Professional Documents
Culture Documents
Polskie Lasy Lesnictwo W Ue
Polskie Lasy Lesnictwo W Ue
Polskie Lasy Lesnictwo W Ue
Okładka
1. str. – rysunek prof. Wiktora Zina
4. str. – Collegium Novum UJ w Krakowie – miejsce konferencji
Redakcja
Zbigniew Święcicki
Projekt okładki i redakcja techniczna
Bożena Widłaszewska
Korekta
Wawrzyniec Milewski
ISBN 83-89744-18-X
Skład i łamanie
ARTPRESS Studio Grafiki Komputerowej s.j.
ul. Poznańska 281, 88-100 Inowrocław
tel.: (0-52) 354-95-10, (0-52) 354-95-15
e-mail: firma@artpress.com.pl
Druk
Drukarnia Naukowo-Techniczna SA
ul. Mińska 65, 03-828 Warszawa
2
Organizatorzy:
Uniwersytet Jagielloński
Państwowe Gospodarstwo Leśne
Lasy Państwowe
Cele konferencji
„Polskie lasy
i leśnictwo
w Europie”
Założenia
Leśnictwo państwowe w Polsce swoją osiemdziesięcioletnią historią udo-
kumentowało ekonomiczną żywotność i przyrodniczą poprawność, a przy
tym zyskało społeczną akceptację. Wobec jednak wyzwań współczesności,
a zwłaszcza w wyniku doświadczeń kilkunastoletniego okresu transforma-
cji ustrojowej, sytuacja lasów i gospodarki leśnej w Polsce potrzebuje po-
głębionej analizy, sięgającej poza kręgi zawodowe. Lasy zajmują około jed-
nej trzeciej powierzchni kraju, a ich dobra materialne i usługi środowisko-
we dotyczą nas wszystkich, gdyż Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy
Państwowe są jedynie zarządcą wspólnego dobra Polaków.
Ekstensywny charakter produkcji leśnej i ryzyko wynikające z czynni-
ków naturalnych, długi okres zwrotu nakładów przy niskiej stopie zysku,
już od dość dawna czynią z lasów mało atrakcyjny przedmiot inwestycji
kapitałowej. Tak jest również obecnie – istnieje pogląd, że lasy w swej na-
turalnej strukturze nie nadają się do gospodarki kapitalistycznej, gdyż stałe
powiększanie dochodów z lasu oznacza na ogół zwiększanie wyrębów, a osta-
tecznie zwraca się to przeciwko właścicielowi. Taka gospodarka uszczupla
dobra publiczne, co w konsekwencji obraca się przeciwko społeczeństwu.
Możliwe natomiast jest intensywne gospodarowanie metodami plantacyj-
nymi, na wydzielonych obszarach, w lasach sztucznie uproszczonych, o ogra-
niczonych funkcjach publicznych.
Rzeczywistą jednak siłą gospodarki leśnej jest jej związek z jakością życia,
stanem środowiska i ochroną przyrody. Funkcje przyrodnicze i środowiskowe
lasów są dobrodziejstwem dla wszystkich grup społecznych, ponieważ kształ-
tują warunki życia, w tym także psychicznego i duchowego społeczeństw.
3
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
4
Cele konferencji „Polskie lasy i leśnictwo w Europie”
Cele konferencji
Ideą konferencji było ustalenie płaszczyzny i sprecyzowanie możliwości
znalezienia odpowiedzi na ważkie pytania nurtujące społeczeństwo, cele
zaś do tego prowadzące to:
l Określenie kierunków rozwoju idei państwowej gospodarki leśnej w sys-
temie gospodarki rynkowej – mechanizmów politycznych, ekonomicznych
i społecznych.
l Wskazanie roli oraz miejsca trwałego i zrównoważonego leśnictwa w stra-
tegii rozwoju kraju.
l Wyznaczenie kierunków społecznej kontroli zarządzania Lasami Pań-
stwowymi jako dysponenta i zarządcy majątku Skarbu Państwa.
l Określenie wariantowych strategii funkcjonowania Lasów Państwowych
jako zarządcy mienia państwowego w sprywatyzowanej Unii Europej-
skiej.
l Wyznaczenie perspektyw Polityki Leśnej Państwa i jej udziału w kształ-
towaniu leśnych regulacji prawnych w Europie i na świecie.
l Określenie ram polityczno-prawnych dla Narodowego Programu Leś-
nego.
5
WAKAT
6
Komitety
7
WAKAT
8
Otwarcie konferencji
„Polskie lasy
i leśnictwo
w Europie”
Wystąpienie
Jego Magnificencji
Rektora Uniwersytetu
Jagiellońskiego
w Krakowie
Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, prof. dr hab. Franciszek
Ziejka, jako współorganizator – wraz z Lasami Państwowymi – konferen-
cji, serdecznie powitał dostojnych gości oraz licznie uczestniczących lumi-
narzy nauki, życia gospodarczego oraz przedstawicieli pozarządowych or-
ganizacji wyższej użyteczności publicznej, podkreślając doniosłą, zwłaszcza
humanistyczną rolę polskich lasów. Oto treść wystąpienia.
9
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
W pochwale lasów wtórowało temu poecie wielu. Był między nimi Jan
Kasprowicz, który porzucił Kujawy dla Lwowa, a następnie Lwów dla
podhalańskiej Harendy. To na tej Harendzie napisał sonet zaczynający się
od słów:
10
Wystąpienie Jego Magnificencji Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Wszyscy dobrze wiedzą, że las jest oazą spokoju. Można go też jednak
postrzegać inaczej – tak jak Kazimierz Przerwa-Tetmajer, piewca Tatr
i Podhala:
Las o każdej porze roku i dnia zmienia kolory, jak owa tajemnicza nie-
wiasta, która nigdy nie jest zadowolona z tego, co nosi, która wciąż szuka
nowych sukien... Tadeusz Miciński, jeden z najwspanialszych poetów prze-
łomu XIX i XX wieku tak oto widział jesienne lasy:
11
WAKAT
12
Wystąpienie
Dyrektora
Generalnego
Lasów Państwowych
13
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
14
Wystąpienie
Podsekretarza Stanu
w Ministerstwie
Środowiska
15
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
16
Listy intencyjne
i gratulacyjne
(najistotniejsze urywki)
17
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
18
Program konferencji
„Polskie lasy
i leśnictwo
w Europie”
Sesja pierwsza
Moderatorzy: prof. dr hab. Tadeusz Kowalski – dziekan Wydziału Leśne-
go Akademii Rolniczej w Krakowie,
prof. dr hab. Stefan Skiba – Instytut Geografii i Gospodarki Prze-
strzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Referaty autorstwa: mgr. inż. Janusza Zaleskiego – zastępcy dyrektora
generalnego Lasów Państwowych, prof. dr. hab. Kazimierza Rykow-
skiego z Instytutu Badawczego Leśnictwa, prof. dr. hab. Wojciecha
Radeckiego z Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, prof. dr. hab. Toma-
sza Żylicza z Uniwersytetu Warszawskiego.
Sesja druga
Moderatorzy: prof. dr hab. Andrzej Klocek – dyrektor Instytutu Badaw-
czego Leśnictwa,
prof. dr hab. Zbigniew Mirek – dyrektor Instytutu Botaniki Polskiej
Akademii Nauk w Krakowie.
Referaty autorstwa: dr. Aleksandra Kędry z Instytutu na Rzecz Ekoro-
zwoju, Warszawa, dr. Andrzeja Graczyka z Akademii Ekonomicznej
we Wrocławiu, prof. dr. hab. Bogusława Fiedora z Akademii Ekono-
micznej we Wrocławiu.
19
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Sesja trzecia
Moderatorzy: prof. dr hab. Władysław Chałupka – Instytut Dendrologii
Polskiej Akademii Nauk,
prof. dr hab. Henryk Okarma – dyrektor Zakładu Ochrony Przyrody
Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
Referaty autorstwa: prof. dr. hab. Andrzeja Szujeckiego, prof. dr. hab.
Piotra Paschalisa ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w War-
szawie, prof. dr. hab. Wiktora Zina, księdza prof. dr. Stanisława Zięby
z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Dyskusja panelowa
Moderatorzy: prof. dr hab. Tomasz Borecki – rektor SGGW w Warszawie,
prof. dr hab. Stanisław Hodorowicz – Uniwersytet Jagielloński.
20
Mgr inż. Janusz Zaleski
Dyrekcja Generalna
Lasów Państwowych
Polskie lasy
i leśnictwo
w Europie:
stan i perspektywy
1
Broda J.: „Lasy i leśnictwo w Polsce”, Wydawnictwo AR w Poznaniu, 2000 r.
2
Miklaszewski J.: „Lasy i leśnictwo w Polsce”, nakładem Związku Zawodowego Leśników w Rze-
czypospolitej Polskiej, Warszawa, 1928 r., tom I.
21
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
3
Ministerial Conference on the Protection of Forest in Europe. State of Europe’s Forest 2003.
22
J. Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan i perspektywy
23
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Leśnictwo w Polsce
Już w Statutach Wiślickich z 1347 roku znajdujemy zapisy dotyczące ochro-
ny dębów i barci. Początki leśnictwa jako planowej działalności zmierzają-
cej do stałego czerpania pożytków z lasu, możliwej dzięki ich ochro-
nie i hodowli, zwykło się jednak datować na wiek XVIII. W tym bowiem
czasie dopiero powstały pierwsze akty prawne regulujące, w naszym dzi-
siejszym rozumieniu, gospodarkę leśną. Wymienić tu należy Uniwersał Sta-
nisława Augusta z 1778 roku i instrukcje, które dziś nazwalibyśmy urzą-
dzeniowo-hodowlanymi: I. Przebendowskiego z 1767 roku i A. Mehliga z 1794
roku2.
Administracja leśna była powoływana w XIX wieku na podstawie praw
obowiązujących w każdym z państw zaborczych. Prawo leśne – rosyjskie,
austriackie czy pruskie, tak jak we wszystkich innych dziedzinach, obowiązy-
wało jeszcze po roku 1918, aż do uchwalenia jednolitej ustawy, co w przypad-
ku lasów prywatnych nastąpiło w roku 1927, a lasów państwowych w 1928 r.
W 1930 roku wydane zostało Rozporządzenie Prezydenta RP, powołujące
Dyrekcję Naczelną Lasów Państwowych. Rozporządzenie to zawierało takie
ważne postanowienia, jak:
– obowiązek utrzymania niezmniejszonej powierzchni lasów,
– stworzenie funduszu uzupełnienia stanu posiadania przeznaczonego na
wykup lasów,
– prowadzenie gospodarki na zasadach samowystarczalności budżetowej,
– powołanie odrębnej administracji leśnej jako służby państwowej.
Lasy Państwowe nie posiadały osobowości prawnej, mogły jednak
prowadzić samodzielną politykę w odniesieniu nie tylko do samych lasów,
ale także związanej z nimi działalności gospodarczej (przerób drewna, jego
eksport). Po 1945 roku radykalnie zmieniła się struktura własności lasów.
Lasy właścicieli prywatnych, mocą dekretu o reformie rolnej, upaństwo-
wiono i włączono do Lasów Państwowych – dotyczyło to lasów o po-
wierzchni ponad 50 hektarów, a w województwach zachodnich i północ-
nych powyżej 100 hektarów. W ten sposób w majątku Skarbu Państwa
znalazło się 88% ogólnej powierzchni polskich lasów. Nadzór nad gospo-
darką w lasach innej własności powierzono Lasom Państwowym. Od tego
24
J. Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan i perspektywy
25
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
26
J. Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan i perspektywy
27
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
28
J. Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan i perspektywy
4
Ministerial Conference on the Protection of Forest in Europe. Europeans and Their Forest.
29
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
30
J. Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan i perspektywy
31
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
32
Ryc. 3. Zatrudnienie w leśnictwie na 1000 hektarów lasów w krajach europejskich
33
J. Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan i perspektywy
WAKAT
34
Prof. dr hab.
