transakcija u bankarstvu na malo ne formira nova infrastruktura,ve da se iskoristi postojea. Internet spada u javne mree i svako ima pristup. Upotreba interneta za automatizaciju transakcija plaanja na malo je povoljna zbog niskih trokova po jednoj transakciji. Veliki problem predstavlja nedovoljna bezbjednost transakcija koje se obavljaju preko interneta. Tu nastupa primjena kriptografije kao veoma vana sigurnosna mjera prilikom dizajniranja platnih sistema i protokola.

3.1. SWIFT
SWIFT ili Society for World Wide Interbanking Financial Telecomunication je svjetsko udruenje za interbankarske finansijske telekomunikacije. Osnovan je sa ciljem da se postavi standard u automatskom transferu podataka izmeu banaka. Danas je SWIFT svjetski lider u transferu podataka banaka i ostalih finansijskih organizacija. U vlasnitvu je njegovih lanica,tj.konzorcijuma koji se sastoji od preko 2200 banaka. Mrea ima dvije centrale koje se nalaze u Americi i Holandiji. Centri za podrku postoje na tri kontinenta i na raspolaganju su korisnicima 24 sata dnevno. Pored toga,postoje i regionalna predstavnitva u svim veim zemljama na svijetu.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

___________________________________________________________________________ 3 www.home.bankerinter.net/pond/elektronsko_bankarstvo_-_razvo.html, 03.12.2008, 21:17

Korienje mree se plaa kvartalno prema obimu korienja. Visok stepen sigurnosti utie na proces ulaska novih korisnika u mreu.Taj proces je dugotrajan i moe trajati nekoliko godina. Proces se odvija u nekoliko faza. Prva faza traje oko osam nedelja i obuhvata: - prijavu za ukljuenje u mreu i pripremu projektnog tima - popunjavanje i slanje prijavnih dokumenata - naruivanje potrebnih sredstava. Druga faza traje oko osamnaest nedelja: - popunjavaju se i vraaju formulari u slubu za naruivanje - instalira se SWIFT oprema i softveri koji se zatim testiraju - korisnik se obuava za rad Trea faza traje etiri nedelje: - nakon zavrene obuke kandidati se testiraju i provjeravaju - razmjenjuju se bilateralni kljuevi4. Novi korisnik postaje punopravan lan.Svaka tri mjeseca stari lanovi SWIFT mree dobijaju podatke o novim lanovima mree u tzv.big fajlovima. Koritenje SWIFT mree zahtijeva standardizovanu strukturu dokumenata i kriptografiju. Svaki korisniki server preko kog se pristupa mrei je opremljen itaem kartica koji obezbjeuje identifikaciju korisnika. Svi raunari moraju imati instalirane klijent-SWIFT aplikacije koje slue za kreiranje,prijem,itanje i slanje poruka. Swift omoguava : - sve vrste transfera sredstava klijenata - sve vrste transfera banaka - prenos poruka izmeu svih lanova - mjenjake poslove - depozite i zajmove - plaanje kamata - izvode i potvrde stanja rauna - upite i dobijanje odgovora. Stalno irenje meunarodne trgovine i finansija zahtjeva visok nivo zatite.Zatita se postie koritenjem: - kontrole pristupa - zatite tajnosti i integriteta informacije - provjere identiteta poiljaoca i primaoca - ifriranja - kljueva - deifrovanja.

4. TEHNOLOGIJA
Elektronsko bankarstvo predstavlja pokuaj spajanja vie razliitih tehnologija od kojih se svaka razvija u drugom smjeru i na drugaiji nain.

4.1. ELEKTRONSKI NOVAC

Ideje o novcu su evoluirale do konanog shvatanja da je novac samo informacija. Globalna informaciona infrastruktura sve bre raste,pa i novac u obliku informacije se njome kree i razmjenjuje za robu i usluge. U ogranienom obimu,do tog je ve dolo na privatnim mreama, ali internet ubrzava ova kretanja na

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

novi i bezbjedniji nain. Velike banke tvrde da budunost pripada velikim finansijskim institucijama. S druge strane su softverske firme poput Microsofta i Intuita,koje smatraju da budunost pripada kompanijama koje
4 Mladen Radivojevi,Ilija ui : Poslovna informatika, Univerzitet za poslovne studije Banja Luka, Banja Luka, 2008.god, str.273

ovladaju tehnologijom nove ere. Ideja koja ini osnovu revolucije u tehnologizaciji bankarstva je da su tehnologija i finansije postali jedno. Razlika izmeu novca i softvera nestaje. Ideja elektronskog novca je jednostavna. Umjesto da se vrijednost smjeta na papir,moe da se upakuje u niz cifara koji je prenosiviji i inteligentniji od papirnog novca. S obzirom na karakteristike elektronskog novca,on se moe kontrolisati mnogo preciznije od papirnog novca. Postoji mogunost autorizacije i praenja transakcija,tako da tradicionalne banke postaju suvine. Revolucija u oblasti elektronskog novca olakava odreene oblike evazije poreza. Dovodi se u pitanje i uloga centralnih banaka. Ako ove inovacije postanu opteprihvaene,javnost vie nee morati da se oslanja na centralne banke kao iskljuive i direktne izvore novane mase. Za razliku od papirnog novca,elektronski novac donosi kamatu sve do trenutka kad se potroi. Ova karakteristika rezultira revolucijom u finansijama,odnosno ukidanjem dravnog monopola nad novcem.

