‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‬

‫‪1330‬‬
 ‫ﻋﺮض ﻣﺮام‬

‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم )ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﺧﺪﻣﺖ ﻗﺎرﺋﻴﻦ و ﺟﻬﺖ‬

‫اﺳﺘﻔﺎدۀ ﻣﺘﻌﻠﻤﻴﻦ و ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻴﺸﻮد ‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺁن ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‬
‫ﻗﺒﻞ )‪ (1322‬ﺑﻪ ﺁﻗﺎﻳﺎن اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺮﻳﻢ ﻧﺰﻳﻬﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻧﻌﻴﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺻﻔﺎ و ﻣﻴﺮ ﻏﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺒﺎر ﺳﭙﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮات ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎی ﺁﻗﺎی ﻣﺤﺘﺮم ﮐﺮﻳﻢ ﻧﺰﻳﻬﯽ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫هﺎی ﻣﺘﺬﮐﺮﻩ را ﻳﮑﯽ ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮی ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺮﻳﻢ‬
‫ﻧﺰﻳﻬﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎری هﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻤﺎم‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ رﻳﺎﺳﺖ داراﻟﺘﺎﻟﻴﻒ ﺁن ﻗﺴﻤﺖ را ﺑﻪ ﺁﻗﺎی ﻣﺤﺘﺮم ﻋﻠﯽ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زهﻤﺎ ﺳﭙﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ هﻢ ﺗﺎﻟﻴﻒ و ﻗﺴﻤﺖ هﺎی‬
‫ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺗﮑﻤﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮐﺘﺎب اﻗﺪام ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ در ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻔﻴﻦ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺻﻼﺣﻴﺖ ﮐﺸﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
‫داراﻟﺘﺎﻟﻴﻒ ﻗﺴﻤﺖ هﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ را ﺑﺪون ﺗﺼﺮف و ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺑﺎ ﻋﻴﻦ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺑﺮای ﻧﺸﺮ و ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎدۀ ﺷﺎﮔﺮدان ﺁﻣﺎدﻩ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺪون و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺨﺼﻮﺻﺄ از ﺣﻀﺮات ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ ﮐﻪ اﻳﻦ‬

‫ﮐﺘﺎب را ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاهﺸﻤﻨﺪ اﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را در ﺑﺎرۀ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ داراﻟﺘﺎﻟﻴﻒ ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ﺗﺎ در ﻃﺒﻊ ﺛﺎﻧﯽ ﻏﻮر و ﻣﺪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‬

‫رﻳﺎﺳﺖ داراﻟﺘﺎﻟﻴﻒ‬

‫وزارت ﻣﻌﺎرف‬

‫‪1329‬‬
 ‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺴﻤﺖ اول‬
‫از ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎﻧﻪ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر دﻳﻦ ﻣﻘﺪس‬
‫اﺳﻼم‬

‫ﻣﺆﻟﻒ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‬

‫‪1330‬‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺴﻤﺖ اول‬

‫از ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎﻧﻪ هﺎ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر دﻳﻦ‬

‫اﺳﻼم‬

‫ﺑﺨﺶ اول‬

‫زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ‬

‫هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی‪ ،‬زﻧﺪ ﻳﺎ زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻮ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ‬

‫ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﺁرﻳﺎﻳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ‪:‬‬

‫در ﻣﻨﺎﺻﻔﮥ دوم ﻗﺮن ‪ 18‬ﻣﻴﻼدی ﻳﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺒﻠﻎ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﻨﺎم )اﻧﮕﺘﻴﻞ‬
‫دوﭘﺮون ‪ (Anguetil Duperon‬در ﺳﺎل ‪ 1761‬ﺑﻪ هﻨﺪ ﺁﻣﺪﻩ اوﺳﺘﺎ را ﻧﺰد‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد و در ﺳﺎل ‪ 1771‬م اوﻟﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻧﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ اروﭘﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن ﮐﺘﺎب زﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺷﺒﺎهﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻳﮑﻨﻔﺮ ﻣﺒﻠﻎ دﻳﮕﺰ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﻨﺎم )ﮐﻮردو ‪ (Couerdoux‬در ‪1767‬‬
‫ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ ﺑﻪ اﮐﺎدﻣﯽ ادﺑﻴﺎت و ﺣﻔﻆ ﺁﺛﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺎر اول ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺷﺒﺎهﺖ ﺑﻴﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻻﺗﻴﻦ را واﻧﻤﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﺘﺮ‬
‫)وﻳﻠﻴﻢ ﺟﻮﻧﺰ ‪ (William Jones‬در ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻳﯽ ﮐﻪ در اﻧﺠﻤﻦ ﺁﺳﻴﺎﺋﯽ ﮐﻠﮑﺘﻪ‬
‫اﻳﺮاد ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻗﺮاﺑﺖ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻻﺗﻴﻦ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺟﺮﻣﻨﯽ و ﺳﻠﺘﯽ را در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ‪ 1768‬در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺠﺮای ﺟﺪﻳﺪی ﺑﺎز ﺷﺪ‬
‫و ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻠﺘﻔﺖ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﺴﻨﻪ اروﭘﺎﺋﯽ و هﻨﺪی ﻣﺜﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و‬
‫ﻻﺗﻴﻨﯽ و ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺷﺒﺎهﺘﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺮاﺑﺖ ﺗﺎ ﭼﻨﺪی ﻣﺤﺾ‬
‫از روی ﺗﺸﺎﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎت دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻮی‬
‫)‪ (Comparative Grammar‬ﺛﺎﺑﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ زﻳﺎدی در اﺻﻮل‬
‫ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﺁن زﺑﺎﻧﻬﺎ هﻢ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎ ﻣﺤﻆ در ﻣﻮاد ﺑﺎ هﻢ ﺷﺒﺎهﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺒﺎهﺖ در ﻗﺎﻟﺐ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﺸﺎﺑﻪ اﺳﺎﺳﯽ را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از ﻋﻼﻳﻖ ﺷﺸﮕﺎﻧ ﮥ‬
‫ذﻳﻞ‪ :‬ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت‪ ،‬هﻤﺠﻮاری ﺧﺎک‪ ،‬ﺁﺋﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ و ﻣﺒﺪأ ﻣﺸﺘﺮک‬
‫ﻣﯽ داﻧﻨﺪ و ﻳﮏ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ در اﻳﻦ اﻣﺮ دﺧﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻌﻠﻘﺎت اروﭘﺎ و هﻨﺪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ زﺑﺎن هﻤﺎن "ﻣﺒﺪأ‬
‫ﻣﺸﺘﺮک" اﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺁن ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ ﻟﺴﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ هﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻻﺗﻴﻨﯽ‪ ،‬اﺳﻼوی و ﻏﻴﺮﻩ روزی در ﻣﺤﻠﯽ ﻳﮑﺠﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺣﺮف ﻣﯽ زدﻧﺪ ﮐﻪ ﺁن را "زﺑﺎن ﻣﺎدر" ﻳﺎ ﺑﺼﻮرت‬
‫وﺿﻌﯽ و اﺻﻄﻼﺣﯽ "هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ‪ "Indo-European‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪا ﺷﺪن اﻳﻦ ﮐﺘﻠﻪ هﺎ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺁن ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪ هﺎ ﺳﺒﺐ ﻇﻬﻮر ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎی‬
‫اﻟﺴﻨﻪ و ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﻓﺮﻋﯽ از اﺻﻞ ﺗﻨﻪ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮای ﮐﺸﻒ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ زﺑﺎن اﺻﻠﯽ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ از دو ﭼﻴﺰ‬
‫ﻣﻬﻢ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ ﻧﻮﻋﻴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺻﻮﺗﯽ زﺑﺎن و دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﺻﻮل ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ]دﺳﺘﻮر زﺑﺎن[ از ﻗﺒﻴﻞ ﮔﺮدان اﻓﻌﺎل‪،‬‬
‫ﺻﺮف اﺳﻤﺄ و اﺷﺘﻘﺎﻗﺎت و دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﮐﻠﻤﺎت و ﻏﻴﺮﻩ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ ﻳﮏ از زﺑﺎﻧﻬﺎی ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺟﺰء‬
‫اﻟﺴﻨﻪ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺻﻮت و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ در‬
‫اﺻﻞ ﻣﺒﺪأ در ﻳﮏ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و اوﻟﻴﻪ اﺷﺘﺮاک ﺑﺎهﻤﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻳﺎ اوﻟﻴﻪ ﺑﺮای اﻟﺴﻨﻪ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ هﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﯽ را دارا‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻨﯽ ﺑﺮای اﻟﺴﻨﻪ روﻣﻦ ﻳﺎ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﺮای‬
‫ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ دارد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺷﺎﺧﻪ هﺎی زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ‪:‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‪ ،‬زﻧﺪ‪ ،‬ﻻﺗﻴﻨﯽ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻮ و ﻓﺮس ﻗﺪﻳﻢ هﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺧﻮد دارای ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ هﻤﮕﯽ از رﻧﮕﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫زﺑﺎن اوﻟﻴﻪ و ﻣﺎدری هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ در ﻳﮏ زﺑﺎن ﺑﻪ هﺮ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ای ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎهﻴﺖ ﺁن را ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ‬
‫ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺁن زﺑﺎن دارای اﺻﻮل ﺻﻮﺗﯽ و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺻﻮت و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﮐﻠﻤﺎت و‬
‫ﻣﻮاد زﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮدﻳﮑﻪ ﻳﮏ دﺳﺘﮥ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﻴﺘﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻳﮏ ﻣﻠﺖ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و وﺟﻮد ﻳﮏ زﺑﺎن‬
‫ﻣﺎدری هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ هﻢ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ در ﻧﻔﺲ اﻣﺮ ﺧﻮب‬
‫دﻗﺖ ﺷﻮد اﺳﻨﺎد ﺗﻨﻬﺎ هﻤﻴﻦ ﻗﺪر واﻧﻤﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻳﮏ ﻋﺼﺮ دور‬
‫اﻓﺘﺎدﻩ اﻗﻮاﻣﯽ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻧﮋاد و ﻣﺪﻧﻴﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ دارای ﻳﮏ اﺻﻮل ﺻﻮﺗﯽ و‬
‫ﻳﮏ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و دﺳﺘﮥ ﻟﻐﺎت ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺲ‪ .‬زﻳﺮا واﺿﺢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ وﺣﺪت زﺑﺎن ﺣﺘﻤًﺎ وﺣﺪت ﻧﮋاد و وﺣﺪت ﻣﺪﻧﻴﺖ را اﻳﺠﺎب ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮ ﺣﺎل ﻣﻬﺪ اﻗﻮام هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﻣﻬﺪ ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ زﺑﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت در ﺁن ﺑﺎرﻩ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ و ﻧﮑﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﭘﺒﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﻳﮑﯽ هﻢ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد‬
‫اﺗﺨﺎذ ﮐﺮدﻩ اﻳﻢ و ﺁن اراﺿﯽ اﻳﺴﺖ ﺑﻴﻦ ﺣﻮﺿﻪ ﻋﻠﻴﺎی ﺳﺮدرﻳﺎ – ﺁﻣﻮ‬
‫درﻳﺎ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺆرﺧﻴﻦ و زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻃﺮﻓﺪار زﻳﺎد داﺷﺘﻪ و دارد و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﮐﺸﻒ زﺑﺎن "ﮐﻮﺗﭽﯽ" ﺳﺮ از ﻧﻮ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )‪ .(1‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﻔﮑﻮرﻩ اﻣﺮوز ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ اﻟﺴﻨﻪ "ﺳﻨﺘﻢ" و‬
‫ﺣﺼﮥ از ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن زﺑﺎﻧﻬﺎی "ﺳﻨﺘﻢ" از ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬از راﻩ‬
‫ﺟﻨﻮب اورال و ﺷﻤﺎل ﺑﺤﻴﺮﻩ ﺧﺰر راﻩ ﻣﻐﺮب را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻳﮏ‬
‫ﺣﺼﻪ دﻳﮕﺮ اﻗﻮام "هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ" از ﺷﻤﺎل اﮐﺴﻮس ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺁﻧﻬﺎ اﻗﻮام ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ "ﺳﻴﺘﯽ"‬
‫ﻳﺎ ﺗﻮراﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﻪ ای از ﺁﻧﻬﺎ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺨﺎرهﺎ ﺟﺰء ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ دﺳﺘﻪ "ﺳﻨﺘﻢ"‬
‫ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺟﺰﺋﯽ ﮐﻮﭼﮏ در دورﻩ هﺎی ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﻴﺠﺎ ﺷﺪﻩ و‬
‫ﺑﻪ ﺣﺼﺺ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﺎ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬
‫در ﻣﻴﺎن دﺳﺘﻪ هﺎی اﻟﺴﻨﻪ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﺁﻧﮑﻪ از هﻤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮاهﺪ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫و ﺣﺘﯽ ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ دﺳﺘﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫واﻗﻌﯽ "ﺁرﻳﺎﺋﯽ" ﻳﺎ ﺑﻪ اﺳﻢ وﺿﻌﯽ "هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ" ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ‬
‫زﺑﺎن اوﻟﻴﻪ و ﻣﺎدری هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ اﮔﺮ در ﭘﺮدﻩ هﺎی ﻗﺒﻞ اﻟﺘﺎرﻳﺦ ﻣﻠﻔﻮف‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎﻧﻮادۀ زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﺁﻏﺎز دورۀ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ روی ﺻﺤﻨﻪ ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ و ﻋﺒﺎرت از ﻳﮏ دﺳﺘﻪ ﻗﺒﺎﻳﻠﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در "ﺁرﻳﺎﻧﻪ وﻳﺠﻪ"‪ ،‬در ﺣﻮزﻩ ﻋﻠﻴﺎی ﺳﺮدرﻳﺎ و ﺁﻣﻮدرﻳﺎ زﻳﺴﺖ داﺷﺘﻨﺪ و‬
‫داﻣﻨﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﺁﻧﻬﺎ در ﺷﻤﺎل ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻳﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻣﺮوزی در‬
‫ﻋﻼﻗﮥ ﺑﺎﺧﺘﺮ هﻢ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﺎ هﻨﺪ و‬
‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ و ﻣﺤﻞ ﺁن در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺎ اهﻤﻴﺖ ﺑﺴﺰاﻳﯽ دارد زﻳﺮا اﻳﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺸﮑﻞ ﻟﺴﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ از ﺁن ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎی )هﻨﺪی ﻣﺸﺘﺮک( و )ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺸﺘﺮک( ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﮐﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﺎﺧﻪ هﺎی ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی و زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺟﻮدۀ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺒﺪأ ﺧﺎﻧﻮادۀ زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪی‬
‫و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و هﺮ ﮐﺪام از ﺧﻮد ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی‬
‫ﺿﻤﻨﯽ و ﻓﺮﻋﯽ دﻳﮕﺮ دارد‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ هﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ هﺮ ﮐﺪام ﻟﻬﺠﻪ هﺎی‬
‫ﻳﮏ زﺑﺎن واﺣﺪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺸﻌﺎب از ﺗﻨﻪ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺗﺤﻮل و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ وﺣﺪت زﺑﺎﻧﻬﺎی‬
‫"ﺁرﻳﺎﺋﯽ" ﻳﺎ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺣﺪت زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺟﺮﻣﻨﯽ ﻳﺎ "اﻳﺘﺎﻟﻮﺳﻠﺘﯽ"‬
‫ﻳﮏ وﺣﺪت اﻳﺠﺎﺑﯽ ﻟﺴﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻨﺒﻪ وﻗﻮﻋﯽ و واﻗﻌﯽ دارد‪ .‬ﺣﻘﺎﻳﻖ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ واﻧﻤﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﺮ دو در‬
‫اﻟﺴﻨﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻪ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻴﮏ ﻧﺎم ﻣﺸﺘﺮک "ﺁرﻳﺎ" ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و‬
‫ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ زﺑﺎن ﻣﺸﺘﺮک اﻳﺸﺎﻧﺮا "ﺁرﻳﺎﺋﯽ" هﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫زﺑﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎی هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ اﺻﻮل ﺻﻮﺗﯽ و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﻟﻐﺎت ﺑﻘﺪر ﮐﺎﻓﯽ ﺣﻔﻆ ﺷﺪﻩ و‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎس ﺁن ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل ﺑﺴﻬﻮﻟﺖ ﻣﯽ ﺗﻮان زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﻗﺪﻳﻢ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﻳﺎ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی را ﺑﻪ زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮداﻧﻴﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ای اﻳﺴﺖ ﮐﻪ وﺣﺪت زﺑﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﺎ "هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ"‬
‫را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﺴﺎزد و ﺑﺮای هﻴﭻ ﻳﮏ دﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮادﻩ دﻳﮕﺮ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫اﻳﻦ ﮐﻴﻒ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا در داﺧﻞ هﻴﭻ دﺳﺘﮥ ﺷﺎﺧﻪ هﺎی ﻣﺮﮐﺒﻪ ﺣﻔﻆ‬
‫ﻧﺸﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻼ در ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺮن‬ ‫ﻻ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺑﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻳﮏ زﻣﺎﻧﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﺜ ً‬ ‫ﻣﻌﻤﻮ ً‬

‫ﻼ از ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﺪﻳﺎ وﺳﻐﺪﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫‪ 14‬ﻳﺎ ‪) 15‬ق‪ -‬م( زﺑﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺤﺘﻤ ً‬
‫ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎب در ﺳﺎﺣﻪ وﺳﻴﻌﯽ ﮐﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻳﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺴﻤﺖ هﺎی وﺳﻄﯽ ﺁﻧﺮا‬
‫اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ داﺷﺖ و ﺣﺮف زدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻼ ﺣﺼﺺ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻳﺎ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﺰء ﺳﺎﺣﻪ ﺋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫اﻗ ً‬
‫ﺣﻴﺎت ﻣﺸﺘﺮک ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﺎ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ را دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﺮک ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺸﮑﻴﻞ زﺑﺎن ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌ ًﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻧﻮن زﺑﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺣﻮزۀ دو ﻃﺮﻓﮥ اﮐﺴﻮس ﻳﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺷﻤﺎﻟﯽ را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺑﻘﺎﻳﺎی ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد ﻣﯽ رود ﮐﻪ داﻣﻨﻪ ﮐﺎﻧﻮن زﺑﺎن ﻣﺸﺘﺮک هﺮ دو ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺗﺎ‬
‫ﺳﻼﺳﻞ هﻨﺪوﮐﺶ هﻢ اﻧﺒﺴﺎط ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫زﺑﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﺎ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ را ﺑﺪو دﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺧﺎﻧﻮادۀ هﻨﺪی‬

‫‪ - 2‬ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬

‫هﻨﺪی ﻣﺸﺘﺮک و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ اﻳﻦ دو ﺧﺎﻧﻮادۀ زﺑﺎن اﻧﺪ و‬

‫ﺑﻌﻠﺖ ﻋﺪم ﺷﻮاهﺪ ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﻳﻌﻨﯽ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی و ﻟﺴﺎن‬
‫اوﺳﺘﺎﺋﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬هﺮ دو ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻮق و ﺑﻘﺮار‬
‫ﺷﻮاهﺪ وﻗﻮﻋﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻇﻬﻮر و ﻧﺸﻮ ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ هﻨﺪ و ﻓﺎرس ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﯽ ادﺑﯽ‬
‫ﺧﻮد را در ﻣﺎﺣﻮل هﻨﺪوﮐﺶ ﮔﺰراﻧﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﻓﺮﻋﯽ هﺮ دو ﺧﺎﻧﻮادﻩ در ﮐﻮهﻬﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺮار ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﺎ زﺑﺎن ﭘﺸﺘﻮ ﻃﻮری ﻣﻤﻴﺰات ﻣﺸﺘﺮک‬
‫هﺮ دو را دارد ﮐﻪ ﺁﻧﺮا ﺑﺮﺧﯽ از زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن زﺑﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻴﻦ دو‬
‫ﺧﺎﻧﻮادۀ هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻗﺮار دادﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی‬
‫اﺻﻞ ﻣﺒﺪأ ﺧﺎﻧﻮادﻩ زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪی را زﺑﺎﻧﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﻗﻘﻴﻦ‬
‫ﺑﻨﺎم ﻓﺮﺿﯽ "هﻨﺪی ﻣﺸﺘﺮک" ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ از ﺁن در ﻇﺎهﺮ اﻣﺮ ﻋﺠﺎﻟﺘ ًﺎ‬
‫اﺛﺮی ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ هﻢ اﺳﺖ هﻤﺎن هﻨﺪی ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﺁﻧﺮا‬
‫"ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی" ﻳﺎ زﺑﺎن "ودا" ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﮑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی هﻢ ﻳﮑﺪﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺁﻧﺮا ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎ‬
‫ﻗﺮﻳﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ "هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ" ﻣﯽ ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫روی ﺁن ﺑﻬﺘﺮ از ﻟﺴﺎن اﺷﻌﺎر هﻮﻣﺮ و ﺑﻬﺘﺮ از ﺣﺼﺺ اوﺳﺘﺎ ﮐﻴﻒ زﺑﺎن‬
‫ﻣﺎدری اوﻟﻴﻪ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ را درک ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻴﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‬
‫ﮐﻼﺳﻴﮏ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ و اﻳﻦ زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﻧﯽ ﻧﯽ )‪ Panini‬ﻗﺮن ﺳﻮم ق‪ -‬م(‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ اﺗﮑﯽ ﺑﺮای ﺗﻔﺮﻳﻖ ﺁن زﺑﺎن ﺳﺮود و ﺁﻧﺮا )ﺑﻬﺸﻪ‬
‫‪ (Bhasa‬ﺧﻮاﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﺑﻬﺸﻪ ﮐﻼﺳﻴﮏ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎن وﻳﺪی هﻤﺎن هﻨﺪی‬
‫ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻳﮏ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻌﻴﻦ زﻳﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﻧﻀﺒﺎط ﺁﻣﺪﻩ و هﻨﻮز‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ وﻳﺪی اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻨﺪی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻧﻪ از ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﮐﻼﺳﻴﮏ ﺑﻠﮑﻪ از هﻤﺎن هﻨﺪی اوﻟﻴﻪ ﺟﺪا‬

‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻇﻬﻮر ﺁﻧﺮا در ﻗﺮن ‪) 6‬ق– م( ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫ﻋﺮوج ﺁن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺁﺷﻮﮐﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﺳﻨﮕﯽ و ادﺑﻴﺎت ﭼﺎﭘﯽ و‬
‫ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ از ﺁن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ هﻨﺪی ﺟﺪﻳﺪ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت از اردو و هﻨﺪی ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اوﻟﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ اﺳﻼم و ﻋﺮب ﺑﺎ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺑﺎن دوﻣﯽ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺎری اﺳﺖ‪ .‬هﻨﺪی ﮐﻠﻤﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫از زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮﺳﻢ اﻟﺨﻂ )دﻳﻮا ﻧﮕﺎری( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫زﻧﺪ ﻳﺎ زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ‬

‫ﺧﺎﻧﻮادۀ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮادۀ هﻨﺪی ﻣﺒﺪاﺋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﻨﺎﻧﻢ ﻓﺮﺿﯽ‬
‫"ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺸﺘﺮک" ﮐﻪ ﻇﺎهﺮًا اﺛﺮی از ﺁن در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ هﻢ اﺳﺖ‬
‫زﺑﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اوﺳﺘﺎ ﻳﻌﻨﯽ )ﮔﺎﺗﻬﺎ( از ﺁن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ اﻟﺴﻨﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ را ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ دو ﺷﺎﺧﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﭘﺎرﺳﻴﮏ ﻳﺎ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ‬

 ‫‪ - 2‬ﻏﻴﺮ ﭘﺎرﺳﻴﮏ ﻳﺎ دﺳﺘﻪ ﺷﺮﻗﯽ‬

‫ﭘﺎرﺳﻴﮏ ﻳﮏ رﺷﺘﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎﺋﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﺁن‬

‫ﻓﺮس ﻗﺪﻳﻢ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ و ﺻﻮرت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺁن ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮ‬
‫دو در ﻓﺎرس ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫اﻣﺮوزی را ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دری ﻳﺎ ﻓﺎرﺳﯽ ﺧﺮاﺳﺎن ﺟﺰء دﺳﺘﻪ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺴﺎﻧﺘﺮ ﺑﺠﺎﻳﺶ ﻣﻔﺼﻞ ﺷﺮح دادﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺪأ ﺷﺎﺧﻪ ﻏﻴﺮ ﭘﺎرﺳﻴﮏ ﻳﺎ ﺷﺮﻗﯽ )زﻧﺪ( ﻳﺎ زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﺨﺼﻮص اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺮارﻳﮑﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻟﺴﻨﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﮐﻬﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ زﺑﺎن هﺎی اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادﻩ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻣﺤﻞ ﻇﻬﻮر و ﻧﺸﻮ ﻧﻤﺎی ﺁن ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎل‬
‫ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫اﺷﮑﺎل ﺟﺪﻳﺪ ﺁن ﻧﻪ ﻳﮏ زﺑﺎن ﺑﻠﮑﻪ دﺳﺘﻪ زﺑﺎن هﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم دﺳﺘﻪ‬
‫)ﻏﻠﭽﻪ( ﻳﺎ زﺑﺎن هﺎی ﭘﺎﻣﻴﺮ و ﻟﻬﺠﻪ هﺎی اورﻣﺮی و ﭘﺮاﭼﯽ ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﺁن هﺎ ﺑﻌﺪ ﺗﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺳﺎﺋﺮ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاهﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺸﺘﻮ‬
‫ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ زﺑﺎن ﭘﺸﺘﻮ ﺑﻪ )هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ( و )هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ(‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد وﻟﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻳﻦ ﻋﺠﺎﻟﺘًﺎ ﺑﺼﻮرت ﻗﻄﻊ ﻓﻴﺼﻠﻪ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‬
‫ﻼ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺸﺘﻮ ﺟﺰء ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪی ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﻳﺎ ﺟﺰء ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﺎ اﺻ ً‬
‫ﺷﺎﺧﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ واروﭘﺎﺋﯽ و هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‪ .‬داﮐﺘﺮ‬
‫ﻓﺮدرﻳﮏ ﻣﻴﻮﻟﺮ )‪ (Dr. Fredric Max Muller‬ﻧﻈﺮﻳﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺘﻮ ﺟﺰء‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬داﮐﺘﺮ ﺗﺮوﻣﭗ )‪ (Dr.Trumpp‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺸﺘﻮ‬
‫ﺟﺰء زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰء ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮق ﮐﻪ ﻋﻀﻮ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪی ﻧﺒﻮدﻩ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ دارد و‬
‫ﻣﺜﺎل اوﻟﻴﻦ ﺗﺤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﻴﻦ ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻣﻤﻴﺰات هﺮ دو ﺧﺎﻧﻮادﻩ را دارا ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪی ﺷﺒﺎهﺖ ﺑﻬﻢ ﻣﻴﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ از ﻃﺮف ﺟﻤﻌﯽ از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺜﻞ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر ﻓﻦ ﺳﭙﻴﮕﻞ )‪ (Prof. Von Spigal‬و داﮐﺘﺮ هﻮرﻧﻞ‬
‫)‪ (Dr. Hornle‬و دارﻣﺴﺘﺘﺮ )‪ (Prof. Darmistteter‬ﻗﺒﻮل ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪﺗﺮ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺧﻴﺮ اﻟﺬﮐﺮ از اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ هﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﺸﺘﻮ را ﺟﺰء زﺑﺎﻧﻬﺎی‬
‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ و اﻇﻬﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن از "زﻧﺪ" و ﻳﺎ از زﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﻼ ﺑﻪ "زﻧﺪ" هﻤﺎن ﻧﺴﺒﺘﯽ را دارد‬‫ﮐﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ زﻧﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ‪ .‬ﭘﺸﺘﻮ ﻋﻤ ً‬
‫ﮐﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺮس هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ دارا ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪ و ﺑﻪ اﺳﺎس ﺁن ﭘﺸﺘﻮ ﺟﺰء ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺮﻗﯽ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺷﺒﺎهﺖ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺪ دارد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﻪ هﺎی ﭘﺎرﺳﻴﮏ‬
‫ﻳﮏ ﻃﺮف ﺑﻪ زﺑﺎن ﮔﺎﺗﻬﺎی اوﺳﺘﺎ ﻧﺰدﻳﮏ اﺳﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ دﻳﮕﺮ ﻗﺮاﺑﺖ‬
‫ﺁن ﺑﻪ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ‪ ،‬ﺁن را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ اﻟﺴﻨﻪ هﻨﺪی هﻢ ﺳﻬﻴﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺧﻮاص دو ﺟﺎﻧﺒﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻳﮑﯽ ﺁن ﻓﺮﻋﯽ هﻢ ﺑﺎﺷﺪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ اﻧﺸﻌﺎب‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم از ﺧﺎﮐﻬﺎی دو ﻃﺮﻓﮥ هﻨﺪوﮐﺶ اﻳﻦ‬
‫اهﻤﻴﺖ را ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺳﺎﺋﺮ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬

‫در اﺛﺮ ﭘﺎرۀ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁﻣﺪﻩ‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎی ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﻟﻬﺠﻪ دﻳﮕﺮ در درﻩ هﺎ و ﮐﻮﻩ هﺎی اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺎهﺪﻩ رﺳﻴﺪﻩ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺜﻞ دﺳﺘﻪ ﻏﻠﭽﻪ ﻳﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎی )ﭘﺎﻣﻴﺮ( و اورﻣﺮی‬
‫و ﭘﺮاﭼﯽ ﺟﺰء ﺷﺎﺧﻪ ﺷﺮﻗﯽ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﺴﻨﻪ‬
‫ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺸﻪ ﺋﯽ‪ ،‬ﮐﺎﺗﯽ‪ ،‬واﻳﮕﻠﯽ‪ ،‬اﺧﺸﻮن و ﺧﻮوار )‪ (Khowar‬و‬
‫ﭘﺎرﺳﻮن ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی هﻨﺪی ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﻮب هﻨﺪو ﮐﺶ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب هﻨﺪ دﺳﺘﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎی دﻳﮕﺮی ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺑﻨﺎم دﺳﺘﻪ )داردﻳﮏ ‪ (Dardic‬ﻳﺎ )ﭘﻴﺸﻪ ﭼﻪ‬
‫‪ (Pisacha‬ﺷﻬﺮت دارد و ﻣﻤﻴﺰات هﺮ دو ﺧﺎﻧﻮادۀ هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ را دارا‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از روی اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮ واﺿﺢ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن روزی ﮐﺎﻧﻮن ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﻮدﻩ و ﻣﺒﺪأ اوﻟﯽ دو‬
‫ﺧﺎﻧﻮادۀ اﻟﺴﻨﻪ هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ و زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ هﺮ ﮐﺪام در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺮور ﭼﻬﺎر هﺰار ﺳﺎل ﺑﺎز ﺷﻮاهﺪ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺁﻧﻘﺪر ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت را ﺑﺼﻮرت ﺣﺘﻤﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺳﻤﺄ و ﻣﺤﻞ رواج ﺑﻌﻀﯽ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﻗﺮار ﺁﺗﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻟﻬﺠﻪ هﺎی دﺳﺘﻪ ﻏـﻠﭽﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫ﻣﻨﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺷﮑﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺮﮐﻮﻟﯽ‪ ،‬زﻳﺒﺎﮐﯽ‪ ،‬واﺧﯽ‪ ،‬ﺷﻐﻨﯽ‪ ،‬روﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﻐﻨﻮﺑﯽ‪،‬‬

‫واﻧﭽﯽ‪ ،‬ﻳﺎزﮔﻼﻣﯽ و ﻏﻴﺮﻩ‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪ هﺎ در درﻩ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺎﻣﻴﺮ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺘﺮوک ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫واﺧﯽ‬
‫ﻣﺮدم واﺧﺎن در ﻧﻮاﺣﯽ )زﻳﺒﻖ(‪ ،‬ﺑﻴﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎﻣﻴﺮ و هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﻪ ﺁن‬
‫ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻐﻨﯽ‬
‫در ﺷﻐﻨﺎن و روﺷﺎن در ﺷﻤﺎل واﺧﺎن و در ﻋﻼﻗﻪ )ﻏﺎران( ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﺁﻧﺮا ﺑﻨﺎم )ﺧﮕﻨﯽ( ﻳﺎ )ﺧﮕﻨﺎن( ﻧﻴﺰ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﮐﻮﻟﯽ‬
‫ﻼ زﺑﺎن )ﺷﻐﻨﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﺮﮐﻮل ﭘﺎﻣﻴﺮ‬ ‫اﻳﻦ زﺑﺎن اﺻ ّ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺳﺮﮐﻮﻟﯽ( ﻣﺜﻤﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮان ﻳﮏ زﺑﺎن ﺑﻮدﻩ و ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫زﺑﺎن ﺧﺎﻧﻮادﻩ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﻏﻠﭽﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺷﮑﺎﺷﻤﯽ‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎن ﺑﺎ دو ﻟﻬﺠﮥ ﺁن ﻳﻌﻨﯽ )ﺳﻨﮕﻠﻴﭽﯽ( و )زﻳﺒﺎﮐﯽ( در اﺷﮑﺎﺷﻢ و‬
‫زﻳﺒﺎک ﺣﺮف زدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮﻋﻼوﻩ اﺷﮑﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﯽ‪،‬‬
‫واﺧﯽ‪ ،‬ﺷﻐﻨﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﻧﻴﺰ ﺣﺮف زدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺠﺎﻧﯽ‬
‫در ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺠﺎن در ﺷﻤﺎل ﮐﻮﺗﻞ )دورا( ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺎدن ﻻﺟﻮرد‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮف زدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﻨﺠﺎﻧﯽ از زﺑﺎﻧﻬﺎی ﻗﺪﻳﻤﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ اوﺳﺘﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﺠﺎﻧﯽ را )ﻣﻨﮕﯽ( ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻳﮏ ﻟﻬﺠﻪ ﺁن در درﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﻨﺎم )ﻳﻮدﻏﺎ( ﻳﺎد ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
 ‫زﺑﺎﻧﻬﺎی داردﻳﮏ ﻳﺎ ﭘﻴﺸﻪ ﭼﻪ‬

‫زﺑﺎﻧﻬﺎی ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ درﻩ هﺎی ﻓﻮق در داﻣﻨﻪ هﺎی ﺟﻨﻮﺑﯽ‬

‫هﻨﺪوﮐﺶ ﺣﺮف زدﻩ ﻣﻴﺸﻮد و ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪ :‬ﮐﺎﺗﯽ‪ ،‬واﻳﮕﻠﯽ‪ ،‬اﺧﺸﻮن‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﻮن‪ ،‬ﮐﺘﺎر و ﮔﻤﺒﻴﺮ‪ ،‬و ﺳﻨﻮن‪ .‬هﻤﭽﻨﺎن ﭼﻨﺪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻬﺎی‬
‫ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﺰدﻳﮏ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از زﺑﺎﻧﻬﺎی ﭘﺸﻪ ﺋﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ هﺎی ﺳﻴﺎﻩ ﭘﻮش ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺎﺷﮕﻠﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اورﻣﺮی‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎن در درﻩ ﻟﻮﮔﺮ در ﺑﺮﮐﯽ ﺑﺮک و در وزﻳﺮﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﮏ ﮐﺎﻧﯽ‬
‫ﮔﺮام )ﻣﺴﻌﻮد و وزﻳﺮ( ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ از ﻣﺤﻞ اول اﻟﺬﮐﺮ در اﻳﻦ ﺳﺎل هﺎی‬
‫اﺧﻴﺮ ﻧﺴﺒﺘًﺎ ﮐﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ زﺑﺎن را )ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ( ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻨﺎم‬
‫ﻏﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﻮاﻋﺪ زﺑﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ را ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺸﻪ ﺋﯽ‬
‫از واﻳﮕﻞ ﻧﻮرﺳﺘﺎن ﺑﻄﺮف ﺷﺮق ﺗﺎ ﮔﻠﺒﻬﺎر ﺑﻄﺮف ﻏﺮب ﺣﺮف زدﻩ ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد و ﻣﺮاﮐﺰ ﺁن ﮐﻨﺮ و ﻟﻐﻤﺎن اﺳﺖ و از ﺧﻮد ﭼﻬﺎر ﻟﻬﺠﻪ دارد‪.‬‬

