Yaktlar ve Yanma 1.

Hafta

ENERJ Enerjiiyapmakapasitesiolaraktanmlanmaktadrvedeiikformlardakarmzakmaktadr: Isenerjisi, Mekanikenerji, Elektrikenerjisi, Kimyasalenerji, Nkleerenerjigibi. Enerjikaynaklargeneldeikigrupaltndatoplanrlar: Yenilenebilir, Tkenebilir(yenilenemeyen). Yenilenebilir Enerji : Pratik olarak snrsz varsaylan, srekli ve tekrar tekrar kullanlabilen enerjidir. rnein gne enerjisi gibi, gneten gelen enerji elektrie veya s enerjisine dntrlebilir. Rzgar enerjisi, yerkreden gelen jeotermal enerji, bitkilerden retilen bioktle ve sudan elde edilen hidrog de yenilenebilir enerji grubunda deerlendirilmektedir. Yenilenebilir enerji, ksa srede yerine konulan enerjidir. Tkenebilir enerji (Yenilenemeyen) : Kullanlan ve fakat ksa zaman aralnda yeniden oluamayan enerji olarak tanmlanr. Bunlar genelde, petrol, doal gaz ve kmr gibi fosil yaktlardr. Bu tr enerjiler, yaamlar milyonlarca yl nce sona ermi bitki ve hayvan gibi organik kalntlarnn yerkrenin iinden gelen s ve zerinde bulunan kayalardan kaynaklanan basncn etkisi altnda olumu fosillerinden meydana gelmektedir.

DNYADAveTRKYEDEENERJ Enerji ve tercih edilen enerji kayna deerlendirilirken gz nnde bulundurulmas gereken hususlar: Kaynanfiyat, Kaynaneldeedilmekolayl, Bakalkelerebamllk, evreveinsansalnaetkileri. Yaklak6.5milyarlkdnyanfusunun; 4.5milyardnyaortalamasndandahadkenerjitkettii; 2.4milyarticariolmayanenerjikaynaklarna(odun,bitkihayvanartklar)balolduu; 1.6milyaraelektriinulamamolduu; gelimi lkelerde kii bana enerji tketiminin gelimekte olan lkelere gre 7 kat yksek olduu bilinmektedir.

Dnyadaenhzlgelimegsterenenerjiformu,elektriktir.zelliklegelimivegelimekteolan lkelerdetoplumlarngelimelerivehayatstandartlarelektriksistemleriningelimesiyle,kii banaelektriktketimleriyle,enerjiyounluklarylallmektedir. Kiibanayllkelektriktketimi(kWh); ABD12322 AB6000 Trkiye2200

Elektrik genelde pahal bir enerji trdr. Hem yenilenebilir, hem de tkenebilir kaynaklardan elde edilebilir. Dier taraftan, enerji kaynaklar tm lkelere eit olarak dalm durumda deildir. Dnyada baz lkeler rezervlere sahip olup retici konumundayken, dierleri bu enerji kaynaklarn elde etmeye alan tketici konumundadrlar.

Nfus artarken ve lkeler daha fazla enerji kullanarak geliirken, enerji kullanmndan kaynaklanan evre ve salk sorunlar dnyay etkilemekte, atmosferdeki hava kirlilii nedeniyle insan lmleri ve iklim deiikliinden kaynaklanan olumsuzluklar her geen gn artmaktadr.

Petrolvedoalgazdnyaenerjitketiminin%60n, Petrol,doalgazvekmrdenoluanfosilkaynaklarise%85inikarlamaktadr. Son30yldakitketimeilimiincelendiinde,tketimienhzlartanenerjikaynanndoalgaz olduugrlmektedir.Bueiliminsreceivedoalgazntoplamenerjitketiminde%23olan paynn20252030civarnda%25ekacadnlmektedir.

TEP:TonEdeerPetrol Herbirenerjitrnnretimvetketimmiktarlarfarkllbirimleriifadeedilir. Petrolvaril ElektrikkWh Kmrton DoalGazm3 Farkl olan bu l birimlerinin kolaylk salamas asndan ton edeer petrol (TEP) kullanlr. Baka bir deile TEP; enerji retim ve tketim hesaplamalarnda kullanlan ortak bir l birimidir. 1 ton ham petroln edeeri olarak tanmlanr. rnek: 1000kWhelektrik0.086TEP 1tonfueloil0.96TEP Bir i yeri 1 ylda 1.000.000 kWh elektrik enerjisi, 5000 ton fueloil kullanyor ise bu i yerinin yllk enerji tketimi; (0.086x1.000.0000)/1000=86 TEP 5000x0.96=4800 TEP Toplam Yllk Enerji Tketimi=86+4800=4886 TEP

Tm enerji kaynaklar (petrol, doal gaz, kmr, nkleer enerji, alternatif enerji) gz nne alndnda dnyada her gn yaklak 210 milyon varil (29 milyon TEP) enerji tketilmektedir.

