TAJUK 4

KAMIRAN

4.1 Sinopsis

Topik ini memberi pendedahan kepada pelajar tentang dua konsep kamiran iaitu kamiran sebagai antiterbitan atau kamiran tak tentu dan kamiran sebagai hasil tambah ketakterhinggaan yang dikenali sebagai kamiran tentu. Seterusnya pelajar akan dapat memperlihatkan hubungan erat antara dua konsep tersebut dan beberapa teknik kamiran yang biasa digunakan.

4.2 Hasil Pembelajaran 1. 2. 3. Menentukan kamiran tak tentu melalui antiterbitan. Mengira kamiran tentu dengan menggunakan Teorem Asas Kalkulus. Menentukan kamiran dengan pelbagai teknik

4.3 Kerangka Tajuk

Kamiran

Konsep Antiterbitan

Kamiran tak tentu dan Kamiran tentu

Aplikasi Kamiran

4.4 Antiterbitan

Operasi untuk mencari suatu fungsi bila terbitannya diberi dinamakan antiterbitan. Ini ditunjukkan dalam takrif berikut:

Andaikata kita diberi suatu fungsi

. sehinggakan

Sekiranya kita boleh dapatkan satu fungsi = Proses pencarian bagi fungsi

ini disebut antiterbitan.

Contoh: 1. Jelaskan,

2.

Jika

, tentukan antiterbitannya.

Penyelesaian : 1. Maka dan , iaitu adalah antiterbitan kepada

2.

Diberi

Ringkasnya,

Latihan : Tentukan fungsi antiterbitan bagi: 1. 2. = 4x3 6x2 + 5x + 7 = + +

3.

4.5 Kamiran Tak Tentu dan Kamiran Tentu 4.5.1 Kamiran Tak Tentu Set kesemua antiterbitan fungsi disimbolkan denga notasi disebut kamiran tak tentu. Kamiran tak tentu

Dan dibaca sebagai kamiran (tak tentu) antiterbitan

terhadap

. Oleh itu sekiranya

adalah

, maka kita peroleh takrif berikut:

Takrif kamiran tak tentu

bagi sebarang pemalar c, yang

adalah antiterbitan

Jadual di bawah menunjukkan rumus kamiran fungsi piawai Rumus fungsi piawai Rumus fungsi piawai dengan pemalar

Contoh: Tentukan kamiran tak tentu bagi: 1.

2.

3.

4. Penyelesaian:

, dimana

2.

3.

4.

Latihan : Tentukan kamiran tak tentu berikut: 1. 7.

2.

8.

3.

9.

4.

10.

5.

11.

6.

12.

4.5.1.1 Hukum Asas Kamiran Jika selanjar di dalam (a,b) dan adalah antiterbitan bagi fungsi dalam

(a,b), maka dengan menggunakan takrif antiterbitan kita perolehi hukum kamiran berikut: 1. adalah pemalar

2. Hukum ini boleh dikembangkan untuk digunakan melebihi dua fungsi kamiran Contoh : Cari kamiran tak tentu bagi fungsi berikut: 1.

2.

3. Penyelesaian : 1.

2.

3.

Latihan: Cari kamiran tak tentu : 1. 7.

2.

8.

3.

9.

4.

10.

5.

11.

6.

4.5.1.2 Teknik Kamiran Pengamiran suatu fungsi tidak semestinya boleh terus didapati daripada fungsi-fungsi asas maka perlunya teknik-teknik berikut digunakan bagi menyelesaikan kamiran fungsi tertentu.

(a) Kaedah Gantian Kaedah ini menukarkan bentuk fungsi kepada bentuk piawai fungsi kamiran. Terdapat dua jenis gantian yang boleh digunakan samada gantian ungkapan algebra atau gantian fungsi trigonometri. Dengan menggantikan sebagai dan maka kita perolehi

Contoh: Kamirkan fungsi berikut: 1.

2. Penyelesaian: 1. Gantikan , maka

Gantikan ke dalam

2. Gantikan

, maka

iaitu

Seterusnya gantikan

Latihan : Dengan menggunakan kaedah gantian, tentukan nilai kamiran berikut: 5.