‫)‪ - (1‬ﻟﻬﺠﻪ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ )ﮔﻠﺒﻬﺎر و ﺷﺘﻞ (‬

‫)‪ - (2‬ﻟﻬﺠﻪ درﻩ اوزﺑﻴﻦ ) ﻏﺮب ﻟﻐﻤﺎن و اﻟﻴﺸﻨﮓ ﻋﻠﻴﺎ (‬
‫)‪ - (3‬ﻟﻬﺠﻪ ﺗﮕﻮ و ﻧﺠﺮو )ﺗﮕﺎب و ﻧﺠﺮاب(‬
‫)‪ - (4‬ﻟﻬﺠﻪ ﻟﻐﻤﺎن )اﻟﻴﻨﮕﺎر‪ ،‬ﮐﻨﺮ و درﻩ ﭘﻴﭻ(‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ دوم‬

‫ادب وﻳﺪی‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺎت ادب وﻳﺪی‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎهﯽ‪ ،‬ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم و ﺳﺮودهﺎی‬

‫ﮔﻤﺸﺪﻩ‪ ،‬رﻳﺸﯽ‪ ،‬رﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻇﻬﻮر ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺎت ادب وﻳﺪی‬

‫ﻗﺮارﻳﮑﻪ در ﺑﺨﺶ اول ذﮐﺮ ﻳﺎﻓﺖ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺴﻤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ زﺑﺎن ﺳﺮودهﺎی اوﻟﻴﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ‬
‫ﻟﺴﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ در ﻣﺎﺣﻮل هﻨﺪوﮐﺶ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺁرﻳﺎهﺎ در ﺁن ﻣﺮاﺣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ ﺣﻮزۀ اﮐﺴﻮس واﻧﺪوس )ﺁﻣﻮ درﻳﺎ و ﺳﻨﺪ(‬

‫ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮی را ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﮐﺎﻓﯽ ﭘﻴﻤﻮدﻩ و ﺳﻮﻳﻪ ﻓﮑﺮی‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻨﻮر ﺑﺠﺎﺋﯽ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻟﻬﺎﻣﺎت دل و ﺗﺨﻴﻼت ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﻮد را‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺨﻦ ﻣﻮزون در ﺁورﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻮزون ﻋﺒﺎرت از ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺷﻌﺎری اﺳﺖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬

‫"ﺳﺮودهﺎ" ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ و ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﺣﻔﻆ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺗﺎ در ﻗﻴﺪ ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﮐﺘﺎﺑﺖ درﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ زﺑﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻳﻢ ﮐﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ ادﺑﯽ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ادب ﺷﻔﺎهﯽ ﺑﺎر اول در ﮐﻮهﭙﺎﻳﻪ هﺎی ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫)اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎهﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت ﺗﺤﺮﻳﺮی ﻗﺪﻳﻤﺘﺮ و ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺗﺮ اﺳﺖ و‬

‫ﺑﺤﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻄﺮی ﻣﻴﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ هﻤﻪ اﻗﻮام ﺑﺸﺮی اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﮐﻢ و‬
‫ﺑﻴﺶ ﮔﺬراﻧﻴﺪﻩ اﻧﺪ وﻟﯽ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ هﻤﻪ ﺟﺎ از ﻣﺮاﺣﻞ اﺑﺘﺪاﺋﯽ ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﮑﺮدﻩ و اﮔﺮ ﺗﺠﺎوز هﻢ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻧﺸﺪﻩ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺛﺮ زﻳﺎدی از ﺁن‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎهﯽ و ﻣﺨﺼﻮﺻ ًﺎ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺁن ﻗﺮن هﺎ در ﺣﺎﻓﻈﻪ و ﺳﻴﻨﻪ ﻳﮑﯽ از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﺁرﻳﺎﺋﯽ و ﺑﺎز‬
‫اﮔﺮ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﻳﮑﯽ از ﻣﻤﻴﺰات ﻣﺨﺘﺼﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ هﻨﺪ و ﺁراﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻋﺮف ﻣﺎ ﺑﻨﺎم ﮐﺘﻠﻪ ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺧﻮب ﺗﺮ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎﺣﻮل‬
‫هﻨﺪوﮐﺶ ﮐﻪ ﻣﻬﺪ ﻇﻬﻮر و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎی ادﺑﯽ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺪران ﺧﺎﻧﻮادﻩ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻳﮑﯽ از ﻋﺎدات ﮐﻬﻦ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺬهﺒﯽ هﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻣﻴﺪادﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را از ﺛﻤﺮۀ ﻣﻴﺮاث‬
‫ﻣﻌﻨﻮی ﻣﺴﺘﻔﻴﺪ ﺳﺎزﻧﺪ و اﻳﻦ رﺳﻢ ﻧﻴﮑﻮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﭼﻪ‬
‫وﻳﺪی و ﭼﻪ ﮔﺎت هﺎ ﮐﻪ از ﺁن در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻔﻆ‬
‫و ﺻﻴﺎﻧﺖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم و ﺳﺮودهﺎی ﮔﻤﺸﺪﻩ‬

‫روی هﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ را دو ﻋﻨﻮان ﻣﯽ دهﻨﺪ‪:‬‬

‫)‪ - (1‬ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم‬

‫)‪ - (2‬ﺳﺮودهﺎی ﻣﺠﻬﻮل ﻳﺎ ﮔﻢ ﺷﺪﻩ‬

‫اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪی ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﺘﻦ ﺧﻮد ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ و از‬
‫روی ﺁن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻏﻴﺮ از ﺳﺮودهﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل در دﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮودهﺎی دﻳﮕﺮی هﻢ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﺪاﻣﺖ زﻣﺎن از‬
‫ﺧﺎﻃﺮﻩ هﺎ هﻢ ﻣﺤﻮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺮودهﺎی ﮔﻢ ﺷﺪﻩ ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻤﺎ ل‬

‫اهﻤﻴﺖ دارد زﻳﺮا ﻗﺮارﻳﮑﻪ ﺑﻌﺪﺗﺮ ﺧﻮاهﻴﻢ دﻳﺪ ﭼﻮن ﺻﺤﻨﻪ ﻇﻬﻮر ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﺳﺮودهﺎی‬
‫ﮔﻢ ﺷﺪﻩ را ﺗﺎ ﻳﮏ اﻧﺪازﻩ زﻳﺎد ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻘﺮر ﺁرﻳﺎهﺎ در ﺷﻤﺎل هﻨﺪوﮐﺶ‬
‫داﻧﺴﺖ و اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮی ﻣﯽ رود ﮐﻪ اﻧﺸﺄ ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ در‬
‫ﺣﻮزﻩ اﮐﺴﻮس )ﺁﻣﻮدرﻳﺎ( ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪(2) .‬‬

‫رﻳﺸﯽ‬
‫ﻻ ﺑﻨﺎم ﺳﺮودهﺎی )وﻳﺪی( ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺷﺮح‬
‫ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻟﻐﻮی و ادﺑﯽ ﺁن ﺑﻌﺪﺗﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ذوق و ﻗﺮﻳﺤﻪ ﺷﻌﺮاﺋﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻻ ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫ﮐﻪ از ﻣﻴﺎن ﺑﻌﻀﯽ ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺳﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدﻩ و ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫)رﻳﺸﯽ( ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻠﻤﻪ رﻳﺸﯽ در ﻋﺼﺮ وﻳﺪی ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ داﺷﺖ ﺟﺎﻣﻊ و ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻃﻼق‬

‫ﻣﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم داﻧﺴﺘﻨﻴﻬﺎی ﻣﺘﺪاوﻟﻪ وﻗﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﻳﺸﯽ هﺎ ﻳﺎ‬
‫داﻧﺎﻳﺎن ﻗﻮم در ﺣﻴﺎت روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و ادﺑﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﻴﺎدت‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﺣﻔﻆ رﺳﻮم و ﻋﻨﻌﻨﺎت و ﺗﻘﻮﻳﻪ روﺣﻴﺎت ﻗﻮﻣﯽ و‬
‫راهﻨﻤﺎﺋﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺪارج ﻋﺎﻟﯽ اﺧﻼﻗﯽ ﺳﻬﻢ ﺑﺎرز و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ و‬
‫ﻋﺼﺎرﻩ اﻓﮑﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻟﻔﺎﻓﮥ اﺷﻌﺎر و ﺳﺮودهﺎی ﻣﻬﻴﺞ و‬
‫ﺟﺬاب ﻃﻮری ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﻠﻘﻴﻦ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ و ﻧﻴﻢ هﺰار ﺳﺎل‬
‫هﻨﻮز ﺑﺎﻗﯽ و در ﻗﻄﺎر زﻳﺒﺎ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﺎهﺮ ادﺑﯽ ﺑﺸﺮ ﻗﺮار دارد‪ .‬رﻳﺸﯽ هﺎ‬
‫ﺷﻌﺮاﺋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﺳﺮاﺋﯽ ﭘﻴﺸﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻃﺒﻘﺎت از ﮐﺎﻧﻮن ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ درﺑﺎرهﺎی ﺷﺎهﺎن ﻧﻔﻮذ داﺷﺘﻨﺪ و در‬
‫هﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﺤﺒﻮب و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫رﻳﺸﯽ هﺎ در واﻗﻊ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺷﻮد‬

‫در ﺁوان اوﻟﯽ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﭼﻨﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ دادﻧﺪ ﮐﻪ در دورﻩ هﺎی ﺑﻌﺪ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﺁن را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ زﻳﺎدی اﻳﻦ رﻳﺸﯽ هﺎ‬
‫را ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻩ و از ﺁن ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﻋﺼﺮ وﻳﺪی در اﻧﺸﺄ و ﺳﺮود و ﺣﻔﻆ اﻣﺎﻧﺖ و‬
‫ﻣﻴﺮاث ﻣﻌﻨﻮی ادﺑﯽ ﻣﯽ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ و در اﺛﺮ اﺟﺘﻬﺎد اﻓﺮاد ﻣﻨﻮر ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺑﺰرگ ادﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ و در ﻃﯽ هﺰاران ﺳﺎل‬
‫ﺣﻔﻆ ﺷﺪ‪.‬‬

‫رﻳﮓ وﻳﺪ‬
‫روﻳﻬﻢ رﻓﺘﻪ ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم ﺁرﻳﺎﺋﯽ را ﺑﻨﺎم )ﺳﺮود وﻳﺪ( ﻳﺎ وﻳﺪی ﻳﺎ‬
‫ﻣﺤﺾ ﺑﻨﺎم )ودا( ﻳﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻼ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ )داﻧﺶ و ﻣﻌﺮﻓﺖ( اﺳﺖ و از ﻓﻌﻞ )وﻳﺪ( ﻳﻌﻨﯽ‬ ‫)ودا( اﺻ ً‬

‫)داﻧﺴﺘﻦ( اﺷﺘﻘﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻗﺪاﻣﺖ و‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻳﺎ ﮐﺘﺎب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁن ﺑﻪ )رﻳﮓ وﻳﺪا( ﻳﻌﻨﯽ )داﻧﺶ ﻣﻘﺪس( ﻣﻮﺳﻮم‬
‫اﺳﺖ و از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺮاﺗﺐ ادﺑﯽ و اﻣﺜﺎل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ و ﻧﻴﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫ارﺗﺒﺎط زﻳﺎد ﺑﻪ وادی هﺎی ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ " اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﯽ " دارد‪.‬‬

‫رﻳﮓ وﻳﺪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ‪ 1028‬ﺳﺮود اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ دﻩ‬

‫ﮐﺘﺎب ﻳﺎ ﺟﺰوﻩ ﻳﺎ ﻗﺮار اﺻﻄﻼح وﻳﺪی ﺑﻪ دﻩ )ﻣﺎﻧﺪﻻ ‪ (Mandala‬ﻳﺎ داﺋﺮﻩ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ و هﺮ ﻳﮏ را ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺋﯽ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﺎم ﺳﺮودهﺎی دﻩ ﺟﺰوﻩ رﻳﮓ وﻳﺪ دارای ﺧﻮاص ﻣﺸﺘﺮک‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺶ ﮐﺘﺎب ﺁن ﮐﻪ از دوم ﺗﺎ هﻔﺘﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸﺎﺑﻬﺎﺗﯽ ﺑﻬﻢ دارد و‬
‫هﺴﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰی ﺟﺰوﻩ هﺎﺋﯽ دﻳﮕﺮ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬اوزان اﺷﻌﺎر‬
‫ﺳﺮودهﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺼﺮع هﺎی ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ هﺎ ‪ 12 - 11 – 8‬ﺳﻴﻼﺑﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻼم رﻳﮓ وﻳﺪ ﺗﺎ ﻳﮏ اﻧﺪازﻩ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ و ﻣﺮﻣﻮز و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺧﺎص‬

‫دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﻟﻄﻒ ﺑﻴﺎن و ﺗﺸﺒﻬﺎت ﺑﺪﻳﻊ و اﻣﺜﺎل ﻗﺸﻨﮓ و اﺳﻤﺄ ارﺑﺎب اﻧﻮاع‬
‫و ﺗﺨﻴﻼت ﺑﺪﻳﻊ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻬﺎ درﺟﻪ ﻗﺸﻨﮓ و ﭘﺮ ﮐﻴﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻳﮓ وﻳﺪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ ﻋﺼﺎرۀ ﺗﻤﺎم ادب وﻳﺪی اﺳﺖ زﻳﺮا‬
‫ﺳﻪ ﮐﺘﺎب دﻳﮕﺮ وﻳﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ادﺑﻴﺎت ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ وﻳﺪی هﻢ از ﺁن اﻟﻬﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁﻧﺮا اﻗﺘﺒﺎس ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺳﺮودهﺎی رﻳﮓ وﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﺋﯽ ﻣﺤﺼﻮل ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن اﺳﺖ و‬

‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪی دارد ﮐﻪ زﺑﺎن ﺁن هﻢ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﭘﺎرۀ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی ﺟﺪﻳﺪ ﺳﺮود هﺎی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺣﺮوف ﻋﻠﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪﻩ و‬
‫ﺣﺮف )ی( در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد ﺟﺎی )ر( را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و وﻗﻔﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‬
‫و ﺑﻌﻀﯽ ﻟﻐﺎت ﻗﺪﻳﻢ از اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دورﻩ هﺎی ﻗﺪﻳﻢ ﺳﺮودهﺎی رﻳﮓ وﻳﺪ را ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﻬﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺷﺮﻗﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﺑﻨﺎم ﻋﺼﺮ )ﺷﺎﻧﺪا( ‪ Chandas‬و دورﻩ ﺟﺪﻳﺪ ﺁن را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻣﺎورأ ﺷﺮق "ﺳﻨﺪهﻮ" ارﺗﺒﺎط دارد‪) ،‬ﻣﺎﻧﺘﺮا( ‪Mantras‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ رﻳﮓ وﻳﺪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺁرا ﻣﺸﮑﻞ و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ دورۀ ﺁن را ﮐﻪ ﻋﺼﺮ )ﺷﺎﻧﺪا( ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺳﺎل ‪) 1500‬ق – م( ﻗﺮار ﻣﯽ دهﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ و ﻧﻴﻢ هﺰار ﺳﺎل‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺮ از اﻣﺮوز ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻪ ﮐﺘﺎب دﻳﮕﺮ وﻳﺪی ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪) :‬ﺳﺎم وﻳﺪ(‪،‬‬
‫)ﻳﺠﻮر وﻳﺪ( و )اﺗﺮ وﻳﺪ(‪ .‬اوﻟﯽ ﮐﺘﺎب ﺁهﻨﮓ و ﻧﻮا‪ ،‬دوﻣﯽ ﮐﺘﺎب دﻋﺎهﺎی‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺳﻮﻣﯽ ﮐﺘﺎب ﺟﺎدو و ﺗﻠﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺎﺟﺮت و ﺗﻮﻃﻦ‬
‫ﺁرﻳﺎهﺎ در ﺧﺎک ﭘﻨﺠﺎب ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ زﺑﺎن و ﻣﻠﺤﻮﻇﺎت‬
‫ادﺑﯽ و ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺳﻪ ﮐﺘﺎب و رﻳﮓ وﻳﺪ ﻓﺮق زﻳﺎد اﺳﺖ و از‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ زﻣﺎن هﻢ ﺑﻄﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ هﺰار ﺳﺎل ﺁﻧﻬﺎ را از هﻢ ﺟﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ادﺑﻴﺎت ﺑﻌﺪ از وﻳﺪی ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮهﻤﺎﻧﺎهﺎ‪ ،‬اﻳﻮﭘﺎﻧﻴﺸﺎد‪ ،‬ﺳﻮﺗﺮاهﺎ و ﻏﻴﺮﻩ اﺳﺖ‬

‫ﮐﻪ ﻋﺼﺮ ﺣﻤﺎﺳﯽ ادب ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺧﺎرج از‬
‫ﺣﻮزۀ ادﺑﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻞ ﻇﻬﻮر ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی‬

‫ﺳﺮود وﻳﺪی از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ زﺑﺎن و از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻓﻦ ﺷﻌﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺁرﻳﺎﺋﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ و ﺗﻤﻬﻴﺪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﯽ ﺑﺎ ﺳﺮودی ﺁﻏﺎز‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ و اﺻﻴﻠﺘﺮﻳﻦ زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ اﻧﺸﺄ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮودهﺎی ﮔﻢ ﺷﺪﻩ ﻳﺎ ﭘﻴﺶ ﺁهﻨﮓ ﺳﺮودهﺎی ﻣﻌﻠﻮم در ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل‬

‫هﻨﺪوﮐﺶ در ﭘﺮورش ﻗﺮﻳﺤﻪ ﺷﻌﺮا ﺗﺎﺛﻴﺮی ﻓﺮاوان داﺷﺖ و ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﺟﻨﻮب ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻮﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﻳﮏ دورۀ ﺟﺪﻳﺪ ادﺑﯽ ﺁﻏﺎز ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻼ از ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ‬
‫روﻳﻬﻢ رﻓﺘﻪ ﺻﺤﻨﮥ ادﺑﻴﺎت وﻳﺪی ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺎﮐﻬﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗ ً‬
‫ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎب اﻧﺒﺴﺎط داﺷﺖ‪ .‬ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﺼﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻳﻌﻨﯽ ﺳﺮودهﺎی‬
‫رﻳﮓ وﻳﺪ و ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی ﻗﺪﻳﻤﻪ ﺁن در درﻩ هﺎی هﻨﺪوﮐﺶ و ﺳﭙﻴﻦ‬
‫ﻏﺮ و در ﺣﻮزۀ رودﺧﺎﻧﻪ هﺎی ﺣﺼﺺ ﺷﺮﻗﯽ و ﺟﻨﻮﺑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫)ﮔﻨﺪهﺎرا( و " ﭘﺨﺘﻴﺎ " ﺳﺮود ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺠﺪﻳﺪ روح ادﺑﯽ و اﻧﺸﺄ ﺳﺮودهﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ وﻳﺪی‪ ،‬در درﻩ هﺎی )ﮐﻮﺑﻬﺎ(‬
‫ﮐﺎﺑﻞ‪) ،‬ﮔﻮﻣﺎﺗﯽ( ﮔﻮﻣﻞ‪) ،‬ﮐﺮوﻣﻮ( ﮐﺮم‪) ،‬ﺳﻮاﺳﺘﻮ( ﺳﻮات ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ و‬
‫رﻳﺸﯽ هﺎی ﻣﺘﻮﻃﻦ اﻳﻦ درﻩ هﺎی ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺷﺎداب ﺧﺎﻃﺮات ادﺑﯽ و‬
‫ﻋﻨﻌﻨﻮی ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ ﺻﻒ را ﻃﻮری ﺗﺠﺪﻳﺪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ روش ﻓﮑﺮ‪ ،‬ﻃﺮز‬
‫ﺗﺨﻴﻞ‪ ،‬اﺳﻠﻮب ﺑﻴﺎن و ﺷﻴﻮﻩ ﮔﻔﺘﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ادب ﺁرﻳﺎﺋﯽ اﺻﻞ وﻳﺪی‬
‫ﺷﺪﻩ و در ﭼﻮﮐﺎت زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن و ﺗﺎ ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻟﻴﻪ ﻧﻘﺎط‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﭘﻨﺠﺎب ﺗﻌﻘﻴﺐ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی ﻗﺪﻳﻢ رﻳﮓ وﻳﺪ ﮐﻪ در ﺁن‬
‫ﺑﻪ اﮐﺜﺮ اﺣﺘﻤﺎل ﺷﻤﺎل هﻨﺪوﮐﺶ هﻢ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤﺼﻮل ﻗﺮﻳﺤﻪ‬
‫ﺳﺮﺷﺎر و ﻃﺒﻊ ﻟﻄﻴﻒ ﺳﺨﻦ ﺳﺮاﻳﺎن ﺁرﻳﺎﻧﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﻪ و ﻧﻴﻢ‬
‫هﺰار ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ زﺑﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﺣﺮف ﻣﯽ زدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮودهﺎی اﻳﻦ زﺑﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ ادﺑﯽ ﻣﺎ و رﻳﺸﯽ هﺎی ﺁن ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﻌﺮای ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻣﻨﺸﺄ زﺑﺎﻧﻬﺎ و ادﺑﻴﺎت در‬
‫دورﻩ هﺎی ﺑﻌﺪ ﺷﺪﻩ و از هﻤﺎن زﻣﺎن اوﻟﯽ ﺑﻪ اﺳﻤﺄ ﺁب و ﺧﺎک و ﻧﺎﻣﻬﺎی‬
‫ﻗﺒﺎﺋﻞ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﻋﺸﻴﺮﻩ وی و ﮐﻮهﻬﺎ و وادی هﺎ و رودﺧﺎﻧﻪ هﺎی‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺰﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﻋﺸﻘﯽ دﺧﺘﺮان ﮐﻮهﯽ وادی )ﮐﺮوﻣﻮ و‬
‫ﮔﻮﻣﺎﺗﯽ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﻪ )ﭘﺮوﺗﯽ(‪ ،‬ﻗﺼﻪ هﺎی ﺟﻨﮕﯽ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﭘﮑﺘﻬﺎ )ﭘﺸﺘﻮن هﺎ(‪،‬‬
‫اﻳﻠﻨﺎهﺎ )ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ هﺎ(‪ ،‬دادﻳﮏ هﺎ )ﺗﺎﺟﮏ هﺎ(‪ ،‬ﮔﻨﺪهﺎرﻳﻬﺎ ‪ -‬اهﺎﻟﯽ‬
‫)ﮔﻨﺪهﺎرا‪ -‬ﮐﺎﺑﻞ ﺗﺎ ﭘﺸﺎور( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﮓ )دﻩ ﻣﻠﮏ( ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺷﺎهﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﭘﮑـﺘﻪ(‪ ) ،‬ﺗﻮرواﻳﺎﻧﺎ (‪) ،‬درﻳﮑﻮ(‪ ) ،‬دﻳﻮواﺳﺎ (‪ ،‬رﺷﺎدت ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن‬
‫ﮐﻮﻩ ﻧﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺁوری ﮔﻴﺎﻩ ﺳﻮﻣﺎ در ﻗﻠﻪ هﺎی ﮐﻮﻩ ﺑﻨﺠﻮان و ﺻﺪهﺎ‬
‫ﺧﺎﻃﺮۀ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮ هﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﻣﺠﺎﻟﺲ رزم و ﺑﺰم‬
‫ﺁرﻳﺎ هﺎی وﻳﺪی را در داﻣﻨﻪ هﺎی ﮐﻮهﻬﺎی ﺑﻠﻨﺪ و وادﻳﻬﺎی ﺳﺮﺳﺒﺰ ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫رﺳﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫رﻳﮓ وﻳﺪ ﺁﺋﻴﻨﻪ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﭼﻬﺮۀ واﻗﻌﯽ ﻗﺒﺎﺋﻞ وﻳﺪی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻤﻴﺰات ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی ﺁن ﻣﯽ ﺗﻮان دﻳﺪ و ﻣﯽ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﺣﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻗﺒﻴﻠﻮی‪ ،‬ﺟﺬﺑﺎت ﻋﺸﻖ و روح ﺳﻠﺤﺸﻮری‪ ،‬ﺁﺗﻦ‬
‫و ﻣﻮﺳﻴﻘﯽ و ﺁﻧﭽﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻣﻠﯽ ﻣﺎ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﺁن‬
‫ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی و ذهﻨﻴﺖ ﺁن ﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﯽ ﭼﻨﺪﻳﻦ هﺰار ﺳﺎل‬
‫اﻧﻌﮑﺎس ﺁن هﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ رﻧﮕﯽ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻗﻮﻣﯽ ﻣﺎ ﺟﻠﻮﻩ ﮔﺮ اﺳﺖ و ﺷﻌﺮا‬
‫و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻗﺼﻪ ﺳﺮاﻳﺎن ﻣﺎ هﻤﻴﺸﻪ از ﺁن اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬

‫زﺑﺎن و ادب اوﺳﺘﺎﺋﯽ‬

‫زﺑﺎن زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎﺋﯽ‪ ،‬اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﮔﺎﺗﺎ‪ ،‬اوﺳﺘﺎی ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺰوﻩ هﺎی‬
‫اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ادب ﺣﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺎر ﻣﻨﺸﺄ اﺳﻤﺎی ﻣﺤﻠﯽ‬

‫زﺑﺎن و ادب اوﺳﺘﺎﺋﯽ‬

‫هﻤﺎﻧﻄﻮرﻳﮑﻪ زﺑﺎن ﺳﺮودهﺎی وﻳﺪی از ﻟﺴﺎن )هﻨﺪی ﻣﺸﺘﺮک( ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﺑﺎن زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﻟﺴﺎن )ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺸﺘﺮک(‬
‫اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ زﻣﺎن ﻣﺒﺪأ ﺷﺎﺧﮥ ﺷﺮﻗﯽ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺁرﻳﺎﺋﯽ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ‬
‫دهﺪ‪ .‬ﮐﺎﻧﻮن ﻇﻬﻮر و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎی ﺁن ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل ﻳﺎ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻨﺪی ﻣﺸﺘﺮک و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺸﺘﺮک و ﻳﺎ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ وﻳﺪی و زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ‬

‫هﺮ دو ﻣﺒﺪأ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮاری ﮐﻪ دﻳﺪﻳﻢ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺁن را ﺑﻨﺎم‬
‫وﺿﻌﯽ )هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ( ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﻮزﻩ ﻋﻠﻴﺎی اﮐﺴﻮس‬
‫)ﺁﻣﻮدرﻳﺎ( در ﺣﺼﺺ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﺁرﻳﺎﻧﺎ رواج داﺷﺖ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ از ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ادﺑﯽ ﻗﺎﺑﻞ دﻗﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫اوﻟﯽ ادﺑﯽ هﺮ دو زﺑﺎن هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﭼﻪ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و ﭼﻪ زﻧﺪ در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﻪ هﺮ دو ﻃﺮف هﻨﺪوﮐﺶ‬
‫ﺳﭙﺮی ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺮود وﻳﺪی ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ دوم ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در زﺑﺎن زﻧﺪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‬
‫هﺎﺋﯽ دارﻳﻢ ﺑﻨﺎم ﺳﺮود ﮔﺎﺗﺎ ﮐﻪ ﺷﺒﺎهﺖ ﺁن ﺑﺎ زﺑﺎن وﻳﺪ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﺒﺪأ‬
‫ﻣﺸﺘﺮک ﺁﻧﻬﺎ و ﻣﺘﮑﻠﻤﻴﻦ ﺁﻧﻬﺎ در ﺷﻤﺎل ﺁرﻳﺎﻧﺎ و ﻳﺎ در ﺣﻮزﻩ ﺁﻣﻮ درﻳﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎهﺖ زﻳﺎدی اﺳﺖ ﺑﻴﻦ زﻧﺪ‬
‫و ﭘﺸﺘﻮ و ﺑﻴﻦ زﻧﺪ و زﺑﺎﻧﻬﺎی دﺳﺘﻪ ﻏﻠﭽﻪ ﭘﺎﻣﻴﺮ ﮐﻪ هﻤﻪ اﻣﺮوز در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺮوج اﺳﺖ و درﻩ هﺎی هﻨﺪوﮐﺶ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ﻏﻠﭽﻪ در ﺷﻤﺎل و دﺳﺘﻪ اﻟﺴﻨﻪ ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ در ﺟﻨﻮب ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺘ ًﺎ‬
‫ﺟﺰء اﻟﺴﻨﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ و هﻨﺪی ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﻣﺮوز هﻢ ﻣﺮﮐﺰﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻟﺴﻨﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﻨﺪی و ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫زﺑﺎن زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اوﺳﺘﺎ اﺛﺮ دﻳﮕﺮی در ﺁن ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در‬

‫ﻗﺮﻧﻬﺎی ﮐﻪ زﺑﺎن )وﻳﺪی( ﻏﻴﺮ ﻣﺎﻧﻮس ﺷﺪﻩ ﻣﯽ رﻓﺖ و دوام ﻣﻬﺎﺟﺮت از‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﺁن ﻣﯽ ﮐﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻴﻦ ﺳﺎل هﺎی ‪ 1000‬و ‪500‬‬
‫)ق– م( ﮐﻤﺎل ﻃﺮﻗﯽ داﺷﺖ و در ﺣﻮاﻟﯽ ﺁﻏﺎز ﻣﺴﻴﺢ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ ،‬در‬
‫هﻴﭻ ﺟﺎ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫اوﺳﺘﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اوﺳﺘﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ادب ﭼﻨﻴﻦ اﻳﺠﺎب ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از هﺮ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ از )ﮔﺎﺗﻬﺎ( ﺻﺤﺒﺖ ﺷﻮد وﻟﯽ ﭼﻮن ﮔﺎﺗﻬﺎ ﺟﺰء ﻓﺼﻠﯽ از‬
‫ﻳﮑﯽ از ﮐﺘﺐ ﻣﺸﺘﻤﻠﻪ اوﺳﺘﺎ ﺣﺎﺿﺮﻩ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮًا ﮐﻠﻤﻪ )اوﺳﺘﺎ( را‬
‫ﻣﻨﺤﻴﺚ ﻟﻐﺖ ﺷﺮح دادﻩ ﺑﺎز از اﺟﺰای ﮐﺘﺐ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑﺮﻳﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﯽ ﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫ﮐﻠﻤﻪ اوﺳﺘﺎ در ﺳﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺻﻮر‪ :‬اﻳﺴﺘﺒﺎک‪ ،‬اوﺳﺘﺎک‪ ،‬اوﺳﺘﺎ‪ ،‬اﺑﺴﺘﺎ‪،‬‬

‫اﻧﺴﺘﺎ ﺁﻣﺪﻩ و ﺁن را ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁن‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر )اﻧﺪرﻩ اس( اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ )اوﺳﺘﺎ( ﻳﺎ )اوﺳﺘﺎک( ﭘﻬﻠﻮی‬
‫را از )اوﭘﺴﺘﺎ( ‪ Upasta‬ﻣﺸﺘﻖ داﺷﺘﻪ و اﺳﺎس و ﺑﻨﻴﺎن و ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ‬
‫)‪(3‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اوﺳﺘﺎ ﻣﺮﮐﺐ از ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺟﺰوﻩ هﺎی ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﻳﺴﻨﺎ‪ (2) ،‬وﻳﺴﭙﺮد‪ (3) ،‬وﻧﺪﻳﺪاد‪ (4) ،‬ﻳﺸﺖ هﺎ و )‪ (5‬ﺧﻮردﻩ اوﺳﺘﺎ‪.‬‬
‫ﺷﺮح ﻣﺮﺑﻮط هﺮ ﮐﺪام ﺑﻌﺪ ﺗﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺎﺗﻬﺎ‬
‫ﻗﺮاری ﮐﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اوﺳﺘﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ زﺑﺎن و ادب‬
‫ﮔﺎﺗﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺼﻞ ﻳﺴﻨﺎ ﺟﺰو اول اوﺳﺘﺎ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬ﻓﺮق ﮐﻠﯽ و‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﺗﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰای اوﺳﺘﺎ دارد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ )ﮔﺎﺗﻬﺎ( ﻣﻨﻈﻮم‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻘﻴﻪ اوﺳﺘﺎ رﻧﮓ ﺷﻌﺮی ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻩ و ﺷﮑﻞ ﻧﺜﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻳﺴﻨﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ وﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽ ﺧﻮاهﺪ‪.‬‬
‫ﻼ اوﺳﺘﺎی اوﻟﻴﻪ و ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫زﻳﺮا ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﺎ در ﺑﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻ ً‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮود وﻳﺪی ﺗﻤﺎﻣًﺎ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮود ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻼ در ﻣﻮرد ﻳﮏ ﮐﺘﺎب دﻳﮕﺮ اوﺳﺘﺎ ﺻﺪق ﻣﯽ‬ ‫ﭼﻨﺎﭼﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﻨﻮز اﻗ ً‬
‫ﻼ‬
‫ﮐﻨﺪ زﻳﺮا ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ )ﮔﺎﺗﻬﺎ( ﺟﺰوﻩ ﭼﻬﺎرم اوﺳﺘﺎ ﻳﻌﻨﯽ )ﻳﺸﺖ هﺎ( هﻢ اﺻ ً‬
‫ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻮدﻩ وﻟﯽ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻌﺮی در اﺛﺮ ﺗﺼﺮﻓﺎت و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻌﺪی ﮐﻪ ﺟﺰو‬
‫ﻣﺘﻦ ﺷﺪﻩ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣﺎل هﻨﻮز هﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁن ﺷﮑﻞ ﻣﺼﺮع‬
‫دارد و اﮐﺜﺮ ﺁن هﺸﺖ ﺳﻴﻼﺑﯽ و ﺑﺮﺧﯽ هﻢ دﻩ‪ ،‬دوازدﻩ ﺳﻴﻼﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺁواز ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ وﻗﻔﻪ ای در وﺳﻂ ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺮﮐﺎت ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺨﻴﻼت ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و اﻓﮑﺎر ﺑﺪﻳﻊ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﭘﻴﺮاﻳﻪ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺷﻌﺮی ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل )ﮔﺎﺗﻬﺎ( ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﮐﻠﯽ ﻣﻨﻈﻮم اوﺳﺘﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﻟﻐﻮی )ﮔﺎﺗﻬﺎ( هﻢ ﺳﺮود و ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﺳﺮود ﺷﻬﺮت دارد‪.‬‬
‫ﺗﻠﻔﻆ اﺻﻠﯽ )ﮔﺎﺗﻬﺎ( " ﮔﺎت " اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻬﻠﻮی )ﮔﺎس( و در زﺑﺎن دری‬
‫)ﮔﺎﻩ( ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﮐﻪ هﻢ ﻇﺮف زﻣﺎن و هﻢ ﻇﺮف ﻣﮑﺎن اﺳﺖ و هﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫)‪(4‬‬
‫ﺁهﻨﮓ ﻣﻮﺳﻴﻘﯽ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺎﺗﻬﺎ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺪﻗﻘﻴﻦ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﺼﻪ اوﺳﺘﺎ اﺳﺖ و ﻗﺪاﻣﺖ‬
‫ﺁن را زﺑﺎن و ﮐﻞ ﮐﻠﻤﺎت و ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﻼم ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﺳﺎزد و ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ‬
‫)دارﻣﺴﺘﺘﺮ ‪ (Darmisttater‬اﮐﺜﺮ ﻟﻐﺎت ﺁن در زﻧﺪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺷﺒﺎهﺘﯽ از ﺁن در ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ زﺑﺎن هﻨﺪ ﻳﻌﻨﯽ زﺑﺎن وﻳﺪی ﻣﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﺗﻬﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻨﺤﻴﺚ زﺑﺎن و ﻋﻤﺮ ﮐﻠﻤﺎت و ﺷﻴﻮﻩ‬
‫ﺑﻴﺎن اهﻤﻴﺖ دارد و ﺣﻠﻘﻪ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ ادب در زﺑﺎن وﻳﺪی را ﺑﻪ ادب در‬
‫زﺑﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ اوﺳﺘﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﯽ زﻧﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ اﺟﺪاد )رﻳﺸﯽ‬
‫هﺎی( وﻳﺪ و ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﮔﺎﺗﻬﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻌﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺧﺎﮐﻬﺎی‬
‫ﻣﺎﺣﻮل ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﮑﺠﺎ ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺮور زﻣﺎﻧﻪ و‬
‫اﻳﺠﺎﺑﺎت وﻗﺖ ﺗﺤﻮﻟﯽ در زﺑﺎن اوﻻد ﺁﻧﻬﺎ وارد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﺳﻤﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ )وﻳﺪ( و )اوﺳﺘﺎ( از هﻢ دوری ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت اﺻﻮل ﺻﺮﻓﯽ و ﻧﺤﻮی و ﺻﻮرت ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻴﺘﻮان ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی‬
‫ﻣﻨﻈﻮم ﻳﮑﯽ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮی در ﺁورد‪.‬‬
‫ﮔﺎﺗﻬﺎ ﻣﺮﮐﺐ از ﭘﻨﺞ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ دارای ﻓﺼﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺁن را )هﺎ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬هﺮ )هﺎ( ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت و ﻣﺼﺮع هﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اوﻟﯽ را )وﺟﺲ ﺗﺸﺘﯽ( و دوﻣﯽ را )اﻓﺴﻤﻦ( )‪ (5‬ﻣﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ هﺎی‬
‫ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﮔﺎﺗﻬﺎ ﻗﺮار ﺁﺗﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫)اول( ‪ -‬ﮔﺎﺗﺎ اهﻮﻧﺎ وﻳﺘﯽ ﻳﺎ ﺳﺮود ﻣﻮﻻ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ از هﻔﺖ )هﺎ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و هﺮ هﺎ از روی ﻋﺪد ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ دارد‪.‬‬

