TRK

R. Rahmeti Arat
i.
ll. TRK TASNIFl TECRBElERl
1. Adelung, J. Ch. (IS06)
2. Adelung, Fr.
8. Klaproth. H.]. (.1821:1)
4. Balbi, A. (1826)
6. Palmblad, W. Fr. (1827)
6. Hammer.J.(i836)
7. n 'erezin, N. (1849)
8. Radloff, W. (1883)
9. H. (1885)
10. Katanov, N.F. (1894)
Aristov, N. A. -(1896)
12. eahun, L. (1896)
F. E. (HBO)
14. Ramst e dt, G. J. (1917)
15. Nemetb, J. (1917)
16. Bo g aroditskiy, V.A. (1922)
17. -Samoylovi, A. (1922)
18. BngnToditskiy, V. A. (1934)
19. Ligeti, L. [Bamj, G.] (1941)
20. Riisinen, M. ' (1949)
21. Baskakov, N.A. (1952')
III, TRK TASNIFl TECRBELERiNDEN
NETICELER.
1. esaslUl teski! eden ses
2.
a.
-4. Yakut ve leheeleri
5. Taribi ve dili malzemesi
6. ve
' IV. TRK TASNiFININ BUGNK DURUMU
edeli dil huausiyetleri ve

2.
a. "edveli
s. 62-64
s. 65-124-
s. 65
B. 65
s. 68
s. 9
s.70
s. 72
s. 73
s. 75
s. B8
,. 90
s. 92
s. 93
s. 94
s. 96
s. 97
s. 102
s. 97
s. t02
s. 105
s. 106
s. 110
s. 124-133
s. 124
s. 125
s. 126
s. 128
s. 128
s. 180
s. 133-1SS
s. lSS
s. 135
s. lS7
I).,
60 R. Rahmeti Ara t
i.
G I ' R i
Trk tasnifi meselesi trklk bilgisi nin birbirine girift
meselelerinden bi rini eder. Trklerde aile birlikini, Aile_
lerin husle gelen soy soylan iine alan
boy ve nihayet olan kavi m birliklerini
meydana getiren esas tesbiti ve bu birlikler ile bu birlik.
lerin birbirleri ile olan mnasebetlerinin trk tarihi iindeki
takibi bugnn meselelerinden biridir. Trk dili , trk
trk tarihi ve umumiy.etle trk kltrnn bir ok
leleri bu ile ilgili
Sibirya kavimlerinin bir ile son zamanlara kadar gebe hayat
bir dereceye kadar muhafaza trk kavimlerinde
edil en kavmi birlikler
olmakla beraber, bunlar daha ok basit bi rer tavsiften ibaret
Bugn gerek bu birlikler mnasebetler, gerek bu bir.
likleri n kafi malmata sahip bulunmuyoruz.
trk kavimleri nin trk kavmi veya
kavim gibi telakkis inin bugn bile mev
zuu bu husustaki bilgilerimi.z bize bir fikir verebilir.
Bu mesel e ile ilgilenmesi icap eden trk muhitine ge-
lince, itiraf etmeli yiz ki, bu meselelerde en um mf bile pek
byk mevcuttur ve bu sahada yapmakla m
kellef enstitlere henz sahip gre. bu
bir zamanda d;. pek mmkn grnmemektedir .
gibi, ictirnat bnyeler de tabi'j bir yolu
takip etmektedi r. Bu amili ictimai birliklerin kendi ile-
rindeki olmakla beraber, burada gelen te'sirlerin de,
bir dereceye kadar, ehemmiyeti Trk gibi , faaliyetini
bir ka zerine yayan milletlerde bu mnasebetlerin
te'siri, tabiatiyle, daha byk
Kavmi eden unsurlardan biri de dildir. Onun
iin., trk lehce, ve bahi s mevzuu olurken, kavmi birlik
meselesi ile ve bu birliklere gre iZ,lha a.
tabi'j grlmelidir. Fakat ki, tasnifi
Til r k tasnlfi
.,
gibi, . . bir mevzuda bile kavmi et-
mek kafi gelmez ; bu tarzda bir izah yoluna girilince, btn bir milli
bnye ve bunun tarihi gz nnde Btn
bu meselelerin mnasebetleri ve tarihi seyri tesbit edilinceye
kadar, bu hi biri kendi tam olarak halledil emez ve
elde edilen neti celer de ancak bu sahadaki ilerilemesi
nisbetinde bir ifade .edebilir.
Bu umumi trk tasnifine tatbik etmek istersek,
gelen hulasa edilebili r. Trk
ve ilmi bir tasnifinin iin, trk dil bil-
gisi daha ince bir tetkike tabi tutularak, muhtelif
hususiyetlerinin daha tesbit 2. bu hususiyet-
lei kendi mukayese edilmek suretiyle,
_ tayin 3. grlen husu-
siyetlerin kavimlerin kendi bnyelerine veya kavmi a'jt
anlamak iin, bu kavimlerin tarihi
il e etnoljik ve 4. her mevcut en
eski ve en yeni dil malzemesi mukayese edilerek, hususi te-
kaml temayllerinin) hi ana ile, teharz bu-
icap eder. Bu yerire getirilinceye kadar, trk
ri nin tasnifi trk di l bilgisi nin daima gz nnde bir
mesele olarak kalmakta devam edecek ve tecrbeleri n ne-
ticeleri de umumi
Trk tasnif tecrbelerinden, toplu olarak, ilk bahseden
J. N. B e r ez i n (1848 ; bk. nr. 7). Son zamanlarda B.
o b a n z a d e ( Trk- Tatar dialektolojisi , Bak, 1927) de
mevz zerinde Tiirk dili ve
umumi ve ii n ok istifadeli eserler
olan bu kendisi bir tasnif ortaya olmakla
beraber, daha nce olan tasnifl eri bir tahlile
.. ' 1926 'da Baku'da toplanan trkoloji kongresinde) trk
mr.asebetlere dair bir olan
o b a nz a d trk. il e ilgili temasla,
bu tetkiklerin mstakil olarak ele ok defa) diker
ve bir tarihi, i ktis5.di ve siyasi meseleleri n
hallinde bir faal iyet gibi telakki trkolog
4
tetkiki nden ileri mukaye-
seli tasnif inde de yal-
ses hussiyetleri zeri nde durularak, tarihi ehemmi-
muhtel if prensiplerin biri ne ka.
;
62
R. Rahmeti Arat
bulundutunu ve bu noktalara kongrenin 9ikkatini
(bk. ayn. esr. ve Stenografieskig otet ir/s.%gieskogo
s'ezdo, Bak, 1926, s. 100). Kongrede her dil ve tet.
kiki ve dikkatli dayanan mufassa! ve il-
mI gramerleri nin 2. trk dil ve mukayeseli
grameri, mukayeseli hlgati ve tasnifi iin zarri
karar ayn. esr., s. 401) olmakla bera-
ber, aradan uzun halde, bu arzu hala tahakkuk ettirile-
ve her vesile ile tekrar-tekrar mhi m
bir mesele olarak ortada .
Burada trk tasnifi zerinde kadar
olan tecrbeler, mmkn kadar toplu bir halde, bir araya ge.
Okuyucular burada[ bir de
sinde tedrisatta olan tasnif
Bu nce tasnifi il e ilgili olan trk
vimleri ile trk dilinin devirlerine dair da ek-
lenmesi Fakat hacminin fazla bymemesi iin, bu
ele uygun
matbaaya verildikten sonra, bu mevzu ile ilgili iki makale
N. A. B a slk a k o K voprosu o WrksfdfJ
("Trk dWerinin tasnifi meselesine dair"; Akad. Nauk
SSSR, old. Litaretun i 1952, XI, 2, s. ]21- 134) ve S. E.
M a i o v, Drevnie i lrkskie ("Eski ve yeni trk dilleri" i
esr.) S. 135 - 143). Bunlardan birincisi - esk i ve yeni, btn
trk dil ve daha mevcut btij .. dil malzemesini
bir tasnif erevesi iine tecrbe si dir ; ikincis i - trk
dil ve eskilik ve yenilik meselesinin tayini hususu nda
esaslar zerinde durmakta ve bu guruplara
Baskakov'un makalesi, trk tasnifini de iine
tasnif tecrbeleri
fakat Eeticeler istift'ideye imkan
velerden ziyade tur k dili meselesi ile ilgili bu ile-
ride temas edilecektir;
ii.
TRK T ASNIFI TECRBELERI
1
A D E L U. N G. Johann Christoph
(1732-1806 )
I, 1806.
2
A D E L U-N Fr iedrich
( 1768-J843)
UebersicM aller b.ekannten S prach.en und ihrer
. s. 32-35.
Gerek bu iki mellifin ve gerek bunlardan sonra bu mevz ile
olan H. J. von K laproth,A. Balbi, W. F. Palmb l a d
've J von a er 'in eserlerinden istifade etmek maalesef,
ve bunlar mahlmat L. N. B e rez i n 'in
sur fes di aleetes des dia/ecles tures
.( Kazan, 1848) eseri nden nr. 7). B e rez i n,
lara ile temas trk ile
'ilgili cedvelleri kendi eserine olmakla beraber, bu tasniflere esas
hussiyetler zeri nde ve ancak neticele-
.rini ikliM
B e re z i n' e g're, J. Ch. A d e i u n g dnya dUleri sistemi ve
' veleri zerinde ken, gramer ve lugat hussiyetlerini gz nnde
,bu!unjurmak suretiyl e, trk diline de temas ve trk
bir tasnife tabi Bu daha sonra F. A d e-
i u n g ele ve ikmaline Fakat burada
.da bir ok no!<talar eldk ve
Tatar zikredilmesi
halde, trkleri ve
" eler ti\:>niie Bu tasnifte yer alan
di! , ir ade. kavi m isimleri ne gre
ve bunden lasn.f de Brzu kadar Bun-
Jara bir dl! Ur p!: 1IlL\ !b Ll eklemek
b ;- k {:iv .. leri kdJc
6. R. Rahmeti Arat
j. Ch. Adelun g Her ikisinde F. Adeluog
CENOP VEYA TRKLER
Trkistanhlar
Kara.Kalpaklar
2. Trkmenler
a. a. (Iran)
b. Begdeliler ,( Suriye)
c. Mutuali (Lbnan )
d. Uruklar (Anadolu)
e. Novarlar (Suriye )
3. zbekler ( eski Harzemliler)
a.
b. A"I . b. Ar.bes (I)
c.
cl. Hi veliler
4. Buhara
a. Byk Buhara
b. Kk Buhara
5.
6. Trkler
c. Uygurlar
ii. ASIL TATARLAR
esk.i tatar
A. Sat Tatarlar
1. Nogay
a. Monkat
b. Kundurlar
(Besarabya)
2. Yed88.n
3. Yanboylu],
4. Kuban
d. Mansurlar
e. Terek
f. Basi} anlar
g. Kumuklar
h. Karaay
a. Nogay
b. Monkat
c. Kundurlar
f.
Karaim yahudil eri!
Trk tasnili
g.
h.
i. -Uytigur
2. Kumanlar k. Kumanlar
3. Kazan tatarlan I. Kazan
4. m . . Orenburg tatarlan
1. Ufa
2.
3.
4. KaraKalpaklar
5.
Burutlar, byk, orta
ve kk' Ordalar
6. Turan 'veya Sibirya

1. Turahtar
n.
BuruUar, byk Orda
o. Nijenovgorod
p. Turan veya Sibirya

2. Tobol
3. Tarahlar
4. TOill9k
5.
6.
7.
8. Yekaterinburg
9. Onzlar
10. Zeubtinliler
LL.
B.
Krasnoyarsk

Soyotlar
a. Krasnoyarsk
1.
2. Kangatlar

b. Kuznetsk.
1. Tom
2. Bir
3. Kaa
c.

2.
. a. Kaydunlular
4. Bagaylar
5. Baltirler
.....0' ...


.. '
'R. Rahmeti Arat
3. tatarlan
d.
4. Teletler
5. Yakudar.
6.
e. Teletler; Telengt!er
f .. Kamasinliler, Karagaslar
Kistin
2. TuHbert
3.
4. Vel'ho-Tomsk
5. Biriisler
6. Sagau ' .
. 7. Beltirler
3
g. Turuhan
h. Yakutlar
L
KLAPROTH, H. J. von

Asia polyglotio, Paris, 1823.
i. N. B e rez i n ' e gre bk. ). Asya tasniii tecr-
besini - KI a p r o t h eserinde 14 trk kavmi zikretm:ekte,
fakat esere ilave olan atlasla 23 trk ait lugat
malzem'esi vermektedir. Mellif, bahsederken, gramer
lerine yer . lugat ile iktifa ok
defa bile olan bu lugat malzemesi,. .
ssiyetlerini gstermekle beraber, birbirinden kafi
bu mellif d,e trk iin bir tas.nif sistemi
cda
Esere olan dil (s. XXVI-XXXIX)

1, Uygur
2. Kazan
3.
4,
. 5. Nogay
6. Tobolsk .
7. az
8.
"9. Venisey
0, K uznetsk
Baraba.
12.
13, Telet
14. Yakut
15.
16. Hive
Tiltk tasnifi
17. Trkmen 21).
18. Karaay
19.
21. Kaza!)
22.
23.
4
BAL'BI, Adriano
( 1782- 1848)
Atlas ethnographiq:u: du globe, Paris, ' 1826.
67
i. N. B e rez i n 'in, tasnifindeki esaslar ' izahat vermeme.
;sine, guruplara taksimini ve malzeme pek
tatminkar raR'men, B a i b Wnin, kendi devrine gre, olduka
.istifadeli bir tasnif '
A. B a i b i trk
' i. TORK
1. Uy'gu r
2.0s'manll
a. Rumeli
h. Anadolu
3. a ga ta'y
a. zbekler
b. Aral veya Kongratlar
4.
a.
b. azlar
c.
d.
c. Kara-KalpaJ{lar
5. T r 'k ni e,n
a . . Trkistan
b. Kabi l trkmenleri
c. Iran trkmenleri
d. Trkiye trkmenleri -
..
R. Rahmeti Arat
Anadolu trkmenleri
2.
B. Novar .
Yrk.
5. Mutua1i1er
e. Rusya trkmenleri
6.
a. Basiyan
ABII Buiyanlar veya Balkar
Karaay .
8. Qerige veya Qegem
b. Nogay
.c.
7.
a. Burutlar
b. Kazak . . Kaysak
1. Byk Drdi!
2. Orta Orda
8. K k Orda
8. Cenu-bi Sibiryaldar
a. UranQat veya Tutal
b. Baraba, Barama veya
c. Kuznetsk veya Verbo-Tomsk.
d. Kalar. veya
e. Kanzaglar
f. veya
g. Yastalar veya
h. Bobtalar veya
i. Tubalar, Tubahlar veya
j . Beltirler
k. $oyonlar<
Birsler
m. Teletler. Tltler
li. YAKUT DiLI
LLL. DIU
'rrk tasnifi
5
PAL M B L AD, Wilhelm Fredrik
(1788-1852}
Geogrophische und stalistische Ephemeniden,
1827, X1X, 225-240.
.9
i. N. Berezin'e. gre, daha bir tasnif olmakla beraber,
.A cl e i u n g tasnifindeki hatalar burada da mevcuttur:. Uygur, Azeri
ve Kazan ile yakuta Mellif tasnifinde dil hu- .
sfi siyetlerine yerde, daha ok kavimleri n tasnifini
Pa m b i a cl tasnifinde trk kavimleri bif. takip
.etmektedir.
I. AS IL fR K LER

Trkmenler
3. zbekler
4. Kara-Kalpaklar
S. Sibirya trkleri (veya
a.
b. Tobolsk
c. Tura
d. Tomsk
II. TRKLER
1. Nogaylar
a. Nogaylar
1 . BLl eult
2. KuodLlr
3.
4. Naourous
b. Basiyanlar veya Kuca

2. erire
8. BII9iyaolar veya Balkarlar
c.
2.
R. Rabwl!li Arat
a. Nogay

b . . Sibirya
c. Kazan
d . Osa
3:
4.
a. Byk Orda
b. Orta Orda
c. Kk . Orda
4.
III. TRKE FAKAT TRK ASLINDAN
PLMAYAW KAVIMLER
.1. Tubalar
2. Teletler
3. Barabahlar
4.
5. Kuznetskliler, Abahlar
6.
7. veya Cannar
8. Bohtolar
9.
10. Beltirler
11. Sayanlar
12. Birsler
6
HA MMER, Joseph, von
(1774-1856)
i. Billliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364 - 365;
II. Wiener }ahrhcher der Literatur, 1827. XXXVIII.
s. 16-17; III. ayri. esr., 1839. LXXVI, s. 189-191.
Muhtelif vesilelerle bu meseley.e temas olan mellif.
da gibi. gittike ve i. N. B e rez i n 'e
gre, btn nisbetle daha bir
sistem vcuda
Trk tasnifi
daha kk zmreler halde, Sibirya
g;sterilmemesi, .Azeri ile, istifade 'ettiki : malzemeye
tasnife ve bir gurup halinde
tasnifin eder.
H a m e r 'in gittike eden tasnifi ihtiva "et ..
mektedir.
(1825)
1.
2. Trkistan,
3.
4.
ll. (1827)
Uygur
2. zbek
3. Trkmen
4."
5. "Nogay
"6.
7.
8. Sibirya
" 9.
lll. (1836)
A.

