BAZAT E KRIMINALITETIT EKONOMIK

Dr. Mersida SUESKA

PRISHTIN 2006 FSK/S 07/06

PLAN-PROGRAMI MESIMOR PER LENDEN MESIMORE BAZAT E KRIMINALITETIT EKONOMIK VITI SHKOLLOR 2005/ 2006 PJESA I NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT EKONOMIK Nocioni i kriminalitetit ekonomik Karakteristikat e kriminalitetit ekonomik Llojet e kriminalitetit ekonomik PJESA II BAZA JURIDIKE PER LUFTIMIN E KRIMINALITETIT EKONOMIK Dokumentet ndrkombtare Marrveshjet ndrkombtare Konventat ndrkombtare Rekomandimet dhe kshillat ndrkombtare Ligjet vendore Kodi Penal i Bosnjs e Hercegovins Ligji mbi Tatimin n Vler t Shtuar n Bosnj e Hercegovin Ligji mbi politikn tatimore n Bosnj e Hercegovin Ligji mbi tregtin e jashtme n Bosnj e Hercegovin Ligji mbi politikn e investimeve t huaja n Bosnj e Hercegovin Ligji mbi bankat Ligji mbi zonat e tregtis s lir n Bosnj e Hercegovin PJESA III FAKTORET E KRIMINALITETIT EKONOMIK Faktort e kriminalitetit ekonomik n prgjithsi Faktort e kriminalitetit ekonomik n Bosnj e Hercegovin PJESA IV KRIMINALITETI EKONOMIK I ORGANIZUAR Nocioni, karakteristikat dhe shkaktart e kriminalitetit ekonomik Format dhe mnyrat e organizimit t kriminalitetit ekonomik t organizuar

Pasojat e kriminalitetit ekonomik t organizuar PJESA V PARANDALIMI I KRIMINALITETIT EKONOMIK TE ORGANIZUAR

Metodat operative dhe rregullative Bartsit (subjektet) e luftimit t kriminalitetit ekonomik t organizuar Aktiviteti n kuadrin e programit t Organizats s Kombeve t Bashkuara Aktivitetet dhe kompetencat e organit pr parandalimin e kriminalitetit ekonomik t organizuar n Bosnj e Hercegovin PJESA VI SISTEMI FISKAL DHE KRIMINALITETI EKONOMIK

Nocioni i sistemit ekonomik dhe politiks fiskale Tatimet, kontributet dhe taksat si t hyra fiskale Parimet tatimore, klasifikimi dhe format Ligji mbi Tatimin n Vler t Shtuar n Bosnj e Hercegovin Doganat: nocioni, rndsia, llojet dhe rregullativa ligjore n Bosnj e Hercegovin Kriminaliteti n fushn e tatimeve dhe doganave Deliktet financiare

PJESA VII EVAZIONI I TAKSAVE FISKALE Fshehja e tatimit dhe kontrabanda (shferci), nocioni, shkaktart e mnyrat e kryerjes Parandalimi i fshehjes dhe kontrabands Vendi dhe roli i drejtoris mbi tatimit indirekt n sistemin doganor e tatimor t Bosnjs e Hercegovins Roli i drejtoris tatimore Roli i policis financiare dhe organeve tjera t ndjekjes PJESA VIII DOKUMENTACIONI DOGANOR E TREGTAR N KRIMINALITETIN EKONOMIK

Dokumentacioni n tregtin ndrkombtare Dokumentacioni doganor Dokumentacioni tregtar PJESA IX EKONOMIA E PERHIMTE SI FENOMEN SHOQEROR-EKONOMIK GLOBAL

Nocioni i ekonomis s prhimt format spekulative t fitimit Ekonomia e prhimt dhe evazioni fiskal i t hyrave (tatimeve, doganave, kontributeve, taksave dhe t hyrave tjera) shmangia e obligimeve publike ndaj bashksis Efektet e ekonomis s prhimt n ekonomin e Bosnjs e Hercegovins Parandalimi i ekonomis s prhimt n Bosnj e Hercegovin PJESA X KORRUPSIONI DHE MITO

Nocioni dhe karakteristika e korrupsionit Format e korrupsionit Masat dhe aktivitetet pr parandalimin e korrupsionit n bot Masat, aktivitetet dhe efektet ne parandalimin e korrupsionit n Bosnj e Hercegovin PJESA XI LARJA E PARAVE

Nocioni dhe mnyra e larjes s parave Qendrat e larjes s parave Dokumentet ndrkombtare dhe institucionet ndrkombtare q merren me problematikn e larjes s parave masat pr parandalimin e larjes s parave Parandalimi i larjes s parave n Bosnj e Hercegovin PJESA XII FALSIFIMI I PARAVE

Nocioni, format dhe mnyra e falsifikimit t parave

Parandalimi i veprs penale t falsifikimit t parave dhe masat preventive e represive Metodat e zbulimit t parave t falsifikuara Aspekti penalo-juridik i veprs penale t falsifikimit t parave n Bosnj e Hercegovin PJESA XIII KRIMINALITETI EKONOMIK KOMPJUTERIK

Nocioni, karakteristikat dhe format e kriminalitetit kompjuterik Kriminaliteti kompjuterik si problem global Aktiviteti i organizatave rajonale pr luftimin e kriminalitetit kompjuterik Aktiviteti i organizatave ndrkombtare dhe bashkimi pr luftimin e kriminalitetit kompjuterik Aspekti penalo-juridik i kriminalitetit kompjuterik n Bosnj e Hercegovin Mundsit e preventivs s kriminalitetit kompjuterik PJESA XIV KONKURRENCA JOLOJALE

Nocioni dhe format e konkurrencs jolojale Marrveshjet monopoliste t kartelizimit t tregut dhe luftimi i tij Parandalimi i pozitave monopoliste n Bosnj e Hercegovin Prvoja aktuale dhe rezultatet PJESA XV MBIKEQYRJA E REVIZIONIT INTERN MJETI ME I PERSHTATSHEM PER LUFTIMIN E KRIMINALITETIT EKONOMIK

Detyrat dhe kompetencat e puns s revizionit intern Prcaktimi ligjor dhe afarist i revizionit intern Llojet e mbikqyrjes revizore Parimet etike n revizionin intern

PERMBAJTJA PJESA I NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT EKONOMIK

1. NOCIONI I KRIMINALITETIT EKONOMIK 1. 1. KRIMINALITETI EKONOMIK 1. 2. FORMAT E SHFAQJES SE KRIMINALITETIT EKONOMIK PJESA II BAZA JURIDIKE PER LUFTIMIN E KRIMINALITETIT ERKONOMI 1. DOKUMENTET NDERKOMBETARE 2. LIGJSHMERIA VENDORE 2.1 KODI PENAL I BEH 2.2. LIGJI MBI POLITIKEN DOGANORE 2.3. LIGJI MBI TREGTINE E JASHTME NE BEH 2.4. LIGJI MBI POLITIKEN E INTESTIVE TE HUAJA DIREKTE NE BEH 2.5. LIGJI MBI TARIFEN DOGANORE TE BEH 2. 6.ZONAT E TREGTISE SE LIRE NGA ASPEKTI I LIGJIT MBI POLITIKEN DOGANORE 2.6.1. Nocioni dhe karakteristika e zons s lir 2.6.2. Definimi i zonave te lira PJESA III FAKTORET E KRIMINALITETIT EKONOMIK PEJA IV KRIMINALITETI EKONOMIK I ORGANIZUAR 1. KRIMINALITETI I ORGANIZUAR 2. SHKAKTARET E KRIMINALITETIT EKONOMIM TE ORGANIZUAR 3. ORGANIZATAT ME TE NJOHURA KRIMINALE NE BOTE

PJESA V PARANDALIMI I I KRIMINALITETIT EKONOMIK TE ORGANIZUAR PJESA VI SISTEMI FISKAL DHE KRIMINALITETI EKONOMIK (EVAZIONI) 1. TATIMET- ASPEKTI TEORIK 1. 1. TERMINOLOGJIA TATIMORE 1. 2. KLASIFIKIMI I TATIMEVE 1. 3. TATIMET NGA SHPENZIMET 1. 4. TATIMI MBI VLEREN E SHTUAR 1. 4. 1. Forma prodhuese 1. 4. 2. Forma e t ardhurave 1. 4. 3. Metodat e grumbullimit (llogaritjes) t Tatimit mbi Vlern e Shtuar 1. 4. 4. Parimet e ngarkimit me tatim 1. 4. 5. Shkalla tatimore 2. KARATERISTIKAT THEMELORE TE TATIMIT MBI VLEREN E SHTUAR NE BEH 2. 1. KRAHASIME TE SISTETIMIT TE TVSH-SE DHE SISTEMIT TE TATIMIT NE QARKULLIM 2. 2. KARAKTERISTIKAT E TATIMIT MBI VLEREN E SHTUAR 2. 3. MANGESITE E TVSH-SE 3. DIREKTIVA E GJASHTE 3. 1. ANALIZA E KRKESS S DIREKTIVS S GJASHT 3. 1. 1. Ngarkimi me tatim i transaksioneve 3. 1. 2. Obliguesit tatimor dhe detyrimet e tyre 3. 1. 3. Vendi i ngarekess me tetim 3. 1. 4. Shkallt e tatimit dhe baza tatimore 3. 1. 5. Lirimet tatimore 3. 1. 6. Veprimet e veanta t ngarkimit me tatim 3. 1. 7. Zbritja e tatimit t paragjykuar 4. SISTEMI I TVSH-S N BOSNJ E HERCEGOVIN 4. 1. SISTEMI UNIK I TVSH-SE N BEH 4. 2. STABILITETI MAKRO-EKONOMIK 4. 2. 1. Grumbullimi dhe ndarja e t hyrave nga tatimet direkte 4. 2. 2 Arsyet pr nxjerrjen e Ligji mbi TVSH-n 4. 3. PROJEKTI I IMPLEMENTIMIT T TVSH-S 4. 4. NDIKIMI I TVSH-S N KRIMINALITET, ME VSHTRIM T VEANT N
KRIMINALITETIN EKONOMIK

5. NOCIONI I DOGANS DHE RNDSIA E SAJ 5. 1. RNDSIA E DOGANS 5. 2. LLOJET E DOGANAVE

5. 3. DELIKTET DOGANORE 5. 4. VEPRAT PENALE DOGANORE 5. 4. 1. Kontrabanda 5. 4. 2. Mashtrimet doganore 5. 5. SHKELJET DOGANORE 5. 6. KUNDERVAJTJET DOGANORE 5. 6. 1. Kundrvajtjet doganore pr mosparaqitjen e mallit 5. 6. 2. Kundrvajtjet doganore pr evitimin e mbikqyrjes doganore 5. 6. 3. Kundrvajtjet doganore pr cenimin e dispozitave mbi lehtsimet doganore 5. 6. 4. Kundrvajtjet doganore pr paraqitje t pasakt t mallrave doganore 5. 6. 5. Kundrvajtjet doganore pr vshtirsimin e pagess s taksave doganore dhe taksave tjera t importit, si edhe t zbatimit t masave t mbikqyrjes doganore 5. 6. 6. Kundrvajtjet doganore pr nxjerrjen n treg t mallrave me t cilat jan br shkelje t caktuara 6. KRYESIT E KUNDRAVAJTJEVE DOGANORE 6.1. PERSONI FIZIK SI KRYES I KUNDRAVAJTJES DOGANORE 6. 2. PERSONI JURIDIK SI KRYES I KUNDRAVAJTJES DOGANORE 6.3. INICIMI I PROCEDURS KUNDRAVAJTSE SIPAS KUNDRAVAJTJEVE DOGANORE 7. KONTROLLI KRIMINALISTIK , PERPUNIMI DHE PREVENTIVA E KRIMINALITETIT DOGANOR 7.1. KONTROLLI KRIMINALISTIK 7.2. PERPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT DOGANOR 8. PREVENTIVA SI FORME E LUFTES KUNDER KRIMINALITETIT DOGANOR PJESA VIII DOKUMENTACIONI DOGANOR E TREGTAR NE KRIMINALITETIT EKONOMIK 1. DOKUMENTACIONI I AFARIZMIT NE TREGTINE E JASHTME 1. 1. DOKUMENTACIONI I MALLERAVE 1. 2. DOKUMENTACIONI I DOGANES 1. 3. DOKUMENTACIONI I TRANSPORTIT 1. 4. GARANCITE NE AFARIZMIN NDERKOMBETAR 2. LLOJET E MASHTRIMIT 2. 1. MASHTRIMET ME RASTIN E PERCAKTIMIT TE BAZES DOGANORE 2.2. MASHTRIMET ME PRSHKRIMIN E GABUESHEM TE MALLIT 2.3. MASHTRIMET ME PREJARDHJEN E MALLIT 2. 4. MASHTRIMET ME LEHTESITE DOGANORE 2. 5. MASHTRIMET ME DESTINACIONIN PERFUNDIMTAR TE MALLIT 2. 6. MASHTRIMET ME MALLRA TE FALSIFIKUARA PIRATUARA 2. 7. MASHTRIMET ME ZBRAPSJEN OSE TRANSITIN E MALLIT 3. FORMAT E SHFAQJES S LLOJEVE T KRIMINALITETIT EKONOMIK NE

FURNIZIM DHE SHITJE 3.1 FORMAT E DETYRIMIT GJAT FURNIZIMIT ME MALL a) Prvetsimi n baz t deficitit dhe prvetsimi me falsifikim b) Prvetsimi n baz t korrupsionit dhe keqprdorimit 3.2. FORMAT E PRVETSIMIT ME RASTIN E SHITJES S MALLIT a) Prvetsimi nga mosevidenti i tepricave t shkaktuara nga mashtrimi i konsumatorve dhe blersve b) Prvetsimi nga mosevidentimi i tepricave t shkaktuara nga afarizmi pr llogari personale c) Prvetsimi n baz t korrupsionit dhe keqprdorimit d) Reklamimi i rrejshm i mallit e) Mashtrimet n sasi

f) Mashtrimet n cilsi g) Mashtrimet n mim h) Kundrvajtjet doganore dhe tatimore i) Malverzimi 4. KATEGORIT E KRYESVE T KRIMINALITETIT EKONOMIK 4.1. NOCIONI DHE FUNSKIONI I FURNIZIMIT 4.2. NOCIONI DHE FUNKSIONI I SHITJES 4.3. FAKTORET E VEPRIMIT KRIMINAL NE FURNIZIM DHE NE SHITJE 4.4. PARANDALIMI I KRIMINALITETIT EKONOMIK 5. MASAT E PARANDALIMIT T KRIMINALITETIT EKONOMIK N FURNIZIM DHE SHITJE 5.1. MASAT ORGANIZATIVE 5.2. KONTROLLI I CIKLIT T FURNIZIMIT 5.2.1. Llojet kryesore t ngjarjeve afariste 5.2.2. Llogarit e raporteve financiare n lidhje me furnizimin 5.2.3. Llojet e dokumenteve dhe ecidencave 5.2.4. Funksionet kryesore t furnizimit 5.3. NDARJA KRYESORE E DETYRAVE DHE GABIMET OSE PARREGULLSIT E MUNDSHME 6. KONTROLLI I CIKLIT T PRODHIMIT 6.1. LLOJET KRYESORE T NGJARJEVE AFARISTE 6.2. LLOJET E DOKUMENTEVE DHE EVIDENCAVE 6.3. FUNKSIONET E CIKLIT T SHITJES 6.4. NDARJA KRYESORE E DETYRAVE DHE GABIMET E PARREGULLSIT E MUNDSHME 7. PRPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT EKONOMIK 7.1. MASAT DHE VEPRIMET THEMELORE N PRPUNIMIN KRIMINALISTIK

PJESA IX EKONOMIA E PRHIMT SI FENOMEN SHOQROR E EKONOMIK GLOBAL 1. NOCIONI I EKONOMIS S PRHIMT 2. SHKAKTART E SHFAQJES S EKONOMIS S PRHIMT 3. FORMAT E SHFAQJES S EKONOMIS S PRHIMT PJESA X KORRUPSIONI DHE MITO 1. NOCIONI I KORRUPSIONIT 2. DEFINIMI I KORRUPSIONIT 3. KONVENTA E KOMBEVE T BASHKUARA PR LUFTIMIN E KORRUPSIONIT 4. NDARJA DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE TE KORRUPSIONIT 4.1. KARAKTERISTIKAT E KORRUPSIONIT 5. EVOLUCIONI I T DREJTS NDRKOMBTARE N LUFTIMIN E KORRRUPSIONIT 5.1.OECD KONVENTA (KONVENTA OECD-S MBI LUFTN KUNDR KORRUPTIMIT T ZYRTARVE PUBLIK T HUAJ N TRANSAKSIONET NDRKOMBTARE AFARISTE) 5.2. KONVENTAT E KSHILLIT T EVROPS KUNDR KORRUPSIONIT 5.2.1. Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin 5.2.2. Konventa qytetaro-juridike mbi korrupsionin 5.2.3. Konventat tjera q i paraprin UNCAC-it 6. KONVENTA E OKB-S KUNDR KORRUPSIONIT ( KONVENTA NDRKOMBTARE E OKB-S KUNDR KORRUPSIONIT) 6.1. DISPOZITAT E KONVENTS NDRKOMBTARE T KOMBEVE T BASHKUARA KUNDR KORRUPSIONIT 6.1.1. MASAT PREVENTIVE PARANDALIMI I KORRUPSIONIT 7. SEKTORI PUBLIK 7.1. KORRUPSIONI N ADMINISTRATN PUBLIKE 7.2. DISPOZITAT LIDHUR ME ZYRTART PUBLIK, FUNKSIONART 7.3. FURNIZIMET PUBLIKE, FINANCAT PUBLIKE , RAPORTET PUBLIKE 8. SEKTORI PRIVAT

8.1. PROPOZIMI I MASAVE N SEKTORIN PRIVAT 9. RNDSIA E KONVENTAVE N KORNIZAT NDRKOMBTARE 10. RNDSIA E KONVENTAVE PER BOSNJN E HERCEGOVINN 10.1.VLERSIMI I DISPOZITAVE LIGJORE KUNDR KORRUPSIONIT PJESA XI LARJA E PARAVE 1. NOCIONI I LARJES S PARAVE 2. KARAKTERISTIKAT BASHKKOHORE T LARJES S PARAVE 3. PROCEDURA E LARJES S PARAVE 3.1. PROCEDURAT THEMELORE T LARJES S PARAVE Institucionet e prshtatshme pr larjen e parave: 3.1.1. Deponimi (vendosja) 3.1.2. Depozitimi 3.1.3. Integrimi 4. DISPOZITAT NORMATIVE Q RREGULLOJN PROBLEMIN E LARJES S PARAVE N BEH 4.1. KORNIZA LIGJORE 4.1.1. LIGJI MBI PARANDALIMIN E LARJES S PARAVE 4.2. MASAT PR PARANDALIMIN E LARJES S PARAVE 4.2.1. Identifikimi 4.2.2. Informimi 4.3. RREGULLORJA MBI T DHNAT, INFORMACIONET, DOKUMENTACIONIN DHE METODAT E IDENTIFIKIMIT DHE TREGUESVE TJER T DOMOSDOSHM PR ZBATIMIN EFIKAS T DISPOZITAVE LIGJORE MBI PARANDALIMIN E LARJES S PARAVE 4.3.1. INFORMACIONET, T DHNAT DHE DOKUMENTACIONI I NEVOJSHM PR IDENTIFIKIM 4.3.2. INFORMACIONET, T DHNAT Q SHOQROJN FOJ-in 4.3.3. INFORMACIONET E NEVOJSHME PR TRANSAKSIONE T DYSHIMTA T PERSONAVE T HUAJ 4.3.4. TREGUESIT E TRANSAKSIONEVE T DYSHIMTA 4.4. VENDET Q ZBATOJN STANDARDET E PRANUARA NDRKOMBTARE PR PARANDALIMIN DHE ZBULIMIN E LARJES S PARAVE DHE FINANCIMIN E AKTIVITETEVE TERRORISTE 4.5. PROCEDURA E KONFISKIMIT T PASURIS S FITUAR ME VEPR PENALE 5. KONVENTA E OKB-S KUNDR KRIMINALITETIT TRANSNACIONAL

10

PJESA XII FALSIFIKIMI I PARAVE 1. NOCIONI MBI FALSIFIKIMIN E PARAVE 2. FORMAT DHE MNYRAT E FALSIFIKIMIT T PARAVE 3. PARANDALIMI I FALSIFIKIMIT T PARAVE 4. METODIKA E ZBULIMIT DHE DSHMIMIT T VEPRS PENALE T FALSIFIKIMIT T
PARAVE

PJESA XIII KRIMINALITETI EKONOMIK KOMPJUTERIK 1. NOCIONI I KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 2. KRYESIT E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 3. NDARJA E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 4. MNYRA E KRYERJES S KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK - MODUS OPERANDI 4.1. HYRJA 4.2. DALJA 4.3. PROGRAMIMI 4.4. PRDORIMI 4.5. BARTJA 5. PRCAKTIMI I NOCIONIT T MASHTRIMIT KOMPJUTERIK 5.1. FORMAT E SHFAQJES S MASHTRIMIT KOMPJUTERIK 5.2. PARANDALIMI I MASHTRIMIT KOMPJUTERIK 5.2.1. Mbrojtja ligjore nga kriminaliteti kompjuterik n kuptimin e gjer 5.3. SHTJET AKTUALE DHE PROBLEMET E ZBULIMIT T MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE 5.4. HETIMI I MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE 5.5. PLANIFIKIMI I VEPRIMEVE OPERATIVE-TAKTIKE HETIMORE PAS KRYERJES S VEPRS S KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK PJESA XIV KONKURRENCA JOLOJALE

11

1. MASAT MBROJTSE 2. MBROJTJA ANTIDAMPING 3. KSHILLI KONFERENCIAL I BEH PJESA XV MBIKQYRJA E REVIZIONIT INTERN MNYRA E PRMIRSIMIT T AFARIZMIT 1. DETYRAT DHE FUSHVEPRIMI I PUNS S REVIZIONIT INTERN 2. MNYRA E PRMIRSIMIT T AFARIZMIT 3. PRCAKTIMI LIGJOR DHE AFARIST I REVIZIONIT INTERN 4. STANDARDIZIMI I REVIZIONIT INTERN 5. MIRKUPTIMI DHE VLERSIMI PLENAR I REVIZIONIT INTERN 6. KOHA E NEVOJSHME PR LIDHJE E KOORDINIM 7. VLERSIMI DHE TESTIMI I PUNS S REVIZIONIT INTERN 8. LLOJET E MBIKQYRJES S REVIZIONIT 9. KARAKTERISTIKAT AFARISTE T MBIKQYRJES S REVIZIONIT 10. PLANIFIKIMI I REVIZIONIT INTERN 10.1. STANDARDIZIMI I REVIZIONIT INTERN 11. PARIMET ETIKE T REVIZIONIT INTERN

12

PJESA I NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT EKONOMIK

1. NOCIONI I KREIMINALITETIT EKONOMIK N qoft se i vshtrojm veprat penale n trsin e tyre, do t vrejm se ato i karakterizojn disa elemente t prbashkta, sipas t cilave ato renditen n t njjtn kategori t dukurive shoqrore, e kjo sht kriminaliteti. Nj prej karakteristikave t tilla sht inkriminimi, si shprehje e rrezikshmris s tyre shoqrore. Megjithat, kriminaliteti mbetet si nj prej dukurive shum komplekse dhe heterogjene. N shumicn e rasteve, midis veprave t ndryshme penale dhe kryesve t tyre ka pak t prbashkta. Kshtu, kriminaliteti ekonomik, deliktet e gjakut, deliktet seksuale dhe veprat penale politike nuk kan fare ose kan shum pak pika t prbashkta. Kjo dallueshmri manifestohet madje edhe te veprat penale t t njjtit lloj. Pr t vn nj rend t caktuar n mozaikun e sjelljeve inkriminuese, bhen ndarje t ndryshme, n lloje dhe grupe. Pr kt arsye, n literatur hasen shum klasifikime t kriminalitetit, t cilat bazohen n kritere t ndryshme. Nj prej ndarjeve t shpeshta sht ajo q veprat penale i ndan sipas peshs dhe shkalls s rrezikshmris shoqrore n vepra penale t rnda dhe t lehta. Si vepra t rnda penale prmenden: vrasjet, plakitjet, vjedhjet e rnda, dhunimet, falsifikimet, mashtrimet etj. Vepra t rnda penale jan: vjedhjet e vogla, prishjet e rendit e qetsis publike, ofendimet, shpifjet, etj., pr t cilat shqiptohen dnime m t lehta. Struktura e kriminalitetit mund t bhet edhe n baz t kritereve t tjera, si jan: natyra e veprave penale, karakteri dhe lloji i objektit t mbrojtur, fushat e jets shoqrore dhe vlerat q jan sulmuar, elementi moral, kategoria e gjinis dhe moshs, vendi dhe koha e kryerjes s veprs penale, etj. Pastaj vjen renditja n delikuent primar e recidivist (prsrits), dhe ndarje t tjera. N ditt e sotme bhet ndarja n forma klasike dhe t reja t kriminalitetit. Veprat klasike i sulmojn t mirat q konsiderohen vlera shoqrore, n kuptimin material ose moral, pakashum, n t gjitha sistemet shoqrore. Shpjegimet e msiprme tregojn se mund t bhen klasifikime dhe tipologji t ndryshme t kriminalitetit m t gjer ose m t ngusht, kshtu q ai mund t ndahet n baz t kritereve t ndryshme. Kjo, para s gjithash, varet nga qllimi, t cilit duhet t'i shrbej klasifikimi i caktuar. Me gjith heterogjenitetin e prmendur, mund t thuhet se sjellja kriminale mund t ndahet n klas dhe tipe t ndryshme, na baz t shenjave t tyre tipike dhe,

13

para s gjithash, karakterit etiologjik t saj. M par ndarjet jan br m shum sipas klasave, ndrsa tash bhet sipas tipave. Me qen se tipi formohet n baz t trsis s m shum shenjave korelative, nj tipi duhet t'i jepen ato forma t kriminalitetit q i karakterizon nj numr i caktuar shenjash, t cilat tregojn veprat penale dhe kryesit e tyre. Kta jan t ashtuquajturit tipa ideal. Prve ktyre ekzistojn edhe tipat e prziera, si edhe format e sjelljes kriminale, t cilat nuk i prkasin asnj tipi. Si duket, bhet fjal pr nj shtje t rndsishme dhe komplekse, e cila meriton analiz dhe studim t veant, n t ciln nuk mund t ndalemi n kt rast. Pr kt arsye, n shqyrtimin ton t mtejm, nuk do t hyjm n analizn e tipologjis s kriminalitetit, por do t prqendrohemi vetm n kriminalitetin ekonomik.

1. 1. KRIMINALITETI EKONOMIK Lidhur me nocionin e kriminalitetit ekonomik ekzistojn pikpamje t ndryshme, t cilat ndryshojn varsisht prej vendit, por ndodh shpesh q edhe n t njjtin vend ka dallime midis autorve. Kriminaliteti ekonomik sht kategori penale-juridike. Nocioni i kriminalitetit ekonomik nuk sht prcaktuar qart as n teorin penale-juridike dhe as n praktikn e Bosnjs e Hercegovins e n vendet e ish-Jugosllavis, ku pikpamjet e autorve pakashum dallojn midis tyre. Nj grup thot se vepra t kriminalitetit ekonomik jan ato sjellje t personave fizik e juridik q shkaktojn rrezik shoqror dhe dmtojn politikat e reja shoqrore e ekonomike; nj grup tjetr thot se vepra penale e kriminalitetit ekonomik sht sulm karakteristik n organizimin dhe funksionimin e sistemit ekonomik; nj grup i tret niset nga sulmet inkriminuese n sistemin ekonomik n prgjithsi; ndrsa nj grup i katrt konsideron se esenca e veprave penale t kriminalitetit ekonomik ka t bj me dmet q i shkaktohen prons gjat kryerjes s aktiviteteve ekonomike. M e prhapur sht pikpamja q bazohet n klasifikimin juridik t s drejts penale materiale, e cila i konsideron kriminalitetit ekonomik ato veprimtari me t cilat sulmohet sistemi ekonomik nacional, t cilat jan inkriminuar me dispozitat e Kodit Penal (n tekstin e mtejm KP). Kjo pikpamje bazohet n nomenklaturn e KP, ndrsa kto vepra penale evidentohen n statistikn zyrtare. Kjo pikpamje nuk sht plotsisht e qndrueshme, jo vetm pr shkak se n kapitujt e KP nuk jan prfshir shum inkriminime q mund t konsiderohen vepra penale t kriminalitetit ekonomik, por edhe pr shkak se ajo nuk kriminalitetin q e kryejn shoqrit ekonomike gjat ushtrimit t aktiviteteve t tyre ekonomike. Kto jan t ashtuquajturat shkelje, t cilat nuk jan prfshir n kriminalitetin si dukuri e prgjithshme, kshtu q mund t kuptohet sikur shkeljet jan kategori t shkalls s dyt apo t tret, nga aspekti i rrezikshmris shoqrore.

14

Pr prcaktimin e sakt t kriminalitetit ekonomik, nuk sht e mjaftueshme vetm mbshtetja n dispozitat juridike. Kriminaliteti ekonomik nuk sht vetm kategori juridike, por, mbi t gjitha, sht fenomen shoqror q ka tipare t shumta, midis t cilave edhe karakteret juridike, t cilat duhet t merren n konsiderim dhe t respektohen gjat prcaktimit t tij. Mbshtetja n karakterin penalo-juridik, pra n nj karakteristik e cila sht m e rndsishmja, shpesh shpie n zgjidhje t papranueshme, t cilat karakterizohen pr formalizm dhe dogmatizm juridik. Kshtu ndodh me ato pikpamje sipas t cilave kriminaliteti sht kategori e prhershme, e cila nuk ka dallime esenciale nga nj shoqri n tjetrn. Kshtu, mund t ndrtohen struktura, skema dhe ndarje t caktuara, pavarsisht prej prmbajtjes shoqrore t fenomenit t kriminalitetit. Por, ato nuk mund t ken vler t sakt, sepse, si shprehje logjike formalo-juridike, anashkalojn prmbajtjen shoqrore konkrete, pra edhe determinimin kriminologjik e sociologjik t normave dhe institutit penalo-juridik. Kriminaliteti ekonomik nuk sht fenomen i ri. Ai shfaqet edhe n t gjitha rregullimet shoqrore. Dihet se edhe n shoqrit borgjeze inkriminohen disa veprimtari nga fusha e ekonomis dhe marrdhnieve ekonomike, pr t mbrojtur disa forma dhe marrdhnie pronsore: private kapitaliste, shtetrore kapitaliste, etj. Por, n qoft se, gjat prcaktimit t karakterit t kriminalitetit nisemi nga aspekti juridik, nuk mund t vrehen gjithmon tiparet dhe dallimet e rndsishme, sipas t cilave dallon varsisht nga shoqrit. N t gjitha rastet, ktu bhet fjal pr inkriminime me normat pozitive, t cilat e mbrojn pasurin apo formn e caktuar shoqrore t saj, formulimet juridike t s cils mund t jen shum t ngjashme, madje edhe t njjta. N kt mnyr sht e pamundur t vrehet fardo dallimi, sepse nja qasje e till, e cila bazohet n formul juridike, nuk i kushtohet rndsi t mjaftueshme karakterit t marrdhnieve pronsore, t cilat jan t mbrojtura me sistemin normativ pozitiv. N praktik nuk ekziston ndonj definicion i pranuar ndrkombtarisht mbi kriminalitetin ekonomik, kshtu q ky fenomen definohet n mnyra t ndryshme. Ja disa prej definicioneve: 1. Disa autor nuk bjn ndonj dallim midis nocioneve kriminalitet ekonomik (origj. ekonomski kriminalitet) dhe kriminalitetit t veprimtaris ekonomike (origj. privredni kriminalitet)1, kshtu q me nocionin e kriminalitetit ekonomik

N kt tekst, togfjalshat ekonomski krikimalitet dhe privredni kriminalitet prsroen si dy nocione me kuptime pakashum t ndryshme. T dy atributet, ekonomski dhe privredni, n gjuhn shqipe kan t njjtin kuptim ekonomik. Meqense kto dy fjal n prkthim n gjuhn shqipe kan vetm nj kuptim (ekonomik), n kt tekst do ti dallojm midis tyre, n vend t nocionit ekonomski kriminalitet do ta prdorim nocionin kriminalitet enonomik, kurse n vend t nocionit provredni kriminalitet do t pqrdorim nocionin kriminalitet i veprimtaris ekonomike. Krkojm mirkuptim nga shfrytzuesit e ktij teksti. (Prkthyesi)

15

ose kriminalitetit t veprimtaris ekonomike nnkuptojn t gjitha ato forma t aktiviteteve kriminale q jan t drejtuara kundr sistemit ekonomik kombtar dhe funksionimit t tij, pa dallim se a jan ndrmarr n kuadrin e veprimtaris ekonomike apo jasht saj; 2. Autor t tjer2 bjn dallim midis ktyre dy nocioneve, duke marr pr baz natyrn e marrdhnieve shoqrore n t cilat shfaqet kriminaliteti, pra edhe n vet marrdhniet dhe proceset (prodhime, ndarje, kmbime dhe shpenzime). Ata mendojn se kriminaliteti i veprimtaris ekonomike sht nj nocion m i gjer se sa ai i kriminalitetit ekonomik, sepse prfshin kriminalitetit ekonomik dhe veprat penale kundr obligimeve n ekonomi (nuk prjashtohet kriminaliteti pasuror n ekonomi); Pr definimin e kriminalitetit ekonomik, disa teoricient nisen nga kriteret dispozitave penalo-juridike t veprs kundr ekonomis, ndrsa teoricient t tjer nisen nga objekti i mbrojtjes penalo-juridike apo nga vepra e drejtuar kundr organizimit dhe funksionimit t sistemit ekonomik. N shumicn e leksikonve3, nocioni kriminalitet ekonomik prfshin t gjitha format e veprimtarive kriminale, t orientuara kundr sistemit ekonomik kombtar dhe veprimit t tij. Definicionet kriminologjike dhe sociologjike t kriminalitetit jan m t gjera dhe, prve veprave penale, prfshijn edhe shkeljet dhe kundrvajtjet n funksionimin e sistemit, si edhe veprat e drejtuara kundr t mirave materiale me rrezikimin nga jasht (pra, t gjitha format e delikteve pasurore).

3.

4.