‫)دوم( ‪ -‬ﮔﺎﺗﺎ اوﺷﺘﺎ وﻳﺘﯽ ﻳﺎ ﺳﺮود ﺳﻼﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ﭼﻬﺎر )هﺎ( اﺳﺖ‬
‫و ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ هﺮ )هﺎ( ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﻣﺼﺮع و هﺮ ﻣﺼﺮع دارای ﭘﻨﺞ‬
‫ﺳﻴﻼب ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)ﺳﻮم( ‪ -‬ﮔﺎﺗﺎ ﺳﭙﻨﺘﺎ ﻣﻴﻨﻮ ﻳﺎ ﺳﺮود ﺧﺮد ﻣﻘﺪس‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺎﺗﺎ ﭼﻬﺎر )هﺎ( دارد و‬
‫ﻣﺼﺮع هﺎی ﺁن ﻳﺎزدﻩ ﺳﻴﻼﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ﭼﻬﺎرم( ‪ -‬ﮔﺎﺗﺎ وهﻮﺧﺸﺘﺮاﺗﺮا ﻳﺎ ﺳﺮود ﻗﺪرت و ﮐﺸﻮر زﻳﺒﺎ‪ .‬ﻳﮏ )هﺎ(‬

‫دارد و ﻣﺼﺮع هﺎی ﺁن ﭼﻬﺎردﻩ ﺳﻴﻼﺑﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)ﭘﻨﺠﻢ( ‪ -‬ﮔﺎﺗﺎ وهﺸﻴﻴﻮاﻳﺸﺘﯽ ﻳﺎ ﺳﺮود ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﺛﺮوت ﮐﻪ دارای ﻧﻪ ﻗﻄﻌﻪ‬

‫اﺳﺖ و هﺮ ﻗﻄﻌﻪ دارای دو ﻣﺼﺮع ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺮع هﺎی ﮐﻮﺗﺎﻩ ادﺑﯽ‬
‫دارای ‪ 12‬ﺳﻴﻼب و ﻣﺼﺮع هﺎی ﻃﻮﻳﻞ ادﺑﯽ دارای ‪ 19‬ﺳﻴﻼب اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﮔﺎﺗﺎ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 238‬ﻗﻄﻌﻪ و ‪ 896‬ﻣﺼﺮع اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ‬

‫‪ 40‬ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺎ ‪ 120‬ﻣﺼﺮع دﻳﮕﺮ هﻢ در اوﺳﺘﺎ هﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺁن ادب‬
‫ﻣﻨﻈﻮم اوﺳﺘﺎﺋﯽ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺮود ﮔﺎﺗﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣًﺎ هﺪاﻳﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺬهﺒﯽ و ﻓﻬﻢ‬
‫ﺁن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﺋﺮ ﺣﺼﺺ اوﺳﺘﺎ ﺧﻴﻠﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻟﻐﺎت ﺁن در‬
‫ﺑﻘﻴﻪ و ﺟﺰوﻩ هﺎی ﮐﺘﺎب ﻗﺪﻳﻢ دﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽ ﺷﻮد و ﺗﺨﻴﻼت ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺁن را‬
‫ﻣﺮﻣﻮز و ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اوﺳﺘﺎی ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ‬

‫از روی ﻣﺪارک ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اوﺳﺘﺎی اﺻﻠﯽ و اوﻟﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫هﺮﻣﯽ ﭘﻮس )‪ (6‬ﺁﻧﺮا ﻣﺮﮐﺐ از دو ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺷﻌﺮ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﻌﻮدی در‬
‫ﻣﺮوج اﻟﺬهﺐ ﺁﻧﺮا ‪ 1012‬ﺟﻠﺪ ﮐﺘﺎب ﻣﯽ ﺷﻤﺎرد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁب ﻃﻼ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﻮد )‪.(7‬‬
‫)‪( 8‬‬
‫ﻃﺒﺮی از ﻣﺘﻦ اوﺳﺘﺎ روی ‪ 12‬هﺰار ﭘﻮﺳﺖ ﮔﺎو ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اوﺳﺘﺎی ﻗﺪﻳﻢ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎی ﺑﺎﺧﺘﺮی در اﺛﺮ ﺣﻮادث ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﮔﻴﺮ و دار‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﮑﻨﺪر ﻣﺘﻼﺷﯽ و ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺁوری ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﭼﻪ از ﺧﺎﻃﺮﻩ هﺎ و ﭼﻪ از ورق ﭘﺎرﻩ هﺎ‪،‬‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺁن ﮐﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ )ﺑﺨﺶ اول( ﭘﺎرﺗﯽ )ﺛﻠﺚ اول ﻗﺮن اول‬
‫ﻣﺴﻴﺤﯽ( ﺷﺮوع و در ﻋﺼﺮ اردﺷﻴﺮ و ﺷﺎﭘﻮر اول ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ دوام ﮐﺮدﻩ‬
‫اﺳﺖ و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻪ اﺻﻮل اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺑﻪ ‪) 21‬ﻧﺴﮏ( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫اوﺳﺘﺎی ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را وﺳﺖ )‪ (West‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ )‪ (345700‬ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﺗﺨﻤﻴﻦ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺮب هﺎ ﺑﻴﺶ از )‪ (83000‬ﺁن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎب ﻳﺎ ﺟﺰوﻩ هﺎی اوﺳﺘﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﺮﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻓﺼﻮل و ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت و ﻣﻔﺎد ﻣﺘﻮن هﺮ ﻳﮏ را ﻣﺨﺘﺼﺮًا ﺷﺮح ﻣﯽ دهﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻳﺴﻨﺎ‪ :‬ﻳﺴﻨﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﺰوﻩ اوﺳﺘﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ دارای ‪ 72‬ﻓﺼﻞ ﻳﺎ‬ ‫‪-1‬‬
‫)هﺎﻳﺘﯽ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎﺗﻬﺎ ﺑﺼﻮرت ﻣﺠﻤﻮع ‪ 17‬ﻓﺼﻞ ﺁﻧﺮا ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ‬
‫دهﺪ‪) .‬ﻳﺴﻨﺎ( ﮐﻪ ﺗﻠﻔﻆ اﺻﻠﯽ ﺁن )ﻳﺴﻦ( اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ )ﭘﺮﺳﺘﺶ و‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ( ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و هﻨﮕﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬهﺒﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻳﺴﭙﺮد‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻳﺴﺖ از ﻣﺤﻠﻘﺎت )ﻳﺴﻨﺎ( و ﺑﺮای ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﯽ‬ ‫‪-2‬‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﻓﺼﻮل ﻳﺎ )ﮐﺮوﻩ( هﺎی ﺁن را ﺑﻴﻦ ‪ 23‬و‪27‬‬
‫ﻣﯽ ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻧﺪﻳﺪاد‪ :‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻤﺪﻩ ﺁن ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ و ‪ 22‬ﻓﺼﻞ دارد ﮐﻪ‬ ‫‪-3‬‬
‫هﺮ ﻳﮏ را )ﻓﺮد ﮔﺮد( ﻳﺎ )ﻓﺮﮔﺎد( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬاﻟﮏ )ﻓﺮد ﮔﺮد( اوﻟﯽ‬
‫ﺁن از ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ زﻣﻴﻦ و ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻴﻤﻮن ﺳﺮزﻣﻴﻦ هﺎی اوﺳﺘﺎﺋﯽ و‬
‫ﻓﺮدﮔﺮد دوم ﺁن از داﺳﺘﺎن ﻳﻢ ﻳﺎ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو‬
‫ﻓﺼﻞ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻓﺼﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ و ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺸﻮر ﺁرﻳﺎﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﻋﺼﺮ اوﺳﺘﺎ ﻳﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﺸﺖ‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻐﻮی ﻳﺸﺖ هﻢ ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺳﺖ و ﺗﻌﺪاد ﻳﺸﺖ هﺎ ﺑﻪ ‪21‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ﻣﯽ رﺳﺪ‪ .‬ﻳﺸﺖ ﻗﺮارﻳﮑﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ در اﺻﻞ ﺷﮑﻞ اوﻟﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﺎﺗﻬﺎ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻮدﻩ و ﭼﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﺁن ﻋﻤﻮﻣًﺎ داﺳﺘﺎن هﺎ و ﺷﺮح‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ادب ﺁﻧﺮا )ﻗﺼﺎﻳﺪ ﺣﻤﺎﺳﯽ( ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻳﺸﺖ هﺎ هﻨﻮز هﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎﺗﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ و ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻌﺮی ﺁن اﮔﺮ ﺑﺮ هﻢ ﺧﻮردﻩ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ‬
‫هﺎی ﺁن ﻋﻤﻮﻣًﺎ هﺸﺖ و دوازدﻩ ﺳﻴﻼﺑﯽ اﺳﺖ و ﭘﻴﺮاﻳﻪ ﻧﻈﻢ را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ‬
‫از دﺳﺖ ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻼ ﺟﺪﻳﺪ ﮐﻪ در‬ ‫‪ -5‬ﺧﻮردﻩ اوﺳﺘﺎ‪ :‬ﻳﺎ اوﺳﺘﺎی ﺧﻮرد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻳﺴﺖ ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﻋﻬﺪ ﺷﺎﭘﻮر دوم ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ )‪ 379 – 310‬ﻣﻴﻼدی( از ﻃﺮف ﺁذر ﻣﻬﺮ‬
‫اﺳﭙﻨﺪ از روی ﻗﺴﻤﺖ هﺎی اوﺳﺘﺎ اﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬ﺗﻠﺨﻴﺺ و ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬
‫و ﺷﺎﻣﻞ دﻋﺎهﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﻋﺒﺎدات روزاﻧﻪ و اﻋﻴﺎد ﻣﺬهﺒﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺪأ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ادب ﺣﻤﺎﺳﯽ‬

‫از روزﻳﮑﻪ در رﺷﺘﻪ ﺗﺘﺒﻌﺎت ادﺑﯽ و ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺻﻮل ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ در ﻟﻐﺎت‪،‬‬
‫ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ هﺎ و ﻗﺼﻪ هﺎ و داﺳﺘﺎن هﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺣﺎﻻ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و رواﻳﺎت ﻣﻠﻞ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﭼﻪ رزﻣﯽ و‬
‫ﭼﻪ ﻏﻴﺮ رزﻣﯽ هﻤﻪ از ﺧﻮد ﻣﺒﺪأ ﻣﺸﺘﺮک داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اوﻟﯽ ﺁﻧﺮا ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻗﺒﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﻮام ﻣﺬﮐﻮر ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ داﺳﺘﺎن‬
‫هﺎ ﻣﻴﺎن ﺷﺎﺧﻪ هﺎی ﻣﻬﺎﺟﺮ هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ از ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺘﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺻﻞ ﻇﻬﻮر داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮت اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮق ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻴﺎن اﻗﻮام هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ هﻤﺎﻧﻄﻮرﻳﮑﻪ اﺛﺮ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﮐﺘﻠﻪ هﻨﺪ و‬
‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ‪ ،‬رواﻳﺎت و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﻗﺼﺺ‬
‫ﻋﻨﻌﻨﻮی و اﺳﺎﻃﻴﺮی هﻢ در زﺑﺎن هﺎی اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادﻩ و ﮐﺘﺐ ﻣﺬهﺒﯽ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺁن ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺁن ﺧﺎﮐﻬﺎی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮﺑﺘﺮ ﺣﻔﻆ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬هﻤﺎن ﻃﻮرﻳﮑﻪ ﺳﺮود وﻳﺪی و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺪارک ادﺑﯽ‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﮏ ﻋﺪﻩ داﺳﺘﺎن هﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژی )ﻗﺼﺺ‬
‫ارﺑﺎب اﻻﻧﻮاع( ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﻪ هﺎی رزﻣﯽ و اﻓﺴﺎﻧﻪ هﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ ﺗﺮ از ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ داﺳﺘﺎن و ﻗﺼﻪ ﻣﻤﻠﻮ‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ رواﻳﺎت داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺁن ﺑﺎ ﻗﺼﻪ هﺎی وﻳﺪ ﺑﺎ وﺟﻮدﻳﮑﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﻋﺪﻩ‬
‫ﺋﯽ ﺁن ﻳﮑﯽ ﺑﻮدﻩ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻓﺮق دارد‪.‬‬

‫)‪ - (1‬ﻗﺼﻪ هﺎی وﻳﺪی ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﮑﻞ ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژی دارد و در اوﺳﺘﺎ‬

‫ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮی روی ﺻﺤﻨﻪ وارد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ - (2‬داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی اوﺳﺘﺎ ﻋﻤﻮﻣًﺎ ﺗﺴﻠﺴﻞ دارد و ﻗﺼﻪ هﺎی وﻳﺪی ﮐﻮﺗﺎﻩ‬
‫و ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ - (3‬داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدﻩ و ﻣﻔﮑﻮرﻩ‬
‫ﺗﻔﻮق ﻧﻴﺮو‪ ،‬ﻗﺪرت ﺁﺋﻴﻦ و ﺧﺎک ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﺁن ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ - (4‬داﺳﺘﺎن هﺎی اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺷﮑﻞ ﺣﻤﺎﺳﯽ و رزﻣﯽ ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اﻳﻦ روح هﻤﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺮوان اوﺳﺘﺎ‬
‫را ﺑﺮای ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺑﺎ هﺮ ﻧﻮع ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی و ﻣﺤﻴﻄﯽ‬
‫و ﺁﻓﺎﻗﯽ ﺁﻣﺎدﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻄﻮط ﻣﻤﻴﺰات داﺳﺘﺎن ﺳﺮاﺋﯽ اوﺳﺘﺎ‬
‫هﻤﻴﻦ رﻧﮓ رزﻣﯽ و ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺁﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺁن در ادوار ادﺑﯽ‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ هﻤﻴﺸﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻨﺞ ﺟﺰوﻩ اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎی ﺧﻮردﻩ اوﺳﺘﺎ و وﻳﺴﭙﺮد ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺟﻨﺒﮥ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺬهﺒﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﺳﻪ ﺟﺰوﻩ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ﻳﻌﻨﯽ )وﻧﺪﻳﺪاد(‪،‬‬
‫)ﻳﺸﺘﻬﺎ( و )ﻳﺴﻨﺎهﺎ( ﺑﺎ ﻧﻘﻞ رواﻳﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و اﺳﻤﺎی ﺷﺎهﺎن و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و‬
‫ﺻﺤﻨﻪ هﺎی ﺟﻨﮓ و ﻗﺼﻪ هﺎی رزﻣﯽ رﻧﮕﻴﻦ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻳﺸﺖ هﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﮐﺘﺎب دﻳﮕﺮ هﻢ در ﺷﺮح رواﻳﺎت ﻋﻨﻌﻨﻮی ﻏﻨﯽ ﺗﺮ‬

‫اﺳﺖ و ﻣﯽ ﺗﻮان ﺁﻧﺮا ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﮑﺎﻳﺎت و داﺳﺘﺎن هﺎی رزﻣﯽ ﻳﺎ‬
‫ﻼ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﺗﺮ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺧﻮاﻧﺪ و ﻗﺮارﻳﮑﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ اﺻ ً‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻌﺮ هﻢ ﺳﺮودﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ‪ 21‬ﻳﺸﺖ‪ ،‬ﻳﺸﺘﻬﺎی ذﻳﻞ از‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ رواﻳﺎت داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺑﺎن ﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ‬
‫‪ ،(5‬ﺗﭙﺮﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ ‪ ،(8‬ﮔﻮش ﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ ‪ ،(9‬ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ‬
‫‪ ،(13‬رﺷﻦ ﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ ‪ ،(12‬رام ﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ ‪ ،(15‬زﻣﻴﺎد ﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ‬
‫‪ (19‬و اردﻳﺸﺖ )ﻳﺸﺖ ‪.(17‬‬

‫ﺑﺎﻻ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻳﻢ ﮐﻪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی اوﺳﺘﺎ ﻣﺴﻠﺴﻞ و رﻧﮓ ﻣﻠﯽ و ﻣﺤﻠﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ رواﻳﺎت ﺁن ﺷﮑﻞ ﻧﻴﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ داﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺁرﻳﺎ ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻴﻦ اﮐﺴﻮس )ﺁﻣﻮدرﻳﺎ( و اﻧﺪوس )ﺳﻨﺪ( و هﺎﻣﻮن‬
‫ﺳﻴﺴﺘﺎن ﻳﻌﻨﯽ ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺁن اﺗﺨﺎذ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪ .‬اوﺳﺘﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﻧﻴﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ادب ﺣﻤﺎﺳﯽ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻤﺎل اهﻤﻴﺖ دارد و رواﻳﺎت و اﺳﻤﺎی ﭘﺎدﺷﺎهﺎن و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﺟﻨﮕﯽ اﻳﺸﺎن ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺎد ﺁن ﺟﻨﮓ هﺎﺋﯽ ﻣﻴﺎن )ﺁرﻳﺎﺋﯽ(‬
‫و )ﺗﻮرﻳﺎهﺎی( دو ﻃﺮﻓﻪ ﺁﻣﻮ درﻳﺎ اﺳﺖ در ﺗﻤﺎم دورﻩ هﺎی ادﺑﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫و در زﺑﺎن هﺎی ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻪ ﺁن ﻋﺼﺮهﺎ ﭼﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ و ﭼﻪ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻐﺪی و ﭼﻪ دری ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان دارد و ﺑﺮﺷﺪت روح‬
‫ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺁن اﻓﺰودﻩ ﺷﺪﻩ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ در ﻗﺮن ‪ 3‬و‪ 4‬هﺠﺮی ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﺎن‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺷﺎهﮑﺎرهﺎی ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺧﻮﻳﺶ را در ﺑﻠﺦ و ﻃﻮس و ﻏﺰﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن دری ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁوردﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺎر و ﻣﻨﺸﺄ اﺳﻤﺎی ﻣﺤﻞ‬

‫ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﻤﺎی ﻣﺤﻠﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻪ در ﺳﺮود هﺎی وﻳﺪی و‬
‫ﭼﻪ در ﺟﺰوﻩ هﺎی اوﺳﺘﺎ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺻﻔﺤﺎﺗﯽ ﺑﺮای ﺁن وﻗﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻨﺸﺄ ادﺑﯽ اﺳﻢ هﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺳﻪ و ﻧﻴﻢ هﺰار‬
‫ﺳﺎل دوام ﮐﺮدﻩ‪ .‬اوﺳﺘﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ارﺿﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ زﻳﺒﺎی ﺁرﻳﺎ ﻧﺸﻴﻦ و ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻣﺴﮑﻮﻧﻪ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮﻳﺶ ﮐﻪ ﺣﺪود‬
‫ﺁن ﺑﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻗﺪﻳﻢ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻣﺮوز ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اهﻤﻴﺖ‬
‫زﻳﺎدی دارد‪ .‬در داﺧﻞ اﻳﻦ ﺧﺎک ﺳﻼﺳﻞ و ﻗﻠﻞ ﺟﺒﺎل‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪ هﺎ و‬
‫درﻳﺎﭼﻪ هﺎ و ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ هﺎی ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و ﺻﺤﻨﻪ هﺎی ﮐﺎر‪ ،‬زار اﻳﺸﺎن‬
‫را ﺑﺎ ﻣﻤﻴﺰات ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻠﺪ اﺳﺖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺁن ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻓﻮاﻳﺪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ رﻳﺸﻪ ادﺑﯽ اﮐﺜﺮ ﮐﻠﻤﺎت را روﺷﻦ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﻗﺪاﻣﺖ ﺧﺎک ﮐﻬﻦ را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫)وﻧﺪﻳﺪاد( و )ﻳﺸﺘﻬﺎ( ﻳﻌﻨﯽ ﺟﺰوﻩ هﺎی ‪ 4‬و ‪ 3‬اوﺳﺘﺎ ﻃﻮری ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ‬

‫ﻧﻈﺮ رواﻳﺎت داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻬﻢ اﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﺬﮐﺮ اﺳﻤﺎی ﺧﺎص ﻣﺤﻠﯽ هﻢ ﮐﻤﺎل‬
‫اهﻤﻴﺖ دارﻧﺪ و ﻓﺮﮔﺎد اول وﻧﺪﻳﺪاد در ذﻳﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻩ ﻗﻄﻌﻪ ﺧﺎک زﻳﺒﺎی‬
‫اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﮐﺸﻮر ﺁرﻳﺎهﺎ ﻳﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎ را ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻤﺎﻣ ًﺎ‬
‫داﺧﻞ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬زﻣﻴﺎد ﻳﺸﺖ و هﻮم ﻳﺸﺖ ﺑﺎﻟﻌﻤﻮم از ﮐﻮﻩ هﺎ و رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫هﺎی اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻗﺸﻨﮓ ﺣﺮف ﻣﯽ زﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺼﺺ اوﺳﺘﺎ اﺳﻤﺎی‬
‫ﺧﺎص و اﻋﻼم ﻣﺤﻠﯽ زﻳﺎدی ﺗﺬﮐﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺪون ﻣﺮاﻋﺎت ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﻣﺘﻮن اوﺳﺘﺎ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺤﻞ ﺗﺬﮐﺮ ﺁن ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل ﺑﻌﻀﯽ اﺳﻤﺎی ﻣﺸﻬﻮر و‬
‫ﻣﻬﻢ را ﻳﺎد ﺁوری ﻣﯽ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺪی‪ :‬اﻳﻦ ﻧﺎم در ﺳﺮود وﻳﺪی ﺑﺼﻮرت )ﺑﻬﻠﻴﮑﻪ( ﺁﻣﺪﻩ و در ادﺑﻴﺎت‬
‫ﭘﻬﻠﻮی )ﺑﺨﻞ( ﺷﺪﻩ و در زﺑﺎن دری ﺑﻠﺦ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮرو‪ :‬رود ﻣﺮﻏﺎب ﮐﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ ﺁن ﺣﻮزۀ ﻣﺮﻏﺎب ﺷﺎﻣﻞ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﻏﺎب ﻳﺎ ﻣﺮوﺁب ﻳﻌﻨﯽ )ﺁب ﻣﺮو( ﻳﺎ ﺁب ﻣﻮرو اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻠﻔﻆ )ﻣﺮو(‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﻮرو ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﻮری ﺑﺸﮑﻞ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺁن ﻧﺰدﻳﮏ ﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻼ ﻣﻨﻈﻮر ازﺁن ﺣﻮزۀ رودﺧﺎﻧﻪ‬‫هﺮی وﻩ‪ :‬هﺮی ﻳﺎ هﺮﻳﻮﻩ‪ ،‬ﭼﻮن اﺻ ً‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬رﻳﺸﻪ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﮐﻠﻤﻪ در اﺳﻢ )هﺮی رود( ﺗﺎ ﺣﺎل ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﺮات‬
‫هﻢ از هﻤﻴﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﺁن را ﺷﻬﺮ )هﺮی( ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﺻﻔﺖ‬
‫)هﺮوی( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮری ﺑﻪ اﺻﻞ ﺻﻮرت اوﺳﺘﺎﺋﯽ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﺮاوﻳﺘﯽ‪ :‬ﺳﺮاﺳﻮﻳﺘﯽ وﻳﺪی ﮐﻪ )س( ﺁن ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل ﺻﻮﺗﯽ زﺑﺎن‬

‫وﻳﺪی و زﻧﺪ ﺑﻪ )ﻩ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻩ و ﻋﺒﺎرت از ارﻏﻨﺪاب و ﺣﻮزۀ ﺁﻧﺴﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﺎم ﻣﻮﺟﻮدﻩ ﻏﻴﺮ از ﺁب ﮐﻠﻤﻪ )ارﻏﻨﺪ( دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻴﺰ و ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ دارد‪.‬‬

‫هﻴﺘﻮ ﻣﻨﺖ‪ :‬در ﺑﻨﺪاهﺶ ﺑﺰﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﺑﺼﻮرت )هﺘﻮﻣﻨﺪ( ﺁﻣﺪﻩ و‬

‫هﻴﺮﻣﻨﺪ و هﻠﻤﻨﺪ اﺷﮑﺎل ﻓﻌﻠﯽ ﺁﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻮﭘﺎ ﺋﯽ هﺮی ﺳﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ ﮐﻮﻩ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﭘﺮواز ﻋﻘﺎب‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻮﻩ‬
‫هﻨﺪوﮐﺶ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ﺳﻪ ﺟﺰ اﺳﺖ‪) :‬ﻳﻮﭘﺎ( ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺎﻻ‪) ،‬ﺋﯽ هﺮی(‬
‫ﻻ ﺷﺎهﻴﻦ ﻳﺎ‬
‫ﻃﺮف‪) ،‬ﺳﻨﺎ( ﻣﺨﻔﻒ )ﻣﺮﻏﻮﺳﻨﺎ( ﻳﻌﻨﯽ ﺳﻴﻤﺮغ ﮐﻪ ﺁﻧﺮا ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻋﻘﺎب ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮﮐﺒﮥ اﻳﻦ ﺟﺰء )ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﭘﺮواز ﻋﻘﺎب(‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺤﻴﺚ اﺳﻢ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ در ﻣﻮرد ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻮﻩ‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻳﺎ هﻨﺪوﮐﺶ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺴﻤﻴﻪ اوﺳﺘﺎﺋﯽ در ﺑﻨﺪاهﺶ در زﺑﺎن‬
‫ﭘﻬﻠﻮی )اﭘﺎرﺳﻴﻦ( ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪) .‬اﭘﺎر( هﻤﺎن )ﻳﻮﭘﺎر( اوﺳﺘﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫زﺑﺎن دری )ﭘﺎر( ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻣﺎورأ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ و )ﺳﻴﻦ( هﻢ هﻤﺎن‬
‫ﮐﻠﻤﻪ )ﺳﻨﺎ( اﺳﺖ‪ ) .‬اﭘﺎرﺳﻴﻦ ( ﻣﻨﺤﻴﺚ ﺗﺮﮐﻴﺐ ادﺑﯽ در زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺗﺮ ﺷﺪﻩ وﻟﯽ ﻣﻔﻬﻮم ادﺑﯽ ﺁن ﻓﺮق ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﻴﺘﻪ ﮔﻮﻧﺎ ﮔﻴﺮی‪ :‬ﺷﮑﻞ اوﺳﺘﺎﺋﯽ )ﺳﭙﻴﻦ ﻏﺮ( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺼﺺ‬
‫ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻴﻦ اﻳﺎﻻت ﮔﻨﺪهﺎرا و ﭘﮑـﺘﻴﺎ اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﻢ هﻢ ﺳﻪ‬
‫ﺟﺰء دارد‪) :‬ﺳﭙﻴﺘﻪ( ﻳﻌﻨﯽ ﺳﻔﻴﺪ‪) ،‬ﮔﻮﻧﺎ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ )ﮔﻮن( و )ﮔﻴﺮی( ﻳﻌﻨﯽ‬
‫)ﻏﺮ( ﮐﻪ در ﭘﺸﺘﻮ ﺗﺎ ﺣﺎل ﮐﻮﻩ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ دهﺪ‪" .‬ﺳﭙﻴﺘﻪ–ﮔﻮﻧﺎ‪-‬ﮔﻴﺮی"‪) ،‬ﮐﻮﻩ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ ﮔﻮن( ﻣﻌﻨﯽ دارد‪ .‬زﺑﺎن ﭘﺸﺘﻮ در ﺗﺴﻤﻴﻪ )ﺳﭙﻴﻦ ﻏﺮ( ﺗﻠﻔﻆ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺿﺒﻂ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺁن را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻴﺎﻣﮑﻪ‪ :‬در ﺑﻨﺪاهﺶ )ﺳﻴﺎک اوﻣﻨﺪ( ﺷﺪﻩ و ﻋﺒﺎرت از ﺳﻴﺎﻩ ﮐﻮﻩ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﺣﻮزﻩ هﺮی رود اﻓﺘﺎدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻓﺮﻳﺎﻧﺖ‪ :‬در ﺑﻨﺪاهﺶ و ﻟﺴﺎن ﭘﻬﻠﻮی )وﻓﺎراوﻣﻨﺪ( ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ )ﮐﻮﻩ‬

‫ﺑﺮﻓﯽ( ﻣﻌﻨﯽ دارد‪) .‬واورﻩ( درﭘﺸﺘﻮ ﺑﺮف را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﮐﻠﻤﮥ‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺁن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن )ﺑﺮف ﮐﻮﻩ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻴﺎﻩ ﮐﻮﻩ ﺁﻣﺪﻩ و ﻃﺒﻖ ﻣﺘﻦ‬
‫ﺑﻨﺪاهﺶ هﺮ دو از ﺳﻠﺴﻠﻪ )اﭘﺎرﺳﻴﻦ( ﻳﻌﻨﯽ هﻨﺪوﮐﺶ ﺟﺪا ﺷﺪﻩ‪ .‬ﻣﻘﺼﺪ از‬
‫ﺑﺮف ﮐﻮﻩ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪ ﮐﻮﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺷﻬﺮت دارد‪.‬‬

‫ﭘﻮراﻧﺎ‪ :‬ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺮوان ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻮﺗﻞ و ﻣﻌﺒﺮ و درﻩ‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪﻩ ﺗﺎ ﺣﺎل در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺣﺮف هﺎی ﺁن ﻣﻨﻘﻠﺐ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و در ﺗﺸﮑﻴﻼت اداری ﻣﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻼن‬
‫]‪ [1330‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺴﻤﺎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺘﻴﺮا وﻳﺘﺮا‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺪﻗﻘﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻴﺮا‬

‫ﻋﺒﺎرت از )ﺗﻴﺮا( اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﮐﻮﻩ اﻳﻦ ﻋﻼﻗﻪ دﻻﻟﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ زﻳﺮا‬
‫در ﺳﻨﺎی دهﻢ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ )ﺳﺘﻴﺮا ﺳﺘﺎر اوﺳﺎرا( ﺁﻣﺪﻩ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻴﺪهﺪ‪:‬‬
‫)ﮐﻮﻩ ﺳﺘﻴﺮا ﮐﻪ ﺳﺮ ﺁن ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﻩ ﻣﯽ ﺧﻮرد(‪ .‬در زﻣﻴﺎد ﻳﺸﺖ در ﻗﻄﺎر‬
‫ﮐﻮﻩ هﺎ‪ ،‬ﮐﻮهﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم واﺿﺢ )ﺗﻴﺮا( هﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﺳﻴﺘﻴﺎ ﻳﺎ رودﺧﺎﻧﻪ ﺁﻣﻮ‪ :‬اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ )اﻳﺮﻳﺎﻧﺎ وﻳﺠﻪ( ﻣﺘﺼﻞ در‬

‫اوﺳﺘﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ‪ .‬رﻳﺸﻪ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ )دات( اﺳﺖ ﮐﻪ داد و ﻋﺪل و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﻨﯽ‬
‫دارد و اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺁﺋﻴﻦ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺟﻮار ﺁن در ﺑﺎﺧﺘﺮ‬
‫ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﻬﻠﻮی )داﺋﺘﻴﮏ( ﻳﺎ )داﻳﺘﯽ( ﺷﺪﻩ و ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت‬
‫ﺻﻔﺖ )وﻧﮕﻮهﯽ( هﻢ ﺑﺪان ﭘﻴﻮﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ "وﻩ"‪" ،‬ﺑﻪ" و‬
‫"ﻧﻴﮏ" ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺎس رود ﺁﻣﻮ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ در ﮐﺘﺐ‬
‫)‪(9‬‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻪ اﺳﻢ )وﻣﺮوت( و )ﺑﻬﺮود( ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‬

‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‪ ،‬و ﻣﺒﺪأ ﻇﻬﻮر ﺁن‪ ،‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺮوﺷﺘﯽ‪ ،‬ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮهﻤﯽ و ﺷﺎرادا‪ ،‬ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻔﺒﺎی دﻳﺮ و ﭘﻴﺮی‬

‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و ﻣﺒﺪأ ﻇﻬﻮر ﺁن‬

‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﮐﻪ در ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮی ﻣﺒﺪأ ﻋﺼﺮ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺮ ﻣﺒﺪأ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﯽ اﮐﺜﺮ ﻣﻠﻞ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫زﻳﺮا ادﺑﻴﺎت ﺷﻔﺎهﯽ ﻧﺰد هﻤﻪ اﻗﻮام ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﮔﺮ ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ ای‬
‫هﻢ داﺷﺘﻪ هﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻏﺎز رﺳﻢ اﻟﺨﻂ در ﻣﺨﻴﻠﮥ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎی‬
‫ﻣﻐﺎرﻩ ﻧﺸﻴﻦ ﻣﺤﺾ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺳﻢ اﺷﻴﺄ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اوﻟﯽ‬
‫ﺑﺸﺮی ﺑﺎ هﺮ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻣﯽ زدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﺧﻮد را ﺑﺎ "ﻧﻘﺶ اﺷﻴﺄ" ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻴﺴﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﯽ ﻓﻬﻤﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ ﺗﺤﺮﻳﺮ را‬
‫ﺧﻂ "ﻧﻘﺸﯽ" ﻳﺎ "ﺗﺼﻮﻳﺮی" )‪ (Figurative‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ )هﻴﺮوﻏﻠﻴﻒ( ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﻣﺼﺮی ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺁن اﺳﺖ و از ‪ 1926‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف در ﺣﻮاﺷﯽ‬
‫ﺳﺮﺣﺪی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺣﻮزۀ ﺳﻨﺪ هﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺁن ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺧﻂ وارد ﻣﺮﺣﻠﮥ دﻳﮕﺮی ﺷﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﺮا ﺧﻂ "ﻋﻼﻣﺘﯽ" ﻳﺎ "ﺁﻳﺪاوﮔﺮام"‬