Kazimierz Rykowski
Instytut Badawczy Leśnictwa
Warszawa
Dylematy rozwoju
Powierzchnia lasów świata zmniejsza się nieprzerwanie. W ostatniej deka-
dzie ubyło ok. 9,4 mln ha. Nie ma już 2/3 lasów z obszaru pierwotnego ich
występowania na Ziemi. Jak długo jeszcze może ubywać lasów bez ujem-
nych skutków dla naszej planety i jej mieszkańców? Jak dużo ich potrze-
bujemy? A może brakuje nam drewna? Ile lasów potrzebuje Ziemia, żeby
istnieć jako system przyrodniczy? W którym momencie należy bezwzględ-
nie zahamować wylesienia, żeby ratować naszą planetę? Czy jest to moż-
liwe bez zahamowania rozwoju gospodarczego? Te i podobne pytania wzbu-
dziły wyjątkowe zainteresowanie problematyką leśną, które trwa w świe-
cie od wczesnych lat osiemdziesiątych, obejmując coraz szersze kręgi
społeczne, polityczne, gospodarcze, religijne, kulturalne. Dają temu wyraz,
niekiedy gwałtowny, zarówno zorganizowane grupy społeczne, zwłaszcza
pozarządowe (NGO), jak też wybitne często indywidualności.
Wylesienia, ubożenie zasobów genowych, zmiany globalne klimatu, los
społeczności lokalnych związanych i uzależnionych od lasów, międzynaro-
dowy rynek drzewny dotknięty bojkotem i barierami celnymi, rozwój eko-
nomiczny krajów, których jedynym dobrem naturalnym są lasy, rozwój
świata i użytkowanie biosfery przez rosnącą ludzką populację – te i inne
problemy nie pozostają wyłącznie w kręgu zainteresowań ośrodków nauko-
wych czy specjalistów. Stały się przedmiotem publicznych dyskusji plitycz-
nych na najwyższych forach międzynarodowych, a także w domach, wśród
znajomych, w mediach. Z globalnej debaty o lasach wyłania się ich wyjąt-
35
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
36
K. Rykowski. Spór o lasy świata
Ryc. 1. Zdjęcie Ziemi zrobione przez załogę Apolla 12 w 1969 r. – ono właśnie
obiegło świat: Ziemia zagubiona w czarnym, nieludzkim kosmosie obrazuje
niepowtarzalny urok delikatnej, odosobnionej w przestrzeni wszechświata,
błękitnej planety, która wydała życie; następna wyprawa Apolla 13 nigdy nie
wylądowała na Księżycu, gdyż awaria systemu podtrzymującego życie w kapsule
statku zmusiła załogę do powrotu na Matkę Ziemię. Oznaczała brak tlenu, wody,
ustanie warunków nadających się do przebywania człowieka i wstrzymanie
oczyszczania środowiska życia astronautów z ich własnych metabolitów.
Skutki tej awarii nasuwają analogię do funkcji, jakie pełnią lasy dla biosfery
Ziemi. To przecież nic innego, jak wymieniane przy każdej okazji tzw. funkcje
środowiskowe lub ochronne lasów: dostarczanie powietrza do oddychania, wody
do życia, warunków do produkcji pożywienia i normalnej egzystencji,
mechanizmów oczyszczających i zapewniających naturalny recykling metabolitów.
Historia Apolla 13 w jednej chwili, a przy tym niezwykle dramatycznie,
uświadomiła niepowtarzalność „statku kosmicznego”, jakim w pewnym sensie
jest Ziemia, i wskazała lasy świata jako moduł – na lądzie najważniejszy –
systemu podtrzymującego życie w tej niecodziennej wyprawie, jakim jest byt
powszedni.
37
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Obecnie
38
K. Rykowski. Spór o lasy świata
39
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
40
K. Rykowski. Spór o lasy świata
41
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
42
K. Rykowski. Spór o lasy świata
43
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Lasy w Agendzie 21
Na „Szczycie Ziemi” przedyskutowano problematykę leśną i jej pokłosie
zawarto w kilku dokumentach, ale czy dokonano istotnego postępu w spra-
wie lasów? Nie widać go nie tylko w ułomnych „Zasadach Leśnych”, które
ugrzęzły gdzieś pośrodku różnic poglądów między Południem i Północą, ale
także w rozdrobnieniu tej problematyki na kilka jeszcze innych dokumen-
tów z Rio, w których mowa jest o lasach lub przywoływane są one jako
przedmiot ustaleń. Chodzi o Agendę 21 i jej rozdziały: 11 (Przeciwdziała-
nie wylesieniom), 12 (Przeciwdziałanie pustynnieniu i suszom), 13 (Zrów-
noważony rozwój terenów górskich), 14 (Promowanie trwałego i zrówno-
ważonego rozwoju rolnictwa i wsi), 15 (Ochrona różnorodności biologicz-
nej). Rozdziały 12 i 15 znalazły ponadto rozwinięcie w postaci Konwencji
o Pustynnieniu i Konwencji o Różnorodności Biologicznej.
„Lasy na świecie były i są stale zagrożone przez niekontrolowane pro-
cesy degradacji, ekspansji rolnictwa oraz cierpią wskutek wadliwej gospo-
darki, niezgodnej z racjonalnym użytkowaniem środowiska, np. wskutek
braku ochrony przeciwpożarowej oraz przed kłusownictwem, nadmierne-
go wyrębu, wypasu i zgryzania przez zwierzynę, szkodliwego wpływu imi-
sji i niekontrolowanych działań w innych sektorach gospodarki”. Wymie-
nienie w dokumencie na pierwszym miejscu „braku ochrony przeciwpoża-
rowej” jako zagrożenia, które powoduje niekontrolowane procesy degradacji
w skali globalnej, jest wyjątkowym unikiem przed nazywaniem rzeczy po
imieniu. Brak ochrony przeciwpożarowej nie jest przyczyną pożarów, a tym
samym degradacji lasów. Pożary, które zagrażają lasom, to wypalanie dżun-
gli przez plantatorów roślin rolniczych i hodowców bydła. Wielkie pożary
lasów Borneo i Sumatry w 1997 roku, łącznie ok. 800 tys. ha, które spowo-
dowały zakłócenia w funkcjonowaniu całego regionu Pacyfiku (zamykanie
szkół, wstrzymanie komunikacji lotniczej – katastrofa samolotu i śmierć
ponad 240 pasażerów, nadzwyczajne środki ochronne dla ludności z powo-
44
K. Rykowski. Spór o lasy świata
45
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
46
K. Rykowski. Spór o lasy świata
47
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
cych się, jak i rozwiniętych. Problem erozji gleb jest szczególnie odczuwal-
ny w państwach rozwijających się, natomiast problemy zasolenia, zanie-
czyszczenia gleb, zwiększonej kwasowości czy depozytu związków azoto-
wych narastają w krajach uprzemysłowionych. W gruncie rzeczy nie ma do
tej pory pełnego bilansu środowiskowego tzw. zielonej rewolucji, czyli
przyspieszonej, intensywnej produkcji żywności, głównie ryżu, w Azji
i części Afryki. Ocena skutków środowiskowych jest niekorzystna, głównie
z uwagi na stosowanie nawożenia mineralnego i pestycydów. Trudno
będzie uciec od tych technologii również w przyszłości. Rozdział 14 Agen-
dy zwraca uwagę na potrzebę „trwałego i zrównoważonego nawożenia”
jako czynnika wzrostu produkcji żywności. Obecnie straty z tytułu braku
nawożenia jedynie w Afryce, w regionach Sahary, ocenia się na około
10 mln ton zbóż rocznie.
W kontekście potrzeb wyżywienia ludzkiej populacji wyłoniła się szcze-
gólna rola lasów w rozwiązaniu tego problemu, jako miejsca produkcji żyw-
ności (życie ok. 300 mln ludzi zależy od żywności produkowanej bezpośred-
nio przez lasy), a także jako struktury przyrodniczej chroniącej żyzność
gleb oraz rezerwy gruntów. „Światowy Szczyt Żywnościowy” (Rzym, listo-
pad 1996) dobitnie tę rolę podkreślił.
Agenda 21 zawiera rozdział 15 pt.: „Ochrona różnorodności biologicz-
nej”. Stanowi on wsparcie Konwencji o Różnorodności Biologicznej i jej
racjonalne uzasadnienie. Mowa jest w nim, że „zasoby biologiczne Ziemi
żywią nas i ubierają, zapewniają nam dach nad głową, leki oraz zaspoka-
jają potrzeby duchowe”. Istnienie tych dóbr i usług jest uzależnione od
„różnorodności oraz zmienności genów, gatunków, populacji i ekosyste-
mów. Biologiczna różnorodność Ziemi zawarta jest w naturalnych ekosys-
temach lasów, sawann, pastwisk, stepów, pustyń, obszarów tundrowych,
rzek, jezior i mórz”. Lasy zawierają około 70% w tropikach i 50% w naszej
strefie klimatycznej różnorodności biologicznej lądów. W Agendzie stwier-
dzono, że „obserwowany regres różnorodności biologicznej jest w dużym
stopniu wynikiem działalności człowieka i stanowi poważne zagrożenie dla
rozwoju ludzkości”. Tak więc kolejny, strategiczny problem cywilizacyjny
zaadresowany jest w gruncie rzeczy do lasów.
Gospodarka leśna i lasy decydują o tempie wylesień (rozdział 11), mają
powstrzymać pustynnienie (rozdział 12), stabilizować rozwój oraz chronić
wrażliwe ekosystemy w górach i na wododziałach (rozdział 13), wzmacniać
produkcję rolną, a także rozwój wsi lub bezpośrednio przyczyniać się do
wyżywienia ludzkiej populacji (rozdział 14), mają chronić klimat (FCCC),
jak też rozstrzygać o stanie różnorodności biologicznej Ziemi (rozdział 15;
CBD). Leśnik patrzący na dokumenty z Rio nie może oprzeć się przekona-
niu o wyjątkowości uprawianego zawodu, o jego szczególnej odpowiedzial-
ności. Trudno o bardziej znaczącą rolę dla jednego aktora na scenie teatru
„środowisko i rozwój”! Czy lasy są nadzieją ludzi z planety Ziemia?
48
K. Rykowski. Spór o lasy świata
49
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
50
K. Rykowski. Spór o lasy świata
51
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
52
Prof. dr hab. Wojciech Radecki
Instytut Nauk Prawnych PAN
Zespół Prawa Ochrony Środowiska
we Wrocławiu
Formy własności
leśnej a problemy
realizacji
(i funkcjonowania)
publicznych funkcji
lasu
1
Tekst Uniwersału opublikował w całości Ignacy Szczerbowski w referacie przedłożonym na ogól-
nym zjeździe polskich leśników w Krakowie 12 sierpnia 1907: Pogląd na rozwój polskiego leśnictwa w XIX
wieku w Galicyi, Lwów 1907, s. 22–24.
53
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
2
J. Broda, Zarys historii gospodarstwa leśnego w Polsce, Warszawa 1998, s. 100.
54
W. Radecki. Formy własności leśnej a publiczne funkcje lasu
3
W. Radecki, Ustawa o lasach. Komentarz, Warszawa 2004, s. 16.
4
M. Szewczyk, Nadzór w materialnym prawie administracyjnym, Poznań 1995, s. 31 i n.
55
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Warto przypomnieć, skąd ta ustawa się wzięła. Otóż była ona reakcją
na ujawnione pod koniec XX wieku nieodpowiedzialne pomysły prywaty-
zacji i reprywatyzacji lasów, a także na zupełnie już szaleńcze pomysły prze-
znaczania lasów jako „mienia zastępczego”. Myliłby się wszakże ten, kto
sądziłby, że groźba prywatyzacji lasów została raz na zawsze zażegnana.