Kriminaliteti i veprimtaris ekonomike sht nj form e veant e kriminalitetit, e cila ka pr qllim prfitimin material ose t mira t tjera, pavarsisht prej forms dhe vlers s tyre. Tipare kryesore t ktij kriminaliteti jan shifrat e errta, dinamika dhe prshtatja me t gjitha ndryshimet ekonomike e normative. Veprat penale kryhen n dm t personave juridik dhe fizik4; Pra, nocioni i kriminalitetit ekonomik i prfshin t gjitha format e aktiviteteve kriminale, t cilat jan t orientuara kundr sistemit ekonomik kombtar dhe funksionit t tij.
2

S. Pihler, Drejt konceptit bashkkohor t kriminalitetit ekonomik, Problemet aktuale t shkatrrimit t kriminalitetit, Instituti pr hulumtime sogjiologjike dhe kriminologjike, Beograd, 1993, f.35-38 3 Leksikoni kriminologjik 4 D. Modly, Leksiokoni kriminalistik, FSHK, Sarejev, 1998, f. 149

16

1. 2. FORMAT E SHFAQJES S KRIMINALITETIT EKONOMIK N esenc t fenomeneve shoqrore jan determinantet ekonomike, t cilat kushtzojn natyrn e tyre materiale (pozitive ose negative). Rndsi t veant pr studimin e shkaqeve t delikuencs kan kushtet ekonomike t zhvillimit t shoqris, krizat dhe problemet tjera ekonomike, gjendja ekonomike e banorve dhe dallimet e tyre, etj. N t vrtet, n njfar mnyre, kriminaliteti ekonomik shfaqet n shum fusha t kriminalitetit,sidomos n fushn e kriminalitetit t organizuar, tregtis ilegale, kontrabands, spekulimeve, etj. N praktik sht par se aktivitetet m t shpeshta n sfern e veprimtarive kriminale kundr ekonomis ose shoqris jan: prpilimi i bilancit t rrejshm n korporatat private, manipulimi dhe shit-blerja e aksioneve (berza financiare), mito n botn afariste (korruptimi i zyrtarve shtetror me rastin e arritjes s marrveshjeve midis ndrmarrjeve private e shtetrore ose me rastin e nxjerrjes s disa dispozitave), reklamimi i rrejshm i mallit (verifikimi laboratorik), prvetsimet, shpenzimet e fondeve jasht destinimeve (revizioni i prputhshmris), anashkalimi i pagess s tatimeve, bankrotimi i rrejshm (likuidimi i montuar, etj.), konkurrenca jolojale, mashtrimi i blersit etj. (deklarata e rrejshme). N vitin 1981, Kshilli i Evrops e prpiluar nj list t aktiviteteve kriminale (rekomandimet nr. R/81/12), n t ciln hyjn: 1. Kartel kundrvajtjet, 2. Praktikat e mashtrimit dhe keqprdorimit t situats ekonomike nga kompanit multinacionale, 3. Mashtrimet n furnizim ose prdorimi i gabueshm i mjeteve t pakthyeshme (granteve) t shteteve t huaja dhe organizatave ndrkombtare, 4. Kundrvajtjet q kan t bjn me t dhnat, 5. Themelimi i ndrmarrjeve fiktive, 6. Falsifikimi i bilancit ose shkelja e obligimeve pr mirmbajtjen e llogarive (vlersimi joreal i pasuris), 7. Mashtrimet n aspektin e pozits tregtare dhe kapitalit t kompanis, 8. Shfrytzimi nga ndrmarrja e rregullave t caktuara pr sigurin dhe shndetin e puntorve,

17

9. Mashtrimet n dm t kreditorve, 10. Kundrvajtjet kundr konsumatorit, 11. Konkurrenca jolojale, 12. Kundrvajtjet tatimore dhe fshehja e kontributeve t sigurimeve sociale, 13. Kundrvajtjet doganore, 14. Kundrvajtjet valutore, 15. Shkeljet e ligjit mbi berzn dhe bankat, 16. Shkeljet e ligjeve ekologjike. N tekstin n vijim do t flitet n mnyr m t detajuar pr aktivitetet e prmendura.

PJESA II BAZA JURIDIKE PR LUFTIMIN E KRIMINALITETIT EKONOMIK

1. DOKUMENTET NDRKOMBTARE N t gjitha vendet evropiane sht i njohur fakti se kriminaliteti ekonomik paraqet rrezik pr ekonomit dhe, rrjedhimisht, edhe pr demokracin n kto vende. Prandaj, nxjerrja e dispozitave ligjore pr luftimin e kriminalitetit ekonomik sht faktor vendimtar pr prosperitetin dhe mirqenien e t gjith qytetarve. Ne, si ekspert, duhet t jemi t vetdijshm edhe pr faktin se zbatimi i ktyre dispozitave nuk nnkupton edhe kufizimin e transaksioneve ekonomike t ligjshme, si sht, p.sh., qarkullimi i lir i mallrave dhe shrbimeve n botn e jashtme. N luftn kundr kriminalitetit ekonomik duhet t kihet parasysh edhe mbrojtja e t drejtave t ligjshme t t gjith qytetarve. Pr kt arsye, n listn e dokumenteve duhet t prfshihet dhe Konventa evropiane pr t drejtat e njeriut. Gjithashtu, duhet t kihet parasysh edhe fakti se do vend e ka trashgimin e vet t veant kulturore dhe traditn juridike. Kto veanti duhet t merren parasysh gjat shqyrtimit t ligjeve t reja, n mnyr q zbatimi i ligjeve t jet sa m efikas, ndrsa bashkpunimi ndrkombtar pr luftimin e kriminalitetit t jet sa m i suksesshm. Prfitimi ekonomik sht nj prej motiveve themelore t veprave penale, kurse shpesh sht motivi i vetm i malverzimeve. Por, ndonjher, prfitimi ekonomik sht mjet dhe jo qllim. P.sh., terrorizimi sht nj prej qllimeve. Parat jan vetm forc q v n lvizje makinerin e terrorizmit. Prandaj, mnyra m efikase e lufts kundr kriminalitetit sht konfiskimi i profitit t realizuar n mnyr joligjore, pas kryerjes s veprs penale. Kjo vlen edhe pr kriminalitetin ekonomik. Vshtir se rejtingu i

18

udhheqsit t nj bande do t bjer nse antart e bands s tij dnohen me burg, por ndikimi i tij do t bie dukshm, n qoft se i konfiskohen parat dhe pasuria e n mnyr t paligjshme. Prve ksaj, nprmjet konfiskimit t pasuris s fituar n mnyr t paligjshme, shoqria kompenson dmin e shkaktuar nga kriminaliteti. Pra, konfiskimi sht mas me interes t madh shoqror, e cila sht edhe veprim preventiv, njkohsisht. Rregullat kryesore q kan t bjn me kt fush prmblidhen n Konventn mbi pastrimin e parave, veprimet hetimore dhe sekuestrimin e konfiskimin e t mirave materiale t fituara n mnyr t paligjshme, t cilat jan miratuar nga Kshilli i Evrops, n vitin 1990. Me kt konvent jan caktuar rregullat pr nxjerrjen e dispozitave shtetrore, si edhe pr bashkpunimin ndrkombtar. T gjitha format e kriminalitetit t rnd jan t lidhura me realizimin e profitit ekonomik. Por, disa vende i prmbahen t drejts kur bhet fjal pr kriminalitetit financiar, m ka zvoglohet mundsia e bashkpunimit me botn. Nga fushat q krkojn prpjekje t veanta n nivelin ndrkombtar, zakonisht prmenden kriminaliteti i organizuar dhe tregtia me drog. N disa vende, p.sh. ekziston kodi penal q mbron interesat publike dhe private, n baz t t cilit inicohen procedura penale pr vepra te rnda t kriminalitetit financiar, prvetsimit t mjeteve t Bashkimit Evropian dhe shfrytzimit t paligjshm t subvencioneve t fituara nga Bashkimi Evropian. Konfiskimi i mjeteve materiale t fituara n mnyr t paligjshme mund t jet i pjesshm dhe i plot. N rast se nuk sht e mundur t vlersohet sakt vlera e ktyre mjeteve, sipas kodeve penale t disa vendeve, mund t bhet konfiskimi i mjeteve me vler t prafrt. N kto vende, konfiskimi bhet edh n rast se nj person tjetr ka marr prsipr mjetet e fituara n mnyr t paligjshme, n qoft se ai person ka qen n dijeni pr veprn penale, n rast se sht br i shurdhr ndaj dispozitave n lidhje me kt ose n rast se mjetet e fituara n mnyr t paligjshme i ka pranuar si dhurat. Prve ksaj, n kodet penale t ktyre vendeve jan futur edhe dispozita t reja. Sipas dispozitave t reja, pasuria e kryesit t veprs s rnd penale mund t konfiskohet, n qoft se me kryerjen e veprs penale sht realizuar profit i konsiderueshm material. N rrethana t tilla, mund t konfiskohet pasuria e bashkshortit t kryesit t veprs (qoft me kuror, qoft pa kuror), prve nse pasuria sht fituar pes vjet para kryerjes s veprs penale ose n qoft se pasuria sht fituara para krijimit t bashksis bashkshortore. N Evropa kan rndsi t madhe dispozitat q kan t bjn me ndrmarrjet dhe institucionet afariste. N to, para s gjithash, prcaktohet se cilt persona fizik ose juridik jan pronar t ndrmarrjeve apo kan ndikim vendimtar n ndrmarrje. Pjesmarrja minimale e kapitalit t ndrmarrjes, e parashtruar si parakusht ligjor, mund ta mbroj organizimin e ndrmarrjes. N rastet kur, p.sh. pronarit i lejohet t marr hua nga ndrmarrja, gjithmon ekziston rreziku nga keqprdorimi i kapitalit t ndrmarrjes. Shkelja e dispozitave q rregullojn shtjet e kontabilitetit, shtjet lidhur me revizionin financiar dhe dorzimin e llogarive vjetore q pasqyrojn afarizmin dhe bilancin, trheq me vete prgjegjsin penale.

19

N disa vende evropiane, vitet e fundit, ka bankrotuar nj numr i caktuar i bankave dhe ndrmarrjeve t mdha. sht konstatuar se veprimet kriminale n kto ndrmarrje nuk kan mundur t zbulohen shum vjet, sepse revizioni financiar nuk sht br n mnyr efikase. Gjithashtu, ka pasur raste q korporatat t themelohen me kapital qarkullues, i cili sht deponuar n llogarin bankare me rastin e themelimit ose blerjes s ndrmarrjes, por pas nj kohe t shkurtr sht trhequr nga llogaria, pr t themeluar apo pr t bler nj ndrmarrje tjetr. Pr shkak t keqprdorimeve t shumta, n disa vende t Evrops sht krijuar mundsia q n rrug ligjore, personave t caktuar t'u shkurtohet e drejta e themelimit t ndrmarrjeve ose t drejtimit t tyre. Zvoglimit t ktij rreziku n disa vende i kontribuojn dispozitat q rregullojn identifikimin e qart dhe kontrollin efikas, kur bhet fjal pr banka, organizata financiare, shoqri t sigurimeve dhe shoqri bankare. Ja disa marrveshje ndrkombtare, konventa dhe rekomandime q kan t bjn me kriminalitetin ekonomik: 1. Kombet e Bashkuara: Konventa e Kombeve t Bashkuara kundr kriminalitetit t organizuar trans-nacional. 2. Kombet e Bashkuara: 1988. Konventa kundr tregtis s paligjshme t drogave narkotike dhe substancave psikotropike. 3. Kshilli i Evrops: 1990. Konventa mbi larjen e parave, borxheve, bllokimi dhe konfiskimi i t hyrave nga kriminaliteti. 4. Kshilli i Evrops: Strasburg 1999. Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin. 5. Kshilli i Evrops: Strasburg 1999. Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin. 6. Bashkimi Evropian (26/07/1995): Konventa mbi mbrojtjen e interesave financiare. 7. Kshilli i Evrops/OECD 1988: Konventa mbi aksionin e prbashkt b veprimet doganore. 8. Konventa evropiane pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut. 9. Kshilli i Evrops: 2000, Projekt konventa mbi kriminalitetin kompjuterik. 10. Kshilli i Evrops: 1990, Konventa mbi bllokimin dhe konfiskimin e mjeteve t fituara nprmjet veprave penale. 11. Konventa evropiane mbi ekstradimin (1957). 12. Protokolli shtes i Konvents evropiane mbi ekstradimin (1975). 13. Protokolli i dyt shtes i Konvents evropiane mbi ekstradimin (1978) 14. Konventa evropiane mbi bashkpunimin reciprok n rastet penale (1959). 15. Protokolli shtes i Konvents evropiane mbi bashkpunimin reciprok n rastet penale (2001). 16. Protokolli i dyt shtes i Konvents evropiane mbi bashkpunimin reciprok n rastet penale (2001). 17. Kshilli i Evrops: 1981, Konventa pr mbrojtjen e personave n baz t prpunimit automatik t t dhnave personale.

20

18. Protokolli shtes Konvents s Kshillit t Evrops pr mbrojtjen e personave n baz t prpunimit automatik t t dhnave personale (1981). 19. Kshilli i Evrops: 1988, Konventa mbi ndihmn administrative reciproke n fushn e tatimeve. 20. Koventa e OECD mbi luftn kundr korruptimit t zyrtarve t huaj publik n transaksionet afariste ndrkombtare. 21. Kshilli i Evrops: 2001, Konventa e Kshillit t Evrops mbi kriminalitetit n internet. 22. Komisioni dhjet-antarsh pr rregullativn bankare dhe praktikn e mbikqyrjes (Komisioni i Bazelit) 1988: Deklarata mbi parimet e parandalimit t prdorimit kriminal t sistemit bankar, me qllim t larjes s parave. 23. Kombet e Bashkuara: Modeli i ligjit pr luftn kundr korrupsionit dhe larjes s parave. 24. Grupi G-7 (ATF) grupi punues pr aktivitetet financiare kundr larjes s parave, 40 rekomandime. 25. Bashkimi Evropian: 1991. Direktiva pr parandalimin e shfrytzimit t sistemit financiar pr qllime t larjes s parave. 26. Interpol, 1955, Rezoluta mbi larjen e parave. 27. Komiteti i Ministrave, 1996: Programi aksional kundr korrupsionit. 28. Komiteti i Ministrave, 1997: Rezoluta (97) 24 mbi njzet parimet kryere t lufts kundr korrupsionit. 29. Komiteti i Ministrave, 1998: Marrveshja pr krijimin e Grupit t vendeve kundr korrupsionit (GRECO). 30. Kshilli i Evrops, Strasburg, 1997: Deklarata dhe plani aksional i lufts kundr korrupsionit. 31. Bashkimi Evropian: Rregullat 1073/1999 e Parlamentit Evropian dhe Kshillit Evropian (25/05/1999) q kan t bjn me hetimet e sektorit evropian pr kriminalitetin ekonomik (OLAF). 32. Kshilli i Evrops / Grupi multi-disiplinar pr korrupsion 1999: Kooperimi ndrkombtar n luftn kundr korrupsionit dhe qendrave financiare off-shore: Rekomandime dhe solucione (Konkluzionet e Konferencs IV evropiane, sektori i specializuar pr luft kundr korrupsionit). 33. Marrveshja pr themelimin e Bashksis Evropiane, 1948. 2. LEGJISLACIONI VENDOR

2.1 KODI PENAL I BeH

21

XVIII KAPITULLI I TETMBDHJET VEPRAT PENALE KUNDR EKONOMIS DHE TREGUT UNIK DHE VEPRAT PENALE NGA FUSHA E DOGANS Cenimi i barazis n kryerjen e veprimtaris ekonomike Neni 204. Kushdo q, me keqprdorimin e pozits s tij zyrtare ose autorizimeve t institucioneve t Bosnjs e Hercegovins kufizon lvizjen e lir t njerzve, mallrave dhe kapitalit midis entiteteve ose midis entiteteve dhe Distriktit t Brkos t Bosnjs e Hercegovins, shkurton ose kufizon t drejtn e shoqrive ekonomike ose personave tjer juridik q n territorin e entitetit tjetr ose Distriktin e Brkos t Bosnjs e Hercegovins t merret me qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve, ose e v ndonj shoqri ekonomike ose ndonj person tjetr juridik n pozit t pabarabart me personat tjer juridik n aspektin e kushteve pr pun ose gjat kryerjes s qarkullimit t mallrave dhe shrbimeve, ose kufizon kmbimin e lir t mallrave dhe shrbimeve midis entitetit dhe Distriktit t Brkos s Bosnjs e Hercegovins, do t dnohet prej 6 muaj deri 5 vjet burg. Falsifikimi i parave Neni 205. (1) Kushdo q bn para t rrejshme me qllim q t'i v n qarkullim si para t vrteta, ose kushto q modifikon parat e vrteta me qllim q t'i v n qarkullim, ose kushdo q parat e rrejshme i v n qarkullim, do t dnohet me burg, prej 1 deri n 10 vjet. E shtun, 22 nntor 2003, Gazeta zyrtare e BeH, Nr, 37, faqe 893 (2) Me dnimin e parashikuar n alinen 1 t ktij neni do t dnohet kushdo q pranon para t rrejshme me qllim q t'i v n qarkullim si para t vrteta. (3) N qoft se pr shkak t veprs penale sipas alineve 1 dhe 2 t ktij neni jan shkaktuar pengesa n ekonomin e Bosnjs e Hercegovins, kryesi do t dnohet me s paku 5 vjet burg. (4) Kushdo v n qarkullim parat e rrejshme q i ka marr si para t vrteta, ose kushto q di se jan br para t rrejshme ose jan vn n qarkullim para t rrejshme dhe nuk e paraqet kt do t gjobitet me para ose me burg deri 1 vjet. (5) Parat e rrejshme do t konfiskohen.

22

Falsifikimi i letrave me vler Neni 206. (1) Kushdo q falsifikon letra me vler t lshuara n baz t dispozitave t Bosnjs e Hercegovin, me qllim q t'i v n qarkullim si t vrteta, ose kushdo q prvetson letra t tilla me vlers me qllim q t'i v n qarkullim, ose kushdo q v n qarkullim t tilla letra me vler, do t dnohet me burg n kohzgjatje prej nj deri n dhjet vjet. (2) N qoft se si pasoj e veprs penale sipas alines 1 t ktij neni jan shkaktuar pengesa n ekonomin e Bosnjs e Hercegovins, kryesi do t dnohet me s paku pes vjet burg. (3) Letrat me vler t rrejshme do t konfiskohen. Falsifikimi i shenjave t vlers Neni 207. (1) Kushdo q falsifikon pulla t taksave ose postare apo shenja tjer t vlers t lshuara n baz t dispozitave t Bosnjs e Hercegovins, ose kushdo q prvetson t tilla shenja t falsifikuara t vlers me qllim q t'i prdor si t vrteta apo t'ia jap tjetrit pr prdorim, ose kushdo q t tilla shenja t vlers i prdor si t vrteta apo i merr pr kt qllim, do t gjobitet me para apo me tre vjet burg. (2) Nse shenjat e vlers sipas alines 1 t ktij neni jan me vler m t lart, kryesi do t dnohet me burg prej 6 muajsh deri n pes vjet. (3) Kushdo q heq vuln e anulimit t shenjave sipas alines 1 apo me qllim q t'i prdor prsri vepron n ndonj mnyr tjetr q ato shenja t duken sikur nuk jan prdorur, ose kushdo q shenjat e tilla t vlers i prdor ose i shet sikur jan t vlefshme, do t gjobitet me para ose dnohet me burg deri n tri vjet. (4) Shenjat e rrejshme t vlers do t konfiskohen. Falsifikimi i shenjave pr shenjimin e mallrave, masave dhe peshojave Neni 208. (1) Kushdo q, me qllim q t'i prdor si t vrteta, falsifikon vula, vraja, pulla ose shenja tjera pr shenjimin e mallrave t vendit ose t huaja, me t cilat vulosen arti, argjendi, kafsht, druri apo ndonj mall tjetr, ose kushdo q, me qllim q t'i prdor si t vrteta, falsifikon shenja t tilla, ose kushdo q shenjat e tilla t rrejshme i prdor si t vrteta dhe kshtu e cenon hapsirn e prbashkt ekonomike t Bosnjs e Hercegovins, do t dnohet me burg, prej gjasht muajsh deri n pes vjet.

23

(2) Me dnim sipas alines 1 t ktij neni do t dnohet kushdo q falsifikon masat dhe peshojat, duke rrezikuar hapsirn e prbashkt ekonomike t Bosnjs e Hercegovins. (3) Shenjat e rrejshme, masat dhe peshojat do t konfiskohen. Larja e parave Neni 209. (1) Kushdo q i merr, i kmben, i mban, i ka apo i prdor pr afarizm parat ose pronat pr t cilat sht n dijeni se jan prvetsuar me vepr penale, ose kushdo q n ndonj mnyr tjetr i fsheh ose prpiqet t'i fsheh, kurse parat ose prona t tilla kan vler m t madhe ose q ky veprim cenon hapsirn ekonomike t Bosnjs e Hercegovins ose ka pasoja t dmshme pr veprimtarin ose financimin e institucioneve t Bosnjs e Hercegovins, do t dnohet me burg prej gjasht muaj deri n pes vjet. (2) Nse vlers e parave ose pasuris sipas alines 1 t ktij neni sht m e lart se 50.000 KM, kryesi do t dnohet me burg prej nj deri n dhjet vjet. (3) Nse gjat kryerjes s veprs penale sipas alineve 1 dhe 2 t ktij neni kryesi ka vepruar pr hakmarrje n raport me rrethanat e prfitimit t parave ose pasuris me vepr penale, do t gjobitet me para ose do t dnohet me burg deri n tri vjet. (4) Parat dhe pasuria e prfituar sipas alineve 1 deri 3 t ktij neni do t konfiskohen. Fshehja e tatimit Neni 210. (1) Kushdo q anashkalon pagesn e prcaktuar me legjislacionin tatimor t Bosnjs e Hercegovins ose t kontributeve t sigurimit social, duke mos paraqitur t dhnat e krkuara ose duke paraqitur t dhna t rrejshme, mbi t ardhurat q tatimohen apo mbi faktet tjera q kan ndikim n prcaktimin e shums s ktyre obligimeve, ndrsa shuma e pagess s obligimeve t shmangura sht m e lart se 10.000 KM, do t gjobitet me para ose do t dnohet me burg prej tri vjetsh. (2) Kushdo q kryen vepr penale sipas alines 1 t ktij neni, kurse shuma e pagess s obligimeve t anashkaluar sht m e lart se 50.000 KM, do t dnohet me burg prej nj deri n dhjet vjet. (3) Kushdo q kryen vepr penale sipas alines 1 t ktij neni, shuma e obligimeve t papaguara sht me lart se 200.000 KM, do t dnohet me burg prej s paku tre vjetsh.

24

Mospagesa e tatimit Neni 211. Personi q nuk i paguan obligimet tatimore n pajtim m legjislacionin tatimor t Bosnjs e Hercegovins, do t gjobitet me para ose do t dnohet me burg deri n tre vjet. Tregtia e palejueshme Neni 212. (1) Kushdo q n mnyr t paautorizuar shet, blen ose bn kmbimin e mallit ose t mjeteve tregtia e t cilave sht e ndaluar ose e kufizuar me dispozitat e Bosnjs e Hercegovins ose me dispozita t s drejts ndrkombtare, n qoft se me kt veprim nuk sht kryer vepr tjetr penale pr t ciln sht prcaktuar dnim m i rnd, do t dnohet me burg prej nj deri n dhjet vjet. (2) Malli ose mjete sipas alines 1 t ktij ligji do t konfiskohen. Prodhimi i palejueshm Neni 213. (1) Kushdo q prodhon ose prpunon mallra prodhimi ose prpunimi i t cilave sht i ndaluar me dispozitat e Bosnjs e Hercegovins ose me t drejtn ndrkombtare, n qoft se me kt veprim nuk sht kryer vepr tjetr penale pr t ciln sht parashikuar dnim m i rnd, do t gjobitet me para ose do t dnohet me burg deri n nj vit. Numri 37, faqe 894 Fletorja Zyrtare e BeH, e shtun 22. nntor 2003. (2) Mallrat sipas alines 1 t ktij neni dhe mjetet pr prodhimin ose prpunimin e tyre do t konfiskohen. Kontrabanda Neni 214. (1) Kushdo q prtej vijs doganore bart mallra me vler m t lart, duke iu shmangur masave t kontrollit doganor, ose kushdo se duke iu shmangur masave t kontrollit doganor bart mallra prtej vijs doganore, do t gjobitet me para ose do t dnohet me burg deri n tri vjet.

25

(2) Kushdo q pa leje prkatse, duke iu shmangur masave t kontrollit doganor, bart prtej vijs doganore mallra importi a eksporti i t cilave sht i ndaluar, i kufizuar apo q krkon leje t veant ose lejen e organit kompetent, do t dnohet me burg prej gjasht muaj deri n pes vjet. (3) Nse sht kryer vepr penale sipas alineve 1 dhe 2 t ktij neni, duke kaluar prtej linjs doganore mjete, mallra apo substanca q jan t rrezikshme pr shndetin e njerzve ose q paraqesin rrezik pr sigurin publike, kryesi do t dnohet me burg prej nj deri n dhjet vjet. (4) Mallrat sipas alineve 1. deri 3 t ktij neni do t konfiskohen. (5) Mjeti transportues strehimoret ose vendet e fshehta t t cilit jan shfrytzuar pr bartjen e mallrave sipas alineve 1 deri 3 t ktij neni, ose i cili sht destinuar pr kryerjen e veprave penale sipas alines 1 deri 3 t ktij neni, do t konfiskohen nse pronari ose shfrytzuesi e ka ditur kt, ka mund ta dij ose ka qen i obliguar t dij.

Organizimi i grupit t njerzve ose bashkimi pr kontraband ose pr shprndarje t mallit t pa doganuar Neni 215. (1) Kushdo q organizon njerz ose ndonj bashkim tjetr pr kontraband t organizuar ose ndonj rrjet t strshitsve apo ndrmjetsve t shitjes ose shprndarje s mallrave t pa doganuara, do t dnohet me burg s paku tri vjet. (2) Kushdo q bhet antar i grupit t njerzve ose bashkohet sipas alines 1 t ktij neni, do t dnohet me burg s paku nj vit. Mashtrimi doganor Neni 216. (1) Kushdo q me qllim q vet ose dikush tjetr t'i shmanget tatimit t dogans apo t obligimeve tjera q paguhen m rastin e importimit t mallrave, shuma e t cilave sht m e lart se 5.000 KM, e ka br ose ia dorzon organit doganor lejen e falsifikuar doganore, vrtetimin ose ndonj dokument tjetr t rrejshm, do t gjobitet ose do t dnohet me burg deri tri vjet. (2) Nse obligimet sipas alines 1 t ktij ligji jan m t larta se 20.000 KM, kryesi do t dnohet me burg prej nj deri n dhjet vjet. (3) Nse obligimet sipas alines 1 t ktij neni jan m t larta se 80.000 KM, kryesi do t dnohet me burg s paku tri vjet.

26

2.2. LIGJI MBI POLITIKN DOGANORE

FUSH-VEPRIMI DHE DEFINICIONET THEMELORE Neni 1. 1. Dispozitat doganore burojn nga Ligji mbi politikn doganore t BeH (n tekstin e mtejm: Ligji) dhe dispozitave t nxjerra nga Kuvendi i Bosnjs e Hercegovins, Kshilli i ministrave i Bosnjs e Hercegovins dhe/ose Kshilli Drejtues pr zbatimin e tyre n pajtim me dispozitat e Bashkimit Evropian. 2. Ligji rregullon elementet themelore t sistemit pr mbrojtjen doganore t ekonomis s Bosnjs e Hercegovins (n tekstin e mtejm: BeH), t drejtat dhe obligimet e t gjitha subjekteve n procedurat tatimore, rregullon fushn doganore, linjn doganore, brezin kufitar doganor, mbikqyrjen doganore, procedurn e doganimit t mallrave dhe institutet tjera q rregullojn sistemin e mbrojtjes doganore. Neni 2. 1. Dispozitat doganore zbatohen n mnyr unike n hapsirn doganore t BeH. 2. Kt ligj e zbaton Drejtoria pr tatime indirekte (n tekstin e mtejm. Drejtoria). 3. Rregulla t caktuara t dispozitave doganore mund t zbatohen edhe jasht hapsirs doganore t BeH, n baz t dispozitave me t cilat rregullohen kto fusha ose n baz t konventave ndrkombtare. Neni 3. 1. Zona doganore e BeH sht unike. 2. Zona doganore e BeH prfshin territorin e BeH, duke prfshir edhe ujrat territoriale, ujrat e brendshme dhe hapsirn ajrore t BeH. 3. Zona doganore e BeH sht e kufizuar me vijn doganore e cila sht identike me vijn e kufirit t BeH. 4. Brezi kufitar doganor n tok prfshin at pjes t zons doganore t BeH, gjersia e t cils shtrihet pes kilometra nga linja doganore n thellsi t hapsirs s BeH. 5. Dispozita e alines 4 zbatohet kur linja doganore shtrihet prgjat lumenjve kufitar. 6. Brezi kufitar doganor n det prfshin at pjes t zons doganore t BeH gjersia e t cils shtrihet tri kilometra n thellsi t toks prej bregut dhe zons prej bregut deri te kufijt e jashtm t ujrave territoriale.

27

Neni 176. 1. Pr pajisjet e destinuara pr qarkullim t lir, t cilat paraqesin investim t personit t huaj, prve automobilave t udhtarve, automatve t argtimit dhe lojra t fatit, lejohet lirimin nga pagesa e takss doganore. 2. Mallrat e destinuara pr qarkullim t lir pr forcat ushtarake e policore dhe pr institucionet ndshkuese korrektuese, t cilat n trsi financohen nga donator dhe mallrat e destinuara pr qarkullim t lir pr deminim lirohen nga pagesa e takss doganore. 3. Mallrat e destinuara pr qarkullim t lir pr projekte t rindrtimit dhe konstruksionit t BeH lirohen nga pagesa e takss doganore, n qoft se projekti: (a) sht miratuar nga Kshilli i ministrave t BeH. (b) financohet n trsi nga donatort e huaj ose bankat ndrkombtare pr zhvillim. 4. Prodhimet dhe mallrat e prmendura n shtesn e ktij ligji lirohet nga pagesa e takss doganore. 5. Kshilli i Ministrave t BeH me propozim t Kshillit Drejtues prcakton dispozita m t afrta pr nxjerrjen e vendimeve t organeve doganore mbi lejimin e lirimit nga pagesa e takss doganore sipas alineve 1 deri 4 t ktij neni.

MALLRAT E LIRUARA NGA PAGESA E TAKSS DOGANORE Neni 1. Korniza e definicionit themelor 1. Me kt aneks, n pajtim me Nenin 176 t ktij ligji, prshkruhen rastet e lirimit nga pagesa e takss doganore, n kushte t veanta, q lejohet n mnyr individuale kur mallrat q nxirren n qarkullim t lir n BeH. 2. N kuptimin e ktij aneksi: (a) Sasia dhe vlera e mallrave q mund t fus udhtari prfshin sasin e mallit t caktuar dhe vlern e prgjithshme t mallit q udhtari mund ta fus n zonn doganore t BeH nj her n dit, me rastin e hyrjes n zonn doganore t BeH nga vendet e jashtme, me kusht q malli t mos jet i karakterit komercial. (b) Prona personale prfshin mallrat e destinuara pr prdorim personal t personave t caktuar pr prmbushjen e nevojave t tyre. Prona personale prfshin sidomos: (1) mjetet e amvisnis: (2) biikletat dhe motoikletat, automjetet private dhe rimorkiot e tyre, kamp-shtpizat, anijet e piknikut dhe aeroplant privat.

28

Artikujt e amvisnis q u prgjigjen krkesave normale t familjeve, kanakart shtpiak dhe kafsht e kalrimit, si edhe instrumentet portabl pr arte aplikative ose shkenca humanitare, t cilat personit t caktuar i shrbejn pr kryerjen e veprimtaris ose profesionit t tij, prbjn gjithashtu pronn personale. (c) Mjetet e amvisnis prfshijn mjetet personale, shtrojn e mbulojn shtpiake, mobiliet e destinuara pr prdorim personal t prmbushjes s nevojave t familjeve t personave. Mirpo, karakteri dhe sasia e mjeteve t amvisnis nuk guxon t jen t tilla q ojn n prfundim se importohen pr qllime komerciale. (d) Valixhja personale prfshin valixhen q udhtari sht n gjendje tua paraqes organeve doganore me rastin e hyrjes s tij n zonn doganore t BeH, si edhe do valixhe q u tregohet paraprakisht ktyre organeve, me kusht q t jet n gjendje t paraqes dshmi se n vendin ku sht nisur, me rastin e nisjes pr n BeH sht regjistruar si valixhe prcjellse te kompania me t ciln ka udhtuar.\ (e) Mallrat me karakter komercial prfshijn mallrat q importohen pr qllime komerciale, n t cilat hyjn mallrat pr prdorim personal t udhtarve e t familjeve t tyre, ose mallrat q jan t destinuara pr dhurata; karakteri dhe sasia e mallrave t tilla nuk guxon t jet e till q on n prfundim se importi i tyre bhet pr qllime komerciale. (f) Lehtsimet doganore paraqesin rastet e precizuara n pasqyrn tarifore t Ligjit mbi tarifat doganore t BeH q nuk ngarkohen me taks doganore. (g) Mostra e mallit nnkupton paraqitjen e t gjitha prodhimeve q konsiderohet si mallra, pr t konstatuar llojin dhe cilsin e tyre, duke prjashtuar prdorimin e tyre ose pr fardo qllimi tjetr, me prjashtim t porosis. (h) Pijet alkoolike prfshijn prodhimet (birrn, vern, aperitivt me baz alkoolike, konjaku, likeri ose pijet tjera alkoolike), t cilat prfshihen n shenjn nr. 22 03 do 22 09 t pasqyrs tarifore t Ligjit mbi tarifat doganore t BeH. Neni 2. Mallrat e valixhes personale t udhtarit 1. Nga pagesa e takss doganore lirohen mallrat q gjenden n valixhen personale t udhtarit i cili vjen nga bota e jashtme, t cilat nuk u nnshtrohet asnjrs prej kufizimeve ose ndalesave, me kusht q kto mallra t mos jen t karakterit komercial. 2. Lehtsimet doganore t prmendura n alinen 1 t ktij ligji kan t bjn me mallrat e prmendura m posht, por zbatohen sipas sasive t kufizuara pr udhtar: (a) mallrat e karakterit jokomercial, prfshir edhe dhuratat e suveniret, q gjenden n valixhen personale t udhtarit. Vlera doganore e t cilave nuk sht m e lart se 200 KM.