‫)‪ (Ideogramme‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ هﺮ اﺳﻢ ذات و اﺳﻢ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﻼﻣﺘﯽ‬
‫داﺷﺖ و ﻋﻮض ﺷﮑﻞ ﺷﺊ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺁن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎهﺎ ﺻﻮت هﻢ در اﻳﺠﺎد ﺗﺤﺮﻳﺮ دﺧﺎﻟﺘﯽ داﺷﺘﻪ و در ﻣﺮﺣﻠﮥ‬
‫ﺻﻮﺗﯽ هﺮ ﺣﺮف ﺑﺎ ﺷﮑﻠﯽ از ﺻﻮت ﮔﻮﻳﻨﺪﻩ ﺁن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻃﯽ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﻂ ﺷﮑﻞ اﻟﻔﺒﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و در ﺁن هﺮ ﺣﺮف‬
‫دارای ﻣﺨﺮﺟﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻩ ﻣﺼﻮﺗﻪ )ﺻﺪا دار( و ﺧﻮاﻩ ﻏﻴﺮ ﻣﺼﻮﺗﻪ‬
‫)ﺑﯽ ﺻﺪا(‪.‬‬

‫در اﻳﻦ اﺻﻮل از ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺣﺮوف‪ ،‬ﻟﻐﺎت و ﮐﻠﻤﺎت ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬و‬
‫ﺑﺪون اﻳﻨﮑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺑﻪ اﺳﻢ اﺷﻴﺄ ﻳﺎ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻋﻼﻣﻪ ﺑﺮای اﺷﻴﺄ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و هﺰاران اﺷﮑﺎل را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﻣﺤﺾ ﺑﺎ ﺳﯽ و ﭼﻬﻞ ﺣﺮف ﺗﻤﺎم‬
‫ﻟﻐﺎت زﺑﺎن ﺧﻮد را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﺎب اﺻﻞ اﻳﺠﺎد ﺧﻂ در دﻧﻴﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬روی هﻢ رﻓﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﯽ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻂ از اﻳﺠﺎدات ﺳﻮﻣﺮی هﺎ اﺳﺖ و در ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺳﻔﻠﯽ‬
‫اﺧﺘﺮاع ﺷﺪﻩ و ﻓﻨﻴﻘﯽ هﺎ و ﺁﺛﻮری هﺎ در ﺁن اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻂ ﻓﻨﻴﻘﯽ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ و ﺧﻂ ﮐﻠﺪاﻧﯽ هﺎ ﺁﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻦ اﻟﻔﺒﺎی دﻧﻴﺎی ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﺧﻄﻮط ﻣﻬﻢ‪ :‬ﺁراﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺮی‪ ،‬ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻻﺗﻴﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ )دﻳﻮاﻧﺎﮔﺎری(‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮی و ﻋﺮﺑﯽ از ﺁن ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روی هﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﻠﻞ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻧﮋاد در اﺻﻞ اﻳﺠﺎد و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﻘﻠﺪ ﺳﺎﻣﯽ‬
‫هﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺪاﻣﺖ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺁرﻳﺎﺋﯽ هﺎﺋﯽ ﮐﻪ از )ﺁرﻳﺎﻧﺎ وﻳﺠﻪ( ﺑﻪ دو ﻃﺮﻓﮥ هﻨﺪوﮐﺶ و‬
‫از اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ )ﻣﺪﻳﺎ( و )هﻨﺪ( و )ﻓﺎرس( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ادب و‬
‫ﺗﻬﺬﻳﺐ ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﺁﺳﻴﺎ هﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺘﻠﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اروﭘﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ و ادﺑﯽ زﻳﺎد ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬هﺮ دو ﭘﻴﺶ از ﭘﻴﺪا ﮐﺮدن ﺧﻂ دورﻩ ﻣﻤﺘﺪ‬
‫ادﺑﯽ ﺷﻔﺎهﯽ را ﭘﻴﻤﻮدﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﻞ ﺳﺎﻣﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺁن اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮود وﻳﺪی و‬
‫اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎﺧﺘﺮی هﺮ دو در ﺳﻴﻨﻪ هﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﺗﺬﮐﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﺘﻮن اﻳﻦ اوﺳﺘﺎ دادﻩ اﻧﺪ اﺣﺪی را ﻋﺠﺎﻟﺘ ًﺎ‬
‫ﻗﺪرت ﺗﻌﻴﻴﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﺣﻤﺎﺳﯽ ﮐﻪ هﻤﻴﺸﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﺁن ﺑﻮدﻩ ﻇﻬﻮر و ﺗﻮرﻳﺪ‬

‫ﺧﻂ را ﺑﻪ )دﻳﻮان ‪ -‬دﻳﻮهﺎ( ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺪادﻳﺎن در ﺑﻠﺦ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن و ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﺳﺎﻣﯽ هﺎ در ذﻳﻞ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺷﺎرﻩ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺋﯽ ﺑﺎ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت واﻧﻤﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ اﻟﻔﺒﺎﺋﯽ از ﺳﺎﻣﯽ هﺎ ﺑﻪ )ﻣﺪﻳﺎ( و )ﻓﺎرس( و )هﻨﺪ( رﺳﻴﺪﻩ و از اﻳﻦ‬
‫ﺟﺎهﺎ ﺑﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻳﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺳﺮاﻳﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﻮﻣﺮی هﺎ ﮐﻪ در ﺟﻨﻮب ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻳﺎ ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق اﻣﺮوزی‬

‫ﻻ ﻇﻬﻮر ﺁن را‬ ‫ﻣﯽ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻂ را از ﻣﺪﺗﻬﺎ ﻗﺒﻞ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫در ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﺳﺎل ‪) 3500‬ق – م( ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺷﺒﺎهﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺮوﻓﺶ ﺑﻪ "ﻣﻴﺦ" دارد‪ ،‬ﺁن را اﻟﻔﺒﺎی "ﻣﻴﺨﯽ" ﻣﻴﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﻟﻔﺒﺎ هﻢ ﻣﺮاﺣﻞ ﻧﻘﺸﯽ و ﻋﻼﻣﺘﯽ را ﭘﻴﻤﻮدﻩ و ﻗﺮاری ﮐﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻓﻨﻴﻘﯽ هﺎ‪ ،‬ﮐﻠﺪاﻧﯽ هﺎ و ﺁﺛﻮری هﺎ اﺻﻼح ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻂ‬
‫ﻻ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺁراﻣﯽ( ﺷﻬﺮت دارد‪ ،‬ﻳﮏ ﻃﺮف در‬ ‫اﺻﻼح ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﺷﺮق ﻗﺮﻳﺐ در ﻓﺎرس و ﺁرﻳﺎﻧﺎ و هﻨﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﻣﺒﺪأ ﻇﻬﻮر ﺧﻄﻮط‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺟﺎﻧﺐ دﻳﮕﺮ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻻﺗﻴﻨﯽ از ﺁن ﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ در هﻨﺪ از راﻩ ﺑﺤﺮ و ﺑﺎ ﻣﻼﺣﺎن ﺁراﻣﯽ ﻳﺎ ﻓﻨﻴﻘﯽ ﻳﺎ‬
‫هﻨﺪی در ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺮن ‪) 8 -7‬ق‪ -‬م( اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎرن هﻤﻴﻦ زﻣﺎن در‬
‫)ﻣﺪﻳﺎ( و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒًﺎ در ﻓﺎرس هﻢ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺘﺸﺎر ﺁن در ﺁﻧﺠﺎهﺎ‬
‫ﺳﻠﻄﻪ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁﺛﻮری هﺎ ﺑﺮ ﻣﺎدهﺎ و ﻓﺎرس هﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎدهﺎ و هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ هﺎی ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻌﺪ از اﺣﺮاز ﺁزادی و ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﺰرگ در ﺗﮑﻤﻴﻞ ﺧﻂ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻮﺷﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺮا ی‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺧﻮد ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺼﻮص ﺁﺛﻮری ﺳﺎﻣﯽ ﺣﺮوف‬
‫ﺟﺪﻳﺪی هﻢ اﺧﺘﺮاع ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺘﺸﺎر رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻳﺎ از هﻨﺪ ﻳﺎ از ﻓﺎرس ﻳﺎ از هﺮ دو‬

‫ﻃﺮف ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽ دهﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺸﯽ‬
‫هﺎی زﻣﺎن هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﻬﻮدی‪ ،‬ﺁراﻣﯽ ﻳﺎ ﺁﺛﻮری ﺑﻮدﻧﺪ و در‬
‫دﻓﺎﺗﺮ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﯽ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫هﻤﺎﻧﻄﻮری ﮐﻪ در ﺧﺎﮐﻬﺎی هﻨﺪ و اﻳﺮان ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎی ﺧﻂ ﺁراﻣﯽ‬
‫ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن هﻢ ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎﺋﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁن ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫ﺋﯽ اﺳﺖ در ﻣﻮزﻩ ﮐﺎﺑﻞ ﮐﻪ روی ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻨﮓ ﻣﺜﻠﺚ ﻧﻤﺎ ﻧﻘﺮ ﺷﺪﻩ و ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺸﻒ ﺁن در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﮐﺘﻴﺒﻪ دروﻧﺘﻪ" ﺷﻬﺮت‬
‫دارد‪" .‬ﻣﻮﺳﻴﻮ ﺑﻴﺮ ﮐﻼﻧﺪ" در ﺑﺎب اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ای در )اﮐﺘﺎ اورﻳﺎﻧﺘﺎﻟﻴﺎ‬
‫‪ (Acta Orientalia‬ﻧﺸﺮ ﮐﺮدﻩ‪ .‬زﺑﺎن ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﻏﻴﺮ ﺳﺎﻣﯽ اﺳﺖ و ﺗﺎ‬
‫ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺁن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﻴﻮ "دﻳﻮﭘﻮن ﺳﻮﻣﺮ" ‪A. Dupont‬‬
‫‪ Sommer‬در ﻣﺠﻠﻪ )ﺳﻴﺮﻳﺎ ‪ (Syria‬اﻟﻔﺒﺎی ﮐﺘﻴﺒﻪ ﺁراﻣﯽ دروﻧﺘﻪ را ﺑﺎ ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫ای ﮐﻪ از ﺣﻮاﻟﯽ درﻳﺎﭼﻪ )ﺳﻮان ‪) (Sevon‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن( و )ﺗﺎﮐﺰﻳﻼ( ﮐﺸﻒ‬
‫ﺷﺪﻩ در ﺗﺒﻠﻮﺋﯽ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮑﻞ ﺣﺮوف ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی دروﻧﺘﻪ و‬
‫ﺗﺎﮐﺰﻳﻼ از هﻢ ﻣﻐﺎﻳﺮت زﻳﺎد ﻧﺪارد‪ .‬از رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﻴﺨﯽ ﭼﻪ ﻣﺎدی و ﭼﻪ‬
‫هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺗﺎ ﺣﺎل اﺛﺮی در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ‪ .‬ﮐﺘﻴﺒﻪ دﻳﮕﺮی در )ﺗﻨﮕﯽ‬
‫ﺁزو()‪ (10‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ وﻟﯽ هﻮﻳﺖ ﺁن در ﺑﻴﻦ ﺁراﻣﯽ ﻳﺎ ﻳﻬﻮدی هﻨﻮز‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﮕﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ‬
‫ﻼ ﺑﺎ ﻣﻨﺸﯽ هﺎ و اهﻞ‬‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺁن را ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻤ ً‬
‫ﻼ ﺁراﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪﻩ و ﻣﺪﺗﯽ‬ ‫دﻓﺘﺮ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﮐﻪ اﺻ ً‬
‫رواج داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺪﻗﻘﻴﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ روﺳﺎی ﻗﻮم و اهﻞ دﻓﺘﺮ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺁﺷﻨﺎﺋﯽ ﺑﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ ﮐﻢ ﮐﻢ در ﺁن ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﯽ وارد ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺒﺪأ رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻩ و ﺑﺎر اول هﻢ ﺷﻮاهﺪ ﺁن در اﻳﻨﺠﺎ دﻳﺪﻩ ﺷﺪ‪،‬‬
‫در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ اﺳﻤﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁرﻳﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﻮﭘﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺘﺮوﭘﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮوهﻨﺪی‪ ،‬ﮔﻨﺪهﺎری‪ ،‬ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﻟﯽ ﭘﯽ ﺷﻬﺮت‬
‫ﭘﻴﺪا ﮐﺮد و اﻣﺮوز هﻤﻪ ﺁن را ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺧﺮوﺷﺘﯽ( وﺑﻪ ﺻﻔﺖ )ﮔﻨﺪهﺎری(‬
‫ﺧﻮب ﺗﺮ ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻂ ﺁراﻣﯽ از راﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭼﭗ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ و اﺻﻮل ﺣﺮوف ﻋﻠﺖ ﺁن ﻧﻮاﻗﺼﯽ داﺷﺖ‪ .‬اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ در ﻧﮕﺎرش ﻣﺘﻮن ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در دﻳﻮان و‬
‫دﻓﺘﺮ و در ﻣﻴﺎن اهﻞ ﮐﺴﺒﻪ و ﺗﺎﺟﺮ و ﻃﺒﻘﺎت ﻋﺎﻣﻪ رواج داﺷﺖ‪ .‬روی‬
‫هﻤﺮﻓﺘﻪ در ﻟﻮاﻳﺢ ﻣﺰارات و ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ هﺎی ﻗﺒﻮر و اوﻗﺎف اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁﻣﺪﻩ ﺧﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺟﻨﻮب‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻳﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ و اﻧﺒﺴﺎط ﺁن‬
‫ﮔﻨﺪهﺎرا ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻬﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺁﺛﺎر و ﺷﻮاهﺪ ﺁن ﭼﻪ در ﺟﻨﻮب و ﭼﻪ در‬
‫ﺷﻤﺎل هﻨﺪوﮐﺶ از اﺳﺘﻮﭘﻪ هﺎ و وﻗﻒ ﮔﺎﻩ هﺎی ﻣﻌﺎﺑﺪ ﺑﻮداﺋﯽ هﺪﻩ وﺑﮕﺮام‬
‫و ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و ﺑﻠﺦ و ﺑﺎﻣﻴﺎن و وردک ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺮوﺷﺘﯽ در اواﺳﻂ‬
‫ﻗﺮن ﺳﻪ )ق‪ -‬م( ﻇﻬﻮر و ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻣﺪت ‪ 8 -7‬ﺻﺪ ﺳﺎل‬
‫دوام ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪) .‬دﻣﺘﺮﻳﻮس( ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی اﺳﺖ‬
‫در ﻳﮏ ﻃﺮف ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و در ﻃﺮف‬
‫دﻳﮕﺮ ﻳﮑﯽ از ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﻣﻌﻤﻮﻟﻪ در ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ ﻳﻌﻨﯽ رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ را رﺳﻤﻴﺖ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن داﻣﻨﮥ ﻧﻔﻮذ دوﻟﺖ ﻳﻮﻧﺎن و‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﺎر اول ﺑﺎ ﭘﺪر او )اﻳﻮﺗﻴﺪم( در ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ‪ ،‬در ﮐﻞ ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫اﺳﺘﺤﮑﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﺮوﺷﺘﯽ را ﺑﻪ ﺣﻴﺚ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ را ﺑﻪ ﺣﻴﺚ زﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﻴﺤﺚ زﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ‬
‫از او ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎهﺎن ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی و ﺳﻼﻟﻪ هﺎی اﺳﮑﺎﺋﯽ و ﭘﻬﻠﻮا و‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎی ﺑﺰرگ اﻳﻦ روﻳﻪ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ (11).‬ﺁﺛﺎر ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ در ﭘﻨﺠﺎب و در ﺧﺘﻦ هﻢ ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ وﻟﯽ ﻋﻘﻴﺪﻩ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮ‬
‫ﻼ در ﮔﻨﺪهﺎرا ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﺁﻧﺠﺎ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﺘﻦ اﺻ ً‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ در ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ هﺎ‪ ،‬روی ﻇﺮوف ﻓﻠﺰی‪ ،‬در‬

‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت‪ ،‬روی ﮐﻮزﻩ هﺎ و ﻇﺮوف ﺗﻴﮑﺮی‪ ،‬روی ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯽ و ﻏﻴﺮﻩ‬
‫دﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮل ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎی ﺁن روی ﻇﺮوف ﻓﻠﺰی‬
‫ﻋﻤﻮﻣًﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﻘﻄﻪ هﺎی ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﺁﻣﺪ و ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﻓﻠﺰی ﻧﻘﺮ ﻣﯽ‬
‫ﻻ ﺑﺎ ﻗﻠﻢ و رﻧﮓ ﺳﻴﺎﻩ ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻی ﻇﺮوف ﺗﻴﮑﺮی ﻣﻌﻤﻮ ً‬

‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی ﺧﺮوﺷﺘﯽ از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ ﺧﻮات )وردک(‪،‬‬
‫ﺑﻴﻤﺎران )دروﻧﺘﻪ(‪ ،‬هﺪۀ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و ﺑﮕﺮام ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ اول ﺷﺮح‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮی درﺑﺎرﻩ هﺮ ﮐﺪام دادﻩ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻃﺮاف‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺒﺼﺮﻩ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫)اول( ‪ -‬ﮐﺘﻴﺒﻪ ﺑﻴﻤﺎران دروﻧﺘﻪ‬

‫اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ در دورادور ﺻﻔﺤﻪ ﺧﺎرﺟﯽ و در اﻣﺘﺪاد ﻟﺒﻪ ﺳﺮﭘﻮش ﮐﺎﺳﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﯽ ﻧﻘﺮ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از اﺳﺘﻮﭘﻪ ﻧﻤﺮﻩ دوم دهﮑﺪﻩ ﺑﻴﻤﺎران ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺪارد وﻟﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ )ازس( ﻳﺎد ﺷﺪۀ ﺁﺳﮑﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﻮاﻟﯽ ‪) 58‬ق‪ -‬م( ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﺁن ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ اﺳﺖ و ﻣﻔﺎد‬
‫ﺁن ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ وﻗﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺷﻴﻮرا ﮐﺸﻴﺘﻪ( ﭘﺴﺮ )ﻣﻮﺟﺎوات( ﺑﻪ‬
‫)‪(12‬‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﺗﻤﺎم ﺑﻮداهﺎ ﺑﻌﻤﻞ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫)دوم( ‪ -‬ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺪﻩ‬
‫اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ روی ﮐﻮزﻩ ﺳﻔﺎﻟﯽ و ﺑﺎ ﻗﻠﻢ و رﻧﮓ ﺳﻴﺎﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻣﺬﮐﻮر دهﻢ ﻣﺎﻩ "اﭘﻪ ﻻﻳﻮس" و ﺳﺎل ‪ 27‬ﻋﻬﺪ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺒﺎرت از ﺷﺮح ﺧﺎﻃﺮﻩ وﻗﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ‬
‫ﻼ ﻳﮑﯽ از ﺑﺎﻏﻬﺎی ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ در هﺪﻩ‬‫"ﺳﮕﻤﻪ ﻣﻴﺘﺮا" در ﺑﺎغ ﺷﺎﻩ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻤ ً‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در اﺳﺘﻮﭘﻪ ﺋﯽ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﻖ ﭘﺎدﺷﺎﻩ وﻗﺖ هﻢ دﻋﺎ ﮐﺮدﻩ‬
‫)‪( 13‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ﺳﻮم( ‪ -‬ﮐﺘﻴﺒﻪ ﺧﻮات‬

‫اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ در دورادور و روی ﺳﺮﭘﻮش ﻇﺮف ﻓﻠﺰی )ﻣﻔﺮغ( ﺗﺤﺮﻳﺮ و‬
‫از ﺧﻮات وردک ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬روش ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺁن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫هﺎی دورﻩ اﺧﻴﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﮐﺘﻴﺒﻪ ‪ 15‬ﻣﺎﻩ "ارﺗﻪ ﻣﯽ زﻳﻮس"‬
‫ﺳﺎل ‪ 51‬ﻋﻬﺪ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ هﻮﻳﺸﮑﺎی ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻳﮏ وﻗﻒ ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ﺧﺎﻧﺪان هﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ‬
‫"ﻣﺎرﻳﮕﺎ" ﮐﻪ در )ﺧﻮوادا( ﻳﻌﻨﯽ ﺧﻮات در دورﻩ زﻣﺎﻣﺪاری هﻮوﻳﺸﮑﺎ‬
‫)در ﺣﻮاﻟﯽ ‪ 183‬م وﻓﺎت ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ( رهﺎﻳﺶ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻤﻞ ﺧﻴﺮ وﻗﻒ‬
‫زﻣﻴﻦ و اﻋﻤﺎر ﻣﻌﺒﺪ و اﺳﺘﻮﭘﻪ در ﺁن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻒ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫"واﮔﺮا ﻣﺎرﻳﮕﺎ" ﭘﺴﺮ "ﮐﻤﻪ ﮔﻞ ﮔﺎ"‪ ،‬ﺑﺮادر "هﺸﺘﻮﻣﻪ ﻣﺎرﻳﮕﺎ" ﺑﻮد و‬
‫ﻣﻌﺒﺪی ﺑﻨﺎم ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺧﻮات ﺑﻪ اﺳﻢ ﻣﻌﺒﺪ )واﮔﺮا ﻣﺎرﻳﮕﺎ(‬
‫)‪( 14‬‬
‫ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪.‬‬

‫)ﭼﻬﺎرم( ‪ -‬ﮐﺘﻴﺒﻪ ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‬

‫اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ روی ﻟﻮﺣﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﻧﻘﺮ و در ﻣﻮزۀ ﮐﺎﺑﻞ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪" .‬اﺳﺘﻦ‬
‫ﮐـﻨﻮ" در )اﮐﺘﺎ اورﻳﺎﻧﺘﺎﻟﻴﺎ( در اﻃﺮاف ﺁن ﻣﻘﺎﻟﻪ ای ﻧﺸﺮ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ﭘﻨﺠﻢ( ‪ -‬ﮐﺘﻴﺒﻪ ﺑﮕﺮام‬

‫اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ از ﺑﮕﺮام ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ و )اﺳﺘﻦ ﮐﻨﻮ( ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﺑﮕﺮام" ﻣﻘﺎﻟﻪ ای در "اﭘﯽ ﮔﺮاﻧﻴﺎﻧﺪﻳﮑﺎ" راﺟﻊ ﺑﻪ ﺁن ﺗﺤﺮﻳﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮﻳﻦ "ﻣﺴﻦ" ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی ﺧﺮوﺷﺘﯽ روی ﭘﻮﺳﺖ از‬
‫ﺑﮕﺮام ﮐﺸﻒ ﻧﻤﻮدﻩ ﮐﻪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮﻩ‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﻗﺮارﻳﮑﻪ در اواﻳﻞ اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪ ،‬در ﻗﺮن‬
‫‪) 3‬ق ‪ -‬م( در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺮﻗﯽ از رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪ .‬ﭘﻴﺪا‬
‫ﺷﺪن رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ و ﺧﺮوﺷﺘﯽ از دروﻧﺘﻪ و ﺑﻴﻤﺎران و هﺪﻩ و ﺟﻼل‬
‫ﺁﺑﺎد ﮐﻪ ﺟﺰء ﻋﻼﻗﻪ " ﻧﻨﮕﺮهﺎر" اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺷﻴﻮع‬
‫ﺧﻄﻮط ﻣﺬﮐﻮر اهﻤﻴﺖ زﻳﺎد دارد‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ "دﻣﺘﺮﻳﻮس" ﭘﺎدﺷﺎﻩ‬
‫ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﻌﺪ از ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﻨﻮب و ﺷﺮﻗﯽ هﻨﺪوﮐﺶ‬
‫ﻟﺰوم اﺳﺘﻌﻤﺎل رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ و زﺑﺎن ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﮔﻨﺪهﺎری را ﻋﻼوﻩ‬
‫ﺑﺮ ﺧﻂ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﻋﻼﻗﻪ هﺎی ﻧﻨﮕﺮهﺎر و ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ و وردک ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﺴﺎزد ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎی ﺧﺮوﺷﺘﯽ در ﺟﻨﻮب ﮐﻮﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻋﺠﺎﻟﺘًﺎ از وﺟﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﺁﮔﺎهﯽ دارﻳﻢ ﮐﺘﻴﺒﻪ "ﺑﻴﻤﺎران"‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ )ازس( ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﺳﮑﺎﺋﯽ )ﺣﻮاﻟﯽ ‪ 58‬ق – م( ﻣﻘﺪم ﺑﺮ‬
‫ﺷﺮوع ﻋﻬﺪ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ و ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی ﺟﻼل ﺁﺑﺎد و وردک از‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺧﺮوﺷﺘﯽ در وﻗﻒ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻬﺪ ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﺎن ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ و هﻮوﻳﺸﮑﺎ‬
‫ﺣﮑﺎﻳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫زﺑﺎن اﻳﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭼﻪ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت و ﭼﻪ در ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی اوﻗﺎف ﻳﮑﯽ‬

‫ﻻ ]ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ[‬ ‫از ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺁﻧﺮا ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ اﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ در ﮔﻨﺪهﺎرا و درﻩ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺳﻨﺎدی ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ ﺑﻼ ﺷﺒﻪ در ﺗﻤﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎ در ﻳﮏ ﺣﺼﻪ زﻳﺎد‬
‫ﺁن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮدﻩ و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺤﻴﺚ زﺑﺎن ﻣﺘﻌﺎرﻓﯽ و دﻓﺘﺮی و رﺳﻤﯽ ﻋﻼوﻩ‬
‫ﺑﺮ ﻟﻬﺠﻪ هﺎ و ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎی دﻳﮕﺮ هﻤﻪ ﺟﺎ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ و از هﻤﻴﻦ‬
‫ﻟﺤﺎظ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮕﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺁﺧﺮﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ از ﮔﻨﺪهﺎرا ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ و ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎی ﺁن ﺷﺒﺎهﺖ زﻳﺎدی ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﻴﺒﻪ وردک دارد‪ .‬ﭼﻮن ﺧﺮوﺷﺘﯽ در ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﺘﻮن ﻣﺬهﺒﯽ و ﻣﺪارک‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﯽ ﺷﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ دوام و ﺑﻘﺎ ﺑﺮای ﺁن ﭼﻨﺪان ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻌﺪ از هﻔﺖ ﺻﺪ ﺳﺎل ﺣﻴﺎت ﺑﺎ هﺮج و ﻣﺮﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎی ﺑﺰرگ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻠﯽ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫هﺎ ﺗﺎ ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﮐﺎﺑﻞ و ﺗﻤﺎس وﺗﺼﺎدم اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻳﻔﺘﻠﯽ هﺎ‪ ،‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و‬
‫زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮهﻤﯽ و ﺷﺎرادا‬
‫هﻤﺎن ﻃﻮرﻳﮑﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اهﻞ دﻳﻮان و دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﺘﻴﺎﺟﺎت ﺧﻮد از‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ ﺧﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ را اﺧﺘﺮاع ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در هﻨﺪ از هﻤﺎن ﻣﺒﺪأ‬
‫ﺁراﻣﯽ ﺧﻂ ﺑﺮهﻤﯽ ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮهﻤﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺧﺮوﺷﺘﯽ از ﭼﭗ‬
‫ﺑﺮاﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻨﺪت هﺎ و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﻮد و ﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﺗﻤﺎم رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﺎی هﻨﺪ و ﺗﺒﺖ و ﺳﻴﻼن و ﺑﺮﻣﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‬
‫دﻳﻮاﻧﺎﮔﺎری ﮐﻪ در ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬از ﺁن ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮهﻤﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻳﻮﻧﺎن و‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮی ﻣﺜﻞ )اﮔﺎﺗﻮ ﮐﻠﺲ( و )ﭘﺎﻧﺘﺎﻟﻮن( و ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪﺗﺮ )ﮐﻴﺪاری‬
‫هﺎ( ﺁﻧﺮا در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﺳﻼﻟﻪ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ در‬
‫ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻣﺘﺼﺮﻓﻪ هﻨﺪی ﺧﻮد ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎﺋﯽ در ﺁن رﺳﻢ اﻟﺨﻂ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از )ﻣﺎﺗﻮرا( و ﺑﻌﻀﯽ از )راﺟﭙﻮﺗﺎﻧﻪ( ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎی ﺁن ﺑﺎ ﺑﺮهﻤﯽ ﻋﺎدی دارد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان روش ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺁﻧﺮا‬
‫)ﺑﺮهﻤﯽ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ( ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮﻳﻦ ﻳﮏ ﻧﻮع ﺑﺮهﻤﯽ ﻣﺨﺼﻮص از‬
‫ﺣﺼﺺ ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از درۀ ﻟﻐﻤﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﺁﻧﺮا رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‬
‫)ﺷﺎرادا( ﺧﻮاﻧﻨﺪ و هﺸﺖ ﮐﺘﻴﺒﻪ ﺁن از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺳﻴﻮ ﻓﻮﺷﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻘﻴﺪﻩ ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩ ﺧﻮاﻧﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﭘﻴﺸﺘﺮ از ﻧﺸﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم درﻳﻦ‬
‫)‪( 15‬‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﻴﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮهﻤﯽ‪ ،‬ﺧﺮوﺷﺘﯽ‪ ،‬دﻳﻮاﻧﺎﮔﺎری ﻣﻨﺸﺄ ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫هﻢ ﺁراﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﺎن ﻃﻮرﻳﮑﻪ اﻣﺮوز زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﭘﺎرﺗﯽ و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻴﻮﻩ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁن دو ﻋﺼﺮ هﻢ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرت هﺎ ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺂﺑﯽ ﺋﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ در اواﻳﻞ اﻣﺮ رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ و زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ را رﺳﻤﻴﺖ دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ از‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺁﻧﻬﺎ هﻮﻳﺪا اﺳﺖ وﻟﯽ دﻳﺮی ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺟﺎی‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺟﺰء در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺳﻨﮓ ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ‪ .‬در اواﻳﻞ اﺷﮑﺎل ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎی‬
‫ﺁن ﺑﺎ ﺁراﻣﯽ ﺗﻔﺎوت زﻳﺎد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ از ﺁن ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﺎدﻩ ﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫و ‪ 25‬ﺣﺮف دارد ﮐﻪ ﺣﺮوف ﺑﺎﺻﺪا و ﺑﻴﺼﺪا هﻤﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻂ‬
‫هﻢ ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻊ و هﻢ ﺣﺮوف ﻣﺘﺼﻞ داﺷﺖ ﮐﻪ اوﻟﯽ ﺑﺮای ﺳﻨﮓ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫هﺎ و دوﻣﯽ ﺑﺮای ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی ﻋﺎدی روزاﻧﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻳﮏ ﻋﻴﺐ ﮐﻠﯽ داﺷﺖ و ﺁن ﺷﮑﻞ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻳﮏ ﻋﺪﻩ ﻟﻐﺎت ﺁراﻣﯽ‬
‫)هﺰوارش( اﺳﺖ ﮐﻪ داﺧﻞ ﺳﻴﺎق ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ و ﺑﺮای ﻣﺮدم اﺷﺘﺒﺎهﺎت‬
‫زﻳﺎد ﭘﻴﺶ ﻣﻴﮑﺮد‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎی‬
‫ﺑﺰرگ و ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﯽ‬
‫ﺁﻏﺎز ﻳﺎﻓﺖ و در ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺎ ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺴﻄﻨﻪ هﺎی اﻳﺸﺎن ﮐﻪ در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻟﻘﺐ )ﺷﺎﻩ ﮐﻮﺷﺎن( ﻳﺎد ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻴﺪاری هﺎ‪ ،‬ﻳﻔﺘﻠﯽ‬
‫هﺎ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺎﻧﻮ ﻳﻔﺘﻠﯽ هﺎ و ﺑﺮهﻤﻦ ﺷﺎهﯽ هﺎی ﮐﺎﺑﻠﯽ و ﺑﻌﺪ از ﺁﻏﺎز ﻋﻬﺪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﻔﺎرﻳﺎن هﻢ ﺁﻧﺮا در ﺳﮑﻪ هﺎی ﺧﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫)‪( 16‬‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻔﺒﺎی دﻳﻦ وﭘﻴﺮی‬

‫دﻳﻦ وﭘﻴﺮی دو ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻬﻠﻮی اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳﯽ )دﻳﻦ( و )دﺑﻴﺮ( ﺷﺪﻩ و‬
‫ﻣﻘﺼﺪ از ﺁن ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻔﺒﺎی ﭘﻬﻠﻮی ﺑﺎ هﺰوارش هﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﻳﻢ ﺑﺮای ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﺘﻮن ﮐﺘﺐ ﻣﺬهﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺻﺤﺖ ﺗﻠﻔﻆ‬
‫در ﺁن ﺿﺮوری ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﻣﻮﺑﺪان در ﺻﺪد دﻓﻊ ﺁن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺧﻂ دﻳﻦ وﭘﻴﺮی را اﺧﺘﺮاع‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دارای ‪ 44‬ﺣﺮف اﺳﺖ و اوﺳﺘﺎ و ادب ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن‬
‫‪ 7‬هﺠﺮی در ﺁن ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫"ﮐﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ" ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﻣﻮﺟﺐ ﻧﮕﺮاﻧﯽ‬

‫)ﻣﺎﻧﯽ( هﻢ ﺷﺪﻩ و ﻣﺸﺎراﻟﻴﻪ ﺑﺮای ﮐﺘﺐ ﻣﺬهﺒﯽ ﺧﻮد رﺳﻢ اﻟﺨﻂ )ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ(‬
‫را اﺗﺨﺎذ ﮐﺮد و در ﺁن اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ اﺻﻼح ﺷﺪﻩ ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن رواج ﭘﻴﺪا ﮐﺮد و ﭘﻴﺮوان ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﻧﺮا در ﺗﺤﺮﻳﺮ‬
‫زﺑﺎن ﺳﻐﺪی ﺑﮑﺎر ﻣﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﺤﺮﻳﺮ اﻗﻮام ﺁﺳﻴﺎی‬
‫ﻣﺮﮐﺰی ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻧﻔﻮذ ﺗﻬﺬﻳﺒﯽ و ادﺑﯽ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬

‫ﺁﻣﻴﺰش اﻓﮑﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‪ ،‬اﺳﻄﻮرﻩ هﺎ زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﻔﻮذ ﺗﻬﺬﻳﺒﯽ و ادﺑﯽ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬

‫ﭘﻴﺶ از هﻨﮕﺎﻣﮥ ﻇﻬﻮر اﺳﮑﻨﺪر در ﺷﺮق‪ ،‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ در ﻟﻔﺎﻓﻪ ﺁﺋﻴﻦ و ﻣﻌﺘﻘﺪات‬
‫و ادب اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺧﻮد ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ و در داﺋﺮﻩ ﻧﻈﺎم هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺣﻴﺎت ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺴﺮ ﻣﯽ ﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﮑﺎم ﭼﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﭼﻪ ﻣﻠﮑﯽ از ﻃﺮف‬
‫ﻣﺮﮐﺰ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽ ﺷﺪ وﻟﯽ اﮐﺜﺮ ﺁﻧﻬﺎ زﻋﻤﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و ﺑﺮای اﻧﺠﺎم اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺣﺘﯽ در )ﺷﻮش( و )ﭘﺮﺳﻪ ﭘﻮﻟﻴﺲ( و ﺧﻮد ﻓﺎرس از ﺧﺎرﺟﯽ هﺎ‬
‫از ﻣﻨﺸﯽ هﺎی ﺁراﻣﯽ و ﺁﺛﻮری ﮐﺎر ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺎر دﻓﺎﺗﺮ و ﺿﺮاب‬
‫ﺧﺎﻧﻪ هﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در دﺳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﺎرج ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎرس در‬
‫ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺧﻂ و ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺁراﻣﯽ از راﻩ دﻓﺎﺗﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺷﺪ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ در اﻳﻦ دورۀ دور اﻓﺘﺎدﻩ ﻣﻘﺎرن زﻣﺎﻧﻬﺎی ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻇﻬﻮر اﺳﮑﻨﺪر ﺧﻄﻮط ﻣﻤﻴﺰ ادب اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬اﺧﺘﺮاع‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﺮوﺷﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روﺳﺎ و دﺑﻴﺮان و اهﻞ دﻳﻮان و دﻓﺘﺮ‬
‫ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ در رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁراﻣﯽ ﺁن را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁوردﻧﺪ ﮐﻪ از ﺁن در‬
‫ﺑﺨﺶ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻔﺼﻞ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن واﻗﻌﮥ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺷﺮق رخ داد‪ .‬اﺳﮑﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ ﻇﻬﻮر‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻗﻮای ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ وارد ﺁﺳﻴﺎ ﺷﺪ و ﻧﻈﺎم اﻣﭙﺮاﻃﻮری هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ در هﻢ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪ‪ .‬اﺳﮑﻨﺪر و ﻋﺴﺎﮐﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺎ اﻗﺼﺎی ﻧﻘﺎط ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺮق‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﻮاﺷﯽ‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﻮزﻩ ﺳﻨﺪ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺗﻤﺎس‬
‫واﻗﻌﯽ و ﻣﺴﻠﺴﻞ ﭘﻴﺪا ﮐﺮد و ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮر هﺎی ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺤﻴﺚ )اﻟﻴﺎد ﺁﺳﻴﺎﺋﯽ( ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ ﻣﻬﻢ اﻧﮑﺸﺎف روح و ذوق و‬
‫ﺻﻨﻌﺖ و ادب ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫در اﺛﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻳﺪ و ﺑﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ اهﺎﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﮑﻨﺪر ‪8 -7‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﻳﺎ اﺳﮑﻨﺪرﻳﻪ در ﺁﺳﻴﺎ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺷﺪ و ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﭙﺎهﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫ﻃﻮری در اﻳﻦ ﺷﻬﺮهﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺷﺎن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﺮای دو ﻗﺮن ﮐﺎﻣﻞ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﺁﺛﺎر ذوﻗﯽ وﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻔﻴﺴﻪ و‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻈﺎهﺮ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ از ﻗﺒﻴﻞ ﻃﺒﺎﺑﺖ و ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺿﻴﺎت و‬
‫هﻨﺪﺳﻪ و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی اﺳﺎﻃﻴﺮی و درام و روش ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪارس هﻴﮑﻞ‬
‫ﺗﺮاﺷﯽ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻴﻖ رﻳﺸﻪ دواﻧﺪ و روح ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺑﺎﺧﺘﺮی و‬
‫ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﺎ هﻢ ﺣﻞ و ﻣﺰج ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻠﻤﺎت )ﻳﻮﻧﺎن( و )ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ( ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت )ﮔﺮﻳﺲ( و )ﮔﺮﻳﮏ( و )هﻠﻦ( و‬

‫)اﻟﻴﺎد( هﻴﭻ راﺑﻄﻪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮﻩ ﻧﺎم ﻗﺪﻳﻢ )ﻳﻮاﻧﺎ( و )ﻳﻮاﻧﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎر‬
‫اول در ادب ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ و در ﺁﺛﺎر ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‬
‫ﻣﺎ ﻗﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر هﻴﮑﻞ ﺗﺮاﺷﯽ ﻣﺪرﺳﻪ‬
‫هﺎی )ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﺎﺧﺘﺮ( و )ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﻮداﺋﯽ( ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮐﺜﺮت از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ و ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ذوق ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﮐﺪام‬
‫اﻧﺪازﻩ در ﻣﻌﻴﺎر هﻴﮑﻞ ﺗﺮاﺷﯽ ﻣﺎ ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﻴﺸﺪ و ﺗﺮﻗﯽ ﺁن هﻢ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺳﻘﻮط ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﻮد و هﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ زﺑﺎن و رﺳﻢ‬
‫ﺧﻂ و ﻣﻮﺳﻴﻘﯽ و اﺳﺎﻃﻴﺮ و ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم‪ .‬ﺁﻳﺎ از ‪) 250‬ق ‪ -‬م(‬
‫ﻼ ﺑﺮای دو ﺻﺪ ﺳﺎل‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در دورﻩ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﺎﺧﺘﺮی اﻗ ً‬
‫زﺑﺎن رﺳﻤﯽ درﺑﺎری ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد ؟ و ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁن‬
‫رﺳﻤﻴﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ؟ و ﺑﺎ زﻳﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ ارﺑﺎب اﻧﻮاع و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﯽ ﺷﺪ ؟ ﺁﻳﺎ در اﻳﻦ اوﻗﺎت دراﻣﻪ هﺎ‪ ،‬ﺗﻴﺎﺗﺮ و ﻧﻤﺎﻳﺸﺎت در‬
‫هﻮای ﺁزاد‪ ،‬رﻗﺺ و ﺁﺗﻦ و ﺑﺎزی هﺎی ورزﺷﯽ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺸﺪﻩ ﺑﻮد؟ ﺁﻳﺎ‬
‫ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺣﺎل در ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻣﺎ و اﺳﺎﻃﻴﺮ و داﺳﺘﺎن و ﻗﺼﺺ و‬
‫اﻧﺪرز و ﺣﮑﻢ ﺁن در ﮐﺘﺐ ﻓﺎرﺳﯽ و اﺳﮑﻨﺪر ﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﻣﻨﺜﻮر و ﻣﻨﻈﻮم ﻣﺎ‬
‫دوام ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ؟ ﺧﻼﺻﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻈﺎهﺮ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ از ﮐﻨﺎرﻩ )ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ( ﺑﺎ ﺧﻮد ﺁوردﻧﺪ در ﭘﻨﺎﻩ ﺣﺼﺎر ﮐﻮﻩ هﺎی‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﺳﮑﻨﺪرﻳﻪ هﺎی اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻳﺎﻓﺖ و ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ در‬
‫ﻣﺮور ﻗﺮون هﻤﺎن ﻃﻮر ﻋﺮق ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺟﻤﻌﻴﺖ ﮐﺸﻮر ﺣﻞ و ﻣﺰج ﺷﺪ‬
‫و اﻓﮑﺎر و ﺁﺛﺎر ادﺑﯽ و ذوﻗﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﮑﺎر و ﭘﻨﺪار ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺤﻔﻮظ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻣﻌﻴﻦ و ﺻﻨﺎﻳﻊ‬
‫ﻣﺴﺘﻈﺮﻓﻪ و ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم و دﻳﺎﻧﺖ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺁوردﻧﺪ وﻟﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺮرات‬
‫ﻣﺪﻧﻴﺖ ﮐﻬﻦ ﭼﻪ در ﺻﻨﻌﺖ و ادﺑﻴﺎت و ﭼﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم و دﻳﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﺎﺧﺘﺮی در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬زﺑﺎن‬
‫ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ را در‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟ اﻟﺒﺴﻪ و دﻳﺎﻧﺖ هﺎی ﺷﻴﻮاﺋﯽ و ﺑﻮداﺋﯽ را‬
‫ﺑﻌﻀًﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ؟ ﺑﻌﻀﯽ از ارﺑﺎب اﻧﻮاع اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺑﺎﺧﺘﺮی ﻣﺎ در‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺁﻧﻬﺎ ﻇﺎهﺮ ﻧﺸﺪ و رواﻳﺎت ﺑﺮ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺸﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻪ اﻓﮕﻨﺪ؟ در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮات ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻪ ادﺑﻴﺎت و ﺻﻨﺎﻳﻊ و ﻋﻠﻮم ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺗﺤﻮل ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻣﺠﺮای ﺟﺪﻳﺪی ﻳﺎﻓﺖ و اﻧﺒﺴﺎط ﭘﻴﺪا ﮐﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﻤﺎس اﻓﮑﺎر در ﭘﺮورش‬
‫ﻋﻠﻮم ﻣﺒﺪأ ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﮐﻤﺎل اهﻤﻴﺖ دارد‪ .‬ﺧﺼﻮص ﮐﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺛﺮات هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ رﻧﮓ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻔﺎد ﺁن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺒﺴﺎط اﻓﮑﺎر و ادﺑﻴﺎت و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻔﻴﺴﻪ ﻣﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ اﻳﻦ ﻋﻤﻮﻣﻴﺎت را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺼﻮﺻﯽ در ذﻳﻞ ﭼﻨﺪ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫اﺳﻄﻮرﻩ هﺎ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ ﮐﻪ در اﺳﮑﻨﺪرﻳﻪ هﺎی ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻣﺘﻮﻃﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ اﺳﮑﻨﺪر‬
‫و ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ هﺎی ﻣﺤﻠﯽ راﺑﻄﻪ ﺷﺎن ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‬
‫و در ذﻳﻞ اﻳﺠﺎﺑﺎت ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ و ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﺎ اهﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺨﻠﻮط و ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ ﻣﻨﺤﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن‬
‫اﻓﮑﺎر و ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ داﺳﺘﺎن و اﺳﻄﻮرﻩ هﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻧﺎﻣﻬﺎی ارﺑﺎب اﻧﻮاع اﻳﺸﺎن‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻋﻮام ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﺎ ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد اﺳﻤﺄ و اﺷﮑﺎل ارﺑﺎب اﻧﻮاع‬

‫ﺣﺎﻣﯽ ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد را ﻃﻮری ﻣﻌﻤﻮل ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ ﻧﺎم و ﺗﺼﻮﻳﺮ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺻﻨﻌﺖ ﮔﺮان ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎی ﺑﺎﺧﺘﺮی و اﺳﺘﺎدان‬
‫هﻴﮑﻞ ﺗﺮاﺷﯽ ﺑﺎﺧﺘﺮی و ﮔﻨﺪهﺎری از راﻩ هﻴﮑﻞ ﺗﺮاﺷﯽ و ﻧﻘﺎﺷﯽ در‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻔﮑﻮرﻩ هﺎی ﺟﺪﻳﺪ ﺳﻬﻢ زﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮاری ﮐﻪ ﻣﺪاﻟﻬﺎی ﮔﭽﯽ‬
‫ﻣﮑﺸﻮﻓﻪ از ﺑﮕﺮام ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ هﺎی اﺳﻄﻮرﻩ هﺎی‬
‫ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژی از ﮐﻨﺎرﻩ هﺎی ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ وارد و در ﺗﺰﺋﻴﻦ‬
‫اﻃﺎﻗﻬﺎی ﻗﺼﺮهﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ و ﺟﺎذﺑﻪ ﻗﻮی ﺗﺮ از ﺁن ﺑﺮای ﮐﺸﺶ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﺮف اﻳﻦ اﺳﻄﻮرﻩ هﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻳﻮﻧﺎن و‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮی )دﻳﻮ دوت هﺎ( زوس ﭘﺮوﻣﺎﮐﻮس )‪ (Zeus Promachos‬را در‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ ﺿﺮب رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬زوس در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ روی ﺗﺨﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ روی ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت )اﻳﻮ ﮐﺮاﺗﻴﺪ( ﻣﻮﺳﺲ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪) .‬هﻠﻴﻮ ﮐﻠﺲ( ﺁﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻩ اﻳﻦ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻪ ﻗﺼﺮش هﻨﻮز در ﺷﻤﺎل هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﻮد‪ ،‬زوس را در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﺎﻳﺶ دادﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ اﭘﻮﻟﻮن ‪ Apollon‬رب اﻟﻨﻮع ﻃﻮﻓﺎن و‬
‫ﻃﺒﺎﺑﺖ و ادﺑﻴﺎت و ﺻﻨﻌﺖ روی اﮐﺜﺮ ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت اﻳﻮﮐﺮاﺗﻴﺪ ﻧﻘﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی )اﻳﻮﺗﻴﺪم( و ﭘﺴﺮش‬
‫)دﻣﺘﺮﻳﻮس(‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ )هﺮﮐﻮل( را در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻩ اﻧﺪ‪.‬‬
‫)هﺮﮐﻮل( و )دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس( ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪ رﺷﺎدت و ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ و ﻣﺴﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﻧﻈﺎﻳﺮ ﺁﻧﻬﺎ در ﻣﻌﺘﻘﺪات و ﻗﺼﻪ هﺎی رزﻣﯽ ﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ در‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ ﺻﺤﻨﻪ هﺎی ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﻗﺼﻪ هﺎی ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژ ی را از ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫)ﭘﺮوﻣﺘﻪ( را در ﻳﮑﯽ از ﻣﻐﺎرﻩ هﺎی هﻨﺪوﮐﺶ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻼ اﺳﻤﺶ )دﻳﻮﻧﻴﺴﻪ( ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﻣﯽ ﺷﻬﺮ )ﻧﺴﻴﻪ( ﻣﯽ‬ ‫)دﻳﻮﻧﻴﺰﻳﻮس( را ﮐﻪ اﺻ ً‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺁن را )ﻓﻮﺷﻪ( در ﻣﻠﺘﻘﺎی رودﺧﺎﻧﮥ ﮐﺎﺑﻞ و اﻟﻴﻨﮕﺎر در‬
‫ﻟﻐﻤﺎن ﺳﻔﻠﯽ ﻗﺮار ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ و‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ وارد اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﻮد‪ ،‬رب اﻟﻨﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻣﻬﺸﻮارا" و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺖ ﺣﺎﻣﯽ ﮐﻮهﻬﺎ در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﻴﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﮑﺎری ﺗﻮاﻧﺎ و ﺳﺮﻣﺴﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﺎن ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ در ﻣﻴﺎن درﺧﺘﺎن ﮐﻮهﯽ در‬
‫ﮔﺸﺖ وﮔﺬار ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﺎﺑﺪی در ﻗﻠﻞ ﮐﻮهﻬﺎ داﺷﺖ و‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻗﺼﺺ اﺳﺎﻃﻴﺮی "دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس" ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺨﻠﻮط و‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺰﻳﺪ ﺷﻬﺮت او در اﻳﻨﺠﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬روی ﻳﮏ ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ از ﺑﺪﺧﺸﺎن‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ و در ﺑﺮﻳﺘﺶ ﻣﻮزﻳﻢ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ دو ﭘﻬﻠﻮان ﻧﻘﺶ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺁﻧﻬﺎ را )هﺮﮐﻮل( و )دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس( و ﺑﺮﺧﯽ دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬
‫و ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪" .‬اﮔﺎﺗﻮ ﮐﻠﺲ" ﭘﺎدﺷﺎﻩ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻳﺎﺧﺘﺮی ﺷﮑﻞ‬
‫ﺟﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ ﺗﺎﺟﯽ از ﺷﺎﺧﻪ ﺳﺒﺰ ﺗﺎک ﮔﺮد ﺳﺮ دارد‪ ،‬روی ﺳﮑﻪ هﺎی‬
‫ﺧﻮد ﻧﻘﺶ ﮐﺮدﻩ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ هﻢ اﻣﮑﺎن دارد از "دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس" ﻣﺤﻠﯽ ﻳﺎ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬دو ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﮔﺎﺗﻮ ﮐﻠﺲ ﻳﮑﻨﻔﺮﺳﻴﺎﺣﯽ ﻣﻮﺳﻮم‬
‫ﺑﻪ )اﭘﻮﻟﻮﻧﻴﻮس‪ ،‬دوﺗﻴﺎن ‪ (Apollonuis Dotyane‬در ﻋﻼﻗﻪ ﭘﺎروﭘﺎﻣﻴﺰادی‬
‫روی ﮐﻮهﯽ از ﻣﻌﺒﺪی ﺑﻨﺎم "دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس" ﺣﺮف ﻣﯽ زﻧﺪ و ﺷﺮح ﻣﯽ دهﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻃﺮاف ﻣﻌﺒﺪ را درﺧﺘﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد "دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس" ﻏﺮس ﮐﺮدﻩ و‬
‫ﺷﺎﺧﻪ هﺎی ﻧﺎزک ﻋﺸﻘﻪ ﭘﻴﭽﺎن ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻻ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در زﻳﺮ ﺷﺎﺧﺴﺎر‬
‫درﺧﺘﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪ رب اﻟﻨﻮع را از ﺳﻨﮓ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻓﻪ ﺟﻮان هﻨﺪی ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از روی ﺷﺮح ﻗﻴﺎﻓﻪ واﺿﺢ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﺪ از ﻳﻦ دﻳﻮ ﻧﻴﺰوس‬
‫رب اﻟﻨﻮع ﺷﺮاب ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ هﻤﺎن "ﻣﻬﺸﻮارا" ﺣﺎﻣﯽ ﮐﻮهﺎی‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﻪ هﺎی ﮐﻮهﻬﺎ ﻣﻌﺎﺑﺪی داﺷﺖ و ﺣﺘﯽ )هﻴﻮان –‬
‫ﺗﺴﻨﮓ( در ﻗﺮن ‪ 7‬ﻣﺴﻴﺤﯽ از اﻧﺘﻘﺎل ﻳﮏ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺒﺪ از ﮐﻮﻩ )اروﻧﺎ(‬
‫ﻓﺮاز ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﻩ هﺎی زاﺑﻠﺴﺘﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻗﺮارﻳﮑﻪ در ﻣﻮرد "دﻳﻮﻧﻴﺰوس" ﺷﺮح ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ارﺑﺎب‬

‫اﻧﻮاع و اﺳﻄﻮرﻩ هﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪﻩ ﺑﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺎﻃﺮﻩ‬
‫هﺎی ﻣﻴﺘﻮﻟﻮژی وﻳﺪی و ﺑﻘﺎﻳﺎی داﺳﺘﺎن هﺎی اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﺮاذهﺎن‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﻢ ﺳﺮاﻳﺖ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪) .‬اﻧﺎهﻴﺘﺎ( رب اﻟﻨﻮع ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎﺧﺘﺮی و‬
‫ﺣﺎﻣﯽ رودﺧﺎﻧﮥ ﺁﻣﻮ درﻳﺎ ﺑﺸﮑﻞ دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻴﺮﮐﺶ ﺑﻪ دوش اﻓﮕﻨﺪﻩ‬
‫و ﺗﺎﺟﯽ ﺑﺎ هﺸﺖ ﺷﻌﺎع ﺑﺴﺮ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت دﻣﺘﺮﻳﻮس اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﻣﻴﺘﺮا ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻬﺮ ﺣﻴﺜﻴﺖ هﺮﮐﻮل را ﻧﺰد ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎی‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮی ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد و او را ﻃﻮری در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫روی دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﭘﻮﺳﺖ ﺷﻴﺮ‪ ،‬در دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﻋﺼﺎ و ﺑﺮ ﺳﺮش ﺗﺎﺟﯽ‬
‫ﺑﺸﮑﻞ اﺷﻌﮥ ﺁﻓﺘﺎب ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﻤﻴﺰات ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ هﺮﮐﻮل ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫و ﻋﻼﻳﻢ ﻧﻮر ﺁﻓﺘﺎب ﻣﻴﺘﺮی ﺑﺎﺧﺘﺮی در وﺟﻮد او ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و از‬
‫ﺗﺮﮐﻴﺐ هﺮ دو ﻳﮏ ﻧﻮع "ﻣﻴﺘﺮا ‪ -‬هﺮﮐﻮل" ﭘﻬﻠﻮان ﺷﺠﺎع و ﺷﻴﺮ اﻓﮕﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺎﺟﯽ ﻣﺠﻠﻞ و ﻣﻨﻮر ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫هﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ در ﻧﻤﺎﻳﺶ )زوس( اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﯽ وارد ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت‬
‫)ﺗﺘﺮا دراﮐﻢ( ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر درهﻤﯽ )اﻧﺘﻴﺎل ﮐﻴﺪاس( ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺣﻮزۀ‬
‫ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺶ روی زوس ﮐﻪ روی ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺳﺮوﻧﻴﻢ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪن‬
‫ﻓﻴﻞ ﺑﺤﻴﺚ ﺷﻌﺎر ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از )ﺳﺮﻓﻴﻞ( ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺶ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ از ﺧﻼل اﻳﻦ ﺗﺸﺮﻳﺤﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در دورۀ دو ﺻﺪ ﺳﺎﻟﮥ‬

‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی اﺳﻄﻮرﻩ هﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در اذهﺎن ﻣﺮدم‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن رﻳﺸﻪ دواﻧﻴﺪﻩ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ داﺳﺘﺎن هﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺎ ﭼﻪ در ﺑﺎﺧﺘﺮ و‬
‫ﭼﻪ در ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ و ﮔﻨﺪهﺎرا هﻤﻪ ﺟﺎ ﭘﻴﺮاﻳﻪ هﺎی ﺟﺪﻳﺪی در ﺁن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﻌﮑﺎس اﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮات ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﮥ ذهﻨﯽ و ﻓﮑﺮی و ادﺑﯽ در دورﻩ هﺎی ﺑﻌﺪ‬
‫ﺣﺘﯽ اﻋﺼﺎر اﺳﻼﻣﯽ هﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎراﻧﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﻌﺮای ﻣﺎ‬
‫ﮐﻪ در دورﻩ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﮑﻨﺪرﻧﺎﻣﻪ هﺎی ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﻗﺼﻪ هﺎﺋﯽ ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ای ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﻗﺼﺺ و ﺣﮑﺎﻳﺎت دوام‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ورود و ﺗﻮﻃﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در‬
‫ﺻﻨﺎﺋﻊ ﻧﻔﻴﺴﻪ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎز ﮐﺮد‪ ،‬در ﻃﺮز ﺗﺨﻴﻞ و اﻓﮑﺎر و در ﮐﺘﺐ‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﻗﺼﺺ ﮐﻪ روح را ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ وارد ﮐﺮد و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺪﻳﺪ در ادﺑﻴﺎت ﻣﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪.‬‬

‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬

‫ﺳﺎل ‪) 250‬ق – م( ﻳﻌﻨﯽ ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﺎﺧﺘﺮی در ﺁن‬
‫اﻋﻼم ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﺷﺮوع رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ روی ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﺪ‬
‫ﺳﺎل اول اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎی ﺷﺎهﯽ "دﻳﻮدوت" و "اﻳﻮﺗﻴﺪم" ﺗﻨﻬﺎ زﺑﺎن و‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ را در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ "دﻣﺘﺮﻳﻮس" رﺳﻴﺪ‪ .‬وی اوﻟﻴﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در روی دﻳﮕﺮ‬
‫ﺳﮑﻪ هﺎی ﺧﻮد رﺳﻢ اﻟﺨﻂ و زﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﺁن وﻗﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﻌﻨﯽ‬
‫)ﺧﺮوﺷﺘﯽ( و "ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ" را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ از‬
‫‪) 250‬ق – م( ﺗﺎ ﺣﻮاﻟﯽ ﺁﻏﺎز ﻋﻬﺪ ﻣﺴﻴﺢ در ﻣﺪت دو ﻧﻴﻢ ﻗﺮن ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺻﺎف و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻧﺎ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺷﺎهﺎن و اﻣﺮای ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮی اﻋﻢ از اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰﺷﺎن در ﺷﻤﺎل ﻳﺎ در ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪت و ﺑﻌﺪ از ﺁن ﭘﺎرﺗﻬﺎ‪ ،‬اﺳﮑﺎﺋﻴﻬﺎ و ﭘﻬﻠﻮاهﺎ‬
‫هﻤﻪ اﻳﻦ روﻳﻪ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺁﻏﺎز دورۀ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ اﻧﺤﻄﺎط‬
‫زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪ وﻟﯽ هﻨﻮز ﺑﺮای ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن دﻳﮕﺮ‬
‫ﻼ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁن دوام داﺷﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎی ﺁن ﮐﻢ ﮐﻢ و‬ ‫اﻗ ً‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺴﻮس ﺗﻐﻴﻴﺮﮐﺮد و ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﻌﻀﯽ ﺣﺮوف ﻧﻮ هﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺁن ﺑﻪ ﻧﺎم رﺳﻢ اﻟﺨﻂ )ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ( ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪﻩ‬
‫)‪(17‬‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎ اﺧﻴﺮ ﻋﺼﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﯽ دوام ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺘﺸﺎر زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪان ﺧﻮب ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻃﯽ دو‬
‫ﻗﺮن )ق – م( رﺳﻤﻴﺖ درﺑﺎری داﺷﺖ و در ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ هﺎ و در دﻓﺎﺗﺮ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت )ﭘﻠﻮﺗﺎرک( ﻣﻤﺜﻠﻴﻦ و رﻗﺎﺻﻪ هﺎی‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در هﻨﺪ ﺑﻪ اﺟﺮای ﻧﻤﺎﻳﺸﺎت ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﺒﻬﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻈﺎهﺮات در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻳﻮﻧﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮی ﺑﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮز اوﻟﯽ اﺟﺮا ﻣﻴﺸﺪ و ﺁن هﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺣﺘﻤًﺎ ﻋﺪﻩ ای از ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ هﻢ ﺁن را ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺳﺎﺣﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﺁن ﻣﺤﺪود ﺑﻮد و ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻇﻬﻮر ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ و رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ روی ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻣﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣﺎل ﮐﻠﻤﺎت‬
‫زﻳﺎد درﺑﺎری‪ ،‬اداری‪ ،‬اﻟﻘﺎب و ﻋﻨﺎوﻳﻦ رﺳﻤﯽ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ‪،‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻃﺒﯽ وارد ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﻌﺪ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ هﻨﻮز هﻢ ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم در ﻃﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی ﺧﺮوﺷﺘﯽ دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ و هﻮوﻳﺸﮑﺎ ﻧﺎم هﺎی‬
‫ﻣﺎهﻬﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ )اﭘﻪ اﻣﺎس( و )ارﺗﻪ ﻣﯽ زﻳﻮس( در ﻣﺘﻦ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ و در‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺣﺎل ﺁﺛﺎر رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻢ دﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ و ﺁن هﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻳﮏ ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻔﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ در ﺣﻮاﻟﯽ ﺧﺮاﺑﻪ هﺎی ) ﻧﻤﻠﮏ (‬
‫)‪ (18‬ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ و از ﭼﻨﺪ ﺣﺮف ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ و اﺧﻴﺮًا ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺁن در ﻳﮑﯽ از‬
‫ﻣﺠﻠﻪ هﺎی ﺁﻣﺮﻳﮑﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬

‫زﺑﺎن و ادب ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‬

‫ﺗﻔﮑﻴﮏ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ از ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬زﺑﺎن و ادب ﭘﺮﺛﻮی‪ ،‬ﺁﻳﺎﺗﮑﺎر‬

‫زرﻳﺮان‬

‫ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ و‬ ‫‪Palov‬‬ ‫ﭘﻬﻠﻮی ﺻﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ )ی( ﻧﺴﺒﺘﯽ از اﺳﻢ ﭘﻬﻠﻮ‬
‫)ﭘﻬﻠﻮ( ﺷﮑﻞ ﻣﺘﺎﺧﺮ ﮐﻠﻤﻪ )ﭘﺮﺛﻮﻩ( ‪ Parthava‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺮﺛﻮﻩ ﻳﮑﯽ از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﺎﺧﺘﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺎﺟﺮت و ﺑﯽ ﺟﺎ‬

‫ﺷﺪﻧﻬﺎ و ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺧﺎﮐﻬﺎی ﺑﻴﻦ ﺣﻮزۀ‬
‫هﺮی رود و ﺳﻮاﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺑﺤﻴﺮﻩ ﺧﺰر ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از وﻻﻳﺎت ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ‬
‫ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻣﺴﮑﻦ ﻧﻬﺎﺋﯽ اﻳﺸﺎن )ﭘﺮﺛﻴﻪ( ﻳﺎ )ﭘﺎرﺗﻴﺎ( ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪.‬‬
‫ارﺳﺎس ﺑﻠﺨﯽ ﻣﻮﺳﺲ ﺳﻼﻟﻪ )ﭘﺮﺛﻮﻩ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﭘﺎرﺗﻬﺎی‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎهﺎن دﻳﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ از ﻋﺮق )ﭘﺎرت و ﺳﺎک( ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﻴﺴﺘﺎن و اراﮐﻮزی )ﺣﻮزﻩ ارﻏﻨﺪاب( ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫)ﭘﻬﻠﻮا( ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ )ﭘﺮﺛﻮﻩ( )ﭘﺮﺛﻮی( ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎس ﺗﺒﺪل ﺣﺮوف و ﺗﺒﺪل ﺻﻮت ﮐﻠﻤﺎت )ﭘﻬﻠﻮی( ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﻻ در‬‫ﺁﺛﺎر زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی واﻗﻌﯽ و ادب ﺁن ﺗﺎ اﻳﻦ اواﺧﺮ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ اﻳﻦ اﺳﻢ و ﺻﻔﺖ را در ﻣﻮرد زﺑﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ و ادﺑﻴﺎت ﺁن ﮐﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎوی ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﺑﻮد و ﺁن هﻢ ﻏﺎﻟﺒًﺎ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﻗﺮون اوﻟﻴﻪ هﺠﺮی ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﮐﺸﻒ ﺷﻮاهﺪ زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی ﮐﻪ در ﺧﺮاﺑﻪ هﺎی )ﺗﻮرﻓﺎن( ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﻣﺪﻗﻘﻴﻦ اروﭘﺎﺋﯽ ﺻﻔﺖ ﭘﻬﻠﻮی را ﺑﺮای زﺑﺎن اﺻﻠﯽ ﺁن ﺗﺨﺼﻴﺺ‬
‫دادﻩ و زﺑﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ را ﻣﺤﺾ )ﭘﺎرﺳﻴﮏ( ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل‬
‫ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﭘﻬﻠﻮی ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ادب ﺗﺎ اﻳﻦ اواﺧﺮ ﻓﻘﻂ‬
‫در ﻣﻮرد زﺑﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ اوﺳﺘﺎﺋﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﮑﺸﺎف ﻧﻤﻮدﻩ و زﺑﺎن و ادب ﭘﻬﻠﻮی دو ﺷﻖ و دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮑﯽ ادب و زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺁن را ﭘﻬﻠﻮی ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻧﻴﺰ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ و دﻳﮕﺮی زﺑﺎن و ادب ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺟﻨﻮب ﻣﻌﺮوف‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺎد ﺁﺛﺎر ﺁن ﮐﻪ ﻋﺠﺎﻟﺘًﺎ ﺷﻮاهﺪی از ﺁن در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻠﮑﻪ در ﻗﺮون اوﻟﻴﻪ هﺠﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻗﺮاری ﮐﻪ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻳﻢ اﺳﺎﺳًﺎ ﻣﻴﺎن )ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ( و )ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ(‬
‫ازروی ﻣﻨﺸﺄ زﺑﺎن و ﻣﺒﺪأ ﻇﻬﻮر ﻓﺮق اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﻼ زﺑﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮدﻩ و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرس‬ ‫ﭘﺎرﺗﯽ ﻳﺎ )ﭘﺮﺛﻮی( اﺻ ً‬
‫ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اوﻟﯽ ﭘﻬﻠﻮی اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و دوﻣﯽ ﭘﻬﻠﻮی ﻓﺎرس‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﻄﻮر ادﺑﯽ زﺑﺎﻧﻬﺎ‬
‫اهﻤﻴﺖ دارد و ﺑﻌﺪهﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ زﺑﺎن و ادب دری در ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫)اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﮐﻤﮏ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻤﻴﺪن اﺧﺘﻼف رﻳﺸﻪ اﻳﻦ دو ﭘﻬﻠﻮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﺎ زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎی ﺑﺎﺧﺘﺮی دارد‪ ،‬ﺣﺎل‬
‫ﺁﻧﮑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻟﻬﺠﻪ ای از ﻓﺮس ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از دﻳﮕﺮی در‬
‫ﺁن ﻧﺎﺣﻴﻪ زاﺋﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﭘﺮﺛﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﻃﯽ‬

‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ارﺗﺒﺎط ﺑﺎهﻤﯽ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل ادﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁﻣﺪ و زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ دوﻟﺖ ﭘﺎرت ﺣﻴﺜﻴﺖ زﺑﺎن رﺳﻤﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻴﺠﺎ‬
‫ﺷﺪن ﻣﺮﮐﺰ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﭘﺎرﺗﯽ از ﺧﺮاﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻓﺎرس در‬
‫ﺣﺼﺺ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﻣﺮﮐﺰی اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻧﺸﺮ ﺷﺪ و ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫زﻳﺎد اﻓﮕﻨﺪﻩ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ در دورۀ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن در اﺛﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻌﺒﻴﺮی‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ادب ﭘﺎرﺗﯽ ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺷﮑﻞ و ﻗﻴﺎﻓﮥ ﺁن را ﻃﻮری ﻋﻮض ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺁن ﺗﺒﺤﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺟﺪﻳﺪ اروﭘﺎ در ﮐﺎر ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺎﺳًﺎ در رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﻢ ﻓﺮق داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺒﺪأ هﺮ دو رﺳﻢ اﻟﺨﻂ اراﻣﯽ ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺑﺨﺶ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺷﺮح ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ هﺮ دو‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺮ و ﮐﺎر دارﻳﻢ ﭼﻮن از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ زﻣﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ ﻇﻬﻮر اﻳﻦ دو‬
‫زﺑﺎن ﻓﺮق زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﭘﺮﺛﻮی و ادب ﺁن ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ و ﺑﺮای زﺑﺎن و ادب ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪﺗﺮ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮی را وﻗﻒ‬
‫ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫زﺑﺎن و ادب ﭘﺮﺛﻮی‬
‫از ﺁﻏﺎز ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮف در اﺛﺮ ﮐﺸﻔﻴﺎت ﭘﯽ در ﭘﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﭼﻴﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻋﻼﻗﻪ )ﺗﻮرﻓﺎن( ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁﻣﺪ‪ ،‬زﺑﺎﻧﻬﺎی‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺁرﻳﺎﺋﯽ و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﺨﺼﻮص ﺁﻧﻬﺎ اﻧﮑﺸﺎف زﻳﺎد‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ در ﻣﻴﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ هﺎ ﺁﺛﺎر )ﻣﺎﻧﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‬
‫ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ "ﺳﻄﺮ ﻧﺠﻴﻠﯽ" )‪ (19‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮوﻓﻴﺴﻮر‬
‫)ﺁﻧﺪرئ اس( ﺑﺎر اول وﺟﻮد دو زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﮐﺸﻒ و‬
‫اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮد‪ (20) .‬ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﻣﻨﺤﻴﺚ ﻗﺪاﻣﺖ و ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻴﺎﺳﯽ وﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎد وارد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺎد "ﮐﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ" ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪" :‬ﻳﮏ ﻋﺪۀ زﻳﺎد ﮐﻠﻤﺎت ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻴﺎت ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬اﻋﻢ از اﺳﻤﺎی اﺳﻠﺤﻪ و‬
‫وﺳﺎﻳﻞ ﻧﻘﻠﻴﻪ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻃﺒﯽ و ﻣﺤﺎورﻩ هﺎی ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ روزﻣﺮﻩ ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ اﻓﻌﺎل ﻋﺎدی ﮐﻪ در ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺮوج اﺳﺖ‬
‫ﺷﮑﻞ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺧﻮد را ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﯽ اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺗﻠﻔﻆ ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﻓﺎرﺳﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻔﻮذ ﺻﻮﺗﯽ ﻟﻬﺠﻪ‬
‫)‪( 21‬‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻟﻬﺠﻪ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ"‪.‬‬