1.

2.

6.

3.

7.

4.

8.

(b) Kaedah Berperingkat

Sekiranya

dan

adalah fungsi

yang terbezakan, maka pembezaan hasil darab

mengikut rumus ialah:

Dengan mengkamirkan kedua-dua belah persamaan, kite perolehi

iaitu Oleh itu, rumus kamiran berperingkat ialah:

Contoh: Kamirkan: 1.

2. Penyelesaian : 1. Ambil

Maka

Oleh itu ;

2. Gantikan,

Ulangi kaedah ini untuk kamiran di sebelah kanan

Oleh itu ;

Latihan : Dengan menggunakan kaedah berperingkat, dapatkan nilai kamiran berikut: 1.

2.

3.

4.

(c) Kaedah Pecahan Separa

Berikutnya, lihat kamiran berbentuk

Yang mana Syarat:

dan

adalah fungsi polinomial, dan darjah

kurang dari

Sekiranya darjah

melebihi atau sama dengan , maka

perlulah dibahagi dengan . Ini

bergantung sama ada

boleh diungkapkan sebagai hasil darab linear dan kuadratik.

Jenis polinomial dan pecahansepara Kes 1:

Kes 2 :

Kes 3 :

Contoh : 1. Tentukan , yang dan dalam bentuk pecahan separa dan

kemudian tentukan antiterbitannya Penyelesaian:

Darabkan kedua-dua belah persamaan dengan

kita peroleh

Bila

Bila

Bila

Oleh itu,

2. Tentukan nilai

Penyelesaian :

Bila Bila Untuk mendapatkan nilai andaikan lalu kita peroleh

Oleh itu ;

Sebab

bila

Dan

bila

Latihan: Dengan menggunakan kaedah pecahan separa, dapatkan nilai kamiran berikut:

1.

3.

2.

4.

4.5.2 Kamiran Tentu Pertimbangkan fungsi disebut selanjar dalam selang maka kamiran dalam selang ini

kamiran tentu

dan notasi yang digunakan ialah

, jika had ini wujud

Teorem 4.1 (Teorem Asas Kalkulus)

Jika tertutup

selanjar pada selang , maka

dan

adalah antiterbitan bagi

dalam selang

Nilai

dikatakan

kamiran dan nilai

adalah

kamiran.

Sifat-sifat Kamiran Tentu Jika dan adalah selanjar pada selang

1.

jika

2.

jika

3.

jika

suatu pemalar

4.

bagi sebarang pemalar

5.

6. Jika

boleh dikamirkan dalam selang tertutup yang mengandungi

dan ,

, jika

7. Teorem Nilai Min : Jika fungsi

selanjar pada selang

, maka wujud suatu nombor

dalam

supaya

Contoh ; Nilaikan a) b)

Penyelesaian :

a)

b)

4.6 Aplikasi Kamiran 4.6.1 Luas Rantau

Jika

selanjar dalam selang [a,b] dan pertimbangkan rantau R di bawah garis lengkung . Lukis satu garis menerusi rantau di sebarang titik , yang menyambungkan

sempadan-sempadan bahagian atas dan bawah rantau. Garis ini di panggil keratan rentas. Garis ini di gerakkan ke kanan dan ke kiri (atau dari atas ke bawah) iaitu dari kedudukan terendah ke kedudukan tertinggi nilai (atau nilai ).

i)

Jika kepada

, (graf berada di atas paksi x) maka luas graf y = f(x) dari , di dalam kawasan dibendung oleh paksi ialah

Luas keratan

Pertimbangkan satu keratan rentas yang selari dengan paksi-y. Luas keratan rentas ini ialah di mana berada dalam selang .