29

(b ) prodhimet e duhanit: (I) 200 cigare ose (II) 100 cigare puro ose (III) 250 gram duhan. (c) Pijet alkoolike: (I) 2 litra ver; (II) 1 litr alkool ose pije t fort, mbi 22% vol. ose 2 litra ver deserti, shkumbzuese ose pikesh tjera; (d) parfume dhe uj kolonje: (I) 60 cc/ml parfum; (II) 250 cc/ml uj kolonje. 3. Udhtart m t rinj se 17 vjet nuk kan t drejt t importojn mallrat e prmendura n alinen 2, pikat (b) dhe (c) t ktij neni. 2.3. Ligji mbi politikn e tregtis s jashtme t BeH Me kt ligj rregullohen elementet themelore t sistemit t importit e eksportit t mallrave dhe shrbimeve, prcaktohen kushtet pr kryerjen e veprimtaris ekonomike nga personat fizik e juridik n BeH. Pr kt arsye sht prcaktuar regjimi i importit dhe eksportit, dokumentet shoqruese t mallrave t importit e eksportit, investimin e kapitalit t t huajve, importimin dhe eksportimin e prkohshm, regjimin e importit dhe eksportit n zonat e lira doganore, bashkpunimin afatgjat t prodhimit, marrjen me qira t pajisjeve, punt kompensuese, ushtrimin e veprimtaris ekonomike n botn e jashtme. 2.4. Ligji mbi politikn e investimeve t huaja direkte n BeH Ky ligj rregullon politikat themelore dhe parimet e pjesmarrjes s investitorve t huaj n ekonomin e BeH. N kt kuptim, sht prpunuar procedura e investimeve direkte t t huajve, t drejtat, benificionet e obligimet e investitorve t huaj, zgjidhjen e mosmarrveshjeve dhe udhzimet mbi regjistrimin e investimeve direkte t t huajve. 2.5. Ligji mbi tarifn doganore t BeH Neni 1. 1. Doganat dhe taksat tjera t importit paguhen pr mallra q importohen, futen ose pranohen n zonn doganore t Bosnjs e Hercegovins (n tekstin e mtejm BeH), sipas shkallve t caktuara n Tarifn doganore, e cila sht pjes prbrse e ktij ligji, prve n rastet q n marrveshjet ndrkombtare t BeH dhe ligjet e BeH

30

prcaktohet ndryshe. 2. Shkallt doganor jan t njllojta n Federatn e Bosnjs e Hercegovins dhe n Republikn Serbe (n tekstin e mtejm:entitetet). Neni 2. 1. Nomenklatura e sistemit t harmonizuar t tarifave doganore sht pjes prbrse e ktij ligji dhe do lidhje me kt ligj ka t bj edhe me tarifn doganore t BeH, e cila shrben pr mbajtjen e statistikave mbi tregtin e jashtme. 2. N rastet kur konsiderohet se sht e nevojshme t bhet shkoqitje shtes e mallrave, kjo bhet n baz t vendimit t marr nga Kshilli i Ministrave. 3. Kufiri statistikor pr paraqitjen e mallrave q importohen dhe eksportohen prcaktohet nga Kshilli i Ministrave. 4. Entitetet ia dorzojn t dhnat statistikore Ministris s Tregtis s jashtme dhe marrdhnieve ekonomike, n formn, mnyrn dhe afatin e caktuar kohor nga Kshilli i Ministrave. Neni 3. Tarifa doganore e BeH prfshin: a) nomenklaturn e mallrave t sistemit t harmonizuar; b) shkallt doganore dhe taksat tjera t importit, t cilat paguhen pr mallra q importohen n zonn doganor t BeH. c) masat preferenciale tarifore q prfshihen n marrveshjet q i ka nnshkruar BeH me vende ose me bashksi vendesh t caktuara, me t cilat lejohet procedura tarifore preferenciale. d) Masat e veanta pr qndrime t caktuara tarifore pr t cilat prcaktohet ulje e dogans s importit ose lirim nga pagesa e takss doganore. e) Masat tjera q jan parashikuar me Ligjin mvi tregtin e jashtme t BeH. Neni 4. Pjes prbrse t ktij ligji jan edhe rregullat e prgjithshme prej 1 deri 6 pr interpretimin e nomenklaturs s mallrave t sistemit t harmonizuar, t cilat jan prmendur n Shtesn 1, Pjesa 1 e ktij ligji. Neni 5. 1. Pr mallrat q kan prejardhje nga vendet ose bashksit e vendeve me t cilat BeH ka nnshkruar marrveshje q prmbajn edhe klauzoln me sistemin doganor

31

preferencial, ose vendet q e zbatojn kt klauzol pr mallra me prejardhje nga BeH, shkallt e takss doganore jan precizuar n Shtesn 1, Pjesa 2 t ktij ligji. 2. N mallrat e vendeve tjera zbatohen shkallt doganore q prmenden n tarifn doganore t shtuara pr 70%. 3. Dispozitat e precizuara n alinen 2 t ktij neni nuk do t zbatohen derisa BeH t bhet antare e GATT-it (WTO) 2. 6. ZONAT E LIRA NGA ASPEKTI I LIGJIT MBI POLITIKN DOGANORE 2.6.1. Nocioni dhe karakteristikat e zons s lir Zonat e lira kan histori t gjat dhe prcaktime t ndryshme terminologjike. Ato njihen si zona doganore, porte t lira, zona t lira, depo t lira doganore, zona t lira doganore, zona ekonomike t veanta, etj. N legjislacionin e Bosnjs e Hercegovins prdoret shprehja zon e lir. Dikur kto zona kan prfshir jo vetm tr portin ose limanin, por edhe qytetin n t cilat gjendeshin ato. Karakteristika themelore e ktij instituti jan nj sr lehtsimesh dhe privilegjesh, t cilat nuk kan mundur t shfrytzohen n pjest tjera t vendit t cilit i kan takuar. Zonat e lira kan shrbyer kryesisht pr nevojat tregtare dhe jan themeluar n portet dhe limanet e mdha, por edhe n brendi t vendit. Limanet detare ku arrijn rrug t ndryshme (hekurudhore e automobilistike), ku bashkohen edhe rrug t ndryshme detare, kan qen dhe jan vende t paracaktuara pr magazinimin e sasive t mdha t mallrave t destinuara pr qarkullim n botn e jashtme, prandaj edhe sot shumica e zonave t lira gjenden n kto lokalitete. Sistemet doganore bashkkohore t vendeve t zhvilluara evropiane, kryesisht nuk kan m institute t zonave t lira doganore, n t cilat organizohet prodhimi i mallrave t liruara nga pagesa e dogans pr lnd t par e riprodhuese, etj., sipas parimit t eks-territorialitetit (prjashtim doganor). Prjashtim bjn Italia dhe Gjermania. N vendet n zhvillim instituti i zonave t lira doganore po bhet gjithnj e m trheqs pr shkak se siguron prodhimin e mallrave me lehtsi t jashtzakonshme doganore e t tjera. N kto vende q synojn zhvillimin industrial por nuk kan kapital vetjak, zonat e lira q paraqesin prjashtim doganor ofrohen kushtet m t favorshme pr trheqjen e kapitalit t huaj. Kompanit e huaja, duke llogaritur fuqin e lir t puns, si edhe beneficionet dhe lehtsit tjera t vendit domicil, shohin kushte t favorshme pr plasmanin e kapitalit t tyre dhe pr fitim m t madh se n vendet e tyre. Vendet n zhvillim hapin zona t lira me qllim t sigurimit t teknologjis bashkkohore, uljes s shkalls s papunsis, aftsimit t kuadrit, eksportimit t lnds s par dhe hyrjes s mjeteve valutore, t cilat jan parakushte t zhvillimit ekonomik e shoqror. N kt drejtim

32

BeH tash duhet t planifikoj zhvillimin e vet. Termint e ndryshme tregojn qart problemin e prcaktimit prmbajtjesor t nocionit zon e lir. N baz t ksaj, nocioni zon e lir mund t definohet si pjes e territorit shtetror, e cila nuk sht e thn t jet prjashtim nga zona e tij doganore, por n to sigurohet trajtim m i prshtatshm doganor dhe regjim favorizues i afarizmit n krahasim me ato q vlejn brenda pjess tjetr t zons doganore t vendit. Kto lehtsime u sigurohen shfrytzuesve t zons s lir nprmjet zgjidhjeve t ndryshme organizative dhe juridike. Prcaktimi juridik pozitiv sht m kompleks dhe m specifik. Ekzistojn dy definicione. Sipas atij territorial zona e lir sht pjes e territorit gjegjsisht zons doganore t Bosnjs e Hercegovins, q sht e ndrtuar posarisht dhe e shenjuar, n t ciln zhvillohen veprimtari sipas kushteve t prcaktuara me kt ligj. Definicioni q z fill nga kriteri personal sht m i shkurtr: Zona e lir sht ndrmarrje. Mund t vrehet se n prcaktimin e zons s lir prfshihen paralelisht elementet juridikopublik dhe juridiko-privat. Ngjashmria e prmbajtjes s ligjeve t prmendura jepet n pasqyrn e shkurtr n vijim. 2.6.2. Definimi i zonave t lira Zona e lir sht pjes e hapsirs doganore t Bosnjs e Hercegovins, e ndrtuar posarisht, e cila drejtohet nga themeluesi i zons s lir. Shfrytzues t zons s lir mund t jen personat fizik e juridik, t vendit e t huaj. Shfrytzuesi i zons s lir kryen veprimtarin e lejuar n zon, n baz t marrveshjes me themeluesin e zons. Zonn e lir mund ta themeloj nj ose m shum persona juridik themeluesit e zons s lir, kurse pronari ose barts i t drejts s shfrytzimit t toks ndrtimore n zonn e lir duhet t jet s paku nj themelues vendor. Shfrytzuesi i huaj i zons s lir mund t themeloj n zon bankn e vet ose t przier dhe organizatn siguruese, prkatsisht filialin e banks ose organizats siguruese, n pajtim me dispozitat e veanta dhe punt e prmendura (prodhimin e mallrave, ofrimin e shrbimeve, kryerjen e tregtis s jashtme t mallrave me shumic dhe tregtin me pakic me valut, sigurimet dhe shrbimet turistike). Afarizmi n zonn e lir ofron favore q nuk parashikohen pr afarizmin n pjesn tjetr t Bosnjs e Hercegovins. Kjo ka t bj sidomos me kto veprimtari afariste: Malli q importohet, eksportohet, transportohet dhe vendoset n zonn e lir, i paraqitet dogans, por ai nuk ngarkohet me dogan apo taksa t veanta doganore; Pr eksportin dhe importin e mallrave e shrbimeve si edhe pr orientimin e

33

prkohshm t mallit nga zona e lir nuk zbatohen masat dhe kufizimet e prkohshme, sipas ligjeve me t cilat rregullohen qarkullimi i jashtm tregtar dhe afarizmi valutor n Bosnj e Hercegovin; Shfrytzuesit e zons s lir nuk paguajn tatime dhe kontribute, me prjashtim t tatimit dhe kontributeve nga pagat; Mallrat e prodhuar ose t finalizuar n zonn e lir mund t nxirren n qarkullim n tregun e brendshm, me zbatimin e dispozitave mbi importin dhe u nnshtrohen dogans dhe taksave tjera t importit, pr prmbajtjen importuese t ktyre mallrave; Mallrat e zons s lir q nxirren prkohsisht pr hulumtime, testime, riparime, prfaqsime me treg ose finalizim industrial, t cilat prmenden n specifikimin q e vrteton dogana, duhet t kthehet m s largu n afat prej nj viti; N zonn e lir sigurohet afarizm plotsisht i lir valutor; Me ligj sht siguruar mbrojtja e plot e shfrytzuesve t zons s lir nga keqsimi i kushteve t afarizmit pr shkak t ndryshimit t dispozitave ligjore. Vlersohet se lehtsimet n zonn e lir ulin pr 50% shpenzimet e afarizmit.

Vendimin pr dhnien e plqimit pr themelimin e zons s lir e kan kto zona: Vogoshe (Sarajev), Mostar, Puraiq (Llukavac), Visoko, Bjelina, Banja Lluka.

34

PJESA III FAKTORT E KRIMINALITETIT EKONOMIK

Ka faktor t ndryshm q ndikojn n ndonj forc. Varsisht prej llojit ose shkalls s ndikimit, faktort mund t konsiderohen si shkaktar, kushte ose motive t dukurive delikuente (faktort ekzogjen, faktort endogjen, faktort kriminogjen, faktort objektiv, shkaset, faktort social, faktort subjektiv, faktort e brendshm, kushtet, faktort e delikuencs, faktort kauzal). Lnd t interesimit ton do t jen faktort kauzal (shkakor), t cilt mund t ken ndikim t drejtprdrejt n kriminalitetin ekonomik. Faktort e kauzalitetit jan prbrsit kryesor t ndikimit n dukurin prkatse. Faktort e verifikuar objektivisht dhe saktsisht si kushte t domosdoshme pr shfaqjen e nj dukurie, prkatsisht prbrsit q mund t shpien n lidhshmri t drejtprdrejt me pasojn e saj. Vrtetimi i shkakut n kriminologji imponohet nga arsye objektive, nga nj sr prbrsish q kushtzojn deliktin duhet t veohet shkaku i vrtet, me q pasoja kriminale shfaqet nn ndikimin e shum faktorve. Me shtjen e shkaktarve t kriminalitetit merren shum teori t kriminalistiks dhe t s drejts penale, midis t cilave mund t veohen kto: teoria e balancit, teoria e dallimit kualitativ dhe teoria e faktorve. Pr dallim nga faktort kushtzues dhe motivues, faktort shkakor gjenden jasht arsyes njerzore. Ata jan realitet n marrdhniet midis shoqris dhe natyrs s njeriut. Pr kt arsye, kauzaliteti sht faktor vendimtar gjegjsisht lidhje objektive dhe e prhershme midis nj gjendjeje dhe nj pasoje. Pr studimin e kauzalitetit t kriminalitetit ekonomik sht e domosdoshme nj qasje kriminologjike dhe penalo-juridike, e cila niset nga elementet e shumta t ndikimit psikik, biofizik dhe social n kriminalitet, q studion lidhjet dhe kushtzimet e tyre reciproke. Dobsia kryesore e saj sht se shkaktart e dukurive i vshtron si rezultat t veprimit reciprok t veprimit mekanik t faktorve, por nuk prcaktohet rndsia e ndikimit real e relativ t secilit prej ktyre faktorve n dukurin si trsi. N literatur5, m s shpeshti bhet klasifikimi i faktorve q ndikojn n mnyrn e kryerjes s kriminalitetit ekonomik, sipas ksaj ndarjeje: 1. Forma e marrdhnies ndaj prons: a. Funksioni drejtues e udhheqs, b. Funksioni kontrollues,
5

D. Modly, Fjalori kriminalistik, Teshanj, 2002

35

c. Funksioni operativ. 2. Forma e prons: a. natyrale, b. monetare, c. e drejt, autorizim, fuqi, vendimmarrje. 3. Shkalla e koncentrimit t funksioneve: a. horizontale, b. vertikale, c. koncentrim i plot (horizontal e vertikal). 4. Shkalla e zhvillimit t sistemit mbrojts: a. kontrolli ndrfazor, b. kontrolli nprmjet kontabilitetit, c. kontrolli nprmjet inventurs, d. kontrolli fizik - teknik, e. Mjetet teknike t mbrojtjes (ambalazhimi, filli radioaktiv, paketimi vakum, magnetizimi, etj.) dhe f. Zonat mbrojtse (ekonomike, autonome, t jashtme). 5. Pozita afariste e ndrmarrjeve: a. pozita normale dhe mesatare, b. pozita e monopolit, c. pozita e beneficuar, d. pozita e forcs s vendimmarrjes, e. pozita pronsore grupore dhe f. pozita e pavolitshme. Pr shkatrrimin e kriminalitetit ekonomik jan vendimtar faktort prej t cilve niset kontrolli kriminalistik, i cili niset nga: * fenomeni i fshehtsis relative t dukurive kriminale (shifra e errt) dhe * njohurive t profesionalizimit dhe organizimit t veprs kriminale.

36

PJESA IV KRIMINALITETI I ORGANIZUAR EKONOMIK

1. KRIMINALITETI I ORGANIZUAR Kriminaliteti i organizuar sht nj lloj i delikuencs dhe tipologji e dukurive kriminale t lidhura me veprimtarin e organizatave kriminale. Kjo sht veprimtari ekonomike, t ciln e kryejn grupet e organizuara e profesionale kriminale, me hierarki disiplin dhe norma t sjelljes t prcaktuar n mnyr t rrept. Grupet e organizuara ose gjysm t organizuara kryejn vepra penale n bashkpunim me prfaqsuesit e pushtetit, n nivel lokal ose m t lart. Bartsit e kriminalitetit t organizuar jan n lidhshmri t ngusht (marrdhnie afariste) me prfaqsuesit e pushtetit, t institucioneve financiare, kompanive ekonomike dhe partive politike. Sipas Reklesit (Ualter Reckless), delikuenca e organizuar sht form e fuqishme dhe e strukturuar e sjelljes kriminale me organizim t caktuar afarist, struktura e s cils shprehet n sindikata dhe n format tjera t organizimit hierarkik t bots kriminale. Beeri (O. Boettcher) thekson se kriminalitetin e organizuar e karakterizon veprimi i prbashkt i m shum personave (t cilt synojn q kjo t jet afatgjat), me qllim q, n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort, t realizojn profite t fshehta ose ndikim n fusha t jets publike, ashtu q t sigurojn apo t ofrojn prodhime dhe shrbime t ndaluara ose t kontrolluara me ligj, duke kontrolluara ndrmarrjet legale, duke kryer vepra penale (me qllim t pasurimit), duke synuar q me metoda ilegale t krijojn monopole reale. Komiteti i ministrave t punve t brendshme t Gjermanis e ka formuluar definicionin e vet, i cili thot: Kriminaliteti i organizuar nuk nnkupton vetm mafin, ngjashm me shoqrin paralele ne kuptimin 'organized crime', por veprimin e prbashkt , me vetdije e vullnetar, t m shum personave, me qllim t kryerjes s veprave penale, shpesh duke shfrytzuar infrastrukturn moderne, me qllim q, sa m par q sht e mundur, t realizojn prfitime t mdha financiare. Grup i organizuar kriminal sht grupi q prbhet prej tre apo m shum personave, i cili eksiton nj koh t caktuar, q vepron pr kryerjen e nj apo m shum veprave t rnda penale, me qllim q, n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort, t realizoj fitim n para ose t mira tjera materiale. Kriminaliteti i organizuar sht krcnimi m i madh pr institucionet e civilizimit bashkkohor. Forca e tij buron nga aftsit q n mnyr shum fleksibile t'u prshtatet ndryshimeve t kushteve n t cilat vepron dhe t gjitha masave represive q i ndrmerr kundr tij shoqria e organizuar. N t vrtet, kriminaliteti i organizuar paraqet nj organizat kriminale t organizuar mir, me hierarki, disiplin, prgjegjsi, lojalitet dhe ndarje t detyrave n mnyr qart. Synim i ktyre grupeve kriminale sht realizimi i fitimit

37

sa m t madh dhe legalizimi i pasuris s krijuar. N teori ekzistojn pikpamje m t gjera dhe m t ngushta mbi kriminalitetin e organizuar. Pikpamje e gjer e nocionit t kriminalitetit t organizuar prfshin ato forma t veprimit t organizuar kriminal, ku ekziston organizata kriminale dhe qasja e organizuar n fazn e prgatitjeve pr kryerjen e veprave penale, me qllim t realizimit t fitimeve n mnyr t kundrligjshme. Pikpamja e ngusht e nocionit t kriminalitetit t organizuar ka t bj vetm me ato forma t kriminalitetit t organizuar, n t cilat vendosen lidhje t caktuara midis shefave t organizatave kriminale dhe prfaqsuesve t shtetit e organeve shtetrore. N sfern e kriminalitetit t organizuar, pothuaj se sht zhdukur ndarja shekullore e kriminalitetit nga dhuna kriminale, prkatsisht kriminalitetit klasik dhe kriminalitetit financiar (pasi bartsit e tyre jan bashkuar kaher). Kontrabandistt e armve dhe narkotikve, vrassit me pages, zinxhirt e prostitucionit dhe tregtis me njerz i lajn parat e tyre nprmjet rrugve t ndryshme t kriminalitetit ekonomik, i cili e merr gjithashtu pjesn e vet t profitit, pr shrbimin e kryer. Mund t thuhet gjithashtu se kriminaliteti ekonomik sht biznes. Sikur edhe t ndrmarrjet, qllim themelor i veprimit t grupeve t organizuara kriminale sht realizimi i profitit sa m t madh. Por, vetm nj numr i vogl i njerzve realizon fitime enorme. Ekziston nj paralele midis strukturave dhe sistemit t kriminalitetit t organizuar dhe strukturave dhe mnyrs s funksionimit t ndrmarrjeve legale. N t vrtet, organizatat kriminale kopjojn strukturn e organizatave legale, formsohen sipas modelit t prgjithshm t organizatave q merren me biznes t ligjshm, duke prshtatur dhe prpunuar mnyrn e funksionit e veprimit n pajtim me veantit e punve m t cilat merren. Pr m tepr, bashkimet kriminale nprmjet t cilave realizohet biznesi i paligjshm strukturohen sipas strukturimit t organizatave m efikase q veprojn n mnyr t ligjshme. Kriminaliteti i organizuar sht i pranishm n mjedise t ndryshme, prandaj do shtet i ekspozohet formave t ndryshme t shfaqjes s tij. Disa shtete i ekspozohen larjes s parave, disa shtete prballen me prodhimin dhe tregtin e drogs dhe armve, kurse disa shtete t tjera prballen me prostitucion dhe reket (shantazh). Natyrisht, sa m t mdha q t jen organizatat kriminale, aq m t llojllojshme jan aktivitetet e tyre t paligjshme. Shkalla e lart e dhuns sht arma kryesore e kriminalitetit t organizuar. Pasojat e ksaj forme t dhuns nuk i vuajn vetm viktimat e drejtprdrejta t kriminalitetit t organizuar, por t gjith pjestart e shoqris, n form t ndjenjs s pasiguris personale dhe rrezikimit t jets dhe pasuris personale. Objektiv ky i bartsve t kriminalitetit t organizuar jan institucionet shoqrore dhe legalizimi i pasuris s realizuar n mnyr t paligjshme, pikrisht nprmjet ktyre institucioneve. Nprmjet metodave t ndryshme, bartsit e

38

kriminalitetit t organizuar prpiqen t arrijn deri t organet m t larta t pushtetit, n mnyr q t arrijn fuqi m t madhe. Jan t njohura mir rastet kur prfaqsuesit e kartelave t kokains ose t mafis jan prpjekur, madje edhe kan arritur, t deprtojn n organet m t larta shtetrore t disa vendeve dhe t'i blejn ato (tregtart kolumbian t drogs kan br ofert pr pagesn e gjith borxhit t jashtm t shtetit n kmbim t veprimit t papenguar). Kriminaliteti i organizuar shrbehet m s shpeshti me korrupsion, i cili sht barts i krijimit dhe mbajtjes s lidhjeve me organet e pushtetit, organet shtetrore dhe organet tjera me ndikim, subjektet ekonomike dhe financiare, si edhe me larjen e parave, si form e fshehjes s veprimeve kriminale, pavarsisht se a parashikohen apo jo si vepra penale korrupsioni dhe larja e parave. Kriminaliteti i organizuar kushtzohet nga disa elemente: 1. bashkimi afatgjat i nj numri m t madh personash; 2. objektivi i veprimtaris kriminale, i cili nnkupton realizimin e profitit t madh, prkatsisht fitimit sa m t madh; 3. struktura organizative hierarkike, subordinimi dhe eprsia; 4. veprimi me plan i kryerjes s veprs penale, sipas parimeve t ndarjes s punes dhe specializimeve; 5. elasticiteti, prshtatja e veprimit pr kryerjen e punve ilegale, t cilat gjithmon u prshtaten krkesave t qytetarve; 6. teknologjia kriminale fleksibile dhe lloj-llojshmria e zgjedhjes s metodave kriminale n kryerjen e veprave t shumta penale (reket, prostitucion, bixhoz, kontraband droge, detyrim, shantazh, vrasje e lndime trupore, terror, korruptim, etj.); 7. internacionalizimi dhe mobiliteti i detyrueshm; 8. lidhja e kriminalitetit t organizuar me shtetin dhe udhheqjen shtetrore e politike. Kodi Penal i Bosnjs e Hercegovins, n Nenin 250, e sanksionon kriminalitetin e organizuar si vepr penale. N kt nen thuhet se do t dnohet me burg personi q kryen veprs penale t sanksionuar, sipas kodit t Bosnjs e Hercegovins, si pjestar i grupit t organizuar t kriminelve. M tutje thuhet se do t dnohet me burg edhe personi i cili organizon ose udhheq n fardo mnyre grupin e organizuar t kriminelve, si edhe personi q bhet antar i grupit t organizuar t kriminelve. 2. SHKAKTART E KRIMINALITETIT T ORGANIZAR EKONOMIK Kriminaliteti i organizuar ekonomik sht forma e par e kriminalitetit q ka

39

shfrytzuar apo, m sakt, ka keqprdorur vlerat e civilizimit modern si jan: tregu global financiar, avancimi i shkencs s teknologjis (sidomos n fushn e telekomunikacionit). dhe konfiguracionin e ri gjeopolitike t bots. Deprtimin e kriminalitetit t organizuar ekonomik n planin ndrkombtar i kan ndihmuar globalizimi i rrjedhave financiare, shpejtsia me t ciln bhen transaksionet financiare dhe dominimi i dollarit amerikan dhe EORO-s n kmbimin financiar global; zhvillimi i qyteteve t mdha kosmopolitane, t cilat jan br qendra t sistemit ekonomik e financiar global, arkat e kapitalit dhe pasuris dhe pikat kryesore t transportit e komunikacionit pr transaksione ndrkombtare (qendrat q kan rol t rndsishm n lehtsimin e transaksionit t karakterit global, jan njkohsisht qendra t transaksionit ilegal); zhvilli i shoqris post-industriale dhe revolucioni informativ; rnia e sistemit komunist dhe gara tronditse pr futjen e kapitalizmit t tregut liberal, pa ekzistimin e mekanizmave themelor rregullativ dhe normave t sjelljes;

3. ORGANIZATAT M T NJOHURA KRIMINALE N BOT N bot ka shum organizata terroriste dhe grupe t kriminalitetit t organizuar, por zona kryesore t krizs jan: Azia, Amerika Latine dhe Evropa Juglindore. Sot, kto organizata funksionojn si ndrmarrje t mdha, t cilat i lajn parat e tyre dhe i investojn n biznese legale. Mafiozt jan br biznesmen, t cilt bashkohen dhe bashkpunojn me organizata t tjera mafioze n nivel global, sipas krkesave t tregut, me qllim t realizimit t profitit sa m t madh. Midis organizatave kriminale m t njohura n bot jan: a) Triadat kineze jan shfaqur n vitet pesdhjet. Fillimisht ato jan organizuar si grupe t rezistencs, kurse pas revolucionit kinez jan shndrruar n organizata kriminale, aktivitetet kryesore t t cilave jan larja e parave dhe tregtia me drog. Prve n Kin, ato veprojn edhe Tajvan, Hong Kong, Kanada, Australi, SHBA, Itali, Gjermani dhe Hungari. Triadat kan mbi 100.000 pjestar aktiv. b) Vakuzat japoneze kan lindur nga tradita e vjetr e samurajve, kurse sot luftojn pr marrjen e kompanive japoneze. Merren me prostitucion, reket dhe tregti t drogs. Sipas disa t dhnave, n vit prfitojn rreth 10 miliard dollar. c) Mafia siciliane La Cosa nostra (shtja jon) sht nj prej organizatave m t vjetra kriminale n bot. Ajo e ka zanafilln qysh n shekullin XIX, kurse

40

vendi i saj i lindjes ishte n ujdhesn italiane Sicilia. Prve n Itali, kjo organizat vepron edhe n SHBA, Franc, Gjermani, Belgjik, Holand, Rusi dhe vende t tjera t Evrops Juglindore. Kjo organizat ka prfituar miliarda dollar n kohn e prohibicionit n SHBA. Udhheqja e saj sht e organizuar n bashksi familjare, t cilat jan shndrruar n prototip t shum bashksive kriminale n bot: familjet Bonnano, Corleone, Madonia, etj. Burimet policore evropiane besojn se mafia siciliane i ka rreth 1.500 antar dhe rreth 15.000 bashkpuntor n jug t Italis. T hyrat kryesore t tyre vijn nga tregtia me kokain dhe heroin. N vitet '90 t shekullit t kaluara, mafia siciliane ka arritur marrveshje me kartelin kolumbian dhe ka fituar t drejtn ekskluzive t shitjes s kokains jug-amerikane n Evrop. N vitin 1992, mafia siciliane ka importuar n Evrop mbi 200 ton drog, pr ka ka fituar rreth 10 miliard dollar. Prve fuqis s madhe ekonomike, mafia siciliane ka ndikim t madh edhe te nj numr i madh i politikanve dhe afaristve. d) Organizata ruse Kaukaz sht organizat me orientime etnike, e cila vepron n Gjermani dhe SHBA, por grupi m aktiv vepron n eeni. Rritja m e madhe e mafis ruse ka ndodhur me privatizimin e ndrmarrjeve t ndryshme t ish Bashkimit Sovjetik. Vlersohet se kto organizata mafioze kontrollojn sot 60 deri 70% t ekonomis ruse. Shumica prej 800 bankave komerciale n Rusi jan pjesrisht ose plotsisht pron e organizatave mafioze. e) Karteli kolumbian Medellin merret me tregtin e kokains. Me ndihmn e organizatave tjera kriminale bn bartjen e kokains n SHBA. Pr t arritur fuqi maksimale politike dhe ekonomike, karteli Medellin, nn udhheqjen e Pablo Escobar Gaviries, ka filluar nj luft t prgjakshme kundr autoriteteve kolumbiane, duke korruptuar dhe vrar polict, gjykatsit, gazetart dhe, madje edhe kandidatt presidencial. f) Mafia shqiptare sht shum aktive n tregti me drog dhe n aktivitete t tjera kriminale. Prparsit e saj jan, para s gjithash, gjuha, e cila nuk sht e prhapur n bot, pastaj zakonet dhe hierarkia e rrepte familjare, sipas s cils dihet kush sht zot shtpie. Ajo sht pa konkurrenc pr nga vrazhdsia, kurse aktivitetet kryesore t saj jan: reketi, shantazhi dhe prostitucioni i organizuar n shtpit publike. Pr tregti me drog mafia shqiptare sht e treta n SHBA. Grupet e organizuara kriminale shpesh bien n konflikt me njri-tjetrin, por midis tyre sht i mundur edhe bashkpunimi (p.sh. bashkpunimi i grupeve siciliane dhe ruse, t cilat punojn bashkrisht). Vendet ku veprojn m s shumti organizatat kriminale jan vendet e Azis Juglindore, vendet e Ameriks Jugore dhe Ameriks Qendrore dhe ujdhesat e Karaibeve, ndrsa vendet transitore jan: Tajvani, India, Malajzia, Rumania, Bullgaria,

41

Jemeni, Rusia, Turqia, etj. Ndrkaq, qytetet m atraktive pr grupet e organizuara kriminale jan: Nju Jorku, Berlini dhe Moska. Veprimtarit kryesore t grupeve t organizuara kriminale jan: droga ( prodhimi, shitja dhe qarkullimi), tregtia me arm, kontratat pr pun publike ose investime t huaja, transporti ilegal i emigrantve, vjedhja dhe qarkullimi i automobilave t vjedhur, transporti ilegal dhe shitja e mbeturinave dhe materieve t rrezikshme ekologjike, prostitucioni i organizuar, blera dhe shitja e femrave dhe fmijve, vjedhja dhe qarkullimi i vlerave kulturore, tregtia me prodhime brthamore. Natyrisht, nj prej veprimtarive m t prhapura sht edhe larja e parave.

