GRANULOMETRIJSKI SASTAV AGREGATA Pod granulometrijskim sastavom agregata podrazumeva se procentualno uee pojedinih kategorija zrna (intervala krupnoe)

u ukupnoj masi agregata. Granulometrijski sastav se odreuje: metodom prosejavanja i metodom taloenja Metoda prosejavanja obuhvata prosejavanje agregata kroz niz prethodno usvojenih sita sa razliitom veliinom otvora. Najsitnija zrna, iji se granulometrijski sastav moe odrediti, je 0.05mm. Metodom taloenja se granulometrijski sastav odreuje pomou aerometarske metode, koja je zasnovana na Stoksovom zakonu. S obzirom na krupnou agregata, u graevinarstvu se koristi metoda prosejavanja. Za laboratorijsko prosejavanje agregata koristi se sistem sita, koja se izrauju od pletenih ica ili izbuenih limova, sa otvorima kvadratnog preseka. Otvori u izbuenim limovima su od 4-125mm, a iana sita se izrauju sa otvorima <4mm. Otvori sita "d" su definisani na osnovu geometrijske progresije: di = 2i 1 d1 Ako se krene od najmanjeg sita sa otvorom 0.063mm, primenom prethodnog obrasca, dobija se sledei standardni niz sita koji se najee koristi u graevinarstvu: 0.063, 0.125, 0.25, 0.5, 1, 2, 4, 8, 16, 31.5, 63, 125, 250 (mm) Pored ovih sita, komplet laboratorijskih sita za prosejavanje agregat koji se koristi pri izradi puteva, sadri i dodatna sita sa otvorima: 0.09, 0.71, 11.2, 22.4, 45 Odreivanje granulometrijskog sastava Granulometrijski sastav agregata dobija se postupkom prosejavanja pri emu se koristi odreini broj sita sa unapred odabranim veliinama otvora. Materijal se sipa od gore na sito sa najveim otvorom, pa se itava garnitura sita izlae potresima, usled kojih dolazi do prosejavanja (slika 1).

Slika 1 - ematski prikaz garniture sita za prosejavanje Nakon prosejavanja mere se ostaci na pojedinim sitima, a granulometrijski sastav se odreuje pomou sledeih izraza:

O i = a k (g ili kg)
k =i

Pi =

Oi 100 (%) A

Yi = 100 Pi (%)
U ovim izrazima upotrebljene oznake imaju sledea znaenja:

A ai Oi Pi Yi

- ukupna masa agregata koja se prosejava (g ili kg) - delimini ostatak (g ili kg) - kumulativni ostatak (g ili kg) - procentualni ostatak (%) - procentualni prolaz (%)

Odreivanjem vrednosti procentualnih prolaza Yi za svako pojedinano sito, praktino je definisan granulometrijski sastav prosejavanog agregata. Ako se u pravouglom koordinatnom sistemu na apscisu nanesu otvori sita "di"a na ordinatu procenti prolaza materijala kroz pojedina sita "Yi" dobie se granulometrijska kriva agregata (slika 2).

Slika 2 - Granulometrijska kriva agregata

Na osnovu granulometrijskog sastava, odnosno granulometrijske krive, moe se definisati meusobni odnos pojedinih kategorija zrna u sklopu agregata. Na osnovu granulometrijske krive mogu se dobiti sledei podaci:

Yi Pi

- procenat prolaza materijala kroz sito otvora "di", odnosno sadraj zrna krupnoe od 0 - di - procenat ostatka materijala na situ otvora "di", odnosno sadraj zrna krupnoe od di - dm

Yi+1-Yi - sadraj zrna krupnoe od di - di+1 U praksi se radi preglednosti granulometrijske krive, vrednosti di nanose na apscisi u logaritamskoj razmeri. Na taj nain se u sluaju primene standardnog niza sita, dobijaju jednaki razmaci izmeu susednih sita (slika 3).

Slika 3 - Logaritamska razmera za veliine sita na apscisnoj osi Odreivanje modula finoe agregata (modula zrnavosti) Modul finoe agregata odreuje se na sledei nain:

1 m 1 m P = (100 Yi ) i 100 100 i=1 i=1 Modul finoe predstavlja povrinu ogranienu granulometrijskom krivom, ordinatom i pravom paralelnom apscisi, a koja prolazi kroz Y=100% (slika 4). M=

Slika 4 - Grafiki prikaz modula finoe Modul finoe agregata ima praktian znaaj u tehnologiji betona. Ako se pomea nekoliko agregata poznatih modula finoe (M1, M2, M3 ....Mn) i poznatih koliina (A1, A2, A3....An), modul finoe meavine ovih agregata definisan je izrazom:

M=

A M
i i=1 n

A
i =1

DOBIJANJE SEPARISANOG AGREGATA Nakon eksploatacije prirodno usitnjenih stenskih materijala iz renih i jezerskih korita dobija se tzv. prirodna meavina agregata. Ovu vrstu agregata karakterie irok dijapazon krupnoe zrna, kao i nepostojan granulometrijski sastav, odnosno potpuno proizvoljna zastupljenost zrna odreene krupnoe. Budui da se upotrebom prirodne meavine agregata (bez obzira na poreklo) ne moe garantovati dobijanje kvalitetnih maltera, betona i nasutih slojeva (donji slojevi puteva, tamponski slojevi, drenani slojevi, itd.), ovakvi agregati nemaju iru primenu u graevinarstvu. Umesto prirodne meavine u graevinarstvu se koristi separisani agregat. Separisani agregat se dobija deljenjem prirodne meavine agregata na konaan broj grupa, odnosno intervala krupnoe. Grupe agregata podeljene po krupnoi zrna na odreene intervale zovu se frakcije. Separisani agregat se proizvodi u posebnim postrojenjima - separacijama. Separacije prirodno usitnjenih stenskih materijala su najee locirane uz rene tokove, u blizini fabrika betona, velikih gradilita itd. Separacije drobljenog agregata se najee nalaze u blizini kamenoloma. Postrojenja za separaciju mogu koristiti suvi ili mokri postupak za razdvajanje meavine agregata na frakcije. Postupak suvog prosejavanja primenjuje se kada se radi o drobljenom kamenu koji je prethodno oien od neistoa glinenog porekla. Postupak mokrog prosejavanja se primenjuje uvek kada se radi o kamenu sedimentnog porekla koji sadri glinovite materijale ili kada se radi o prirodno usitnjenim stenama aluvijalnog porekla. Ovaj postupak obavezno zahteva ureaj za obezvodnjavanje (puni dehidrator) najsitnijih frakcija (0-2mm ili 0-4mm). Za prosejavanje prirodno nevezanih stena ili drobljenog kamena najee se koriste vibraciona sita. Ova sita se postavljaju horizontalno ili pod nagibom od 20 stepeni. Operacija prosejavanja se moe obavljati jednostepenim i viestepenim postupkom. Za transport materijala u okviru postrojenja najee se koriste trakasti transporteri. Na slici 5 prikazana je dispozicija opreme za jednostepeno prosejavanje agregata, a na slici 6 dvostepeno prosejavanje. Procesom separacije prirodna meavina agregata razvrstava se na osnovne frakcije agregata (tabela 1) i meufrakcije (tabela 2).

Tabela 1 - Osnovne frakcije separisanog agregata Osnovne frakcije, mm 0-4 4-8 8-16 16-32 16-31.5 32-63 31.5-63 63-125

Tabela 2 - Meufrakcije separisanog agregata Meufrakcije, mm 0-1 1-2 1-4 2-4 8-11 11-16 16-22 22-32 32-45 45-63 8-11.2 11.2-16 16-22.4 22.4-31.5 31.5-45 U prvom redu tabela date su nominalne oznake frakcija i meufrakcija agregata, a u drugom redu ispisani su stvarni otvori sita koji se koriste prilikom prosejavanja.

Slika 5 - Dispozicija opreme za jednostepeno prosejavanje ljunka u etiri frakcije

Slika 6 - Dispozicija opreme za dvostepeno prosejavanje ljunka u pet frakcija Na slici 7 ematski je prikazan tehnoloki proces mokrog separisanja agregata.

Slika 7 - ema tehnolokog procesa separisanja ljunka (mokri postupak)

USLOVI KVALITETA SEPARISANOG AGREGATA Uslovi kvaliteta separisanog agregata definisani su u zavisnosti od namene agregata (za spravljanje maltera, betona, asfalt betona, itd). U standardu JUS B.B2.010 definisani su tehniki uslovi kvaliteta separisanog agregata namenjenog za spravljanje betona, a u standardu JUS B.B3100 osnovni uslovi kvaliteta za beton i asfalt. U tehnike uslove kvaliteta separisanog agregata ubrajaju se: granulometrijski sastav oblik, izgled i povrina zrna agregata nepoeljne primese u agregatu fiziko-mehanike karakteristike agregata postojanost agregata