Ustawa z 6 lipca 2001 r. nie ma żadnej szczególnej mocy prawnej; nie na-
leży sugerować się wzniosłymi określeniami „strategiczne zasoby natural-
ne kraju” czy też „charakter narodowy”. Jest to taka sama ustawa, jak
każda inna – może być zawsze zmieniona, a jej art. 2 in fine pozwala wprost
na wprowadzenie odmiennych rozwiązań w każdej dowolnej ustawie. Nie
ma przeto przeszkód prawnych, aby w przyszłości pojawiła się wola poli-
56
W. Radecki. Formy własności leśnej a publiczne funkcje lasu
Funkcje lasów
Pełna charakterystyka rozmaitych funkcji lasów wymagałaby odrębnego
traktatu. Przyjmuję przeto w uproszczeniu, że pełnią trzy zasadnicze: pro-
dukcyjną, ochronną i społeczną. Znalazły one odzwierciedlenie normatyw-
ne przede wszystkim w art. 7, ust. 1 ustawy o lasach, który wypadnie w tym
miejscu przytoczyć w brzmieniu pierwotnym i obecnie obowiązującym. Oto
treść tego przepisu.
Redakcja pierwotna
Art. 7.1. Gospodarkę leśną prowadzi się według planu urządzenia lasu,
z uwzględnieniem w szczególności następujących celów:
1) zachowania lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę,
glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę przyrodniczą,
2) ochrony lasów, w tym szczególnie lasów stanowiących naturalne frag-
menty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych ze względu na:
a) zachowanie leśnych zasobów genetycznych,
b) walory krajobrazowe,
c) potrzeby nauki,
3) ochrony gleb i terenów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie lub
uszkodzenie albo o specjalnym znaczeniu społecznym,
4) produkcji drewna na zasadzie najwyższej opłacalności i produktów ubocz-
nego użytkowania lasu.
Redakcja obowiązująca
Art. 7.1. Trwale zrównoważoną gospodarkę leśną prowadzi się według pla-
nu urządzenia lasu lub uproszczonego planu urządzenia lasu, z uwzględ-
nieniem w szczególności następujących celów:
1) zachowania lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę,
glebę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz na równowagę przyrod-
niczą,
2) ochrony lasów, zwłaszcza lasów i ekosystemów leśnych stanowiących
naturalne fragmenty rodzimej przyrody lub lasów szczególnie cennych
ze względu na:
a) zachowanie różnorodności przyrodniczej,
b) zachowanie leśnych zasobów genetycznych,
c) walory krajobrazowe,
d) potrzeby nauki,
3) ochrony gleb i terenów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie lub
uszkodzenie oraz o specjalnym znaczeniu społecznym,
57
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
58
W. Radecki. Formy własności leśnej a publiczne funkcje lasu
5
A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 176.
59
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
60
W. Radecki. Formy własności leśnej a publiczne funkcje lasu
6
W. Radecki, Obywatelskie prawo do środowiska w Konstytucji PRL, Jelenia Góra 1984, s. 99 i n.
7
J. Sommer, Prawo jednostki do środowiska – aspekty prawne i polityczne, Warszawa 1990, s. 189.
61
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Konkluzja
Złudzeniem jest, jakoby ustawa z 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego
charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju zażegnała groźbę
prywatyzacji lasów. Ta ustawa jedynie ją odsunęła w czasie, przeto do po-
mysłów prywatyzacyjnych zawsze będzie można powrócić. Oczywiście dys-
kusja jest możliwa, ale prowadząc ją, należy mieć na uwadze dwie okolicz-
ności. Po pierwsze, prywatyzacja lasów zasadniczo utrudniłaby pełnienie
przez lasy funkcji ochronnej oraz spowodowałaby konieczność finansowa-
nia tej funkcji ze środków publicznych, praktycznie z podatków, a po dru-
gie, praktycznie przekreśliłaby pełnienie przez lasy funkcji społecznej.
62
Prof. dr hab. Tomasz Żylicz
Uniwersytet Warszawski
Las
jako dobro
publiczne
63
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
64
T. Żylicz. Las jako dobro publiczne
Ryc. 1
65
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
66
T. Żylicz. Las jako dobro publiczne
odnawialności zasobu jest niższa od stopy dyskontowej, nie opłaca się za-
biegać o maksymalny trwały przychód. Lepiej zasób spieniężyć, a przycho-
dy zainwestować gdzie indziej.
Zaprezentowany model jest bardzo pouczający, gdyż obrazuje kluczo-
wą rolę stopy dyskontowej przy podejmowaniu decyzji o gospodarowaniu
zasobami odnawialnymi. Model Clarka ukazuje jej decydującą rolę przy oce-
nie atrakcyjności ekonomicznej maksymalnego trwałego przychodu. Im
niższa ta stopa, tym atrakcyjniejsze jest czerpanie korzyści z utrzymywa-
nia zasobu – i przeciwnie, im wyższa stopa dyskontowa, tym atrakcyjniej-
szy wydaje się wariant rabunkowej gospodarki przyrodą.
Można kontynuować to rozumowanie, żeby wyjaśnić, dlaczego w go-
spodarkach przedkapitalistycznych, w których kapitał obracał się powoli,
okazji do inwestycji było niewiele, a zatem i stopa dyskontowa była niska,
zasoby odnawialne były cenione jako źródło trwałego przychodu. Sytuacja
zmieniła się w XIX i XX wieku, wraz ze wzrostem intensywności obrotów
kapitału, a w konsekwencji także zwiększeniem się stopy dyskontowej.
Czerpanie trwałego przychodu z eksploatacji zasobów odnawialnych prze-
stało być atrakcyjne. Oczywiście degradację środowiska i ginięcie gatun-
ków można wyjaśniać na wiele sposobów, zwracając zwłaszcza uwagę na
wzrost gęstości zaludnienia w kilku ostatnich pokoleniach, przemiany
obyczajowe, postęp techniczny itp. Niemniej model Clarka unaocznia po-
trzebę przyjrzenia się także mikroekonomicznym mechanizmom preferen-
cji dla rabunkowej gospodarki zasobami odnawialnymi.
67
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
68
T. Żylicz. Las jako dobro publiczne
Ryc. 2
po wielu latach. Czy zatem warto angażować kapitał w tego rodzaju inwe-
stycję? Domyślamy się, że poprawna ekonomicznie decyzja powinna
uwzględniać stopę dyskontową. Innym ważnym faktem, który należy
uwzględnić, jest koszt zabiegów pielęgnacyjnych. Im dłużej las rośnie, tym
bardziej obciążają go tego typu nakłady. Jeszcze innym czynnikiem znie-
chęcającym do wydłużania wieku lasu jest ryzyko pożaru lub gradacji szkod-
ników. Wszystkie te okoliczności przemawiają za tym, że nie należy czekać
z wycięciem lasu aż do momentu tMSY.
W dokładniejszej analizie ekonomicznej las należy potraktować jako
zasób, którego wartość rośnie. Spodziewany wzrost wartości wynika z po-
większania fizycznych rozmiarów masy drzewnej. Las należy ściąć i sprze-
dać w czasie t0, gdy aktualne – a nie (jak na ryc. 2) uśrednione w całym
okresie hodowli – tempo wzrostu jego wartości spadnie do poziomu stopy
dyskontowej. Gdyby właściciel wyrąbał las wcześniej, pozbawiłby się przy-
rostu wartości zasobu korzystniejszego niż zwrot z alternatywnej inwesty-
cji wyrażanej stopą dyskontową. Gdyby natomiast wstrzymał się z wyrę-
bem do okresu późniejszego niż t0, to uzyskałby wtedy mniej niż z inwesty-
cji alternatywnej.
Zakładając dla uproszczenia, że wartość drzewostanu jest proporcjo-
nalna do objętości masy drzewnej Vt, możemy zapisać, że Rt = p × Vt, gdzie
p jest ceną jednostki masy drzewnej. Cenę p rozumiemy odtąd jako cenę
netto, po potrąceniu kosztów uzyskania przychodu, czyli zabiegów pielę-
gnacyjno-hodowlanych, transportu itd. Przy takiej interpretacji reguła
decyzyjna potrzebna do znalezienia momentu najkorzystniejszego wyrębu
przyjmuje postać d (p × Vt)/dt : p × Vt = r, czyli – po skróceniu przez
p DVt/dt : Vt = r. Otrzymane w ten sposób kryterium gotowości lasu do
69
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Ryc. 3
70
T. Żylicz. Las jako dobro publiczne
71
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
sprzedawać usługi dostarczane przez stary las, tak jak sprzedają drewno.
Do pewnego stopnia jest to możliwe i są lasy (państwowe lub prywatne),
które próbują zarabiać na dostarczaniu usług turystycznych lub naukowych.
Niemniej – z natury rzeczy – ekosystem leśny jest dobrem publicznym i ni-
gdy nie uda się całkowicie wyeliminować „jazdy na gapę”, czyli wykorzy-
stania tegoż dobra bez potrzeby płacenia. Trudno zatem byłoby oczekiwać
spontanicznej korekty rynku. Polityka państwa w tym zakresie jest nie-
unikniona.
Na tle tych modelowych analiz wydłużania okresu rotacji dziwne mogą
wydawać się żądania polskich organizacji ekologicznych, aby ogłosić na
obszarach cennych przyrodniczo (np. w Puszczy Białowieskiej) moratorium
na wycinanie drzew stuletnich i starszych. Czy tego typu postulaty należy
traktować jako irracjonalne, czy też teoria ekonomii może je uzasadnić?
Model Faustmanna można zmodyfikować tak, by uzasadnił takie morato-
rium. Polega to na przyjęciu założenia, że korzyści z tytułu utrzymywania
starych drzewostanów znacznie przekraczają wartość drewna, które moż-
na z nich uzyskać. Wyrąb pozwoliłby na maksymalizację przychodu ze sprze-
daży drewna, pomniejszonego o koszty nasadzenia i utrzymania lasu, ale
pozbawiłby jeszcze większych korzyści z tytułu innych funkcji starego lasu.
Korzyści te jednak są inne, zazwyczaj zewnętrzne w stosunku do gospo-
darstwa leśnego, a więc nie przekładają się na przychody leśników. Potrzeb-
na jest zatem ingerencja w mechanizm rynkowy.
Pozostaje jeszcze pytanie, dlaczego leśnicy w niektórych lasach dopro-
wadzili do osiągnięcia przez drzewostany wieku, uznawanego w modelu
Faustmanna za zbyt dojrzały. Dlaczego nie ścięto tych drzew znacznie wcze-
śniej? W rzeczywistości klasyfikowanie do wyrębu poddane jest procedu-
rom o wiele bardziej złożonym niż w klasycznym modelu Faustmanna.
Szczególnie należy uwzględnić, że tarcica wyprodukowana z najbardziej
dorodnych, starych drzew może uzyskiwać znacznie większą cenę rynko-
wą niż produkty z drzew młodszych, przy czym tego typu korzyści z wy-
dłużonego okresu hodowli lasu nie są zewnętrzne, tylko przypadają leśni-
kom. Tak więc bez żadnej korekty ze strony polityki rynek może niekiedy
sam wyznaczyć optymalny okres rotacji, znacznie dłuższy niż wynikałoby
to z modelu uproszczonego. Jednak po przekroczeniu pewnego wieku drze-
wostany zaczynają dostarczać również korzyści zewnętrznych, które znik-
nęłyby po wyrębie. Przez to leśnicy stają wobec swego rodzaju paradoksu.
Dążąc do maksymalizacji swoich korzyści wydłużają wiek rębny aż do punk-
tu, w którym drzewami zaczynają się interesować organizacje ekologiczne,
żądające zaniechania wyrębu i tym samym pozbawienia leśników przycho-
du ze sprzedaży drewna.