42

PJESA V PARANDALIMI I KRIMINALITETIT T ORGANIZUAR EKONOMIK T gjitha format e kriminalitetit te organizuar ekonomik i tejkalojn kufijt nacional, kshtu q lufta kundr tyre nuk mund t paramendohet ekskluzivisht brenda juridiksionit nacional t nj vendi. Kriminaliteti i organizuar ekonomik, i cili shqetson sot si vendet e zhvilluara ashtu edhe vendet ne zhvillim, kaher ka marr prmasa ndrkombtare dhe bartsit e tyre nga shtete dhe rajone t ndryshme bashkpunojn dhe veprojn bashkrisht, n mnyr globale. N dhjetor t vitit 2000, n Palermo sht mbajtur nj konferenc n t ciln sht miratuar nj dokument me rndsi kye pr luftn kundr kriminalitetit t organizuar Konventa e Kombeve t Bashkuara kundr kriminalitetit t organizuar trans-nacional. Kjo konferenc do t mbahet mend si precedenc n marrjen e obligimeve n fushn e bashkpunimit t gjyqsis hetimore. Dispozita kryesore e dokumentit t miratuar n kt konferenc thot se organet gjyqsore vendore mund t krkojn ndihm nga organet e huaja gjyqsore pr hetime t t gjitha veprimtarive q bjn pjes n kriminalitetin e organizuar dhe presin q kjo ndihm t jet e shpejt dhe efikase. Strategjia e lufts kundr kriminalitetit t organizuar duhet t jet e orientuar, para s gjithash, n fushn e rregullativs financiare, zhvillimit shoqror e ekonomik dhe t demokracis, minimizimit t mundsive objektive pr keqprdorimin e konjukturave tregtare dhe shoqrore e politike, aftsimit profesional t kuadrit, koordinimit dhe bashkpunimit n planin ndrkombtar. Ekzistojn tri mnyra t lufts kundr kriminalitetit t organizuar. Mnyra e par sht mnyra amerikane, sipas s cils kriminelve u konfiskohet gjith pasuria dhe parat. Mnyra e dyt sht q vendeve q e mbshtesin hapur kriminalitetin e organizuar t'u trhiqet vrejtja se nuk do t tolerohen (Pakistani, Afganistani dhe vendet e Azis Qendrore e Jugore). Mnyra e tret ka t bj me vendet n tranzicion, t cilat duhet ta zgjidhin kt shtje sa m par, sepse kto vende nuk mund t mbshtesin kriminalitetin e organizuar dhe t integrohen n bashksin ndrkombtare. Pr luftimin efikas t kriminalitetit t organizuar sht e nevojshme t njihen shkaktart e shfaqjes dhe zhvillimit t tij, n mnyr q t mundsohet veprimi preventiv. Natyrisht, me rastin e zbatimit t masave preventive duhet t kihen parasysh standardet dhe normat ndrkombtare. Rastet e organizatave t mdha kriminale nuk sht leht t zgjidhen, sidomos n qoft se shrbehemi vetm me metodat tradicionale hetimore. sht e nevojshme prsosja e metodave t vjetra dhe gjetja e metodave t reja. Problem serioz sot sht se lufta kundr kriminalitetit t organizuar ekonomik sht jashtzakonisht e shtrenjt, sepse ajo krkon mbshtetjen e teknologjis s shtrenjt si edhe prgatitje kulminante t personelit q merret me luftimin e kriminalitetit t

43

organizuar. Nuk duhet t kemi iluzione se kriminaliteti i organizuar mund t rrnjoset, por mund t minimizohet deri n korniza t tolerueshme q nuk paraqesin rrezik pr institucionet e shoqris. PJESA VI SISTEMI FISKAL DHE KRIMINATITETI EKONOMIK (EVAZIONI)

1. TATIMET- ASPKETE TEORIKE N shkencn mbi financat ekzistojn shpjegime shum t ndryshme mbi nocionin e tatimit, sepse tatimet, si kategori historike, jan ndrruar sipas rrethanave ekonomike, politike, sociale e t tjera n sistemet shoqrore e ekonomike6. Shfaqja e tatimit lidhet me shfaqjen e prons private, klasave dhe shteteve. Prej bashksis primitive e skllavo-pronare, e deri te sistemi feudal, kapitalist dhe socialist, tatimet kan pasur karakteristikat e shenjave klasore, q do t thot se me tatime jan ngarkuar vetm kategori t caktuara t popullsis shtresat e ulta. Kur bhet fjal pr vet nocionin tatim, n gjuh t ndryshme shihet se ky burim i t ardhurave shtetrore bazohet n detyrim. Kshtu, pr shembull, te ne i hasim edhe fjal t tjera, si jan: taks, tagr, detyrim (financiar), obligim (financiar), etj. Definicione t tatimit sot ka pothuaj po aq sa ka autor q merren me studimin e ktij instituti financiar. Ja disa definicione t autorve t ndryshm: Tatimi sht pjes q do qytetar ia jep shtetit nga pasuria e tij, n mnyr q shteti t'ia mbroj pjesn tjetr t pasuris (Monteskie); Tatimi sht mimi q ia paguajn shtetit qytetart, n mnyr q do t'u kompensohet me shfrytzimin e shrbimeve publike(De Vite de Marko); Tatimi sht dhnia e parave q i mbledh shteti nga individt, n baz t sovranitetit te vet, pa kundr-shprblim direkt, me qllim t mbulimit t shpenzimeve publike (Gaston Jeze). Tatimet jan dhnie t dhunshme t cilat i marrin trupat publike-juridike nga subjektet afariste private, pr t cilat nuk japin kundr-shprblim direkt (Vilhelm Gerhoff); Pagesa e tatimit paraqitet si kryerje e obligimeve nacionale, q shtrohet para secilit individ, i cili paguan pjesn e vet, nga mjetet e veta, pr shpenzimet e
6

Prof. Dr. Dautbashiq Ismet, Financat dhe e drejta financiare, boti VII I zgjeruar, EDITIO

IURISTICA, 2004, f. 95

44

bashksis shoqrore (Lafonbrizh); Tatimi sht shprehje ekonomike e ekzistimit t shtetit. Zyrtart dhe priftrinjt, ushtart dhe balerint, valltart, msuesit dhe polict, muzet greke, kullat gotike, listat civile dhe rang listat t gjitha kto krijesa t pazakonshme mbijn si n prralla n farn e vetme tatimin. Qenia ekonomike e shtetit qndron n tatime (Marl Marks); etj. Nga definicionet e prmendura mund t nxirren karakteristikat e tatimit. Por, gjat historis, ato kan ndryshuar paralelisht me ndryshimet e shtetit n periudha t ndryshme t zhvillimit historik. Si pjes e t ardhurave ose pasuris q shteti e merre me detyrim, n baz t sovranitetit t vet shtetror e financiar, tatimi shrben pr prmbushjen e nevojave t prgjithshme shoqrore. Kjo, pa dyshim sht karakteristika e par q e trajton tatimin si dhnie t dhunshme, pavarsisht prej vullnetit t qytetarve dhe personave juridik. Kjo do t thot se tatimi sht dhnie e detyrueshme e bazuar n ligje, pa kundr-shprblim direkt. Edhe pse paguesi i tatimit nuk ka kundr-shprblim direkt, bashksia i ofron prfitim indirekt pr tatimin e paguar. Prfitimi indirekt sht karakteristika e dyt e tatimit. Parat e tatimit shfrytzohen pr funksionimin e institucioneve shtetrore, shoqrore e publike (parlamenti, shndetsia, arsimi, gjyqsia, policia, institucionet kulturore e shkencore, aktivitetet sportive, etj.). Dobia e ktyre institucioneve e arsyeton gjithsesi tatimin, si dhnie e dhunshme shtetit. Karakteristik tjetr e tatimit sht se ai paguhet sipas fuqis ekonomike t obliguesve tatimor. Karakteristik e veant e tatimit sht fakti se obligimi tatimor nuk buron nga prkatsia nj shteti, sepse tatim paguajn edhe shtetasit e huaj, n kushte t caktuara (me prjashtim t prfaqsive diplomatike e konzullare, n baz t parimit t reciprocitetit). Pra, moment qensor i obligimit tatimor sht momenti ekonomik dhe jo juridik, sepse nse personi i huaj zhvillon ndonj veprimtari ekonomike dhe krijon t ardhura ose pasuri, ai u nnshtrohet t njjtave obligime, pavarsisht prej prkatsis s tij shtetrore. Kjo sht e ashtuquajtura shtetsi tatimore. Karakteristike tjetr sht se t gjitha mjetet e grumbulluara nga tatimi derdhen n buxhet, kshtu q shteti mund t'i ket n disponim dhe t'i shfrytzoj pr destinime t caktuara. Ky sht parimi i mosafetasionit t tatimit. Karakteristik sht edhe se n shtetet bashkkohore tatimi i paguhet shtetit ekskluzivisht n para, kurse rastet e pagess n natyr jan prjashtime. Prej ksaj buron ky definicion i tatimit: Tatimi sht dhnie e detyrueshme e parave pr shtetin, pa kundr-shprblim, me qllim t prmbushjes s nevojave t prgjithshme shoqrore, t cilat shteti i cakton sipas fuqis ekonomike t obliguesve tatimor q

45

gjenden nn juridiksionin e tij. 1. 1. Terminologjia tatimore Pr ta kuptuar esencn e tatimit si nocion i prgjithshm, kurse m von edhe t tatimit n vler t shtuar, sht e nevojshme t shpjegohen konceptet dhe termat themelor q do t prdoren n kt tekst. Kto nocione dhe terma mund t jen t natyrs subjektive dhe objektive. Midis termave t natyrs subjektive t tatimit bjn pjes: pushteti tatimor, obligues tatimor, pagues tatimor dhe destinues tatimor. Terma t natyrs objektive pr tatimin jan: FUQIA TATIMORE: Kjo sht aftsia ekonomike prej t cils buron shuma e tatimit. Shum teoricient thon se fuqia tatimore nuk varet nga posedimi i njsive ekonomike, por nga t ardhurat e tyre. Nga kjo del se fuqia tatimore e nj populli sht prtritja e vazhdueshme, ekonomizimi dhe krijimi i t ardhurave dhe jo prona e pasuria e vdekur. BURIMI TATIMOR: Disa pjes t pasuris, t ardhurat nga puna, toka, renta ndrtimore, t ardhurat nga prona, etj., n t cilat bazohet dhe sipas t cilave formohet fuqia tatimore e njsive ekonomike, prbjn burimin tatimor. OBJEKTI TATIMOR: Objekt tatimor e quajm seciln gjendje faktike ekonomike q i jep arsye ligjdhnsit t vendos ndonj forma tatimore. Pasuria, t hyrat apo t ardhurat e ndryshme shrbejn si arsye pr tatime direkte. Prdorimi dhe shpenzimi i pasuris, t hyrave dhe t ardhurave jan arsye pr tatime indirekte. Objekt tatimor jan gjithashtu edhe disa akte juridike dhe transakcione afariste (pr shembull, transakcionet afariste n berz, bartja e prons, trashgimi i prons dhe dhuratat, etj.). Ideal i politiks tatimore sht prputhja e burimit tatimor dhe objektit tatimor. Objekti tatimor, prkatsisht burimi tatinor, sht baz pr prcaktimin e lartsis s tatimit. BAZA TATIMORE: Shnon vlern e dikaje q shrben pr caktimin e obligimit tatimor, shumn e t ardhurave (te tatimi i drejtprdrejt), vlern e mallit (te tatimi i trthort) vlern e qarkullimit t br (te tatimi i komunikacionit) t gjitha t shprehura n para. NJSIA TATIMORE: sht pjes e bazs tatimore, sipas t cils shtetit duhet t'i paguhet pr seciln njsi tatimore. Zakonisht, ajo shprehet n prqindje, ndrsa n shuma fikse pr njsi tatimore shprehet vetm me prjashtime. Shkallt tatimore t caktuara sipas bazs tatimore pasqyrohen n tarifn tatimore. Ajo shnon shumn e obligimit tatimor sipas njsis tatimore. TARIFA TATIMORE: sht pasqyr sistematike ose regjistr (tabel) e njsive tatimore, n t ciln prfshihet nj numr i konsiderueshm i mjeteve q tatimohen n t njjtn mnyr. M s shpeshti, tarifa tatimore prfshin tatimet

46

indirekte (t trthorta). Ajo sht pjes e dispozits tatimore, m t ciln caktohet lartsia e barrs tatimore. AKONTACIONI TATIMOR: sht pagesa e tatimit n kste, brenda periudhs tatimore (nj viti), me kusht q n fund t vitit t bhet llogaritja prfundimtare e tatimit dhe t bhet pagesa e dallimit eventual midis shums s prgjithshme dhe shums s paguar t tatimit t paragjykuar. REGJISTRI TATIMOR: sht pasqyra e fakteve objektive (t hyrat, t ardhurat, etj.), q shrben si baz pr caktimin e shums s tatimit individual. SHKALLA TATIMORE: sht shtje q bn pjes n sfern e financave dhe ekonomis. Nga kndvshtrimi financiar, shkallt tatimore duhet t caktohen ashtu q t realizojn t hyrat e planifikuara tatimore. Nga kndvshtrimi ekonomik, shkallt tatimore nuk duhet t zbatohen n mnyr t barabart pr t gjitha burimet ose objektet. Zbatimi elastik i shkallve tatimore duhet t manifestohet sidomos te tatimet indirekte, ku shkalla e tatimit varet nga qarkullimi i mallrave. Momenti social-politik duhet t merret parasysh te tatimi n shpenzime, sidomos te artikujt elementar jetsor. N parim kta artikuj nuk do t duhej t tatimoheshin fare. Shpenzimet luksoze duhet t tatimohen sipas nj shkall m t lart tatimore ose doganore.

1. 2. Klasifikimi i tatimeve Tatimet mund t klasifikohen ose t grupzohen n: tatime n para dhe n natyr; tatime t rregullta dhe t jashtzakonshme; tatime subjektive dhe objektive; tatime t drejtprdrejta dhe t trthorta; tatime kuotative dhe reparacione; tatime shkencore ose ndarja e trefisht; tatime ekologjike; tatime konfesionale (fetare), etj.

Kujdes i veant do t'i kushtohet tatimeve indirekte (t trthorta), n t cilat prfshihet edhe Tatimi mbi Vlern e Shtuar, por, s pari duhet t shpjegohet pr tatimin e drejtprdrejt dhe tatimin e trthort. Ndarja e tatimit n tatim t drejtprdrejt dhe t trthort sht nj prej ndarjeve m t vjetra t tatimit. Tatimet e drejtprdrejta quhen edhe tatime direkte, sepse fuqia e tyre tatimore shprehet nprmjet posedimit t pasuris ose t t ardhurave, ndrsa tatimet e trthorta quhen tatime indirekte, pr shkak se ato

47

caktohen n baz t fakteve t cilat nuk mund t parashikohen prpara, kurse paguhen n baz t tarifs. T dyja kto tatime caktohen sipas gjendjes faktike, por dallimi midis tyre qndron n mnyrn e pagess s tatimit (kur bhet fjal pr personin q e paguan tatimin, ather tatimi sht i drejtprdrejt, ndrsa kur bhet fjal pr nj person t tret ather tatimi sht i trthort). Pr tatime t drejtprdrejta zakonisht thuhet se jan tatime t drejta, sepse shuma e tatimit caktohet n baz t fuqis ekonomike t obliguesit. Tatimet e drejtprdrejta jan burime m stabile t t hyrave t buxhetit t shtetit, sepse jan m t qndrueshme dhe m pak t ndjeshme ndaj lvizjeve n treg. Mangsit e tatimit t drejtprdrejt jan: Tatimet e drejtprdrejta krkojn administrat relativisht m t shtrenjt financiare; Tatimet e drejtprdrejta pranohen m vshtir nga obliguesit, n aspektin psikologjik (organet tatimore duhet t ken parasysh pasqyr t plot t afarizmit t obliguesit tatimor, gj q sht e vshtir); Tatimet e drejtprdrejta nuk jan elastike dhe nuk durojn ndryshime n sistemin tatimor t vendit;

N literatur numrohen kto an pozitive t tatimeve t trthorta: - Tatimet e trthorta jan tatime dorlira dhe elastike. Ato jan anonime, pasi personi q e paguan tatimin nuk e di se far lartsie e tatimit sht llogaritur n mimin e prodhimeve ose se a sht llogaritur fare. - Vshtruar nga aspekti psikologjik, tatimet e trthorta jan shum m t pranueshme se sa tatimet e drejtprdrejta (tatimi n qarkullim, si reprezent kryesor i t gjitha tatimeve) Mangsit e tatimeve t trthorta jan se ato jan asociale, sepse m kto tatime kryesisht ngarkohen artikujt e konsumit t gjer (kan veprim represiv, shumica e familjeve kan m shum obligime). Tatimet e drejtprdrejta ndahen n: tatime t objekteve dhe tatime t subjekteve. Tatime t objekteve jan tatimet q ngarkojn disa t hyra t obliguesve tatimor (p.sh. n ndrtesa, n tok, n t ardhura personale, etj.). Tatimet e subjekteve nuk caktohen sipas t hyrave t caktuara t obliguesve tatimor, por t t hyrave si trsi (n t ardhurat e prgjithshme, n gjn kryesore, n trashgimi, n dhurata, etj.). Tatimi m i rndsishm i subjekteve sht tatimi n t ardhura. Tatimi n t ardhura prfshin kto forma: t ardhurat nga tika dhe ndrtesa, t ardhurat nga qiraja e toks, t ardhurat nga kamatat e huave publike, t ardhurat nga ekonomia, t ardhurat nga huat, t ardhurat nga dividenta, kamata dhe fitimet

48

nga veprimtarit e pavarura, t ardhurat nga mditjet, rrogat, pensionet, etj. Shkalla tatimore e tatimeve n t ardhura sht progresive, kshtu q tatimimi bhet sipas sistemit t progresionit indirekt, ku shkalla tatimore sht n fakt proporcionale, ndrsa efekti i progresionit arrihet me ndihmn e zbritjeve t caktuara pr disa t ardhura t caktuara. Tatimi n t ardhura sht nj prej tatimeve m urgjente n sistemet tatimore t shumics s vendeve. Tatimi n pron ose tatimi n pasuri sht tatimi i dyt i drejtprdrejt, sipas rndsis (pasuria e luajtshme dhe e paluajtshme e zvogluar sipas borxheve). Tatimet n paluajtshmri jan tatime t drejtprdrejta, objekt i tatimimit t t cilit jan toka dhe ndrtesat (nprmjet ktij tatimi sigurohen t hyra pr buxhetet lokale) 1. 3. Tatimet n shpenzime Tatimet n shpenzime jan e kundrta e tatimeve n t hyra, t cilat dalin nga prdorimi dhe shpenzimi i t hyrave. Ato jan lnd e tatimimit t objektit. Tatimet e trthorta (nprmjet shpenzimeve) prfshijn t hyrat, t ardhurat dhe pasurin si komponent t fuqis tatimore. Ato presin fuqin ekonomik t obliguesve tatimor n hyrje dhe n kmbim, si moment nprmjet t cilit bhet ofrimi i mallrave dhe shrbimeve pr konsumin final ose ndrfazor t obliguesve. Mjet i tatimimit jan shpenzimet n para ose kmbimi i drejtprdrejt i vlerave, jo konsumi i mallrave dhe shrbimeve, por shpenzimet pr furnizimin dhe konsumimin e tyre. Shpenzimet mund t nxirren ose nprmjet tatimimit t artikujve t caktuar t konsumit ose nprmjet tatimimit t t gjith artikujve sipas nj instrumenti, prve atyre q jan prjashtuar nga tarifat e lirimit. Akcizat, si tatime analitike, prfshijn tatimimin e secilit pre prodhimeve t tarifave t larta: naftn dhe derivatet e saj, alkoolin dhe pijet alkoolike, kafen, duhanin, etj. Akcizat aplikohen edhe pr disa llojet t shrbimeve. Akcizat mund t paguhen n prodhim dhe tregti. Kjo varet nga kushtet organizative e teknike t kryerjes s ktyre fazave t reproduksionit t trsishm. Tatimi n qarkullim sht nj prej tatimeve m t vjetra n bot. Teoria financiare bashkkohore dallon tri variante themelore t tatimit n qarkullim: tatimin n qarkullim njfazor, tatimin n qarkullim shumfazor (gjithfazor) dhe tatimin n vler t shtuar. Tatimi n qarkullim dallohen sipas tekniks s llogaritjes dhe pagess. Tatimi njfazor n qarkullim sht variant i tatimit n qarkullim i cili nxirret vetm n nj faz t caktuar, gjat qarkullimit t mallrave prej prodhuesit deri t konsumatori i fundit. Tatimi shumfazor n qarkullim, pr dallim nga tatimi njfazor, e bn

49

tatimimin m shum her, sipas shkallve dhe fazave t ndryshme tatimore, gjat qarkullimit t mallrave prej prodhuesit deri t konsumatori i fundit. Tatimi mbi vlern e shtuar (tatimi neto n qarkullim) sht variant i ri i tatimit n qarkullim, i cili eliminon mbi tatimimin e padshirueshm dhe pagesn e tatimit pr tatim, i cili sht i pranishm te tatimi shumfazor dhe gjithfazor i tatimit ne qarkullim (sistemet e deduksioneve fizike dhe sistemet e deduksioneve financiare). N rastin e par, piknisje sht ndarja e atyre elementeve t prodhimit q tashm jan n ndonjrn prej fazave t mhershme. Pr dallim prej ksaj, n rastin e dyt, si piknisje merret analiza e kontabilitetit ose analiza financiare. N esenc, bhet llogaritja e pozicioneve hyrse dhe dalse t kontabilitetit n fazn e caktuar, e pastaj ndahet ajo vler e re q sht krijuar n fazn e caktuar t prodhimit. Dallimi qensor n raport me tatimin gjithfazor n qarkullim (bruto) qndron n fatin se ky tatim nuk ka pr baz vlern e prgjithshme t mallrave apo mimin e shitjes n momentin e caktuar, por vetm at vler q sht shtuar n kt faz. Tatimi mbi vlern e shtuar (anglisht: Value added tax-VAT) sigurojn neutralitet m t madh t sistemit tatimore, sepse lejon gjithsej dy prej tri shkallve tatimore, pr dallim nga tatimi i prgjithshm n qarkullim, i cili i ka dhjetra shkall tatimore. Gjithashtu, ky lloj tatimi ndikon n uljen e shmangies s tatimit (evazionit fiskal). Njkohsisht, mundson edhe shfrytzim m efikas t potencialit fiskal, duke zgjeruar bazn tatimore dhe shtimin e numrit t obliguesve tatimor, sidomos n veprimtarit terciare7. 1. 4. TATIMI MBI VLERN E SHTUAR Dinamika dhe shtimi i numrit t vendeve q e kan futur tatimin mbi vlern e shtuar (anglisht: Value added tax-VAT; frengjisht: Taxe sur la Valeur Ajoutee - TVA; gjermanisht mehrersteuer - MS) jan unike n historin e financave publike dhe t panjohura t llojet tjera t tatimeve t trthorta (indirekte). Me zbatimi i Ligjit mbi tatimin n vler t shtuar, Bosnja e Hercegovina i sht bashkuara grupit t mbi 120 vendeve (ku jetojn mbi 70% t popullsis s bots), n t cilat aplikohet tatimi mbi vlern e shtuar. N mbi 80% t ktyre vendeve tatimi mbi vlern e shtuar sht burimi kryesor i t hyrave tatimore. sht evidente se kto vende i rregullojn dhe i prshtatin elementet e tatimit mbi vlern e shtuar sipas rrethanave t prgjithshm shoqrore, politike dhe ekonomike t tyre dhe kushteve e premisave ekzistuese n kto vende, pr t arritur dy objektiva:
Prof. Dr. Dautbashiq Ismet, Financat dhe e drejta financiare, botimi VII i zgjeruar, EDITIO IURISTICA, Sarajev 2004, f. 125
7

50

1. afrimin me integrimet ekzistuese, duke krijuar parakushte pr antarsim formal n to, prkatsisht hyrjen ne integrimet ekonomike (n rastin e disa vendeve tjera q i kan plotsuar edhe t gjitha kushtet tjera); 2. ruajtjen dhe krijimin e marrdhnieve t brendshme shoqrore, politike dhe ekonomike, t cilat u prgjigjen m s miri rrethanave aktuale dhe premisave pr t ardhmen; Format e mundshme t tatimit mbi vlern e shtuar dallojn varsisht prej trajtimit tatimor t furnizimeve kapitale, pra marrdhnieve t tatimit mbi vlern e shtuar ndaj t mirave kapitale q ndrmarrsi i siguron pr kryerjen e veprimtaris s tij. N kt pikpamje dallohen tri forma themelore (t mundshme t Tatimit mbi Vlern e Shtuar (TVSH): TVSH n prodhim TVSH n t ardhura dhe TVSH n shpenzime N Bosnj e Hercegovin aplikohet TVSH-ja n shpenzime, prandaj ksaj forme do ti kushtojm m shum rndsi, derisa format tjera do ti shpjegojm ashtu q t nxjerrim bazn tatimore.

1. 4. 1. TVSH n prodhim Baza tatimore e TVSH-s n prodhim: TVSH = GDP=SHP + IN + A8. 1. 4. 2. TVSH n t ardhura Baza tatimore e TVSH-s n t ardhura: TVSH = GDP-A= (SHP+IN) A ose Baza tatimore e TVSH-s n t ardhura: TVSH = NDP=SHP+IN
8

GDP - t ardhurat nacionale bruto SHP shpenzimet personale IN investimet neto A amortizimi (n praktik nuk zbatohet kjo form) NDP= t ardhurat nacionale neto

51

TVSH n shpenzime heq nga baza e tatimimit vlern prgjithshme t investimeve kapitale (prve zbritjes s shum pr blerjen e lnds s par), nse kto investime kapitale (mjete themelore) jan bler, prandaj merren investimet bruto. Pr dallim nga TVSH-s n prodhim dhe TVSH-s n t ardhura, baza tatimore e TVSH-s n shpenzime sht: TVSH n shpenzime: TVSH-a = GDP- IN-A = SHP Pra, baza tatimore e TVSH-s n shpenzime i prgjigjet shpenzimeve t prgjithshme personale, gj q paraqet edhe orientimin e sistemit tatimor modern. Furnizimi me mjete (investime) kapitale nuk tatimohet, kshtu q TVSH n shpenzime ndikon pozitivisht n aktivitetin ekonomik, si nga pozicioni i ndrmarrsit (obliguesit tatimor) ashtu edhe nga pozicioni i ekonomis s prgjithshme t nj vendi. 1. 4. 3. Metodat e grumbullimit (llogaritjes) s TVSH-s Llogaritja e baz tatimore t TVSH-s mund t bhet me ndihmn e dfisa metodave t ndryshme. N literatur zakonisht prmenden tri metoda: 1. metoda e zbritjes (direct substration method), 2. metoda e mbledhjes (addition method), 3. metoda kreditore (tax credit method) ose metoda e mledhjes indirekte (indirect substration method). N Bosnj e Hercegovin, sikur edhe n shumicn e vendeve ku apliohet ku sistem i tatimit shfrytzohet metoda kreditore e llogaritjes s TVSH-s. Dy metodat paraprake (e zbritjes dhe e mbledhjes) jan t zbatueshme teorikisht, por, pr shkak t mangsive t prbashkta nuk zbatohen n praktik. Pr kt arsye praktika sht prcaktuar pr metodn kreditore. Llogaritja e TVSH-s sipas metods kreditore ose metods s mbledhjes idirekte (lax credit method or indirect substration method) bhet ashtu q obliguesi tatimor TVSH-n e paguar n inputet e tij e zbret nga TVSH-ja t ciln e llogarit n shitjen e tij (output), kshtu q pr pag i mbetet vetm ndryshimi midis tatimit q ai e ka llogaritur n shitjet e tij dhe tatimit t cilin ua ka paguar furnitorve pr furnizim (natyrisht, me kt rast mund t bhet edhe parapagimi i tatimit, n qoft se tatimi hyrs sht m i ult se sa tatimi dals n periudhn e caktuar llogaritare). Pra, obligimi tatimor i shkalls tatimore t TVSH-s (S), sipas metods kreditore t llogaritjes, sht:

52

OBLIGIMI TVSH = S (output) - S (input) = OBLIGIMI TATIMOR Me zbatimin e ksaj metode vlera e shtuar, n t vrtet nuk llogaritet fare, sepse shkalla tatimore (S) gjithmon zbatohet n vlern e plot (jo vetm n vlern e shtuar), t vlers si t inputeve ashtu edhe t outputeve (me kt rast sht e rndsishme q vet TVSH-ja t mos kalkulohet kurr sipas ktyre vlerave), derisa obligimi tatimor prfundimtar i do obliguesi tatimor (secilit pjesmarrs n t gjitha fazat e qarkullimit t mallrave dhe t shrbimeve) prcaktohet n mnyr t trthort, si ndryshim i TVSH-s s prgjithshme t outputeve dhe tatimit t prgjithshm t paguar, i cili gjendet n faturat e t gjith furnitorve (me kusht q furnitort t jen obligues tatimor). N kuptimin praktik, kjo form e llogaritjes s TVSH-s sht m e thjeshta9. Ktu shihet qart nj prej fakteve m urgjent t TVSH-s. Ky sht mekanizmi i vetkontrollit, ku secili obligues tatimor mund t heq nj pjes t tatimit q sht llogaritur dhe sht regjistruar n fatur nga furnitori, i cili duhet t jet gjithashtu obligues tatimor. Kjo sht qensore pr do pjesmarrs n qarkullim, sepse nse nj pjesmarrs i shmanget obligimit t tij, pjesmarrsi pas tij nuk do t ket t drejtn e kthimit t pjess s tatimit ose t pagess s shums s plot, gj q nuk sht n interesin e askujt. Metoda kreditore e llogaritjes s TVSH-s aplikohet gati n t gjitha vendet q e kan futur kt tatim n sistemet e tyre tatimore. Arsyet pr aplikimin e gjer t metods kreditore t llogaritjes s obligimeve t TVSH-s jan: sipas metods kreditore, obligimi tatimor caktohet me rastin e do transaksioni, kurse secili transaksion e ka faturn e vet si dokument i shkruar, kshtu q llogaritja bhet dokument ky pr obligimin tatimor; llogaritja me metodn kreditore siguron kontrollin m t mir pr llogaritjen dhe pagesn e tatimit; metoda kreditore, si mekanizm vetrregullues, ul dukshm evazionin fiskal; metoda kreditore mundson zbatimin e TVSH-s edhe n rast t aplikimit t shkalls tatimore diferenciale; metoda kreditore sht metoda m e thjesht dhe m efikase pr llogaritjen e TVSH-s. Aplikimi i metods kreditore t llogaritjes s TVSH-s duhet t shnohet gjithmon n fatura. Vetm faturat n t cilat pasqyrohet llogaritja e TVSH-ja shrbejn si dshmi t dokumentuara pr zbritjen e tatimit t paragjykuar. Pr kt arsye, metoda kreditore e llogaritjes s TVSH-s quhet edhe faturim ose metod e
9

Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-n, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajev 2005, f. 20,21

53

llogaritjes. Obligimit tatimor TVSH neto parqet ndryshimin midis shums s prgjithshme t TVSH-s s regjistruar n t gjitha faturat e shitjes dhe n t gjitha faturat e blerjes10. 1. 4. 4. Parimet e tatimimit N mnyr gjenerale, tatimimi i mallrave dhe shrbimeve sipas sistemit t TVSH-s bhet sipas parimit q qarkullimi i prgjithshm i brendshm i mallrave dhe shrbimeve paraqet bazn e tatimimit. Por, ky parim i tatimimit nuk vlen gjat tatimimit t mallrave dhe shrbimeve t cilat jan lnd e kmbimit ndrkombtar. N kmbimin ndrkombtar t mallrave dhe shrbimeve tatimimi mund t bhet sipas: 1. parimit t prejardhjes dhe 2. parimit t destinacionit. Sipas parimit t prejardhjes tatimohen t gjitha mallrat q jan prodhuar n nj vend, pa marr parasysh se shpenzohen n at vend apo eksportohen n ndonj vend tjetr. N Bosnj e Hercegovin, pr tatimimin e qarkullimit ndrkombtar aplikohet parimi i destinacionit. Sipas parimit t destinacionit, mallrat dhe shrbimet tatimohetn aty ku konsumohen, pavarsisht se a jan prodhuar n at vend apo jan importuar. Pr kt arsye, parimi i destinacionit quhet edhe parim i vendit t konsumit. Ky parim llogarit se eksporti gjithmon lirohet nga pagesa e TVSH-s, ndrsa importi i mallrave dhe shrbimeve, si rregull, duhet t tatimohet. Me zbatimin e parimit t destinacionit gjat llogaritjes s TVSH-s, prodhimet vendore dhe t importuara kan tretman t barabart tatimor n tregun e brendshm11. Duhet t theksohet se parimi i destinacionit zbatohet m me konsekuenc gjat tatimimit t mallrave, ndrsa pr tatimimin e shrbimeve n kmbimin ndrkombtar zbatohet kryesisht parimi i prejardhjes (parimi i vendit t kryesit t shrbimeve) dhe jo parimi i shfrytzimit t shrbimeve. 1. 4. 5. Shkallt tatimore Numri dhe lartsia e shkalls tatimore varet shum nga politika ekonomike e nj vendi, si pr arsye fiskale ashtu edhe pr arsye shoqrore e politike. Lartsia mesatare e shkalls tatimore t nj vendi, si edhe numri i shkallve tatimore dhe i lirimeve nga TVSH-ja caktohen n baz t objektivave q synon t'i arrij nj vend,
10 11

Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-n, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajev 2005, f. 21 Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-n, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajev 2005, f. 12

54

nprmjet sistemit t tatimit mbi vlern e shtuar. N Bosnj e Hercegovin zbatohet nj shkall unike e TVSH-s (17%). Shkalla unike e TVSH-s sht aplikuar pr shkak se zbatimi i saj sht shum m i thjesht n fazn fillestare t aplikimit t sistemit t tatimit mbi vlern e shtuar, shpenzimet e pagess jan m t ulta, kurse administrata e nevojshme pr llogaritjen dhe grumbullimin e tatimit sht m e vogl. Kto jan arsyet q Parlamenti i Bosnjs e Hercegovins sht prcaktuar pr aplikimin e shkalls unike tatimore t llogaritjes s TVSH-s. Por, aplikimi i ksaj shkalle nuk ka qen i leht. Shumica e partive politike ka krkuar miratimin e m shum shkallve tatimore. Ato kan prdorur si argument shkalln e lart t varfris, e cila rritet edhe m shum me aplikimin e shkalls unike t tatimimit (sipas ksaj shkalle tatimohen si artikujt e konsumit t prditshm ashtu edhe nallrat luksoze), si edhe tatimimin e librit (q shkatrron veprimtarin botuese) dhe shum arsye t tjera. Kundrshtart e shkalls unike t tatimimit nuk e kan kuptuar se shkallt diferenciale (ata i kan propozuar tri shkall) e komplikojn shum sistemin e TVSH-s, kshtu q shteti, n fillim t aplikimit t TVSH-s, nuk do t mund t prballonte sprovat. Por, kjo nuk do t thot se, n Bosnj e Hercegovin, nuk do t aplikohen m von shkalla diferenciale. Shum vende n tranzicion, me rastin e futjes s TVSH-s jan prcaktuar pr nj shkall tatimore. Prej 20 vendeve n tranzicion q e kan aplikuar TVSH-n n vitet 19992 1994, 13 vende jan prcaktuar nj shkall tatimore, 6 vende jan prcaktuar pr dy shkall tatimore (e prgjithshme dhe e ult), ndrsa pr tri shkall tatimore (e prgjithshme, e ult dhe zero) sht parcaktuar vetm Kazastani, por m von edhe ky vend e ka hequr shkalln zero t tatimit n qarkullimin e brendshm. Kt e dshmon fakti se Kroacia, e cila ka pasur shum m tepr koh se Bosna e Hercegovina q t prgatitet pr aplikimin e TVSH-s, sht prcaktuar pr aplikimin e shkalls unike t TVSH-s (22%). N fazn e par t aplikimit t TVSH-s, n Bosnj e Hercegovin zbatohet shkalla unike prej 17%, ndrsa mallrat q eksportohen jan t liruara nga TVSH-ja. 2. Tiparet themelore t TVSH-s n Bosnj e Hercegovin Gjat caktimit t Tatimit mbi Vlern e Shtuar n Bosnj e Hercegovin aplikohen: METODA E TATIMIT N SHPENZIME, METODA KREDITORE E GRUMBULLIMIT T TATIMIT, BAZA TATIMORE CAKTOHET SIPAS PARIMIT T DESTINACIONIT, ME NJE SHKALL UNIKE TATIMORE PREJ 17 %

55

Me zbatimin e tatimimit n shpenzime, TVSH n BeH zvendson tatimin n qarkullimin e prodhimeve dhe shrbimeve. TVSH, sikur edhe tatimi n qarkullim, sht tatim i prgjithshm dhe i trthort n shpenzime, i cili (pr dallim nga tatimi n qarkullim), n parim, llogaritet dhe paguhet me porosin e mallrave dhe ofrimin e shrbimeve n t gjitha fazat e prodhimit dhe qarkullimit t mallracve dhe shrbimeve12. Pra TVSH sht tatim n shpenzime (i forms shpenzuese), sepse prkundr tekniks specifike t llogaritjes dhe pagess s tatimit n disa faza paraprake, gjithmon barra bie n konsumatorin e fundit. Metoda e tatimimit t shpenzimeve (METODA KREDITORE) n fakt sht metod e e tatimimit t shpenzimeve. Obliguesit tatimor, n njrn an, e paguajn tatimin me rastin e blerjes s inputeve t tyre (tatimi hyrs q prfshihet n faturat e furnitorit), kurse, n ann tjetr, tatimi llogaritet dhe paguhet me rastin e shitjes s autuputeve (tatimi i daljes). Ndryshimi midis tatimit hyrs dhe tatimit dals, n periudhn e caktuar tatimore, paraqet lartsin e obligimeve tatimore, t ciln obliguesit tatimor jan t obliguar ta paguajn n llogarit prkatse t t hyrave publike. N llogaritjen e TVSH-s nuk hyn kalkulimi i shpenzimeve, kshtu q ngarkesa tatimore bartet gradualisht n seciln faz t prodhimit dhe qarkullimit, kurse n fund, bartet n konsumatorin e fundit, i cili e paguan TVSH-n bashk m mimin e mallrave dhe shrbimeve. PARIMI I DESTINACIONIT thot se nga tatimi mund t lirohen n trsi ato mallra dhe shrbime konsumi i t cilave bhet n nj juridiksion tjetr tatimor. Kjo do t thot se konsumi i mallrave dhe shrbimeve q jan porositur n territorin e nj juridiksioni tjetr tatimor nuk sht lnd e tatimimit. Ndrmarrsit q i nxjerrin jasht juridiksionit tatimor t vendit mallrat dhe shrbimet e tyre kan t drejt kthimi t tatimit t trsishm, t paguar n fazat paraprake t prodhimit dhe qarkullimit. Kjo do t thot se me rastin e nxjerrjes s mallrave dhe shrbimeve n nj juridiksion tjetr tatimor vlen shkalla tatimore nult e TVSH-s, q do t thot lirim tatimor me t drejt kthimi t tatimit hyrs. Kjo shkall tatimore ka t bj me EKSPORTIN. Edhe karakteristika e tret e TVSH-s buron drejtprdrejt nga vet mnyra e tatimimit, e cila sht prcaktuar me kt sistem tatimor. Pr dallim nga t gjitha format tjera t tatimimit te t cilat kthimi i tatimit sht prjashtim dhe pasoj e gabimit (gabimit t obliguesit ose t administrats), kthimi i tatimit n rastin e TVSH-s prbn karakteristikn e tij sistematike. Kjo do t thot se shuma e prgjithshme e TVSH-s s grumbulluar nuk paraqet t hyrat e trsishme t buxhetit, pasi nj pjes e ksaj shume sht tatimi hyrs, pr t cilin obliguesit kan
12

Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-n, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajev 2005, f. 26

56

t drejt kthimi. Lidhur me kt duhet t theksohet se nga aftsia e autoriteteve tatimore q t administrojn tatimin e TVSH-s (para s gjithash gjithmon kan mjete t mjaftueshme q t paguajn t gjitha krkesat e qndrueshme pr kthim) dhe efikasitetit t tyre n administrimin e krkesave pr kthimin e TVSH-s, varet edhe efikasiteti dhe suksesi i sistemit t tatimimit. Kjo shprehet sidomos n fazn fillestare t zbatimit t sistemit t TVSH-s, kur dalin n shesh prparsit fillestare t TVSH-s n raport me tatimin n qarkullim. Pr t'iu prgjigjur ktij obligimi, autoritetet tatimore, ndr t tjera, duhet t prballen me proporcionin, sepse t ardhurat e TVSH-s shfrytzohen pr mbulimin e shpenzimeve buxhetore. Pr kt arsye, rekomandohet q (s paku n vitet e para t aplikimit t TVSH-s) edhe formalisht t caktohet proporcioni n t cilin t ardhurat bruto t TVSH-s jan n dispozicion t shpenzimeve rrjedhse buxhetore. Gjithashtu, administrata tatimore duhet t jet e prgatitur q n afatin e caktuar me ligj t bhen t gjitha kontrollet dhe obliguesve t'u lshohet me koh vendimi pr kthimin e tatimit.13 2. 1. Krahasime t sistemit t TVSH-s dhe sistemit t tatimit n qarkullim Tatimi mbi Vlern e Shtuar (TVSH) sht variant i ri i tatimit n qarkullim. Si thot vet titulli i tij, TVSH sht tatim n vlern e cila shtohet n ndonjrn prej fazave n vijim, nga prodhuesi, nga shitsi me shumic ose ndonjrn nga fazat e ardhshme. Kjo do t thot se tatimohet vetm ajo vler e cila i sht shtuar prodhimit t caktuar. M von do t ket m shum shpjegim mbi vet mnyrn e tatimimit, por, para ksaj, do t ndalemi ne vet sistemin e TVSH-s dhe n dallimet e tij n raport me tatimin n qarkullim, i cili aplikohet aktualisht n Bosnj e Hercegovin. Sistemi i TVSH-s thuhet se sht sistemi m bashkkohor i pagess dhe llogaritjes s tatimeve q ekzistojn aktualisht. Sistemi i Tatimit mbi Vlern e Shtuar sht: tatim n qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve, tatim gjithfazor n qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve, q do t thot se llogaritet dhe paguhet n t gjitha fazat, tatim neto gjithfazor n qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve, sepse tatimon pjes-pjes vlerat e shtuara, tatim n shpenzime neto gjithfazor n qarkullim, q do t thot se e ngarkon konsumatorin e fundit, Dallimet e TVSH-s n raport me tatimin ne qarkullim jan:
13

Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-n, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajev 2005, f. 28

57

Si rregull, tatimi n qarkullim llogaritet dhe paguhet VETM n fazn e shitjes s prodhimit konsumatorit t fundit (q do t thot se sht njfazor), ndrsa TVSH-ja sht tatim gjithfazor (llogaritet dhe paguhet n t gjitha fazat e lvizjes s prodhimit, prej prodhuesit deri t konsumatori i fundit). Tatimi n qarkullim paguhet n fund t ciklit, kur prodhimi arrin te konsumatori i fundit dhe e ngarkon vetm shitsin e fundit, ndrsa TVSh paguhet prpara dhe i ngarkon n mnyr t barabart t gjith pjesmarrsit n qarkullim. Tatimi n qarkullim sht tatim kumulativ, q do t thot se nj prodhim mund t ngarkohet me m shum tatime t fshehura n mim (kjo sht e ashtuquajtura mnyr kaskaduese e tatimimit q pr blersin sht shpenzim), ndrsa TVSH e shkarkon konsumatorin e fundit nga llogaritka kumulative dhe blersi sht n pozit m t mir, sepse TVSH-ja sht tatim neutral pr ndrmarrsin. Te tatimi n qarkullim kan ekzistuar DEKLARATAT pr lirime tatimore, t cilat kan krijuar hapsir pr hapjen e ndrmarrjeve fiktive, t cilat e kan marr prsipr obligimin pr pagimin e tatimit, n baz t deklarats, por kt obligim nuk e kan prmbushur kurr, kshtu q e kan dmtuar shum buxhetin shtetror dhe, natyrisht, konsumatorin e fundit, i cili e ka paguar kt tatim n trsi. N sistemin e TVSH-s nuk pranohet DEKLARATA, por t gjith obliguesit, prve atyre q nuk jan t obliguar (m posht do t flasim pr kt kategori), gj q bn q ndrmarrjet fiktive t humbin rolin e tyre, s paku n kt faz, kurse shteti dhe konsumatori i fundit jan n pozit shum m t mir. N sistemin e TVSH-s kan tretman t njjt tatimor mallrat dhe shrbimet, ndrsa te sistemi i tatimit n qarkullim, praktikisht, shrbimet tatimohen shumfish. TVSH ka paraqitje t tjera tatimore dhe teknika t reja t kontrollit.

Prparsit e TVSH-s n raport me tatimin n qarkullim jan: prfshirja m e madhe potenciale e transaksioneve tatimore, aftsia q n mnyr automatike t dallohen mallrat prodhuese nga mallra konsumuese, lirimi i plot i eksportit nga tatimi n shpenzime, prparsit administrative gjat grumbullimit t tatimit.

2. 2. Karakteristikat e TVSH-s TVSH i ka kto karakteristika:

58

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Llogaritja e TVSH-s sht neutrale pr obliguesin tatimor. Me tatimin q ua paguan furnitorve, obliguesi tatimor lirohet nga obligimi i tij tatimor. N kt mnyr, ndrmarrsit kan mundsi t barabarta konkurrenc n treg, pasi askush nuk ka kurrfar prparsish. Me prcaktimin e vlers s shtuar, si baz pr tatimim, eliminohen t metat dhe paqartsit e mdha t sistemit tatimor aktual (tatimet n qarkullim, prodhim e shrbime), i cili ka efekt kumulativ. Ky efekt evitohet me refuzimin e tatimit t paragjykuar (tatimit q prfshihet n mimin e furnizimit) t mallrave apo shrbimeve; Sistemi i TVSH-s duhet t shpie n interesimin e t gjitha pjesmarrsve n qarkullimin e mallrave dhe shrbimeve. do obligues tatimor ka interes t marr dhe t jap fatura pr qarkullimin e br, pr t prfituar nga lirimin ose zbritja e TVSH-s, gjegjsisht tatimit t paragjykuar (pjes e TVSH-s q paguhet n fazn paraprake); Obligues tatimor t TVSH-s jan t gjith ata q, sipas ligjit, duhet t jen obligues, pastaj ata q nuk sht e thn t jen po mund t jen si edhe ata q do t dshironin t jen, sepse me sistemin e TVSH-s obliguesi sht i privilegjuar; T drejt zbritjeje t TVSH-s kan vetm obliguesit tatimor. Kjo do t thot se t gjith ata q jan regjistruar n sistemin tatimor si obligues q paguajn dhe llogarisin TVSH-n kan mundsin t refuzojn tatimin e paragjykuar dhe, ka sht m e rndsishmja, kan mundsin q ta kthejn nj pjes t tatimit q e kan paguar n forma parapagimi ose mund ta shfrytzojn ata si akontacion t tatimit. Ata q nuk jan n sistemin e TVSH-s trajtohen si konsumator t fundit, q do t thot se n mimin e prodhimeve q i blejn prfshihet TVSH-ja, por nuk mund ta refuzojn tatimin e paragjykuar as t krkojn t'u kthehet, kshtu q at tatim ata duhet ta llogarisin si shpenzim; TVSH stimulon eksportin, sepse, sipas ligjit mbi TVSH-n, ky tatim nuk paguhet pr mallra e shrbime q eksportohen, gj q ndikon n prmirsimin e pozits s eksportuesit, por edhe l hapsir t mjaftueshme pr malverzime t ndryshme; Sistemi i TVSH-s sht zinxhir i obliguesve tatimor, q do t thot se ata jan t lidhur ndrmjet tyre, pasi secili prej tyre paguan pjesn e vet t tatimit dhe mund t refuzoj tatimin e paragjykuar, i cili sht paguar nga nj obligues tjetr. Pra, ky sht fakti kryesor i sistemit t TVSH-s - parimi i vetkontrollit, sepse secili obligues tatimor mund t verifikoj nse obliguese e ka paguar TVSH-n para tij. Kt e bn nprmjet faturs, sepse nse obliguesi para tij nuk e ka paguar TVSH-n, ather tatimin do t jet i detyruar ta paguaj vet, gj q nuk sht n interesin e tij. Kjo i mundson afaristve q t bjn planifikimin e aktivitetit t tyre afarist, t din se me knd afarojn, t verifikojn aftsin tatimore t furnizuesve ose blersve t tyre dhe q t

59

afarojn n mnyr t ndershme e m marrdhnie korrekte; N sistemin e TVSH-s, pr shkak t zbatimit me konsekuenc t parimit t destinacionit, zvoglohen dukshm rastet e tatimit t dyfisht si dhe rastet e lirimit t dyfisht t transaksioneve n qarkullimin ndrkombtar; 8. Sistemi i TVSH-s ka teknik efikase t pagess, sepse nuk ka arka t pagess. Pra, TVSH-ja paguhet prpara. 7.

Skema e funksionimit t Tatimit n Qarkullim (tq)

paraja
Fabrika e tekstilit

paraja
Fabrika e kmishave

paraja
Shitja me shumic

paraja
Shitja me pakic

malli

malli 8. 000

malli

malli

Konsumatori i fundit

Vlera e mallit = 5.000 pq = 0 pagesa = 0 Gjithsej pq = 2040

10. 000 pq = 0 pagesa = 0

12.000 pq = 12.000 x 17% = 2.040 pagesa = 12.00 x 17%=2.040

pq = 0 pagesa = 0

Skema e funksionimit t TVSH-s

paraja
Fabrika e tekstilit

paraja
Fabrika e kmishave

paraja
Shitja me shumic

paraja
Shitja me pakic

malli

malli 5.000

malli

malli

Konsumatori i fundit

Vlera e mallit

8. 000

10.000

12.000

TVSH=5.000x17% =850 8.000x17%=1.360 10.000 x17%=1.700 12.000 x17%=2.040 Pagesa = 850 1360-850=510 1700-1360=340 2040-1700=340 Gjithsej TVSH = 850+510+340+340=2040

60

Kto jan disa prej karakteristikave, por, pa dyshim, ka edhe t tjera. Ato do t shfaqen kur sistemi t jetsohet n praktik dhe t tregoj aftsin e tij vepruese.

2. 3. Mangsit e TVSH-s Midis mangsive t TVSH-s duhet t prmenden: shtimi i administrimit dhe shpenzimet e obliguesve tatimor; regresiviteti m i shprehur, potenciali inflator relativisht m i shprehur; problemi i ndarjes n nivel subcenral.

1) 2) 3) 4)

1. Sistemi i TVSH-s paevitueshm krkon shtimin e administrimit dhe rritjen e shpenzimeve t obliguesve tatimor lidhur me prllogaritjen dhe pagesn e tatimit, n raport me sistemin njfazor t tatimit n qarkullim me pakic. Kjo sht pasoj e faktit se me sistemin e TVSH-s konsiderohen obligues tatimor pothuaj t gjith ndrmarrsit (prve atyre t vegjlve, vllimi i qarkullimit t t cilve mundson q t mbeten jasht sistemit), kshtu q numri i obliguesve tatimor sipas sistemit t TVSH-s sht shum m i madh se sa n sistemin e tatimit n qarkullim. Pr dallim nga sistemi i tatimit n qarkullim (n t cilin llogaritja dhe pagesa e tatimit fokusohet n shitjen me pakic), obligues t llogaritjes, evidentimit dhe pagess s TVSH-s bhen edhe prodhuesit, importuesit, tregtart me shumic, etj. T gjith kta jan t obliguar q, n shpenzime t veta, t mbajn evidenca t kontabilitetit dhe evidenca t tjera pr nevoja tatimore dhe t angazhojn personel shtes pr llogaritjen dhe pagesn e TVSH-s, pr mbajtjen dhe arkivimin e dokumenteve t parashikuara, si edhe pr llogaritjen, paraqitjen dhe pagesn e obligimeve tatimore, administrimin e t drejtave n kthimin e tatimin, etj. 2. Pa dyshim, mangsi e TVSH-s sht edhe regresiviteti i tij, i cili sht pasoj e drejtprdrejt e numrit m t vogl t shkallve tatimore n raport me tatimin n qarkullim, sidomos n situatat kur aplikohet TVSH me shkall unike t tatimimit. Kjo mangsi mund t zgjidhet pjesrisht me tatimimin e prodhimeve specifike me akciza (tatime te veanta, shpenzime). 3. Futja e TVSH-s krkon kujdes t madh edhe pr shkak t mundsis s rritjes s mimeve (n shum raste kjo sht edhe e paevitueshme). Me kt rast, prve motiveve racionale, duhet t merren parasysh edhe motivet psikologjike dhe motivet e arsyet e ndryshme joracionale, sidomos n qoft se

61

obliguesit tatimor nuk jan t prgatitur mjaft dhe me koh q t njihen me tiparet e TVSh-s dhe me pasojat e zbatimit t tij. 4. Natyra e TVSH-s krkon futjen, aplikimin dhe administrimin e tij unik n nivelin m t lart t pushtetit. N shtete t komplikuara, si sht BeH kjo shpie pashmangshm n probleme q lidhen me shprndarjen adekuate e t drejt t tatimit t grumbulluar n nivele m t ulta t pushtetit: entitete, kantone dhe komuna. T gjitha mangsit e sistemit t TVSH-s jan t tolerueshme n krahasim me prparsit q i ka ky sistem. N fazn fillestare t zbatimit t sistemit t TVSH-s mund t pritet nj numr i caktuar problemesh, por ky sistem sht i paevitueshm dhe, si i till, duhet t mbshtetet deri n fund, sepse vetm n kt mnyr sht e mundur mbijetesa n garn tregtare bashkkohore. 3. DIREKTIVA E GJASHT Evolucioni i proceseve integruese n hapsirn e vendeve t Bashkimit Evropian, n fakt, paraqet evolucionin e TVSH-s n Evrop. Format e komplikuara, jo efikase dhe t shumllojshme t tatimit n qarkullim, t cilat jan zbatuar pas Lufts s Dyt Botrore n vendet e Evrops perndimore, kan qen penges pr integrimin e synuar. TVSH-ja ka qen zgjidhje logjike e ktyre vendeve, prandaj zbatimi i ktij sistemi ka qen nj prej parakushteve themelore pr antarsimin e vendeve t reja n BE. Me vendosjen e tregut t prbashkt, vendet nnshkruese t Marrveshjes s Bashksis Ekonomike Evropiane (BEE) kan synuar avancimin e zhvillimit ekonomik, shpejtimin e ngritjes s standardit jetsor dhe zhvillimin e marrdhnieve t ngushta midis vendeve antar t bashksis. Me qllim t harmonizimit t sistemit t tatimit t trthort n BE jan dhn nj sr rekomandimesh, m e rndsishmja prej t cilave sht Rekomandimi (direktiva) e Gjasht, e rndsishme pr TVSH-n. sht krejtsisht e sigurt se miratimi dhe prsosja e TVSH-s n vendet antare t BE-s shnon nj prej inovacioneve m t rndsishme n fushn e tatimimit n gjysmn e dyt t shekullit XX. Njkohsisht, t ballafaquara me ndikimet ekonomike dhe politike t BE-s n Evrop, n dekadat e fundit, gati t gjitha vendet n tranzicion kan studiuar efikasitetin dhe neutralitetin e TVSH-s dhe kan vendosur t reformojn sistemet e tyre tatimore n drejtim t aplikimit t sistemit t TVSH-s.

62

Pr kt arsye, mund t thuhet se trendi botror i prvetsimit t TVSH-s sht n fazn prfundimtare. Ktij trendi i bashkohet edhe BeH. Pr kto arsye, sht me interes t krahasohet TVSH n BeH me rregullativn prkatse t BE-s dhe t konstatohet se n far mase zbatohet kjo rregullativ me ligjin e BeH.

3. 1. Analiza e krkesave t Direktivs s Gjasht 3. 1. 1. Tatimimi i transaksioneve Sipas Direktivs s Gjasht (Nenet e deri 7), transaksione q tatimohen jan shitja e mallrave, ofrimi i shrbimeve dhe eksportimi i mallrave. Shitja do t thot transferim i prons s prekshme n dispozicion, duke prfshir edhe energjin elektrike, gazin, ngrohjen, ftohjen, etj. Transaksion q tatimohet konsiderohet edhe shfrytzimi dhe marrja e pasuris afariste pr qllime private. sht e lejueshme q vendet antare t BE-s t prfshihen edhe n transaksionet dhe transferimin e pasuris s paluajtshme, prfshir edhe transaksionet me tok. Ofrimi i shrbimeve definohet si rezidente, ndonse shrbime konsiderohen t gjitha transaksionet q nuk jan shit-blerje, por, gjithashtu, prfshijn edhe shfrytzimin e shrbimeve afariste pr qllime private. Import konsiderohet hyrja e t mirave n territorin e vendeve antare t BE. Ligji mbi TVSH-n i BeH i konsideron transaksione q tatimohen qarkullimin e t gjitha t mirave dhe shrbimeve q bhen me kompensim, shfrytzimin e prons afariste dhe shrbimeve t ndrmarrjeve pr qllime private, si edhe importin e t mirave. Shit-blerje e t mirave konsiderohen shit-blerja e energjis elektrike, gazit, ftohjes, ngrohjes, etj; shit-blera e objekteve te reja t paluajtshme, duke prfshir ndrtesat, banesat, hapsirat afariste, urat, rrugt, etj. Edhe Ligji i BeH i definon shrbimet si t gjitha t mirat tjera. Shihet qart se t dy dokumentet kan qndrime identike, kur bhet fjal pr transaksione q tatimohen. N t dy dokumentet shihet qart prpjekja pr prfshirjen e nj numri sa m t madh t prodhimeve dhe shrbimeve q tatimohen. Kshtu, n njrn an, zgjerohet baza tatimore (kshtu q sigurohet neutralitet m i madh tatimor), kurse n ann tjetr, me zbatimin e shkalls m t ult tatimore, shtohen t hyrat n buxhet. 3. 1. 2. Obliguesit tatimor dhe obligimet e tyre Direktiva e Gjasht e prcakton obliguesin tatimor si do person q kryen n mnyr t pavarur fardo aktiviteti ekonomik, pavarsisht nga vendi, qllimi dhe rezultati i veprimtaris (Neni 4). Aktivitete ekonomike jan t gjitha veprimtarit

63

prodhuese, tregtare dhe shrbyese, prfshir edhe xehetarin dhe bujqsin, si edhe veprimtarin e profesioneve t pavarura. Trupat e pushtetit shtetror, organet drejtuese dhe administratat lokale nuk jan obligues tatimor t TVSH-s, n qoft se kryejn pun t administrats shtetrore, organeve drejtuese dhe administratave lokale. Mirpo, n qoft se merren me veprimtari q u konkurrojn subjekteve afariste (si jan telekomunikacioni, transporti i udhtarve, furnizimi me uj, rrym, gaz, etj), edhe ato bhen obligues tatimor. Nga dispozitat e Direktivs s Gjasht q trajtojn shtjen e importit del se obligues tatimor sht do person q importon n territorin e vendit antar, prfshir edhe personin fizik. Kjo do t thot se n dispozitat mbi pagesn e TVSHs pr import pjesrisht humb karakteri i trthort i tatimit, sepse obligues tatimor bhen edhe personat fizik. Ligji mbi TVSH-n i BeH sht plotsisht n harmoni me Direktivn e Gjasht, kur bahet fjal pr obliguesit tatimor. Mnyra e definimit t obliguesit tatimor n t dy dokumentet tregon qart natyrn shumfazore t TVSH-s. 3. 1. 3. Vendi i tatimimit Vendi i tatimimit n rast t drgimit t t mirave rregullohet e Nenin 8 t Rekomandimit t Gjasht. Vendi i tatimimit sht vendi i drgimit t t mirave, me rast vend i drgimit konsiderohet vendi n t ciln sht gjendur e mira n momentin e drgimit. N qoft se e mira tashm sht drguar, vend i tatimimit konsiderohet vendi n t cilin sht gjendur e mira n momentin e fillimit t drgimit t saj. Pr t mira t ndrtuara dhe t vendosura vend i tatimimit konsiderohet vendi ku gjenden ato. Sipas Nenit 9 t Rekomandimit t Gjasht, vend i tatimimit t shrbimeve sht vendi i kryerjes s shrbimeve, kurse vend i kryerjes s shrbimeve konsiderohet selia e ndrmarrjes q i kryen shrbimet. N qoft se shrbimet i kryen njsia afariste, vend i kryerjes s shrbimeve konsiderohet vendi i selis s njsis afariste. Por, nga kjo dispozita e prgjithshme ka edhe disa prjashtime: Shrbimet lidhur me patundshmri, prfshir edhe qiradhnien e qiramarrjen, konsiderohen t kryera n vendin ku gjendet patundshmria. Vend i kryerjes s shrbimeve artistike, argtuese, sportive, arsimore e t tjera konsiderohet vendi ku kryhen kto shrbime. Shrbimet kshilldhnse (p.sh. avokatt), shrbimet e kontabilitetit, shrbimet e prpunimit t t dhnave, shrbimet bankare, shrbimet e sigurimit dhe resigurimit konsiderohen t kryera n vendin e shfrytzuesit t ktyre shrbimeve. Shrbimet e transportit konsiderohet t kryera n pikn fillestare t transportit. Parimi i prgjithshm i Rekomandimit t Gjasht (sikur edhe t Ligji mbi

64

TVSH-n n BeH) thot se vend i kryerjes s shrbimeve konsiderohet vendi ku gjendet selia e ofruesit t shrbimeve. Kjo dispozit, bashk me dispozitat mbi eksportin, q kan shkall tatimore nult, tatimon vetm eksportin e mallrave, por jo edhe t shrbimeve. Prej ksaj del se parimi themelor i tatimimit t shrbimeve, n fakt, sht parim i prejardhjes. Natyrisht, kjo dispozit sht zbutur paraprakisht, me prjashtimet e prmendura, prcakton vendin e kryerjes s shrbimeve sipas selis s blersit ose shfrytzuesit t shrbimeve. Prandaj, mund t pohohet se rezultati prfundimtar i ktyre dispozitave pr trsin e shrbimeve t prmendura sht rezultat i ngjashm me parimin e destinacionit. Kjo do t thot se, ndonse obligimi tatimor sipas parimit t prgjithshm buron ndaj selis s kryesit t shrbimeve (n vendin burimor), obligimi tatimor i shrbimeve t caktuara buron ndaj selis s shfrytzuesit t shrbimeve (shfrytzuesit t shrbimeve). Kjo do t thot se eksporti i ktyre shrbimeve n mnyr implicite tatimoret sipas shkalls tatimore nult. Kshtu sht parashikuar si n Rekomandimin e Gjasht ashtu edhe n Ligjin mbi TVSH-n n Bosnj e Hercegovin. 3. 1. 4. Shkallt tatimore dhe baza tatimore Sipas Direktivs s Gjasht, Neni 12, shkalla tatimore standarde e TVSH-s duhet t caktohet si prqindje e bazs tatimore dhe duhet t jet e barabart pr drgimin e t mirave dhe kryerjen e shrbimeve. I njjti nen parashikon edhe zbatimin e shkalls s prgjithshme t TVSHS-s ne vendet antare t BE-s, e cila duhet t jet s paku 15%. Rekomandimi i Gjasht lejon q, bashk me zbatimin e shkalls s prgjithshme t tatimimit n t mira t caktuara (t prmendura n Shtesn H t Rekomandimit) zbatohen nj ose dy shkall m t ulta, t cilat nuk mund t jen m t vogla se 5%. Vendet antare t BE-s kan t drejt prcaktojn lartsin e shkalls (shkallve) t tyre tatimore, por kjo duhet t jet n pajtim me parimin e prgjithshm mbi barazin e shkallve tatimore t t mirave, shrbimeve dhe importit. Por, mund t thuhet se me Rekomandimin e Gjasht (prve ktyre parimeve t prgjithshme mbi shkallt tatimore), n mnyr t trthort, futet edhe trsia e tret e shkallve tatimore, e ashtuquajtura shkall nult, e cila ka t bj me transaksionet ndrkombtare, prmjet t cils synohet ruajtja e parimit t destinacionit n tatimin e TVSH-s. Bosnja e Hercegovina, duke respektuar dispozitat e Rekomandimit t Gjasht, ka vendosur t aplikoj shkalln unike (t prgjithshme) t TVSH-s, n shum prej 17% dhe shkalln nult (e cila ka t bj me transaksionet ndrkombtare) pr eksportimin e t mirave nga Bosnja e Hercegovina.

65

Shkallt dhe pragu i TVSH-s n BE dhe n disa vende n tranzicion:

Vendi TVSH gjat importit Shkalla m e ult Shkalla e mesme Shkalla e dyt Shkalla e tret Mallrat VENDET ME NJ SHKALL Kroacia 22 Bullgaria Danimarka 10 Sllovakia 10.23 VENDET ME DY SHKALL Austria 8; 16; Belgjika 6; 14; 18; Qipro ekia Estonia Gjermania 5; 10; Hungaria Letonia Malta Shkalla shrbimet

22 20 25 19 10 6 5 5 5 7 12 9 5 Shkalla e zbritur 20 21 15 19 18 16 25 18 15 Standard 50 28.6 33.3 26.3 27.8 43.8 48 50 33.3 Masa

12.103 25.838 6.778 37.875

12.103 25.838 6.778 37.875

20.000 22.000 5.580 5.580 15.629 15.629 31.693 31.693 16.098 16.098 16.620 16.620 15.756 15.756 15.400 15.400 jo jo Pragu n Euro 4

Holanda Sllovenia Britania

4; 12; 8,5; 19; 10

6 8,5 5 8.0 2.1 4.0 4.3 4.0 5.0 3.0 7.0 5.0 9.0 4.0 6.0 5.1 4.8 4.5 6.0 9.0 2.1

19 20 17,5 17 5.5 8 13.5 10 9 6 12 12 11 7 12 8.6 8.5 8.7 7.8 17 5 22 19.6 18 21 20 18 15 22 19 18 16 25 19.4 19.3 19.6 18.9 25 15

31,6 42,5 28,6 77.3 28.1 44.4 64.3 50 50 40 54.5 63.2 61.1 43.8 48 44.4 44 44.2 41.4 68 33.3

jo 21,396 75,904 8.500 76.300 7.500 5.100 jo 29.242 10.000 2.205 jo 43.123 jo jo 22.756 22.083 23.428 20.588 76.300 2.205

jo 21,39 75,90 8.500 27.00 27.00 25.50 Jo 29.242 10.000 2.205 jo 43.12 jo jo 21.23 20.32 20.08 20.588 75.90 2.205

VENDET ME TRI SHKALL Finlanda 17 Franca 6,4;13,6;20;25; Greqia 6; 18; 36; Irlanda 5;16; 37; Italia 6; 12; 18; Letuania Luksemburgu 2;4; 8; Polonia Portugalia 8; 16; 30; Rumania Spanja 6 12; 33 Suedia 2.04;6;11.1;38; Gjithsej % % n euro Vendet e vjet-ra t BEs Vendet e reja t BE-s Maksimumi Minimumi

N muajin maj t vitit 2004 nuk ishte prfshir shkalla nult; Shkallt e uljes s tatimit nn 5% (super ulje) bjn prjashtim nga dispozitat e Rekomandimit t Gjasht q ulja e shkallve tatimore t jet s paku 5%..

66

Matja e uljes s shkalls tatimore dhe shkalls standarde; sht shfrytzuar kursi i dats 21.06. 2004.

3. 1. 5. Lirimet tatimore Rekomandimi i Gjasht merret me llojet e prjashtimeve n nenet 13, 14, 15, 16. dhe 28. N Nenin 13 definohen prjashtimet brenda territorit t vendeve antare t BE-s, ndrsa prjashtimet lidhur me tregtin ndrkombtare me vendet tjera antare. Prjashtimet brenda territorit t vendeve antare t BE-s jan ndar n dy grupe: prjashtimet e veprimtarive q jan me interes publik dhe prjashtimet tjera. N grupin e par prfshihet lirimi nga pagesa e TVSH-s pr disa veprimtari, si jan: shrbimet postare, mjeksore, sociale, arsimore dhe kulturore. N grupin e dyt t prjashtimit prfshihen (n kushte t caktuara) transaksionet e prmasave t gjera, si jan: shrbimet financiare, bankare, siguruese e resiguruese, qirat n tok dhe ndrtimtaria (me prjashtim t ndrtimeve t reja dhe toks bujqsore), si edhe lojrat e fatit. Ligji mbi TVSH-n n Bosnj e Hercegovin parashikon t njjtat prjashtime q jan prfshir edhe n Direktivn e Gjasht. Objektiv i Direktivs s Gjasht ka qen q n grupin e prjashtimeve t prfshihet nj numr sa m i vogl i veprimtarive. Kshtu, sa m i vogl q t jet grupi i prjashtimeve, aq m e lart do t jet shkalla e neutralitetit tatimor. Po kshtu, sa m i vogl q t jet grupi i prjashtimeve, aq m e gjer sht baza tatimore, prandaj edhe realizimi i t hyrave t caktuara mund t bhet edhe me shkall m t ult tatimore. 3. 1. 6. Procedurat e veanta t tatimimit Rekomandimi i Gjasht ofron procedura t veanta pr tatimin e ndrmarrsve t vegjl dhe prodhuesit bujqsor, pr agjencit e udhtarve, t mallrave t prdorura, t veprave artistike dhe antikiteteve, si edhe pr koleksionist (Nenet 24 deri 26). Ktu bhet fjal pr kto kategori t obliguesve tatimor nuk kan mundsi t japin fatura dhe ta mbajn kontabilitetin n pajtim me rekomandimin, pasi shpenzimet e tyre pr mbajtjen e kontabilitetit sigurisht do t ishin jo-proporcionale karshi obligimeve t tyre tatimore. Ligji mbi TVSH-n n BeH parashikon procedura t veanta t tatimimit pr ndrmarrs t vegjl, prodhues bujqsor dhe subjektet tjera afariste q prmenden n Rekomandimin e Gjasht. Prandaj, mund t thuhet se Ligji mbi TVSH-n n BeH e respekton plotsisht Rekomandimin e Gjasht, n kt pik.

67

3. 1. 7. Zbritja e tatimit t paragjykuar Sipas Rekomandimit t Gjasht, obliguesit tatimor mund ta zvoglojn shumn e obligimit t tyre tatimor q sht paguar pr blerjen e t mirave dhe shfrytzimin e shrbimeve, prkatsisht pr importimin e t mirave (Neni 17). Shuma e tatimit t paragjykuar caktohet sipas faturave t marra, ndrsa e drejta e zbritjes s tatimit t paragjykuar buron n momentin e lshimit t faturs. E drejta e zbritjes s tatimit t paragjykuar sht e kufizuar n t mallra dhe shrbime q shfrytzohen pr kryerjen e transaksioneve q tatimohen ose pr eksport. Me fjal t tjera, obliguesi tatimor nuk ka t drejt zbritjeje t tatimit t paragjykuar pr mallra dhe shrbime q shfrytzohen pr kryerjen e transaksioneve t liruara ose q shfrytzohen pr qllime jo afariste. Rekomandimi i Gjasht parashikon q tatimi i paragjykuar i paguar me rastin e investimeve dhe furnizimit me t mira kapitale mund t zbritet n trsi dhe momentalisht, pas marrjes s faturs (Neni 20). N kt mnyr realizohet karakteri shpenzues i TVSH-s. Pr t parandaluar profitin e paarsyeshm, gjegjsisht dmtimin e obliguesit tatimor, Rekomandimi parashikon korrigjimin e ksaj shume n periudhn pes-vjeare, e cila i prgjigjet periudhs s zakonshme t amortizimit. Sistemi i TVSH-s q zbatohet n BeH kryesisht i prmbahet ksaj dispozite t Rekomandimit t Gjasht. Zbritja e tatimit t paragjykuar bhet sipas dispozitave t rekomandimit, natyrisht sipas Ligjimit mbi TVSH-n ne BeH. Duke ditur se BeH tradicionalisht ka pasur lidhje t forta me vendet e BEs dhe faktin se zhvillimi dhe prparimi ekonomik i BeH do t thot deprtim n tregun e BE-s, nuk sht aspak befasuese q dispozitat e Ligjit mbi TVSH-n n BeH jan shum t harmonizuara me Rekomandimin e Gjasht.

4. SISTEMI I TVSH-s N BOSNJ DHE HERCEGOVIN 4. 1. Sistemi unik i TVSH-s n BeH Politika fiskale ka rndsi t madhe pr stabilitetin ekonomik t BeH. Bosnja dhe Hercogovina sht vend n tranzicion dhe, si i till, duhet t bj reforma t shumta t sistemit fiskal, sepse sistemi i deritashm ka qen joadekuat dhe jokompaktibil me sistemet e vendeve t BE-s. Kto reforma duhet t zbatohen n nivel t BeH. Reforma tatimore n BeH jan orientuar n forcimin e sovranitetit fiskal e financiar t shtetit. Fushat kryesore t reformave shkojn n drejtim t: - kalimi i sovranitetit fiskal nga entitetet te shteti, pr tatimet e trthorta;

68

dhnies s sovranitetit fiskal t shtetit pr financimin e institucioneve t prbashkta shtetrore dhe pr borxhin e jashtm; futjes dhe zbatimit t sistemit t TVSH-s n nivel shtetror, bashk me njsimin e drejtorive doganore n nivel t shtetit.