Granulometrijski sastav separisanog agregata Granulometrijski sastav separisanog agregata proverava se za svaku frakciju agregata posebno, metodom suvog prosejavanja. Uslovi kvaliteta za sitan agregat (frakcija 0-4mm) su definisani u obliku dozvoljenog granulometrijskog podruja, koje je ogranieno sa dve granulometrijske krive, iji su sastavi dati u tabeli 3. Tabela 3 - Uslovi kvaliteta za granulometrijski sastav sitnog agregata Otvori sita, mm Donja granica, % Gornja granica, % 0.125 2 13 0.25 8 30 0.5 20 50 1 40 80 2 65 100 4 90 100 8 100 100

Ako granulometrijski sastav sitnog agregata odstupa od datih granica, mora se korigovati ili razdvojiti na meufrakcije. Sadraj zrna izmeu dva uzastopna sita ne sme biti vei od 45%. Modul finoe sitnog agregata mora biti u granicama od 2.3-3.6. Uslovi kvaliteta za granulometrijski sastav frakcija krupnog agregata definisani su pomou dozvoljenih koliina podmerenih i nadmerenih zrna. Pod podmerenim zrnama podrazumevaju se zrna koja su manja od donje deklarisane vrednosti u okviru frakcije agregata. Nadmerena zrna su zrna koja su vea od gornje deklarisane vrednosti za frakciju agregata. Ovi uslovi kvaliteta prikazani su u tabeli 4. Tabela 4 - Uslovi kvaliteta za granulometrijski sastav frakcija krupnog agregata Otvori sita
Frakcija 4-8

16
100

31.5

63

125

250

max. 5 max. 15 min. 90

Frakcija 8-16 Frakcija 16-32 Frakcija 32-63 Frakcija 63-125

max. 5 max. 15 min. 90

100 100 100 100

max. 5 max. 15 min. 90

max. 5 max. 15 min. 90

max. 5 max. 15 min. 90

Na slici 8 grafiki su prikazani uslovi kvaliteta za granulometrijski sastav frakcija 04mm, 4-8mm, 8-16mm i 16-32mm.
100 90 80
Prolaz, Yi (%)
80 65 50 100 90 100 90 100 90 100 100 90

70 60 50 40 30 20 10 0 0 0.125 0.25 0.5 1

13 8 2 30 20

0/4
40

4/8 8/16 16/32

15 5 5

15 5

15

16

31.5

63

Otvori sita, di (mm)

Slika 8 - Uslovi kvaliteta za granulometrijski sastav sitnog i frakcija krupnog agregata Oblik i izgled zrna agregata Za definisanje oblika zrna agregata merodavan je stepen zaobljenosti i odnos dimenzija zrna. U odnosu na stepen zaobljenosti zrna agregata mogu biti: zaobljena, nepotpuno zaobljena i uglasta. Na osnovu odnosa dimenzija, zrna mogu biti: loptasta ili kockasta (l : b : d 1:1:1) duguljasta (l : b 1.5) pljosnata (d : b 1.5) Za odreivanje povoljnosti oblika koristi se metoda kljunastog merila, a uslov kvaliteta je: frakcija krupnog agregata sme sadrati najvie 20% zrna sa odnosom najvee i najmanje dimenzije veim od 3:1 (zrna nepovoljnog oblika). Na osnovu vizuelnog pregleda povrine zrna agregata, izgled povrine zrna se moe deklaristi kao: staklast gladak fino hrapav peskovito hrapav grubo hrapav saast

upljikav

Nepoeljne primese u agregatu U agregatu koji se primenjuje u graevinarstvu zrna koja se po svojoj prirodi i svojstvima razlikuju od osnovne mase zrna predstavljaju nepoeljne ili tetne primese u agregatu. Zbog toga se njihov sadraj u agregatu proverava i ograniava. Kao uslovi kvaliteta u pogledu nepoeljnih primesa definisani su: sadraj sitnih estica sadraj grudvi gline obavijenost povrine zrna glinom sadraj slabih zrna sadraj lakih estica sadraj ukupnog sumpora i hlorida sadraj organskih materija Pod sitnim esticama podrazumevaju se estice sitnije od 0.09mm, odnosno od 0.063mm. Sve estice krupnije od 0.005 su prainaste, a manje od 0.005 su glinovite. prainaste estice su karakteristine za drobljeni agregat, a glinovite za reni agregat. Sadraj ovih estica se odreuje metodom mokrog prosejavanja kroz sita sa otvorima: 1mm, 0.25mm, 0.125mm, 0.09mm i 0.063mm Merodavni su procentualni prolazi kroz sitia 0.09mm i 0.063mm. Radi odreivanja estica sitnijih od 0.09 i 0.063mm ostaci na sitima se sue i mere, a dalji postupak je identian odreivanju granulometrijskog sastava agregata. Uslov kvaliteta je: u sitnom renom agregatu sadraj sitnih estica ne sme biti vei od 5% u sitnom drobljenom agregatu sadraj sitnih estica ne sme biti vei od 10% u frakcijama krupnog agregata sadraj sitnih estica ne sme biti vei od 1% Prisustvo grudvi gline u agregatu odreuje se makroskopskim pregledom. Uslov kvaliteta je: sadraj grudvi gline u sitnom agregatu ne sme biti vei od 0.5% sadraj grudvi gline u frakcijama krupnog agregata ne sme biti vei od 0.25% Frakcije agregata se ne smeju upotrebiti za izradu betona ako su zrna agregata obavijena glinovitim esticama. Pod slabim zrnima podrazumevaju se zrna malih mehanikih karakteristika, koja su dugo bila izloena atmosferskim uticajima. Postupak ispitivanja slabih zrna u agregatu svodi se na makroskopski pregled i proveru lomljivosti zrna rukom i mogunosti paranja povrine zrna. Sadraj slabih zrna u frakciji agregata sme biti najvie 3%. Ovaj uslov kvaliteta odnosi se na zrna krupnog agregata.