4.2. BANKOMATI
Prvi korak ka elektronskom bankarstvu bili su bankomati ili Automated Teller Machines-ATM. Automatizacija isporuke gotovine izvrena je uvoenjem velikog broja bankomata. Bankomat je raunarski terminal koji je povezan u bankarsku mreu. Na raspolaganju je klijentima 24 sata dnevno i slui za obavljanje rutinskih bankarskih operacija. Vlasnici identifikacionih kartica mogu: - podizati i ulagati gotovinu - polagati depozite - vriti transfer sredstava sa rauna na raun - postavljati upite - koristiti kredit. Bankomati se danas postavljaju na svim prometnim mjestima poslovanja i kretanja klijenata. Obrazuju brojne x-terminal mree sa veoma niskim trokovima.

4.3. POS SISTEM

POS terminali ili Point Of Sale sistemi predstavljaju elektronski transfer sredstava koji povezuje maloprodaju i bankarske finansijske institucije5. Prema hardveru i povezivanju slini su bankomatima,mada terminal ima ulogu registar kase. Jedna od bitnih razlika je meunarodna standardizacija identifikaciono klasifikacionih ifara artikala,poznata kao BAR code. Standardni BAR code se sastoji od trinaest cifara koje su predstavljene tankim i debljim linijama razliitog razmaka. Svaka decimalna brojka se kodira sa dvije tamne i dvije svijetle vertikalne linije. U svijetu je standardizovano osamnaest formata BAR coda. Simboli se itaju pomou optikih itaa ili skenera. U bankarstvu BAR code i POS sistem omoguavaju verifikaciju eka,autorizaciju kartice i prenos sredstava sa rauna kupca na raun prodavca.

4.4. ELEKTRONSKE KARTICE

Jedna od kljunih komponenti elektronskog bankarstva je elektronsko plaanje. U sistemu plaanja na malo postoji nekoliko sistema za elektronski transfer novca koji se danas koriste. Pored bankomata i POS sistema,tu spadaju i kreditne i debtine kartice. Prve kreditne kartice su se pojavile u SAD-u u prvoj polovini XX vijeka. Izdavale su ih velike firme poput naftnih kompanija i hotelskih lanaca. Mogle su se koristiti samo u njihovim objektima.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

Prve univerzalne kreditne kartice su izdali Diner's Club 1950.god. i American Express 1958.god. Prvi bankarski sistem univerzalnih kreditnih kartica je zapoela Bank of America i 1977.god. ga licencirala pod nazivom VISA. Kreditne kartice su brzo dobile popularnost. _____________________________________________________________________
5 Mladen Radivojevi,Ilija ui : Poslovna informatika, Univerzitet za poslovne studije Banja Luka, Banja Luka, 2008.god, str.271

Kreditne kartice se mogu koristiti za on-line transakcije. Zbog injenice da je internet otvorena mrea i mogunosti zloupotrebe broja kreditne kartice,razvija se itav niz protokola i metoda koji garantuju bezbjednost. Razvijeni su sistemi za bezbjedne on-line transkacije putem kreditnih kartica,poput First Virtual i CyberCash. U razvoju je SET protokol,zajedniki poduhvat Master Carda i Vise. Debitne kartice su plastine kartice,sline klasinim kreditnim karticama,s tim to se gotovina moe podizati samo do iznosa koji klijent ima na raunu. Prilikom koritenja kartice identifikuje se: - ifra izdavaoca kartice - ifra vlasnika kartice - kod savremenih kartica,i lozinka pristupa. Inteligentne ili smart kartice imaju veliki potencijal. Najvea prednost inteligentne kartice je njena multifunkcionalnost. Inteligentna kartica ima ugraen mikroip koji joj omoguava obavljanje niza razliitih funkcija. Osnovu ine mikroprocesorski ip sa razliitim veliinama RAM,ROM i PROM memorije. Dijele se na: - standardne ili kontaktne pametne kartice-istih su dimenzija kao klasine kreditne kartice,ali sadre posebno ugraenu memoriju.Potreban je kontakt sa terminalom.Osnovne komponente su ip,kontakt i plastino pakovanje. - bezkontaktne kartice sa ipom-druga generacija kartica sa ipom.Usavravale su se zajedno sa usavravanjem tehnologije ipa.Novije kartice koriste samo jedan ip i jeftinije su. - Super Smart Card-najrevolucionarniji koncept kartice sa ipom.Imaju displej i tastaturu.