Reformat tatimore duhet t kontribuojn q BeH t bhet nj vend i ndrmarrsis, zhvillimi ekonomik i t cilit nuk do t varet nga ndihma ndrkombtare. Burim i rritjes s ardhshme ekonomike dhe shtimit t numrit t puntorve sht kryesisht forcimi i sektorit privat, pr ka sht e nevojshme q: - t krijohet nj hapsir unike ekonomike n nivel t BeH; - t forcohet stabilitetit makroekonomik; - t sigurohet klim e prshtatshme pr investime t vendit e t huaja; - t forcohet sektori financiar; - t shpejtohet procesi i privatizimit; - t sigurohet sundimi i ligjit; dhe - t sigurohen mekanizma efikas pr luftimin e korrupsionit dhe kriminalitetit. Rregullimi shtetror i BeH, e cila sht e ndar n dy entitete dhe n Distriktin e Brkos, ka kushtzuar q sovraniteti fiskal dhe financiar tu takoj entiteteve dhe Distriktit, gj q e ka vshtirsuar shum krijimin e hapsirs ekonomike unike. Pr kt arsye, shtrohet nevoja e reformimit t gjendjes aktuale dhe ndrtimit t nj sistemi unik fiskal dhe financiar, n nivel t shtetit t BeH, i cili do t mundsoj krijimin e nj tregu unik n BeH. Kshilli pr implementimin e paqes, n nivel t drejtorve politik (21.11.2002), i bn thirrje BeH q n mnyr urgjente t bj reforma ekonomike, duke prfshir edhe unifikimin e sistemit doganor n mnyr q t ndrpritet puna e dyfisht dhe futja e TVSH-s n nivel shtetror, si edhe q t thjeshtsohet dhe t bhet m efikas sistemi i tatimimit, gj q do t ndihmonte zvoglimin e trsishm t obligimeve tatimore. Pas ksaj prfaqsuesi i lart nxori vendimin pr krijimin e Komisionit pr politikn tatimore indirekte, n t ciln prmendn parimet e reforms n fushn e doganave dhe zbatimit t TVSH-s: - q t eliminohen t gjitha barrierat aktuale pr zhvillimin ekonomik t BeH, dhe q t nxiten investimet vendore dhe ndrkombtare; - q t prparoj stabilitetit makroekonomik; - q t krijohet nj sistem m efikas dhe m funksional i grumbullimit t t hyrave t trthorta;

69

q t sigurohet zbatimi me konsekuenc i ligjeve doganore n gjith territorin e BeH; q BeH t orientohet drejt integrimit n BE dhe antarsimit n TO, nprmjet krijimit t drejtoris unike t doganave dhe zbatimit t sistemit t TVSH-s n nivel t shtetit; q t sigurohet se t gjitha t hyrat e grumbulluara doganore dhe t TVSHs t jen t drguara n nivelin prkats t pushtetit.

TVSH-ja unike n nivel shtetror dhe drejtoria unike doganore dhe e TVSHs jan pajtim me parimin e efikasitetit dhe parimin e profesionalizmit. - drejtoria unike n nivel shtetror pr grumbullimin dhe shprndarjen e t hyrave t trthorta; - drejtori gjeneral i drejtoris, i zgjedhur n baz t kualifikimeve profesionale, sht prgjegjs pr zbatimin e politiks, afarizmin dhe prmbushjen e t gjitha detyrave ekzekutive; - shrbimi unik profesional, i krijuar ashtu q t sigurohet pun profesionale dhe efikase, i paraqet raporte drejtorit t prgjithshm dhe udhhiqet nga drejtori i prgjithshm; - Kshilli Drejtues miraton politikat tatimore prkatse, t cilat zbatohen nga drejtoria; - zbatimi i udhheqjes bashkkohore dhe futja e kontrollit intern efikas, n mnyr q t garantohet prgjegjsi.

4. 2. STABILITETI MAKROEKONOMIK T hyrat t cilat i grumbullon drejtoria mbahen n nj llogari t vetme. Kto t hyra i ndahen shtetit pr kto destinime: o financimin e puns s institucioneve t BeH, o financimin e obligimeve ndrkombtare t BeH, o financimin e shpenzimeve operative t drejtoris, n pajtim me buxhetin e miratuar. T hyrat tjera ndahen sipas nevojs, entiteteve dhe Distriktit t Brkos, sipas marrveshjes midis tyre. Drejtoria do t shfrytzoj mjetet nga llogaria unike, pr t shlyer t gjitha obligimet lidhur me tatimet e trthorta q i ka grumbulluar. Me 01.01.2004, n BeH ka hyr n fuqi Ligji mbi tatimimin indirekt. Me kt ligj sht parashikuar vendosja e themeleve institucionale dhe organizative t sistemit unik t tatimimit indirekt. Ky ligj mbshtet stabilitetit makroekonomik dhe fiskal t BeH (Federats s BeH, Republiks Serbe dhe Distriktit t Brkos).

70

Drejtoria pr Tatimim Indirekt (DTI) sht krijuar me integrimin e drejtoris federale t doganave dhe drejtoris doganore t Republiks serbe, n prbrje t s cils ka ekzistuar edhe shrbimi doganor i Distriktit t Brkos. Drejtoria pr Tatimimin Indirekt (DTI) sht organizat e pavarur drejtuese, e cila zbaton normat ligjore e t tjera mbi tatimimin indirekt, politikn e prcaktuar nga Kshilli Drejtues i DTI, si edhe pagesn e tatimit indirekt n territorin e BeH. Selia e DTI sht n Banjalluk. Krijimi i DTI sht nj hap prpara n drejtim t krijimit t hapsirs unike ekonomike n BeH dhe antarsimit t BeH n BE. Drejtoria sht e ngarkuar me kto tatime indirekte: - t hyrat nga importi dhe eksporti, - akciza, - tatimi mbi vlern e shtuar (TVSH). N skemn e mposhtme shihet se ekziston sektori i TVSH-s, i cili i ka kto prgjegjsi: - grumbullimin dhe administrimin e TVSH-s, - shrbimet ndaj obliguesve tatimor (prfshir edhe regjistrimin), - revizionin dhe kontrollin, - kontrollin e obliguesve t mdhenj, - prpunimin e paraqitjeve.

DREJTORIA PR TATIMIN IDIREKT N BeH

DREJTORI KABINETI I DREJTORIT NJSIA PR SHTJE JURIDIKE NJSIA PR KOMUNIKIM NJSIA PR REVIZIONIN INTERN

SEKTORI PR SHRBIME AFARISTE

SEKTORI DOGANOR

SEKTORI PR TEKNOLOGJI INFORMATIV E

SEKTORI PR ZBATIMIN DHE RESPEKTIMIN E DISPOZITAVE

SEKTORI I TVSH-s

DOGANORE TATIMORE

71

N kompetenc t DTI sht edhe nxjerrja e rregullores pr zbatimin e TVSH-s, si dhe prpunimi i formularit pr regjistrimin e obliguesve tatimor, formularit pr kthimin e tatimit dhe formularve tjer t nevojshm pr funksionimin e sistemit.

4. 2. 1. Grumbullimi dhe ndarja e t hyrave nga tatimet indirekte Grumbullimi dhe ndarja e t hyrave nga TVSH-ja n BeH bhet sipas dispozitave q e rregullojn grumbullimin dhe ndarjen e t gjitha t hyrave t tatimeve indirektet n BeH: takss importuese dhe eksportuese, akcizs dhe t gjitha tatimeve tjera n mallra dhe shrbime, duke prfshir edhe tatimet n qarkullim dhe taksat rrugore. Sipas dinamiks s miratimit t dispozitave q kan lidhje me tatimet indirekte dhe me TVSH-n n BeH, para s gjithash sipas Ligjit mbi sistemin e tatimit indirekt n BeH ( Fletorja zyrtare e BeH, nr. 44/03 dhe 52/04) parashikohen kto obligime (neni 21): pagesn e t hyrave n baz t tatimeve indirekte n llogari unike, sigurimin e nj llogarie unike t minimumit t domosdoshm pr kryerjen e obligimeve t DTI, n lidhje me TVSH, bartjen n buxhetin shtetror, prkatsisht buxhetin e institucioneve t prbashkta t BeH, t shumave t caktuara me Ligjin mbi buxhetin, bartjen n entitete dhe Distriktin e Brkos, t shums s caktuar n baz t pjesmarrjes n shpenzime t pasqyruara n paraqitjet e TVSH-s, bartja n buxhetin e institucioneve t prbashkta t BeH, t shums s caktuar pr financimin, gjegjsisht, shlyerjen e borxhit t jashtm. Pasqyrimi skematik i pagess dhe ndarjes s t hyrave publike nga tatimet indirekte: 1. Tatimi i TVSH-s nga ana e obliguesit tatimor, 2. Urdhr-pagesa e depozits n xhirollogari t Llogaris Unike t Trezorit (LLUT) te Banka Qendrore e BeH (BQBH), 3. Urdhr-pagesa e LLUT (BQBH) n llogari t rezervave te BQBH (mundet edhe banka afariste) 4. Urdhr-pagesa e borxhit t jashtm e LLUT (BQBH), n llogarinn e borxhit t jashtm te BQBH. 5. Urdhr-pagesa e mjeteve pr Republikn Serbe.

72

Obliguesi tatimor

Banka afariste e obliguesit

Banka afariste e drejtoris pr tatimin indirekt (DTI) 1

Drejtoria pr tatimin indirekt

Xhirollogaria e obliguesve tatimor

llogaria depozituese

2 5 Parallogaria pr borxhin e jashtm t entiteteve Banka qendrore

Llogaria Unike e Trezorit (LLUT)

3 4 Republika serbe

llogaria rezerv llogaria e borxhit t jashtm Banka afariste e institucioneve t prbashkta t BeH LLUT
Institucionet e prbashk. t BeH

Banka afariste e entiteteve

Arsyet pr nxjerrjen e Ligjit mbi TVSH-n n BeH

Ndr arsyet kryesore pr nxjerrjen e Ligjit mbi TVSH-n n BeH, ndr t tjera, jan: - krijimi i hapsirs unike ekonomike n BeH; - forcimi i sovranitetit fiskal e financiar t BeH; - shfrytzimi i TVSH-s si instrument pr stabilitetin makroekonomik n tregun unike t BeH, i cili sht komplementar pr politikn monetare; - prfshirja e BeH n proceset integruese ndrkombtare, sidomos n BE, si element ky i politiks s jashtme;

73

krijimi i kushteve q shteti t udhheq politik racionale n sfern e tregtis s jashtme dhe politiks doganore; krijimi i kushteve pr funksionim normal t institucioneve dhe pr kryerjen e obligimeve ndrkombtare t BeH, nprmjet plotsimit m t sigurt e m t madh t buxhetit t t gjitha njsive territoriale e politike; luftimi m efikas i korrupsionit n nivel t BeH, prkatsisht zvoglimi i evazionit fiskal; riintegrimi i ekonomis s BeH.

4. 3. Projekti i implementimit t TVSH-s Projekti pr implementimin e TVSH-s sht ndar n 10 nnprojekte: - korniza ligjore lidhur me TVSH-n, - instalimi dhe mbikqyrja e teknologjis informative, - mbikqyrja e puns s sistemit t teknologjis informative, - administrimi i TVSH-s s tatimeve indirekte, - procedurat operative, - mnyrat e komunikimit, - trajnimi, - kontrolli i kompanive t mdha tregtare, - pagesa e detyrueshme dhe - shrbimi i obliguesve tatimor. Secili projekt sht prgjegjsi e nj ose dy ekspertve ndrkombtar. Deri m tash sht br prparim i konsiderueshm n kto fusha: - sht hartuar drafti i strukturs s prgjithshme t procesit t TVSH-s (procesi i regjistrimit dhe regjistrimit, procedurat pr dhnien dhe prpunimin e paraqitjes s TVSH-s); - jan definuar strukturat funksionale dhe kompetencat e selis s Drejtoris s organizatave n terren; - sht vlersuar vllimi i puns dhe numri i domosdoshm i personelit, si n seli ashtu edhe n zyrat n terren; - jan caktuar lokacionet ku do t vendosen zyrat lokale, qendrat servisore dhe pikat servisore pr TVSH; - jan hartuar planet pr punsimin e puntorve t rinj, sipas strukturs s re (shumica e puntorve do t zgjidhn nga drejtorit tatimore ekzistuese t entiteteve dhe Distriktit t Brkos, kurse rreth 20% t personelit nga institucionet tjera; - jan prgatitur planet aksionale t edukimit, dhe broshurat mbi TVSH-n; - ka filluar ndrtimi i sistemit unik informativ (hardverin do ta dhuroj BE).

74

4. 4. Ndikimi i TVSH-s n kriminalitet, me theks t veant n kriminalitetin ekonomik Tatimi mbi Vlern e Shtuar (TVSH), si sistem i ri n BeH, do t ket ndikim n t gjitha aspektet e jets, pra edhe n kriminalitet. Lidhja direkte midis ktyre dy fenomeneve sht e padukshme n shikim t par, por ato jan ngusht t lidhura n aspektin social. Aspekti social i aplikimit t TVSH-s vjen n shprehje ashtu q shteti, nprmjet ktij tatimi, ndikon n aftsin e pagess s njerzve, kshtu q shteti e forcon pozicionin e vet. Nga aspekti i qytetarit t zakonshm kjo mund t interpretohet si fenomen negativ n procesin e tranzicionit, sepse aktualisht zvoglohet aftsia blerse e shoqris, gj q sht n kundrshtim me trendin. Kjo pikpamje sht shum e pranishme dhe e pranuar nga ana e qytetarve. Kur vshtrohet n afat t shkurtr, kjo pikpamje duke e qndrueshme, pra edhe e pranueshme, por kur vshtrohet n afat t gjat trendi global i shoqris konsumuese realizohet pikrisht nprmjet sistemit t TVSH-s. Fillimi i aplikimit t TVSH-s mund t jet i papranueshm, nga aspekti social e psikologjik. Kjo ndodh pr shkak t shkurtpamsis s qytetarve. Shteti, para s gjithash, i prgatit obliguesit tatimor pr zbatimin e sistemit t TVSH-s. Kjo sht e kuptueshme, pr shkak se ky sht interesi i tij, por anashkalohet vet konsumatori, i cili n esenc e paguan kt tatim. Nprmjet edukimit mbi TVSH-n, si kategori sociale, konsumatori njoftohet se si ndikon TVSH-ja te konsumatori. Kjo do t ndihmonte parandalimin e manifestimit t paknaqsis globale, e cila mund t stimulonte shtresa t caktuara t popullsis pr kryerjen e veprave t caktuara penale (vjedhje, plakitje). Kto fenomene ekzistojn edhe sot n mas t konsiderueshme, por mund t shtohen edhe m shum pr arsyet e prmendura. Pra, ndikimi i TVSH-s ne kriminalitet nuk guxon t nnmohet. Me kt tem, sigurisht, do t merren sociologt dhe kriminologt, por nuk guxon t harrohet fakti se duhet t merremi me shkaktart e disa fenomeneve dhe me eliminimin e tyre, n mnyr q t mos merremi me pasojat kur mund t jet von. Tash do t prqendrojm vmendjen n ndikimin e TVSH-s n kriminalitetin ekonomik, q ka t bj me obliguesit tatimor. Ligji mbi TVSH-n ka prcaktuar masat preventive kundr obliguesve tatimor q bjn qarkullim fiktiv. N Nenin 64 t Ligjit mbi TVSH-n, qarkullimi fiktiv sht definuar si kryerje e veprimtarive afariste me qllim q me mashtrim t anashkalohet pagesa e TVSH-s. Ky sht nj definicion shum i gjer, i cili l hapsir pr veprimin e DTIs (Drejtoria e Tatimimit Indirekt) lidhur me prcaktimin e gjith asaj q prfshihet n qarkullim fiktiv dhe pr ndrmarrjen e masave pr parandalimin dhe zbulimin e

75

veprave penale dhe kundrvajtjeve nga kjo fush. T dhnat mbi ndrmarrjet fiktive grumbullohen me vite. Deri m tash dihet pr ekzistencn e mbi 1.000 ndrmarrjeve fiktive t cilat prvetsojn miliona KM n vit. Drejtoria e Tatimit Indirekt, para s gjithash, ka detyr q gjat regjistrimit t obliguesve tatimor pr sistemin e TVSH-s t verifikoj rregullsin e ndrmarrjeve. Ktu qndron roli i preventiv i DTI. Preventiva e prfshirjes s ktyre subjekteve ilegale n sistemin e TVSH-s paraqitet si imperativ n kuadrin e prgatitjeve pr aplikimin e TVSH-s n BeH. N t kundrtn, DTI sigurisht do t prballohet m von me nj numr shum t madh faturash fiktive, si edhe me nj numr shum t m madh t krkesave ilegale pr kthimin e TVSH-s. Mashtrimet tatimore do t orientohen n realizimin e kthimit t TVSH-s. Pr kt arsye, Drejtoria e Tatimit Indirekt do t refuzoj krkesat pr kthimin e TVSH-s n rastet q konstaton se qarkullimi n t cilin bazohet krkesa nuk sht br fare ose sht br n mnyr fiktive, ose pr shkak se e vlerson t paqndrueshm raportin midis furnizuesit dhe blersit. Personat q prfshihen n qarkullim fiktiv pa qllim ose pa dijenin e tyre prgjigjen pr pjesmarrje n kryerjen e veprs penale. Padituria nuk arsyetohet. N sistemin paraprak t tatimit n qarkullim kan ekzistuar deklaratat me t cilat tatimi ka mundur t bartet te nja pal e dyt. Kshtu jan krijuar firma fiktive t cilat kan marr prsipr obligimin e pagimit t tatimit n baz t deklarats, por ai tatim nuk sht paguar asnjher, sepse ka humbur n letrat e firms fiktive. N sistemin e TVSH-s nuk ekziston institucioni i DEKLARATS, gj q ndikon shum n parandalimin e shfaqjes s firmave fiktive dhe e zvoglon mundsin e evazionit fiskal. Sistemi i TVSH-s krijon jo vetm mundsi pr ngritjen e nivelit t ekonomis, por ndihmon edhe luftimin e t gjitha llojeve t veprave penale e kundrvajtjeve ekonomike, por edhe t kryesve t tyre. Kjo ndikon pozitivisht n krijimin e klims pr trheqjen e investitorve t huaj. N Nenin 67 t Ligjit mbi TVSH-n parashihen gjoba pr kundrvajtjet e kryera, me dashje apo pa dashje, n rastet kur obliguesit tatimor veprojn n kundrshtim me dispozitat e ktij ligji ose nuk veprojn n pajtim me kto dispozita. Pr kundrvajtje, Ligji mbi TVSH-n parasheh dnime shum m t ashpra se sa dispozitat e deritashme tatimore. Gjobat sillen prej 100 KM deri 10.000 KM, ndrsa n disa raste deri 50%, madje edhe deri 100%, t shums s pa llogaritur dhe t papaguar t tatimit. Gjobat pr kundrvajtje jan t mdha, por edhe t pamjaftueshme. Supozojm se nj person kryen qarkullim fiktiv me vler prej 1.000.000 KM, por, sipas sistem,it t deritashm t gjyqsis dhe prokuroris, ai mund t gjobitet me nj shum formale prej vetm 10.000 KM. Kjo mund t jet

76

mas stimuluese pr vazhdimin e kryerjes s qarkullimeve fiktive. Lufta kundr kriminalitetit duhet t zhvillohet n t gjitha frontet. Korrupsioni nuk sht vetm fjal e huaj pr nj t keqe, por sht realitet, cili duhet t luftohet me t gjitha format, prndryshe asnj sistem nuk do t funksionoj si duhet. Prve dnimeve pr kundrvajtje tatimore q jan prfshir n Ligjin mbi TVSH-n, duhet t theksohen edhe sanksionet e parashikuara me Kodin Penal (KP). Sipas Nenit 211 t KP t BeH, personi q nuk i paguan tatimet n pajtim me legjislacionin tatimor t BeH gjobitet me t holla ose dnohet me burg deri n tri vjet. Pr ekzistimin e ksaj vepre penale sht qensor qllimi. Fshehja e tatimit sht sanksionuar n Nenin 210 t KP t BeH. Ai q i ik pagess s prcaktuar me legjislacionin tatimor t BeH ose t kontributeve t sigurimit social apo q jep t dhna t rrejshme mbi t hyrat q tatimoren, ndrsa shum nuk tejkalon 10.000 KM do t gjobitet me para ose do t banohet me burg deri n nj vit. N qoft se kjo shum sht m e lart se 50.000 KM, do t dnohet me burg prej 1 deri n 5 vjet, ndrsa mbi 200.000 do t dnohet me s paku 3 vjet burg. Nprmjet dnimeve synohet t parandalohet kryerja e ktyre veprave penale, t ngrihet morali tatimor dhe t vendoset rendi tatimor. Lufta kundr korrupsionit n t gjitha segmentet e sistemit, sidomos n prokurori dhe polici, sht parakusht pr mbrojtjen e sistemit. Kryerja e veprave penale nga fusha e kriminaliteti ekonomik mund t nxitet nga mosndshkimi dhe dnimi i ult i kryesve t ktyre veprave, gj q mund t shpie deri te pasurimi i shpejt i shtress s caktuar t shoqris, e cila mund t bhet elit n jetn ekonomike, por edhe n jetn politike, m von. Shtresa e till e shoqris v interesat personale mbi interesat e prgjithshme. Lufta e vendosur kundr kriminalitetit, ku nuk ka t paprekshm, duhet t jet imperativ kategorik i sjelljes dhe veprimit.

5. NOCIONI I DOGANS DHE RNDSIA E SAJ Dogana sht taks q i paguhet shtetit me rastin e kalimit t mallrave prtej linjs doganore. Si rregull, linja doganore prputhet me kufirin shtetror, e cila e prcakton zonn doganore, ku dalin obligime pr pagimin e dogans dhe taksave tjera pr mallrat q hyjn n zonn doganore t nj vendi. Disa autor thon se dogana sht nj forma e veant e tatimit, i cili paguhet vetm pr mallrat q kalojn nprmjet vijs doganore. Si taks, ajo paguhet me para. Taksa doganore i ka rrnjt n kohra t hershme. Kshtu, n Romn e lasht taksa doganore sht paguar me taksat dhe tatimet tjera. M von dogana bhet taks e pavarur (veant). Qllim dhe destinim ekskluziv i dogans ka pasur karakter fiskal, do t thot

77

ti shrbej shtetit pr plotsimin e buxhetit. Dogana nuk sht paguar vetm me rastin e kalimit t kufirit shtetror, por edhe me rastin e kalimit prej nj qyteti a rajoni n nj qytet a rajon tjetr. Kshtu, do qytet ose rajon ka aplikuar taksn doganore. Pagesa u sht dhn me qira personave privat, ndrsa qiraja u sht paguar pushtetarve dhe krerve t qyteteve dhe rajoneve. Pagesa e takss doganore ka qen e sanksionuar jashtzakonisht e ashpr, kshtu q pr mos-pagesn e saj ka qen i parashikuar edhe dnimi me vdekje. N koht e reja, me ndryshimin e kushteve t prodhimit dhe tregtis, ka ndryshuar edhe esenca dhe roli i dogans, kshtu q dogana shndrrohet nga nj taks me karakter ekskluzivisht fiskal n nj instrument pr mbrojtjen e prodhimeve vendore nga konkurrenca e jashtme. N fillim t periudhs s markatilizmit hiqet dogana e brendshme (takss doganore t qyteteve dhe rajoneve), gj q shpie n ndryshimin esencial t sistemit doganor. Kshtu dogana e humb karakterin fiskal dhe merr karakter stimulues pr prodhimet vendore she mbrojtjen e tyre nga konkurrenca e jashtme.14 N afarizmin bashkkohor ndrkombtar dogana nuk e ka vetm funksionin e grumbullimit t takss dhe mbrojtjen e veprimtaris ekonomike t vendit, por ka edhe efekte t caktuara n bilancin e pagesave, prandaj secili shtet ka nevoj t ndrmarr masa t caktuara n kmbimin tregtar me botn, me qllim t mbrojtjes s interesave t veta. Nga kjo mund t buroj definicioni mbi dogann: Taksa q e paguan shteti me rastin e hyrjes s mallrave nprmjet linjs doganore, si pr nevojat e arks shtetrore ashtu edhe pr realizimin e synimeve t caktuara n kmbimin tregtar ndrkombtar, si sht mbrojtja e prodhimit vendor, nxitja e zhvillimit t ekonomis vendore dhe barazimi i bilancit tregtar me jasht. Doganat jan tatim q cili e grumbullon shteti me rastin e kalimit t mallrave nprmjet kufirit shtetror dhe bn pjes n grupin e tatimeve t trthorta. Fillimisht, dogana ka pasur karakter fiskal, q do t thot se shteti e ka aplikuar kt taks me qllim t sigurimit t mjeteve. Dogana, n kuptimin q e ka sot, ka filluar t aplikohet s pari n periudhn e merkantilizmit, n shekujt XVII e XVIII, kur sht quajtur: tridhjetshja, xhymryk, soll, doana etj. Ather ishin hequr t gjitha taksat brenda territorit t shtetit (qyteteve e rajoneve), dhe kishte filluar pagesa e takss doganore vetm n kufijt e jasht t shtetit.15 Dogana, si instrument e kmbimit t jashtm tregtar manifestohet nprmjet dy elementeve t saj themelore: tarifs (shkalls) doganore dhe bazs doganore. Nprmjet tarifs doganore caktohet lartsia e pagess s shkalls doganore pr mallrat q importohen ose hyjn n zonn doganore t BeH. Tarifa doganore
14 15

Mr. Mersida Sueska, Bazat e sistemit doganor, Sarajev, 1988, f. 9 e 10 Prof. Dr Ismet Dautabashiq, Financat dhe e drejta financiare, botimi VI i plotsuar, 2001, f. 175

78

rregullohet me Ligjin mbi tarifn doganore, t cilin e nxjerr Kshilli i Ministrave t BeH. Baza doganore prcaktohet n mnyra t ndryshme, por kryesisht sipas vlers s mallrave (ad valorem). Kjodo t thot se n baz t vlers s mallrave zbatohen shkallt doganore t tarifs doganore. N qoft se baza doganore nuk mund t caktohet n kt mnyr, ather ajo caktohet n baz t mimit t mallrave t ngjashme q blihen me qllim t importimin n BeH, n nj koh t afrt me blerjen e mallrave q doganohen.16

5. 1. RNDSIA E DOGANS Me politikn doganore, qysh ne shekullin XVIII, ishin vendosur bazat pr revolucionin dhe luftn politike, kur Parlamenti i Britanis s Madhe ishte prpjekur t aplikonte taks doganore pr sheqerin, ajin dhe prodhimet tjera t kolonive britanike.17 Vshtruar nga aspekti ekonomik, doganat importuese ndikojn n ngritjen e mimit t mallrave dhe n uljen e importit, por, n ann tjetr, ndikojn n nxitjen e prodhimit t ktyre mallrave n vend. Kshtu, dogana ndikon njkohsisht n shtimin e t hyrave n buxhetin e nj vendi dhe n mbrojtjen e prodhimit vendor dhe n stimulimin e eksportit. Me rastin e aplikimit t takss n import, arrihen tri efekte kryesore: Prodhuesit vendor q afarojn nn mbrojtjen e dogans mund t shtojn prodhimin e tyre, sepse konkurrenca n treg do t jet m e ult; Konsumatort ballafaqohen me mime m t larta, prandaj bie aftsia shpenzuese e tyre. Qeveria krijon t hyra t rndsishme pr buxhetin e shtetit. Efekti i par shkon direkt n interes t prodhuesit vendor, sepse dogana mbron prodhimet e tyre dhe eliminon konkurrencn e jashtme. Prandaj, mund t konstatohet se kjo shtje sht shum e ndjeshme n planin ndrkombtar, meqense bota synon globalizimin e tregut dhe uljen e mimit te prodhimeve. Efekti i dyt on n konstatimin se konsumatort, t cilt ballafaqohen me mime m t larta t prodhimeve, si pasoj e taksave doganore, zvoglojn konsumin e prodhimeve t importuara, sepse importuesit llogarisin n mimin e tyre edhe shpenzimet e takss doganore. Efekti i tret ka t bj n mnyr t drrejtprdrejt me t hyrat e shtetit t mbledhura nga doganat. Shteti, prve prmbushjes s nevojave t veta themelore,
16 17

Mr. Mersida Sueska, Sistemet komparative doganore, f. 15 49 Paul Samuelson, Ekonomia, Zagreb, 1992

79

mund ti orientoj mjetet edhe n fonde t tjera, p.sh., pr mbshtetjen e veprimtarive t ndryshme t qytetarve, pr stimulimin e prodhimtaris bujqsore, etj. Dogana ka rndsi t madhe pr procesin e baraspeshs n treg dhe pr stabilitetin e mimeve. Gjithashtu sht instrument pr harmonizimin e sistemit ekonomik t vendit. Ngarkesat doganore ndihmojn ruajtjen e stabilitetit t tregut vendor pr plasmanin e prodhimeve vendore, ndrsa nprmjet lehtsimeve doganore pr mallrat q eksportohen stimulohet shtimi i prodhimit vendor dhe plasmani i tij n tregun e jashtm. Kshtu, dogana luan rol t rndsishm pr stabilitetin ekonomik t nj vendi, pra edhe t BeH.

5. 2. LLOJET E DOGANEVE Llojet e doganave jan t ndryshme. Ndarja ne doganave bhet sipas kritereve t zbatimit t tyre. Ja llojet e doganava: 1. Sipas lvizjes s mallrave: doganat eksportuese, importuese dhe transite. Sipas Ligjit mbi politikn tatimore t BeH dhe Ligjit mbi tarifn doganore, ekzistojn vetm doganat importuese, por ligji mbi doganat parashikon edhe mundsin e doganave eksportuese, n qoft se kjo prshkruhet n mnyr implicite n tarifn doganore, ndrkaq mundsia e dogans s transitit sht prjashtuar, si sht parashikuar edhe me Konventn e Barcelons t vitit 1921, e cila parashikon heqjen e doganave transite18; 2. Sipas funksionit themelor ekonomik: doganat mbrojtse e fiskale (financiare) dhe doganat sociale e politike; 3. Doganat prohibitive (n qoft se lartsia e tyre sht aq e madhe sa ndikon njsoj sikur edhe ndalimi direkt); 4. Sipas mnyrs s caktimit t tarifs doganore: dogana autonome dhe t marrveshjes (konvencionale); 5. Dogana maksimale dhe minimale, ngjashm me tekstin nn pikn 4; 6. Sipas mnyrs s caktimit dhe pagess: ad valorem dhe specifike, si edhe t kombinuara nga aspekti doganor teknik; 7. Sipas mnyrs s procedimit t mallit: doganat unike dhe diferenciale (varsisht prej procedimit unik apo t ndryshm t doganimit t mallrave q hyjn nga vende t ndryshme, prej rrugve transportuese apo prej mjeteve t transportit. Nj form e doganave diferenciale paraqesin doganat preferenciale dhe doganat luftarake (retorzive), t cilat aplikohen ndaj
18

Sueska M: Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajev, 1998

80

ndonj vendi n rrethana t jashtzakonshme, n mnyr q ai vend t detyrohet t lshoj pe; 8. Doganat pr pr barazim, pr antidamping dhe pr kompensim. Njsimi i doganave, t ciln e ka futur n teorin ekonomike Rikardo,19 sot shfaqet n form t doganave antidamping dhe doganave kompensuese, T parat ka pr qllim neutralizimin e dampingut, ndrsa t dytat kan pr qllim t neutralizojn subvencionet eksportuese ose premit. Sipas dispozitave t Organizats Botrore t Tregtis (TO), vendet antare t ksaj organizate autorizohen t aplikojn dogana antidamping dhe kompensuese n lartsin e dampingut, prkatsisht vlers s subvencionit eksportues, por vetm nse importi i shkakton ose rrezikon ti shkaktoj dm t konsiderueshm prodhimit vendor. M hert sht br fjal mbi doganat me karakter mbrojts dhe fiskal. T parat kan qllim primar mbrojtjen e prodhimit vendor, ndrsa t dytat synojn para s gjithash shtimin e t hyrave shtetrore. Se a sht fiskale apo mbrojtse nj dogan varet se a prodhohet apo jo n vend malli prkats. Nj mall mund t mos prodhohet n vend, por n qoft se prodhimi i tij fillon pas aplikimit t dogans, ky mall do t jet i mbrojtur. Por, dallimi nuk sht i madh, Edhe doganat fiskale kan rezultat mbrojtjen e prodhimit vendor. N qoft se nj vend q nuk prodhon ver e doganon vern e importuar, kjo dogan ka karakter fiskal, por do t ket karakter mbrojts pr prodhime t ngjashme, p.sh. birrs, sepse me ngritjen e mimit t vers s importuar, mund t shtohet konsumi i birrs. Vice versa dhe dogana mbrojtse kan efekt sekondar shtimin e t hyrave shtetrore, prandaj dallimi midis njrs dhe tjetrs sht pothuaj relative.20 Rndsi t veant ekonomike ka edhe ndarja teknike e doganave n: dogana ad valorem dhe dogana specifike. N praktik, ekziston shpesh edhe kombinimi i doganave ad valorem dhe doganave specifike. Zakonisht, kombinimi bhet duke br vlersimin (matjen) e dogans ad valorem ashtu q shuma absolute e dogans pr njsi t mos jet m e ult se shuma e caktuar. N literaturn amerikane, kombinimet e tilla t doganave jan t njohura me emrin dogana compound. Doganat specifike e kan prparsin se prjashtojn mundsin e keqprdorimit t vlers, meq nuk sht e nevojshme t prcaktohet vlera e mallit. N kt rast sht e nevojshme t vrtetohet vetm sasia apo pesha, sepse kjo sht e mundur t caktohet m me saktsi se sa vlera. Por, doganat specifike i kan edhe mangsit e veta. E para, ato e ngarkojn mallin n mnyr t pabarabart.
19 20

Sueska M. Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajev, 1998 Sueska M. Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajev, 1998

81

Ngarkesa relative sht m e vogl nse mimet e mallrave ngrihen dhe t kundrtn, ngarkesat jan m t mdha nse mimet ulen. Pr kt arsye, n rast t rritjes s mimeve, vihet n pikpyetje funksioni i tyre proteksionist, ndrsa n rast t uljes s mimeve dhe ato bhen proteksioniste. Kjo mangsi sht shmangur me futjen e klauzols s art (prcaktimit t shums s dogans n ar) ose koeficientit t rritjes (Franca e ka br kt pas Lufts s Dyt Botrore). E dyta, doganat specifike e ngarkojn n mnyr jo t barabart mallin edhe pr shkak se ngarkesa e tyre relative sht m e madhe te mallrat e kqija dhe t lira dhe t kundrtn, ngarkesa sht m e ult te mallrat e mira dhe t shtrenjta. M n fund, kto dogana krkojn prcaktimin jo vetm t cilsis, por edhe t sasis, kshtu q e komplikojn punn e shrbimeve doganore. 5. 3. DELIKTET DOGANORE Dispozitat ndshkuese t prcaktuara n rregullativn n fushn e doganave shprehin objektivin e shtetit q nprmjet detyrimit, nse sht e nevojshme, t sigurojn respektimin e ktyre normave juridike dhe t bjn q obliguesit doganor dhe nga personat tjer t sillen n mnyrn e caktuar. Mund t shtrohet pyetja se far kuptimi kan dispozitat ndshkuese dhe cila sht rndsia e tyre. Pr trajtimin e ksaj shtjeje sht e nevojshme piknisja nga fakti se n kt shkall t zhvillimit shoqror prballemi me ekzistimin e kundrshtive t caktuara midis interesit t prgjithshm shoqror dhe interesit t personave t caktuar juridik e fizik. Ekzistimi i interesave t ndryshme e obligon bashksin shoqrore q t siguroj respektimin e rregullave t caktuara shoqrore. Sjellja kundr rregullave t caktuara t do bashksie shoqrore shkakton reaksione t caktuara t shoqris. Paralelisht me zhvillimin e bashksis njerzore dhe ndryshimet ekonomike kan ndryshuar edhe format e shkeljes s rregullave t sjelljes, si edhe reaksioni i shoqris ndaj ktyre sjelljeve. Synimi i bashksis shoqrore q t mbroj rendin e caktuar shoqror manifestohet edhe nprmjet zbatimit t sanksioneve. N teorin e t drejts jepen prgjigje t ndryshme n pyetjen se a jan deliktet dhe ndshkimet fenomen i karakterit klasor apo jan kategori jasht klasore q ndodhin n do shoqri njerzore. Shkenca borgjeze mbron qndrimin se kriminaliteti sht tipar i secils shoqri, por prfaqsuesit e ksaj teorie nuk pajtohen rreth premisave dhe shkaqeve t ktij fenomeni. Shkenca jon juridike nisen nga qndrime t tjera nga fakti se nuk ekzistojn vepra t tilla q do t vlersoheshin gjithnj si fenomen shoqror ndaj t cilit do t reagohej me zbatimin e sanksioneve penale. Se a do t reagohej me sanksione dhe ndaj cilave vepra do t reagohej, n mnyr t trthort varet nga struktura shoqrore e ekonomike e nj bashksia t caktuar shoqrore, ndrsa n mnyr t drejtprdrejt varet nga struktura

82

e trsishme ideologjike dhe t gjith faktort q veprojn n marrdhniet reciproke. N dispozitat ndshkuese t rregullativs n fushn e doganave jan prcaktuar tri kategori t delikteve apo veprimesh kundrligjore, pr t cilat ligjvnsi pa prcaktuar sanksione. Kto jan veprat penale doganore, shkeljet ekonomike doganore dhe kundrvajtjet doganore.21 N legjislacionin aktual t BeH jan sanksionuar vetm veprat penale doganore dhe kundrvajtjet doganore.