Pod lakim esticama podrazumevaju se ugalj, drvo, bitumen, biljni materijali itd. Lake estice su najee organskog porekla i imaju malu zapreminsku masu. Sadraj lakih estica u agregatu odreuje se potapanjem u "teke" tenosti (cinkhlorid). Lakih estica u agregatu sme biti najvie 1%, a ako je vaan izgled povrine betona onda 0.5%. Sadraj hlorida, izraen kao Cl, sme biti najvie 0.1% za armirane betone, odnosno 0.02% za prethodno napregnute betone. Sadraj ukupnog sumpora u agregatu, izraen kao SO3, sme biti najvie 1%, u odnosu na masu ispitivanog uzorka. Sadraj organskih materija odreuje se u frakcijama 0-4mm i 4-8mm potapanjem u 3% rastvor NaOH i uporeenjem boje tenosti koja se izdvojila iznad agregata sa bojom referentne tenosti. Boja nakon 24h ne sme biti tamnija od referentne. U sluaju da ima organskih materija (tamnija boja tenosti) njihov sadraj se mora dodatno ispitati pomou komparativne metode (ispitivanje vrstoe prizmica od maltera sa opranim agregatom i agregatom sa organskim materijama). Ako vrstoa pri pritisku uzoraka sa neopranim agregatom nije manja od 85% vrstoe uzoraka sa opranim agregatom, agregat se moe koristiti za spravljanje betona.

Fiziko-mehanike karakteristike agregata U ovu grupu svojstava spadaju: zapreminska masa agregata upijanje vode drobljivost drobljivost i habanje Poto agregat predstavlja nekoherantan materijal, odreuju se sledee vrste zapreminskih masa: zapreminska masa samih zrna agregata zapreminska masa u rastresitom stanju zapreminska masa u zbijenom stanju Upijanje vode agregata odreuje se na osnovu obrasca: u= gde je: m 'v ms - masa vodom zasienih povrinski suvih zrna frakcija agregata - masa suvih zrna frakcija agregata m 'v m s 100 (%) ms

Pod povrinskom vlanou podrazumeva se voda, koja u tankom filmu obavija zrna agregata. Debljina ovog filma moe da bude razliita, ali, u optem sluaju, ne zavisi od debljine zrna. Zato je ova vrsta vlanosti znaajna kod sitnijih frakcija agregata, zbog vee specifine povrine zrna. Ako se pretpostavi da su zrna agregata

10

loptasta, sa prenikom d, a da je debljina vodenog filma , tada povrinska vlanost jednog zrna moe da se odredi iz izraza:
Hp (1) d2 sv 100 = 600 sv 1 3 zz d d zz 6 (%)

Ako se u gornji izraz unesu sledei podaci 3 zz=2700kg/m , (Zapreminska masa vodom zasienih, povrinski suvih zrna ) sv=1000kg/m3, (Zapreminska masa vode) i =0.1mm povrinka vlanost e zavisiti samo od prenika zrna d (tabela 5). Tabela 5 Promena povrinske vlanosti u zavisnosti od veliine zrna agregata Prenik zrna, d (mm) Povrinska vlanost, Hp (%) 0.1 22.2 0.5 4.4 1.0 2.2 5.0 0.4 10 0.2

Eksperimentalno se povrinska vlanost odreuje pomou volumetrijske boce. Ukupna vlanost predsavlja zbir unutranje (u) i povrinske vlage (Hp) i kod nekih sitnozrnih materijala ispoljava interesantno ponaanje na primer kod peska se sa poveanjem vlanosti u poetku javlja smanjenje zapreminske mase u rastresitom stanju, a zatim poveanje njeno poveanje (slika 9a). Ova pojava je uzrokovana promenom zapremine koja se prvo poveava, a zatim smanjuje (slika 9b) i ispod vrednosti koja odgovara vlanosti od 0%. Sledi zakljuak da je do odreenog stepena vlanosti zapreminska masa vlanog peska manja od zapreminske mase suvog peska.