Gdyby leśnicy chcieli bezwzględnie maksymalizować swoje prywatne
korzyści, to w opisywanej sytuacji powinni przystąpić do wyrębu w przeded-
niu zainteresowania się lasem przez ochronę przyrody. Są sygnały świad-
72
T. Żylicz. Las jako dobro publiczne
czące o tym, że się tak niekiedy zdarza i ścinane są drzewa, o których ochro-
nę już wystąpiono, ale jeszcze jej nie ustanowiono. Gospodarstwa leśne
w Polsce i wielu innych krajach są jednak zarządzane przez przyrodników
lub inżynierów, którzy nie zawsze poddają się wskazaniom wąsko pojętego
rachunku opłacalności i zwracają także uwagę na korzyści zewnętrzne.
Z tych analiz wywodzi się wniosek, że stosowanie optymalnego okresu
rotacji w najlepszym razie gwarantuje osiągnięcie maksymalnego trwałego
przychodu (MSY), odpowiadającego stopie przyrostu masy drzewnej g, która
w polskich warunkach wynosi około 2% (biorąc pod uwagę szacunek zaso-
bów drzewnych na pniu 1500 mln m3 oraz roczny przyrost tych zasobów
rzędu 30 mln m3 – faktyczny wyrąb jest mniejszy; Ochrona, 2003 r.).
Uwzględnienie zamrożenia kapitału, kosztów pozyskania drewna itp. może
prowadzić do odejścia od tMSY, a więc i od osiągania stopy wzrostu g. Fak-
tycznie zatem osiągana stopa zwrotu od wyłożonego kapitału nie może być
większa niż 1,5–2%. Jest oczywiste, że każdy komercyjnie nastawiony wła-
ściciel lasu musiałby taką stopę ocenić jako nieatrakcyjną. Model Clarka
wskazuje, że zasób pozyskiwany w takich warunkach narażony jest na
rabunkową eksploatację. Innymi słowy, utrzymywanie go na poziomie r,
zapewniającym maksymalny trwały przychód, nie wytrzymuje konkuren-
cji ze zwiększeniem bieżących przychodów kosztem trwałości. Jeśli więc
jakikolwiek podmiot komercyjny zabiega o przejęcie lasu znajdującego się
dotąd w gestii podmiotu publicznego, nie może takiej inwestycji traktować
jako opłacalnej, chyba że ukrywa zamiar jego rabunkowej eksploatacji.
Analiza tego typu jest niekiedy wykorzystywana do zbadania wiarygod-
ności partnerstwa publiczno-prywatnego. Zdarza się bowiem, że podmiot
komercyjny zabiega o zaangażowanie partnera publicznego w inwestycji,
o której twierdzi, iż zostanie sfinansowana głównie z funduszy prywatnych.
Oszacowanie spodziewanych przychodów i porównanie ich ze zwyczajowo
oczekiwaną stopą zwrotu (10–20 albo i więcej procent) pozwala stwierdzić,
czy inwestor prywatny jest rzetelny. Stwierdzenie, że oficjalnie oczekiwa-
na stopa zwrotu z kapitału prywatnego jest rażąco mniejsza od zwyczajo-
wej, nakazuje wnioskować, iż partner publiczny wciągany jest w inwesty-
cję, w którą będzie musiał włożyć znacznie więcej niż się oficjalnie głosi.
Znamiona takiej sytuacji ma właśnie analizowany w tym opracowaniu
przypadek. Prywatny inwestor deklaruje zainteresowanie lasem państwo-
wym twierdząc, że będzie go eksploatował w sposób trwały. Rzetelność ta-
kiej deklaracji, niestety, jest podważona przez oczekiwaną stopę zwrotu
z zainwestowanego kapitału. Nikt bowiem nie traktuje zwrotu rzędu 1,5%
rocznie jako atrakcyjnej inwestycji. Istnieje zatem uzasadnione przekona-
nie, że prywatyzacja lasów państwowych musiałaby pociągnąć za sobą istot-
ny ubytek kapitału przyrodniczego, stanowiącego dotąd własność publiczną.
Pozostaje jeszcze rozważenie dwóch kwestii. Po pierwsze, jak to jest
możliwe, że w wielu krajach eksploatowane lasy prywatne nie ulegają de-
73
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
74
T. Żylicz. Las jako dobro publiczne
Literatura
Clark, Collin W.: „Mathematical Bioeconomics: The Optimal Management
of Renewable Resources”, Wiley, New York, 1976 r.
Faustmann M.: „Berechnung des Wehrtes, welchen Waldboden sowie nach
nicht haubare Holzbestande fuer die Waldwirtschaft besitzen”, 1849 r.,
Allgemeine Forst und Jagd Zeitung nr 25 (cyt. według: Clark, 1976 r.,
s. 257–263).
Kielar R.: „Uogólnienie i analiza podstawowych modeli optymalizacji wieku
rębności drzewostanu, opartych na modelu Faustmanna”, praca ma-
gisterska na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszaw-
skiego, 2001 r.
„Ochrona Środowiska 2003”, Informacje i opracowania statystyczne GUS,
Warszawa, 2004 r.
Tahvonen, Olli i Kuuluvainen J.: „The economics of natural resource
utilization” [w: H. Folmer i L. Gabel (red.): „Principles of Environ-
mental and Resource Economics”]. A Guide for Students and Deci-
sion-Makers, Second Edition, Edward Elgar, Aldershot, 2000 r.,
s. 665–699.
75
WAKAT
76
Dr Aleksander Kędra
Instytut na Rzecz Ekorozwoju
Warszawa
Ocena instrumentów
społecznego
nadzoru
nad rozwojem
leśnictwa w Polsce
Wstęp
Rozwój leśnictwa w Polsce oparty jest na jednolitej regulacji prawnej –
ustawie o lasach, określającej zasady zachowania, ochrony i powiększa-
nia zasobów leśnych oraz zasady gospodarki leśnej bez względu na formę
własności lasów. Nadzór nad lasami oraz prowadzeniem gospodarki leś-
nej nie jest jednak równie jednolity. Sprawują go odpowiednio: w lasach
stanowiących własność Skarbu Państwa minister właściwy do spraw
środowiska, a w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa
starosta lub wojewoda. Lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa
zarządza Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, z wyłącze-
niem lasów będących w zarządzie parków narodowych oraz lasów wcho-
dzących w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Nadzór nad
PGL Lasy Państwowe, które zarządza lasami stanowiącymi własność
Skarbu Państwa, jak też nad lasami pozostającymi w zarządzie parków
narodowych sprawuje minister właściwy do spraw środowiska. Z kolei
minister właściwy do spraw Skarbu Państwa sprawuje nadzór nad Agen-
cją Nieruchomości Rolnych (Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa),
która zarządza lasami wchodzącymi w skład Zasobu Własności Rolnej
Skarbu Państwa.
Takie rozproszenie nadzoru administracyjnego stawia społeczeństwu
obywatelskiemu duże wyzwanie, ale jednocześnie stanowi o wadze społecz-
nego nadzoru nad rozwojem leśnictwa w Polsce. Jest on przede wszystkim
ukierunkowany na lasy znajdujące się we własności Skarbu Państwa, ale
77
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Ocena instrumentów
Ocena rzeczywistego funkcjonowania instrumentów społecznego nadzoru
nie ogranicza się do niewątpliwie kluczowego obszaru prawa, lecz dotyka
także trudnego obszaru praktyki. Przyjęcie jednolitych kryteriów postępo-
wania jest niejednokrotnie utrudnione brakiem doświadczenia, nawyków
demokratycznych czy wreszcie konfliktem interesów na styku sektora pry-
watnego i publicznego.
78
A. Kędra. Ocena instrumentów społecznego nadzoru nad rozwojem leśnictwa w Polsce
79
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Monitoring
l Umocowanie prawne
Ocena: dobra, włączony do Państwowego Monitoringu Środowiska.
l Regularność
Ocena: wysoka, coroczne regularne raporty.
l Dostępność danych
Ocena: raport z monitoringu dostępny powszechnie w Internecie.
l Bezpłatny dostęp
Ocena: tak, raport z monitoringu dostępny w Internecie.
l Jakość informacji
Ocena: dobra, 8 grup, w tym depozyt zanieczyszczeń i gleb.
l Aktualność informacji
Ocena: wysoka, dostępne informacje za 2003.
80
A. Kędra. Ocena instrumentów społecznego nadzoru nad rozwojem leśnictwa w Polsce
81
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
82
A. Kędra. Ocena instrumentów społecznego nadzoru nad rozwojem leśnictwa w Polsce
Podsumowanie oceny
DOSTĘP DO INFORMACJI
Monitoring: + + + + + +
Raport o stanie lasów + + + + +
Informacje ze sfery przedsiębiorstwa: 0 +
UDZIAŁ SPOŁECZNY
Uczestnictwo w procesach decyzyjnych 0
Inwestycje w rozwój potencjału administracji +
Inwestycje w rozwój potencjału społeczeństwa +
83
WAKAT
84
Dr Andrzej Graczyk
Katedra Ekonomii Ekologicznej
Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu
Lasy
oraz gospodarka
leśna w strategii
wzrostu
gospodarczego
i rozwoju
zrównoważonym
Wzrost gospodarczy i rozwój zrównoważony
w ujęciu ekonomii środowiska
Podstawą oceny miejsca lasów i gospodarki leśnej w strategii wzrostu
gospodarczego oraz rozwoju zrównoważonym jest rozróżnienie między
dwoma sposobami podejścia do procesów dynamiki gospodarki – wzrostem
i rozwojem1. Neoklasyczna teoria ekologicznie zrównoważonego wzrostu
gospodarczego zwraca uwagę na problem odtwarzania środowiska rozu-
mianego jako proces zachowywania społecznie pożądanej (akceptowanej)
jakości środowiska dla przyszłych generacji oraz zachowywania zdolności
samoregulujących poszczególnych ekosystemów.
Wzrost ekologicznie zrównoważony oznacza, że powiększanie produk-
tu społecznego, konsumpcji i kapitału nie powoduje zmian jakości środowi-
ska. Przy tym nie narusza on takiego poziomu jakości środowiska, które
społeczeństwo uznaje za społecznie pożądany, a więc nie prowadzi do po-
większenia poziomu (koncentracji) zanieczyszczeń ponad społecznie akcep-
towany. Jako warunek minimum uważa się zachowanie stałej zdolności
środowiska do przyjmowania i neutralizacji wprowadzanych zanieczyszczeń.
W procesie wzrostu gospodarczego jakość środowiska może także się po-
prawiać, co oznaczałoby przechodzenie do wyższych poziomów równowagi
ekologicznej.
1
Czaja S., Fiedor B. (red.), Graczyk A., Jakubczyk Z.: Podstawy ekonomii środowiska i zasobów
naturalnych, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002 r.
85
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
2
Pearce D., Turner R.K.: Economics of Natural Resources and the Environment, Harvester
Wheatsheaf, Nowy Jork, 1990 r.
86
A. Graczyk. Lasy – strategia wzrostu gospodarczego i rozwój zrównoważony
3
T. Borys (red.): Wskaźniki ekorozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999 r.
87
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
88
A. Graczyk. Lasy – strategia wzrostu gospodarczego i rozwój zrównoważony
89
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
90
A. Graczyk. Lasy – strategia wzrostu gospodarczego i rozwój zrównoważony
4
Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Raport Roczny 2003.
5
Dyrektor generalny Lasów Państwowych Zasady hodowli lasu obowiązujące w Państwowym
Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe, Warszawa 2001 r.
91
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
6
Jej fundamentem są opracowania: Regionalizacja przyrodniczoleśna na podstawach ekologiczno-
-fizjograficznych (red. T. Trampler), PWRiL, Warszawa 1990 r. oraz Siedliskowe podstawy hodowli lasu,
PTG, Warszawa, 2002 r.
92
A. Graczyk. Lasy – strategia wzrostu gospodarczego i rozwój zrównoważony
– zwiększanie lesistości;
– ograniczanie szkód w lasach i strat w produkcji leśnej.
Jednym z celów Drugiej Polityki Ekologicznej oraz Krajowego Pro-
gramu Zwiększania Lesistości jest wzrost udziału lasów w całkowitej
powierzchni kraju z obecnych 28,4% do 30% w 2020 r. i 33% w 2050 r. (co
założone jest w Krajowym Programie...). Istotne jest przy tym, że będzie
to rezultatem głównie zalesienia gruntów nieprzydatnych w rolnictwie.