5. 4. VEPRAT PENALE DOGANORE N rregullativn e deritashme ligjore mbi doganat, prkatsisht n dispozitat ndshkuese t saj, nuk sht definuar nocioni veprs penale. Pr kt arsye, prgjigjen n pyetjen se ka sht vepr penale duhet ta krkojm n Kodin Penal, sipas t cilit vepra penale sht vepr e rrezikshme shoqrore q me dispozita ligjore prcaktohet si vepr penale dhe tiparet e s cils jan t prshkuara n ligj. Nga ky kndvshtrim, sipas rregullativs ligjore mbi doganat, vepra penale konsiderohen: 1. Bartja e mallrave nprmjet linjs doganore (duke anashkaluar masat e mbikqyrjes doganore); 2. Bartja e mallrave nprmjet linjs doganore (duke anashkaluar masat e mbikqyrjes doganore); 3. Bartja e mallrave nprmjet linjs doganore nga personat e armatosur (duke anashkaluar masat e mbikqyrjes doganore); 4. Grupet a rrjetet e organizuara pr kryerjen e veprave penale doganore; 5. Shprndarja e organizuar e mallrave t padoganuara; 6. Procedura me mallra q nuk jan lnd e veprs penale22. Veprat penale doganore paraqesin shkeljen m t rnd t ligjit mbi doganat, prandaj edhe sanksionet pr kt lloj t delikteve doganore jan m t rndat. 5. 4. 1. Kontrabanda Kushdo q nprmjet linjs doganore bart mall me vler m t lart, duke anashkaluar masat e kontrollit doganor, ose kushdo q duke i anashkaluar masat e kontrollit doganor bn bartjen e mallit nprmjet linjs doganore, do t dnohet me gjob n para ose me dnim me burg deri n tri vjet23, pavarsisht se a sht br
21 22

Sueska M. Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajev, 1998 M. Sueska, Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i Shkemcave Kriminalistike, Sarajev, 1998 23 Kodi Penal I BeH, Fletorja zyrtare e BeH, nr, 27/03

83

kalimi i mallit nprmjet vendkalimit t rregullt kufitar apo jasht tij. Nse n vendkalimin kufitar, me rastin e kontrollit t rregullt doganor, zbulohet se ndonj person apo ndonj grup personash nuk kan paraqitur apo kan fshehur mall me vler m t madhe, nuk bhet fjal pr vepr penale, sepse kalimi i mallit faktikisht nuk sht br. Pra, bhet fjal pr mallin q sht futur dhe sht gjetur brenda zons doganore t vendit. Kur zbulohet personi q e posedon mallin pr t cilin ai nuk mund t ofroj dshmi se ka kaluar npr procedurn e rregullt doganore, sht e nevojshme q, nprmjet veprimeve hetimore t vrtetohet prejardhja e mallit si edhe mnyra e futjes s mallit n zonn doganore t vendit. Sipas mundsis, sht e nevojshme t saktsohet edhe koha e futjes s mallit n zonn doganore t vendit. Prejardhja e mallit sht e nevojshme t prcaktohet n mnyr q t prcaktohet se bhet fjal pr mall me prejardhje t huaj, i cili sht futur n mnyr ilegale n zonn doganore t vendit. N qoft se personi deklaron se mallin e ka futur jasht vendkalimit kufitar ose nprmjet vendkalimit legal doganor, pa e paraqitur ose duke e fshehur, bhet fjal pr vepr penale t kontrabands. Praktika ka treguar se, n kto raste, personi te i cili gjendet malli deklaron se e ka bler at mall nga ndonj person i panjohur, n treg ose n ndonj vend tjetr, ku dihet se bhet qarkullim ilegal i mallrave t importuara. Praktika ka treguar gjithashtu, se sht vshtir t vrtetohet identiteti i personave q bjn importimin ilegal t mallrave, prandaj, ndaj personit te i cili gjendet mall i till bhet kallzim pr kundrvajtje doganore, n pajtim me Ligjin mbi kundrvajtjet doganore. Tiparet ligjore t ksaj vepre penale jan: - bartja e mallit nprmjet linjs doganore dhe - bartja q bhet n form profesionale. Mungesa e cilitdo prej elementeve t prmendura e prjashton ekzistimin e veprs penale. Kryerja e ksaj vepre penale lidhet me kalimin e mallit brenda zons doganore t vendit. Futja apo importimi i mallit prfshin jo vetm mallrat q futen (importohen) me qllim q t mbeten n zonn doganore t vendit, por edhe ato q jan destinuar pr ndonj zon t tret doganore, por kalon npr zonn ton doganore. Pr veprn penale q kualifikohet si e till sht parashikuar dnimi me burg prej 1 deri n 10 vjet, ndrsa si mas sigurie sht parashikuar konfiskimi i mallit ( i cili sht mjet i veprs penale) dhe konfiskimi i mjetit transportues sht fshehur malli ( i cili sht mjet i veprs penale), n qoft se pronari ose shfrytzuesi i mjetit e ka ditur ose ka qen i obliguar t dij. Personi q organizon grupe ose shoqri pr kryerjen e organizuar t kontrabands ose q organizon rrjet t ndrmjetsve apo strshitsve q shprndajn mallra t padoganuara sht parashikuar t dnohen me burg, n kohzgjatje prej 6 muajsh deri n 5 vjet. Po ashtu, sht parashikuar q me burg deri n 3 vjet t dnohet edhe personi fizik q bhet antar i grupit apo shoqris q

84

merret me kontraband. N rastin e par bhet fjal pr organizim t grupit apo t shoqris pr kryerje t organizuar t veprave penale. Pr ekzistimin e ksaj vepre penale sht i mjaftueshm vetm organizimi i grupit pr kryerjen e kontrabands. Pr prgjegjsin penale t organizatorit nuk sht e domosdoshme q antart e grupit t ndrmarrin veprime pr kryerjen e kontrabands. Ndrkaq, n rastin e dyt bhet fjal pr organizim t rrjetit t strshitsve ose ndrmjetsve pr shprndarjen e mallrave t padoganuara, e cila sht futur n zonn doganore t vendit. Pr ekzistimin e ksaj vepre penale nuk sht e domosdoshme q rrjeti i organizuar t shprndaj mallra t padoganuara dhe as nuk sht qensore se kush dhe n far mnyre e ka futur mallin q sht mjet i ksaj vepre penale. Prgjegjsia e organizatorit prcaktohet n baz t vet faktit t ekzistimit t rrjetit t organizuar t strshitsve ose ndrmjetsve pr shprndarjen e mallit t padoganuar. 5. 4. 2. Mashtrimet doganore Me Nenin 216, alineja 1, sht parashikuar se: do t dnohet me burg n kohzgjatje prej 3 vjetsh personi fizik q, me qllim q ai ose ndokush tjetr t anashkaloj dogann ose obligimet tjera q paguhen me rastin e importimit t mallit, vlera e t cilit sht m e lart se 5.000 KM, bn ose ia ofron organit t caktuar doganor lejen ose vrtetimin e falsifikuar doganor ose t fardo dokumenti tjetr me prmbajtje t pavrtet Mund t vrehet se shuma prej 5.000 KM e taksave doganore t papaguara e bn dallimin midis veprs penale dhe kundrvajtjes doganore. N rast se nprmjet veprimeve t prmendura sht anashkaluar pagesa e taksave n shum m t madhe se 20.000 KM, kryesi do t dnohet me burg n kohzgjatje prej 1 deri n 8 vjet, ndrsa n rast se kjo shum sht m e lart se 80.000 KM do t dnohet me burg n kohzgjatje prej 2 deri n 12 vjet. Pra, kto jan dy forma t kualifikim t t njjts vepr penale. Leja, vrtetimi ose ndonj dokument tjetr duhet t jet i asaj natyre q prej tij t varet mospagesa e taksave doganore, qoft t plot apo t zbritura n krahasim me shumn q do t duhej t paguhej n mnyr t rregullt. Kryes t ksaj vepre penale nuk jan vetm personat pjesmarrs n procedurn doganore, por edhe personat kan falsifikuar dokumentin n baz t t cilit sht br anashkalimi i taksave doganore n dobi t kujtdo qoft dhe pavarsisht se ka filluar apo jo procedura doganore. Si kryes t ksaj vepre penale mund t konsiderohet edhe shpediteri q, n vend t obliguesit doganor, ia dorzon organit doganor dokumentin e falsifikuar me qllim q t anashkalohet pagesa e taksave doganore n t mir t obliguesit. Me qen se pr ekzistimin e ksaj vepre penale mjafton t dshmohet qllimi pr anashkalimin e pagess s taksave doganore, shpediteri mund t konsiderohet

85

prgjegjs n qoft se dshmohet se ai e ka ditur se bhet fjal pr dokument t falsifikuar. Kjo vepr penale mund t kryhet si me rastin e kalimit t linjs doganore, gjat importit, ashtu edhe me rastin e doganimit t mallit n pikn doganore. 5. 5. SHKELJET DOGANORE Shkeljet ekonomike doganore paraqesin kategori t veant t delikteve doganore. Shkeljet ekonomike paraqesin shkeljen e rregullave mbi afarizmin ekonomik e financiar nga personi fizik ose juridik, e cila ka shkaktuar ose ka mund t shkaktoj pasoja t rnda, t cilat konsiderohen si shkelje ekonomike, me dispozita t organit kompetent. Afarizmi i ndrmarrjeve si barts t veprimtarive afariste sht i rregulluar me dispozita prkatse, prandaj sht e domosdoshme q t parashikohen edhe sanksione n rast t mosrespektimit gjegjsisht shkeljes s tyre. Me Kodin Penal dhe me ligjet tjera me t cilat prshkruhen veprat penale sanksionohen veprimet e caktuara vetm t personave fizik, Por, n qoft se, gjat veprimtaris ekonomike, dispozitat ligjore shkelen edhe nga personat juridik (ndrmarrjet, etj.), pr shkelje t tilla duhet t prshkruhet edhe prgjegjsia e ktyre personave. N rregullativn e deritashme t BeH t gjitha veprimet q jan inkriminuar si shkelje ekonomike kan qen t grupuara n nenet e Ligjit mbi politikn doganore t BeH. Prve gjobn me para, pr shkelje ekonomike mund t shqiptohet edhe masa mbrojtse e ndalimit t kryerjes s punve n afat t caktuar (pr ndrmarrje apo persona tjer juridik), ndrsa personit prgjegjs t ndrmarrjeve t prmendura mund ti shqiptohet masa e ndalimit t kryerjes s veprimtarive t caktuara. Nj ndrmarrje ose person tjetr juridik, pr shkelje ekonomike, mund t dnohet me gjob prej 300 deri 12.000 KM, n qoft se merret me kalimin e mallit nga linja doganore, duke anashkaluar masat e mbikqyrjes doganore. Nse bhet fjal pr anashkalim t pagess s dogans apo pr pages t dogans n shum m t vogl se shuma q duhet t paguhet, n dokumentet q dorzohen bashk me deklaratn doganore paraqitet prejardhje, kualitet, lloj, sasi ose vler tjetr e mallit, personi prgjegjs dnohet pr shkelje ekonomike, me gjob prej 200 deri 1.200 KM. Njkohsisht, ndrmarrjes ose personit tjetr juridik mund ti shqiptohet edhe masa e ndalimit t kryerjes s veprimtaris s importit, eksportit ose qarkullimit t mallrave, n kohzgjatje prej 5 vjetsh, por edhe personi prgjegjs i ndrmarrjes mund t dnohet me ndalimin e veprimtaris n kohzgjatje prej 3 vjetsh. Si mas e veant mbrojtse parashikohet edhe konfiskimi ose marrja e mjetit transportues, i cili ka qen i destinuar pr transportimin e mallit q sht mjet i veprs penale apo vendstrehimet e fshehta t t cilit jan shfrytzuar pr transportin e ktij malli. Konfiskimi i mjetit t transportit kushtzohet me vlern e

86

mallit. N qoft se vlera e mallit me t cilin bhet shkelje ekonomike nuk e kalon nj t tretn e bazs doganore, mjeti transportues nuk mund t konfiskohet.

5. 6. KUNDRVAJTJET DOGANORE Kundrvajtje doganore sht lndimi i dispozitave doganore m t cilat rregullohen disa obligime t obliguesit doganor, mbajtsit t mallit doganor dhe personave tjer juridik dhe fizik. Me Ligjin mbi politikn doganore t BeH, kundrvajtje doganore sht definuar do shkelje ose do prpjekje pr shkelje t ktij ligji apo t Ligjit doganor t BeH, i cili prcakton obligime t caktuara pr obliguesin doganor (person juridik apo fizik). N teorin e t drejts, disa autor u ndajn kundrvajtjet doganore n tri grupe themelore. Kto jan: kundrvajtjet doganore, fshehjet doganore dhe parregullsit doganore. N nocionin kundrvajtjeve prfshihen shkeljet gjat kryerjes s t cilave mallrat doganore i anashkalohen plotsisht mbikqyrjes doganore (me vler deri 5.000 KM). Me Nenin 5 t Ligjit mbi kundrvajtjet doganore parashikohet q personi juridik t dnohet me gjob me para prej 1 deri 8 her m t lart se shuma e taksave doganore t papaguara ose deri 2 her m shum se vlers s mallit, n qoft se malli nuk i nnshtrohet pagess s dogans apo nse pr kt mall nuk paguhet dogan. Nocioni fshehje doganore nnkupton kundrvajtjet gjat kryerjes s t cilave organet doganore kan qasje n mall, por kryesi i kundrvajtjes prpiqet t anashkaloj mbikqyrjen doganore (me vler deri n 5.000 KM). N grupin e parregullsive doganore prfshihen t gjitha kundrvajtjet si parregullsi doganore. Kundrvajtjet doganore mund t ndahen sipas kritereve t ndryshme, duke u nisur nga natyre e tyre juridike, ngjashmrit dhe tiparet e tyre, llojet e kryesve, etj. Duke u nisur nga grupimi i kundrvajtjeve doganore n baz t ngjashmris s tyre dhe lidhshmris s veprimeve me t cilat kryhen, kundrvajtjet doganore mund t ndahen n kto grupe: 5. 6. 1. Kundrvajtjet doganore q kryhen me mosparaqitjen e mallit Ky grup prfshin nj numr m t madh kundrvajtjesh, t cilat paraqesin

87

shkeljet m t rnda t dispozitave doganore. Mos paraqitja e mallit dhe anashkalimi i mass s mbikqyrjes doganore, personat e caktuar pamundsojn ose vshtirsojn punn e organeve t shrbimit doganor gjat kryerjes s veprimtaris s tyre themelore. Me kto kundrvajtje organeve t shrbimit doganor u shkaktohen vshtirsi t veanta, para s gjithash q t kryejn detyrn e tyre q t vrtetojn obligimet e obliguesit doganor, gjegjsisht q t ndrmarrin veprimet prkatse pr zbatimin e procedurs doganore lidhur me mallin e caktuar. Si rregull, kryesit e ktyre kundrvajtjeve kan pr qllim ti ikin obligimit t pagess s dogans dhe taksave tjera importuese. a) Kundrvajtjet doganore pr mosparaqitjen e mallit n dogan Mosparaqitja e mallit (i cili kalon linjn doganore) paraqet shkelje t normave juridike, t cilat i obligojn t gjith personat q me rastin e kalimit t linjs doganore tia paraqesin dogans t gjitha gjrat q i kan me vete. Si rregull, motiv pr mosparaqitjen e mallit sht anashkalimi i obligimit t pagess s dogans dhe t taksave tjera importuese. Anashkalimi i obligimeve t prmendura mund t bhet n mnyra t ndryshme. Personi q bart mall doganor mund t ndodh q jo vetm t mos ia paraqes mallin dogans, por edhe ta kaloj at nga linja doganore n mnyr t fsheht. Bartja e till e mallit brenda linjs doganore paraqet formn m t rnd t kundrvajtjeve t ktij grupi. N peshn e kundrvajtjes, prkatsisht sanksionit, ndikon destinomi i mallit (pr prdorim personal apo pr strshitje). Sanksionet pr kt kundrvajtje kan lidhje t drejtprdrejt me peshn e shkeljes s norms juridike mbrojtse. 5. 6. 2. Kundrvajtjet doganore pr anashkalim t mbikqyrjes doganore Anashkalimi i mass doganore t mbikqyrjes, sidomos gjat kalimit t linjs doganore dhe gjat lvizjes n brezin doganor-kufitar, bhet me bartjen e mallit jasht vendkalimeve kufitare, marrjes apo dhnies s mallit n brezin doganor-kufitar n det, n lumenjt apo liqenet kufitare, etj. Me kto kundrvajtja anashkalohet pagesa e taksave doganore. Si rregull, kryerja e ktyre kundrvajtjeve bhet n vendet ku nuk ka kontroll doganor, kshtu q organet doganore e kan t pamundur t bjn mbikqyrjen doganore n mnyr t rregullt. Te grupi i kundrvajtjeve pr mosparaqitje t mallit kundrvajtja kryhet n kontakt me organet doganore, ndrsa ky grup i kundrvajtjeve karakterizohet pr anashkalimin e kontaktit me organet doganore, prandaj mosparaqitja e mallit sht pasoj logjike e veprimit t till t kryesit t veprimit kundrvajts. Pr kto kundrvajtja parashikohen gjoba me para, jo vetm pr personin juridik (ndrmarrjen), por edhe pr personin prgjegjs t personit juridik.

88

5. 6. 3. Kundrvajtjet doganore pr shkeljen e dispozitave doganore mbi lehtsimet doganore Obliguesit tatimor, n kushte t caktuara, mund t lirohen nga pagesa e dogans dhe taksave tjera importuese. Kta persona (fizik ose juridik), pr nj koh t caktuar, kan obligime t caktuara q dalin nga shfrytzimi i t drejts pr lehtsi doganore. Prve lehtsive doganore, gjat importit dhe eksportit, mund t shfrytzohen edhe lehtsi t tjera, sidomos n lidhje me importin dhe eksportin e prkohshm t mallrave. Shkelja e dispozitave doganore me t cilat rregullohen lehtsimet doganore dhe lehtsit tjera gjat importit dhe eksportit t mallrave mund t bhet n mnyra t ndryshme: me paraqitjen e rrejshme t fakteve me qllim q t realizohet e drejta pr lehtsi doganore, shfrytzimi i mallrave pr qllime t tjera dhe jo pr qllimet e prcaktuara pr lehtsi doganore ose lehtsi t tjera (tjetrsimi, prdorimi pr qllime tjera, etj.) 5.6.4. Kundrvajtjet doganore pr paraqitje t pasakt t mallrave doganore Personat q kalojn mallra nga linja doganore si dhe paraqitsit e deklaratave doganore jan t obliguar q n mnyr t sakt ti paraqesin n dogan mallrat doganore. Obligimi pr paraqitje t sakt, para s gjithash, ka t bj me llojin, sasin, cilsin, vlern dhe prejardhjen e mallit. Malli mund t paraqitet gojarisht dhe me shkrim. Paraqitja me shkrim bhet me formular prkats (paraqitja e mallit pr import dhe eksport). Me rastin e paraqitjes me shkrim, t dhnat mbi mallrat e regjistruara n dokumentet e qarkullimit shfrytzohen pr plotsimin e paraqitjes. Paraqitsi sht i obliguar q t dhnat e paraqitura ti harmonizoj me t dhnat n dokumentet e transportit. Paraqitja e t dhnave t pasakta mbi mallrat n deklaratn doganore (llojin, sasin, vlern, cilsin dhe prejardhjen) mund t ket pasoj ngarkimin me shum m t vogl t taksave doganore, por edhe mund t mos ket pasoja t ksaj natyre. Megjithat, me dispozitat ndshkuese t Ligjit Doganor, sht sanksionuar paraqitja e pasakt e t dhnve pr mallrat, n t dyja rastet. Shkelje t rnd t dispozitave mbi obligimin pr paraqitjen e sakt t mallrave sht posarisht paraqitja e t dhnave t pasakta pr sasin, cilsin, llojin, vlern dhe prejardhjen e mallrave n dokumentet q dorzohen bashk me deklaratn doganore, prkatsisht paraqitja e pasakt e mallrave me rastin e kalimit t linjs doganore ose me rastin e doganimit t mallrave q importohen. Kto veprime prbjn shkeljen m t rnd doganore, sepse kryhen me qllim t anashkalimit t pagess s dogans dhe taksave tjera doganore.

89

5.6.5. Kundrvajtjet doganore pr vshtirsimin e pagess s se taksave doganore dhe taksave tjera importuese, si edhe pr vshtirsimin e zbatimit t masave t mbikqyrjes doganore N kt grup prfshihet numri ma i madh i kundrvajtjeve doganore me t cilat vshtirsohet pagesa e dogans dhe taksave tjera doganore, si edhe zbatimi i masave t mbikqyrjes doganore. Vshtirsimi i pagess s dogans dhe taksave tjera doganore mund t bhet me veprime t ndryshme, si jan: pamundsimi i zbatimit t procedurs doganore pas paraqitjes s mallit; posedimi i mallit pas kryerjes s kontrollit doganor (pa lejen e dogans), para pagess s dogans dhe taksave tjera doganore; pamundsimi q organi doganor t bj kontrollin e mallit, librave t afarizmit, dokumenteve dhe t dhnave tjera;

Me kto veprime, puntorve t dogans nuk u pamundsohet q t bjn pagesn e dogans dhe taksave tjera doganore, por vshtirsohet pagesa pr shkak t moskryerjes s obligime t caktuara. Prandaj, organet doganore duhet t ndrmarrin veprime t caktuara, t cilat jan t nevojshme pr shkak t moskryerjes s obligimeve t obliguesve doganor. Ky grup i kundrvajtjeve prbn shkelje m t lehta t dispozitave doganore se sa shkeljet q bhen me qllim t ikjes s obliguesve nga pagesa e dogans (duke pos paraqitur mallrat doganore). Zbatimi i masave t mbikqyrjes doganore mund t vshtirsohet edhe me veprime t ndryshme t obliguesve doganor dhe personave tjer. 5.6.6. Kundrvajtjet doganore pr dhnien n qarkullim t mallrave me t cilat jan br kundrvajtje doganore Mallrat me t cilat jan kryer kundrvajtje doganore nuk mund t jen objekt i marrveshjeve pr shitblerje, i dhuratave ose i pasjes, sipas asnj baze. Ky trajtim buron nga nevoja e parandalimit t qarkullimit dhe shfrytzimit t mallrave t cilat jan futur ilegalisht n zonn doganore t BeH, gjegjsisht, t mallrave pr t cilat sht anashkaluar obligimi i pagess s dogans dhe i taksave tjera importuese. Kundrvajtjet doganore t ktij grupi, sipas ligjit doganor jan t dnueshme. Kush blen, shet, apo mban mallra, pr t cilat nuk sht paguar dogana apo taksat tjera importuese, dhe pr kt ka qen n dijeni, apo duhet t kishte qen n dijeni, bn kundrvajtje doganore. Kjo kundrvajtje dnohet me gjob. Me para gjobitet edhe personi prgjegjs i ndrmarrjes, n qoft se ndrmarrja ka kryer ndonjrn prej kundrvajtjeve.

90

6. KRYESIT E KUNDRVAJTJEVE DOGANORE Personat q kryejn veprime inkriminuese si kundrvajtje doganore, pra q anashkalojn ti kryejn obligimet e tyre doganore, n qoft se ky anashkalim sht prcaktuar me dispozita si kundrvajtje doganore, konsiderohen kryes t kundrvajtjeve doganore. Kryesi i kundrvajtjes doganore mund t jet person fizik (qytetar), ose person juridik (ndrmarrje). 6.1. Personi fizik si autor i kundrvajtjes doganore Autor i kundrvajtjes doganore, si rregull, sht personi fizik. Nocioni autor sht m i gjer se nocioni kryer, kur bhet fjal pr kundrvajtje doganore. Kryes i kundrvajtjes sht personi q e kryen n mnyr t drejtprdrejt nj veprim inkriminues (i cili kryhet me veprimin ose mosveprimin e caktuar). Ndrkaq nocioni autor i kundrvajtjes nnkupton, prve kryesit, edhe nxitsit dhe ndihmsit e kryesit t kundrvajtjes. Ata kan nj emr t prbashkt bashkpjesmarrs. 6. 2. Personi juridik si autor i kundrvajtjes doganore Personi juridik mund t jet prgjegjs pr kundrvajtje vetm n rastet q jan prcaktuar me dispozitn mbi kundrvajtjen. Kjo do t thot se personi juridik vetm prjashtimisht mund t gjendet n rolin e autorit t kundrvajtjes. N rastet si sht prshkruar prgjegjsia e personit juridik pr kundrvajtje, ndonj person juridik mund t prjashtohet nga prgjegjsia pr kundrvajtje. Me Ligjin mbi kundrvajtjet sht parashikuar kur ndrmarrjet dhe organet tjera nuk mund t jen prgjegjse pr kundrvajtje.

6.3. Inicimi i procedurs kundrvajtse pr kundrvajtje doganore Procedura kundrvajtse pr kundrvajtje doganore nuk mund t iniciohet n qoft se kan kaluar m shum se 3 vjet prej dits s kundrvajtjes (vepra kundrvajtse vjetrsohet). Vjetrsimi ndrpritet (parandalohet) me do veprim q merret nga organi kompetent pr ndjekjen e kryesit t kundrvajtjes. Me do ndrprerje, afati i vjetrsimit fillon t rrjedh prej fillimit, por procedura kundrvajtse as nuk mund t incizohet as t zhvillohet n asnj rast, n qoft se kalojn 6 vjet prej kohs s kryerjes s kundrvajtjes.

91

7. KONTROLLI KRIMINALISTIK, PRPUNIMI DHE PREVENTIVA E KRIMINALITETIT DOGANOR 7.1. KONTROLLI KRIMINALISTIK N kuadrin e organit drejtues ekzistojn organe t veanta apo shrbime profesionale t organizuara q kan pr detyr mbikqyrjen e zbatimit t ligjit dhe t dispozitave tjera nga personat fizik dhe juridik. Kontrollin kriminalistik n fushn e afarizmit doganor e bjn shrbimi doganor shtetrore, ministria e punve t brendshme (MPB) si n nivelin kantonal ashtu edhe n nivelin e entiteteve, sektori pr zbatimin dhe respektimin e dispozitave ligjore mbi doganat dhe tatimet n drejtorin pr tatim indirekt. Kur bhet fjal pr kontrollin kriminalistik q e bn MPB, duhet pasur parasysh kontrolli kriminalistik i prgjithshm dhe kontrolli kriminalistik i veant. Kontrolli i prgjithshm bhet me zbatimin e atyre metodave dhe mjeteve q krkojn nivel t prgjithshm profesional kriminologjik. Kjo pun bhet kryesisht n mnyr rutinore, me nj shkall m t ult t vlersimit analitik, ku manifestohet vrejtja e drejtprdrejt e t gjitha indikacioneve q shpien n ngjarje ose sjellje, t cilat meritojn vmendje kriminalistike. Kontrolli i prgjithshm zbatohet dhe kryhet nprmjet veprimtaris patrulluese t organit t shrbimit kufitar dhe MPB-s. Kontrolli special kriminalistik bazohet n vlersimin analitik dhe n zbatimin e metodave t kontrollit q bhet nga kuadri me prgatitje t veant profesionale, lidhur me nj sjellje t veant kriminale, gjendje t rrezikshme, apo vatr kriminale. Kontrolli special organizon prcjelljen analitike t t gjitha elementeve t kontrollit, prpunon planet operative, bn vlersimin e gjendjes s siguris, etj. Pa nj vlersim adekuat t rrethanave aktuale dhe kriminalitetit nuk sht e mundur q t orientohet dhe organizohet kontrolli i suksesshm kriminalistik. Mjetet themelore q zbatohen gjat kontrollit t kriminalitetit doganor jan: bashkpunimi i shrbimeve doganore, komunikimi me qytetar, aplikimi i metods s burimeve legale, aplikimi i metods s analogjis, metods s aksionit, si dhe vrojtime personale. Bashkpunimi i shrbimeve doganore sht nj prej mjeteve m t rndsishme q prdoren n luftn kundr kriminalitetit doganor. Vendosmria e luftimit t kriminalitetit doganor manifestohet me bashkpunimin e prhershm e t ngusht dhe n kmbimin reciprok t informacioneve t shrbimeve doganore. Bashkpunimi i prhershm dhe komunikimi me qytetar mund t ndihmoj shum n organizimin e kontrollit t kriminalitetit doganor. N raste t caktuara jan qytetart ata q kan informacionet e para t besueshme pr sjellje t dyshimta dhe pr veprime q shkaktojn delikte doganore. Pr kt qllim, sht e hapur edhe e ashtuquajtura linj e nxeht telefonike, n t ciln qytetart mund t paraqesin t

92

gjitha veprimet e dyshimta t personave apo t grupeve, t cilat mund t jen n lidhshmri me veprime t paligjshme n fushn e afarizmit doganor. Metoda e shfrytzimit t burimeve legale t informacionit nnkupton prcjelljen dhe analizimin e fakteve evidente, t ciln e bn organi i autorizuar pr pun t tilla, si jan doganat (bhet fjal pr qarkullim t mallrave), sektort tatimor mbi lvizjen e qarkullimit, vllimi dhe lloji i punve, bankat (t dhnat mbi kredit, regreset, xhirollogarit e personave t caktuar, etj.), agjencit tregtare dhe ndrmarrjet ndrmjetsuese (me ndihmn e t cilave mund t shihen punt e dyshimta), ndrmarrjet komisionare (me ndihmn e t cilave zhvillohet qarkullimi i mallrave, si edhe kryerja e kriminalitetit), dhe t gjitha evidencat e shrbimit doganor shtetror dhe MPB. Metoda e zbulimit nprmjet analogjis niset nga fakti se faktort e njjt kushtzojn fenomene t ngjashme t delikteve doganore, prkatsisht mnyr t ngjashme t kryerjes s delikteve doganore. Metoda e aksionit aplikohet me qllim t zbulimit t kriminalitetit n baz t planit t prcaktuar paraprakisht, i cili hartohet me ndihmn e analizave t kriminalitetit, t faktorve q e kushtzojn, t gjurmve t mbetura, t mnyrs s kryerjes, etj. 7.2. PRPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT DOGANOR Prpunimi kriminalistik sht form e veprimtaris pr luftimin e kriminalitetit doganor pr vrtetimin e ekzistimit t sjelljeve t paligjshme t personave t caktuar, me qllim q t vrtetohet shkalla e prgjegjsis s tyre. Kjo veprimtari fillon q n momentin e ekzistimit t dyshimit se personi apo personat e caktuar kan kryer delikt doganor. Problemi m i madh pr kriminalitetin doganor sht numri i delikteve doganore t pazbuluara, prkatsisht shifra e errt e kriminalitetit doganor. T dhnat globale tregojn se raporti midis kriminalitetit t zbuluar dhe t pazbuluar edhe 20-80%. Prpunimi kriminalistik sht pun komplekse dhe e vshtir, e cila kryhet duke respektuar maksimalisht ligjin q rregullon procedurn drejtuese doganore dhe duke zbatuar parimet kriminalistike dhe punn profesionale. Masat dhe veprimet themelore dhe m t rndsishme t prpunimit kriminalistik jan: shikimi i dokumentacionit afarist: - ky veprim sht nj form e veant e grumbullimit t dshmive materiale dhe gjurmve mbi veprn, i cili sht veprim themelor dhe i themelt i cili ndrmerret gjat prpunimit. Lnd e prpunimit jan dokumentet e kontabilitetit, t cilat jan arkivuar, si edhe gjith dokumentacioni q i prket personit juridik. T gjitha faktet e vrtetuara fiksohen n form t shnimeve t rregullta ose procesverbalit

93

mbi shikimin e dokumentacionit t afarizmit. zbatimi i ekspertizs: - sht nxjerrja e dshmive, n baz t mendimit t ekspertve, pr faktet relevante mbi t cilat gjykata, gjat procedurs, nuk mund t nxjerr dshmi. Kjo ndodh kur dokumentet konfrontuese t dokumentacionit t afarizmit nuk kan pasur fuqi dshmuese, por konstatimet jan gjetur nga eksperti. Ekspertiza mund t jet kontabiliste, ekonomike, teknike-teknologjike, etj. gjetja e mjeteve t delikteve doganore: - sht trsi e masave dhe veprimeve q jan t orientuara n gjetjen e mallit doganor, si edhe e t gjitha mjeteve e gjrave me t cilat sht kryer kundrvajtja doganore. N gjetjen e mjeteve t delikteve doganore rol t rndsishm luan edhe pajisja e zyrtarve t shrbimit doganor me mjete teknike-teknologjike dhe me njohuri profesionale.