2. Kazan
3.
4. Nogay
B. Byk ve kk Buhara
5. Uygur
6. zbek
7. Trkmen
C.
8.
9. Kaytak ve Kara-Kay tak
10. Kumuk ve Gazi-Kum'uk
1
12. Kara-Kalpak
.'
.
,.
R. Rahmeli Arat
D.
13.
E. Sibirya
14 . .
15. Yakut
16.
F. AnadolQ
17.
G. Avr upa
18. Rumeli
7
BEREZIN, lIya Nikolayavi [E. Berezine]
( 1819 -1896)
Recherches sur lts i. Systeme des dialectes
turcs (Kazan, 1848), 95 s. halinde bu eserin
isim eden iin bk. Uentya zapiski iz dav.
imperalorskim kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1848).
nce Kazan ve sonra Petersburg niversitelerinde profesrl k .
olan mellif. 1842-1845 Kazan niversitesinin
ile, olduku ilmi t: mslman (l.
trk sistemi, 2. yeni far s sistemi, 3. yeni arap
sistemi ve 4. trk dili zerinde tetkik
f il". Mellifin eseri bu tetkiklerden elde edilen neticele-
rin ilk etmektedir. B e rez i n eserinde, trk kavimleri
bizzat tetkiklerden trke basma ve
eserler ile daha evvel olan' tasnif tecrbelerinden de
iStifade (bk. J. Ch. Adelung, 2. E. A d e lun g, 3. H. J.
Klaproth, 4.A. Balbi. 5. W.F. Palmblad ve 6.J.v. Hammer;
bu melliflerin tasn ifleri malmat B e rez i n 'in bu esrrin-
den
B ere. z i n ' in eserinde, trk .zerinde . daha nce
olan tasnif tecrbeleri bir . tahlil ve tenkide tabi tutulduktan son-o
Ila; kendisinin neticeler hulasa edilmektedir. Burada
trk eneski ve en yeni veya 2. Tatar
veya i mal ve 3. Trk veya g a r p olmak zere, gurup iinde
T.rk tasnifi
10planmakta ve birbirinden hususiyetlere
.edildikten sonra, bu guruplara ' dahil hususiyetleri .zerinde

AGATAY VEYA GURUBU (TRKISTAN)
Bu guruba dahil trk husu
.siyetler d yerine i (temir cdemi n ). z yerine -s (bar:'
mas _gitmez "). b ve p yerine m sesle-
'rinin 2. hal-i iin -{Ir, er, -ur -r, -ir eklerinin
3. gramer daha ve kaideye . daha.
.az tabi 4. gramer
"tesadf edilmesi ve 5. eski trke ' kelimelerin daha ok ' muhafaza

Bu guruba dahildir:
1. Uygur
2. Koman
3.
4. Ozbek
5. Trkmen (Trkistan )
6. Kazan dili)
II. TATAR 'VEYA GURUBU
Edebi mahsller daha fakir olmakla beraber, gramer
gurubundan pek geri kalmayan bu gu-
rupta bilhassa zikre ya, u ve ne seslerinin
ileri gelen telaffuz 2. bir ok seslerin
'killerinin 3. kaideye uymayan gramer mevcu-
diy.eti: 4. ha!j iin, muzari -r yerine, -a, e gerundium
ve 5. gramer

Bu guruba dahildir:
1.
2.
3. Nogay
4.
5. Karaay
6. .
7. Sibirya
R. Rahmeti Arat
III . TRK VEYA GARP GURUBU
Edebi mahsuller ok zengin olan bu gurubun
hususiyetleri tel.lffuzun latif, ve 'nl ahengi-
tam 2. gramer ok, kaideye uygun ve mazbut
3. -" isim-fiil ve zamanlar iin.
4. arapa ve farsa kelimelerin ve eski
rin daha az muhafaza
Bu guruba dahildir:'
1.
2. Azerbaycan
3.
4. Anadolu
5. Rumeli (1stanbul)
8.
RADLOFF, Wilhelm
( 1837 -1918)
Phonetik de" ' n"dlichen T"ksp"achen, Leipzig, 1882 - 1883,
II, s. 280-291 (Cap. XVIII): Classification der t"kdialecte'
nach den' phonetischen E"scheinungen.
"Ses hususiyetlerine gre, trk tasnifi, da
gibi, Ra d i <> ff tasnifinde. esas olarak, ses hususiyetlerini ele
almakta ve nce guruplara ve sonra bu guruplara dahil
gere Trk mhim bizzat tetkik
olan me.JIif eserinin bu ancak tasnif iin mhim gr-
hususiyetleri bir araya Muhtelif seslerin:
durumu daha bir fikir iin, eserin btnnn
gz Q,ilnde .zarUridir. Bu arada muhtelif ve
guruptanna dair verilen dahi aynen tasnif
tecr:belerini bir araya toplamak gayesini gden bir
'nm asmakla beraher, tasnilinde ses hususiyetlerinin ehem-

I.
Msavi haklara sahip a, e(.), o, u, a, ,; i. boru ..
Trk tasnifi 7.
sunun durumuna .gre, her birir.de drder olmak zere, art - d ama k
u),' n - damak (e:.,i,). duda.kfo,u.,)
ve bunun ve gre de g. e n i (a, e, o, )
ve dar (I. i, u/) ,nllere
dudak-art-damak - O, ....:.e.
damak - , -I. n-dama k - u, dar-
-i. dar-dudak- ndamak - ). n-damak benzer- -
ile olan muntazam nl mevcuttur. Orta durumda
bulunan tek ndamak nls - i 'dir < atligga
< ...... o.' nun kendisinden
sonra gelen dar nllere tE?' sir ' etmesine mukabil (, 'dan
sonra ummiyetle i. bazan u), dudak";""n-damak nls , ken-
disinden sonraki dar nly kuvvetli te' siri bulundurur
'den sonra daima ). . ,
ve' sonda nszler. < gorod
Feyrem < beyrem < bayram (bayram ve ortada . nller
sesler if. yerine g, t yerine 'd, p
yerine b yerine ji sesi. t + telaffuz
iip riip . , paa < < bulunu.r . . ile .
bir ek vakit, . sondaki daima sa-
cahm>.
Her ikisi de nsz olmak ile. 'ortada ift ses bulunabilir
olf.lf.an. cakan>, safr.la- < safr.la- "'saklamak. , cakun .
Hece sonunda 'n, in, ii sesleri vakit, bunu takip eden he
cenin p sesi m olur. ve ince i sesi bulunur.
1. Altay
du dak nlleri o ve her hecede , bulunabilir; o daima o 'dan
sonra, ii ' ise 'den sonra gelir ve bylece nll ekler drt trl
(a, e, .o, ) tabi tutulur. -Diftonglardan ancak y-diftongu
buluur uy uylf.ta.' cuyumah). Uzun nllerden ii, e, i
sesleri aa, ii gibi telaffuz edilir saL = saal < sogal
< saJ:,al, fr.li.n = fr.aan < fr.agon)"; uzun l bulunmaz ve bunun yerine i
Son hecenin hafif nls kendisinden sonraki art"dil sesi ile
daima uzun ii. ve il nllri gelir otiii <
itfil<,itlig itli . ). Mrekkep n-dil sesi olan ,
iin, ' ortada, nller muhafaza eder
iip ciip>, fr.oyu koyuncu. Ortada, n-damak
nlleri ' art dil seslerinden yaIRIZ g sesi bulunur.
ve basit sesler, iki nl muhafaza'
76 R. Rahmeti Arat
ederlerse, kk, pp, tl, ss; ekki = eki dki" yefti =
geti .. yedi" a/bassun = almasun art-dil !J.
bulunmaz. I, L, n sesleri, nszlerden sonra -t ve
nszlerden (m, if ii) sonra - d olur, ift nszlerden rL-
sesleri ortada If'lrltk., < erlik
er/il < ederlig .
Ooszlerin durumu iin bk. bir de 370 -:- 375.
a . . Altay
Dudak nllerinin ok kuvvetli olup, ' den sonra daima
ii gelir. y - btilunur. ift nsz pJ:. ortada J:.p olur
kp <:: pk ya/:.f#:m < gapJ:. rln ,
Sk: bir.de nlleriin -10 ve nszler iin - 178,252 .. 407-409,435.
b. Telet
Dudak nllerrnin daha olup, 'den sonra daima
e gelir. y' yerine y'(=dy) bulunur.
Sk.bir de nller iin - 5- 9 ve nszler iin -181,252,407-409, 435 ...
2. Baraba
Dudak nlleri Altay nisbetle, daha
o ilk hecede bulunur. ve nllerinin te'siri
y-diftongdan ua e cufak>, uol-
ve e ledir- <' tegdir- cdeydirmek>, lebe
da Son hecenin hafif nls, son art-di!' sesi ile
Altay gibi, daima uzun u, II olur.
Onszlerin son ve ortadaki durumu Altay
gibidir; fakat burada sonda z sesi bulunur. Altay
'g yeri ne g, (= t + yerine ts ve sonda) ve dz (ortada nl
ve geer. Baraba bir hussiyeti
de eklerin I, n seslerinin, kelime sonundaki
nszlerden sonra bile, muhafaza edilmesidir ve bu
bir yer etmektedir.
Bk. bir de nller iin - 1 ve nszler iin . - .252, 415-416.
3. Altay
Dudak nllerinin Baraba ben'zer;
o ilk hecede bulunur. ve nllerinin te'sir kuvveti
Trk tasnifi 77
Kelime sonunda art-dil sesi g" bulunur. Mrekkep n-dil sesi olan
'nin," ve c zere, iki Art-damak-burun
sesi ii ortada, ok defa, g sesi ile. Leb. lgey
= Alt. tny), n, i sesltri nszlerden sonra - t, bu-
run sesi olan:n 'den sonra - d ve n, m seslerinden sonra - n
g, r, i seslerinden sonra ise -
a. Lebed
Altayeadaki mrekkep n dil sesinin burada, ve
olmak zere, ' her. iki mevcuttur: kelime sonunda ve
nszlerden sonra - ; ortada nller ve sadah n
szlerden sonra - c. Altay gibi, Lebed de
y - bulunur j fakat bu sesi takip eden nlden sonra ii, m
seslerinden biri bulunursa, bu y sesi daima n (ny) sesine eder
nanrnur < yanrnur
< nan' < yan- (geri gelmek, dnmeb).
Bk. bir de nsUzler iin - 179; 410-411, 436.
b.
ve son da sesi yerine daima ve ortada, Lebed
oldl!kU gibi, c _ bulunur. Kelime Altay ve Telet
y ve y' sesleri yerfne." daima (y- yerine n ile telaffuz edi-
len szle! haric j bu n sesi Lebed tekabl eder
ve bunu takip eden burun sesinin szlerde de . muhafaza
edilir). Bir ok kelimelerde ilk hece sonunda, Altay y
yerine, s ve ortada, nlleri z sesleri
(ayak_, pos=pog (boy-, tas- =
loy-
Bk:. bir de nller iin - 1 "e nszler iin -182, 276, 410-411,437.
4. Abakan
Dud-ak nllerindek'?benzerlik derecesi zayif ve r
ilk hecede ve ilk iki hecede bulunur (ukur,
kpde Oc/.'i j fakat aym ara,
kpede ve 6des syleyebilir). Abakan bir
uzun mevcdiyeti
< kenan -, [uli < (rgs _).
nce, ortada ve sanda bir g ( = g ) ve
78 R. Rahmeti Arat
eb ( -e\7- ) kelimesi nde de bir' sadah b bulunur. Kelime
y sesi yerine, gibi, n sesi keli me-
lerde ise, - $ ve ortada, gibi, :z sesi bu-
lunur.
Sk. ,bir de nller iin - 12- 14, nszler iiq-376.
ASIL ABAK'AN
hecede e daima ok kesin olarak telaffuz edilen e sesine in-
. eder, fakat bu nl lerin te'sir etmez.
1. Sagay
Kelime Altay y - yerin"e.
gibi, daima bulunur. Kelime ve sesleri yerine s sesi ge-
er . Ortada, nller Altay z ve j ye:ri ne, z sesi
Ortada, . Altay yerine, daima sadah c bulunur.
Sk. bir" de nszler iin -18S, 377-379, 410- 41 1:. 437.
2. Koybal
Kelime Altay y yerine . daima y' ( = Iy); s,
ve sesleri yerine - s ve z, j ve c sesleri yer ine de - z ve
sesleri n yerleri ve p/f. ). Kelime
y sesi, ilk nly n ve ii sesleri taki p ettiki vaki t, n sesine
eder ; il k n!y m sesi takip ederse, m olur mumurtlf'I = Sag.
numurtJ:.a <yumurta ').
Sk. bir de nszler iin -186.
3. Kaa
Kelime ve sonundaki btn sesler Koybal
olduku gibidir . Koybal ortada, Altay sesi ne
tekabl eden z yerine, nceki hecenin sonu ise - z,
sonraki hecenin ise -J (dy) sesi geer. '5* ve ok
defa, gibi muhafaza edilir .
.. Sk. bir de ' nszler ii n - 186 ..
4. Ys ve
nllerin durumu " Altay benzer. Ortada.
Altay- gibi, daima!J bulunur. Sonda, z ve
'frk tasnili 79
-yerine, ekseriya s ve orta.da z Altay kelime ba-
s'esi de ll}evcuUur; ortada, bunun yerine, z,
. ve c s.esleri geer; sonda ise, sesi ..
5. I'erik e'ollm)
Onluler ve unl ahengi Aitay
olup, ua (-au, O, ii yerine) ve e diftonglanna tesadf edil "
mesi ,bu bir hususiyetini eder ua '= !lU, agu
-<zehir . , uals = 'os, o, au, at/u - avu', = .. ).
g ve s, z, j sesleri Altay gibidir. Altay
:sindeki mrekkep nsz sesi, Baraba gibi,

,sonda ve. unszler ortada - ts ve ortada, nller ara-
nszler nnde -dz olur. Sonda ve 'nszler
.:c;nnde ortada -sadah g sesi bulunur. 'kelimeler!1e ortada, Altay
.y sesi yt:rine - z eklerin I ..
.n sesleri, nszlerden sonra - t ve nszlerden sonra
- d olur; . burun seslerinden sonra g"elen i sesi ise - n s.esine
.eder.
Bk. bir de nller iin -11 ve nszler iin -180, 437.
6. Soyon
riller ve dudak ' nlleri Altay .ol
.gibidir. Uzun 1 bulunur. Kkteki sesi ok defl i
ii .. it .. , ===' bil 'c bit,-). .
Kelime. artAdamak sesine k, LJ ) ndil
.sesleri.nden s sesi Altay 's sesine ve ise - ve
ne tekabl eder; ortada, bu sesler yerine, i,j, J ' sesleri geer. Kelime
Altay 9 yerine, J bulunur ve ok ?
(msi. eyumurta.- , 1}1t = gigit (yikih ) .
.Ilk hecenin sonunda, Altay y ve Abakan z
-ve s sesleri yerine, Soyon d ve i sesleri'nin
,bu bir hususiyetini eder. kelimenin sonundaki p
: ;ile sonraki kelimenin ',' k 'yer
.Soyon edilen ,bir hususiyettir kirlk-pep <
kiri p kep < kirip . kelip c'gire gelip" kelikkrs < .kelip. krs . gelip
.,grse:., < kep < kelip krge <gelip' grnce-lo
Bk. bir de nller iin - ll "e nszler iin- 183, 253-254.
80 R. Rahmeti Arat
7. Karagas
nller ve kelime kklerinin sonundaki d ve t seslerini,n durumU'.
Soyon 'oldu2"u giRidir.. Ortaqa nller s ve ses
lerinin ve . g sesleri yerine, h ve ortada b yerine-
/ sesinin ' gemesi Karaga.s dikkate hususiyetlerini
kil eder.
Bk. bir de nller iin - lS,' nszler iin - 184, 253-254.
8 . .uygur
durumu bilinmemektedir. Dudak nllerinin
Soyon.
Soyon ve Altay gibi, ve nszler
purada da bulunur. Uygur .de, Soyon 'gil?i, mu-
ayyen kelime kklerinin sonunda t veya' d sesine tesadf edilir. Canll.
eklerin i ve n sesleri, nsz ile biten kklerin sonunda ...