11

Slika 9 - promena zapreminske mase peska u zavisnosti od vlanosti, odnosno od promene zapremine Mehanika svojstva agregata ocenjuju se na osnovu ispitivanja njegove drobljivosti, tj. na osnovu podataka koji se dobijaju nakon izlaganja agregata delovanju statikih ili dinamikih optereenja. Ovo svojstvo se obavezno proverava kod agregata koji se koriste za izradu kolovoza na putevima i zastora na eleznikim prugama, kao i kod lakih agregata koji se koriste za izradu betona. Drobljivost agregata zavisi od: Mehanikih karakteristika stene stene veih vrstoa imaju manju drobljivost, Vrste stene reni agregat ima manju drobljivost od drobljenog (pod istim ostalim uslovima) Oblika zrna (zapreminskog koeficijenta) vei zapreminski koeficijent manja drobljivost Veliine zrna sitniji agregat manja drobljivost. Ispitivanje drobljivosti krupnih frakcija agregata za beton se proverava drobljenjem uzorka u naroitom cilindrinom sudu (slika 10). Osueni agregat se sipa u sud do odreene visine, zatim se postavi poklopac i uzorak u cilindru se izlae sili pritiska koja se postepeno poveava do vrednosti od 400kN. Zatim se uzorak izvadi iz cilindra i proseje kroz odgovarajue sito (npr frakcija 4-8 kroz sito 4mm)

Slika 10 Ispitivanje drobljivosti agregata Drobljivost se izraunava prema obrascu:

D= m m1 100 m (%)

gde je: m - masa uzorka u cilindru pre optereenja m1- masa ostatka uzorka na odgovarajuim sitima posle optereenja. Uslov kvaliteta: drobljivost ne sme biti vea od 30%.

12

Zbirno merenje otpornosti agregata prema drobljenju i habanju vri se po metodi Los Angeles. ematski prikaz opreme koja se koristi za ovo ispitivanje prikazan je na slici 11.

Slika 11 Ispitivanje drobljivosti agregata Oprema se sastoji iz upljeg cilindrinog suda, zatvorenog na oba kraja, koji moe da se okree oko svoje horizontalne ose. Unutar cilindra nalazi se elina preaga koja je privrena za zid cilindra. uzorak po svome granulometrijskom sastavu mora da odgrovara nakom od sastava datih u tabeli 6 (A, B, C, D ili E). U mainu se zajedno sa osuenim uzorkom ubacuje i odreeni broj kugli od livenog gvoa, a zatim se ukljui maina i pusti da se okrene 500x. Zatim se materijal iz maine se vadi i prosejava. Tabela 6 Propisani granulometrijski sastavi uzoraka za ispitivanje

Otpornost materijala prema drobljenju i habanju definie se na osnovu vrednosti koeficijenta Los Angeles koji glasi:
La = m 0 m1 100 m0

gde je: m0 masa uzorka pre ispitivanja m1 masa ostatka uzorka na situ 1.6mm. Uslov kvaliteta: ukoliko beton treba da bude otporan na abraziju i eroziju koeficijent Los Angeles mora biti manji od 30. Postojanost agregata 13

U sluaju da e agregat biti direktno izloen delovanju atmosferilija ( u putogradnji, hidrotehniki objekti itd.) zahteva se da poseduje i odgovarajuu postojanost, koja se ispituje proveravanjem otpornosti prema dejstvu mraza. Ispitivanje se sprovodi potapanjem frakcija agregata u rastvor natrijumsujfata u trajanju od 16 i 18 sati. Uzorci se zatim vade i sue. Ove dve operacije predtavljaju jedan ciklus ispitivanja. Broj ciklusa zavisi od primene agregata. Otpornost na dejsvo mraza se odreuje pomou obrasca:
gubitak mase = m1 m 2 100 (%) m1

gde je: m1 masa uzorka pre potapanja m2 masa uzorka posle n ciklusa potapanja. Uslov kvaliteta: Gubitak mase frakcije agregata posle 5 ciklusa u zasienom natrijum sulfatu ne sme biti vei od 12%.

14