Teknoloji, gittike enerjiyi daha verimli kullanmann yollarn aratrmaktadr. Bu nedenle kii bana enerji tketimi yerine enerji bana retim verimlilii (enerji younluu) lkelerin gelimilik dzeylerini aklamak amacyla tercih edilmektedir. EnerjiYounluu ABiinyaklak200kgEP/bineuro Trkiyeiinyaklak500kgEP/bineuro YanibirimmalretimiiinTrkiyedeAByegre2.5katenerjiharcanmaktadr.

Trkiye dnya ortalamasndan daha az enerji tketmekte iken, dnya ortalamasndan daha yksek oranda bir enerji tketim eilimi gstermektedir.

InternationalEnergyAgencyve(IEA)EnergyInformationAdministration(DOE)tarafndan yaplanbiralmadaeldeedilentahminidnyaenerjitketiminin2030ylnakadardeiimi aadagrlmektedir.

ENERJTALEBNNKARILANMASIveYAKITLAR Artan enerji talebinin karlanmas iin, Rzgar, Dalga, Gne, Bioktle, Jeotermal , gibi, yenilenebilir ve alternatif enerji kaynaklar dile getirilmektedir. Teknolojilerindeki gelimelerden dolay bu tr yenilenebilir enerji kaynaklarnn maliyetleri gittike dmekte olmasna ramen ilk yatrm maliyeti ve rahat ulalamamas gibi nedenlerle, hala fosil yaktlarla karlatrlabilecek dzeyde deildir. Fosil yaktlara alternatif kaynaklar olarak hidroelektrik, nkleer ve yenilenebilirler dnlebilir. Ancak yakn gelecekte bunlarn fosil yaktlarn yerini tamamen almas yerine belirli bir ksmn karlamas olasdr. Dnya geneline bakldnda, yenilenebilir enerji trlerine ek olarak, nkleer gcn ve hidrojenin 2030 ve sonrasnda dnya enerji gereksiniminin gittike artan bir orann oluturacaktr.

Konutlar ve aralarda kullanlmak zere elektrik retimi iin hidrojen ve oksijeni suya dntren yakt hcreleridir. 2025 tesinde kresel ulam sistemleri iin uzun dnemli vizyonlar, karbon olmayan ve karbon retmeyen proseslerden tretilen bir yakt hedef almaktadr. Evrendeenokbulunanveenhafifelementolanhidrojen,fosilyaktlar,yenilenebilirvenkleer ggibibirokbirincilenerjikaynandantretilebilirveulamdadahilbirokkullanmalanlar olabilir.Aralardagretirken,sadecesu buharn emisyonolarakverenkullanmylahidrojen, aralardakiyakthcrelerindedepolanabilir. Hidrojen halen olduka pahaldr; retilmesi, iletilmesi, depolanmas ve datlmas konularnda henz verimlilik salanamamtr. Dolaysyla bir ulam yakt olarak hidrojenin kullanmnda maliyeti azaltmak iin teknolojik devrimler gerekmektedir. 2015 yl iin tahmin edilen enerji talebinde, bugne gre petrol tketiminde %20 ve doal gaz tketiminde %45 art beklenmektedir.

YAKIT Gne enerjisini bnyelerinde depolam ve uygun koullarda bu enerjiyi serbest brakan maddelere YAKIT denir. Gne enerjisini depolama ekline gre yaktlar 2 ana gruba ayrlr: Fosil Yaktlar (Bnyelerinde karbon, hidrojen, oksijen ve kkrttn yan sra su, kl gibi baz yabanc maddeleri ierirler.) Kat Fosil Yaktlar (Kmr) Sv Fosil Yaktlar (Petrol) Gaz Fosil Yaktlar (Doal Gaz) Nkleer Yaktlar YAKITLARDAARANANGENELZELLKLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. Maliyet Kolay Tutuma ve Yanma Uygun Alev Scakl Istma Yetenei Zararsz Olma Termik Diren, Mukavemet ve Reaktivite