Oznacza to więc niewielkie lub zerowe koszty alternatywne, ponieważ na
tych gruntach produkcja rolna z przyczyn ekonomicznych stała się nie-
opłacalna.
Intensywność użytkowania lasów, mierzona stosunkiem wielkości przy-
rostu do pozyskania drewna, stopniowo maleje (Lasy Państwowe pozysku-
ją obecnie ok. 55% bieżącego przyrostu masy drzewnej zasobów na pniu).
Godne podkreślenia jest także odchodzenie od zrębów zupełnych na rzecz
stosowania rębni złożonych. Wprawdzie jest to droższy i bardziej skompli-
kowany sposób pozyskania drewna, ale ma istotne zalety: zachowanie trwa-
łości i ciągłości lasu, sprzyjanie naturalnej sukcesji, utrzymanie funkcji po-
zagospodarczych, lepszej kondycji i odporności przyszłego lasu na czynniki
stresogenne. Z tego punktu widzenia można również mówić o wyborze
mniejszych kosztów alternatywnych rębni złożonych, ponieważ oszczędza
się na potencjalnie większych przyszłych kosztach.
Wielofunkcyjna gospodarka leśna powinna nie tylko zapewniać możli-
wość trwałego i zrównoważonego pełnienia przez lasy wszystkich ich funk-
cji naturalnych, lecz także wspierać szczególnie te, które dla danego obsza-
ru zostały uznane za główne. Zasadę godzenia i optymalizowania wszyst-
kich funkcji lasu, a szczególnie idee ochrony i wspierania różnorodności
biologicznej, wprowadzono do praktyki leśnej Zarządzeniem nr 11 dyrek-
tora generalnego Lasów Państwowych z 14 lutego 1995 r. w sprawie dosko-
nalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych (znowelizowanym
Zarządzeniem nr 11A z 11 maja 1999 r.). Udział lasów ochronnych w cał-
kowitej powierzchni leśnej zarządzanej przez PGL LP wynosił, według stanu
na 31 grudnia 2003 r., ok. 47,2%, co odpowiada powierzchni 3304 tys. ha.
Lasy polskie reprezentują też jeden z największych na kontynencie euro-
pejskim poziom różnorodności biologicznej. Przy ocenie tych funkcji warto
też podkreślić znaczenie lasów w redukcji efektu cieplarnianego. Obecny
udział polskich lasów w kompensacji krajowej emisji dwutlenku węgla sza-
cuje się na ok. 6%.
Generalnie należy ocenić, że przyjęte kierunki działania w polskim leś-
nictwie, zasady hodowli drzewostanów i już osiągnięte efekty są zbieżne
z celami formułowanymi w odniesieniu do teorii wzrostu zrównoważonego
ekologicznie oraz celami określonymi w polityce ekologicznej. Ich stosowa-
nie w praktyce leśnictwa powinno przyczyniać się do trwałego wzrostu ka-
pitału naturalnego samego leśnictwa, sprzyjać lepszemu funkcjonowaniu
93
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Wymiar europejski
W kontekście ogólnego tematu konferencji warto zwrócić uwagę na europej-
ski wymiar porównań odnoszących się do miejsca lasów i gospodarki leśnej
w zrównoważonym rozwoju. Unia Europejska nie ma wspólnej polityki leś-
nej w postaci jednolitego dokumentu, a jedynie ustala kierunkowe zalece-
nia. Polityka leśna poruszana jest w licznych dyrektywach i innych oficjal-
nych dokumentach (na przykład w rezolucji Rady Europy z 15 grudnia 1998 r.
wyrażającej „Strategię leśną dla UE”). Praktyką jest więc ustalanie przez
poszczególne kraje członkowskie polityki w mniejszym lub większym stop-
niu odzwierciedlającej idee procesu helsińskiego (Deklaracja Ministrów Leś-
nictwa w Sprawie Ochrony Lasów Europejskich, Helsinki 1993 r.).
94
A. Graczyk. Lasy – strategia wzrostu gospodarczego i rozwój zrównoważony
Uwagi końcowe
Dla wielu osób leśnictwo jest jedną z produkcyjnych gałęzi gospodarki. Tym
samym akcentują jego rolę jako producenta surowca drzewnego. Zwracają
jednocześnie uwagę, że gałęzie surowcowe we współczesnej gospodarce
skazane są na marginalizację, a nawet na zanikanie, ponieważ to nie one
będą decydować o wzroście i rozwoju gospodarczym. Przy takim podejściu
można by wręcz postulować przyspieszanie owej likwidacji, dzięki czemu
„zwolnione” czynniki produkcji zasilą nowoczesne gałęzie gospodarki.
Być może podejście takie jest słuszne w stosunku do niektórych rodza-
jów gospodarki surowcowej, ale nie ma i nie powinno mieć zastosowania
do polskiego leśnictwa. Dokonało ono zasadniczej reorientacji celów oraz
zasad swego działania i zostało ukierunkowane na rozwój wielofunkcyjnej
gospodarki leśnej. Funkcja surowcowa będzie odgrywać coraz mniejszą rolę
w kształtowaniu procesów wzrostu gospodarczego nie tylko ze względu na
relatywne zmniejszenie znaczenia drewna jako surowca, ale także zwięk-
szenie możliwości zakupu drewna za granicą. Ograniczenie bieżącego stru-
mienia pozyskiwanego drewna wynika ze świadomie przyjmowanego kie-
runku zwiększania zasobności lasów. Działanie to, wraz ze zwiększaniem
powierzchni leśnej oraz przechodzeniem z orientacji produkcyjnej na przy-
rodniczą, służy zwiększeniu zakresu i dostępności pozaprodukcyjnych funk-
cji lasów. Ma ona zasadnicze znaczenie dla obecnego i przeszłego sposobu
oddziaływania lasów i gospodarki leśnej na wzrost i rozwój gospodarczy.
Pozwala na zwiększanie naturalnego kapitału wzrostu, wpływa na wzmoc-
nienie innych czynników wzrostu, przede wszystkim kapitału rzeczowego
w niektórych dziedzinach gospodarki oraz kapitału ludzkiego (poprzez
wpływ na zdrowie i edukację). Stanowi także swoisty sposób materializo-
wania oszczędności, które mogą stać się źródłem finansowania inwestycji
dynamizujących wzrost gospodarczy (w przypadku, gdyby zwiększenie eks-
ploatacji zasobów leśnych było niezbędne). Należy przy tym podkreślić, że
zmiany w gospodarce leśnej odbywają się przy poszanowaniu warunków
efektywności ekonomicznej, przez co gospodarka leśna nie odbiera kapita-
łu innym dziedzinom gospodarki.
Szczególnie cenny będzie jednak wkład lasów i leśnictwa w przeorien-
towanie gospodarki polskiej na trwały i zrównoważony rozwój. Polega to
na wspomaganiu procesów substytucji kapitału, a także zwiększaniu poda-
ży usług, na które wraz ze wzrostem dobrobytu społecznego będzie coraz
większy popyt. Istotne znaczenie ma także sprzyjanie różnorodności biolo-
gicznej i ograniczanie zanieczyszczeń szkodliwych dla środowiska. W tej
dziedzinie znaczenie polskich lasów ma wymiar co najmniej europejski.
Ze względu na znaczenie lasów oraz gospodarki leśnej dla ekologicznie
zorientowanego wzrostu i trwałego rozwoju gospodarki, należy z wielkim
szacunkiem podchodzić do obecnych dokonań leśnictwa. Trzeba również
95
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Literatura
Borys T. (red.): „Wskaźniki ekorozwoju”, Wydawnictwo Ekonomia i Śro-
dowisko, Białystok 1999 r.
Czaja S., Fiedor B. (red.), Graczyk A., Jakubczyk Z.: „Podstawy
ekonomii środowiska i zasobów naturalnych”, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2002 r.
Dyrektor generalny Lasów Państwowych: „Zasady hodowli lasu obo-
wiązujące w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe”,
Warszawa 2001 r.
Fronczak K.: „Zielony skarbiec Polski”, Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych, Warszawa 2004 r.
Olson L.J., Santanu R.: „Dynamic Efficiency of Conservation of Rene-
vable Resources and Uncertainity”, Journal of Economic Theory 2000,
vol. 95, nr 2, s. 186–214.
Pearce D., Turner R.K.: „Economics of Natural Resources and the Envi-
ronment”, Harvester Wheatsheaf, New York 1990 r.
Trampler T. (red.): „Regionalizacja przyrodniczoleśna na podstawach eko-
logiczno-fizjograficznych, PWRiL, Warszawa 1990 r.
„Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności
biologicznej wraz z programem działań”, Ministerstwo Środowiska,
Warszawa 2003 r.
„Polska 2025 – długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego roz-
woju”, Rada Ministrów, Warszawa 2000 r.
„Raport Roczny 2003. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe”,
Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2004 r.
„Siedliskowe podstawy hodowli lasu”, PTG, Warszawa 2002 r.
„Transformacja społeczno-gospodarcza w Polsce”, Rządowe Centrum Stu-
diów Strategicznych, Warszawa, lipiec 2002 r.
96
Prof. dr hab. Bogusław Fiedor
Instytut Ekonomii
Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
Zasoby
nieodnawialne
i odnawialne
w teorii trwałego
rozwoju
Motto:
We know in general that even well-functioning
complete markets may fail to allocate resources
properly over time. The reason is ... because ... the
future brings no endowment of its own to what-
ever market actually exist
Robert M. Solow: „The Economics of Resources
or the Resources of Economics”, American Eco-
nomic Review, 1974 r.
97
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
1
Obszerny przegląd neoklasycznej teorii wzrostu zawarty jest (w) Barrro R. Jr., X. Sala-i-Martin:
Economic Growth, Mc Graw-Hill, Nowy Jork, 1995 r. Pominięcie w tym wprowadzającym przeglądzie
keynesowskich modeli wzrostu wynika z prostego faktu, że (1) w modelach keynesowskich eksponuje
się raczej (choć nie wyłącznie) problem niezrównoważenia i niestabilności wzrostu gospodarczego oraz
(2) że nie podejmuje się w nich w zasadzie problemu długookresowej trwałości wzrostu. Obszerną
i pogłębioną analizę trwałości wzrostu w kontekście współczesnych teorii wzrostu znaleźć można (w)
Beltratti A.: Sustainability of Growth: Reflections on Economic Models, Kluver Academic Publishers,
Dordrecht 1996 r. Por. także: S. Czaja, B. Fiedor, Z. Jakubczyk Ekologiczne uwarunkowania wzrostu
gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii, Wydawnictwo „Ekonomia i Środowisko”, Białystok
1993 r.
2
Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy gospodarowania zasobami naturalnymi (w): Podstawy
ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, Fiedor B. (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warsza-
wa 2002 r.
98
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
3
Paul M. Romer, Increasing Returns and Long-run Growth: „The Journal of political Economy”,
vol. 101, 1991 r.; G.M. Grossman, E. Helpman, Endogenous Innovation in the Theory of Growth:
„Jurnal of economic Perspectives”, vol. 8, 1994 r.
4
Carraro C., Siniscalco D., eds., New Directions in the Economic Theory of Environment,
Cambridge University Press, 1997 r. (szczególnie artykuł Beltratti A., Growth with Natural and
Environmental Resources). Także przeglądowy artykuł C. Carraro, New Economic Resource Econo-
mics: Testing the Theories), vol. 11, Nos. 3–4, April/June 1998 r.
99
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
5
Przegląd dyskusji na temat hipotezy konwergencji zawiera: W.J. Baumol, R.R. Nelson, E.N. Wolf
(eds.) Convergence of Productivity, Nowy Jork, Oxford University Press, 1994 r.