Bk. bi r de. nszler iin - 187 .
. -GARP
i sesi, n-damak i ve art-damak i olmak zere, iki 'nl halinde.
bulunur; uzun i orta
Kelime hemen-hemen art-dil sesleri le
ile umurniyetle n-dil sesi t ve da, olarak, d bulu-
nur; taraftan sadah dudak sesi b umumi olup, nadir olarak sa-
p sesine de edilir. Ke.1ime sonunda pat-
sesler bulunur. Art-dil ve dudak sesleri ortada daima
kelime' sonundaki t sesi ortada da muhafaza eder.
ve ince olmak zere, iki i sesi mevcuttur_Kelime or-
ve sonunda $, z ve sesleri bulunabilir. .
1.
, . -gibi .. bu sekiz asli nl mev--
cuUur. hece'deki e sesi, Abakan gibi, e olur. nl:
ok muntazam bir s;raya tabidir. sesi btn hecelerde. bulu
nabilir; sesinden sonra - ve . sesinden sonra -:- ve bulunur.
Dudak-art-damak nlleri olan o ve u seslerinden sonra daima u sesL
gelir.
Tr.k tasnifl <81
nszlerden n, i sesleri, nszlerden sonra
ma. i ve nszierden sonra ise, d olur. Sonda
den ancak z ve j sesleri bulunabilir. yolu jle. kelime
.da ift nszlerden zg, zd ve zb sesleri vcda: gelebilir;
terkiplerde bd seslerinede tesadf edilir.: ekleri n
p (nsuzlerden ve m L nllerden sonra) sesleri kul-
.
Sk. bir de nszl.er iin - 412 - 41 3. 438.
a.
o sesi her hecede bulunabilir (Altay olduku gibi).ck
sondaki art dil sesi son nl ile -0,8 ve dar nl ile - il, il
linde bu .vcda gelen o ve ;:; seslerinin dudak: ben-
zeriikleri yoktur: Altay gibi, burada da mrekkep::
.sesi bulunur .. Kelime il sesi mevcutlur.
Sk. bir de -16 ve nszler iin -176,255,315,386-388 .
.
dudak- art-damak nls olan o ancak ilk hecede
jir (bolgan4a = (olunca, olduku vak.ib,
If.ono/r. <konak-) . diftonglardan ua, , ia, ie ve
dudak au, e, au, diftonglan bulunur.
sesi bura:da s sesine ve sesi ise. sesi ne ele[.;
y sesi yerine, burada c bulunur.
B,k. b'ir de nller iin - 1.7 ve nszler iin - 175, 255,
382-385.
c. Kara-Kalpak
Henz iyice
2.
" nller Altay
ninkinin dudak olup, o ancak ilk hecede .
bulunur. Burada kkteki bir tesadf
(e > i, o :> "ll., > , i>: ll. . .-.
Kelime y sesinin durumu Altay benzer .. Al.
tay sesi. ok defa is olur ve iki nl. da
muhafaza eder. Sonda n-d s , ve
Trkiyat

R. Rahmet'i Arat
nszlerden 1)., c seslerine ancak kelimelerde
t6iadf edilir. 'nszlerden i ve n sesleri, her durumda, mu- o
'halaza, edilir .
. Bk. bir de nller iin - 2'2 ve iin - 174, 252, 31"5,.
4.15-'-416.
a. Turah
nllerin durumu Baraba benzer. Kklerde'
cl.> ve e>"i ummiyetle - sesi her
ts .
b. Kurdak
nller Turah benzer. Dudak' au, '
. ok defa yerine
hususiyetini eder. - sesi um'miyetle 'muhafaza edilir.
Ortada ift-nsz gl bulunur '( garp if sesi, i nnde ..
ok defa
c. Tobol ve Tmen
. .. Onlleril"l: durum.u Rusya Tatar he,-
.men-hemen o> u umuriliyetle .
. - '>is ta!llamiy!.e
Bk . .. bir .de nller iin --:- 22 ve nszler iin - 174.
3.
kknde o > u, > Ekierde
ap e, I, i, u, bulunabilir. kelime kklerindeki ' e bu-
rada, e ve ,i olmak zere, iki i ise'- i bulunur.
sesi her durumda n-dama:k s sesine
.< < < )._ y sesi j (nne 'ok
hafif teJaffuz edilen bir "i eklenmesi ile J
Bk. de nller - 26 ve iin.- 173,256,315, 380-381.
a. Ova
Kelime: s sesi yerine, :i,'. sesi
iin < sin esen', siz i Of.. lc: -
Trk
.,.
"b.
Kelime_ $ sesi yerine, .nefes h (. hin
< sin .hizge < sizge <size' him < hal.la- <
-.:" saldamak ... ).
4. Volga veya
Kelim'e kknde o > U, U > g. > ii, ii > if,i > i ve e > i de
Dud.ak L.J. ve if nllerinde
ibulunur; bu seslerden sonra nllerden ancak a, e bulunabilir.
'Dudak au, ei!- ve ua bulunur
(kovmab, .
Ortada ok kelimelerde 1), h,J
.0( sonuncuya, na.dir olarak, trke kelimelerde de sesleri bu_
i sesi, m ve' n "sesle"rinden sonra, ok defa n sesine
.eder ;. ekferin v.akif Sonda
-ns.zlerden z ve j sesleri, ortada ift-nszlerden' zg, zg, zd, zb,
.hz sesleri bulunur. .
. . Bk. bir de nller iin' - ve iin -172. 256, 315,
391-392, 415
a.
Kelime o, u, i, ii .. nlleri .kuvvetli telaffuz
taki y umurniyetle . muhafaza edilir, ancal: i 'nnde ls'
.sine eder 'iyap, ya.I!:-a.u etenbel, yu/.. "yok .. , "
.!lul yr(!k fakat ts'"1n < < ytpln
topluluk .. , si p < < < -). sesi yerine
.is 'a!:-, < fs'iber < iber <gzeh).
Orta-da, g sesi geriden telaffuz 'edileri art dil "g
geer.
. b.
Kama
Kelime LJ sesi, nller nnde "':""'y, dar nller
<nnde - c telaffuz edir. ve ortadaki sesi'. muhafaza edilir;
.sonda ise, bunun yerine, nne' gayet telafh.iz. edilen' bir t-
,geHrilmek zere, geer.
c. S-im bii"
Kelime y se.sinin durumu Kama , gibidir.
..sesi daima .. k sesi
R. Arat
d. Kazan
Kelime y sesi ummiyetle c sesi ve . .
ortada muhafaza edilir; sondaki ise, n-damak veya f te-
laffuz 'edilir.
e. Belebey
g, nller nnde - z, dar nller nnde-
- j olur.
f.
Bu birini artdamak seslerinden,
k, g, g 'sesleri ni n kelime ve
yerine, ses tellerinin gelen ) sesi geer'
. . kal!3p, ' ildl < ki/di .:geldb, )il'en < kitken
iyice tetkik
ORTA. ASYA
nlleri n durumu . ummiyetle benzer; fakat
burada dudak nlleri a ncak ilk hecede bulunur. Mhim huso.
siyellerden biri ni orta durumda bulunan tek bir i sesinin mevcdiyet i.
eder. .
nszlerin durumu garp ok ya-
burada art-dil g ve g seslerine daha ok tesiidf-
edilir. Sondaki k, p, t sesleri, fiil kknn sonunda . bu-
vakit, iki nl n-dil ses,-
lerinin durumu "Altay benzer. sesi her durumda muha-
faza "edilir. Orta .Asya mhim bir hususiyetini de tek.
bir ince i sesinin eder. nszlerden h, z, tl, c,. i
sesleri kelime ." kelimelerde bulunur.
kelimelerdeki f sesi bunun " mukabili olan p ile
.( paNip <. .
Bk. bir de i1nszler iin - 438-443.
1.
par nl i sesi. ift nszle olan hiillerde, .ker:dinden.
nceki o sesi ne te'sir eder (ve Q > e husle gelir ; etl<.
ail calp; < "alas! .. 'eg'r Sondaki i daima.
uzun i halinde bulunur.; "Sonda dudak olan a sesi bulunur. n-
Trk tasnin 85
gayr-i a 'dan sonra a, e, i , u, il. ses-o
.Ierf gelebilir). '
. Sa'dah r her yerde kahn telaffuz edilir . Sondaki n sesi, ekin
i sesi vakit, yolu ile, i olur [l.ii ller
< k(inler, Iiiller < t"nler, yrgeller < yrgenler '" yryenler ); ii + i
ise, ii'; < kiili < kiiiili cg'nl -, '
aiin! < aiili < aniZi celbisesi . ). nller r ve h sesleri . ok defa
< J:.iiga < Qoa < faki'lt
.. halkp). .. .
Bk. bir de nl ler iin' - .19-21 ve nszler iin - 170,257,315,
.:\89-390, 414.
2. Hami
Henz tetkik .
. ,
3 . . Aksu
Henz' t etkik
4.
Henz tetkik.
, .5.' ..
Bu i sesi, gibi e'v-
velki a sesine te'sir etmez.
Bk:. bir de nszler iin =-171, 257.
ses henz tetkik
a. Sart
b. ' Kokand
c.
d. Buhara
e. Hive
LV: .CENOP
Bu de, gibi. sekiz nl mevcu.t-
tur. o ve nlleri ilk .hecede bulunur "ve u. nllerinde: ol-
daima dar dudak takip eder.
kelimelerde ok defa nl 'ahengine uyulmaz; inte iinller
86
R. Rahmeti Arat
yan-yana !isan, z.iya/et, 'Uzun i orta durum-
da bulunur.
Kelime sadah g, d, b sesleri umumi olarak kul-
Sonda, n-dil, z ve art dil' g. g seslerinden'
bir de dudak ve b ve d sesleri'de
b sesi yerine, bazan dudak SIZICI tl sesi geer. ' sesi ortada ve:
sonda kl,smen c ile '
1. Trkmen
tetkik
2. Azerbaycan
Bu e diftongu bulunur. art ve n-damak nlleri
nnde, art-dil g sesi, umumi olarak (Qrta durumda.
nller nnde ok defa k sesine de
< !form, gd- < Ki rlJ- 'goca . ihtiyap,.
gol < gice ve klce < kee, khne ve ghne, gizlen- ve kizlen-. ve
. *,orun-, knder- cgndermek" klge cglge,). Soncla; n-
llerden sonra, . ok defa ve nadir olarak, g bulunur og <
logul; < tavuJ:.). Ortada, t, s, ve sesleii nnde, ve k yerine, da-
. ima !J ve bulunur (msl. < aalar- < <
relJ' i < reki, sik < eflikip). 1+ t, yolu
-lt, d+i ' dd, ii + l=nn, n+l=nn ve r+I =-rr olur
anna- < aiila-, tnne < tnle, < kirli < kirli, errik <
erlik ).
Bk. bir de nller iin - 18 ve, nszler iin - 167,259,3.15,393,419.
3. Kafkasya
Ses henz tetkik
4: . Anadolu
Henz iyic;e tetkik (nszler iin 168, 258).
a. Hdavendigar'
. Kuvvetli nefesle telaffuz edilen art-dil kC ve Il sesleri i"le tema-
yz eder.
Trk
b. Karaman
5 . . r i m i v.e s i (Karaim telaffuzuna gre)
tl sesi J! girer uar< J!a"r' < bo&. .. ,
Kelime nller nnde - *-. ince
nller nnde ekseriya g v.e nadir olarak k bulunur. ii sesi,
gibi, ok telaffuz edilir. n-dil t ve'1"d
seslerinin her ikisi de bulunabilir; fakat . d sesi daha ok
da,yan-, deg-, dol-, dil, fakat tip ", dip.> ..
trk). g sesi ortada bazan yolu!". n + L . iil'dir .
< -I .
Sk. bir de nller iin - 18 ve unszler iin - 166, 260, 3l..5.
393, 418.
6.
Sonda, k, ' g ve g sesleri nden bir de " ve
g sesleri . bulunur i .. ince nllerden sonra daima g (bazi
bu d sesine eder). d sesi, i
sine nisbetle, daha ok g.eer, g sesi or tada, ince nller
ok." defa y oiur .( deyil < tegil, degirmen < tegirmen).
Bk. bi r de nller iin - 18 ve nszler iin - 169.
Balkan hususiyetleri henz tetkik edil-

9
V A M B E R Y, Hermann Bamberger)
(1532..,- 1913 i
.Das "Trkentlolk in und
ethnographischen Beziehungen, [eipzig; 1885.
v ii m b e r y Ra d lo ff 'un tasflifini dil
beraber, heyet-i umllmiyesi tatmin edici bir tasnif sayma.
Bu tasnitlel'de t.rklerin kavmi de . dikkate .
lzmunu ileri m.ellif, +iyiide,
ile tarihi gz nnde tutarak, trk kavimlerini
. g!lrup iinde
R. Rahme Arat
SiBIRYA rRKLERI
1. Yakut
2. Telet
3. Altay" Altay
Dvoedanlar)
4. (Kandoma.>
5. Tuba Ure"nbay,
ernevo)
6.
7.
8.
9. Sagay
10. Beltir
11. Kaa
12. Koybal (Kaybal)
13. Karagas
'14. Soyon (Soyot)

16. Baraba (Tobol, idari
Tobolluk, Tmenlik, .
17. Tuva (Tuba, Urenhay, Altay, Soyon,
II. ORTA .ASYA TRKLERI

2.
3. Uygur ve Trkistan
4. zbek (Kurama, illa-Kazak)
5. Kara-Kalpak
6. Trkmen garp
trklerine dahildir)
III. VOLGA TRKLE.RI
1. Kazan (Kazan, Kun.dur)
2.
3.
4.
5. Tepter (Orenburg, Ufa, Vyatka, Perm) .
Trk tasnili
LV. PONTUS TRKLERI
l.
2. Nogay
3. Kundur (Karaga)
4. Kumuk
5. Karaay v.b.
v. GARP TRKLERI
1. A.zerbaycan (Kafkasya, ' Iran ).
2. (1. 2. Gebe:
Yrk, Trkmen)
10
. KAT A N O V, Nikolay Fedorovi
( 1862-1922)
Etnografieski'y obzor turelskolalorskilJ plemen.
elnaya lektsiya v kurs obozreniya ' tur.etsko-tatarski h
plemen, proitannaya v fmparatorskom Universitete 29
yanva'rya 1894 goda (Uenl.fJo ZQ/Jisku Kazansk,
Unive'rsteta, god LXI, kniga 3, May-fyn ), Kazan, 1894,
s. 186-206.
89
Aslen Altay' trklerinden olup, '1894. itibaren Kazan ' ni-
versitesinde profesrlk . olan mellif, trk kavimleri nin
dil, din ve ile . vcda
,Jetler toplu bir fik ir. istihdaf eden dersinde
;trk tasnifine de temas etmekte ve dil hususiyetleri
'zeri nde durmayara'k, trk drt gurup' iinde to'pla-

GURUBU
Obi trklerini n
II. CENOP GURUBU
1.
2: Balkan
9 R. Rohm. ti Mo<
. 3. Anadolu
4. Filistin
5. Afrika
6. Iran ve
III. ORTA VEYA' MERKEZ GURUBU
Volga
2. Garbi ve Trki&tan
3 . Trkmen
4. Kara-Kalpak
5. zbek
LV. GURUBU
.1. .