Maka luas di bawah graf adalah hasil tambah keratan rentas iaitu

Luas =

ii)

Jika kepada

, (graf berada di bawah paksi ), maka luas bagi graf y = f(x) dari , di dalam kawasan dibendung oleh paksi ialah

Keratan rentas

Luas keratan rentas ialah

Maka luas di bawah graf ialah

Luas =

iii)

Luas yang dibendung di antara dua graf fungsi bagi nilai kepada ialah

dan

Keratan rentas

Luas keratan rentas ialah

Maka luas kawasan terbendung pada rajah di atas ialah

Type equation here.

Kaedah yang sama boleh digunakan untuk keratan rentas yang selari dengan paksi dan diperolehi

Keratan rentas

Luas keratan rentas atas ialah

. Maka luas bagi kawasan yang terbendung dalam rajah di

Luas =

Contoh: Dapatkan luas rantau yang disempadani oleh graf pada rajah berikut
2

dan

seperti

Penyelesaian:

Contoh: Dapatkan luas rantau yang dibatasi oleh graf = 2 dan x = 4 seperti pada rajah berikut : , paksidan garis garis x

Penyelesaian: Kita akan dapat jawapan yang silap jika luas itu kita hitung itu memberikan luas aljabar bukannya luas sebenar. Luas sebenar ialah kerana kamiran

Sebab dalam selang sebenar [2,3] garis y = 0 adalah lebih besar dari lengkung y = x ( x 3 ) manakala yang sebaliknya berlaku dalam selang [3,4]. Oleh itu, luas sebenar ialah

Latihan: 1.Dapatkan luas rantau yang dibatasi oleh setiap graf pada rajah di bawah.
) )

) )

2. 3. 4.

Cari luas yang dibatasi oleh lengkung Cari luas yang dibatasi oleg lengkung dan paksi

dan paksi x. dan garis .

Cari luas yang dibatasi oleh lengkung yang diberikan :

4.6.2

Isipadu Bongkah Bab ini akan membincangkan bagaimana mendapatkan isi padu bongkah kisaran apabila satu rantau dalam koordinat kartesan dikisarkan. Selain itu kita juga ingin mencari isipadu satu bongkah yang keratan rentasnya tidak sekata (bukan berbentuk silinder}. Hirisan bongkah yang berserenjang dengan paksinya (samada paksi-x atau paksi-y) menjadi n keping hirisan dan isipadu bongkah adalah hasil tambah hirisan ini. Hasil tambah Riemann seterusnya digunakan untuk mendapatkan penghampiran tepat kepada isipadu bongkah.

(A)

Isipadu Bongkah Hirisan

Contoh 1:

Tapak satu bongkah adalah satu bulatan dengan jejari 4 unit. Keratan rentas bongkah berserenjang dengan paksi x memberntuk segi tiga sama dengan ketinggian 2 unit. Cari isi padu bongkah tersebut. Penyelesaian:
Keratan rentas berserenjang dengan paksi - x

Luas hirisan segi tiga sama ialah

Maka
Isi padu =

Gunakan kaedah kamiran gentian trigonometri

kita perolehi

Perhatian :

Jika diberikan keratan rentas dengan paksi y adalah satu segi tiga maka gunakan rumus yang kedua iaitu:

Luas keratan rentas

dimana

Isipadu bongkah ialah

Jawapan yang diperoleh adalah berbeza kerana isipadu bongkah hirisan yang diberikan dalam rajah yang pertama adalah berbeza dengan isipadu bongkah hirisan yang diberikan olah rajah yang kedua. CONTOH 2 Satu bongkah mempunyai tapak berbentuk bulatan dengan jejari 4 unit. Cari isipadu bonglah tersebut jika keratan rentas yang berserenjang dengan diameter bulatan membentuk segi tiga sama dengan sisinya berada atas tapak bongah tersebut. PENYELESAIAN:

Luas keratan rentas ialah

Maka isipadu bongkah ialah

LATIHAN 1. Tapak sebuah bongkah berbentuk separuh bulatan berjejari 4 unit. Keratan rentas berseranjang dengan diameter adalah merupakan segi tiga tepat bertapak sama. Cari isipadu bongkah ini.
2. Tapak sebuah bongkah dibatasi oleh lengkung

dan

. Jika keratan

rentas berserenjang dengan paksi y membentuk segi empat sama, cari isipadu bongkah ini.
3. Tapak sebuah bongkah yang berbentuk bulatan