1.Maliyet Doadabololmalkolayeldeedilebilmeli. 2.KolayTutumaveYanma lkyanmannbalayabilmesiiinenazenerjivezamanharcanmal. 3.UygunAlevScakl Yanmaesnasndakialevscaklbuyaktnkullanmamacnngerektirdiiscaklkdeerlerine eriebilmeli. Yksekalevscaklklariin; o Yanmarnleriarasndayanmayakatlmayanmadde(gaz)miktarnnazolmas, o Yaktnncedenstlmasveyanmaesansndascakhavannkullanlmas, 4.IstmaYetenei Yanmaesnasndameydanagelens,stlacaksistemesisteminokscakolmasdurumunda dahikolaycavetamamengeebilmelidir. 5.ZararszOlma Yanmasonucuortayakankat,svvegazhalindekiyanmarnlerinedoaya,neinsanlara neevreye,nedeyanmailemiesnasndakullanlansistemezararvermemeli.

6.TermikDiren,MukavemetveReaktivite Yaktnyanmaesnasndahertarafnneitscaklktaolmasnaengelolandirencetermik diren, zelliklekatyaktlarnbykyklereezilmedendayanabilmesinemukavemet, Yaktnkimyasalreaksiyonhznareaktivitedenir.

KATIFOSLYAKITLAR KMR Yanabilen sedimanter organik kayaya kmr denir. Kmr, balca karbon, hidrojen ve oksijen gibi elementlerin bileiminden olumu olup, dier kaya tabakalarnn arasnda damar halinde milyonlarca (300 milyon) yl s, basn ve mikrobiyolojik etkilerin sonucu meydana gelmitir. KMROLUUMU

KMR OLUUMUNU AIKLAYAN TEORLER Kmrn oluumu iin ileri srlen teoriler unlardr: 1. Allokton Teorisi (FOYOL Delta Teorisi) Bitkisel artklarn tatl veya ac sulu gllere veya denizlere tanarak buralarda keldii ve baz deiim olaylarndan sonra kmrletii ne srlmektedir. 2. Otokton Teorisi Bitkiselartklarnkelimivekmrlemesibitkileringelitiiortamdaolmakta,birtanmasz konusuedilmemektedir. 3. Lagn Teorisi Kmr yataklarnda bitkilerin kk, gvde, dal gibi artklarna ok az rastlanr. Tabakann byk ksm bitkilerin ayrmaya uram kk ve mikroskobik krntlarnn birikmesinden olumutur.

Lagnteorisieitlitiptekikmrlerimeydanagetirenbitkiselynlaraklamaktaancakbu kmrtipleriarasndakikimyasalfarkllklaraklayamamaktadr. KmrtipleriarasndakikimyasalfarkllklaraklayanteorileriseSellozveLinyin(Fischer Schrader)teorisidir. 4. Selloz Teorisi ve Linyin Teorisi Bir ok aratrmac kmrn ana maddesinin selloz olduunu kabul etmekte ve sentez yoluyla sellozdan dier kmr trleri olumaktadr. Bergius isimli aratrmacnn ortaya att bu teoriye gre kmr oluumu havasz yerde sellozun yava yava ayrmasnn bir sonucudur. Buna gre; Sellozvelinyinyaplarbakmndanbirbirindentamamenfarklikimaddedir. Bakterilerinetkisiyleselloz,CO2,CH4 veH2Oyaayrlaraktamamenkaybolur Sellozunkaybolmasilegeriyekalanksmlinyinbakmndanzenginleir. Linyininsabunlamasilehmikasitleroluur. Hmikasitinyoumasvemolekllerindensukarmasilehmikmaddeleroluur. HmikmaddelerdenH2O,CO2 veCH4 karaklinyitlervetakmrlerioluur.

KMRLEME(Coalification) OrganikMaddeler Turba Linyit

H2O,H2OBuhar,CO2,O2 uzaklar

AltBitmlKmr Takmr H2 uzaklar Antrasit Grafit(SafC)

KMRTPLER 1.Turba 2.Linyit a.SarLinyit b.KahverengiLinyit c.SiyahLinyit d.YalLinyit 3.Takmr(MadenKmr) 4.Antrasit 1. Turba Kmrtiplerininilkoluandr. lkemizdeokazbulunur. Endstriyelbirnemiyoktur. Bukmrscaklklar58oCarasndabulunan, berrakveoldukasuierenyerlerdeoluur.