5. UTICAJ ELEKTRONSKOG BANKARSTVA

Prednosti elektronskog bankarstva su smanjenje trokova,uteda vremena i poveanje produktivnosti6. Prednosti za poslovnu banku su: - nii trokovi obrade transakcija - kvalitetnija i bra usluga - mogunost davanja usluge klijentina u mjestima gdje nema alterskih mjesta - smanjenje trokova novih radnih mjesta - otvaranje novih trinih kanala. Prednosti za klijente: - lako koritenje - dostupnost 24 sata dnevno - obavljanje bankarskih poslova iz kue u vrijeme kad im odgovara - stalan uvid u stanje na raunu - povoljnije cijene usluga. Brojni su rizici kojima se banke izlau u elektronskom bankarstvu i aktivnostima vezanim za elektronski novac.U sadanjoj fazi razvoja najvanije kategorije rizika su operativni,reputacioni i pravni rizik.Tradicionalni bankarski rizici poput kreditnog rizika,rizika likvidnosti,kamatnog i trinog rizika,takoe se javljaju kod aktivnosti vezanih za elektronsko bankarstvo.Stoga je neophodan proces upravljanja rizikom koji se sasoji iz tri osnovna elementa:procjena rizika,kontrola izloenosti riziku i praenje rizika.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

Mogue ekonomske posljedice elektronskog novca i elektronskog bankarstva sastojae se u njihovom uticaju na devizne kurseve i novanu masu.Uporedo sa irenjem ekonomije interneta,banke e moi i da odobravaju kredite u formi elektronskog novca.Tako bi dolo do kreiranja novog novca,pa bi ukupan iznos elektronskog novca mogao da premai iznos deponovanog realnog novca. _______________________________________________________________________
6 Mladen Radivojevi,Ilija ui : Poslovna informatika, Univerzitet za poslovne studije Banja Luka, Banja Luka, 2008.god, str.277-278

to se tie uticaja kartica i elektronskog novca na monetarnu politiku,smatra se da e on biti zanemarljiv,jer se uglavnom radi o sitnim plaanjima.Jedini znaajniji problem u monetarnoj politici bi mogao biti taj to e vlade izgubiti prihode,tj.kamatne utede od kojih drava profitira.Opti zakljuak je da upotreba kartica i elektronskog novca moe dovesti do poveanja budetskog deficita. Osnovna razlika izmeu internet bankarstva i tradicionalnog bankarstva je beznaajnost fizike lokacije.Internet banke mogu da promijene svoju fiziku lokaciju bez ikakve promjene u odnosima sa klijentima.Internet banke su osjetljivije na bankrotstvo.Kad zaprijeti opasnost od bankrotstva,menaderi banke nastoje da izbjegnu intervenciju sa strane.Internet banke mogu da izbjegnu intervencije i preseljenjem poslovanja na drugu lokaciju.Zakljuak do kog su doli centralni bankari je da internet banke treba nadgledati,isto kao i tradicionalne banke.To je u interesu i samih internet banaka,jer e i javnost imati vie povjerenja u njih.Supervizija i regulacija internet banaka je meunarodni problem,pa je potrebna meunarodna saradnja da bi se stvorilo stabilno finansijsko okruenje.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

6. ZAKLJUAK
Razvoj elektronskog bankarstva je bio ogranien nedostatkom bezbjednosti.Meutim,nastankom kriptografskog sistema poinje ekspanzija ove tehnologije. Smanjenje trokova,uteda vremena i poveanje produktivnosti su potencijalne prednosti koje elektronsko poslovanje moe donijeti u poslovnim odnosima.Elektronski se spajaju prodavac i kupac i time se stavljaju u istu grupu korisnika-korisnika elektronskog poslovanja.Samim tim raste vanost elektronskog poslovanja. Nova mjesta za elektronsku kupovinu se brzo ire u svim oblastima industrije. Tehnologija se razvija velikom brzinom,pa se poslovanje mora stalno unapreivati. Direktno elektronsko poslovanje izmeu kompanija zauzima oko 85 % ukupnih e-commerce transakcija,a analitiari predviaju jo bri rast7.

10

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

__________________________________________________________________________________________________________ 7 Mladen Radivojevi,Ilija ui : Poslovna informatika, Univerzitet za poslovne studije Banja Luka, Banja Luka, 2008.god, str.270

7. LITERATURA

1. Radivojevi Mladen; ui Ilija : Poslovna informatika, Univerzitet za poslovne studije Banja Luka, Banja Luka, 2008.god. 2. www.home.bankerinter.net/pond/elektronsko_bankarstvo_-_razvo.html 3. Encarta reference library, Microsoft, 2004.god.

11

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE

12