. Setiap keratan

rentasnya berbentuk segi tiga sama. Cari isi padu bongkah ini. (B) ISIPADU KISARAN

Katakan

selanjar dalam selang [ a, b ] dan

positif. Jika kawasan R dikisarkan di

sebarang garis maka satu bongkah akan terjana. Jika R dikisarkan pada paksi x (atau garis yang selari dengan paksi x ), isipadu kisarannya boleh ditentukan dengan cara berikut:

Pertimbangkan satu segi empat tepat dalam rantau yang diberikan. Jika nombor dalam subselang dan panjangnya .

ialah sebarang

maka kita perolehi satu segi empat yang lebarnya ialah

Apabila segi empat tepat ini dikisarkan pada paksi x maka terbentuk satu cakera membulat dengan jejari adalah dan tebalnya . Hasil tambah semua isipadu cakera ini

Apabila

maka Isipadu

Garis di mana rantau dikisar dinamakan paksi kisaran.

(i)

KAEDAH CAKERA

(a) Paksi x sebagai paksi kisaran

jejari

Isipadu cakera

Isipadu =

CONTOH 3 Rantau yang dibatasi oleh , paksi x dan paksi y dikisarkan pada paksi x di

antara x =0 hingga x = 2. Dapatkan isipadu bongkah yang terhasil. PENYELESAIAN:

CONTOH 4 Dapatkan isipadu pepejal yang terjana apabila paksi x. PENYELESAIAN: Isipadu dikisarkan pada

(b) Paksi y sebagai paksi kisaran Cara yang sama jika rantau R dikisar pada paksi-y maka satu pepejal akan diperolehi.
Isipadu cakera

jejari

Maka isipadu rantau yang dikisarkan pada paksi y adalah

Isipadu

CONTOH 5 Dapatkan isipadu pepejal yang diperolehi apabila rantau yang terbendung oleh lengkung dikisarkan pada paksi-y.

PENYELESAIAN:

Isipadu

(ii)

KAEDAH WASHER (CAKERA BERLUBANG)

Pertimbangkan dua fungsi dibatasi oleh dan

dan dan

selanjar dalam selang [a, b]. Jika rantau R yang (seperti rajah di bawah) dikisar pada paksi x atau

garis selari dengan paksi x maka kita perolehi satu pepejal berbentuk cakera lubang.

R jejari luar ,

r jejari dalam

Isipadu cakera berlubang ini ialah

Iaitu isipadu cakera besar yang ditolakkan dengan isipadu cakera yang kecil. Maka isipadu pepejal kisaran adalah

CONTOH 6 Rantau di antara garis isipadu pepejal yang terhasil. PENYELESAIAN: dan lengkung diputar pada garis . Dapatkan

Isipadu keratan rentas

Maka

CONOTH 7

Cari isipadu bongkah jika kawasan yang dibendung oleh paksi x sekeliling garis .

dan pada

Isipadu kisaran

CONTOH 8

Cari Isipadu bongkah terjana apabila rantau yang dibatasi dikisarkan pada paksi y.

dan

PENYELESAIAN: Selesaikan persamaan untuk mendapatkan titik persilangan di antara graf terlebih dahulu

Maka titik persilanga ialah (1, -1) dan (4, 2)

(iii)

KAEDAH PETALA SILINDER

Katakan

selanjar pada selang [a, b] dan

bagi semua x dalam selang. Rantau R , paksi x, garis tegak dan

lihat rajah dibawah yang dibatasi oleh lengkung

dikisarkan pada suatu garis, maka satu bongkah akan terjana. Bongkah ini berbentuk silinder membulat berlubang ( silinder tipis atau petala) (a) Isipadu melibatkan satu lengkung

Pertimbangkan rantau R yang dibatsai lengkung

seperti rajah dibawah dikisarkan

pada paksi y. Diketahui isipadu hirisan satu silinder yang terbentuk mempunyai jejari dalam r dan jejari luar R dan tinggi h ialah

Isipadu =

Isipadu =

Perhatikan:

adalah tinggi silinder terbentuk dan jejari petala silinder ialah

yang

diperolehi dari jarak keratan rentas dari paksi kisaran.