ElemanterAnalizi(ktlesel) C H2 O2 N2 %(2560) %(58) %(2055) %(0.53.5)

Kimyasalyapsbulunduuyeregredeiir. Bazen%50(ktlesel)yekadarkldebulunabilir. Altsldeeridktr. Hu=14.00020.000kJ/kg 250270oCscaklktaalevlenir. 2.Linyit kincivenczamandaolumulardr. Isasndanfakirdirler. Dokularamorf,aasveyalifli,yksekorandarutubetihtivaeder, kartldklarblgelerdekullanlrlar.Linyitrezervlerinebalolaraktermiksantrallerin kurulmasbukmrtipinidaharasyonelhalegetirmitir.

a. SarLinyit sbrakanuzunalevlerleyanarlar. Hu=10.500kJ/kg ElemanterAnalizi(Ktlesel) C %60 %5 H2 O2,N2 %(3040) b.KahverengiLinyit Kolaykrlabilen,bykktlelerhalinde,hafif yal,Siermeyen,%50yekadarnemiolan kmrlerdir. Hu=12.50021.000kJ/kg c.SiyahLinyit BileimlerindeSbulunur. Hu=21.00027.000kJ/kg ElemanterAnalizi(Ktlesel) C %70 H2 %(56) %(2325) O2,N2

d.YalLinyit Bukmrlerebitmllinyitaddaverilir. Kkrtierdiiiinyandndapiskokukar. Hu=27.00029.000kJ/kg ElemanterAnalizi(Ktlesel) C %75 %(69) H2 O2,N2 %(1518) TrkiyeLinyitleri

BatLinyitleri Isldeerleridk KlveSaz Kalntabaklarhalinde

DouLinyitleri Isldeerleridk KlveSfazla ncetabakalarhalinde

3.Takmr(MadenKmr) Turbavelinyitegredahailerikarbonizasyonsonucuolumulardr.Bukmrlerdebitki kalntlarngzlegrmekimkanszdr.Bukmrlerkokimalindekullanlrlar. Hu=31.50037.000kJ/kg ElemanterAnalizi(ktlesel) C %(8090) %(4.55.5) H2 O2 %(311) UucuMadde %(1045) SabitKarbon %(2580) Kl %(0.540) Bileimindeuucumaddesi%(3037)denazolantakmrlerikokeldesindekullanlrlar. Yanmaesnasndadahaazdumankardklariinevrekirliliiasndanuucumaddesiazolan kmrlertercihedilir. Kok: Bazyaltakmrlerininhavaszortamdatmuucubileenleriuzaklatrlanakadar stlmasndansonrakalankatartk. KokkmrbataColmakzereazmiktardaH2,N2,SveO2 oluur. Hu=28.000kj/kg

4.Antrasit Tamkabonizasyonauramkmrlerdir.Cmiktarokfazlaolduundanzortutuurlar.Fakat tututuktansonrakararlbirekildeyanarlar. Hu=34.30036.000kj/kg ElemanterAnalizi(ktlesel) C %(9096) %(25) H2 O2 %(411) UucuMadde %(310) SabitKarbon %(90) Kl %(23) Uucumaddemiktarazolduundanhemkokimalindekullanlrlarhemdeevrekirlilii asndandahaazzararldrlar.

KMRNENDSTRYELANALZ Btnkmrlereuygulananveendstriningereksiniminecevapverenanalizlerdir. 1. NemMiktarnnSaptanmas 2. KlveMadeniMaddeMiktarnnSaptanmas 3. UucuMaddeninSaptanmas 4. SabitKarbonveKokMiktarnnSaptanmas 1. NemMiktarnnSaptanmas a.YzeyNem b.BalNem c.KombineNem a. YzeyNem Kmredardangeiciolarakkarannemdir. Normalatmosferikkoullardabuharlarvegenelolarak%(23)arasndadr. Ergitmefrnlarndakizgaralardaoptimumbiryanmaiintanebyklnebalolarak:%512 Koklamailemiiin:%35