100
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
101
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
8
W sposobie prezentacji tych celów opieram się głównie na: D. Pearce, E. Barbier, A. Markan-
dya: Sustainable Development, Economics and the Enwironment in the Third World, Aldershot 1990 r.
102
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
9
D. Pearce, K. Turner: Economics of Natural. Resurces and the Environment, Nowy Jork 1990 r.
103
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
104
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
105
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
106
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
107
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
10
Hammond A. et. al., Environmental Indicators: A systematic Approach to Mesauring and
Reporting on Environmental Policy Performance in the Context of Sustainable Development, World
Resources Institute, Washington D.C. 1995 r.
108
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
Wskaźnik ten byłby zwłaszcza użyteczny dla polityki wzrostu oraz eko-
logicznej w ujęciu zdezagregowanym, a więc dotyczącym zasobów z jednej
strony nieodnawialnych, z drugiej zaś odnawialnych (bądź niewyczerpy-
walnych w perspektywie czasu trwania ludzkiej cywilizacji – na przykład
zasoby energii słonecznej), mających identyczne lub zbliżone zastosowania.
11
Graczyk A., Wartościowanie komponentów środowiska i strat środowiskowych – istota i metody,
Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, (Fiedor B. – redakcja).
109
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Uwagi końcowe
Ze względu na oczywiste ograniczenia związane z eksploatacją zaso-
bów nieodnawialnych, niebezpieczeństwa degradacji ilościowej i jakościo-
wej zasobów odnawialnych, pogarszającej się jakości środowiska oraz jego
ograniczonej zdolności asymilacyjnej w stosunku do aktywności ekonomicz-
nej i społecznej człowieka, wzory rozwoju ekonomicznego w przyszłości będą
się musiały zasadniczo zmienić. Jeśli chodzi o problem zasobu kapitału przy-
rodniczego i sprawiedliwości międzygeneracyjnej, co było głównie przed-
miotem referatu, jego autor reprezentuje następujący pogląd:
l W zarządzaniu zasobami odnawialnymi powinna być powszechnie sto-
sowana mocna, a w przypadku niektórych zasobów (np. różnorodność
biologiczna) nawet restryktywna zasada trwałości.
l W zarządzaniu zasobami nieodnawialnymi podstawą do określania tempa
ich eksploatacji powinna być słaba, a dla niektórych zasobów wrażliwa
zasada trwałości.
Akceptując te ogólne zasady musimy być jednak świadomi faktu, że
nasze działania ekonomiczne i społeczne odbywają się w różnych ekosyste-
mach, ulegających ciągłym modyfikacjom i zmianom. Dlatego też, omawia-
110
B. Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju
12
Siebenhuner B.: Homo sustinens – towards a new concepcion of humans for the science of
sustainability, Ecological Economics, vol. 32, nr 1, 2000 r. (s. 15–25); zawiera niezwykle ciekawy
przegląd koncepcji teoretycznych, podejmujących problem trwałości i samopodtrzymywania wzrostu
w kontekście antropologicznych podstaw działalności gospodarczej.
111
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
112
Prof. dr hab. Andrzej Szujecki
Polityka Leśna
Państwa i Narodowy
Program Leśny,
czyli o pozycji
gospodarki leśnej
i Lasów Państwowych
w strukturze
państwa dziś i jutro
W ciągu stuleci i historycznych wydarzeń zmieniały się poglądy na uży-
teczność lasów dla człowieka i zasady, którymi posługiwał się on w osiąga-
niu korzyści płynących z lasu, kierunki rozwoju leśnictwa, a także polityka
leśna. Obecnie pod pojęciem polityki leśnej, jako integralnej części polityki
gospodarczej, ekologicznej oraz społecznej rozumie się działania zmierza-
jące do osiągnięcia trwałej użyteczności wszystkich funkcji lasu dla społe-
czeństw, jak też zachowania trwałości ekosystemów leśnych i ich zasobów
przyrodniczych.
Na przełomie wieków trwale zrównoważona i wielofunkcyjna gospo-
darka leśna staje się częścią wielkiego wyzwania cywilizacyjnego, jakim jest
trzeci przełom w dziejach ludzkości – EKOROZWÓJ. Predyspozycja leśnic-
twa do twórczego uczestnictwa w tym procesie wynika z kilku powodów:
– bezcennej roli lasów w stabilizacji środowiska glebowego i lokalnego oraz
zachowaniu zasobów przyrodniczych;
– doświadczeń płynących z dwustuletniej umiejętności trwałego zagospo-
darowania lasów europejskich;
– sukcesów produkcji surowca drzewnego – materiału przyjaznego czło-
wiekowi, wartościowego gospodarczo i ekologicznie, który w międzyna-
rodowym obrocie handlowym lokuje się na trzecim miejscu wśród su-
rowców naturalnych i takim samym wśród artykułów przemysłowych
jako drewno przetworzone (po telekomunikacji i samochodach).
Idea trwale zrównoważonego pod względem ekonomicznym gospodar-
stwa leśnego znalazła swój wyraz już na przełomie XVIII i XIX wieku w abs-
trakcyjnym, ale logicznym, matematycznym modelu tzw. lasu normalnego.
113
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
114
A. Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny...
115
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
116
A. Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny...
117
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
118
A. Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny...
119
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
120
A. Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny...
121
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
122
A. Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny...
123
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
124
A. Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny...
125
WAKAT
126
Prof. dr hab.
Piotr Paschalis-Jakubowicz
Wydział Leśny SGGW
Warszawa
Las
jako przedmiot
poznania
Las jako przedmiot poznania zawsze był i jest integralną częścią rozwoju
cywilizacyjnego ludzkości, a rozwój nauk leśnych i implementacja wyników
dociekań naukowych następowała stale. Zmiany zachodzące w skali glo-
balnej, istotnie dotyczące leśnictwa, wymagają kolejnych, znaczących zmian
w wartościowaniu funkcji, jakie pełnią lasy i rewizji stosunku do nich czło-
wieka. Wiąże się to z reorientacją stosowanych oraz poszukiwaniem no-
wych metod w poznawaniu lasu, odnoszących się zarówno do funkcji lasu,
jak i jego trwałości. Poznanie lasu w znacznym stopniu jest determinowa-
ne koniecznością lub chęcią poszukiwania odpowiedzi na nurtujące czło-
wieka pytania, a także zapotrzebowaniem na wyniki badań leśnych formu-
łowane przez różne grupy społeczne, często o przeciwstawnym interesach.
Gromadzona, początkowo w sposób przypadkowy, wiedza o lesie podlegała
z czasem usystematyzowaniu, a próby dokonania syntezy tej wiedzy pro-
wadziły do dalszych odkryć i stawiania kolejnych pytań.
Proces poznawania jest ciągły i naszą wiedzę o lesie stale próbujemy
podsumowywać, podobnie jak to czyniono w I, XIII czy też XIX wieku naszej
ery. W każdym z minionych okresów dokonywano ogromnych w tamtej skali
osiągnięć, budując – cegiełka po cegiełce – gmach wiedzy leśnej, którą po-
siadamy w początku XXI wieku. Błędem więc byłoby przypisywanie okre-
ślonej epoce lub nawet najwybitniejszym leśnikom stworzenie „początku
leśnictwa”.
Cezura czasowa również weryfikowała wiele osiągnięć, które z upły-
wem lat traciły na znaczeniu, były bądź koncepcjami błędnymi, zbudowa-
nymi na fałszywych teoriach, bądź jedynie rozwiązaniami praktycznymi,
127
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
128
P. Paschalis-Jakubowicz. Las jako przedmiot poznania
129
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
130
P. Paschalis-Jakubowicz. Las jako przedmiot poznania
131
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
132
P. Paschalis-Jakubowicz. Las jako przedmiot poznania
133
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Podsumowanie
Pozostawienie lasu wyłącznie prawom natury – a są takie poglądy – w ska-
li globalnej oraz lokalnej jest obecnie niemożliwe. Dalsze poznawanie lasu
to, w gruncie rzeczy, poszukiwanie nowych paradygmatów leśnictwa, po-
zwalających na czerpanie korzyści z lasu przy jednoczesnym unikaniu
dylematów moralnych co do celu i zakresu działań. Jest to bardzo trudne
zadanie, którego rozwiązanie polega na przyjęciu kompromisów, a to, co
się wydarzy w stosunku do lasu, w dużej mierze jest zdecydowane przez
działania w otoczeniu leśnictwa.
134
P. Paschalis-Jakubowicz. Las jako przedmiot poznania
Literatura
Bass S.M.J., 2003 – International commitments, implementation and co-
operation. XII World Forestry Congress: Area C – People and Forests
in harmony.
Baines Ch., 2004 – Forest Research Crossing Borders – A Foreword. Forest
Research Crossing Borders. EFI Proceedings. Nr 50.
135
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Burns D., 2000 – Scientists and Forest Policy: Roles, Opportunities and
Responsibilities. Forests and Society: The Role of Research: Abstracts
of group discussions. XXI IUFRO World Congress.
Buttoud G., 2004 – Response to „Forests in the Pressure of Global Policy
Making”. Forest Research Crossing Borders. EFI Proceedings. Nr 50.
Casimirri G., 2003 – Problems with integrating traditional ecological
knowledge into contemporary resource management. XII World For-
estry Congress: Area A – Forests for people.
Hellström E., 2000 – Conflict Cultures: A Comparative View of Environ-
mental Forest Conflicts in Selected European Countries and Regions
of the USA. XXI IUFRO World Congress. Forests and Society: The
Role of Research: Abstracts of group discussions.
Knudsen O.K., 2004 – Globalization and Sustaining Forests: Good, Bad
or Indifferent? Forest Research Crossing Borders. EFI Proceedings.
Nr 50.
Nair C.T.S., 2003 – Forests and forestry in the future: what can we expect
in the next fifty years? XII World Forestry Congress: Area C – People
and Forests in harmony.
Paschalis J.P., 1997 – Nauka i badania leśne u progu XXI wieku. Sylwan
nr 2.
Paschalis J.P., 1998 – Użytkowanie lasu: znane problemy? W: Użytkowa-
nie lasu: problemy regulacji użytkowania lasu w Polsce. Praca zbioro-
wa pod red. P. Paschalisa. Fundacja Rozwój SGGW.
Seppälä R., 2004 – Better Information for Good Governance of Forests.
Forest Research Crossing Borders. EFI Proceedings. Nr 50.
Sharma N.P. (editor), 1992 – Managing the World’s Forests. Looking for
Balance between Conservation and Development.
Wilson E.O., 1988 – The current state of biological diversity. In Wilson E.O.
and Peter F.M. Biodiversity. National Academy of Sciences. Washing-
ton D.C.
World Resources Institute (WRI) 1990–1998. World Resources. Washing-
ton D.C.
136
Prof. dr hab. Wiktor Zin
Lasy
na pograniczu
XX i XXI wieku:
zagrożenia
psychosfery
137
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
że las jest postrzegany przede wszystkim jako baza różnego rodzaju su-
rowców, potwierdzają dane UNESCO. W globalnym ujęciu 60% ludzi, od
których zależy przyszłość lasów, tak przede wszystkim je widzi i traktuje.
Las to także pojęcie polityczne. Nie mam na myśli czasów obecnych –
nie jestem wszak politykiem. Wspomnę jedynie, że flotę króla hiszpańskie-
go Filipa II – Wielką Armadę – Anglia pokonała dzięki polskim, wtedy nie
państwowym lecz królewskim, lasom. To z Polski sprowadzano drewno
z wyhodowanych u nas dębów, sosen i innych gatunków, z którego wyra-
biano wręgi, poszycie, maszty i wszelakie elementy statków budowanych
na rozkaz królowej angielskiej Elżbiety. Innego rodzaju zasługa polskich
lasów to pokój, który zapewnili Polsce Anglicy w Porcie Otomańskiej. Ta-
kich „przysług” polskich lasów i ich, pośredniego lub bezpośredniego,
wpływu na historię można jeszcze znaleźć wiele.