2
3. Tomsk Y,enisey vilayetleri
4. Karagas (Irkutsk vilayeti)
. 5.
6. Yakut
Kat a n ov dfiha sonra ve trk mu-
iin ok mhim ol an bir eserinde
issledovaniga urganIJayskogo s ukazaniem
. nrQ ego k drugim lrkskogo kornga, Kazan, i903)O'
istifade ettiA'i gstermek iin, isimlerini . kaydetmek-o
tedir. Tasnif ile ' ilgili tasniflerde geen>
bu burada zikri
A. TARiHi
Orhun
2. Uygur
3. Kuman
4.
5: Selcuk
B . . CANLI
. Altay
2. Azeri
3. Baraba
4.
Trk tasnm
.,
5. Beltir (Yenisey) 25. MariopolGrek
6. ernevo 26.
7. Gagauz 27. Nogay .
8. Hami 28. 5a:gay (Yenisey)
9. Hdavendigar. 29. Sart
10. (Tobol) 30.
ll.
.Kaa (Yenisey) 31. Tar
12. Kamasin (Venisey) 32.
13. Karagas 33. Telet
14. Karaman 34.
15. 35. Tpbol
16. Kazak . 36. Tls
17. Kazan 37. Tura
18. 38. Turfan
19. 39. Tmen
20.
(Karaim)
40: Trk
21. <. y. c;nisey ) 41. Trkmen
22. Koybal (Yenisey) 42. Ufa
23. Kumul<. 4t Yakut
24. Kerik (Tomsk) 44.
11
ARlsTOV, N. A.
Zametki ob etnieskom. sostave trkski6 plemen (Jioaya
slarina, i
J
1896, s.
Ra d i o f f 'un tasni(ine V b e r y 'nin
esas

bulan Ari s t o v dil hususiyetlerini

ve kavim meseleleri .ile bulmamakta ve Sibirya
trklerinden diker btn trklerin ettiklerini,
ne ve ne de kavmi deliller ile isbat etmek mmkn
Mamafih Ari s t o v Ra d o f f 'un dil hususiyetleri.
ne gre kavmi da
bulmakta ve bu guruplarda kavmi hususiyetleri grmektedir.
i. GURUBU
Bu guruba dahil bulunan Altay ve Soyon kavimleri trk"lerin eski
yurdunda oturmakta ve da temsil etmektedir
9'
R. Rahmeti Ara t
ler. Bunlar, ancak bir dereceye kadar, Samoyed ve Yen!sey k;avimleri
ile
GARP GURUBU
Bu guruba dahil trk kavimleri, Alfay'dan nce Samoyed
ve Dinlin kavimleri daha sonra, garbideki
leketlere olunca, Fin-Ugur kavimleri ile ' temasta
Garba ileriledik'e, i artar. En ok
Volga ' Nogaylarda ve sonra gr'
Ir. Kazaklar nisbeten az ve ise, daha az te'sir

ORTA ASYA GURUBU
Buraya dahil kavimlerde bir hu-
sasiyet eder. Bir az da Tibet te'siri mevcuttur. te' -
o sirine maruz kalmadan nce de, bu kavimler kendi

LV. CE.NOP GURUBU
Bu guruba giren trk kavimleri ile bir
ak terekkp etmekte ve Iran. Balkan
ve Anadolu 'daki yerli kavimlerin kuvvetli te'siri bulunmakta-

12
CAHUN, Leon
Intr:oduction d l'histoire de I'Asie, 1896, s. 34-35 .
. Daba ok trk tarihi olan bu mellif, bu ese-
rinde .. ile, trk de temas el-
mekte ve gurupta .
. .
i . GARP GURUBU
1.
2 . . Azer.i (Iran. ve Kafkasya)
Tfirk tasnifi
93
.. ii.
bu guruba dahil


2. zbek
3 . Rusya trkleri
4 . . Sibirya trkleri
5.
6. Trkmen
7.
S. Altay
9.
lA. Karaim
iii. GRUSU
Yakut
2.
ibaret olan
13
K O R Fedor Evgenevi
(IS43 1915)
Klassifikatsiya turetski!; plemen po i Etnografieskoe
obozrenie, kn. 84-85, Moskva; 1910) .
. Trk tasnif{ tecrbeleri ehemmiyetli bir yer
eden bu tasnifin ile.elde edil en neticeleri mellifin kendi
takip etmek, ok faydal! olurdu, Fakat makaleyi
ihtiva eden me,mua, btn ve bu-
rada bu tasnif l1akkmda ancak ile ' olan malumatla
iktifa etmek zarureti has!! . .
R:a d) o f f ile K o r ' un istifade suretiyle yeni .bir
tasnif tecrbesi olan S a m o y i o v i (bk, 17),
izah ederken, 'bu iki tasnife temas et"mekte ve. by-
lece K o r 'un tasniii da bir bilgi edinmek vermek-
tedir, K o r tasnHi sylenenler S a m o y i o v i 'in

R. R3hmeti Arat
K o r daha sonra kendi tasnifinde
tashihler Moskova . arkealoji cemiyetinin
komisyonunda bir tebliR' ise de. bu ( bk.
Samoylovi, ayn esr. , s. 7, not 2 ). . . .
. K o kendi tasnifini, biri s e s (g .sesinin
durumu) ve k i i olmak zere,
iki hususiyet zerine ve trk sonun-
.cusu iki ibaret olmak drt gurup iinde
I. GURUBU
Bu gurubun g sesinin hece sonunda . '0 ' in-
tav < tag ve 2. hci.l-i fiillerin -o zarf-
iiil ( bu bazan bir ile ile ifade edil-
mesidir"( 'kele-turur-men <geliyorum ).
" bu guruba "idhal
:zikretmeyerek, bunun " Ra d i o f f 'un garp" gur ... buna tekabl ettikini
kaydetmektedir (R a d of f'ta bu g"uruba dahil ' 1.
a. b. c.-Kara-Kalpak - 2.
:' +- a. Tura, 9'" Tobol ve Tmen
vesi -.4. Volga
II. GURUBU
Bu gurubun hussiyeti, 1. g sesinin her duru\nda
ve 2. hal-i -r isim-fiH ile ifade edi!-
.mesi.dir hlr-men
. Bil guruba dahildir: e s",k i i e r d e n - " "Orhun (Yenisey)
.abideleri: 2. Uygur, 3: ve 4. Korn,,"n " metinlerinin dili ve
y e n i i er d e n - 1. ve 2. ile) Koybal; Sagay
-ve Salar
Bu g"urubun g nszlerden sonra,
/f-nlall < ve; 2. halj guru."
hunda gibi, _r isim-fiil ifade edilmesidir.
S"a o Y o v\j- K o i' bu gurubunun ,)R 7(d .
,cenp gurubtina tamamiyle tekabl k,aydediyor (R a d o"f f 'ia"
' bu guruba dahildi r: 1. Trkmen, 2. A.zerbaycan_ 3. Kafkasya;
"4 Anadolu, 5. ( Karaim} v"e 6. -
Trk eivelefinin .tasnifi
."
LV. GURUP
il e bir mevki alan bu gurup iki b-
Jume olup, S a ni oy i o v i '.a gre, bunlardan a-blmu-
.Ra off 'un Orta-Asya gurubuna tekabl etmektedir (R a d i o f f 'ta bu
.guruba dahildir: 1. 2. Hami, 3. 4. ,ve S
bo ise. - Yakut, lehceleri . dahil bu-
. .
.. S a.m o y v Altay, . Telet, -e.rnevo v.b. bahs-
.ederken, bunlar zerinde ayrica durmayarak, K o r 'ta
i ii i ve kar i i tc" gurbun a-blmne idhal oldu-
kaydetmekle iktifa .

.
14
RAMSTEDT, G. J. .
. 2039-2040; 1917; Iso Tielosanakirja
XIV, . 295-296 ve ayn esr., iX, 19.38
. Ram S t e d t 'in trk "tasnifi iin kabl ile
neti celeri mllellifin as;1 tetkik etmek imki-
tasnif cedveli, bunun lin ansiklopedisin-
..deki bir
.belirtilmesi ve gerek hususunda tam bir fikir edin-
mek iin, kafi gelmemektedir. R ii. s ii. n e n (bk. 20) 'in kendi tasnifinde
::R a m s t e.d t ' i esas alarak, onu daha sonraki tasnif tecrbeleri ile
ifade ve bunlar arasindaki f.arklara ay_O
bu iki esas ile.,
.birbirine Onun ii n bu hususta RiisaneR
.tasnifi '.1 in gz nnde
Mellif nce trkenin dahil Ural-Altay dil ailesi hak-
. rMlumat verdi.kfen .. trk guruplar .
-jinde
DILI
{lu < l f! g.,
.. il YAKUr [?ILI

,96
R. Rahmeti Arat
III (C). GURUBU
d-blm (tag)
Urenbay, Sayet
2. Karagas
2. z-b!m
3, Koybal,
,4.
3. g-b!m ("lo veya iii < taif)
S. Baraba '
6. Altay (Altay
Lebecl,
LV (D ) . GURI,1BU
(y<d,lail)
1. Sart (Buhadi, Hive)
2. Trkistan ' (Yarkend,
Turf,an, Hami,
V (F). CENP GURUBIJ
(dag ve da<tof)
1. Trkmen (Trkmenistan, Stavropol)
2. Trk. veya
15
NEMETH, Julius
Trkische Grammalik (Sammlung Gschen) ..
Berlin-Leipzig,
Macar -alimi eserinin ' mukaddimesinde, trkenin diller ara.
yerini izah ederken, bt.n trk tek bir
ve bugnk trk iki guruba .
. mak ' mmkn' sylemektedir.
B - GURUBU
. Kelim-e y sesi yerine, s sesini kullanan.

Trk
1. Yakut
2. (bu bir de
trk. i
ll. Y - GURUBU
Kelime 9 sesini muhafaza eden Bu guruba btn
trk ile eskilerden KkTrk, Uygur ve Kuman
dahildir.
16 bk, 18
17
SAMOYLOvI, A.
Nekoforre dopol neniya k klassijikatsij
1922); alm. ii n bk. R. Ra c mat i,
Klassifikation der ( Ungarisehe
iX, 321-324).
Ra d i of f 'un esas ve, K o r 'unkini olarak
alan Samoylovi, ilaveler de suretiyle, bu iki tasnifi
te ve z ...... r. d > y, tek heceli szler ile birden fazla heceli
szleri n sonunda -g, eklerin g- ve 01- -..... boL- hussiyetIerine
gre, t rk gurup iinde
i (BULGAR )
Du gurubun hususiyetleri 1. r < z < t alf/l z );"'2,.
3. bol, 4. -t! , -<-g
5. -<-g, 6. - <g-
Bu guruba dahildir.
a. Eskilerden:
Bulgar
VOliII
2. Tun.
b. Bugnklerden:

Trkiyat - -;o
..
R. Rahmeti Arat
II. D- GURUBU (UYGUR,
Bu gurubun hususiyetl eri z 2. d 3.
bl -, 4. (laif), 5. 6.
d sesinin t, z) gre, bu gurup blme
ve bunlara dahil
A.
a. Eskilerden
Orhun
2. Uygur
b. Bugnklerden
1. Soyon (Soyot veya Urenbay)
2. Karagas
3. Saliir
B. i-b lm
Yakut
C, z -blm
Sang Uygur
2. Kamasi n
3. Koybal
4. Sagay
5. Kaa
6. Beit jr
7.
8.
9. Kerik
TAV-GURUBU GARBi)
Bu gurubun hususiyetleri ]. z (to*'uz ), 2. y < d
3. bol-, 4. 'v <-g (tau<tag), 5. - <-j
6, ii-
Bu guruba dahildir.
a. Eskilerden

Trk tasnili
b. Bugnklerden
1. Altay
2. Telet
3.
4.
5.
6. Karaay
7. Balkar
8. Tobol
9. Baraba
10. I Rusya
11.
12.
13. sahili haric)
14. Karaim olanlar haric)
IS. Nogay
16. Kazak
.9
Bu gurupa dahil birbirlerine olan gre,
blmlerde toplanabilir.
1.
devrinden nceki
a. 1. Altay
2. Telet
3.
b. 1.
2. Karaay
3. Balkar
4. Karaim
Tatar
2. devrinden sonraki
1. Kazak
2. Nogay
LV. TAGLl{(- GURUBU (Ad.ATA Y CENB I
Bu gurubun hususiyetleri 1. z (lolr-uz) 2. y < d (ayalf. <
.adoq, 3. bol-, 4. -g (log). 5. <. g < (aghg), 6. g-
100
R. Rahmeti Arat
Bu guruba dahildir.
a. Eskilerden
akatay
b. Bugnklerden
i Trkistan Uygur
ve Salar haric)
'1.. Garbi Trkistan (Hive
Sart hiiric)
3. zbek (Fergana,
Semerkand ve Buhara)
V. TAGLI-GURUBU (KIPAKTRKMEN, ORTA
Bu grubun hususiyetleri 1. z 2. 9 < d <
adaq, 3. bol-, 4. -g (lag), 5.-<-g (/ogh<t ogbg ), 6. g.
Bu guruba GAhildir.
a. T omsk vilayeti
1.
2. Abin
3. err.evo
b. Ceo'lb-j garbi hususiyetleri ile
olanlar
4. zbek (H;ve)
J. Sar t (Hive)
LV. ve V. guruplar birbirinden ayn
blmler halinde de
OL-GURUBU (TRKMEN, CENOBI CARB1)
Bu gurubu il z 2. y<d (ayel.
< adoif), 3. 01-, 4. -g (dag <: lag), 5. - < - <
- < -g
Bu guruba dahildir.
1. Hive cmhGriyeli ahalisi
2. BuLara.
3. Efganistan Trkistan
Li
. .
i

2. uraGr.
3.
-
t;fJ (tul . Gr.

-
5.
-

6.
, -
i

-
rGr.
BUl iar
T ihk
4. Trkmenistan cUmhuriyeti
5. '( Azerbaycan, Esterabad,
Horasan v.b.)
6. Azerbaycan cmhuriyet i
7. Ermenistan :>
. 8. Grcistan :>
9. Anadolu
10. Suriye
' 11. Istanbul ve
12. Balkan
13. Besarabya
14. (cenup sahili)
15,. Trkmen (Stavropol =
Kafkasya,
SAMOYLOvi 'iN TASNIF CEDVELI
{da/f.u::;)-Gr.
,

i
aga/f.Gr.
bol - {pal pul. ,
lO,
i
ol-Gr.
rag -Gr.
i
tav Gr .
i
tag (dag)-Gr.
k-Gr.
if- {tlGr.
i