Cara yang sama jika rantau R bagi

dikisarkan pada paksi-y, isipadu yang

terjana ialah

CONTOH 9

Rantau yang di batasi garis Dapatkan isipadu yang terjana. PENYELESAIAN:

dan

dikisarkan pada paksi y .

Isipadu

Perhatikan sekiranya keratan rentas selari dengan paksi x diambil kaedah cakera berlubang perlu digunakan :

Isipadu =

Perhatikan : Bagi soalan ini kaedah cakera lebih mudah perkiraannya kerana hanya melibatkan satu kamiran mudah sahaja. (a) Isipadu melibatkan dua lengkung

Jika R dikisarkan pada paksi y (atau garis lain yang selari dengan paksi kisaran), isipadu kisaran ini ialah

CONTOH 10

Cari isipadu bongkah jika kawasan yang dibendung oleh dikisarkan sekeliling paksi y.

dan

PENYELESAIAN:

Isipadu kisaran ialah

Perhatikan: Kaedah cakera berlubang juga boleh digunakan jika keratan rentas selari dengan paksi x diambil :

CONTOH 11 Kawasan yang terbatas di antara lengkung paksi y. Dapatkan isipadu pepejal yang terjana. dan dikisarkan pada

Cari titik persilangan dua graf ini dahulu:

Maka titik persilangan ialah (0,0) dan (-2,4). Gunakan keratan rentas selari dengan paksi y. Kaedah petala silinder digunakan : Isipadu

Perhatikan: Kamiran menggunakan keratan rentas selari dengan paksi x lebih sukar jika digunakan. Kenapa?

Latihan 1. Tentukan nilai kamiran tertentu

a)

b)

2. Lakar dan dapatkan luas rantau yang disempadani lengkung dan garis berikut:
a) b)

dan paksi-x dan paksi x

3. Lakarkan dan dapatkan luas rantau di antara lengkung dan garis berikut.
a)

dan

b)

dan

4. Cari isipadu bongkah terjana apabila rantau yang dibatasi oleh lengkung yang dinyatakan dikisar pada paksi x.
a) b) c) d)

dan dan dan dan

e) f)

dan dan paksi x

5. Cari isipadu terjana apabila rantau yang dibatasi oleh parabola

dan

dikisarkan sekitar paksi y.

6. Cari isipadu pepejal yang diterima jika rantau yang dibatasi oleh

paksi-x,

dan

dikisarkan pada garis

7 Dapatkan isipadu pepejal jika rantau yang terbatas oleh lengkung, paksi-x dan paksi-y dikisarkan pada paksi-x.

8 Dapatkan isipadu pepejal jika rantau yang terbatas pada rajah dalam soalan (7 (a) , 7 (b)) dikisarkan (a) Paksi y (b) Garis x = 2 (c) Garis y = 3
9

Cari isipadu pepejal yang terjana apabila rantau yang dibatasi oleh lengkung

dan

dikisarkan sekitar paksi x.

10 Cari isipadu pepejal yang terjana apabila rantau

dan

dikisarkan sekitar paksi x.

11 Lakarkan rantau yang dibatasi oleh lengkung

dan

Dapatkan a) Luas rantau diantara lengkung b) Isipadu pepejal yang terjana apabila rantau dikisar sekitar paksi x.
c) Isipadu pepejal yang terjana apabila rantau dikisarkan sekitar garis

12 Gunakan kaedah petala silinder untuk mendapatkan isipadu yang terjana

apabila rantau yang dibatasi oleh pada garis .

dan paksi x, paksi y dikisarkan

13 Cari isipadu bongkah yang terjana apabila rantau dibatasi oleh lengkung

dan garis
a) b) c)

dan paksi x dikisarkan pada garis berikut :