A oto drugi sposób postrzegania lasu: na długo przed apelem U Than-
ta, profesorowie – Władysław Szafer, Walery Goetel, Gerard Ciołek w Fon-
tainebleau, znacznie wyprzedzając sekretarza generalnego ONZ, stworzyli
pojęcie sozologii, która później przekształciła się w ekologię. Las bowiem
dla wszystkich istot korzystających z powietrza jest największą wytwórnią
tlenu, zapewniającą życie na Ziemi. To przede wszystkim należy uwzględ-
niać, gdy mowa o obliczaniu wartości lasu. Jest on również naturalnym
filtrem wychwytującym zanieczyszczenia atmosfery. Na dodatek filtrem sa-
mooczyszczającym się, gdyż zatrzymane na liściach substancje spłukują
deszcze, dzięki czemu filtr może nadal bardzo sprawnie spełniać swą rolę.
Las to również stabilizator klimatu, a także innych, wielorakich, korzyst-
nych oddziaływań na atmosferę.
Obecnie możemy zweryfikować, wysuwane przez naukowców zgrupo-
wanych w tzw. Klubie Rzymskim, prognozy: przewidywano, że w roku 2000
nastąpi podwojenie populacji ludzkiej na naszym globie (co zresztą „cia-
łem się stało”). W latach pięćdziesiątych XX wieku mówiono o nieodwra-
calnym zakłóceniu spowodowanym ujemnym oddziaływaniem przemysłu
na środowisko (zatruwanie go gazami, pyłami i ściekami), snuto też wiele
innych przewidywań. W tym jakże trafnie prognozowano podwojenie się
zapotrzebowania na drewno. Nie ma bowiem materiału tak zdrowego, do-
skonałego – służącego jako izolacja, a przede wszystkim, od wieków, jako
współkomponent ludzkiego życia. Jest to przecież niemal synergetyczne
połączenie. Gloger wyraził to bardzo obrazowo – drzewo, gdy staje się drew-
nem, nadal żyje. I to jest prawda. Ekologiczne rozumienie lasu można
rozwijać w nieskończoność. Ja przypomnę tylko powiedzenie Władysława
Szafera: „Jeszcze nie było kwiatów, jeszcze nie było drzew, a już był las”.
To jest ważkie stwierdzenie, trochę wyjaśniające, skąd się wzięły pokłady
węgla.
Co natomiast wydarzyło się w końcu XX wieku? W raportach Świato-
wej Organizacji Zdrowia pojawia się pojęcie, którego niekiedy nie ma jesz-
138
W. Zin. Lasy na pograniczu XX i XXI wieku: zagrożenia psychosfery
139
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
siaj nie żyje – poległo „ku chwale ojczyzny”, bo polecili go wyciąć pogra-
nicznicy w trosce o przejrzystość pasa granicznego, by szybciej można było
dostrzec przemytników i nielegalnych imigrantów.
Tego drzewa już nie ma, a przecież jak wspaniała jest faktura spęka-
nej, szarej kory dębu, porównywalna ze zmarszczkami skóry sędziwego czło-
wieka – to przecież cud sam w sobie! Równie przy tym istotna jest też,
poparta znajomością budowy drzew, gra wyobraźni. Wiemy bowiem i wy-
obrażamy sobie, co kryje się pod korą, a co pod ziemią. Ta plątanina głębo-
ko w glebę sięgających korzeni i majestat korony potarganej – niejedno-
krotnie w ciągu kilku setek lat – wichrami, nadal jednak dumnie przeciw-
stawiająca się żywiołom. Można powiedzieć, że dąb to mocarz puszczański,
a jakże bezbronny wobec zakusów człowieka uzbrojonego w pilarkę me-
chaniczną.
Kiedyś profesor Władysław Szafer mówił, że las to budowla wielokon-
dygnacyjna. Tworzą ją trawki, krzewy, bywają drzewa duże i małe, rzucają
cień na pomniejszych współbraci. Ja przypomnę tylko, że las to przede
wszystkim kombinat fotosyntezy, dający w drodze asymilacji to, co dla nas
najistotniejsze w życiu – tlen. Nasz Leon Marchlewski udowodnił, że chlo-
rofil i hemoglobina to podobne związki strukturalne. Stwórca kreując czło-
wieka sprzęgnął florę i faunę, by nam służyły. Związek ten to jakby dwie
nierozerwalne części układu życia na naszej planecie. Dziś już wiemy, że
również rośliny odczuwają strach i ból. A jeśli tak, to niewątpliwie nie jest
im obce... szczęście, ...bezpieczeństwo. Ponoć drzewa porozumiewają się mię-
dzy sobą... Patrząc na rysunek dębu pamięć podpowiada mi strofy – pisa-
nego przez Adama Mickiewicza w Paryżu – „Pana Tadeusza”. Wieszcz
odmalował słowami zapamiętany obraz dębu – drzewa otaczanego w cza-
sach pogańskich czcią boską. Jakże pulsują tęsknotą strofy:
140
W. Zin. Lasy na pograniczu XX i XXI wieku: zagrożenia psychosfery
141
WAKAT
142
Prof. dr Stanisław Zięba
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Lublin
Ekosystem leśny
wartością człowieka
143
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
144
S. Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka
Uwarunkowania metodologiczno-epistemologiczne
badania systemów leśnych
Podjęcie tej kwestii wiąże się z uzasadnieniem, że wymiar aksjologiczny
systemów leśnych jest rezultatem przyjętej metodologii badawczej. Strate-
gia badawcza wpływa na pole badawcze, które z kolei rzutuje na kwestie
aksjologii. Na przykład, jeśli zanegujemy istotną różnicę między układami
biotycznymi i abiotycznymi, tym samym musimy przyjąć inną skalę aksjo-
logiczną. Również od przyjętej opcji w interpretacji autonomii systemów
leśnych względem innych systemów biotycznych będzie zależeć ich sens
egzystencjalny. Oto kilka postulatów metodologicznych wpływających na
wymiar aksjologiczny systemów leśnych:
1. Obraz przyrody jest wynikiem kilku składowych, m.in. dominujących
koncepcji nauki, aktualnie podejmowanych problemów, ugruntowanej stra-
tegii badawczej. Metodologia nauki jest uwikłana w kontekst rozwoju na-
uki, kontekst odkrycia i usprawiedliwienia, a te czynniki z kolei są wtopio-
ne w kontekst kulturowy. Nie ma „nagich” faktów; są uwikłane w różne
opcje badawcze, w różną optykę. Z jednej strony mamy sukcesy nauki, np.
ekologii, z drugiej sceptycyzm, że nie może ona rozwiązać dostrzeżonych
problemów. W takiej sytuacji nauka rezygnuje niekiedy z poznania głębi
systemów przyrody na rzecz powierzchni i formy (ten stan dotyczy także
systemów leśnych). Stąd w pracach o systemach leśnych dominuje staty-
styka, wielość tabel załatwia poznanie organizacji tych systemów. Obecnie
w nauce wskazać można nowe spojrzenia na przedmiot badawczy. Mam na
uwadze kilka teorii, które pozwalają dostrzec inne cechy przedmiotu bada-
nego (odnosi się to i do systemów leśnych). Generalnie wspólnym funda-
mentem tych nowych teorii jest stwierdzenie, że przyroda nie jest zebra-
niem cząstek materii integrujących się jedna z drugą, lecz składa się z licz-
nych przedmiotów mających własną formę, posłuszną własnym prawom.
Teorie morfologiczne poszukują możliwości wyjaśnienia pojawienia się,
trwania i zaniku form (w odniesieniu do systemów leśnych jest możliwość
zastosowania tej teorii i być może ukazania stabilności tego systemu).
Novum w tej teorii jest to, że dopuszcza się pozafizyczne wyjaśnienie mor-
fologii przedmiotu. Dla fizyki forma przedmiotu, jego konfiguracja zewnętrz-
na lub struktura wewnętrzna są rezultatem przypadkowego układu istot-
ności materialnych, bez konieczności ukazania racji autonomii, organiza-
cji przedmiotu. Przedmiotem tej teorii nie są kwarki ani pulsary, lecz świat
makroskopowy, który nas otacza. Teoria katastrof oparta jest na topologii,
wyjaśnia nieciągłość między zjawiskami. Teoria fraktali, oparta na geome-
trii, jest adaptowana do opisu form ekstremalnych, nieregularnych, spoty-
kanych w naturze. Teoria struktur dysypatywnych odwołuje się do kon-
cepcji termodynamiki. Modeluje ona procesy organizacji układów, np. po-
pulacji. Teoria chaosu formalizuje zjawiska nieuporządkowane.
145
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
146
S. Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka
147
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
148
S. Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka
149
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
150
S. Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka
i liczny świat zwierząt, szczególnie owadów, z którymi las musi wejść w pew-
ne określone współżycie. Las jest swoistym fenomenem ewolucji, który mo-
żemy konwencjonalnie określić jako formację roślinną na lądzie, pełniącą
w przyrodzie wiele różnorodnych funkcji, m.in. organizacyjnych (istotny
element przyrody), informacyjnych (naukowa, kulturowa, edukacyjna) czy
produkcyjnych (drewno, leki, żywność).
Na szczególne podkreślenie w systemach leśnych zasługuje cecha różno-
rodności form życia, dzięki której funkcjonują ekosystemy leśne. Jest ona
synonimem życia, tzn. że do natury życia należy manifestacja wielorakich
jego form. Różnorodność, która jest naoczną cechą systemów leśnych, ma
podwójne znaczenie – decyduje o specyfice tych systemów oraz przyczynia
się do utworzenia warunków do rozwoju życia, np. klimat, gleba, regulacja
temperatury. Jej rezultatem jest zróżnicowanie krajobrazowe. Ekosystemy
leśne przez trzy miliardy lat przechodziły wiele prób, podlegały testowaniu
i selekcji, w wyniku których „wypracowały” swój scenariusz istnienia (prze-
trwania). Mam na uwadze naturalne ekosystemy leśne (a nie ukształtowane
przez człowieka), w których na pierwszym planie uwidacznia się koegzy-
stencja i koewolucja między gatunkami. Możemy na nie patrzeć z różnych
punktów widzenia, np. egzystencjalnego (bierzemy pod uwagę tylko rejestr
zjawisk) i esencjalnego (poznanie sedna tych systemów). W myśl podejścia
esencjalnego systemy leśne nie są kolekcją zgromadzonych przypadkowo
gatunków niezależnych od siebie, które łączyłaby tylko wspólna przestrzeń,
ale wchodzą w interakcje bez względu na przynależność taksonomiczną.
Wobec tego las jest bardzo złożonym zjawiskiem przyrody, zjawiskiem bio-
geograficznym i socjalnym – asocjacją, w której flora, fauna, gleba, klimat,
rzeźba terenu i inne czynniki są zespolone ze sobą. Jest to układ adaptacyj-
ny zbierający informacje na temat otoczenia i swoich własnych oddziaływań
z otoczeniem, znajdujący regularności tworzące „schemat poznawczy” i na-
stępnie – zgodnie z nim – działający w rzeczywistym świecie. Systemy leśne
funkcjonują zgodnie z prawami przyrody, które z kolei wynikają z funda-
mentalnych praw rządzących zachowaniem wszechświata.
151
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
czy też nie – jest organizacją różniącą się od organizacji układów abiotycz-
nych W tej publikacji nurtuje mnie zagadnienie nie tyle organizacji indy-
widuów, ile raczej organizacji systemów ekologicznych – systemów leśnych.
Czy utworzone wspólnoty roślin, zwierząt, mikrobów są wspólnotami celo-
wymi (mam na uwadze celowość teleonomiczną, a nie teleologiczną)?