‫ﻼ زﺑﺎن ﺣﺼﻪ ای از ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن‬ ‫زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﻳﺎ )ﭘﺮﺛﻮی( اﺻ ً‬

‫)اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل ﻏﺮب و ﺑﻌﺪ در ﺣﺼﺺ ﻏﺮﺑﯽ‬
‫هﻢ ﺣﺮف زدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﻣﺮﮐﺰ ﺁن هﻤﺎن )ﭘﺎرﺗﻴﺎ( ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫ﻼ از ﻗﺮن ‪) 3‬ق – م( ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 3‬ﻣﺴﻴﺤﯽ در ﺣﺼﺺ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ زﺑﺎن اﻗ ً‬
‫ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺮوج ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﺨﺼﻮص در‬
‫ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﮔﻨﺪهﺎری ﺑﺎ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ رواج داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو زﺑﺎن ﺑﺎ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﺎی ﻣﺮﺑﻮﻃﮥ ﺧﻮد ﺑﺎ زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از هﺠﻮم اﺳﮑﻨﺪر ﮐﻢ ﮐﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﭘﺎرت و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺁﻧﻬﺎ از‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻏﺮب ﻓﺎرس در ﺷﻤﺎل و ﻣﺮﮐﺰ اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﻨﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻮن ﭘﺎرﺗﻬﺎ اواﺋﻞ "ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺎب" ﺑﻮدﻧﺪ و ﻟﻘﺐ )ﻓﻴﻞ هﺎن( را رﺳﻤ ًﺎ‬
‫ﻼ اواﺋﻞ در ﻓﺎرس ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻧﻴﺎﻓﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی اﻗ ً‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺎرﺗﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮد و ﺑﺤﻴﺚ زﺑﺎن رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺑﺮ زﺑﺎن وﻻﻳﺖ ﻓﺎرس‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻧﻮن زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁن ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎد وارد ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺮﺛﻮی در‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎﻟﻐﺮﺑﯽ و ﻏﺮﺑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻤﺎﮐﺎن اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص‬
‫ﮐﻪ دودﻣﺎن )ﭘﻬﻠﻮا( از ﭘﺎرﺗﻬﺎی ﻏﺮﺑﯽ ﺟﺪا ﺷﺪﻩ و در ﺣﻮزﻩ هﻴﺮﻣﻨﺪ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ زاﺑﻞ و ﮐﺎﺑﻞ و ﺳﻨﺪ ﻧﻔﻮذ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﻃﯽ ﻳﮑﯽ دو ﻗﺮن اول )ق – م( و ﻗﺮن اول ﻣﺴﻴﺤﯽ در اﺛﺮ ورود‬
‫اﺳﮑﺎﺋﯽ هﺎ و ﺗﺨﺎرهﺎ و ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی دﻳﮕﺮ اﺳﮑﺎﺋﯽ و ﺗﺨﺎری در‬
‫ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و از ﺗﻤﺎس و اﺧﺘﻼط ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺮﺛﻮی زﺑﺎن‬
‫ﺳﻐﺪی ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪ ﮐﻪ از ﺁن ﭘﺎﻳﺎﻧﺘﺮ ذﮐﺮ ﺧﻮاهﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻘﺎرن اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻪ هﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺴﻄﻮری هﺎ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ وارد ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪ و ﺁﺋﻴﻦ ﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎی ﻣﺰدﮐﯽ ﺑﺪان در ﺧﺎک ﺧﻮد ﻣﺠﺎل ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن را‬
‫ﮐﺎﻧﻮن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داد و از اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﺎورأ اﻟﻨﻬﺮ و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﭼﻴﻦ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی و ﺳﻐﺪی در اﻳﻦ ﻓﻀﺎی ﺟﺪﻳﺪ وارد دورﻩ ﻓﻌﺎل ادﺑﯽ و‬
‫ﻣﺬهﺒﯽ ﺧﻮد ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺧﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺑﺎ ﻧﻮاﻗﺼﯽ ﮐﻪ در ادای ﺗﻠﻔﻆ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﺠﺎورت ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺑﻮد ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ و‬
‫اﺑﺘﮑﺎر "ﻣﺎﻧﯽ" ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻂ )ﺳﻄﺮ ﻧﺠﻴﻠﯽ( ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﺁﺛﺎر‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در اﻳﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ از ﺧﺮاﺑﻪ هﺎی ﺗﻮرﻓﺎن اﺷﺎرﻩ ﮐﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻮ ﺷﻴﺪر ‪ Schaeder‬زﺑﺎن ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن ﺧﺮاﺳﺎن را ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﮐﺮدﻩ و اﻇﻬﺎر ﻣﯽ دارد ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺣﻮاﻟﯽ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎک ﻣﻐﺮب )اﻳﺮان( ﺑﻴﺸﺘﺮ دوام ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﻣﺎﻧﯽ اﻳﻦ‬
‫)‪( 22‬‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺎهﮕﺎﻩ ﭘﻴﺮوان او ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﺎﺗﮑﺎر زرﻳﺮان‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮی ﮐﻪ در زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ و از ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی ادﺑﯽ‬
‫اﻓﮑﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﻳﺴﺖ ﺑﻨﺎم )اﻳﺎﺗﮑﺎر‬
‫زرﻳﺮان(‪ .‬زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ هﻤﺎن ﻃﻮرﻳﮑﻪ در ﻣﺘﻮن‬
‫ﻣﺎﻧﻮی ﺗﻮرﻓﺎن از ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﻨﻔﮏ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬از ﺧﻼل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪﻗﻴﻖ‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ هﻢ ﺁﺷﮑﺎرا اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ )ﻳﺎدﮔﺎر زرﻳﺮ( ﺑﺸﮑﻞ ﻣﻮﺟﻮدﻩ ﻋﺎدی‬
‫ﺧﻮد ﻣﻠﻔﻮف در زواﻳﺪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺮن ‪ 6‬ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬
‫و ﺁﻧﺮا ﺗﺎ اﻳﻦ اواﺧﺮ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﺜﻮر ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺜﻞ )ﭘﻠﻴﺎرو( اﻳﻄﺎﻟﻮی و )ﮔﺎﻳﮕﺮ( ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ از روی ﮐﻠﻤﺎت و‬
‫ﺁهﻨﮓ ﻗﺪاﻣﺖ ﻟﻬﺠﻪ ﺁﻧﺮا ﺣﺪس زدﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ "ﺑﻦ وﻧﻴﺴﺖ" ﻓﺮاﻧﺴﻮی‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ )اﻳﺎﺗﮑﺎر( اول ﻧﺜﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻈﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎز ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺷﻌﺮی ﺁن در )ﭘﺮﺛﻮی( ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﭘﻴﺶ از ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﯽ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ و در ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺮن ‪ 6‬م ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﺪﻳﺪ ﺁﻧﺮا ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در‬
‫ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪ .‬درﺑﺨﺶ ﺳﻮم دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﭼﻄﻮر ﻳﺸﺘﻬﺎ دراﺛﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎی ﺑﻌﺪی‬
‫ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﻌﺮی ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد‪ .‬هﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﻨﻈﺮ "ﺑﻦ وﻧﻴﺴﺖ"‬
‫اﻳﺎﺗﮑﺎر هﻢ در اﺛﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺟﺰء ﻣﺘﻦ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﮑﻞ ﺷﻌﺮی و ﻣﻨﻈﻮم ﺧﻮد را ﮔﻢ ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﮑﻪ از ﮐﻠﻤﺎت و‬
‫ﻋﺒﺎرات زاﻳﺪﻩ ﺁن دورﻩ ﭘﺎک ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬واﺿﺢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮم اﺳﺖ و ﻣﺼﺮع‬
‫ﻼ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﻗﺒﻞ از‬‫هﺎی اﺑﻴﺎت ﺁن هﻔﺖ هﺠﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﺻ ً‬
‫ﻇﻬﻮر ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﻨﻈﻮم ﺣﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮓ هﺎی ﮔﺸﺘﺎﺳﭙﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻩ )ﮐﺎوی(‬
‫ﺑﻠﺨﯽ و ﺑﺮادرش )زرﻳﺮ( و ﺑﺮادرزادﻩ اش )ﺑﺴﺘﻪ واری( و ﭘﺴﺮ اﺧﻴﺮ‬
‫اﻟﺬﮐﺮ )ﺳﭙﻨﺪات( اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر اﺳﺖ ﺑﺎ ارﺟﺎﺳﺐ ﺧﻴﻮﻧﯽ ﺗﻮراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ دودﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻠﺨﯽ را از ﻗﺒﻮل ﺁﺋﻴﻦ اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎزد‬
‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﮓ در ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺸﺘﺎﺳﭙﻪ و ﺷﻬﺰادﮔﺎن ﺑﻠﺨﯽ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ "ﺑﻦ وﻧﻴﺴﺖ" ﻳﺎﺗﮑﺎر زرﻳﺮ را "ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﮔﺸﺘﺎﺳﭙﻪ" و‬
‫"ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ ﭘﻬﻠﻮی" ﺧﻮاﻧﺪﻩ و ﭼﻮن ﭘﻬﻠﻮان ﻣﻴﺪان رزم زرﻳﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫)اﻳﺎﺗﮑﺎر زرﻳﺮان( ﻳﻌﻨﯽ )ﻳﺎدﮔﺎر زرﻳﺮ( ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺁﻧﺮا )زرﻳﺮ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ( هﻢ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﻧﺎﻣﻪ دﻗﻴﻘﯽ ﻳﺎ هﺰار ﺑﻴﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﻠﺨﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ هﺎی ﮔﺸﺘﺎﺳﭙﻪ ﺑﺎ ارﺟﺎﺳﺐ ﺑﺮﺷﺘﻪ ﻧﻈﻢ در ﺁوردﻩ در‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ هﻤﺎن )ﻳﺎدﮔﺎر زرﻳﺮ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻐﺎﻳﺮت هﺎ در‬
‫روح داﺳﺘﺎن‪ ،‬در اﺳﺎس ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رواﻳﺖ ﻣﻴﺎن ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﻧﺎﻣﻪ دﻗﻴﻘﯽ و‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎدﮔﺎر زرﻳﺮ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ دﻗﻴﻘﯽ راﺳًﺎ از ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﭘﻬﻠﻮی )اﻳﺎﺗﮑﺎر( اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺄﺧﺬ ﺛﺎﻧﻮی ﺑﺪان دﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ‪" .‬اﻳﺎﺗﮑﺎر زرﻳﺮان" ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺣﻤﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ زﺑﺎن‬
‫ﭘﺮﺛﻮی‪ ،‬ﭘﻴﺮاﻳﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﺑﺎ ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﻧﺎﻣﻪ دﻗﻴﻘﯽ ﻗﻴﺎﻓﻪ‬
‫ادﺑﯽ زﺑﺎن دری اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺣﻤﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻄﻮر ﻋﻨﻌﻨﺎت رزﻣﯽ از ﻳﺸﺖ هﺎی اوﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﻨﺎﻣﻪ‬
‫هﺎ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ هﻔﺘﻢ‬

‫ادﺑﻴﺎت ﮐﻮﺷﺎﻧﻮ ﺑﻮداﺋﯽ‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻀﺎی ادﺑﯽ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ – ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و ادب ﺑﻮداﺋﯽ – ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ‬

‫و ادبء و ﻋﻠﻤﺎء ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻬﺎی ﻣﻌﺎﺑﺪ – اﺳﮑﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺎری – ﺳﻐﺪی‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻀﺎی ادﺑﯽ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﻨﻮان )ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ( و )ﺑﻮداﺋﯽ( هﺮ ﮐﺪام‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﻨﻔﺮد در ﺗﺤﻮل ﻣﺠﺮای ادﺑﯽ ﺳﻬﻢ ﺑﺎرز دارﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻳﮑﯽ ﺑﺪون دﻳﮕﺮی ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺘﺮک‬
‫"ﮐﻮﺷﺎﻧﻮ ﺑﻮداﺋﯽ" ﻣﻤﻴﺰات ﻣﺮﮐﺒﮥ دورﻩ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﺷﺮح ﻣﯽ دهﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻼ ﻟﻘﺐ ﻳﮑﯽ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻳﻮﭼﯽ ﺳﻴﺘﯽ و ﺑﺎز‬ ‫ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ "ﮐﻮﺷﺎن" اﺻ ً‬

‫اﺳﻢ ﺧﺎص ﻳﮏ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺎ ﺑﻨﺎم‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎی ﺑﺰرگ و ﺧﻮرد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و ﺑﺤﻴﺚ ﻣﻔﻬﻮم ادﺑﯽ ﻣﻘﺼﺪ از‬
‫ﻋﺼﺮ و ﺳﻬﻢ دﺳﺘﻪ اوﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دورﻩ ﺁﻧﻬﺎ از ﺁﻏﺎز ﻋﻬﺪ ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻗﺮن دوام ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺎ از ﺻﻔﺖ "ﺑﻮداﺋﯽ" در اﻳﻨﺠﺎ ﺁﺋﻴﻦ ﺑﻮداﺋﯽ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺤﻴﺚ زﻣﺎن از ﻗﺮن ﻳﮏ )ق – م( ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 9‬ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻣﺪت‬
‫هﺰار ﺳﺎل را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﺑﻠﮑﻪ ادﺑﻴﺎت ﺁﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﭼﻪ‬
‫ﻣﺬهﺒﯽ و ﭼﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺬهﺒﯽ ﮐﻪ دورۀ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺗﺤﻮل و اﻧﺒﺴﺎط ﺁن ﻳﺎدﮔﺎر‬
‫زﻣﺎﻣﺪاری و ﻋﺼﺮ هﻤﺎن ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎی ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺮﮐﺒﮥ "ﮐﻮﺷﺎﻧﻮ ﺑﻮداﺋﯽ" در ﻓﺼﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دورﻩ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺣﺪود ﺁﻧﺮا در ﻓﻮق ﻣﻌﻴﻦ ﮐﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻓﻀﺎی ادﺑﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ‬

‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﮑﻪ ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ ﻣﻘﺎرن ﺁﻏﺎز ﻋﻬﺪ ﻣﺴﻴﺢ روی ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ‬
‫ادﺑﯽ دورﻩ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﻴﺶ دﻳﺪﻳﻢ هﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ رﻧﮕﯽ و‬
‫در ﺣﺼﻪ ای از ﺧﺎک ﻣﻤﻠﮑﺖ دوام داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﮐﻪ رﻳﺸﻪ ﺁن ﺑﻼ‬
‫ﺷﺒﻬﻪ ﺑﻪ دورﻩ وﻳﺪی ﻣﯽ رﺳﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﻮب و ﺷﺮق هﻨﺪوﮐﺶ ﺑﺤﻴﺚ‬
‫زﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﻠﯽ ﺣﺮف زدﻩ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬زﺑﺎن "ﭘﺮﺛﻮی" ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻮﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺨﺼﻮص در ﺣﺼﺺ ﻏﺮﺑﯽ ﺧﺮاﺳﺎن دوام‬
‫داﺷﺖ‪ .‬زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از دو ﻧﻴﻢ ﻗﺮن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎی ﺑﺎﺧﺘﺮی ﮐﻪ‬
‫ﺁﻧﺮا ﺟﻨﺒﻪ رﺳﻤﯽ دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ زﻳﺎد ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺳﻴﺘﯽ‬
‫ﭘﻴﺶ ﻗﺮاول ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﻳﻌﻨﯽ اﺳﮑﺎﺋﻴﻬﺎ ﺑﺎ ورود ﺧﻮد ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﺧﻮد رادر‬
‫ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن )ﺑﺪﺧﺸﺎن‪ ،‬ﻗﻄﻐﻦ و ﺑﺎﺧﺘﺮ( و در ﺣﺼﻪ ﺋﯽ از وﻻﻳﺎت هﺮی و‬
‫ﺳﻴﺴﺘﺎن وارد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ و ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ رﺳﻤﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻣﻮازی هﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ در اﻣﻮر‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻗﻮﻣﯽ از ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﮐﺎر ﻣﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﺋﻴﻦ ﺑﻮداﺋﯽ ﺑﺸﮑﻞ ارﺗﻮدوﮐﺲ ﻗﺪﻳﻢ ﺧﻮد ﺗﺎزﻩ ﺑﻪ ﺣﻮاﺷﯽ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻀﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻳﻮﭼﯽ از رود ﺁﻣﻮ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﺳﺎس ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ را ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰی ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ادب ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ وارد ﮔﺮدﻳﺪ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺨﺼﻮص اﻳﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻨﺎم‬
‫)ﺳﻴﺘﯽ( و ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ )ﺗﺨﺎری( از ﺁن ﻳﺎد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﻮ وارد ﺑﻪ هﻤﻪ ﭼﻴﺰهﺎی ﻣﺤﻴﻂ اﺣﺘﺮام‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺧﻮد ﺁﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻃﺒﻖ روﺣﻴﺎت ﻗﻮم و‬
‫اﻳﺠﺎﺑﺎت زﻣﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻴﺎت ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط دادﻧﺪ و ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ از‬
‫ﻣﻴﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮدﻳﮑﻪ ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺬاق ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎی ﺑﺎﺧﺘﺮی ﻗﻮم "ﺑﺮﺑﺮ"‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و در واﻗﻊ هﻢ ﺑﺼﻔﺖ ﻳﮏ ﮐﺘﻠﻪ ﭼﺎدر ﻧﺸﻴﻦ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی ﻳﮏ‬
‫ﺣﻴﺎت ﺧﺸﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ورود ﺑﻪ ﺁرﻳﺎﻧﺎ و ﺗﻤﺎس ﺑﻪ ﺗﻬﺬﻳﺐ و‬
‫ﻣﻌﺎرف "ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﺎﺧﺘﺮی" و "ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﺑﻮداﺋﯽ" و "ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ هﻨﺪی" ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻋﺎم ﻣﺤﻮ ﺁﺛﺎر ذوﻗﯽ و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻔﻴﺴﮥ ﻣﻌﻤﺎری‪ ،‬ﺣﺠﺎری‪ ،‬هﻴﮑﻞ ﺗﺮاﺷﯽ و‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺬهﺒﯽ ﺁزادی ﻗﺎﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻮﺣﺎت‬
‫ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ در هﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎل اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ هﻢ ﺟﺰوﻩ اﻣﭙﺮاﻃﻮری او ﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫"ﺁﺷﻮﮐﺎ" ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺁﺋﻴﻦ ﺑﻮداﺋﯽ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﮥ دﻳﻨﯽ در ﻧﻔﺲ دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻮداﺋﯽ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻃﺮﻳﻘﻪ "هﻨﺎﻳﺎﻧﺎ"‪،‬‬
‫ﻃﺮﻳﻘﻪ )ﻣﻬﺎﻳﺎﻧﯽ( ﻳﺎ راﻩ ﺑﺰرگ ﻧﺠﺎت ﺑﺎ اﻓﻖ ﻧﻈﺮ وﺳﻴﻊ ﺗﺮ ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪ‪ .‬در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ هﻨﺮ و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻔﻴﺴﻪ ﺗﺮﻗﯽ ﻣﺪرﺳﻪ )ﮔﺮﻳﮑﻮ ﺑﻮدﻳﮏ( ﻳﺎدﮔﺎر ﻋﺼﺮ و‬
‫ﻗﺮن اوﺳﺖ و در زﻣﻴﻨﻪ ادﺑﻴﺎت ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﺑﺮهﻤﻦ هﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻓﻨﺎ ﺑﻮد‪ ،‬دﻓﻌﺘ ًﺎ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺣﻴﺎت ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﻧﮕﺎرش ﺁﺛﺎر ﻣﺬهﺒﯽ ﺑﻮداﺋﯽ راﻩ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﺎم ﻋﻠﻮم و ادﺑﻴﺎت‬
‫وارد ﺁن ﮔﺮدﻳﺪ و زﺑﺎن ﺷﻌﺮ و ﻗﺼﺎﻳﺪ و ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ و دراﻣﻪ و اﻓﺴﺎﻧﻪ و ﭘﻨﺪ و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و رﻳﺎﺿﯽ و هﻨﺪﺳﻪ و ﻃﺒﺎﺑﺖ و ﻧﺠﻮم ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ادﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺮک ﺁن ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ و ﺻﺤﻨﻪ ﻋﻤﻞ ﺁن‬
‫)ﮔﻨﺪهﺎرا( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﺑﺰرگ ﻧﻪ در هﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺁﻧﺮوز ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ زﺑﺎن‬
‫ﮐﻪ دﻳﮕﺮ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮای ﺑﻘﺎی ﺁن ﻧﺒﻮد‪ ،‬زودﺗﺮ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ وﻟﯽ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺁن ﺗﺎ اﺧﻴﺮ ﻋﺼﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ )اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﯽ( در‬
‫ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺁﻧﺮا‬
‫ﺑﺤﮑﻢ ﺗﻘﻠﻴﺪ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد دوام دادﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﮑﻞ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ اﺷﮑﺎل ﻧﻮ در ﺣﺮوف ﺁن ﺑﻤﻴﺎن ﺁﻣﺪ و ﺁن ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻨﺎم رﺳﻢ اﻟﺨﻂ )ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ( ﻣﻴﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮ ﺻﻮرت هﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﺧﻴﺮ ﻋﺼﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ از ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت زاﻳﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﺮﻋﮑﺲ رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﭼﻪ در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت و ﭼﻪ در ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽ ﺷﺪ و‬
‫در ﺧﺎک هﺎی ﻣﻔﺘﻮﺣﮥ هﻨﺪی ﺟﺰء اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺧﻂ )ﺑﺮهﻤﯽ(‬
‫ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﺧﻄﻮط ﻣﻬﻢ ﺗﺤﻮﻻت ادﺑﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﺼﺮ‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ و رؤس ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ذﻳﻞ ﺷﺮح ﻣﯽ دهﻴﻢ‪:‬‬

‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و ادب ﺑﻮداﺋﯽ‬

‫ﺁﺋﻴﻦ ﺑﻮداﺋﯽ ﮐﻪ در هﻨﺪ در ﻋﺼﺮ ﺷﺎهﺎن ﻣﻮرﻳﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﭘﻴﺪا ﮐﺮد ﺗﺎ وﻗﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در هﻨﺪ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺁن در دو زﺑﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬در ﺷﻤﺎل‬
‫در زﺑﺎن )ﻣﮕـﺪهﯽ( و در ﺟﻨﻮب ﺑﺰﺑﺎن )ﭘﺎﻟﯽ( ﮐﻪ ﺁﻧﺮا زﺑﺎن ﺳﻴﻼن هﻢ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎن ﺳﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺿﻤﻨﻨًﺎ در دﻓﺎﺗﺮ رﺳﻤﯽ و درﺑﺎری ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی ﺁﺷﻮﮐﺎ ﺑﻮﺟﻮد ﺁن ﺷﻬﺎدت ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺑﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻮال ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ در هﻨﺪ در دﺳﺖ ﺑﺮهﻤﻦ هﺎ ﻣﺤﺼﻮر و ﻣﺨﺘﻨﻖ ﺷﺪﻩ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺪﻗﻘﻴﻦ "ژوزف ﻣﻨﺴﻴﻦ" )‪ (23‬ﻣﯽ ﮔﻮﻳﺪ‪" :‬زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﻋﻬﺪ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ زوال ﺑﻮد زﻳﺮا ﻧﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻮد ﻧﻪ زﺑﺎن درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎهﺎن و ﻧﻪ زﺑﺎن ﺟﻨﺒﺶ هﺎی ﺑﺰرگ ﻣﺬهﺒﯽ‬
‫وﻗﺖ ﺑﻮداﺋﯽ و ﭼﻴﻨﯽ‪ ".‬ﺑﻪ اﺳﺎس ﺑﻌﻀﯽ رواﻳﺎت ﺑﻮدا ﺧﻮدش اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را در اﻣﻮر ﻣﺬهﺒﯽ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﺎت و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫هﻨﺪ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ هﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺒﺪأ ﺁﻧﻬﺎ ﺁرﻳﺎﻧﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻨﺠﺎ از )ﮐﺸﺎﺗﺮاﭘﻬﺎ(‬
‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن اﺳﮑﺎﺋﯽ و ﻳﺎ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ و ﺑﻬﺘﺮ از هﻤﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺰرگ اﻣﭙﺮاﻃﻮر‬
‫ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت او در ﺷﻤﺎل هﻨﺪ راﻩ اﻧﻘﻼب ﺑﺰرگ ادﺑﯽ‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را ﺑﺎز ﮐﺮد و ﺻﺤﻨﻪ اﻳﻦ اﻧﻘﻼب ﻧﻪ هﻨﺪ ﺑﺮهﻤﻨﯽ ﻧﻪ هﻨﺪ‬
‫ﺑﻮداﺋﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻳﺎ )ﮔﻨﺪهﺎرا( اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻏﺮﺑﯽ )اﻧﺪوس( ﻳﻌﻨﯽ اﻳﺎﻟﺖ ﮔﻨﺪهﺎرا از زﻣﺎﻧﻪ هﺎی ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﻮد واﻳﻦ زﺑﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻳﻦ دﻳﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫" ﭘﺎﻧﯽ ﻧﯽ" ﺑﺎﺷﻨﺪۀ )اﺗﮏ( ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺰرگ ﺻﺮﻓﯽ و ﻧﺤﻮی ﺗﺴﻤﻴﮥ‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را وﺿﻊ ﮐﺮد‪" .‬ﺳﻴﻠﻮن ﻟﻴﻮی" ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‪،‬‬
‫ﻇﻬﻮر ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ را در ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ ﻧﻪ در ﺷﺮق ﺑﻠﮑﻪ در ﻏﺮب هﻨﺪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻴﺪهﺪ و ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی اﻳﻦ زﺑﺎن در ﻃﯽ ﻗﺮون ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫)ﮐﺸﺎﺗﺮاﭘﻬﺎ( ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن اﺳﮑﺎﺋﯽ ﺣﻮزۀ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ‬
‫زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن هﻤﻴﻦ ﻋﻼﻗﻪ ﮔﻨﺪهﺎرا اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻮداﺋﯽ هﺎی هﻤﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در ﻋﺼﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ اول ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل زﺑﺎن ﺻﺎف ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ در ﺁﺛﺎر‬
‫ﻣﺬهﺒﯽ و ﻏﻴﺮ ﻣﺬهﺒﯽ ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ‪ (24).‬ﺗﺼﻤﻴﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل زﺑﺎن‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ در ﺁﺛﺎر ﻣﺬهﺒﯽ در ﻣﺤﻔﻞ ﺑﺰرﮔﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ‬
‫ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ در ﮐﺸﻤﻴﺮ ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﻠﻤﺎی ﮔﻨﺪهﺎری "ﻳﺎوازو"‪" ،‬وارد‬
‫ﻣﻴﺘﺮا" ﻳﺎ "ﭘﺎرﺳﻮا" ﻣﺸﺎور ادﺑﯽ اﻣﭙﺮاﻃﻮر اﻧﻌﻘﺎد ﻳﺎﻓﺖ و "اﺳﻮﻩ ﮔﻮﺷﺎ"‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ ﺑﺎب ﺷﻘﻮق ادﺑﯽ را ﺑﺮوی‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﺎز ﮐﺮد‪ .‬ﺷﮑﻮﻩ ادﺑﻴﺎت ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ از ﻋﺼﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﺁﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ زﺑﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺮهﻤﻦ هﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وارد‬
‫دﻓﺎﺗﺮ ﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم در ﺗﻤﺎم زﻣﻴﻨﻪ هﺎی ﻓﮑﺮی وارد ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻈﻢ اﺷﻌﺎر رزﻣﯽ‪ ،‬وﺻﻔﯽ و ﻋﺸﻘﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و در ﻧﺜﺮ ﻗﺼﺺ و‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ و دراﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻌﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻮم‪ :‬ﻃﺒﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻓﻠﮑﻴﺎت‪ ،‬رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﻣﻨﻄﻖ‬

‫داﻣﻨﻪ ادب را ﺧﻴﻠﯽ ﻓﺮاخ ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎی ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ وﺳﻌﺖ‬
‫داﻣﻨﻪ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و ادﺑﻴﺎت ﺁن اﻓﺰود‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻴﻦ و ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ اﺻﻠﻴﺖ ﺷﺎن‬
‫هﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ هﺮ ﻃﺒﻘﮥ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﺑﺎن هﻤﻪ‬
‫ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ادب ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻨﺰل ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮدﻳﮑﻪ هﻨﻮز هﻢ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺗﻤﺎم دورۀ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ روی‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت و در ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺬاﺷﺖ و در اواﺧﺮ‬
‫دورۀ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ و ﻇﻬﻮر ﻳﻔﺘﻠﯽ هﺎ ﭘﺮدﻩ هﺎی ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ روی ﺁﻧﺮا ﮔﺮﻓﺖ‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﻣﻴﺎن ﻧﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ و ادﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺄ‬

‫ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﺋﯽ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬
‫از ادﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺎ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﺷﻌﺮا و ارﺑﺎب ﻓﻦ و ذوق او را در ﻗﻄﺎر‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻮﻗﻴﻦ ﻋﻠﻢ و ادب ﺟﺎی ﻣﯽ دهﺪ‪ .‬ﺷﺎﻩ ﺧﻮدش ﻣﺸﺎور ادﺑﯽ‬
‫داﺷﺖ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ )ﭘﺎرﺳﻮا( ‪ Parsav‬ﮐﻪ اﺻ ً‬
‫ﻼ ﮔﻨﺪهﺎری ﺑﻮد‪) .‬وازوﻣﻴﺘﺮا(‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺮوف ﮔﻨﺪهﺎری ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺒﺤﺮ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫در اﻗﻄﺎر اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وی در ﻣﺤﻔﻠﯽ ﭘﻨﺞ ﺻﺪ‬
‫ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﺸﺎﻩ ﺑﺰرگ ﺑﺮای اﺻﻼح اﻣﻮر ﻣﺬهﺒﯽ در ﮐﺸﻤﻴﺮ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺪارت ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫در ﻗﻄﺎر ﻋﻠﻤﺎی اﻳﻦ وﻗﺖ ﻣﯽ ﺗﻮان از )ﻣﺎن ﺗﻨﮕﻪ ‪ (Mantanga‬و‬

‫)ﮔﻮﺑﻬﺎراﻓﺎ ‪ (Gobharava‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﻨﺪهﺎری ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬از ﺷﻌﺮا و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺮوف درﺑﺎر او ﮐﻪ از اراﺿﯽ ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ هﻨﺪی ﮔﺮد ﺁﻣﺪﻩ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ )اﺳﻮﻩ ﮔﻮﺷﺎ – ‪ (Asvagosha‬از هﻤﻪ ﻣﻌﺮوف ﺗﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺎﺗﺮی‬
‫ﺳﻴﺘﻪ ‪ (Matriceta‬راهﺐ و ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺎﻟﺨﻮردﻩ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮر‬
‫ﻓﺎﺗﺢ ﻗﺼﺎﻳﺪی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻨﻬﺎ دﺳﺘﻪ هﺎﺋﯽ از ﺷﻌﺮا‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﮔﻨﺪهﺎرا و ﮐﺎﭘﻴﺴﺎ و ﺑﻠﺦ و ﺑﺎﻣﻴﺎن در ﺧﺎﮐﻬﺎی هﻨﺪی اﻣﭙﺮاﻃﻮری‬
‫او ﻣﻴﺰﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻮداﺋﯽ و ادب ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در هﻤﻴﻦ زﻣﺎن‬
‫و دورﻩ هﺎی ﺑﻌﺪﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ و دﻳﺎر ﭼﻴﻦ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﭼﻴﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ هﺎ ﻣﻌﺎﺑﺪ‬
‫در ﻃﯽ ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ هﺰار ﺳﺎل ﮐﻪ ﺁﺋﻴﻦ ﺑﻮداﺋﯽ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ رواج داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺑﺪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ و ذوﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﺪ و‬
‫هﺮ ﻣﻌﺒﺪ ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻓﻀﺎی ﺧﺎﻣﻮش و ﺁرام ﺁن ﺻﺪهﺎ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫هﺰارهﺎ راهﺐ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و ﺷﺎﻋﺮ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﺮﻳﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﺛﺎر‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ هﺎی اﻳﻦ ﻣﻌﺎﺑﺪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻂ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻧﻔﻴﺴﻪ ﺑﻪ هﻤﮕﺎن‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺁﺛﺎر ادﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ روی ﻳﮏ ﻧﻮع ﭘﻮﺳﺖ ﻧﺎزک‬
‫درﺧﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻣﻌﺮض زوال ﺑﻮد ﺑﺎ ﺧﺮاﺑﯽ هﺎی ﻣﻌﺎﺑﺪ‬
‫هﻤﻪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪ .‬در ‪ 1930‬ﺑﺎر اول در ﻣﻌﺒﺪ )‪ (G‬ﺑﺎﻣﻴﺎن از ﻣﺠﺎورت‬
‫ﻗﺮﻳﺐ ﻣﺠﺴﻤﻪ ‪ 35‬ﻣﺘﺮی )ﺑﻌﺪُا ‪ 37‬ﻣﺘﺮی( ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ روی‬
‫ﭘﻮﺳﺖ ﻧﺎزک درﺧﺖ ﮐﺸﻒ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﻣﻮزۀ ﮐﺎﺑﻞ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﺁن را ) ﺳﻴﻠﻮن ﻟﻴﻮی( ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺁﺛﺎر‬
‫ﺑﻴﻦ ﻗﺮن ‪ 3‬و ‪ 8‬ﻣﺴﻴﺤﯽ در رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ )ﮐﻮﺷﺎﻧﺎ(‪ ) ،‬ﮔﻮﭘﺘﺎ (‬
‫و اﻧﻮاع رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﺁﺛﺎر ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﺎﻣﻴﺎن‬
‫در ﻋﺎﻟﻢ ادب اهﻤﻴﺖ زﻳﺎد دارد زﻳﺮا ﺑﺎر اول ﻳﻌﻨﯽ ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی ﮐﺘﺎب‬
‫)وﻳﻨﺎﻳﺎ( ﻳﮑﯽ از ﺁﺛﺎر ﻣﻌﺮوف ﺑﻮداﺋﯽ را در ﻣﺘﻦ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﺮار ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﻪ‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﮔﻮﭘﺘﺎ در ﻗﺮن ‪ 6‬ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻣﻌﺬاﻟﮏ ﺑﻪ اﺳﺎس‬
‫رواﻳﺎت ﻣﺼﻨﻒ اﺻﻠﯽ ﺁن )اﺳﻮﻩ ﮔﻮﺷﺎ( هﻤﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ و ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻋﺼﺮ ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ از ﺁن ﻧﺎم ﺑﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ در هﻤﺎن ﺳﺎل‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی دﻳﮕﺮ هﻤﻴﻦ ﮐﺘﺎب از ﺧﺮاﺑﻪ هﺎی ﻳﮏ ﻣﻌﺒﺪ ﻗﺪﻳﻤﻪ از‬
‫)ﮔﻠﮕﺖ( ﮐﺸﻒ ﺷﺪ‪ .‬اﺻﻞ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ هﺎی ﭘﺎﻟﯽ و ﭼﻴﻨﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ 500 -400 ،‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻀﻤﻮن ﺁن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮﻋﻈﻪ‬
‫و ﭘﻨﺪ و ﺣﮑﺎﻳﺎت اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬از روی ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎی ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻌﺒﺪ )‪ (G‬ﺑﺎﻣﻴﺎن واﺿﺢ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ‬
‫ﮐﻨﻴﺸﮑﺎ وارد ﺻﺤﻨﻪ ادﺑﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 8‬و‬
‫اواﻳﻞ ﻗﺮن ‪ 9‬ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺗﺎ اﻳﺎم ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر ﺁﺋﻴﻦ اﺳﻼﻣﯽ درﻳﻦ ﻧﻮاﺣﯽ دوام‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﺳﮑﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺎری‪ ،‬ﺳﻐﺪی‬