i


If-alan Gr.
II
i
III

LV
i
v
i
Vi
,
dGr. ol Gr.
-

akahy

Trkmen
Trkmen
-- --
j Orta
102
R. Rahmeti Arat
18
Vasiliy Aleksevi.
(1857-7)
'l.i tatarskoe yazrkoznanie v svyazi s drugimi
lrkskimi Kazan, 1934.
Mellif daha 1921 'de, Vsefafarskogo Tsinlr. Ispoln. Ko-
miteta Sovetov gazetesinde 237 ve 239), trk dilleri iin,
tasnife bir tasnif teklifinde yazmakta (bk.
s. 5, not 1) ve bu makalesi Veslnik Pros-
TSSR (1921, 6-7, s. 218) bibliyografya
notuna etmektedir. Burada zikredilen ,gazete ve mecmua kollek- '
iin, bu tasnifin ile gu-
ffialmat edinmek mmkn Fakat
mellifin sene olan Vvedenie v frko'falarskoe
(I. Kazan, 1922) eserinde, -Ural Altay dil
sinden bahsedilirlcen, trk esas ki,.
bu makalenin bir (bk. s. 38, not 1).
Burada garba yer
1. Yakut.dili
2. Orta Sibirya (Karagas, Urenbay, Abakan ve Altay)-
3. Garbi Sibiry_a (Baraba, Tobol v.b.)
4. (Tatar, v.b.)-e s k i 1 e r d e n:
5. Orfa Asya (in ve Sart,
v.b.) - eskilerden:
6. Cenilp (Trkiye, Azerbaycan v.b.)-eskilerden :
Seluk
7. dili henliz, sari h olarak, tesbit
Bogoroditskiy, bu son eserinde (1934, yk. bk.) trk kavim
ve zerinde daha durmakta ve muhtelif kavimleri n
yerleri tesbitle, meselelerine,
ve de temas etmektedir. Mellif trk
haric, yedi gurup iinde
i. GURUBU
olan bu gurup iinde Yakut a
ikisinden olduka bir durum arzetmektedir. Son iki
gurubuJ olarak da gsterilebilir.
Trk tasnifi
, ..
Yakut dili trk bir hususiyetlerle ..
kelime s- sesi (u<su <SU.,
sen 4Sen!) ve diftonglar -I;] burada a ile ' e
bulunur-, ie, UO, ) v.b.
Karagas ve Tuva. ana-trkede kelime y- sesi
(er <yer) ve asli ise, sesine (vur-
mak_lo hususiyet Abakan gurubuna dahil de grlr.
Yakut
2. Karagas
3. Tuva (Urenbay, Soyon
veya Soyot)
11. HAKAS (ABAKAN) GURUBU
Bu guruba dahil ilk ikisi sesini di ker de ola-
rak Sag. ve BeIt. iS- < i-, Koyb., Ka. ve
< i- (imek:. ).
1. Sagay
2 . . Beltir
3. Koybal
4. Ka
5.
111. ALTAY GURUBU
Bu guruba giren byk bir benzerlik mevcut eluJl,
ses ve diline .
a. Cenp blm
Altay (Altay Altay
)
2. Telet (Telenget, Telenel)
b. blm
3.
4. Tuba (erneve
5. (bir - Kondam)
..
R. Rahmeti Arnt
LV, GARSl SIBIRYA GURUBU
m haric, bu guruba dahil hussiyetlerin-
den birini ana-trkedeki sesinin ts olarak
kil eder.
( Kerik )
2. Baraba
3. Tobo,!
4. ' m
5. Tmen
6. Tura
V. VOLGA-URAL GURUBU
Bu guruba dahi! dil byk bir benzerlik gs-
'(erirl er ve nlleri n (o > u, > ) hussunda da durumda
ar .
eski sesi yerine s sesi ve -bu
dan garbi Sibirya benzer.
Tatar (Kazan, Ufa,
- Tatar istan, Penza,
Saratav, Simbir, Niigorod.).
2. Kvakan ;
sonuncusu . diline esas
olan
Vi. ORTA ASYA GRUBU
tali farklar mevcut olmakla ber2.ber, bu guruba "dahil ilk
drt bir birlik arzeder ve bunlar bazan
ismi
Kazak s < ile. eski ve s sesleri bir-
taraftan eski sesi <a
ca- ) ve kelime . y sesi de
Kara-Kalpak iyice tetkik fakat zbekeye

1. . a. Trki stan
Ya rken d, Turfan, Hami) .
b.
Trk tasnili
c. San- Uygur
d. Salar
2. (Kazak)
3.
4. O,bek (O,bek ve Sart)
5. Kara-Kalpak
CENOB-,I GARBY ( TRK) GURUBU
1. Trkmen (Trkmenistan, Efgani stan
Esterabad, Iran)
2. Azerbaycan (Azerbaycan, Iran).
3. Kafkasya (Karaay, Balkar,
Kumuk)
4.
S. Trkiye
'O,
B o g o r o cl i t s k i y ilk tasnifinde (1922 yk. bk.) trk
yedincisi olarak bu defa bu lehceyi
trk dil ailesi iinden ve Mancu-Tunguz
Altay dilleri gurubuna idhill
19
LIGETI. Lajos
[bk. Barezi Geza, Magyar st6fejt Budapest, 1941].
L ilg e t i kendi hangi esaslara gre ve hangi
busCisiyetleri gz nnde yoktur.
cedvel, macar Eckmann ile,
Bar c z i 'nin zikredilen eserinden
Lig e t i trk gurup iinde
uz (. OGUZ) DILLERI
Azerbaycan
2. A
3. Trk
4. Trkmen
Buraya bir de Seluk, K a g ari 'de guz ile gsterilen
106 R. Rahmeti Arat
malzeme, H o u t s ni a ve lgatierindeki Trkmen malze-
mesi dahildir.
ll. DILLERI
1. Balkar 8. B.
2. 9. Kumuk
3. Karaay 10. Kurdak
4. Karaim 11.
5. 12. Nogay
6. Kazan 13. zbek A.
7. 14. Tobol
15. Tura v.b.
Buraya birde Peenek, Kuman ve Hout s ma, Mhenna,
Eb Hayyan lugatl eri malzemesi dahildir.
iii. SIBIRYA DiLLERI
Abakan 10.
2. Altay LL. Kerik
3. Baraba 12. Lebed
4. Kaa 13.
5. Kandak 14. Sagay
6. Karagas 15. Soyot
7. 16. Telet
8. Koodom 17. Tuba
9. Koybal 18. Urenl]ay
TRKI DILLERI
1.
2.
3. in trk
4. zbek B (Hive
5. Salar
6.
7. Trki
v.
YAKUT
Trlt tasnifi 107
Trkenin e ski edebi dilleri: Trk, 2. Uygur ve
.3. Trkistan dil (buraya K a g ari lugatindeki malzeme-
nin de bir dahildir).
20
RAsANEN, Martii
Malulalien zur Lautgeschichte der Trkischen Sprachen
(Studia Orienialia, edidi t Sosietas Orientalis Fennica,
XV). He.lsinki, 1949, s. 2-31.
R ii S ii n e n, esas olarak, Ra s t e d t 'in tasnifini ve bunu
Radloff ve Samoylov i 'in tasnif/eri ile
Tasnifi n temelini burada da seslerin etmektedir (r ...... z :
uv. th"ar __ trk. tolf,uz; .g: tag>taY, tii, lo, t;
ortada ve sonda d (4 t, z, y , r; b-'nin durumu:
bol- ve 01-). Mellife gre, uzun ve nller ile kapan-
ma, ve kapanmasrtnme yolu ile meydana gelen nszlerin
sonda, iki ' nl ortada, bilhassa ve 2. hecelerin hududun-
daki da tasnifte dikkate
Mell if, zamanda, trk. kavimlerinin ktimat bnyesi ve tarih-
lerinin seyrinden iinde, tr.k dil ve zaman-zaman
farklar ortadan eski
devirlerde grlen tarih boyunca takibinin ve seslerin
tarihi tasnif iin, istifadenin da be-
lirtmektedir.
Trk burada (S a m o y i o v i ' teki bir gurubun ilavesi
ile, yedi) gurup iinde
i (A)". DILI
dilinin, bilhassa etnografik sebeplerden
bir FinUygur dili ileri srenl er
Fakat bir dil te'siri pek
trk kaybolan bir ok eski hussiyetleri mu-
hafaza eden, tam ile, bir trk
. bir gurubu olarak kabul etmek ( P o P pe) veya yakuta ile bir-
likte bir s- gurubu iinde iin, bir sebep yoktur.
hussiyetleri : r.. d> r j ' tag > tu ....... if/v
v.b.; sonda (ve - nszler ve ortada - pat-

108 R. Rabmeti Arat
Bu guruba Tuna ve Volga dilleri de dahildir.
ii (B). YAKUT DtLl
mstakil bir
gurup olarak bunu gurubuna id hal eden S 84
o y i O v'i Le hayretini gizlerneyen mellif,
olmakla beraber, di llerin (Sameyed ve Tunguz)
hususiyetlerini _ve uzun zaman trk
den kalarak, bir takip olan bir olarak
kabul ileri srmektedir. fakat yakuta her halde ayn
bir gurup telakki edilmelidir.
hususiyetleri : z > s, i; d> i; tag> .. orman)
v.b. ; yolu ile meydana gelen art-damak ve
dudak nszleri (bk. IV).
III (C). GUROBU

Bu guruba, umurniyetle, Altay diller dahil
olup, d sesi nin durumuna "gre, blmlere
1.
1. Eski trke dil malzemes i
2. Soyot (Urennay) : garbi
bugnk Tannu-Tuva cmhriyeti )
3. Karagas (Sayan
tag muhafaza edilir)
2. z - blm
Abakan ve yz istepler inde
bugn- . Hakas -,
Kaa
2. Sagay
3. Koybal
4.
5.
6: Kerik
7.
"8. Beltir
Trk tasnili
9. Kamas
10. San'Uyg-ur (in)
3. y_ blm
Altay
Baraba
2. Kumar.da (log)
3. Lobed ("il)
4. Tuba ("la!!)
(AlLay
bug-n - Oyrat)
5. Altay (til)
6. Telet (lfi)
7. Tls
Bu ve birbirlerinin te'siri
tasnifi
Bu gurubunda son da (ve - ortada - sadah
nszler bulunur; Karag-as, bu VI. guruba daha
(D). GARBI GURUBU

Bu gurupla kapanma yolu ile meydana gelen
arldamak ve dudak r.szleri (bk. 11.).
Buraya dahil
t<lag)
Kazak . 2.
3. Kara- Kalpak (Kazak iaa < leg.)
4. Kafkasya ve
5.
. 6.
( '
Karaay J (Kafkasya)
7. Balkar .
8. Karaim garp Kar.
- Lehi3tan ve Litranya)
9. Volga trkleri (Talar,
10.
110 R. Rahmeti Arat
11. Koman (Peenek, Polovets)
'12. (Houtsma, TAG; Eb Hayyan)
Bu guruba bir de dahildir.
Samoylovi 'e gre
1. Oyrat
2. Telet
Ligeti 'ye gre
3. Tobol
4. Kurdak
5. Tura
6. zbek A
v CE). CENOBt GURUBU
(Ramstedt: . )
Bu gurupta umurniyetle seslerin asli durumu muhafaza edilir; art
damak ve dudak seslerindeki ancak 2; ve 3. hece hudut-
v.e szlerde grlr.
Buraya dahil
Turki Trkistan) ( 1 k ,1
. tog i < ag
2. Uygur) .
3. zbek B (Hive
4. Sart (Buhara ve Hive ahalisi;
iranh olup, farsa da
5.
Vi (F). CENOSj GARSf GURUaU
(Ramstedt: ceenup.)
hussiyetleri: ol. < bol-, 'I < tagltg; !:-' k, p,
sesleri - asli nll erden sonra, 1. ve 2. hece muha-
faza edilir; asli uzun nllerden sonra, ve szlerde sa-
(bu durum sonda da varittir).
Bu guruba dahil
Trkmen (Hazer denizinin ve
2. Azerbaycan ( Kafkasya ve han)
Trk tasnifi 111
3. (Anadolu, Balkanlar, cenbu
4. Gcigauz (Rumanya)
VII (G). ORTA VEYA TRKMEN GURUBU
(Samoylovi 'e gre)
Tomsk vilayeti
1. ohm
2. Abin
3. ernevo
21
BASKAKOV, N. A.
I O klassifakatsii lrksklIJ. (Izvest. Akad. Nauk
SSSR, otd. Literatun i 1952, Xl, 2, s. 121-134).
Trk tasnifi tecrbelerinde, trk
.:ayn eski devirlerle olan etmek ve
de mevcut dil malzemesini bu guruplara ile.
dili malzemesini ummiyetle mevcttur.
:Fakat bunlarda esas gaye bugnk tasnifi olup, tarihi devir
Jere ait malzeme daha ok izah mahiyetini B a s k a k o v
' un bu tecrbesi ise, bu ereveyi ve kadar bilinen
btn trk dil malzemesini bir tasnife tabi tutmak gayesini gtmekte
_dir. Daha nceki tecrbelerde de gibi , burada da dilin tarihi
ve bunun ayn merhalelerine iiit hususiyetler ile bugnk
'velerin dar manada hususiyetini eden hususlar,
.hi bir fark gzetilmeksizin,
Mellif trk dil malzemesi tasnif etmektedir.
A.
TRK DILLE..q,iNIN HUN
Bu daim, bilhassa bunu Hun
:siyetleri s e s b i l .g i s i s aha s n d a - a. eski z, d ve t ses-
leri yerine r veya 9 seslerinin v.b.
yerine [Ira, ogclf. v.b.), b. ve s esler byk fark
...derecesi ( b - p, k - g s - z, ri - t), c. birbirinden nszlerin
12 R. Arat
(b, 'tl, h ,v.b.)mevcudu; . gramerbnyesinde-a. mrekkepcmle
daha ok ve diHer.
den de geenler olmak zere, bir ok baklama mevcdiyeti",
b. ve daha az .tesadf edil
mesi; sz haz i n e s i n cl e - meyct farklar, arap han dil!erinden\
geme bir ok ve nisbeten az' kelime
Bu dala dahil diller guruplara i. Bulgar, IL
III. ve. IV. Karluk
BULGAR GURUBU
Eski dillerden Bulgar ve Hazar dilleri ile bugnk dilini'
iine. alan Bulgar gurubu, Volga en eski ahalisi.
(VI.- ile tarih bir az daha sonra gelen Tuna"
ile Hazarlar gibi, garbi Hunlann
lne ' d,a hil kavimlerin muhilinde vficut olup, halefieri.
olan dilinde eski bnyesini muhafaza etmektedir.
Bu guruba dahil ve bunlar gu-
husfisiyeller S e s b i l.g i s i s a a s i n-
d a'- a. ve dar nlden eden bir nl sis-
teminin mevcfidiyeti, b. kelime nszlerin
yerine, diftong ve diftonga benzer gemesi yerine-
y eri- - gtfmeb, egev yerine yekev iz yerine y'::r iz 0, ol yerine
vai ortn yerine eyer :t v.b.), c_ yani
dillerde biri yerine geen sIz ....... t jd......,y nszleri yerine r sesi nin:
gemesi kelime 'sonunda zls ......, r: yerine cuvar .
buz. yerine par yerine kz. yerine ker v.b., keli.
me aza/" ayc/, v.b. yerine v.b.id. yani '
diker dillerdeki ""- s ine L sesinin gemesi yerine-
!Jel ""- ts yerine teJ'ek esi k yerine a/ak
v.b.); gr a e r b n y e s i n d e - guruplarlOkinden mhim nis-
bette ve cmle husfisiyetlerinin sz.
hazinesind e -a. lrk dillerinde bu gu-
rupta bulunan mhitn bir kelime mevcdiyeti camsa
cburun." , curam, kacun aram calma kurkw
ckepe:t lulu muy:Jr "ceviz, v.b.), b. is
lav. ve fin-ogur mhim bir kel ime
ii. 'OGUZ GURUBU
gurubunun ses bilgisi
Trk tallDifi
dillerde ve Karluk) ile dokuz
nl yerine, kaide halinde, sekiz nlrin mevcdiyeti. Q.
eklerde darodudak ii.nll erinin yerine yarD!
c. beg <bey ve dag gibi kelimelerde sonda-
ki g .. g seslerini n ve eklerde bu seslerin (ms1.
kelgen yerine gelen, ' yerine aian v.b.), d.
ve i seslerinin kr- yerint: gr, iii yerine dil)..-J!-
01- <olmab (bol, pol-, pul- yeri ne) kknde blp sesinin
mesi, f. kelimelerde dar nller nnde ve sonunda y sesinin
yu yerine ir .'yi yerine it <kpek, v.b.);
gr a m e r b il y e s i n d e - a. isim tasrifinde ilgi ve ykleme
eden eklerin tam ve
bir de ses ve - i)
b. verme haline eden ekin, nsz nnde, ses ba"' ....
mmdan adama v.b.), c. birinci cemi ekinin.
ses bulunmasi buermiz yertne
berer/'s <veriri z> v.b.), d. dilek -gu. /-gii yerine, elci-
ni n k t lgii yerine keiesi - gelesi , e. gereklik
-m.a" J mefi J. isim-fiil -ganlgen yerine
sz haz i n e s i nd e - gurupla;..
kklerin mevcdiyeti:

ilgeri

el

burun ence,
bri < kurt:_
eb
moi1loy
gurubu blme 1. Trkmen, .:2.
ve 3. Og-uz-Seluk.
, 1. blm
Trkmen blm, tarih dillerinin daha
bir devirdeki birlig-ine ait olup, buraya Mahmud 'de tesbit
edilen Og-uz dili ile bugnk Trkmen ve Kafkasya 'daki Tru\}-
men dilleri dahildir ve .daha sonraki bir kavmi birlik olan ...
. uk blmne mukabil, hussiyetleri ses bi l gi.si
sa h a s 1 n d a '- o. OguzSeluk blmndeki eti sesleri s - z seslerine
mukabil, s. -.ii seslerinin
cdiycti Trk. sz yerine Trkm. v.b.), b. kelime
b sesinin ve trkede fJ sesini ge-.
T.rkiyat -J,
R. Rahmeti Arat
mektedir ver- yerine ber- <vermek), .c. asli uzun nlleri n mev-
cdiyeti; bu, bu blmn daha eski ve trk dilleri ile
olan ilgisine delalet eder (ayni asli uzunluklar iin md. Yakut;
lTkede bu asli uzunluklar mevct gr a m e r b n-
ye s i n d e - a. mazi iin, blmne dahil trkedeki
-dik ve yerine, isim-fii! on/-en ' gon/-gen) kul-
b. gelecek zaman trkedeki -acek{-ecek yerine,
-a ile, -cak/-cek Trk. 'Verecek
yer ine Trkm. bereek). c. nlye biten fi illeri n -p zarf-fiil
y.,sesinin Trk. o/f.ugup ve vermeyip yerine Trkm.
okup ve berme- p) v.b.
2. blm
bt.mne bir taraftan e s k i d i II e r d e n - Peenek
ve Uz (Tork, Berendi , Kovuy v.b.) ve bu g nklerd e n - Gagauz
dili dahildir. il e bir dile sahip bulunan
ve bugnk kavmi bnyesine de olan Peenek
ve Uz kavimleri, Bulgar ve sonra muhitine girince, nce Bul-
ve daha sonraki devirlerde dili hususiyetlerini benimse-
; fakat zamanda lugat hazinesi ile gramer bnyesini
muhafaza
Mahmud 'nin de gibi, Bulgar hususiyet-
. leri peenekeye girmekle zamanda bugnk
tfrrk dillerinin de muhafaza bu bilhassa n n-
ll er nndeki. incelmesi hususiyetini Karaim ve-
Gagauz dillerinde grlmekte ve da bir hususiyetini
etmektedir ki, bu Bulgar unsurun delalet eder. n-
ll er nndeki nszlerin incelme kanunu Karaim ve dillerin-
de bir de bu seslerden sonra gelen n nllerin
ve mukabilleri olan art nl/ere intac
e'lJe yerine ev'a . eve" kesme yerine kes'm'n <kesme l' v.b.).
3. blm ".
Ogtlz-Seluk. ddleri, tarioh diker iki blme nisbetle
daha sonraki bir temsil etmektedir. Bu blme e s k i e r d e n
Seluk dili ve eski Osmar,h ile b u gn k i e r-d e n trke dahitdir.
Bu blmn hususiyetleri Oguz Trkmen
tekabll erde
Trk tasnifi
115 .
III. GURUBU
gurubu blmleri ihtiva eder:
veya (Polovets) ve
gurubuna dahil dillerin hususiyetleri: s e s b i i g i s i
s aha s n d a - a. sekiz-dokuz nl mevcut olup, bunlar dar
nllerin i, ) henz tamamiyle bir durumda
b. nl ve nsz daha eski olan
og, eg, Qg v,b. yerine av, ;g, g tekabl tag
yerine tav teg- yerine tig- gren- yerine gren:'
renmeh v,b.) ve bir de ve lgat hususiyetleri' (bk.
ve Karluk hususiyetleri gsterilen
1. blm
bI,mne o a - n edebi dilinin
garp ile bugnk iki trk dili (Tatar ve dahildir.
'Tatar ve dilleri, ile, ve Bulgar kavmi
dillerinin vcde olup,
blmnn hussiyetlerini s e s b i L-
g i s i s aha s i d a - a. bu blme dahil dillere. has dokuz nlden iba-
ret nl sistemi Bulgar gurubundakine olup, bu so-
'Ouncudan ancak kklerde, rusadaki e (a) sesine tekabl eden sesin
yerine a ve tamamiyle olan l' "ve 1', o'
"Ve ' nllerinin Tatar ve dillerindeki bir az
(buradaki o' ve " nllerini n telaffuzu nl-
Jeleri olan II ve e seslerine "ok
nszler sisteminde blm, bilhassa
nszlerin ile (p, p'; b.
m, m'; d. d' v.b.), s' (bunun yerine y. j veya c sesleri geer") ve v
,( J5:lpak Bulgar dillerinde' bu sesancak son devirlerde ve keli-
. m,elerde seslerinin
"2. nJz.Polovets) .
-,
blmne e s k i i e r d e n - Polovets ve b u gn k -
e r d e n - Karaim, Kumuk v.b, dahil olup, -hussiyetleri
l

s e s b i i g i s i s aha s i n d a - a. s
.yerine tas yerir.e dap) ve yeriRe
-c kamak> Polovets ve ile karaimeada
hussiyetteri de mevcuttur):; b. kelime diker
j lc Y8rine y bulunur jolicol goL" c.yol _).
liG R. Rahmeti Arat
3. blm
dillerinin bugnk Nogay, Kara-Kalpak ve Kaiak
dillerini ihtiva eden bu blmn vct da
gibi, devletinin devrine tesadf etmekte
ve ile ilgili
blm, tarih daha eski olan
Bulgar ve blmlerinden husUsiyetler ile
a. ve $ sesleri yerine $ ve s seslerinin gemesi yerine'
.. kamab, yerine Ips v.b.); b. durumlarda ve bir.-
Iikte unszlerin te'siri mlhlp ve nldll seslerinin.

LV. KARLUK GURUBU
Karluk gurubu trk dillerinin ve garp orta.
bir durumda Nisbeten son devreye (X.-XI.
ait olan bu dil birligi, devrinde bir taraftan garbi ve-
_ trk dilleri ile taraftan orta Asya Iran dillerinin
te'sirleri neticesinde vct
Karluk gurubu, Karluk-Uygur ve olmak zere. iki.
blmden ibarettir.
Bu gurubu n hussiyetleri: ses bilgisi gerek
ayn dillerde ve gerek nlii ara.-
(bazan daha fazla) b. k nsznn muhtelif
dere:eleri: c. p, i , k nszlerinin d. g sesinin muha
veya kelime k sang veya yerine
iirik - diri), liik gramer bnyesin.
d e -:- a .. gan/gen isim.fiil dillerinde bunun.
yerine ya olan ' an/-en veya . ), .
b. yerjne, -gu/-g isim c. ilgi
nin ekinin tam ile ve nszlere gre,
ve halinde din d. toplama
eg (si) (. -ile (si) ve -au -ev (i)
linin (I1lsl. ikkile(si) ve eke'f.i{i) yerine,
ikeg(si) <ikisi, her ikisi),. . e. hareket un/. jn
/.f.un - ), f. nc zamiri iin ol yerine (I).
Tarihi bakimdan muhtelif devirlere ait bir ka dili ihtiva eden
Karluk gurubu, yukarda da gibi, birbirinderk
hususiyetieri havi iki .
Trk tasnifi 117
1. Karluk-Uygur blm
Karluk-Uygur dil blm, X.-XI. eden ve tarihte
devleti ismi ile kavim ve halklar
ait olup, iki dilden etmektedir. Bunlardan biri - Uy-
gur, Yagma 've Karluk kavimlerini ii ne alan
devletinin edebi dilidir. Iran kavimlerinin dilleri ile galip
bu dil, bu te'sirler mhim
darda, nce arap ve sonra Samfmi devletinin Iran edebi dillerinden
-olmak zere, iran-arap lfigat hazinesini
dil abideleri nden, biri Balasagunlu Yusuf Has Hacib 'in Kutadgu Bilig 'j
ve Mahmud 'nin [Il gati 'i -trk ' olmak zere, iki
byk eser mevcuttur, \
Bu blme dahil i.ki nci dil ise, daha sonraki bir devrin edebi dili
olup, XII .-XIV. yani sonraki bir devreye
.ait Bu dil esasmda Kara-Hanhlar ( Uygur ) dilinin an-
'ane ve husfisiyetlerini muhafaza olmakla beraber, edebi
eserl erin muhit ve mahallerin hususiyetlerini ve
bundan daha sonraki eski zbek dilinde gibi, umu-
mi kaidelerin
Bu dilde edebi eserler
sasu 'l- enbiya ( XIV. Edib Ahmed Ygneki, Atebet
(XL-XII. Bu edebi dilin Uygur katipleri elino.en
da grmekteyiz.
Karluk-Uygur blm husfisiyetl eri a. y' veya d
t ekablnn mevcudiyeti dillerdeki iygi yerine ez.k. ........ edk .
( iyi>, yerine a*gir ........ adgir v.b.), b. ' u,' -yu zarf-fiil bu-
oilayu), c. _i na, -gina zarf-fiil d. isim.fiil
ve hareket isim ve e. ilave n sesinin bulun.
(ms. iinde v.b.) ile gramer bnyesinde ve esas sz hazi nesin-
deki hususiyetler.
2. blm
Karluk-Harzem blmne, tarih dahil sonraki devire
ait ve dilleri dahildir. en eskisi XII. asra ait
olan Hoca Ahmed Yesevi 'nin Hikmet 'inin dili olup, ve
husfisiyetlerini bir dilinden meydana
tir. Yesevi: ve zamanda onun halefi-tilmizlerinin Har.
zemli Sleyman Hakim Ata),
leri ile edebi dili. zerine kurul an dili, orta ' Kara-
118 R. Rahmeti Arat
dili olarak da isimlendirilebilirdi. Bu dil, gibi,
daha sonra, mteakip, tarih daha
bir devirde meydana gelen ve blme dahil iki dilin esa-
biri- Cuci ulusunun yani Harzem 'in
edebi dili (en byk abidesi - Harezmi 'nin 1353 'te kaleme
Muhabbe"t.n.me ' dir)t - ulusunun edebi eski-zbek dili.
Bu sonuncusu, yani eski zbek parlak devri. TimurIu-
lar eski zbek dilini yaratan dahi Ali
Nevai (1441-1501 )'nin faaliyet ve icat devrine rastlar ve Zahiteddin
Muhammed Babur (1483- 1530; Buhur-name )t Muhammed Salih ( lm.
"1535; Slbani-n6me) v,b. eserlerini bu dilde Bu dil, Ti-
murlular devletinin ile ortaya Buhara,' Hive ve Hokand
da edebi dili
Bylece Karluk-Harzem blmne diller dahil
. Q. orta dillerinden-Kara (Hoca Ahmed Yesevi 'nin
eserleri ile tilmizleri Haki"m Ata v.b. dili), Harzem edebi dili zerine
teesss eden Altun-Ordu dili ve en yksek Timurlular dev-
rinde bulan eski zbek dili, b. bugnk dillerden -Uyg'ur (muhtelif
ile birlikte) ve zbek ile) dilleri. Bunlardan
ilki - Uygur dili , Karluk-Uygur blmnn hussiyetlerini ihtiva
gibi, ikincisi - zbek dili, Karluk-Harzem blmnn
hussiyetlerini havidir. .
Bu blm Karluk-Uygqr blmnden hussiyetler
a. > y ___ yerine b.
orta i, c. ykleme hali ekinin tam yerine
ve ilave n sesinin iinde yerine iide
orta-aA' dilleri haric), d. n-damak ahenginin ve
nllerde dudak ahenginin te'siri, e. dillerde hussi nl
uyumu, /. isim ve farklar ve bilhassa Karluk ve OA'uz
yan-yana fiil isimlerinde.
ile yan-yana isim-hil
ve -kay ve g. sz hazinesinde grlen hussiyetler.
B.
TORK DILLERiNIN HUN
Hun dahil dil ve halklar, ile, Hun ka'/mi
Gk Trk hakanbA'I, eski Uygur devleti ve kavmi
eden trk kavimlerinden ' terekkp ve bunlardan,
Trk tasnili
bylece, biri- Uygur ve - gurubu olmak zer:c, .
iki kavmi birlik ve dili meydana
Hun garbi Hun husOsiyeller
s e s b i i g i s i s aha s i n a - eski diller (Gk-Trk, Yeni sey.
Orhun ve eski Uygur) haric, dahil dillerin -oKI-eg
ses neti cesinde vcOda gelen uzun nllerin
. (bu hussiyet yeni de mevcuttur),.b.
Trk dilinin garp y yerine, muhtelif z, d, t sesle-
rinin yerine v.b.; nisbeten yeni olan
ve Altay dilleri haric) , c. sadah ve d-t, b- p, k-g, s-z
nszleri veya hi her ifti
sesi n gibi telakki edilmektedir (ancak bugnk
Altay, Hakas v.b. edebf dillerinde bu sesler birer kazan.
d. garp umGmiyetl e olan t4
seslerinin gr a m e r b n y e s i n d e - a..
mrekkep cmle daha az ve bundan do.
b. isim ve fiii terkiplerinde ok
olan sz ha z i n e s i n d e - sz hazinesinde
grlen farklar ve bir de, garp arap-fars kelimeleri
mhim miktarcia kelimelerin
Burada ancak garp esas farklara
ret her iki gurup iinde kendilerine has daha bir ok hu-
sOsiyetler mevcuttur.
UYGUR GURUBU
Uygur gurubu dahil dillerin almaktaCilL.
Bu guruba dahil btn diller, Uygur kavimlerinin, ilk
nndan Hun, Siyanbi, Gk-Trk, Uygur v.b. kavmi birlik ...
lerin iinde ve uzun sren bir devirde
Uygur gurubunun bu ikinci gurubu olan gu-
rubundan ummf a. kelime ... y ye.
ri ne, t --- d ........ .z seslerinin aya/:. yerine ........
( ayab), b. kelime sonunda, y yerine, t---s seslerinin
yerine cdkmeb ve boy; yerinepos, - ken--
dim}), c. keli_me sonunda sadah K sesinin tog
v.b.). . , .
Uygur gurubu, bunlardan gramer bnyesi ve kelime hazi--
nesi da mh.im farldar arzetmektedir.
Uygur gurubu, Uygur-Tukyu, Yakut ve Hakas olmak zere, :ij,
blme
!2t) R. Rahmeti Arnt
1. Uygur-Tukyu b.!m
Uygur- Tukyu blm, tarih Uygur gurubunun en es-
Tt'!; ini etmekte ve eski dillerden - Yenisey-Orhun abidelerinin dili
ile eski-Uygur dilini ve bugnklerden - Tuva il e Karagas " dillerini
,
Bu blmn hussiyetleri: ses bilgi s i
a .. kelime dillerdeki t- ........ z ........ 9 yerine, d sesinin bu-
(ms"!. ata!; , agalf yerine ayab, yerine
admlmaz (aynlmazlt, iggi yerine edg ciyh, """' ye-
rine ekuyrub v.b.), b. kelime sonunda, dillerdeki s -g
yerine f ........ /f.us- yerine #.ut - cdkmeb), c. lt, ri nszle-
krdi yerine krti cgrd" ldi yerine
lti v.b.), d. nllerde dudak e. ke-
lline sonunda g, g seslerinin tog
&eg ebep v.b.), f. gelecek zaman iin, yerine daha ok -ur/-r
ve g. n sesinin mevcdiyeti. Bu blme
dahil dillerde "SZ hazinesinin ve mhim in ve sans_
i:rite kelimelerin" da bir hussiyet eder. Bu blmn
sz hazinesindeki hussiyetleri gstermek zere, Orhun abidelerindeki ,
kelimelere edilebilir: szm, budun _halb, sle- <harb-
elmek" ssi nen cnesne, hi ., emukaddes-,
i]ip ve edatlardan erin v.b.
2. Yakut blm
Yakut blmnde Yakut dili Yakutlar, di -
ie:r tr"k kavim ve dillerinden, ok dilli kavimler. bilhassa ve
eski Asya kavimleri ile tecrit
Bugnk Yakut dili, Uygur dili ile hussiyetlere
sahip olmakla beraber, Uygur gurubundan noktalarda
du:: a. kelime g ......... d ........ z yerine, f sesinin
......... -- a%o& yerine aiaa cayab.), b. kelime g ........ j ......... c .........
dr.-- yerine, $ sesi nin gzl ....... ........ ....... d'zl. zl yerine
........ cai.......,ol yerine su. al (yol ,), c. kelimel erde
sz s sesinin segiz yerine sekiz' . sen
(sen-), d. kelime sesinin h
yerine b/ha!J e. diter trk dillerinde
bnlunmayan ve ie, uo ykselen "mevcdiyeti.
Yakut dili gramer bnyesi ve bilhass, bilgisi
He sz hazinesindede bir ok hussiyetlere m"Alik
Trk tasnlfi 121
3. H""akas blm
Hakas blm iki ibaret olup, birinci dili
!( iki gurubu nu iine - Sagay. ve Beltir
2. - Ka, Koybal, ve dilinin
",uras bugnk Hakas diline dahil olmayan
Kamas ve Kerik ikinci -.:. dilinin Kondam
.Altay dilinin (ernevo veya (Tuba)
Lebed veya KuuKiji (alkanduu,
,duu dahildir.
Bu blmn hususiyetleri: a. kelime diter dillerdeki
y ....... d .-.. t sesleri yerine, z sesinin atal;.
"yerine azal; c' ayak_ v.b.; K'ondom ile Altay dilinin
..haric), b. kelime sonunda, diger dillerdeki y yerine, s - z seslerinin bu-
kiy yerine kes cgiymeb v.b.; Kondam ile Altay
dilinin haric), c. kelime dillerdeki Y""'" j.-... c
.-... d ...... s sesleri yerine, ve n'-" nt seslerinin
.cd, szl yerine ve ....... yamglr yerine
.. d. kelime n sesle-
rinin keme yerine kebe cgemh, temir yerine
,
iebir (demip v.b.), e. pilgeil/ pileei cbilen, bilici . tipinde isim-fiillerin
'mevcudiyeti ve ses ve hususiyetleri ile sz hazinesinde
.grlen farklar.
GURUBU
Trk dillerinin mstakil bir gurubu nu eden
gurubu bugn, ve Altayolmak zere, iki dil ile temsil
.edilmektedir.
Bu gurubu n hususiyetleri a. tam
olari sekiz normal ve sonradan vcuda gelen uzun nl, b. n-
llerde dudak uyumunun daha' ok c. sadah ve sa-
nszlerin edilmesi, d. guru-
bundaki -s sesleri yerine, seslerinin yerine
lf,a- kama b ve bas yerine c bap), e. kelime umumiyetle
(bilhassa Altay dilinde), f. nller ara'..
bulunan nszlerin (bilhassa. Altay dilinde i bir ok
edilmekle' beraber, bu hussiyet di!i iin
'umumi g: eski trk dilleri ile bir ok gramer
killerinin mevcudiyeti, h. eklerini temayl (birinci ve
R. Rahmeti Arat
ikinci iyelik ekleri ile,
halde, manaca edilmektedir) v.b.
gurubuna giren diller, trkenin dahil.
gar.p dahil dillerden byuk mikda.rda
ve daha az (Altay ,diline nisbetle, dilinde daha fazla}
arap-fars kelimelerinin ile de edilmektedir.
Bylece trk dilleri, tarih ve dil hussiyetlerine
bir tasnife tabi tutulabilir:
A.
TORK GARBI HUN
BUl...GAR .GURUBU
a. Eskiierden
1, Bulgar
2. Hazar .
b. Bugnklerden
3.
11, OGUZ GURUBU
1. Trkmen blm
a. Eskilerden
1. (X.-XI. Mahmud
. b. Bugnklerden
2. Trkmen
3. Truomen
2. blm
a. Eskilerden
1. Peenek
2. Uz
b. Bugn
.. 3. Gagauz
3. blm
a. Eskilerden
1. Seluk
J
Trk tasnili
2. Eski
b. Bugnklerden
3. Azeri
4. Trk
LU. GURUBU
1. blm
a: Eskilerden
1. (garbi)
b. Bugnklerden
2. Tatar v.b. )
3.
2. ( Uz - Polovets) blm
a. Eskilerden
1. Polovets devrinden nce ve
sonra = Kuman)
b. Bugnklerden
2. Karaim
3. Kumuk '
3. blm
Bugnklerden
1. Nogay
2. Kara-Kalpak
3. Kazak
LV. KARLUK GURUBU
1. Karluk - Uygur b l m
Eskilerden
1. devleti trk dili
(Divan lugall 'i-trk, Kuiadgu Bilig)
2. devrinden' sonraki trk
dili (Hibei 'I-enbiya)
124
R. Rahmeti Arat
2. Karluk-Harzem blm
a. Eskilerden
Karluk - Harzem
(Ahmed Yesevi, Hikmet v.b.)
2. Muhabbet-name v.b.)
3. Eski zbek
b. Bugnklerden
4. zbek haric)
5. Uygur ( yeni, btn ve bunlar '
Salar ve Hoton)
B.
TRK HUN
UYGUR
1. Uygur-Tukyu blm
a. Eskilerden
Orhun abidelerinin eski 'Okuz dili
(- Tukyu)
2. Eski Uygur
b. Bugnklerden
3. Tuva ( = Soyot, Soyon)
4. Karagas (Tofa)
2. Yakut blm