Chcę odpowiedzieć na pytanie: czy ekosystemy leśne zawierają w sobie
takie cechy, stany, organizację, które dają podstawę, aby uznać je za war-
tościowe. Niekiedy w języku potocznym i naukowym wypowiadamy twier-
dzenie: las jest bezcennym darem, świadectwem potęgi życia. Czy tego typu
wypowiedzi są podyktowane skojarzeniami w związku z obcowaniem
z przedmiotem, czy też zawierają głębszy sens? Wartość oznacza „moc”,
która przedmiotowi nadaje szczególną rangę. Dzięki niej nabiera on spe-
cjalnego sensu. W tym miejscu winniśmy wprowadzić rozróżnienie na
wartości nadawane przedmiotom przez podmiot i wartości tkwiące w przed-
miocie niezależnie od podmiotu poznającego. W pierwszym wypadku wska-
zujemy, że mamy na uwadze wartości utylitarne. Utylitaryzm ukazuje czło-
wiekowi liczne kryteria, którymi winien się kierować w obcowaniu z przy-
rodą. Zwolennicy tego kierunku przyjmują różne wizje przyrody, różnie też
interpretują zachodzące w niej procesy i ich wytwory w formie przedmio-
tu. Utylitaryzm rozwija swoistą ontologię świata, nie respektuje koncepcji
bytu w sobie, stąd obcy jest mu immanentyzm, a zatem nie są uprawnione
wartości same w sobie. Podmiot może przypisać przyrodzie wartości, są to
jednak jego wartości, nie ma wartości wsobnych. Wartość w utylitaryzmie
ujawnia się poprzez funkcjonowanie przyrody – przedmiotów, np. w funk-
cjonowaniu lasu. Przedmiot ma wartość, gdy spełnia pożyteczne funkcje.
Człowiek odczuwa, że dany las pełni ważne funkcje klimatyczne, ekono-
miczne. Najczęściej ten nurt bazuje na myśleniu ekonomicznym, na zasa-
dzie kompensacji (coś za coś).
Systemom leśnym ze względu na ich cechy użytkowe człowiek nadaje
wymiar aksjologiczny. Las jest wartością: użytkową, produkcyjną, ekono-
miczną, ekologiczną. Wartość utylitarna lasu zasadza się na jego potrze-
bie, pożyteczności i użyteczności. Tego typu wartości są zawsze relatywne,
bo odniesione do danych potrzeb lub pragnień podmiotu. Nie jest to nada-
wanie automatyczne. To, czy osoba albo społeczeństwo uzna daną cechę
lub zespół cech właściwych danym rzeczom za wartościowe, zależy od wie-
lu okoliczności. Zdaniem Romana Ingardena wartość użyteczna jest war-
tością relacyjną – jeżeli przedmiot ją ma, to ma ją dla człowieka. Pożytek
ten nie ma jednego wymiaru, jest on zmienny, zależy od sytuacji, aktualno-
ści danej potrzeby. W tej opcji aksjologicznej systemy leśne spełniają różne
potrzeby człowieka. Jedne z nich mają wymiar koniecznościowy, inne dru-
gorzędny. Las pełni funkcję konieczności w tym sensie, że zapewnia czło-
wiekowi bezpieczeństwo egzystencjalne (wartość ta odnosi się do całego
świata organicznego).
152
S. Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka
153
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
lat istnieje osobliwa koewolucja między Ziemią i życiem (ściślej: między ko-
smosem, Ziemią i życiem), która dokonuje się na dwóch poziomach: natury
życia i różnorodności biologicznej. Istnieje ścisły związek między rozwo-
jem życia i warunkami na planecie – Ziemi. Jedno bez drugiego nie byłoby
tym, czym jest, tzn. Ziemia bez życia byłaby podobna do Marsa. Podkre-
ślam w tym miejscu dobór parametrów na poziomie kosmosu i Ziemi, chcąc
wskazać, że ów dobór zadecydował o zaistnieniu życia i jego organizacji.
Można by stwierdzić: wszystko zależy od wartości sześciu „kosmicznych
liczb”. Gdyby wartości te nie zostały starannie dobrane, proces powstawa-
nia kolejnych poziomów złożoności zostałby zablokowany. To uwarunko-
wanie dopuszcza różne interpretacje, od naturalistycznych do metafizycz-
nych. Czy tym rozumowaniem można objąć zaistnienie ekosystemów leś-
nych, ściślej: formy życia wspólnotowego? Jeśli Ziemia nie jest ciałem
„błądzącym” pomiędzy innymi ciałami, jeśli zaistnienie biosfery nie jest
dziełem przypadku, to człowiek w tej dziwnej organizacji winien dostrzec
wymiar aksjologiczny. Ekosystemy leśne stanowią ważny element w orga-
nizacji przyrody, wynikają z niej i przez nią nabywają wymiaru specyfiki
organizacji, w tym również wymiaru aksjologicznego.
Każdy las jawi się człowiekowi jako moc życia biologicznego, jest na-
gromadzeniem różnorodnych jego form, a tym samym ujawnia swą aksjo-
logię. Jego organizacja uświadamia nam potęgę życia. Wartość lasu zasa-
dza się na organizacji systemu, na sensie, jaki ona w sobie zawiera. Syste-
my leśne zawierają dwie składowe: cechy konstytutywne lasu oraz związane
z sensem jego istnienia. Człowieka absorbuje nie tylko organizacja lasu,
ale także jego znaczenie dla przyrody i niego samego. Analizuje on las jako
wytwór natury i jako dobro dla niego.
Las jest wielkim biotopem, olbrzymim cyklem żywieniowym. Nagro-
madzenie gatunków biologicznych na danej przestrzeni nie tylko stanowi
osobliwą strukturę, ale jest modelem przyrody, punktem wyjścia do wnio-
skowania o jej organizacji strukturalno-funkcjonalnej. Ten biokompleks ce-
chuje się właściwościami emergentnymi. Każdy gatunek biologiczny jest
swoistym arcydziełem natury, prawdziwą kopalnią wiedzy, stanowi także
niewyczerpane źródło wrażeń estetycznych.
Las jest istotnym elementem w organizacji przyrody. Potęgę życia po-
znajemy poprzez różnorodność, która przez wielorakie interakcje i inter-
relacje ukazuje pewien typ organizacji. Każdy system przyrody jest ważny,
ale z systemami leśnymi jest trochę inaczej. Zniszczony ekosystem łąkowy
może być stosunkowo szybko odbudowany, aby natomiast powstał nowy
ekosystem leśny, potrzeba co najmniej 150 lat. Jego istota polega na eko-
logicznej organizacji biotopu. Las jest formą ekologiczną, pełniącą różne
funkcje, ale przede wszystkim jest miejscem przetrwania naturalnych ga-
tunków. Aby rozwijało się życie – prawdopodobnie – konieczne jest istnie-
nie takich wspólnot.
154
S. Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka
***
Czy te refleksje nad organizacją systemów leśnych wyczerpują ich treść
tak pod względem przyrodniczym, jak i aksjologicznym? Nie. Najpierw nasza
wiedza o organizacji tych systemów nie jest pełna. Nie dysponujemy ogól-
ną teorią przyrody, badamy składowe przyrody, to jest poszczególne gatun-
ki, w różnych aspektach, np. anatomicznym, fizjologicznym, genetycznym.
Brak nam również teorii ekologicznego (wspólnotowego) ujęcia przyrody
(do ekologii wkładamy wszystko, co wiemy o przyrodzie żywej i martwej,
o środowisku biotycznym i abiotycznym). Teorie, którymi się posługujemy,
są coraz liczniejsze i bardziej skomplikowane. Budowane są na niepowią-
zanych ze sobą faktach i złudnych emocjach, które wydostają się z głębin
naszej podświadomości: nawet jeśli zostają zwerbalizowane, to słowa ni-
gdy nie oddają istoty rzeczy. Nie wiemy do końca, na jakich algorytmach
opiera się organizacja przyrody, dlatego również wymiar aksjologiczny tych
155
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
156
Dyskusja panelowa
157
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
158
Dyskusja panelowa
159
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
160
Dyskusja panelowa
gólnych posłów czy grup. Nie można, wzorem mediów kreujących – przez
uogólnianie zachowań małych grup lub nawet pojedynczych przedstawi-
cieli Sejmu – bardzo negatywny obraz polityków, obciążać ich wszystkich
za fatalny stan państwa. Jest bowiem wśród nich bardzo wielu niezabiega-
jących o rozgłos, lecz ciężko pracujących w komisjach, starających się o dobro
naszego kraju. Dotyczy to również leśnictwa i lasów.
Zwracam uwagę, że właśnie rolą polityków jest ustanawianie prawideł
i porządków, w jakich działa gospodarka, w tym także PGL Lasy Państwo-
we. Wnoszę o skorygowanie tych treści, które sugerują negatywny wpływ
polityków na sposób zarządzania lasami. Mimo twierdzenia większości ze-
branych, że lasy mają charakter apolityczny, ja twierdzę, iż jest wręcz prze-
ciwnie – lasy mają polityczny charakter, trzeba jednak sobie życzyć, by była
to wobec nich polityka mądra. I o to do zebranych apeluję.
161
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
162
Dyskusja panelowa
163
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
164
Dyskusja panelowa
165
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
zyskujemy tyle surowca drzewnego, ile można wziąć bez szkody dla środo-
wiska leśnego. Z czasem, w miarę dojrzewania drzewostanów, tego drewna
będzie można pozyskiwać więcej.
166
Dyskusja panelowa
167
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Zastanawiam się, czy nasze posłanie to nie powinny być dwa dokumenty.
Rozumiem, że to ma być nasza Leśna Konstytucja. W przedstawionej do
dyskusji wersji mam kłopoty z rozszyfrowaniem, o co chodzi w poszczegól-
nych zdaniach. Każdy, kto kończy szkołę podstawową, wie, jaka jest rola
i znaczenie CO2 oraz na czym polegają funkcje lasów – wodochronne, gle-
bochronne itp.
Moim zdaniem, opracowywany przez nas dokument powinien zawie-
rać takie sformułowania treści, by były one zrozumiałe dla wszystkich – od
absolwentów szkół podstawowych, średnich, na magistrantach renomowa-
nych wydziałów wyższych uczelni kończąc, a na dodatek pozwalały na utoż-
samienie się z tymi poglądami.
168
Dyskusja panelowa
169
WAKAT
170
Przesłanie
konferencji
„Polskie lasy
i leśnictwo
w Europie”
171
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
172
Przesłanie konferencji „Polskie lasy i leśnictwo w Europie”
173
WAKAT
174
Spis treści
Sesja pierwsza
Mgr inż. Janusz Zaleski. Polskie lasy i leśnictwo w Europie: stan
i perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Prof. dr hab. Kazimierz Rykowski. Spór o lasy świata . . . . . . . . . . . 35
Prof. dr hab. Wojciech Radecki. Formy własności leśnej a problemy
realizacji (i funkcjonowania) publicznych funkcji lasu . . . . . . . . . . 53
Prof. dr hab. Tomasz Żylicz. Las jako dobro publiczne . . . . . . . . . . . . 63
Sesja druga
Dr Aleksander Kędra. Ocena instrumentów społecznego nadzoru nad
rozwojem leśnictwa w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Dr Andrzej Graczyk. Lasy oraz gospodarka leśna w strategii wzrostu
gospodarczego i rozwoju zrównoważonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Prof. dr hab. Bogusław Fiedor. Zasoby nieodnawialne i odnawialne
w teorii trwałego rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
175
Polskie lasy i leśnictwo w Europie – konferencja naukowa, Kraków, 29 listopada 2004 r.
Sesja trzecia
Prof. dr hab. Andrzej Szujecki. Polityka Leśna Państwa i Narodowy
Program Leśny, czyli o pozycji gospodarki leśnej i Lasów
Państwowych w strukturze państwa dziś i jutro . . . . . . . . . . . . . . 113
Prof. dr hab. Piotr Paschalis-Jakubowicz. Las jako przedmiot
poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Prof. dr hab. Wiktor Zin. Lasy na pograniczu XX i XXI wieku:
zagrożenia psychosfery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Prof. dr Stanisław Zięba. Ekosystem leśny wartością człowieka . . . . . . 143
176