llmesi: 10kgkmrgnesizvehavaakmolmayanbirortamda24saatbekletilirve yenidentartlr.lkarlkilesonarlkarasndakifarkyzeyneminekarlkgelir. b.BalNem Kmrnklcallnavemadeniksmnnbileiminebaldr.Klcallketkisiilenemkmrn bnyesinegirmitir. llmesi: Oksitlenmesihesabakatlmayacakkadarazveuucumaddemiktardkolan kmrler100oCtastlrvescaklksabittutularaknemllr. 10ile100garasndakinumunelerle30dakikaaraileyaplanikitartmadaaynsonularelde edilinceyekadarstmayadevamedilir.Tartmailemlerinumuneninsoutulmasndansonra yaplr.lkvesonarlklararasndakifarkbalnemiverir. Eerkmrkolayoksitlenentrdeniseikifarklmetotilebalnemllr. KsilenMetodu:Buyntemdekmrdekisuyunscakksilengazilesrklenerekbirkapta toplanmasilebalnemllr. Etkimesiz(inert)GazAkmndaBalNemlmeMetodu:Kmrzerindekimyasaletkisi olmayanbirgazilestlr.nertgazolarakCO2 kullanlr.

A:NumuneninArl(g)

a:KmrdenalnanSuyunArl(g)

c.KombineNem Kimyasalolarakkmrebalanmsudur.Kimyasalilemolmadankmrnbnyesinden alnamaz.BunemeGevekBalarlaBalanmNem dedenir. 2.KlveMadeniMaddeMiktarnnSaptanmas Herkmrnierisindetamyanmasonundayanmayanmaddeolarakkalananorganik maddelereKl denir.Kln2kkenivardr: Kmroluturanbitkikalntlarierisindekimadenimaddeler. Kmredardankarmmadenimaddeler. llmesi: 1gramnumune60x35x12mmboyutlarndakibirkapslekonur. Kapsl800850oCscaklktatutulanbir300oCtakadarstlr(lem1saatsrer). Kapslfrndankartlrsoutulduktansonratartlr. 1gkmrdenkapsldekalanksmokmrnklmiktardr. Klmiktarbulunduktansonramadenimaddemiktarbulunur.

PARRDenklemi(USA) %MadeniMadde=1.08xKl+0.55xS KINGGROSBYDenklemi(Avrupa) %MadeniMadde=1.1xKl+0.53xS+0.74xCO20.32 S:KmriindekitoplamSmiktar. CO2:KmriindekikarbonatlardakitoplamCO2miktar 3.UucuMaddeninSaptanmas Uucumaddeler3ksmdanoluur. Gazlar:H2,CO,CH4 (Metan),C2H6(Etan),H2S(HidrojenSlfr) Zift:Benzen,toluen,fenolgibihidrokarbonlarilebirmiktarserbestkarbondanoluur. AmonyumErii:Azot,kkrtvesiyanrnsuiindekieriikleridir. llmesi:agramkmr927oCscaklktahavaszbirortamda2400s(40dk)stlrsabellibir arlkkaybnaurar.Yeniarlkbgramisearadakifark(ab)uucumaddemiktarnverir.

4.SabitKarbonveKokMiktarnnSaptanmas Birkmrdebulunansabitkarbonmiktar(%)=100(%UucuMadde+%Nem+%Kl) KokMiktar(%)=%SabitKarbon+%Kok KMRNELEMANTERANALZ Kmrierisindeki,C,H2,S,N2 veO2 elementlerininmiktarlarnnsaptanmasveyakmrnne ldeoksitlenmiolduununanlalabilmesiiinyaplananalizlerdir. 1. C,H2 veO2Analizi Bu3elementkmrnanamaddeleridirvezelliinibelirler. Hu=34013c+125600h+10900(so)2512(9h+w)kJ/kg(Oranlarktlesel) O2 miktarndaki%1likartHuda%1.7likdmeydanagetirir. KmrierisindeO2ninH2 ilebirlemiolduukabuledilirvebusebeplesverecekH2 miktar azalr. O2 kmrnkoklamasndabozar 2.N2 Analizi %0.5ile%2.5arasndadrvekmrkalitesiasndannemiyoktur.

3.SAnalizi Kmrkalitesiasndannemlibirelementtirve%0.5ile%2.5arasndadr. Kmriinde3ekildebulunur. DemirilebirlemiekildeFeS2 (Pirit) CaSO4 Zift

4.ArsenikveFosfor Buikimaddekmrdeokazbulunur.KmrIstmaamaciinkullanldndabuikimaddenin nemiyoktur.Kmrmetalurjikamalakullanlrsa(rnein:Ergitme)bumaddelerinmiktarlar enmkazanr.