Yakut (Dolgan ile birlikte)
3. Hakas blm
Bugnklerden
1. Hakas (btn
2. Kamas
3. Kerik
4.
Trk taenifi
5. Altay dilinin
(Tuba, .
6. Uygur
KIRGIZ-KIPCAK GURUBU
Bugnklerden

2. Altay ( Altay, Telet,
Telengit

TORK TASNIF TECRBELERINDEN
NETICELER
126
1. Tasnifin eden ses hussiyetleri.
tarihlerine gre o:lan mevcut tasnif
tecrbeler'j gzden geirpirse, byl bir tasnifi
olmaktan ziyade, trk kavimlerini gre tec-
rbesinden ibaret grlr. Trk esas fark-
kavimler ile hudutlan ok defa
iin, bunlar ancak bir dere: eye kadar tasnif i gibi telakki edilebi-
lir; fakat tasnifi olmaktCln B e rez i n
tetk:klerinin henz devrinde d'
teerbesi Ra d i o f f ile denilebilir.
K o r tasnifi buna yeni bir ilave ve S a m o y-
] o v i ise, bu iki tarihi
malzemesini eklemek ve guruplan isimler ile ad-
suretiyle, daha ve bir
Bogoroditskiy ile Rasanen .bu bir az daha
ve N e m e t h oldug-u ses
suru ok mhimdir; kendisinin bu meseleye ile temas
ederek, tasnifini bir btn olarak ele te'essfe
.
.

R a'd i o f (.' un malzemesi,

Ianna " rag-men, hala bir temel ediyorsa, trk
tasnifinde de en mhim yine bu alime borluyuz. Trk
lerinde grlen sesleri n muh.telif olduku.
etliki iin, tasnifinde de, esas olarak, ses hu-
susiyetlerinin tabiidir. Ra d i o f f 'un s('s hususiyetlerini. tas ni-
126 R. Rahmeti Arat
ii olmaktan ziyade, tavsifi bir ele trk dil bilg,i-
sinin o zamanki durumu ile ilgilidir. Daha sonraki tasnif tecrbele-
bir iin olup, guruplan
daki gstermek byk ehem'lliyeti olmayan
hususiyetler yerine, her gurubunda yolu takip '
olan mhim sesler zerinde durulmak suretiyle, daha umumi
esaslara
kadar trk tasnif i tecrbelerinden elde edilen
neticeye gre, tasnifin eden ses husfisiyetleri,
daha belirtilmesi ile, hulasa edilebilir:
. asli veya yolu d> z) ile meydana gelen z
nin veya r sesine inkilap etmesi;
2. " t ve d sesleri ile d sesinin z ve y
3: tek heceli szlerin sonundaki sesinin muhafaza edilmesi
veya'U
4. birden fazla heceli szlerin sOhundaki g sesinin
veya J:. yahut
5. lasrif eklerinin g sesinin veya
6. kelime y""'" s sesleri hussiyeti.
gre, trk tasnifinde esas eden hususiyet-
ler z"""'r, y . ........,s ile d (t) ve g seslerinin muhtelif
inhisar etmektedir. 0/' ve bol- sz tasnifin
ait daha ok bir tek gu.rubunun
.eder. -Jan ve -sn ekleri bilgisi girmekle beraber,
midlde, ekten ziyade, g sesini n eklerin durumu ile ilgilidir.
Ileride bu bir az daha mmkndr.
lerin tasnifinde ses hususiyetIerinden bilgisi
hususiyetlerden de istifade edilebilir. Trk dilinde mevcut ek- .
leri n bir trkenin tarihi seyrinde merhalelerin
bir ise, bugnk ve bu birer husu
siyetini edecek mahiyette, mana ve elimledeki
gre, az ok Bu eklerin de
tasnifte muayyen bir yer mmkndr. Bunlara bir de, bir tas -
nif unsuru olarak, a:\,rl
ilave edilebilir .
, Trk tasnifi henz tatmin edici bir hile ol-
makla tecrbelerden gibi, git-
tike bir gitmektedir. Bu sahada daha
bir neticeye ise, daha evvelce de gibi,
Trk 127
:rin ytasnifinde gz nnde idip eden esas meseleler
',zeri ndeki
2.
' Trk tasnifinde mhim meselelerden birini
eden zerinde veya ile
olmakla beraber, henz sarih bir netice elde
tasnife ait zamanda trklk bilgisinin btnn'
de ilgilendiren bu meseleyi ileride de takip etmek gele-
.cektir.
,Trk bu kavim isimleri ile
en tabii bir hal aresi olabilirdi. Fakat trk kavimlerinin bir
zamanlara kadar kendi kavmi bnyesini ve ile
kavnii ismini muhafaza halde, bir bilhassa
. .ok eskiden hayat ve medeniyete olan
kavmi' bnyesini ve bununla birlikte kavmi ismini bulunmak
Trklerin kavmi henz bir tetkik mevzuu olarak
,ele mevcut kavimler mmisebet!er
il e tarihi devirlerde mensup kavmi
,;tesbiti, Onun ii n trk ve
ile bir kavim isiml eri ile, bir da
mevkilerine gre isteristemez, daha bir mddet devam
,edecektir.
Trk 'kavim ve grlen
'biri de. kavim ve iin muhtelif isimlerin olma
Bunlar bu kavimleri n kendi leri
:isi mler bunl ara verilen isimler ile ze-
'rin'de veya nehir, v.b. veya idari
:taksimalta , dahil idari blgelere gre verilen isimler de
mevcuttur. ok defa gzel ve bir ok ilmi
.eserler ile el olmayanlar
iin, bazan 'iindeiii g ', bir durum Bu, vflziye
:tin birdenbire imkan yoktur, Fakat bu meselenin,
bir mevzu olarak ele ve her kes ' tereddtsi kul-
bir sistemin getirilmesi zaruridir .
. 3. gurupla
Trk tasnifinde glklerden biri de mev
,cut muhtelif guruplar yer inin o:arak
128 R. Rahmeti Arat
selesiclir. kadar hi tetkik OlmaSir
ise, mevcut bilginin kati gelmemesi, veya bu:
guruQuna idhali nde tereddt Kavmi ve-
kuvvetli te' siri olan
lerde de glklerle Trk tasnifinde,.
bilhassa cehb-i i Sibirya ile Trkistan
grlen durum, bu
malumahn ileri gelmektedir. kadar
halinde guruplarda ' yer alan dil zmrelerinin de-
belki mmkn bylelikle bir taraftan tasnif hafif-
ler, dig-er taraftan da tesbitine gidil ebili r .
Trk tasnifinde grlen sebepleri nden
bir,ini de mefhfimunun henz sarahatle tayin olmasL
ve tasniJte bu mefhfimun umfirniyetle mevcfit btn,
dil malzemesinin, ufki bir yan-yana
kil etmektedir.
Mevcut muayyen ve dilin her hangi bir
devresinde ,cana dilden J dili n ile birlikte, bir
de kendi iinde ve husfisi bir seyri takip ol-
eden ,ses, ek ve kelime
hususiyetler i o devrenin dil malzemesi ile izah edil ebilmelidir;
bir' tabirle, byle bir devrenin malzemesi ile iiah edilebilen bir'
gurup iinde trk tasnifinde esAs un.
sur olarak kabfil edi len seslerin iin i.
t a,g, l og, da, fo, fii < l ag: 2. pag, bav(y), paul!!) bo,.
pii < 3. yag, yog, ag, yau(!;!'), yo, . o, yu < 4', sau(!!),.
sa; s, 5. cau(Yh ya- , eli-, II_ 1.
tav(y)dy, tolii < 2.
bavl!!)lu, bav(Y)II, pav{Y)lu, bolii 3. yagh,
tas- toz-), (oy-, doy-, tuy- <iod-; 'l o tlS-
3, v,b. v.b.). Bugnk t rk
grii!en farklar bylece bu seslerin . henz
. muhafaza ' eden bir devreye gtrl.:bilmektedir. kendinde
e, umfimi olarak, ceski tabiri ile
de, tabir a ncak her hangi bi r devreye nisbetle bir
met ifade 'etmekte, fakat . muhtelif .r devreler bahis . mevzuu olunca.
Bugnk duruma nisbetle ceskiJ olan bir
devrenin, trk dil.nin tarihi da icap
etmez. lstan bul'd-a olan ikinci' dil (1934), trk.
ve dair bir
Trk
129._
tebligde, bu devrenin bunun, <eski . .
malzemesinin en mhim eden ;Uygur metinler.ine. nisbet
ile, <Uygur devri .ta:bir.i ile teklif Trk dilinin
tarihi 've bunun muhtelif "devreleri tesbit edilerek, muay.yen
bir sistemi vcde getirilinceye kadar, bu tabiri n bunun- o
la' .ifade edilmek .istenilen mefhmu iine ' alan diker bir . tabirin .. kulla-
nlemek . ..
4. Yakut : ve J.ehceleri
Trk dili ailesi iinde: bulunmakla beraber, nis_
betle daha-: hussiyetler .gsteren ve bu hussiyetlerin -bir
gibi, trkenin mevct eski miilzem.esi ile izah
edilemeyen.ikj lehce tAbiri ile kasdedilen mefhmu
iin, yerine; lehce 'tabiri ile daha mnasip ola-
mev'cttur: Yakut ve lehceleri. Bu iki lehce dik.er ..
lerle hizada mtalea edilmeyip, bunlara tasnif cedvelinde h.ussi bir
yer Bu lehcelerde edilen. ve
olan. hussiyetler trk dilinin (daha
bir devrind ile izah edilmelidir.. Buna
gre, bugnk hussiyetlerinj kendinde '
devirden Yakut ve lehceleri. ile
devrini _daha . bir. devrenin kabl edilmesi
Bugn iin daha ok nazart ,olan bu devreyi malzemeye.
sahip bulunmamakla. beraber, .zamanla byle bir malzemenin, daha eski
devirlerden kalan .. veya mukayese yolu ile te'sis
edilmesi suretiyle, elde mit .etmemek iin de bir sebep
yoktur. Trk tasnifinde, mevct
ken, ufki zamanda amudi da: d.
. .
. .
:5. T' ariht v'e dili- malzemesi
, ; ",.
Trk tasnifinde mevzuun muhalif olan ,
den biri de, bugnk zerinde .. durulurken, trk
gz nnde tutulmayarak, dilin
merhalelerine ait olan malzemenin bugnk
gunjplan iinde mutalea edUrnek istenUmesidir. Bir dilin umumi .bn-
yesine' ve .i1e onun btn bir Qldu; _
gibi
r
. iinde kalan nussi bir
Trkiyat ___ 9