‫هﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ از زﺑﺎن وﻳﺪی ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ و‬
‫ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ وﺟﻮد و ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻳﮑﯽ ﺁن در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ در دورۀ ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮی و ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت و ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از زﺑﺎن‬
‫زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎﺋﯽ در ﺷﻤﺎل ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻮﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺎﺧﻪ هﺎﺋﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺁﻧﻬﺎ را در ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن ﻋﻠﻴﺎ در ﻟﻬﺠﻪ ﭘﺎﻣﻴﺮ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از ﺁن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮاﮐﺮﻳﺘﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﻮب ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﻮﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﻋﻤﻮم ﻳﺎﻓﺘﻪ و دوام‬
‫ﮐﺮد ﺷﺎﺧﻪ ای در ﺷﻤﺎل ﮐﺴﺐ ﺗﺮﻗﯽ ﻧﻤﻮد و ﺁن هﻤﺎن )ﭘﺮﺛﻮی( ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﭘﺎرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺁن در ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻞ ﺑﺤﺚ راﻧﺪﻳﻢ‪ .‬ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﺎرﺗﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻓﺎرس ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ وﻟﯽ‬
‫اﺻﻞ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ زﺑﺎن از ﻣﻴﺎن ﻧﺮﻓﺖ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در دورۀ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ هﻢ در ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﺮف زدﻩ ﻣﻴﺸﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰ ﺟﺪﻳﺪی‬
‫ﮐﻪ از ﻳﮑﯽ دو ﻗﺮن )ق – م( ﺑﺎ ورود ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺳﻴﺘﯽ‪ :‬ازی ﺋﯽ‪ ،‬ﭘﺎزﻳﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺨﺎری و ﺳﺎﮐﺎروﻟﯽ وارد ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺷﺪ‪ ،‬و در ﻋﺎﻟﻢ ادب اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ اﺳﻤﺎی‬
‫"اﺳﮑﺎﺋﯽ" و "ﺗﺨﺎری" ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن اﺳﮑﺎﺋﯽ را‬
‫زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺟﺰء ﺷﺎﺧﻪ ﻣﺸﺮﻗﯽ ﺧﺎﻧﻮادۀ اﻟﺴﻨﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﺷﻤﺎرﻧﺪ و‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎی ﺁﻧﻬﺎ را در ﻣﻴﺎن ﺑﻌﻀﯽ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی ﭘﺎﻣﻴﺮ ﺳﺮاغ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪ ،‬زﺑﺎن‬
‫ﺗﺨﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ هﺴﺘﯽ ﺁن در اﺛﺮ ﻣﺴﺎﻋﯽ ﭘﺮوﻧﻴﺴﻪ ﻣﻴﺌﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻴﮏ و‬
‫ﺳﭙﻴﮕﻞ روﺷﻦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﺎری زﺑﺎن ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺳﻴﺘﯽ ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﻴﻬﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در اواﻳﻞ ﺁن را )ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎﻟﯽ( و )ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺷﺮﻗﯽ( هﻢ‬
‫ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﺑﻪ هﻤﺎن اﺳﻢ )ﺗﺨﺎری( ﻧﺎﻣﺰد ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﺑﺎن ﻟﻬﺠﻪ‬
‫ای از زﺑﺎن هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ )ﺁرﻳﺎ( ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰء دﺳﺘﻪ )ﺳﻨﺘﻢ( در ﺧﺎﻧﻮادﻩ )اﻳﺘﺎﻟﻮ ﺳﻠﺘﻴﮏ( ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت هﻨﻮز در اﻃﺮاف اﻳﻦ زﺑﺎن اﻧﺒﺴﺎط ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‬
‫و روزی در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﻃﺮاف ﺁن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاهﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽ رود ﮐﻪ در اﺛﺮ اﺧﺘﻼط ﻟﻬﺠﻪ هﺎی زﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص )ﭘﺮﺛﻮی( ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎن و ﻟﻬﺠﻪ هﺎی اﺳﮑﺎﺋﯽ و ﺗﺨﺎری‬
‫زﺑﺎن ﺳﻐﺪی در ﺣﻮزﻩ اﮐﺴﻮس ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و دردو ﻃﺮﻓﮥ ﺁﻣﻮدرﻳﺎ‬
‫در ﺳﻐﺪﻳﺎن و ﺑﺎﺧﺘﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ اﻳﻨﺠﺎ اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﺗﺸﮑﻞ‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﺳﺘﺎد )ﮐﺮﺳﺘﻦ ﺳﻦ( ﺑﻌﺪ از ﺣﻮاﻟﯽ ﻗﺮن دوم‬
‫ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺑﺮای ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن زﺑﺎن ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻮداﺋﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮﺋﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺴﻄﻮرﻳﺎن ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﻣﺎورأ اﻟﻨﻬﺮ ﺑﺎ ﺁن ﺁﺛﺎر زﻳﺎدی‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺎﻧﯽ در ﻃﯽ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﯽ از رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺳﺮﻳﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻂ )ﺳﻄﺮ اﻧﺠﻴﻠﯽ( را اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد و از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺁﺛﺎر زﻳﺎد ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺳﻐﺪی ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺒﺪاء ﺧﻂ )اﻳﻐﻮر( و دﻳﮕﺮ ﻗﺒﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﻐﻠﯽ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﺮﮐﺰی ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻐﺪﻳﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺳﮕﺪﻳﺎﻧﻪ در ﮐﻨﺎر ﺑﺎﺧﺘﺮ از ﻗﺴﻤﺖ هﺎی ﻣﻬﻢ ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺑﻴﻦ رودﺧﺎﻧﻪ هﺎی ﺳﻴﺤﻮن )ﺳﻴﺮ درﻳﺎ( و ﺟﻴﺤﻮن )ﺁﻣﻮ درﻳﺎ( ﮔﺎهﮕﺎهﯽ‬
‫ﺟﺰ اﻳﺎﻟﺖ ﺑﺎﺧﺘﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻴﺸﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ زﺑﺎن ﻗﺮار ﻧﻈﺮ ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺁﺛﺎر زﻳﺎدی از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ در ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﻨﺎد ﻗﺮن اول ﻣﺴﻴﺤﯽ و ﺁﺛﺎر ادﺑﯽ ﻗﺮن هﻔﺘﻢ اﻟﯽ ﻧﻬﻢ‬
‫از ﺁن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﻴﺮوﻧﯽ از دو زﺑﺎن ﺳﻐﺪی و ﺧﻮارزﻣﯽ ذﮐﺮ‬
‫ﺑﻌﻤﻞ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر اﻳﻦ زﺑﺎن در ﺳﻐﺪﻳﺎﻧﻪ از ﻧﺰدﻳﮑﯽ )ﻟﻮب ﻧﻮر( و‬
‫)دون‪-‬ﺧﻮان( ﮐﻪ در ﺳﺮﺣﺪ ﭼﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻓﺮاﻧﺴﻮی )ﮔﻮﺗﻴﻮ ‪ (R. Gauthiot‬اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﻴﮑﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺮوﻳﺞ زﺑﺎن ﺳﻐﺪی ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻐﺪی هﺎ در ﻗﺴﻤﺖ هﺎی ﺧﺎک ﭼﻴﻦ‬
‫در ﻧﺰدﻳﮑﯽ ﺳﻐﺪﻳﺎﻧﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﻴﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن در دﺳﺖ اﺳﺖ‪(28).‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ زﺑﺎن ﺳﻐﺪی در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اهﻤﻴﺖ ﺑﺴﺰا دارد زﻳﺮا در‬
‫ﺑﻨﺎی زﺑﺎن )دری( ﻳﺎ )ﻓﺎرﺳﯽ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ( دﺧﺎﻟﺖ ﺁن ﻣﺒﺮهﻦ اﺳﺖ و ﮔﻤﺎن‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﯽ رود ﮐﻪ از ﺁﻣﻴﺰش ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن‬
‫ﺳﻐﺪی و ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی زﻧﺪ‪) ،‬دری( ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﻣﺎورأ اﻟﻨﻬﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺁن در ﻣﻮﻗﻊ اش ﺣﻴﻦ ﺷﺮح ﭘﻴﺪاﻳﺶ زﺑﺎن دری‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺮ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاهﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ هﺸﺘﻢ‬

‫ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﻨﺸﺄ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺁﺛﺎرﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮی و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫در اﺛﺮ اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎم‬
‫ﭼﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻣﺎهﻴﺖ و ﻣﻨﺸﺄ زﺑﺎن و ﭼﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺎص‬
‫اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﺮدﻳﻢ‬
‫زﻳﺮا ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎن و ﭘﻬﻠﻮی ﻓﺎرس‬
‫دو زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دو ﻋﺼﺮ و دو ﻣﺤﻞ و دو ﻣﻨﺸﺄ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اوﻟﯽ اﺻﻠﯽ و ﻣﻬﻢ و دوﻣﯽ ﻓﺮﻋﯽ و ﺿﻤﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺮﺣﺎل ﺗﻄﻮرات اﻟﺴﻨﻪ و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل ادﺑﯽ و ﻧﻔﻮذ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرس و اﻧﻌﮑﺎس اﺧﻴﺮ اﻟﺬﮐﺮ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﻳﺠﺎب‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ هﺮ دو ﻋﻠﯽ ﻗﺪر ﻣﺮاﺗﺐ هﻢ ﻣﻮﻗﻊ دادﻩ ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬
‫دﻳﺪﻩ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﻳﺎ "ﭘﺮﺛﻮی" ﻣﻨﺤﻴﺚ ﻣﮑﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و‬
‫ﻣﻨﺤﻴﺚ زﻣﺎن ﺣﺎوی ﺳﻪ ﻗﺮن )ق – م( و ﺳﻪ ﻗﺮن )ب – م( ﻣﺴﻴﺤﯽ و‬
‫ﻣﻨﺤﻴﺚ ﻣﻨﺸﺄ ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ زﻧﺪ ﻳﺎ زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﺋﯽ دارد‪ .‬ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از اﻳﻦ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ هﻮﻳﺖ ﻋﻠﺤﻴﺪﻩ ﺋﯽ دارد‪ .‬ﻣﮑﺎن ﺁن ﭘﺎرس‪ ،‬زﻣﺎن ﺁن ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻗﺮن ﺳﻪ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن هﻔﺖ هﺠﺮی و ﻣﻨﺸﺄ ﺁن ﻓﺮس ﻗﺪﻳﻢ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺎ وﺟﻮدﻳﮑﻪ ﻣﺒﺪأ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﺮ دو ﺁراﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮق زﻳﺎد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﮑﻪ در ﺗﻔﺮﻳﻖ اﻳﻦ دو زﺑﺎن ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﻓﻮق ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺷﺪ در ﻗﺮاﺑﺖ ﺁﻧﻬﺎ دو ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻗﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﮑﯽ‬
‫اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ اداری دوﻟﺖ ﭘﺎرﺗﯽ از‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرس ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎد اﻓﮕﻨﺪ و در ﺷﻤﺎل‬
‫و ﻣﺮﮐﺰ ﺁن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﭘﻬﻦ ﺷﺪ و ﮐﻠﻤﺎت زﻳﺎدی از ﺁن در ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرس‬
‫داﺧﻞ ﺷﺪ‪ .‬دوم اﻳﻨﮑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﻋﺼﺮ ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‬
‫ﮐﻪ در اﺧﻴﺮ دورۀ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺧﺮاﺳﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد در‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ زﻳﺎد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد و در ﺳﻴﺴﺘﺎن‬
‫دوام ﺁن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻃﻮرﻳﮑﻪ از ﻣﺒﺪأ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ و رﻳﺸﻪ ارﺗﺒﺎط ﺁن ﺑﺎ ﻓﺮس‬

‫ﻼ زﺑﺎن ﻓﺎرس اﺳﺖ و در ﻃﯽ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬ ‫ﻗﺪﻳﻢ هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد اﺻ ً‬
‫ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺁن ﮐﺸﻮر ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺁﺛﺎر زﻳﺎدی ﭼﻪ در‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از ﺁن در ﺁن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺁﻧﻬﻢ در اﺛﺮ‬
‫ﭘﺎرۀ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁن‪ ،‬ﻧﺎرﺳﺎﺋﯽ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁﻧﺮا ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻩ‬
‫اﻧﺪ ﻃﻮرﻳﮑﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺁﺛﺎری زﻳﺎدی از ﺁن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ و ﻃﻮرﻳﮑﻪ در ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﻌﺪی ﺷﺮح ﺧﻮاهﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اول در ﻧﻔﺲ درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ زﺑﺎن )دری(‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺮ ﺁن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻳﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻪ ﻗﺮن اول هﺠﺮی ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮدﻳﮑﻪ هﻨﻮز ﮐﺘﺐ در ﺁن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ و زﺑﺎن ادﺑﯽ ﺁن دﻳﺎر ﺑﻮد در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺮﺑﯽ راﻩ اﻧﺤﻄﺎط ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺁن اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن اﺳﺘﻴﻸ‬
‫ﻣﻐﻞ در ﺣﺼﺺ ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺎرس ﮐﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬زﺑﺎن دری‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎر دوم در اﺛﺮ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻏﺰﻧﻮی و ﺳﻼﺟﻘﻪ وارد ﺁن ﮐﺸﻮر ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﺑﺤﻴﺚ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺟﺎی ﺁﻧﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺁﺛﺎر ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬

‫ﺁﺛﺎر ﭘﻬﻠﻮی ﺧﻮد ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﮐﻢ اﺳﺖ ﺟﺰ ﺑﻌﻀﯽ ﺳﻨﮓ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫هﺎ و در ادب ﻣﺬهﺒﯽ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺠﺪد اوﺳﺘﺎ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﻢ دﺳﺖ ﺧﻮردﻩ و ﺧﺴﺎرﻩ‬
‫ﮐﺸﻴﺪﻩ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی از ﺁن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﻩ ﺻﺮف ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ و اﻣﺮوز ﻳﺎ در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ ﻳﺎ ﺑﺼﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ و‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ و ﻳﺎ ﻣﺤﺾ ﺑﻨﺎم ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ و ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺁﻏﺎز ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ و داﻣﻨﻪ ﺁن ﺗﺎ ﻗﺮن‬
‫ﺷﺸﻢ هﺠﺮی )‪ 15‬ﻣﺴﻴﺤﯽ( دوام ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﻳﻦ ﺁﺛﺎر روی‬
‫هﻤﺮﻓﺘﻪ ﻳﺎ ﻣﺬهﺒﯽ ﻳﺎ داﺳﺘﺎﻧﯽ و ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﮐﻠﯽ ﭼﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺁﺋﻴﻦ و ﭼﻪ از روی ﻗﺼﻪ و داﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﻘﺮرات و رواﻳﺎت اوﺳﺘﺎﺋﯽ را ﺑﻄﻮر اﻳﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺎ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ‬
‫ﻧﻮﻳﻦ ﺗﮑﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺁن ﺑﻄﻮر ﻋﺎم ﺣﻠﻘﻪ اﻳﺴﺖ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﻬﻢ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم هﺠﺮی ﺑﺎ )اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ( و ﻣﻌﺎﺻﺮﻳﻦ و‬
‫ﭘﻴﺮوان او ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻓﺮاوان در اﻓﮑﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻪ اﻳﺮاﻧﯽ ﭼﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻧﯽ و ﭼﻪ ﻋﺮﺑﯽ و ﻏﻴﺮﻩ هﻢ وارد ﮐﺮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻬﻠﻮی و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﮔﺮ ﻧﮕﺎﻩ ﺷﻮد ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮدﻳﮑﻪ ﭘﻬﻠﻮی زﺑﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﺒﻮد و ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺁﻧﺮا زﺑﺎن ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪ و در ﻣﻴﺎن ﺁﺛﺎری ﮐﻪ ﺑﺪﻳﻦ زﺑﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ‬
‫هﻴﭽﻴﮏ ﺑﻪ ﮐﺪام ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻣﺸﺨﺺ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﻬﻢ ﺑﺪون‬
‫ﺷﺒﻬﻪ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻃﺒﻘﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ و دهﺎﻗﻴﻦ داﻧﺸﻮر اﻳﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﻘﺎرن ﺁﻏﺎز‬
‫ﻼ در ﻃﯽ ﭼﻬﺎر ﻗﺮن اول هﺠﺮی "ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ "6‬ﺁﻧﺮا‬ ‫ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ اﻗ ً‬
‫ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ و دﻟﻴﻞ ﻗﻄﻌﯽ ﺁن ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﺮا و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﻩ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻠﺨﯽ ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ ﻧﺎﻣﻪ هﺎ و‬
‫ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ هﺎ و زرﻳﺮ ﻧﺎﻣﻪ هﺎ ﻳﮏ دﻓﻌﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺟﺰﺋﻴﺎت رواﻳﺎت ﺣﻤﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ را وارد زﺑﺎن دری ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﮥ زﻳﺎد از‬
‫روی ﺧﺎﻃﺮﻩ هﺎ ﺑﻌﻤﻞ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁﺛﺎر ﺗﺤﺮﻳﺮی ﭘﻬﻠﻮی در ﺁن دﺧﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﺸﺘﺮ اﺷﺎرﻩ ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﮐﻪ زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در اﺧﻴﺮ دورۀ‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ اﻳﺸﺎن در ﺧﺮاﺳﺎن و ﺳﻴﺴﺘﺎن ﺑﺴﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻨﮓ هﺎی ﻳﻔﺘﻠﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ زدن ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اداری‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﺪهﺶ ﺑﻮد وﻟﯽ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ هﺎ زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫را ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻗﻠﺐ ﻣﻤﻠﮑﺖ و ﺣﺘﯽ در ﺟﻨﻮب هﻨﺪوﮐﺶ در ﺣﺼﺺ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻧﺒﺴﺎط داد‪.‬‬

‫در ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم در ذﻳﻞ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ هﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ در‬
‫ﻋﺼﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﮑﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ رﻓﺖ و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﺗﺎ ﻗﺮن‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺴﻴﺤﯽ دوام ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻣﺮی اﺳﺖ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﺣﺴﺎﺑﯽ و درﺳﺖ از هﻤﻴﻦ ﻗﺮن ﭘﻨﺞ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﺧﺮوﺷﺘﯽ از ﻣﻴﺎن ﻣﯽ رود‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ روی ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت‬
‫ﻳﻔﺘﻠﯽ هﺎ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻳﻔﺘﻠﯽ ﻋﺠﺎﻟﺘًﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ اوﺿﺎع ادﺑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻗﺮن ﭘﻨﺞ روﺷﻨﯽ ﻣﯽ اﻧﺪازد و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺑﺮهﻤﯽ و زﺑﺎن و رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی هﺮ دو ﻣﻮازی هﻢ ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ از روی‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻋﻨﺎوﻳﻦ و اﻟﻘﺎب ﻣﺜﻞ "ﺧﻮاﺗﺄ" ﮐﻪ در ﭘﻬﻠﻮی "ﺧﻮاﺗﺎی" و در زﺑﺎن‬
‫دری "ﺧﺪای" و "ﺧﺪا" ﺷﺪﻩ و " ﺷﺎﻩ " ﻣﻌﻨﯽ دارد‪ ،‬واﺿﺢ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫زﺑﺎن ﺳﻐﺪی ﮐﻪ از ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺁن در ﺑﺨﺶ هﻔﺘﻢ ﺗﺬﮐﺮ دادﻳﻢ‪ ،‬دردورۀ ﻳﻔﺘﻠﯽ‬
‫در ﺣﺼﺺ ﺷﻤﺎﻟﯽ هﻨﺪوﮐﺶ ﻣﺮوج ﺑﻮد و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل ادﺑﯽ ﻣﻴﺎن ﺁن و‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻳﻔﺘﻠﯽ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪۀ ﺗﺼﺎدم اﻓﮑﺎر‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﻬﺎی ﭘﺎرس و ﮔﻮﭘﺘﺎهﺎی هﻨﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﻃﺮف ﺷﺮق رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺑﺮهﻤﯽ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ ﻏﺮب‬
‫زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی وارد ﮐﺸﻮر ﻣﺎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل هﻢ‬
‫از ﺣﻮزﻩ ﺁﻣﻮدرﻳﺎ زﺑﺎن ﺳﻐﺪی ﺑﺮ داﻣﻨﻪ ﺧﻮد اﻓﺰودﻩ اﺳﺖ‪ .‬اوﺿﺎع ادﺑﯽ‬
‫ﺧﻄﻮط ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻌﺪ از ﻳﻔﺘﻠﯽ هﺎ در دورﻩ زﻣﺎﻣﺪاری‬
‫ﮐﻮﺷﺎﻧﻮ ﻳﻔﺘﻠﯽ‪ ،‬رﺗﺒﻴﻞ هﺎ ﻳﺎ ﺑﺮهﻤﻦ ﺷﺎهﯽ هﺎی ﮐﺎﺑﻠﯽ دوام داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﻳﮑﻄﺮف ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ ﮔﻨﺪهﺎری ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻﺗﻴﮑﻪ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد ﺑﺎ رﺳﻢ‬
‫اﻟﺨﻂ ﺑﺮهﻤﯽ ﻳﺎ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺧﻂ )دﻳﻮا ﻧﺎﮔﺎری( ﻧﻘﺶ اﺳﺖ و ﺟﺎﻧﺐ دﻳﮕﺮ‬
‫زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﻳﺎ ﻣﺤﺾ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁن دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫روﻳﻪ در ﻗﺮن ‪ 3‬و ‪ 4‬هﺠﺮی ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﻔﺎری هﺎ وﺁﻏﺎز دورﻩ ﻏﺰﻧﻮی‬
‫در ﮐﺎﺑﻠﺴﺘﺎن ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت روی ﻣﻬﺮهﺎ و ﻧﮕﻴﻨﻪ هﺎ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ‬

‫داﺷﺖ و در ﺷﻬﺮهﺎی ﺣﻮزۀ هﻴﺮﻣﻨﺪ و ﺳﻴﺴﺘﺎن در ﻃﯽ ‪ 4 -3‬ﻗﺮن اول‬
‫هﺠﺮی هﻢ در ﺣﮑﺎﮐﯽ روی ﻣﻬﺮهﺎ و اﻧﮕﺸﺘﺮی هﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﻧﻬﻢ‬

‫زﺑﺎن دری‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺎت زﺑﺎن دری‪ ،‬ﻣﺒﺪأ و ﭘﺮورﺷﮕﺎﻩ زﺑﺎن دری‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﺁن از‬

‫ﺧﺮاﺳﺎن )اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﺑﻪ ﻓﺎرس )اﻳﺮان(‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺎت زﺑﺎن دری‬

‫ﺑﺨﺸﻬﺎی ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻄﻮر ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﮏ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﺧﺎک‬
‫هﺎی ﺑﻴﻦ اﮐﺴﻮس و اﻧﺪوس ﭘﺮورﺷﮕﺎﻩ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﺧﺎﻧﻮادۀ هﻨﺪ و ﺁرﻳﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﻮدﻩ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ زﺑﺎن وﻳﺪی‪ ،‬زﺑﺎن زﻧﺪ ﻳﺎ اوﺳﺘﺎﺋﯽ‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ‬
‫ﮔﻨﺪهﺎری‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﮐﻼﺳﻴﮏ‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻐﺪی‪ ،‬اﺳﮑﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺎری و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﺷﺎﺧﻪ هﺎ و‬
‫ﻓﺮوﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ هﻨﻮز هﻢ ﺑﺼﻮرت دﺳﺘﻪ هﺎی ﻏﻠﭽﻪ ای ﭘﺎﻣﻴﺮ و ﻧﻮرﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫از ﺑﻴﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دورﻩ ﺑﻪ دورﻩ ﻣﺎرا ﺑﻪ ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﯽ‬
‫ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺳﻘﻮط ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎی ﺑﺰرگ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻋﺮوج ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ در‬

‫اﻳﺮان و ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻼﻟﮥ اﺧﻴﺮ اﻟﺬﮐﺮ در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫هﻤﺎن ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل‬
‫و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﺳﻴﺴﺘﺎن راﻩ ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺘﯽ در ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻧﻘﺎط ﻣﻠﮑﺖ هﻢ ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﻮرﻳﮑﻪ دﻳﺪﻳﻢ در دورۀ ﻳﻔﺘﻠﯽ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺁن ﺗﺎ ﺁﻏﺎز ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﺣﺘﯽ در ﺳﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻗﺮن اوﻟﻴﻪ هﺠﺮی ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ‬
‫و ﺑﺮهﻤﯽ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ و دﻳﻮاﻧﺎﮔﺎری زﺑﺎن و رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﭘﻬﻠﻮی در ﺁرﻳﺎﻧﺎ‬
‫ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ از ﻧﻘﻄﮥ ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻌﺪی ﻳﻌﻨﯽ ﭘﻴﺪاﻳﺶ زﺑﺎن )دری(‬
‫ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط زﺑﺎن ﺳﻐﺪی دردورۀ ﻳﻔﺘﻠﯽ و ﺗﻤﺎس ﻣﺰﻳﺪ ﺁن ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮی‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺁن ﺑﺮ زﺑﺎن دری ﺑﯽ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫زﺑﺎن دری‬
‫ﻻ زﺑﺎن دری را ﻣﻨﺤﻴﺚ ﻟﻐﺖ دو ﻧﻮع ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ ﺑﻪ اﺳﺎس‬ ‫ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﮐﻠﻤﻪ )در( و ﺁﻧﺮا زﺑﺎن )درﮔﺎﻩ( و)درﺑﺎر( ﻣﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ‬
‫)درﻩ( ﮐﻪ زﺑﺎن ﮐﻬﺴﺘﺎﻧﯽ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻗﺎﻣﻮس هﺎ‬
‫و ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮهﺎن ﻗﺎﻃﻊ ﮐﻠﻤﻪ دری را ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻟﻐﺖ ﺳﺎﮐﻨﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮی ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن ﺑﻠﺦ و ﺑﺨﺎرا و‬ ‫‪-1‬‬
‫ﺑﺪﺧﺸﺎن و ﻣﺮو اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ...‬و ﻃﺎﻳﻔﻪ ای ﺑﺮﺁﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن درﮔﺎﻩ ﮐﻴﺎن ﺑﺮ ﺁن ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻣﯽ ﺷﺪﻩ‬ ‫‪-2‬‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ ...‬و ﮔﺮوهﯽ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺑﻬﻤﻦ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﭼﻮن ﻣﺮدم از‬ ‫‪-3‬‬
‫اﻃﺮاف ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ درﮔﺎﻩ او ﻣﯽ ﺁﻣﺪﻧﺪ و زﺑﺎن ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻧﻤﯽ‬
‫ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان زﺑﺎﻧﯽ را وﺿﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺁﻧﺮا‬
‫)دری( ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ ...‬و ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ درﻩ را ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬هﻤﭽﻮ ﮐﺒﮏ دری و اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫‪-4‬‬
‫ﺧﻮﺷﺨﻮاﻧﯽ هﻢ ﻣﻴﺘﻮان ﺑﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫زﺑﺎن دری اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻠﺺ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ ﻣﻨﺸﺄ و ﮐﺎﻧﻮن ﭘﺮورش زﺑﺎن‬
‫ﻼ زﺑﺎن‬
‫دری ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮدﻩ و در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﺤﺘﻤ ً‬
‫درﺑﺎر هﻢ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ (25).‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﺣﺎوی ﺗﻤﺎم ﻧﻈﺮﻳﺎت در‬
‫اﻃﺮاف زﺑﺎن دری ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در روﺷﻨﯽ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺁﻧﺮا ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺮ ﺷﺮح‬
‫ﻣﯽ دهﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺪأ و ﭘﺮورﺷﮕﺎﻩ زﺑﺎن دری‬

‫ﻗﺪﻳﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ دری را ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺳﺮاغ ﻣﯽ ﺗﻮان ﮐﺮد ﻳﺎ در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن و ﻳﺎ در ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﺎدﻏﻴﺴﯽ و ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ وﺻﻴﻒ ﺳﮑﺰی ﮐﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮ دری را ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽ دهﻨﺪ‪،‬‬
‫از وﻻﻳﺎت هﺮات و ﺳﻴﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﻣﻨﺜﻮر اﻳﻦ زﺑﺎن ﻳﺎ‬
‫در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻳﺎ در ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ادﺑﯽ‬
‫ﻣﻨﺼﻮری ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﻨﺼﻮر اﻟﻌﻤﺮی و ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮر ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق در ‪ 346‬هﺠﺮی ﺗﺤﺮﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮف ﺑﻠﻌﻤﯽ وزﻳﺮ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻧﻮح ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ در ‪ 356‬هﺠﺮی ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪﻩ‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ هﺎ در ﻣﺎورأ اﻟﻨﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎرن هﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ ﺁن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ‪372‬‬
‫هﺠﺮی ﺑﺮای ﻳﮑﯽ از اﻣﺮای ﺁل ﻓﺮﻳﻐـﻮن ﮔﻮزﮔﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺎرث ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪ و اﺑﻮاﻟﻤﺆﻳﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ ﻧﺎﻣﻪ و ﻋﺠﺎﺋﺐ اﻟﺒﻠﺪان ﺧﻮد‬
‫را ﺗﺎﻟﻴﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ اﺻﻞ ﺁﻧﻬﺎ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ وﻟﯽ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺴﺘﺎن و‬
‫ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﻳﺦ ﺷﺎهﺪ وﺟﻮد ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ زﻳﺮا از ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺼﻮﻟﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩ‬
‫اﻧﺪ‪ (26).‬واﺿﺢ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اوﻟﻴﻦ ﭘﺎرﭼﮥ ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر دری ﮐﻪ ﻋﺠﺎﻟﺘ ًﺎ‬
‫در دﺳﺖ اﺳﺖ در ﻃﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎر هﺠﺮی در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﺁﻧﺮوز و زاﺑﻠﺴﺘﺎن ﻣﺒﺪأ و‬
‫ﭘﺮورﺷﮕﺎﻩ اوﻟﻴﻪ ﺁن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺷﻮاهﺪ ﮐﻪ ﻋﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺤﺘﺎج ﺗﻘﻮﻳﻪ دﻻﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺁﻧﻬﻢ ﺷﺒﺎهﺖ ﻣﺰﻳﺪ ﻟﻐﺎت دری ﺑﻪ‬
‫ﺳﻐﺪی و ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی ﺁن از ﺧﺮاﺑﻪ‬
‫هﺎی ﺗﻮرﻓﺎن ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺎﺣﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ ﺳﺎﺋﺮ ﻟﻬﺠﻪ هﺎی دری ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫هﺮوی‪ ،‬ﺳﮑﺰی‪ ،‬زاوﻟﯽ را در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و وﺟﻮد ﻟﻐﺎت ﺻﺎف دری در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ و ﺑﺨﺼﻮص در ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﻣﺎ و ﺑﺎز ﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎی اﺳﮑﺎﺋﯽ و ﺗﺨﺎری ﮐﻪ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و ﺗﺎﺛﻴﺮات ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻪ‬
‫ادب ﺳﻐﺪی و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺁرﻳﺎﻧﺎ ﺑﻌﻤﻞ ﺁﻣﺪﻩ و ﺗﺎﺛﻴﺮی در زﺑﺎن‬
‫دری ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ اﻧﺘﺸﺎر زﺑﺎن دری از ﺧﺮاﺳﺎن )اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرس )اﻳﺮان( ﭼﻪ در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺾ زﺑﺎن درﺑﺎر ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ و‬
‫ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ﭘﻬﻠﻮی زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺁن‬
‫ﮐﺸﻮر هﻢ ﺷﺪ هﺮﮐﺪام ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﻣﺤﮑﻤﺘﺮﻳﻦ دﻟﻴﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﺪ زﺑﺎن‬
‫دری را در ﺧﺮاﺳﺎن )اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﻣﻬﺪ ﻇﻬﻮر و ﭘﺮورﺷﮕﺎﻩ اوﻟﻴﮥ زﺑﺎن دری ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﻻ ﻓﺎرﺳﯽ دری را‬ ‫ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﻤﯽ در اﻃﺮاف ﻣﻨﺸﺄ ﺁن ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫در ﺧﺎﻧﻮادﻩ اﻟﺴﻨﻪ ﺁرﻳﺎﺋﯽ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ای ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﻗﺪﻳﻢ ﺁن‬
‫ﻓﺮس هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺁن ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺻﻮرت ﺟﺪﻳﺪ ﺁن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ دری ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺒﺪأ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ و روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ‬
‫زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی‪ -‬ﭘﻬﻠﻮی‪-‬ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و زﺑﺎن ﺳﻐﺪی و ﻇﻬﻮر ﺁﺛﺎر ادﺑﯽ اﻳﻦ دو‬
‫زﺑﺎن از ﺧﺮاﺑﻪ هﺎی ﺗﻮرﻓﺎن و ﺛﺒﻮت ﻗﻄﻌﯽ ﻧﻔﻮذ ادﺑﯽ ﭘﺮﺛﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﺤﮑﻢ ادﺑﯽ زﺑﺎن ﺑﺎ ﭘﺮﺛﻮی و ﺳﻐﺪی و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻐﺎﻳﺖ زﻳﺎد ﻟﻐﺎت‬
‫دری در زﺑﺎن اﺧﻴﺮاﻟﺬﮐﺮ و ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮدن زﺑﺎن دری در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی در اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺑﺎز ﺗﺎﺛﻴﺮ زﺑﺎن اﺳﮑﺎﺋﯽ‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﺗﺨﺎری در زﺑﺎن دری ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ دﻻﻳﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس ﺁن‬
‫ﻣﻨﺸﺄ زﺑﺎن دری ﺑﻪ دو زﺑﺎن ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﺳﻐﺪی ﮐﻪ ﺁﻧﻬﻢ‬
‫در ﺑﻠﺦ و ﺑﺨﺎرا و ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺗﺨﺎری ﻳﺎ زﺑﺎن ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد زﺑﺎن دﻳﮕﺮ هﻤﻴﻦ ﻧﻮاﺣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮی ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﻐﺪی وارد ﮐﺮدﻩ و ﺑﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﻮد‬
‫در ﺷﮑﻞ ﻟﺴﺎن دری ﺑﯽ ﻣﺪﺧﻠﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻈﺮﻳﻪ هﺎ‬
‫)‪( 29‬‬
‫ﻼ ﻣﺨﻔﻒ ﺗﺨﺎری ﻣﯽ داﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫)دری( را اﺻ ً‬