Bunlardan: bnyesine
rini ait ;,ise
'.Trkleriri' ictimM siyasi ve ' kltr '
tarJhinin seyri, ve yer-yer ' vukua gelen ' '.'
raa-men, -muhtelif meydana "ve, muayyen
iindeki husst: msait' bir zemin
hr. Tarihin en"-eski devirlerinden beri -trk kavimlerinin kendi-d8(:, mu- -
hitleri iinde de. birbirinden az-ok vcuda oldu-
tasavvur ,'-
bugnk XI. ortala-
trk kavim , ve K.i g cl t i
olduku' mhimdir : v.er bu "mCs_c.lenin .
edecek' mahiyetteClir. Daha sonuki:. :b\l.na :>
benzer eserleren de:;_bu ' hususta etme"- m01knd."r.: :,
Eski devil'lere a:if 'dil malze'mesinin : .
hususiyetler ' z-eiinde daha .. dikkam bu
iin -elde, de 'mmkndr:,;' ,.. tt ... i-;
ve. tarihi
edilebilmekle beraber, ' olatak
gelen'!-''malzemenin en mhim bilhassa
. etmektedir_ Her diliriin
edilebilir:, Trk ... ;dilinin daha
de "byk
hi 'bir deYirde, 'o bir
guiubunun dilini,
lerhrie kadar>*uv-vetli olursa.-olsun, muhfelif kltn:
da dili muayyen . ij;lhoda
meydana olmakla 'beraber, ..kendi seyrind.e -bir'N9k-,jve
bir- ve
halinde, birbirine Bu durum
sinin ve hatta bir tanesine ait
telakki dilil).e . J:ft-yj.mler, .
daireleri, ' devirler, ve stnde, trk milletinin kltr faaliyetinin
tarih /seyri iinde vcfida oldutu bir
ve . bir but'rPofafak ,. ele eder,
tayln :,ederken, dilin i bnyesinde vcfida, gelen
yetler esas olmak trk s,eyri ve
nun.-dile; mal gz nnde
" ' !.". "-':
Trk ile tasoifinae birbirinden
Ttit'k tasnif! 181
bahis mevzuu bilhassa bugnk ve tecrbe
,devrinde, meseleler halinde ele ve her biri-
nin kendi erevesi iinde incelenmesi Heride, bu
,sahadaki tetkiklerin ile, tarihi devirlere g-
trlmesi hussunda dili bir istifade' edi-
tabi'idir.
ve ait hussiyetleri daha eski devirlere
takip hussunda trk dil bilgisi olduka msait bir durumda
hussiyetlerinin mhim bir hi esas
dili malzemes.ine ve bu
.durumda bulunmayan iin de bir beri toplanmakta olan
malzemesi, bir dereceye kadar, bu vaziteyi grecek ehemmi-
yettedir .
6. ve
ve tasnif saha_
.slnda elde edilen tecrbelerin ile mtenasip olarak, bir teka-
ml seyri takip Bu tekaml tabirinden bir neticeye
Bu tabirler ancak ortaya
.birer teklif olup, bunlar zerinde, bu mesele .ile ilgili
olanlar bile, henz bir husle Onun
iin bilhassa iin _ tabirlerin, toplu
,halde, gz nnde
Trk bilgilerin nisbetinde, tasnitlerdeki
.gurup da tedrici bir gstermektedir; i k i (biri - 2
blm; bk. 1, 2), (bk. 4, 5, 7, 12), drt 10, ll), drt
(biri-2 blm; bk. (bk.9), (biri -3 blm; bk.
(ve eski diller; bk.19), yedi (biri -3 blm; bk. 20) yedi
,( haric, biri - 2 blm; bk. 18).
iin olan tabirler ok
bir yekn etmektedir. gUl'uplar
.halinde,
A. cihetlere gre
(bk. 2, 7, 13, 14)
2. Ce",ip (bk. 2, 8, 10, ll, 14, 18)
3. (bk. 7, 8, 10, ll, 12. 13, 14)
4. G.rp (bk. 7, 8, 9, 13, 14)
132 R. Rahmeti Arat
5. 17, 18, 20)
6. garbi (bk. 17, 20)
7. Cenh-i 17, 20)
8 . . garbi 17, 18, 20)
9. Orta (bk. 10) .
10. Merkez (bk. 10)
B. isimlere gre
Abakan (bk. 18)
2. Altay (bk. 18)
3. K,pak (bk. 7)
4. Orta Asya (bk. 8, 9, 11, 16, 18)
5. Pontus (bk. 9)
6. Sibirya (bk. 9, 19)
7. Garhi Sibirya (bk. 16, 18)
8. Orta Sibirya 16, 18)
9. Trkistan (bk. 7)
10. Volga (bk. 9)
11. Volga Ural (bk. 16, 18)
C. Kavmi isimlere gre
Bulgar (bk. 17)
.2. agatay (bk. 7, 17)
3. (bk. 4, 14, 16, 19, 20)
4. Hakas (bk.
5. 7, 17. 19)
6. K,pak-Trkmen (bk. 17)
7. Tatar (bk. 7)
8. (bk. 1, 2)
9. (bk. 1, 2)
10. (bk. 1, 2)
Saf tatar (bk. 2)
12. I, 2)
13. Trk-Tat'r (bk. 1, 2)
14. Trk (bk. 1, 2, 4. 7, 18)
trkler (bk. 5)
16. trkler 5)
Trk tasnifi 133
17. Trke fakat trk
olmayan kavimler (bk. 5)
18. T,kmen (bk. 17)
19. T,kmen (bk. 17)
20. Uygu, (bk. 17)
21. Uz (bk. 19)
22. Yakut (bk. 4, 14, 16,19,20)
D. Dil hususiyetlerine gre
, 1. d-Gurubu (bk. 17)
2. ,-Gurubu (bk. 17)
3. s-Gurubu (bk. 15)
4. g-Gurubu' (bk. 15)
5. ol-Gurubu (bk. 17)
6. tav-Gurubu (bk. 17)
, 7.
(bk. 17)
' 8.
(bk. 17)
9. (bk. 12, 13)
10. Orta (bk. 17,20)
11.. Tu,ki (bk. 19)
E. Tabirlerin gre
1. Cenbi g"bi (trk) (bk. 'l8)
2. Cenp (trkler) (bk. 1, 2)
3. tatarlar) (bk. 1, 2)
4. Orta (bk. 20)
5. akatay,' (T,kistan) (bk. 7)
6. Tat", (bk. 7)
7. Trk, Garp (bk. 7 )
8. Hakas (Abakan) (bk. 18)
9. r-Gurubu (Bulgar ) (bk. 17)
10. d-Gumbu (Uygur, (bk. 17)
11. ol-Gurubu (Trkmen, Cenb-i garbi) (bk. 17)
12. garbi) (bk. 17)

13. (akatay, Cenbbi )(bk. 17)
14. taglr:Gurubu Orta) (bk. 17)
-Y Hi.birlerin ifade ettikleri mana ve
,,<
R. 'Rahmeti Arat
bir fikir edinmek iin, dil gurup. -
iinde gelen muhtelif tasniflerdeki yerleri ile
dahil isimlerini gzden geirmek kafidir.
olduka mGhim bir toparlayan tav (lo, iii) < tat'"
husOsiyeti bir manzara ile
Tatarlar) (bk. 1,2)
2. Trk (bk. 4) .
3. a. trkler, b. trkler, c. Tr.ke ..
fakat trk olmayan kavimler (h"er gurupta:
(bk. 5)
4. a. veya gurubu (Trkistan'), b. Tatar veya.
gurubu (iki gurupta (bk. 7)
5. a. b. Garp (iki gurupta
(bk. 8)
6. a. Sibirya trkleri, b. Orta Asya trkleri, c. Volga trkleri,
d. Pontus trkleri (her drt gurup iinde (bk. 9)
7. a. Orta veya Merkez gurubu, b. gurubu (iki gurupta
(bk. 10)
8. gurubu (bk. 12)
9. gurubu (bk. 13)
10. tav-Gurubu garbi) (bk. 17)
ll. a. Altay gurubu, b. Garbi Sibirya gurubu, c. Volga-Ural
gurubu, d. Orta Asya gurubu (her drt gurupta
(bk. 18)
12. a. dilleri, b. Sibirya dilleri (her iki gurupta
(bk. 19)
13. a. gurubu. b. al-i garbi gurubu (her iki
gurupta (bk. 20)

TORK TASNIFININ BUGNK DURUMU
verilen izahattan da gibi, trk dili bilgisi ve
umurniyetle trklk bilgisinin bugnk durumunda, her
tam bir tasnif vcOda g.etirmek mmkn Fakat mevciit
. malzemeyi yeniden gzden geirerek, tasnifi daha ve daha kl-
bir hale getirmek aramak
Trk tasnifi
1. Tasnifin eden dil 'hususiyetleri
ve
Trk dilinin lehce ve vaktiyle J. N e e t h 'in de et-
gibi, kelime y- ......... s- hususiyetine gre, bir tarafta
Yakut ve lehceleri .i1e tarafta btn olmak
zere, iki byk tasnifinde kabUl
.olanumumi esaslardan z-.Jr ve z d) ......... r hususiyetine gre de
lehcesi hem Yakut lehcesinden hem de bir du-
rumda buna bir de bu lehceyi lehce ve
den i hususiyetini eklemek mmkndr. Trk dilinin bt-
nn gz nnde tutan btn tasnitlerde B o g o r o d i t s k i y,
18 ) lebcesinin . trk dili iinde bir gurup etmesi icap
neticesine bu hususun
bahis mevzuu
Yakut lehcesi de, y- ......... s- hususiyetinden d ........ i hususiyeti
ile, lehce ve bir eder. Bu leh-
cenin S a m o y i e v i 'te d-gurubu (Uygur, )'nun i-bl-
mne tek ve B o g o r o d i t s k i y ' de, Karagas ve Tuva
leri ile birlikte, i gurubuna idhal
Bu iki lehce zerinde bilhassa gz nn-
de Z cl) ....... r hususiyeti
. nisbeten son devirlere ait bir durum olarak kabul bile, bu in-
rehberlik olan z __ r hususiyeti ile ....... l ve y- ....... s- mnase-
betleri ve Yakut1ehcesindeki y- ....... s- ile t ....... d hususiyetieri , trk
bugn.k ile ilgili gibi, bu irca
edilebildikleri eeeki> devrenin nialzemesi ile de izah edilememektedir.
Onun iin, da gibi; bu sebep-
lerini kendinde bulunduran ,daha eski, bir devrenin kabul iaruridir
ve bundan. bu lehcelerin. tasnifte, dig-er ufki
tarihi zere, amtidi bir

gelince, ilk nce tasnifinde esas
olarak kabUl edilen seslerden d sesinin gre
mak icapeder. Buna gre, bir tarafta-d sesin.in muhafaza edilmesi ve
.. se.sine inkilap etmesi hususiyetleri ile,
, den iki gurup meydana .
. Geri kalan bhtn d > y y dahil bulun-
tasnifinde bu .hususiyetin bir esas .
bulmak gelmektedir; bu da sesinin muhtelif durumlarda
1:36' R. Rahmetl t Arat
lerde .su suretle tek
celi kelimelerin sonunda g > hususiyetine gre, bir gurup ve
birden fazla heceli szlerin sonundaki iJ sesinin, if sesine
inkilap etmesi hususiyetine gre de, bir
gur uplan bylece tanzim sonra,_ geri-
de daha iki gurubu Bu ik'isi de tek he-
celi szleri n sonundaki iJ sesinin muhafaza ve ' birden fazla
heceli szlerin sonundaki iJ hususunda
fakat tasrif eklednin iJ sesi nin durumu birbi:
Tasrif eklerinin iJ sesi ni
ve gurubu zamanda kelime 1- sesi ni d-
birlig-i muhafaza et-
mek bu son hususiyetin de tasnitin esas unsurlan
olur.
Bu hususiyetlere gre, trk lehce ve guruplan ve
le,ri
A. Turk lehce guruplan
r-Gurubu (r ....... I ....... . ! - ....... y-)
. II : t-Gurubu (t ';'-' d, s ...... g- )
B. Trk
i d Gurubu ( a d o k , trg, [oghg,
ii. z-Gutubu (ozoJ:,. tag, *"algan)
. III. tav-Gurubu (ayaif . t av, *"algan)
IV. (ayoJ:" l og, lf.aliJun ).
V . . tagbJ:"Gurubu (ayaif, [ag, to g h J:,;. J:,algan ) ..
VI. (ayo*-, dag, *-o l on ) ..
2.
Tas nif 'tecrbeleri nden de gibi, lehce v,e gurqp:lan-
maksada uygun bir iin mnasip
ler bulmak cidden gtr. kadar bilhassa . bu noktada ameli .
bir , neticeye henz
(bk. ILI. 5) olarak grlmektedir. Bu ..
tasnifinde henuz bwlunan ve bir oklanDI n, temayl-
lere gre, mmkn olan tabirIeri n
ileri gelmektedi r.
Trk tasnili . 137
Trk tasnifi ile ilgili olanlar ve trk
<Iili iin, dil hususiyetlerine gre
m him d ir. Her gurup iin tasnifte esas olan bir ses
veya bu sesin durumuna eden bir kelimenin zikri an-
kafi gelmekt edir. dil bil gisi ile ilgi-
.li ile bu meseleye temas eden ilim
ile daha okuyucu kitlesi iin, bu daha ummi
bir isimle tabii, daha Byle bir
umumi ve fazla ince teferruata girmemesi, fakat zamanda
maksada uygun icap eder.
Son devirlerde trklerin kavmi, kltr ve siyasi bnyesindeki in-
seyri, bu guruplara k'lvmi gre bir isim
kadar en ok tatbik edilen,
Hi.birleile de pek muvaffak bir usul
bu maksatla cihet isimlerinin ile de bir taraftan
tesbitinde te'min edilememesi ve
t araftan birden fazla gurubu iin tabiri kullanma zarureti kar-
nl emek mmkn Btn
raH isimlerle da mahzurlar mevcuttur . .
kadar olan tecrbelerdahilinde kalmak zere.
dil hususiyetini gsteren bir de 1. kav-
.mi, 2. 3. cihet isimleri ile Bu guruplardan ikisi
- eskiden beri kavmi isimleri ile ve Yakut
JII. ve guruplara dahil kavimleri n durumu
olarak belli kavmi isimlerle
. :sarahat bir fayda te'min etmez i bulunduklan
gre jsimlendirilmesi, daha iyi olur. VI. gurup
iin mnasip bir isim bulmak gtr. Tom ismi cokran bir
isi m olmakla beraber. zam.anda idari bir blgenin Buna
.rakmen. guruplara uymak ve cokraU isim gelmek ze-
.re, bu ismin byk bir mahzur yoktur. Zaten
bu gurubu daha ok dilcileri ilgilendiren kok zmreden iba-
:rettir. Trk kavimlerinin byk iine alan ve trk dilinde
gerek ve. gerek dili malzemesi mhim olan di ker
.\i gurup (V., VII. ve kavmi ve isimleri n kafi
bir durum arzeder. trk muhitinde ok tabirleri olan
isimleri ile maksada daha uygun ka-
. naatindeyim: Bu zamanda trk dili tasnifi iin de en
bir keyfiyetti\".
Buna gre, mevct lehce ve
138 R. Rahmeti Arat
A. Trk lehce
i. r-Curubu
Il. '-Grubu (Yakut)
B. Trk gur uplan
i. d-Gurubu (Sayan)
II . %Gurubu (Abakan)
III: tav Gurubu
IV. taglr-Gurubu (Tom)
V.
VI. (Cenup)
Bu isimler, dilinde, umumi ..
iin-gurubu ve lehce ve vakit - leh- '
esi, tabirleri ile
tarihi de"vir ler ile baklama ve bunu tasnifte be-
Hrtme meselesine gelince, bunun bugnk trk tasnifinde
bir mecbriyet ve trk dil bilgisinin bugnk purumunda
bunun sarih olar ak belir tilmesine imkan . kanaatindeyim.
kadar tecrbeler bunun ok neticelere gtre.
bileceg-ine bir misal eder. (Ms!. le ncesi iin, bunun
olarak Bu lgar tabiri bir dereceye kadar bir
fakat bu da Bulgar tabirinden kasdedilen mp.
Bulgar isminin kavmi veya siyasi bir isim olup '
henz bir mevzuudur. f o, do, z- ve ve g-gurup
iine alan bir gurup ' ile Uygur tabiri bir mnasebet ta
savvur .etmek, cidden, gtr. isminin tarihi
olabileceg-i bile, bu tabirin ifade kavim ve saha ile
bu gurubun mmessillerini ne kadar g
Trkmen tabiri bugn bir ile bir siyasi ismi ol
bunun daha bir mefhm iin sarahatten
ziyade, bir ok sebebiyet verebilir). Bu mesele,
tasnifinden ziyade, trk dilinin tarihi merhalelerinin tesbiti ile
ilgilidir.
3. tasnif ce d veli
Trk tasnifi verilen izahat, halinde,
edilebilir.
s- O U"R U B U

I.

II.
d- Ourubu % -
SAYAN ""'BAKAN
ANA TRKE
veya
ESKi TRKE
Y-CUR U BU
ESKI TRKE U"YGUR DEVRI
SGURUBU
ESKI YAKUTA
III.
tafl' Gu rubu

IV.
Gu ru bu
TM
V.
(aibi!' Gurubu

lI.t-Guru bu
YA K UT
VI.
dail" Gurubu
CENP