‫ﭘﺲ ﭼﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺒﺪأ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ و ﭘﺮورﺷﮕﺎﻩ اوﻟﻴﻪ زﺑﺎن دری در‬
‫ﻗﺮون اوﻟﻴﮥ هﺠﺮی و ﭼﻪ از روی ﮐﺸﻔﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ و ﭘﻴﺪا ﺷﺪن ﻟﻐﺎﺗﯽ در‬
‫زﺑﺎن ﺳﻐﺪی ﮐﻪ در )دری( وﺟﻮد دارد و ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﺁﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ‬
‫زﺑﺎن دری ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺑﻪ ﻓﺮس هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﻧﻤﯽ رﺳﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺛﻮی ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﺳﻐﺪی ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻴﮕﻴﺮد و‬
‫ﺗﺨﺎری هﻢ در ﺁن ﺑﯽ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﺳﻪ زﺑﺎن در دو ﻃﺮﻓﮥ ﺁﻣﻮدرﻳﺎ‬
‫در ﺑﺎﺧﺘﺮ و ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن زﺑﺎن دری ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ در ﻃﯽ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ از ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ دﺧﻴﻞ اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن زﺑﺎن‬
‫ﺳﻐﺪی در ﻧﮕﺎرش ﺁﺛﺎر ﻣﺬهﺒﯽ ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻮداﺋﻴﺎن و ﺣﺘﯽ ﺗﺮﺳﺎﻳﺎن‬
‫ﻧﺴﻄﻮری ﻣﺪت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﻣﺘﺪاول ﺑﻮد و زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ ﺁﺳﻴﺎی ﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد دارد ﮐﻪ رﮐﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻨﺸﺄ زﺑﺎن دری‬
‫ﻣﻌﺠﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺮﮐﺐ از زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ‬
‫ﻳﮑﯽ از ﺻﻔﺎت زﺑﺎن دری ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻋﺪم دﺧﺎﻟﺖ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ و ﻗﺮن‬
‫هﺎ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﻳﻦ دﻳﺎر ﺗﺸﮑﻞ ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫دﻳﮕﺮ دری زﺑﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻬﻠﻮی و دری دو زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮازی ﺑﻬﻢ ﻳﮑﯽ در‬
‫ﻓﺎرس و دﻳﮕﺮی در ﺧﺮاﺳﺎن )اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﮐﺮدﻩ‬
‫و ﺑﻪ زﻣﺎن هﺎی ﻣﻌﻴﻦ از ﮐﺸﻮرهﺎی ﻣﺒﺪأ درﺧﺎک هﺎی دو ﻣﻤﻠﮑﺖ‬
‫ﭘﺮاﮔﻨﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ و ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﺷﺒﺎهﺖ و ارﺗﺒﺎط ﻟﻐﺎت اﻳﻦ دو زﺑﺎن‬
‫ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻗﺮاﺑﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮدن و اﻧﺘﺸﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﻬﺎی ﻳﮏ‬
‫دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪ هﺎی ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮری ﮐﻪ ﻋﺠﺎﻟﺘ ًﺎ از زﺑﺎن‬

‫دری در دﺳﺖ اﺳﺖ از ﻧﻘﻄﮥ ﻧﻈﺮ ﻗﺪاﻣﺖ از ﻗﺮن ﺳﻮم هﺠﺮی ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ اﮔﺮ هﻤﻴﻦ ﺁﺛﺎر را ﺑﺎ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺁن ﺑﺰﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫ﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﺳﻼﺳﺖ و ﭘﺨﺘﮕﯽ و رواﻧﯽ )دری( ﺑﺮ )ﭘﻬﻠﻮی( ﺁﺷﮑﺎرا‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ دری ﻳﮏ دﻓﻌﻪ و ﺑﺪون ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﻔﺎری هﺎ‬
‫و ﺳﺎﻣﺎﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن ﺳﺎﺑﻘﻪ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﺁن ﻋﺠﺎﻟﺘًﺎ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ واﻗﻌًﺎ هﻤﺎن ﻃﻮرﻳﮑﻪ )اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ( و )اﺑﻦ ﻧﺪﻳﻢ(‬
‫ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دری زﺑﺎن درﺑﺎری ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻣﺘﻮن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺣﺘﯽ ﻓﻘﺮﻩ هﺎﺋﯽ هﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن دری ﺑﻪ ﺷﺎهﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ)‪ (27‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮاﺣﻞ اﺑﺘﺪاﺋﯽ زﺑﺎن دری ﺗﺎ ﻗﺮن‬
‫ﻶ دو ﻳﺎ دوﻧﻴﻢ ﻗﺮن از ﻋﻬﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﻴﺶ‬ ‫ﭘﻨﺞ و ﭼﻬﺎر ﺣﺘﯽ ‪ 3‬ﻣﺴﻴﺤﯽ اﻗ ً‬
‫ﺑﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ دری در ﻗﺮون ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم و‬
‫ﻼ در ﻗﺮن اول و دوم هﺠﺮی ﺷﮑﻞ اوﻟﻴﮥ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﺮا‬ ‫ﻣﺤﺘﻤ ً‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﻐﺪی و ﭘﻬﻠﻮی ﭘﺎرﺗﯽ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻼﺷﺒﻬﻪ رواج‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻋﺼﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎی ﺧﻮرد و ﻳﻔﺘﻠﯽ هﺎ در‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻌﻤﻞ ﺁﻣﺪﻩ در ﺁن ﺑﻨﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺛﻴﺮی ﮐﻪ ﺁﻧﺮا‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﭘﺨﺘﮕﯽ و ﺳﻼﺳﺖ دری ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫از روی ﺁﺛﺎر ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺁن دو زﺑﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻴﮑﻪ ﻗﺪاﻣﺖ‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﭘﻴﺶ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﺗﺎ ﺁﻏﺎز دورۀ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دری هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ ای داﺷﺘﻪ ﺗﺎ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﻧﻀﺞ و ﺳﻼﺳﺖ رﺳﻴﺪ و ﺁن ﮔﺎﻩ ﮔﻮی ﺳﺒﻘﺖ را از ﭘﻬﻠﻮی رﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺨﺘﮕﯽ زﺑﺎن دری ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از اﻳﻦ هﻢ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ هﺮ دو در ﻣﻌﺮض هﺠﻮم زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﻬﻠﻮی در ﻓﺎرس ﺑﻄﻮر ﻋﺎم ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﺳﻪ و ﭼﻬﺎر هﺠﺮی در‬
‫ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺁﺛﺎر از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن هﻔﺘﻢ ﺣﺘﯽ در ﻣﻐﺮب ﺁﻧﮑﺸﻮر هﻢ‬
‫ﺑﮑﻠﯽ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ دری در ﺧﺮاﺳﺎن هﻤﺎن ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺁﻧﺠﺎ هﻢ‬
‫ﭘﻬﻠﻮی ﺣﺮف زدﻩ ﻣﻴﺸﺪ و ﻧﻔﻮذ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻴﺰ در ﺁن ﺟﺎﺑﺠﺎ ﺷﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ‬
‫اﻧﮑﺸﺎف ﻣﺰﻳﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی زﺑﺎن دری ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن )اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( و ﻣﺎورأاﻟﻨﻬﺮ ﺑﻮد و ﺑﺤﻴﺚ ﻳﮏ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ‬
‫ﭘﺨﺘﻪ و روان و ﺳﻠﻴﺲ ﺁﺛﺎر ﻣﻨﺜﻮر و ﻣﻨﻈﻮم در ﺁن ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ و در‬
‫اﻳﻦ وﻗﺘﻬﺎ در ﻓﺎرس ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻳﮏ ﺷﻌﺮ و ﻳﮏ رﺳﺎﻟﻪ هﻢ در ﻳﻦ‬
‫زﺑﺎن ﻣﻘﺎرن اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻪ هﺎ در ﺁن ﻣﻤﻠﮑﺖ دﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ا ﮔﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺑﻌﺪ از ﺑﺴﻂ ﻧﻔﻮذ در ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬دری را‬
‫زﺑﺎن درﺑﺎری ﺧﻮﻳﺶ اﺗﺨﺎذ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﭼﻬﺎر دﻳﻮاری ﺑﺎرﮔﺎﻩ ﺑﺤﻴﺚ‬
‫ﻳﮏ زﺑﺎن ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ ﻗﺒﻮل ﺷﺪﻩ ﺑﻮد و در ﺑﻴﺮون ﺑﺎرﮔﺎﻩ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺖ و‬
‫زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺁن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻗﺮارﻳﮑﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺰﺑﺎن ﻃﺒﺮی‬
‫هﻢ ﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﭘﻬﻠﻮی ﺗﺎ زﻣﺎن اﺳﺘﻴﻼی ﻣﻐﻞ در ﺣﺼﺺ ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺎرس‬
‫ﮐﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮑﻪ در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و اواﺋﻞ دورۀ‬
‫ﻏﺰﻧﻮی در اﺛﺮ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در ری‪ ،‬ﺟﺒﺎل‪ ،‬ﮔﺮﮔﺎن و‬
‫اﺻﻔﻬﺎن راﻩ ﻧﻔﻮذ زﺑﺎن دری ﺧﺮاﺳﺎن در ﺧﺎک هﺎی هﻤﺴﺎﻳﻪ ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺎز ﺷﺪ و ﺁهﺴﺘﻪ ﺁهﺴﺘﻪ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮی را در ﻧﻘﺎط ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺎرس ﻋﻘﺐ زد و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم هﺠﺮی ﺑﺤﻴﺚ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﺟﺎی ﺁﻧﺮا ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮا ﺑﻬﺎر "ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﻂ دوﻟﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ در‬
‫ﻋﺮاﻗﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﻮت ﻳﺎﻓﺖ" ﻳﻌﻨﯽ زﺑﺎن دری ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﻓﺎرس‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﻳﺎﻓﺖ‪" /.‬ﺧﺎﺗﻤﻪ"‬
 ‫ﻳﺎداﺷﺖ هﺎ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻣﻠﺘﻔﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اواﻳﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﺑﺎﻧﻬﺎی هﻨﺪ و اروﭘﺎﺋﯽ‪،‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮ ﻳﺎ ﺻﻔﺤﺎت ﺷﻤﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺒﺪأ زﺑﺎﻧﻬﺎی ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﻃﺮﻓﺪار زﻳﺎد داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬ﻣﺴﺘﺮ دوت )‪ (Dutt‬در ﻣﻮﻟﻔﮥ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ )ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ‬ ‫)‪(2‬‬

‫هﻨﺪ( )‪ (Aryanisation of India‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 55‬ﻣﯽ ﻧﮕﺎرد‪) :‬اﺧﺘﻼف‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﺘﻦ( )رﻳﮓ وﻳﺪا( ﺑﺠﺎی ﺧﻮد ﻳﺎدﮔﺎر ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ از ﻳﮏ‬
‫دورۀ ﺑﺰرگ ادﺑﯽ ﮐﻪ در ﻃﯽ ﺁن ﺳﺮودهﺎی دﻳﮕﺮی هﻢ ﺑﻮدﻩ و از‬
‫ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات واﺿﺤﯽ ﮐﻪ در دورﻩ وﻳﺪی در زﺑﺎن ﺳﺮودهﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﯽ رﺳﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دهﺪ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ از ﺳﺮودهﺎی دورﻩ‬
‫وﻳﺪی ﺣﺘﻤًﺎ ﻋﺪﻩ زﻳﺎد ﺳﺮودهﺎی دﻳﮕﺮی هﻢ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﮔﻢ‬
‫ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻻ ﮐﻠﻤﻪ زﻧﺪ را هﻢ ﺑﻪ اوﺳﺘﺎ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫‪ -‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬ ‫)‪(3‬‬

‫)زﻧﺪ( از )ازاﻧﺘﯽ( ‪ Azanti‬اﺷﺘﻘﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺷﺮح و ﺑﻴﺎن و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ دارد و ﺁن ﮐﺘﺐ ﭘﻬﻠﻮی را در ﺑﺮ ﻣﻴﮕﻴﺮد ﮐﻪ ﺑﺎر اول اوﺳﺘﺎ‬
‫ﺑﺪان ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎزﻧﺪ ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺐ‬
‫اوﺳﺘﺎﺋﯽ ﭘﻬﻠﻮی ﺑﻪ زﺑﺎن دری ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎزﻧﺪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪن‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪن و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺛﺎﻧﯽ را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺟﻠﺪ اول ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺻﻔﺤﻪ )‪ (8‬ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮا ﺑﻬﺎر‬ ‫)‪(4‬‬
‫ﭘﺎورﻗﯽ )‪.(2‬‬

‫‪ -‬وﺟﺲ ﺗﺸﺘﯽ ﻣﺮﮐﺐ از دو ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ )وﺟﺲ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﺎر و‬ ‫)‪(5‬‬

‫)ﺗﺸﺘﯽ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮش ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮﮐﺒﻪ ﺁن )ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﺨﻦ( ﻳﺎ ﻗﻄﻌﻪ‬
‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪) .‬اﻓﺴﻤﻦ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﻧﺪازﻩ و ﻣﻘﻴﺎس اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ادﺑﯽ‬
‫ﻳﮏ ﻋﺪﻩ ﮐﻠﻤﺎت را ﮐﻪ از ﺁن ﻣﺼﺮﻋﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺑﺮ ﻣﯽ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺻﻔﺤﻪ )‪ 66‬ﮔﺎﺗﻬﺎ( ﺳﺮودهﺎی زر دﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﭘﻮر داؤد‪.‬‬

‫‪ -‬ﭘﻠﻨﻴﻨﻮس ‪ Plininus‬ﮐﻪ در ﻗﺮن اول ﻣﻴﻼدی در ﺁﺗﺸﻔﺸﺎﻧﯽ وزﻳﻮ‬ ‫)‪(6‬‬

‫در ﻧﺎﭘﻞ ﻣﺮد از روی ﺁﺛﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ ﭘﻮس ﺷﻬﺎدت ﻣﯽ دهﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﻣﺴﻌﻮدی در ﺳﺎل ‪ 346‬هﺠﺮی وﻓﺎت ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪(7‬‬

 ‫‪ -‬ﻃﺒﺮی در ﺳﺎل ‪ 310‬هﺠﺮی وﻓﺎت ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪(8‬‬

‫‪ -‬ﺟﻠﺪ اول اوﺳﺘﺎ ‪ -‬ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺎﻟﻴﻒ ﭘﻮر داؤد‪ .‬ﭘﻮر داؤد اهﻤﻴﺖ‬ ‫)‪(9‬‬
‫ﻣﺬهﺒﯽ رود ﺁﻣﻮ در اﻳﺮﻳﺎﻧﺎ وﻳﺠﻪ را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ رود درون در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬
‫ﻣﯽ داﻧﺪ و ﻣﯽ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم اﺻﻞ اﻳﻦ رود ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ "وﺧﺸﻮ" ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻓﺰاﻳﻨﺪﻩ و ﺑﺎﻟﻨﺪﻩ اﺳﺖ از ﻓﻌﻞ " وﺧﺶ " ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﻓﺰودن و ﺑﺎﻟﻴﺪن و ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮدن اﺳﺖ در اوﺳﺘﺎ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ]اوﺧﺸﻴﺖ[ و در ﭘﻬﻠﻮی ]وﺧﺸﺘﻴﻦ[ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﻪ اﮐﺴﻮس را ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﮕﺎران ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻮﻧﺎن و روم از اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ - (10‬ﺗﻨﮕﯽ ﺁزو‪ :‬ﻋﺒﺎرت از ﺗﻨﮕﯽ ﻋﺬاب اﺳﺖ و درﻩ اﻳﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ‪16‬‬
‫ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﺷﻬﺮک‪ ،‬ﮐﻨﺎر راﻩ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺘﺎدﻩ ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ‬
‫اﺧﻴﺮ اﻟﺬﮐﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﺸﺖ و هﺮات ﻣﯽ رود‪.‬‬

‫)‪" - (11‬اﺗﻮ ﮐﻠﺲ" و "ﭘﺎﻧﺘﺎﻟﻮن" رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺧﺮوﺷﺘﯽ و ﺑﺮهﻤﯽ هﺮ دو را‬

‫در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺎﺗﻮ ﮐﻠﺲ در ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ وﺑﺮهﻤﯽ و در ﺑﻌﻀﯽ دﻳﮕﺮ ﺗﻨﻬﺎ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ‬
‫ﺧﺮوﺷﺘﯽ را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ - (12‬ﺑﻴﻤﺎران دهﮑﺪﻩ اﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 7-6‬ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﺟﻼل ﺁﺑﺎد‬
‫در ﺣﻮاﻟﯽ دروﻧﺘﻪ‪ .‬ﭼﺎرﻟﺰﻣﺴﻦ اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﺑﻴﻦ ‪-1834‬‬
‫‪ 1837‬در اﻳﻨﺠﺎ ﮐﺎر ﻣﯽ ﮐﺮد و در ﻳﮑﯽ از اﻃﺎﻗﻬﺎی اﺳﺘﻮﭘﻪ هﺬا‬
‫دو ﻇﺮف ﻣﺬﮐﻮر را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﺎﻻ در ﺑﺮﻳﺘﺶ ﻣﻮزﻳﻢ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻇﺮف ﻣﺬﮐﻮر ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﺪد ﻣﺮوارﻳﺪ‪ 4 ،‬ﻋﺪد ﺳﮑﻪ‬
‫ﻣﺴﯽ )ازس( هﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﻦ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﮑﻪ ﻣﺬﮐﻮر در‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺟﻠﺪ ‪ 3‬ﺣﺼﻪ اول ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎی ﺧﺮوﺷﺘﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ‪ Erpusinscip to um tpdicarum‬و ﻋﮑﺲ ﻇﺮف در ﻟﻮﺣﻪ‬
‫‪ 10‬اﺛﺮ ﻣﺬﮐﻮر دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ - (13‬اﻳﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ را هﻢ ﭼﺎرﻟﺰ ﻣﺴﻦ در ﺳﺎل هﺎی ﺑﻴﻦ ‪1837-1834‬‬

‫ﻼ از ﻣﻴﺎن‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻌﺪهﺎ اﺻﻞ ﮐﻮزﻩ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺤﺘﻤ ً‬
‫رﻓﺘﻪ‪ .‬ﻣﺘﻦ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁن در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 157‬ﺟﻠﺪ دوم ﺣﺼﻪ اول ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫هﺎی ﺧﺮوﺷﺘﯽ )ﮐﻮرﭘﻮس( و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮐﻮزﻩ در ﻟﻮﺣﻪ ‪ 30‬اﺛﺮ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪) .‬اﭘﻪ ﻻﻳﻮس( اﺳﻢ ﻳﮑﯽ از ﻣﺎﻩ هﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﺳﻤﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ‬
‫در ﭘﺮاﮐﺮﻳﺖ هﺎی ﻣﻌﻤﻮل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻣﺎ وارد ﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ - (14‬در ﺧﻮات و ردک هﻨﻮز ﺑﻘﺎﻳﺎی ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻗﺪﻳﻤﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﯽ ﺷﻮد و‬
‫ﻇﺮف ﻓﻠﺰی ﮐﻪ از ﺁﻧﺠﺎ ﮐﺸﻒ ﺷﺪﻩ در ﺑﺮﻳﺘﻴﺶ ﻣﻮزﻳﻢ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ - (15‬ﻣﻮﺳﻴﻮ ﻓﻮﺷﻪ در ﺟﻠﺪ دوم " راﻩ ﻗﺪﻳﻢ هﻨﺪ از ﺑﻠﺦ ﺑﻪ ﺗﺎ ﮐﺰﻳﻼ "‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ 387-386‬از هﺸﺖ ﮐﺘﻴﺒﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺁﻧﻬﺎ را در ﺻﻔﺤﺎت ‪ 37‬و ‪ 31‬اﺛﺮ ﺧﻮد دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ - (16‬در ﺳﮑﻪ هﺎی ﮐﻴﺪاری هﺎ و ﺑﺮهﻤﯽ و در ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺑﺮهﻤﻦ‬

‫ﺷﺎهﯽ هﺎ و ﻳﻮﻧﺎﮔﺎری هﻢ ﺑﺤﻴﺚ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ - (17‬ﺑﻌﻀﯽ هﺎ از روی ﺗﻌﺪاد ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎﺋﯽ ﮐﻪ زاﺋﺮ ﭼﻴﻨﯽ هﻴﻮان‬

‫ﺗﺴﻨﮓ در ﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن ﺗﺬﮐﺮ دادﻩ دوام اﻟﻔﺒﺎی ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ را ﺗﺎ ﻗﺮن هﻔﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﯽ در ﺷﻤﺎل اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽ دهﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ - (18‬ﻧﻤﻠﮏ ﺗﭙﻪ ای اﺳﺖ در وﺳﻂ راﻩ ﺑﻴﻦ ﺑﻠﺦ و ﺁﻗﭽﻪ‪ .‬ﭘﺎرﭼﻪ ﺗﻴﮑﺮ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر را ﻣﻮﺳﻴﻮ ﺷﻠﻮم ﺑﺮژﻩ ﺣﻴﻦ ﮔﺮدش در ﺣﻮاﻟﯽ ﺗﭙﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ – (19‬اﺳﺘﺮاﻧﮕﻠﻮ‬

‫)‪ - (20‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 46‬اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎﻟﻴﻒ ﮐﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ ﻃﺒﻊ‬

‫دوم ‪1944‬‬

‫)‪ - (21‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 46‬اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎﻟﻴﻒ ﮐﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ ﻃﺒﻊ‬

‫دوم ‪1944‬‬

‫)‪ (22‬ﭘﺎورﻗﯽ ﻧﻤﺮﻩ )‪ (1‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 47‬اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎﻟﻴﻒ‬

‫ﮐﺮﻳﺴﺘﻦ ﻃﺒﻊ ‪1944‬‬

‫)‪ Goseph Mensin - (23‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ادﺑﻴﺎت ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺻﻔﺤﻪ ‪120‬‬

‫)‪ - (24‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 122‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ادﺑﻴﺎت ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ ﺗﺎﻟﻴﻒ ژوزف ﻣﺎﻧﺴﻴﻮن‬

‫)‪ - (25‬ﺷﺒﻬﻪ ای ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ واﻗﻌﯽ هﻤﺎن ﭘﺎدﺷﺎهﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫زردﺷﺖ ﺑﻠﺨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮود ﮔﺎﺗﻬﺎ از زﺑﺎن اﻳﺸﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻌﻤﻮﻟﻪ ﻣﻘﺼﺪ از ﺁن هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ هﺎ و ﻳﺎ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ هﺎ ﺑﺎﺷﺪ هﺮ ﮐﺪام زﺑﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻓﺮس ﻗﺪﻳﻢ و ﭘﻬﻠﻮی‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻗﺼﻪ ﺑﻬﻤﻦ و اﻣﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﺑﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ ای ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ - (26‬ﺟﻠﺪ اول ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺁﻗﺎی ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮا ﺑﻬﺎر ﺻﻔﺤﻪ ‪22‬‬

‫)‪ - (27‬ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﻠﺪ اول ﺻﻔﺤﻪ ‪ 20‬ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺁﻗﺎی ﻣﻠﮏ اﻟﺸﻌﺮا ﺑﻬﺎر‬

‫)‪ – (28‬زﺑﺎﻧﻬﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻘﻮب ﺣﺴﻦ ﺧﺎن‪ ،‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﮐﺎﺑﻞ ‪1313‬‬

‫)‪ – (29‬ﮐﺸﻒ ﺁﺑﺪۀ ﺳﺮخ ﮐﻮﺗﻞ در ﺳﺎل ‪ 1951‬اﮐﺘﺸﺎف ﺑﺰرﮔﯽ در‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻴﺮود‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﮐﺸﻒ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اوﻟﻴﻦ ﻣﻌﺒﺪ زردﺷﺘﯽ در ﺧﺎک ﺁرﻳﺎﻧﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ هﻢ ﺁﺛﺎری از زﺑﺎن ﺗﺨﺎری ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ دری اهﻤﻴﺖ ﺑﺲ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪی داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺆﺧﺬ ‪ 64‬در ﻟﺴﺖ‬
‫ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬از ﺁن ﮐﻤﯽ اﻗﺘﺒﺎس ﻣﻴﮕﺮدد‪) :‬ص‪" (8‬از‬
‫ﺁﺗﺸﮑﺪﻩ ﺳﺮخ ﮐﻮﺗﻞ ﮐﺘﻴﺒﻪ هﺎﺋﯽ هﻢ ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﺁن روی هﻔﺖ هﺸﺖ ﺧﺸﺖ ﺳﻨﮕﯽ ﻣﻨﻘﻮر اﺳﺖ و ﻳﮑﯽ دو ﭘﺎرﭼﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻴﺤﺪﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎﺋﯽ دارد‪ .‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺁن ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫وﻟﯽ ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ ﺷﺪﻩ زﻳﺮا ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ هﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس هﻤﻴﻦ ﮐﺘﻴﺒﻪ‬
‫هﺎ زﺑﺎن ﺷﺎن ﺷﺎﺧﻪ ﺋﯽ از اﻟﺴﻨﮥ ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺁرﻳﺎﺋﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻖ‬
‫اﺣﺘﻴﺎﺟﺎت ﺻﻮﺗﯽ ﺧﻮد ﺑﻌﻀﯽ ﺣﺮوف ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﮑﻞ دادﻩ و‬
‫ﻻ ﺑﻨﺎم )ﮔﺮﻳﮑﻮ ﮐﻮﺷﺎن( ﻳﺎ‬ ‫اﻟﻔﺒﺎﺋﯽ را ﺑﻤﻴﺎن ﺁوردﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮ ُ‬
‫)ﻳﻮﻧﺎﻧﻮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ( ﻳﺎد ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن و اﻳﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﮐﻪ‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺪﻳﻢ اهﻤﺴﺖ ﺑﺴﺰا دارد از ﻃﺮف‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻮ )ﮐﻮرﻳﻞ(‪ ،‬ﻳﮑﯽ از اﻋﻀﺎی ﺳﺎﺑﻖ هﻴﺌﺖ ﺣﻔﺮﻳﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻮی‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪"...‬‬
 ‫ﻣﻮأﺧﺬ‪):‬ﺑﻌﻀﯽ ﺁﺛﺎر ﺟﻬﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ(‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و‬
‫‪ – 1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ راﺟﺎ ﺗﺮاﻧﮕﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﻧﺠﻴﺖ ﺳﻴﺘﺮام ﭘﻨﺪت )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 2‬ﺗﺎرﻳﺦ هﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ هﻨﺮی اﻳﻠﻴﻮت )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 3‬ﺣﺪوداﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮق اﻻﻟﻤﻐﺮب )ﻋﺮﺑﯽ(‬

‫‪ – 4‬ﻓﺘﻮا اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذری ‪)1901‬ﻋﺮﺑﯽ(‬

‫‪ – 5‬اﺷﮑﺎل اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺟﻴﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮزۀ ﮐﺎﺑﻞ )ﻋﺮﺑﯽ(‬

‫‪ – 6‬زﻧﺪ اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮزﻩ ﮔﻴﻤﻪ ﭘﺎرﻳﺲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 7‬ﮔﺎﺗﻬﺎی زردﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻮر داؤد‬

‫‪ – 8‬از ﺑﻠﺦ ﺗﺎ ﺗﺎﮐﺰﻳﻼ‪ ،‬اﻟﻔﺮد ﻓﻮﺷﻪ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 9‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﻠﻌﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻟﺸﮑﺮ ﮐﺎﻧﭙﻮر‬

‫‪ – 10‬ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺤﮑﺎﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﻗﺎﻣﯽ ﻣﻮزﻩ ﮐﺎﺑﻞ )ﻋﺮﺑﯽ(‬

‫‪ – 11‬ﭘﻨﺞ هﺰار ﺳﺎل ﺗﺎﺗﺎر‪) E. H. Parker ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 12‬هﻴﻮان ﺗﺴﻨﮓ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی اﺳﺘﺎﻧﻴﺴﻼس ژوﻟﻴﻦ‬

‫‪ – 13‬ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻣﻮزﻳﻢ ﭘﻨﺠﺎب‪ ،‬واﻳﺖ هﺪ‪ ،‬ﻻهﻮر‪ -‬ﺁﮐﺴﻔﻮرد ‪) 1914‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ - 14‬ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﺷﺮق‪ ،‬ژاک دو ﻣﻮرﮔﺎن ‪) 1924‬ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 15‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻨﻌﺖ از زﻣﺎﻧﻪ هﺎی اول ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻟﻮﺋﯽ رﻳﻤﺮ‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ‬
‫‪) 1939‬ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 16‬ﻳﺎداﺷﺖ هﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻴﻞ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 17‬ﺗﺠﺴﺴﺎت ﻋﺘﻴﻘﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ در ﺑﮕﺮام‪ ،‬ژوزف هﺎﮐﻦ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 18‬اﺣﻮال و اﺷﻌﺎر رودﮐﯽ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﯽ‬

‫‪ – 19‬دﻳﻮا ﻧﮕﺎری‪ ،‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﺷﺎهﯽ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 20‬ﺳﻮاﻧﺢ اﺳﮑﻨﺪر ﮐﺒﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻠﻮﺗﺎرک )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

 ‫‪ – 21‬هﺮودت‪ ،‬ﺗﺎﻟﻴﻒ راوﻟﻨﺴﻦ ‪) 1862‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 22‬اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ‬

‫‪ – 23‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺳﺮ ﭘﺮﺳﯽ ﺳﺎﻳﮑﺲ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 24‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﮔﺮوس )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 25‬اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺰم ﻣﻘﺪوﻧﯽ‪ ،‬ژوﮔﯽ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 26‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ اﻧﺘﻴﮑﻮا‪ ،‬اچ‪ .‬اچ‪ .‬وﻳﻠﺴﻦ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 27‬ﻣﻮهﻨﺠﻮ دﻳﺮو و هﺮﭘﻪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺟﺎن ﻣﺎرﺷﺎل )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 28‬ﺑﮑﺘﺮا‪ ،‬اچ‪ .‬ﺟﯽ‪ .‬راوﻟﻨﺴﻦ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 29‬ﻣﻴﻬﺘﺮا‪ ،‬زوراﺳﺘﺮا و ﻗﺒﻞ اﻟﺘﺎرﻳﺦ ﺁرﻳﺎﺋﯽ و ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ ،‬ﺷﺎرل اوﺗﺮان ‪1935‬‬

‫)ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 30‬ﺗﻤﺪن اﻳﺮاﻧﯽ هﺎی ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ دوﺑﺎرﻩ دﺳﺘﻮر ﭘﺸﻮﺗﺎن ﺳﻨﺠﺎﻧﺎ‬

‫‪ – 31‬ﮔﺮاﻣﺮ اوﺳﺘﺎ و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺁن ﺑﺎ ﺳﺎﻧﺴﮑﺮﻳﺖ‪ ،‬ﺟﮑﺴﻦ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 32‬ﭘﺎﻣﻴﺮ‪ ،‬ﮔﻮردن )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 33‬ﻣﺬهﺐ وﻳﺪﻳﮏ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻴﻦ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ - 34‬ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺮوﺧﻴﻢ ﺗﻬﺮان‬

‫‪ – 35‬ﺗﺎرﻳﺦ زوراﺳﺘﺮﻳﺰم‪ ،‬ام‪ .‬ان‪ .‬دهﺎﻻ‪ ،‬ﺁﮐﺴﻔﻮرد )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 36‬ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮی‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اول‪ ،‬ﺁﮐﺴﻔﻮرد ‪) 1880‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 37‬ﮔﺮﻳﮑﻮﺑﻮدﻳﮏ ﮔﻨﺪهﺎرا‪ ،‬اﻟﻔﺮد ﻓﻮﺷﻪ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 38‬ارﺑﺎب اﻧﻮاع زوراﺳﺘﺮی‪ ،‬ﺳﺮ اورل اﺳﺘﻴﻦ‪) 1880 ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 39‬ﻣﺪﻧﻴﺖ هﺎی ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﮐﻮرﺗﯽ ﻟﺒﻪ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 40‬ﺣﻤﻠﻪ اﺳﮑﻨﺪر ﮐﺒﻴﺮ ﺑﻪ هﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺪوﻧﺎﻟﺪ ﮐﺮﻧﺪل )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 41‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻣﻴﻞ ﺗﺮﻧﮕﻠﺮ)اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

 ‫‪ - 42‬ﮔﺮﻳﮑﻮﺑﻮدﻳﮏ ﮔﻨﺪهﺎرا‪ ،‬اﻟﻔﺮد ﻓﻮﺷﻪ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 43‬اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﻋﻠﻔﺰار‪ ،‬روﻧﻪ ﮔﺮوﺳﻪ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 44‬ﺁﺷﻮﮐﺎ‪ ،‬وﻧﻴﺴﻨﺖ ﺳﻤﻴﺖ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 45‬ﻓﺎرس هﺎی ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻠﻴﻤﺎﻧﺖ هﺎرت )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 46‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻓﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬و‪ .‬هﻴﻨﺮی‪ ،‬ﭘﺎرﻳﺲ ‪) 1882‬ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 47‬ﮐﻠﺘﻮر رﻳﮕﻮﻳﺪﻳﮏ‪ ،‬ﭼﻨﺪرا داس )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 49‬هﻨﺪ در ﻋﺼﺮ ﻣﻮرﻳﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮهﺎ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﯽ هﺎ‪ ،‬ﭘﺎرت هﺎ‪ ،‬ﻳﻮﭼﯽ هﺎ‪ -‬واﻟﻪ دوﭘﻮﺳﻦ‬
‫)ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ - 50‬هﻨﺪ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﺧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﻴﻠﻮن ﻟﻴﻮی )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 51‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺋﯽ ﺷﻤﺎﻟﻐﺮب هﻨﺪ‪ ،‬وی‪ .‬وﻳﻦ دو ﺳﻦ ﻣﺎرﺗﻦ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 52‬ﺁرﻳﺎهﺎ‪ ،‬ژورژ ﭘﻮﺳﻦ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ - 53‬دروس در ﻋﻠﻢ زﺑﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﮑﺲ ﻣﻴﻮﻟﺮ ‪) 64-1861‬اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 54‬رهﻨﻤﺎی ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺷﺮق‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﻟﻨﻮرﻣﺎﻧﺖ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ – 55‬ﺁرﻳﺎﻧﺎ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ‪1321‬‬

‫‪ – 56‬ﺳﺮودهﺎی رﻳﮓ وﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺎل ﺗﯽ‪ .‬اچ‪ .‬ﮔﺮﻳﻔﻴﺖ )اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(‬

‫‪ – 57‬اراﺿﯽ ﺧﻼﻓﺖ ﺷﺮﻗﯽ‪ -‬ﻓﺼﻞ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﻟﻮﺳﺘﺮاﻧﺞ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی(‬

‫‪ - 58‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪ ،‬ﺑﺮﻟﻴﻦ ‪1340‬‬

‫‪ – 59‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺨﺎرا‪ ،‬ﺗﺮﺷﻴﺨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪1317‬‬

‫‪ – 60‬زﻳﻦ اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺿﺤﺎک ﮔﺮدﻳﺰی‪ ،‬ﺑﺮﻟﻴﻦ ‪1928‬‬

‫‪ – 61‬ﺣﺪﻳﻘﻪ اﻻﻗﺎﻟﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﻻهﻮر ‪1928‬‬

‫‪ – 62‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺴﺘﺎن‬

‫‪ – 63‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول و دوم‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ‪1325‬‬
‫‪ – 64‬ﺳﺮخ ﮐﻮﺗﻞ‪ ،‬اﻟﻒ‪ -‬ﺁﺗﺸﮑﺪۀ ﺳﺮخ ﮐﻮﺗﻞ در ﮐﻮﺷﺎﻧﺸﻬﺮ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‪ ،‬ب‪-‬‬
‫ﺁﺑﺪۀ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻋﺼﺮ ﮐﻮﺷﺎﻧﯽ در ﺑﺎﺧﺘﺮ‪ :‬داﻧﻴﻞ ﺷﻠﻮم ﺑﺮژﻩ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﮐﻬﺰاد ‪1333‬‬

‫‪ – 65‬ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻗﺪﻳﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﮐﻬﺰاد‬