8. PREVENTIVA SI FORM E LUFTS KUNDR KRIMINALITETIT DOGANOR Format klasike t luftimit t kriminalitetit doganor, t cilat kan qen t orientuara ekskluzivisht n zbatimin e masave dhe veprimeve represive, po tejkalohen gjithnj e m shum me aplikimin dhe zhvillimin e aktiviteteve q kan karakter preventiv parandalimin e kriminalitetit doganor. Veprimi preventiv pr luftimin e kriminalitetit sht gjithmon zgjidhje ideale, n qoft se sht e mundur. Pra, preventiva sht veprimtari nprmjet t cils pamundsohet shfaqja e sjelljeve kriminale dhe veprimeve q bartin me vete pasoja t caktuara. sht detyr e t gjitha niveleve t pushtetit t nj shoqrie q nprmjet masave dhe veprimeve prkatse t sigurojn funksionimin normal t marrdhnieve ndrnjerzore nga sjelljet dhe veprimet q shkaktojn pasoja. Sistemi i veprimit preventiv kundr kriminalitetit doganor duhet t prpunohet e zbatohet n mnyr t veant, duke pasur parasysh karakteristikat themelore t kriminalitetit doganor. Kriminaliteti doganor sht karakteristik prnga mnyra e kryerjes s delikteve, forma e sulmit ndaj mallrave e shrbimeve, shkathtsia e mosparaqitjes s mallrave doganore, ulja e bazs doganore dhe vlers doganore t mallrave, prpjekjet pr mashtrimin e organeve doganore me dokumente t falsifikuara, kontrabandimin e llojeve t ndryshme t mallrave dhe mnyrave tjera t veprimit, t gjitha me qllim t mospagimit t taksave doganore. Me rastin e prpunimit t sistemit t veprimit preventiv, sht e nevojshme dhe e domosdoshme njohja e karakteristikave t kriminalitetit doganor, n njrn an, dhe posedimi i aftsive profesionale t zyrtarve doganor, n ann tjetr. Pr t parandaluar zgjerimin e kriminalitetit doganor sht i domosdoshm

94

funksionimi absolut i ktyre parimeve: przemrsia ndaj palve, siguria, moskonsumimi i alkoolit gjat kryerjes s detyrs, evitimi i kontakteve me persona kriminel, ruajtja e informacioneve zyrtare, eliminimi i konfliktit t interesit, etj. Vrejtja me koh e indikacioneve t caktuara sht rezultat i prvojs s zyrtarve doganor. Ky sht faktor i rndsishm pr zbulimin e formave t caktuara t kriminalitetit doganor. Bashkpunimi me qytetar sht gjithashtu nj prej momenteve qensore pr preventiv t suksesshme t t gjitha formave t sjelljeve t paligjshme n fushn e afarizmit doganor. Zakonisht, jan qytetart ata q ofrojn informacionet q jan t rndsishme pr zbulimin dhe luftimin e kriminalitetit doganor. Prandaj, niveli i bashkpunimit me qytetar sht e domosdoshme t ngrihet n nivelin m t lart, sepse kjo mundson zgjidhjen me t shpejt dhe m efikase t rasteve t kriminalitetit doganor.

95

PJESA VIII DOKUMENTACIONI DOGANOIR E TREGTAR N KRIMINALITETIN EKONOMIK

1. DOKUMENTACIONI I AFARIZMIT N TREGTIN E JASHTME

1. 1. DOKUMENTACIONI I MALLIT: FATURA TREGTARE (sht dokumenti themelor q dshmon kryerjen e obligimit sipas kontrats, si edhe dorzimin e mallit sipas mnyrs dhe kushteve t prcaktuara n kontrat). FATURA PROFORMA (zakonisht i bashkohet iferts s obligueshme t eksportuesit). SPECIFIKIMI I MALLIT (zakonisht kur ka m shum pozicione t ndryshme sipas llojit t prpunimit dhe kualitetit). LISTA E PAKETIMEVE (specifikimi i detajuar i mallrave t paketuara n nj palet).

1. 2. DOKUMENTACIONI DOGANOR: FLETPARAQITJA DOGANORE NDRKOMBTARE - DOKUMENTI UNIK DOGANOR (DUD), FLETPARAQITJA E EKSPORTIT, FLETPARAQITJA E IMPORTIT, VRTETIMI MBI PREJARDHJEN E MALLIT (sanitar, veterinar, fitopatologjik, ekologjik), VRTETIMI MBI DESTINACIONIN E FUNDIT T MALLIT, FATURA KONZULLARE, FATURA DOGANORE.

1. 3. DOKUMENTACIONI TRANSPORTUES: Kur malli transportohet n rrug toksore n ndonj vend, atij duhet ti bashkngjiten kto dokumente: FATURA TREGTARE (me listn e specifikacionit dhe listn e paketimit - n numr t mjaftueshm t kopjeve), ORIGJINALI I LISTS NGARKUESE NDRKOMBTARE,

97

POLISN E SIGURIMIT T MALLIT N RRUG, VRTETIMIN MBI PREJARSHJEN E MALLIT, FATURN DOGANORE T MALLIT (me artikujt e prcaktuar sakt), VRTETIMET E REJA MBI MALLIN, CERTIDIKATN MBI KUALITETIN E MALLIT (e cila duhet t lshohet nga ndonj laborator publik).

1. 4. GARANCITE N AFARIZMIT NDRKOMBTAR: GARANCIA PR PJESMARRJE N LICITACION JASHT VENDIT, GARANCIA PR PAGESN E AVANSIT, GARANCIA PR DRGIMIN E MALLIT DHE KRYERJEN E PUNS, GARANCIA SIPAS PUNS KREDITORE N DOBI T SHITSIT, GARANCIA PR PAGIMIN E MALLIT T DRGUAR, GARANCIA MBI BORXHIN PERSONAL, GARANCIA PR SIGURIMIN KONSIGNACIONAL T DEPOVE, SUPERGARANCIA, etj.

2. LLOJET E MASHTRIMEVE Mashtrimet q hasen m s shpeshti gjat shfrytzimit t dokumentacionit mund t ndahen n disa kategori. Kto jan: 2. 1. MASHTRIMET ME RASTIN E VRTETIMIT T BAZS DOGANORE Kto mashtrime mund t vshtrohen nga dy aspekte qensore t tyre, si jan: nnvlersimi i bazs doganore dhe paraqitja e rrejshme e vlers s mallit, nprmjet deklarats s falsifikuar dhe dokumenteve tjera prcjellse, n t cilat tregohet vler m e ult se sa vlera reale e mallit, nnvlersimi, paraqitja e rreme dhe falsifikimi i deklarats, e cila tregon vler m t lart t transaksionit se sa vlera reale, Format m t shpeshta t mashtrimit me rastin e prcaktimit t bazs doganore jan: faturat e rrejshme t pranuara nga furnitori, faturat e rrejshme t pranuara nga importuesi, faturat e rrejshme t pranuara nga importuesi n bashkpunim me furnitorin, faturimi i dyfisht, paraqitja e faturs vetm pr nj pjes t vlers,

98

dokumentet e rrejshme q ulin vlern e drgess, prshkrimi i gabueshm me qllim t uljes s bazs doganore t mallit, prshkrimi jo i plot n fatur, mosparaqitja e shpenzimeve q i nnshtrohen dogans, doganimi i mallit n paket-aranzhman.

2.2. MASHTRIMET ME PRSHKRIMIN E GABUAR T MALLRAVE Kto mashtrime shfaqen n rastet kur importuesi harton deklarat dhe dokumente shoqruese t gabueshme lidhur me prshkrimin fizik t mallit. Pr t vrtetuar bazn doganore reale dhe pr t penguar fshehjen e dogans dhe taksave doganore, sht e nevojshme njohje e mir pr mallin. Pr t fshehur dogann dhe taksat doganore, importuesi shrbehet me kto metoda. gjeneralizon prshkrimin e mallit n fatur, jep t dhna jo t plota pr dokumentim, paraqet prejardhje t pasakt t mallit, nuk paraqet destinacionin e sakt t mallit, nuk paraqet palt e prfshira n transaksion. 2.3. MASHTRIMET ME PREJARDHJEN E MALLIT Ky mashtrim paraqet shkelje t qllimt, t dispozitave mbi prejardhjen e mallit dhe dokumenteve t domosdoshme tatimore q krkojn marrveshje bilaterale ose multilaterale. Rastet m t shpeshta t fshehjes s taksave doganore mbi prejardhjen e mallit, paraqiten n rastet kur: 1. nuk prcaktohet vendi i prejardhjes, 2. prkthehen gabimisht emrat, udhzimet ose shenjat, 3. t dhnat jan t mangta ose t pasakta, 4. jepen lista t rrejshme t paketimit, 5. nuk paraqiten kompanit e prfshira n transaksion. 2. 4. MASHTRIMT ME LEHTSIMET DOGANORE Mashtrimet me lehtsimet doganore bhen me rastin e paraqitjes s mallrave t liruara nga taksat importuese dhe eksportuese, kur importi ose eksporti i mallrave bhet ne kushte te veanta (p.sh. keqprdorimi i afarizmit nprmjet zonave t lira doganore). Pr zbulimin e mnyrave t fshehjes s dogans dhe taksave doganore duke shfrytzuar lehtsimet doganore, puntort e dogans duhet ti njohin mir kto faza t lirimit:

99

1. 2. 3. 4.

faza para doganimit t mallit, faza e importimit t mallit, faza e prodhimit / prpunimit t mallit, faza e eksportimit t mallit.

sht e domosdoshme q t gjitha fazat t shqyrtohen ve e ve dhe t merren treguesit kryesor pr zbulimin e fshehjes s dogans dhe taksave doganore. Fshehjet m t shpeshta ndodhin duke shfrytzuar fazn e prodhimit / prpunimit t mallit. Organet doganore duhet t ken parasysh se obliguesit doganor mund t paraqesin: 1. hedhurina t teprta, 2. zgjatje t madhe t kohs s prodhimit, 3. import t lnds s kualitetit t lart pr prodhime t kualitetit t ult, 4. ndrrim eventual t mallit me ndonj mall tjetr, 5. importim t sasive t teprta t lnds s par. Pr kt arsye, sht e domosdoshme q t respektohen normativat mbi shpenzimin e materialit dhe kontrolli i sasis s lnds s par t importuar. N fazn e eksportit, e cila paraqet prfundimin e ciklit t importit pr eksport, sht e nevojshme t kushtohet kujdes q: 1. kualiteti dhe sasia e materialit t importuar ti prgjigjet materialit q eksportohet, 2. mnyrs s paketimit, 3. vlers s mallit q eksportohet n raport me mimin e mallit q eksportohet, 4. klasifikimit t mallit, 5. periudhs kohore midis fazs s importit dhe fazs s eksportit. T gjitha fazat krkojn analiz m t thell, me qllim t gjetjes dhe zbulimit t fshehjes s dogans dhe taksave doganore. 2. 5. MASHTRIMET ME DESTINACIONIN E FUNDIT Kto mashtrime paraqiten m s shpeshti kur, me qllim t fshehjes s dogans dhe taksave doganore, paraqiten t dhna t rrejshme mbi vendin e prdorimit t mallrave, si jan: ekonomit bujqsore, prfaqsit diplomatike, organizatat qeveritare, organizatat shndetsore / organizatat shkencore, organizatat ose misionet ndrkombtare (m BeH: EUFOR, OSBE etj.

100

Mnyrat m t shpeshta t mashtrimit lidhur me destinacionin e fundit t prdorimit t mallrave jan: anashkalimi i pagimit t dogans, futja e materialit importi i t cilit sht i kufizuar, etj. Zbulimi i mnyrave t tilla t fshehjes s dogans dhe taksave doganore krkon njohje t mir t: dispozitave doganore q kan t bjn me destinacionin e fundit, procedurat pr destinacionin e fundit, procedurat e kontabilitetit, prodhimit dhe kontrollit t rezervave, Ligjit mbi afarizmin tregtar ndrkombtar, sidomos t Ligjit mbi politikn doganore t BeH. 2. 6. MASHTRIMET ME MALLRA FALSE ( MALLRA PIRATE) Mashtrimet me mallra t falsifikuara (mallra pirate) jan shum t shpeshta. Disa prej mallrave t tilla q shrbejn pr fshehjen e dogans dhe taksave doganore jan: cilido mall, prfshir edhe ambalazhin, t cilit i vendoset shenja mbrojtse e nj malli identik t regjistruar, pa lejen e prodhuesit t mallit origjinal (kshtu shkelen t drejtat e pronarit t mallrave origjinale), cilado shenj mbrojtse e vendosur pa lejen pr shenjimin e mallit, cilido mall q ka shenj mbrojtse identike me mallin e regjistruar me shenj mbrojtse, Mallrat pirate jan kopjet e mallrave t prodhuara pa plqimin e bartsve t s drejts ose mallrat prodhimi i t cilave paraqet shkelje t t drejtave t autorit, sipas ligjit t vendit ku importohen, Arsye pr paraqitjen e ktij lloji t fshehjes s dogans dhe taksave doganore (ktyre mashtrimeve) jan: anashkalimi i pagess s kompensimit pr t drejtat e autorit, anashkalimi i marrveshjes mbi lejet kufitare pr import / eksport. 2. 7. MASHTRIMET ME KTHIMIN DHE MALLRAT TRANSITE Mashtrimet e tilla bhet gjat kalimit transit t mallrave t destinuara pr vendet e treta npr zonn doganore t vendit. Dobsia m e madhe e sistemit transit

101

sht paraqitja dhe kmbimi i dokumenteve n pikat doganore t vendkalimeve kufitare. Nj prej mashtrimeve m t zakonshme sht falsifikimi i vuls doganore, por edhe paraqitja e rrejshme e vlers s mallrave n dokumentet transitore. 3. FORMAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT EKONOMIK GJATE FORNIZIMIT DHE SHITJES Me format e veprimtaris kriminale kundr ekonomis apo, m sakt, veprimtaris s rrezikshme shoqrore, n ekonomin kapitaliste, sht marr profesor Edvin Saterlan. N fjalimin e tij n Filadelfi, m 27. 12. 1939, ai i kishte cilsuar kto veprimtari si kriminalitet. N kuadrin e ktij kriminaliteti ai i kishte prmendur kto aktivitetet q kan t bjn me mashtrimet me rastrin e furnizimit dhe shitjes: reklamimin e rrejshm t mallit, prvetsimin, anashkalimin e pagimit t tatimeve, konkurrencn jolojale, mashtrimin e blersve, etj. Paraqitja e tij ka pasur ndikim t madh n mendimin kriminalistik t perndimit, por ka pasur ndikim t pjesshm edhe n zhvillimin e veprimtaris ligjdhnse, e cila i ka inkriminuar disa prej ktyre veprimtarive. Me qllim q t kufizoj detyrat dhe prgjegjsit e veta, Kshilli i Evrops, n vitin 1981, ka br nj list t prkohshme t aktiviteteve kriminale, e cila u sht dorzuar vendeve antare q kan pasur probleme ekonomike, sociale e juridike. N kt list jan prfshir: mashtrimet me rastin e furnizimit ose prdorimi i gabueshm i mjeteve t pakthyeshme t organeve shtetrore e ndrkombtare, kundrvajtjet ndaj konsumatorve (falsifikimi i mallit, ndrrimi i mallit, kundrvajtja kundr shndetit publik, etj.), konkurrenca jolojale (e cila prfshin korruptimin e puntorve t firms konkurrente dhe reklamat q ojn n rrug t gabueshme), kundrvajtjet tatimore t firmave dhe fshehjet e kontributeve or sigurimin social, kundrvajtjet doganore, kundrvajtjet valutore. B. Paviqi dhe Modly trheqin vrejtjen n kto forma t sulmeve kriminale: sulmet kriminale q prfshijn, pikspari, format e sulmit brenda

102

ndrmarrjes, t cilat jan pasoj e qndrimit negativ t njeriut ndaj pasuris dhe vendit t puns, sulmet e ndrmarrjeve ndaj sistemit fiskal, duke mos paguar obligimet tatimore, sulmet e ndrmarrjeve q kan krijuar monopol, sulmet ndaj stafit drejtues, n form t korrupsionit dhe keqprdorimeve, sulmet n form t mashtrimeve ekonomike dhe spekulimeve.

Duke trajtuar sulmet kriminale n fazat e zhvillimit ndaj ekonomis s tregut, Papesh ka theksuar posarisht se integrimi i shtetit do t dobsohet gjithnj e m shum n raport me mbrojtjen n ndrmarrje. Ekzistojn forma t lloj-llojshme t kriminalitetit n furnizimin dhe shitjen e mallrave, t cilat mund t shfaqen n nj ndrmarrje, varsisht prej veprimtaris me t ciln merret ajo. Format m t shpeshta t kriminalitetit q hasen n praktik jan: prvetsimet, regjistrimi i rrejshm ose i gabueshm i ndryshimeve afariste, kundrvajtja ndaj konsumatorit (mashtrimi), kundrvajtjet tatimore, kundrvajtjet doganore, lejimi i shtyrjes s pagess pa mbules (garanci), prvetsimi, shkelja e dispozitave mbi sigurimin dhe sigurimin shndetsor (q shkojn n favor t puntorve) nga ana e ndrmarrjeve, afarizmi i kompanive fiktive, reklamimi i rrejshm i mallit, konkurrenca jolojale, mashtrimi i blersve, mashtrimet ne furnizim, format tjera t malverzimeve. 3.1 FORMAT E PRVETSIMIT GJAT FURNIZIMIT ME MALL a) Prvetsimi q ka pasoj deficitin dhe mbulimin e tij me falsifikim N qoft se kryepuntori i ndrmarrjes sht i ngarkuar me furnizim, jan t mundura sulmet karakteristike t furnizuesit. Format m t shpeshta t ktij sulmi jan:

103

falsifikimi i mimeve t mallrave q gjenden n faturat e furnizimit (falsifikohen mimet e mallrave, duke ofruar fatura t paqena, duke korrigjuar shumat e mimeve, etj.), falsifikimi i sasis s mallrave t faturave t furnizimit (falsifikohet sasia e mallrave t regjistruara n fatur apo e gjitha fatura).

b) Prvetsimi me korrupsion dhe keqprdorin Format e prvetsimit q lidhen me furnizuesin jan edhe blerja e mallit t kualitetit t dobt me mim t lart ose me kushte t pafavorshme pr ndrmarrjen e tij, pr shkak se ai merr provizion. Grupimi i shitjes s mallit n llogari t furnizuesit buron nga koncentrimi i funksionit t furnizuesit dhe shitsit, depoistit dhe arktarit. Puna e furnizuesit sht trheqse pr kryepuntorin. 3.2. FORMAT E PRVETSIMIT ME SHITJEN E MALLIT Grupimi i prmendur shfaqet kryesisht me koncentrimin e funksioneve n vendin e puns t arktarit, depoistit dhe shitsit. Mashtrimet e konsumatorve ose blersve mund t bhen n disa mnyra. a) Prvetsimi i tepricave t paevidentuara q shkaktohen nga mashtrimi i konsumatorve dhe blersve Kto forma t prvetsimit shfaqen gjat matjes dhe dorzimit t mallrave, sikur edhe te depoisti. Forma t tilla jan: - mashtrimet me sasin e mallit; - mashtrimet me cilsin e mallit. Por, pr shkak t koncentrimit t funksioneve t shitjes dhe arktimit shfaqet edhe mundsia e shitjes s mallit me mime m t larta. N kt mnyr, kryepuntori mund t kryej tri forma t mashtrimit: n sasi, n cilsi dhe n mim. Mundsit dhe format e mashtrimeve varen nga lloji i mallit dhe karakteristikat e artikujve. N qoft se malli sht i ambalazhuar, mund t bhen mashtrime n kualitet dhe ne mime. Ktu do t theksojm format e veanta t mashtrimeve: llogaritja e peshs bruto n vend t peshs neto, kur pesha e ambalazhit llogaritet ne peshn e mallit, e cila sht m e shtrenjt, mashtrimet me przierjen e mallrave, kur bhet przierja e mallrave q kan e mime t larta me mallra me mime m t ulta, n korniza t tolerueshme t dallimit t cilsis,

104

mashtrimet nprmjet peshs artificiale, te materiet hidroskopike e t ngjashme, mashtrimet nprmjet shitjes me mime m t larta t artikujve t ngjashm ose e artikujve t klass m t ult n vend t artikujve t klass m t lart, mashtrimet nprmjet shitjes me mime m t larta, duke i dhn blersit fatur me shum m t lart (ndrmarrjes i dorzohen kopje t faturave me mimet prkatse).

Si rregull, mashtrimet e konsumatorit nuk ln gjurm mbi sulmin. Gjurm shfaqen vetm n raste individuale, kur konsumatori e vren mashtrimin. Ndrkaq, disa forma t mashtrimit me mim ln gjurm t prshtatshme. N rastet kur lshohen dokumente mbi shitjen e mallrave (paragon, bllok, fatur), n t cilat pasqyrohet lloji dhe sasia e mallit, mund t bhet rekonstruimi i kontabilitetit t mallrave, pra bhet regjistrimi i hyrjes dhe daljes s mallrave. Ather mund t konstatohet se jan shitur m shum mallra t klass ose cilsis m t ult se sa mallra t cilsis m t lart. Format tjera t mashtrimeve nuk ln gjurm t prshtatshme. Regjistrimi i papritur mund t tregoj tepricn eventuale, n qoft se nuk sht prvetsuar m par nga kryepuntori. b) Prvetsimi me mos-evidentimin e tepricave t shkaktuara nga afarizmi pr llogari personale Grupi i mashtrimeve t shkaktuara gjat shitjes pr llogari personale shfaqet n rastet e konceptimit t funksioneve t shitjes, magazinimit dhe arktimit te nj person. Kryepuntori e kryen vet funksionin e furnizuesit. Prmasat e mashtrimeve t ktij lloji varen nga lloji i mallrave, pamja e tyre e jashtme, etj., me kusht q mallrat e siguruara pr llogari personale t mos ndryshojn nga mallrat tjera. Furnizimi bhet kryesisht nga personat privat, por sht i mundur edhe furnizimi nga subjektet tjera ekonomike. N qoft se pagesa bhet me virman, ather kryepuntori e eviton kt duke paguar n xhirollogarin e furnitorit, nprmjet banks. Me rastin e kontrollit t dshmis s banks nuk i kushtohet vmendje faktit se pagesa nuk sht br me virman, por me fletpages. Format m t shpeshta t shitjes pr llogari personale hasen n dyqane t artikujve ushqimor, n barnatore, etj. Kjo form e prvetsimit nuk mund t vrehet me mekanizmin e kontrollit. Me regjistrimin ose inspektimin eventual mund t konstatohej eventualisht, sipas pamjes s jashtme, se ndonj mall nuk sht malli i rregullt (dallimet n ambalazh ose ndonj shenj e jashtme). Kto forma t prvetsimit jan t prhapura edhe te mallrat kritike, t cilat ln gjurm n procesin e furnizimit. c) Prvetsimi me korrupsion dhe keqprdorim Te shitja, forma e sulmit me korrupsion e keqprdorim bhet nprmjet marrjes s

105

provizionit, pr kmbimin e parave t gatshme me eka. Kjo forma ka qen shum e prhapur sidomos n kohn kur lejoheshin kredi konsumuese, qoft nga bankat qoft nga ndrmarrjet. N at koh, provizioni sillej edhe deri 20% t vlers s ekut. Forma e korruptimit shfaqet edhe te mallrat kritike, q mungojn n treg. Por, kjo form e prvetsimit kufizohet me formn e prvetsimit nprmjet shitjes me mime m t larta. d) Reklamimi i rrejshm i mallit Sot sht shum i prhapur mashtrimi q bhet nprmjet reklamimit t rrejshm t mallit. Reklamimi i rrejshm nnkupton: prshkrimi i karakteristikave t cilat nuk i ka malli, shfrytzimi i shenjave t huaja (t markave t njohura), kopjimi i prodhimeve t njohura, pa licenc, mashtrimi n cilsi, mashtrimi n sasi, etj. e) Mashtrimet me sasi bhen duke dhn sasi m t vogla t mallrave ose gjrave se sa jan t deklaruara. Kjo form e kriminalitetit sht m e vjetra dhe haset shpesh n praktik. Mashtrimet mund t bhen n t gjitha vendet e puns ku bhet pranimi dhe dorzimi i mallrave (depo, prodhime, tregti, etj.). Vet mnyra e kryerjes s mashtrimeve me sasi varet nga mnyra e vrtetimit dhe matjes s sasis. sht e mundur q t shfrytzohen matjet e pasakta, gjegjsisht pasaktsia e instrumenteve matse (peshojat, ent) ose t shfrytzohen matjet q nuk vshtrohen. Toleranca e lejuar e pasaktsis s matjes sht 5%. f) Mashtrimet me cilsi - kryesisht kryhen duke zvogluar sasin e prbrsve t shtrenjt dhe duke shtuar prbrs t lir, n mnyr q t fitohet me kursimin e prbrsve t shtrenjt. Mashtrimet n cilsi jan t mundshme n prodhimtari si edhe n tregti e n hotelieri. Por, kto mashtrime jan t mundura edhe npr depo. Form e veant e mashtrimit n cilsi sht ndrrimi i mallit t deklaruar me mallra t cilsis m t dobt, me kushte q t dy llojet e mallit kan t njjtin destinim. Cilsia e ndonj prodhimi mund t mos u prgjigjet standardeve t caktuara t cilsis pr nj sr arsyesh: pesha e prodhimit mund t jet m e vogl se sa pesha standarde, forma dhe ngjyra e prodhimit mund t jet e ndryshme, prodhimi nuk sht n pajtim me specifikacionin e vet ose nuk sht i prodhuar sipas formuls prkatse, prodhimi q mund t prmbaj trupa t huaj (te ushqimi dhe pijet), prodhimi q mund t jet i prishur, prodhimi q mund t ket arom t keqe.

106

Ndryshimi i kualitetit mund t bhet n vende t ndryshme: n vendin e porosis, n depo (n kushte t kqija), gjat procesit t prodhimit, gjat paketimit, gjat transportit deri t blersi.

g) Mashtrimi me mim bhet vetm n kushtet e koncentrimit t funksioneve t shitjes, arks dhe depozitimit. Kjo form e mashtrimeve sht m e prhapura. Mashtrimet me mim hasen kryesisht te dyqanet tregtare dhe lokalet hoteliere. Mallrat dhe prodhimet shiten me mime m t larta se sa jan caktuar nga ndrmarrja. N dyqanet tregtare dhe lokalet hoteliere mashtrimet mund t bhen n t tri format: n sasi, n cilsi dhe n mim. Ktij mashtrimi i shkon prshtati sidomos mungesa e mallit n treg, kur blersi nuk i kushton vmendje mass, cilsis dhe mimit, por sht i knaqur me sigurimin e mallit. Ktij mashtrimi i ndihmojn sidomos ndryshimi i shpesht i mimit, inflacioni, etj. Si rregull, sistemi mbrojts nuk i vren format e mashtrimit me sasi dhe mim, ndrsa prvetsimi i vlers shfaqet si tepric e pa evidentuar. Gjurmt e ktij delikti nuk ekzistojn, prve n raste t veanta, n qoft se do t bhen matje kontrolluese t mallit, verifikim i cilsis. Por, kjo form e kontrollit sht e pazakont dhe, shpesh, e pamundur. Ky grup i mashtrimeve prbn rreth 5% t strukturs s kriminalitetit t zbuluar, por kjo prqindje sht shum m e lart. Kontrolli i jashtm, pra kontrolli i inspeksionit t tregut, sht i pavrejtshm pr shkak t numrit t vogl t inspektorve, kshtu q sht e pamundur t kontrollohet numri i madh i rasteve. Kontrolli i brendshm dhe sistemi mbrojts i ndrmarrjes kryesisht sht i pa interesuar, me q mashtrimet dmtojn konsumatort dhe jo ndrmarrjen. h) kundrvajtjet doganore dhe tatimore jan gjithashtu nj form shum e pranishme e mashtrimit n vendin ton, q bhet m s shpeshti me bartjen e tatimit n konsumatorin e fundit, me llogaritjen e tatimit n mimin e prodhimeve, me blerjen e mallrave nga ndrmjetsit, me shitjen e mallrave q jan t liruara nga tatimet (t cilat shiten si mallra q tatimohen), me shfrytzimin e firmave fiktive, etj. i) prvetsimet hasen n forma t ndryshme t kundrvajtjeve, si jan: mos drgimi me koh i mallrave t paguara prpara, drgimi i mallrave t gabuara, mospranimi i reklamacioneve,

107

mashtrimet q kryhen me tornimin e llogaris, llojet e ndryshme t prvetsimit q bhen brenda ndrmarrjes, t shpjeguara m lart te masat kontrolluese.

4. KATEGORIT E KRYESVE T KRIMINALITETIT EKONOMIK Kryesit e kriminalitetit ekonomik gzojn status t lart shoqror, shkall t lart arsimi dhe kan baz t mir materiale pr t angazhuar kshilltar t ndryshm ekonomik e juridik, me ndihmn e t cilve prpiqen t fshehin veprimet e tyre kriminale dhe t shptojn nga dnimi. Disa kryes t kriminalitetit ekonomik i kryejn veprimet e tyre n mnyr profesionale dhe gjith aftsit e tyre i orientojn n veprime kriminale, n sfera t ndryshme afariste. N nj prej varianteve t shpeshta, qllim i tyre sht gjetja e viktimave dhe prgatitja e viktimave pr kryerjen e puns, n mnyr q t fshehin fitimin e realizuar. Sipas nj varianti tjetr, qllim i tyre sht t arrijn te prfitimi materiale, pa marr parasysh se kush do t jet viktim. Veprimet e tilla i kan t gjitha tiparet e kriminalitetit t organizuar. Bhet fjal pr kryes q veprojn n emr dhe n llogari t kriminalitetit t organizuar. Pr nj kategori tjetr t kryesve t kriminalitetit ekonomik sht karakteristike se veprojn n dobi t ndrmarrjeve, n mnyr q t shtojn mundsit e veprimit n tregun e lir. Zakonisht, veprojn bashk ose i kan ndihmsit e tyre, t cilt u ofrojn prkrahje logjistike ose prkrahje tjetr. Nga aspekti i prgatitjes, pr t dy kategorit vlen konstatimi se kan njohuri t ndryshme mbi afarizmin ekonomik e financiar. Pr realizimin e qllimeve t caktuara jan t gatshm t neutralizojn mekanizmin mbrojts. Kategoria e tret e kryesve t kriminalitetit ekonomik jan kryer t her pas hershm, kur kryejn veprime kriminale kur u jepet rasti i prshtatshm. Kta kryes nuk kan ndonj aftsi t veant. Pra, bhet fjal pr mashtrues t koh pas kohshm, t cilt e shohin mundsin e prfitimit pr t ciln din vetm ata se prfitimi mbetet fshehtsi. Kta jan mashtrues q veprojn brenda ndrmarrjes n t ciln punojn: Kryes t kriminalitetit ekonomik mund t jen: Individt q jan t lidhur me grupet kriminale, t cilt prfshihen n kryerjen e veprave penale t kriminalitetit ekonomik pr interes t tyre. Kta mund t jen kryes t organizuar q veprojn n fushn e ekonomis ose kryes q veprojn si dor e zgjatur e grupeve t organizuara kriminale n fusha t tjera. Udhheqsit e ndrmarrjeve t mdha, t mesme e t vogla q kryejn forma t ndryshme t veprimtaris kriminale n dobi t ndrmarrjeve. Me kt rast, ata shkelin dispozitat ligjore q rregullojn veprimtarit legale afariste, duke prfshir edhe dispozitat fiskale. Individt q shfrytzojn mundsit pr veprim kriminal brenda ndrmarrjes s dmtuar.

108

4.1. NOCIONI DHE KUPTIMI I FURNIZIMIT Veprimtaria furnizuese prfshin sigurimin e materialit dhe mjeteve t nevojshme pr prodhim (te ndrmarrjet prodhuese) ose t mallrave pr shitje (te ndrmarrjet tregtare). N fushn e furnizimit kryhen kto pun: hulumtimi dhe njohja e tregut; planifikimi i furnizimit; lidhja me furnitor; lidhja e kontratave pr shit-blerje; pranimi i materialit; mbajtja e evidencs s shrbimit t furnizimit.

4.2. NOCIONI DHE FUNKSIONI I SHITJES Shitja prmbyll procesin rrethor t shndrrimit t mallrave dhe shrbimeve n para. Shrbimi i shitjes prfshin kto veprimtari: hulumtimin e tregut; veprimtarin reklamuese; lidhjen me blersit; marrveshjet me blers; depozitimin e mallrave dhe drgimit e tyre blersve; faturimin e mallrave t drguar; mbajtjen e evidencs s shrbimit t shitjes; organizimin e shitjes nprmjet rrjetit vetjak t shitjes.

4.3. FAKTORET Q MUNDSOJN VEPRIMTARI KRIMINALE GJAT FURNIZIMIT DHE SHITJES Ekziston nj sr faktorsh q mund t ndikojn n shfaqjen e veprimeve kriminale n procesin e furnizimit dhe t shitjes brenda ndrmarrjes. sht e rndsishme t theksohet se kta faktor gjenden n bashkveprim. Kjo do t thot se veprimet kriminale n ndrmarrje jan rezultat i m shum faktorve q ndihmohen reciprokisht, q mund t ndrrohen nga rasti n rast. Kshtu, sht e pamundur t vendoset nj rend i caktuar i faktorve q ndikojn n veprimet kriminale, pr shkak se vet akti kriminal sht rezultat i kreativitetit dhe imagjinats s njeriut, t kushtzuar nga rrethanat. Megjithat, n baz t

109

shembujve t hasur n praktik, mund t veohet nj grup i faktorve q m pak apo m shum i kontribuojn shfaqjes dhe zhvillimit t veprimeve kriminale n procesin e furnizimit dhe shitje brenda ndrmarrjes: forma e prons, koncentrimi i funksioneve, gjendja afariste e ndrmarrjes, zhvillimi i sistemit mbrojts, organizimi i dobt i ndrmarrjes dhe menaxhmenti (sidomos te ndrmarrjet e mdha) lshimet n organizimin e kontrollit interno; dshira pr fitim t shpejt dhe pr avancim n karrier, pagesa e dobt e puns (pagat e ulta), ndarja e dobt e obligimeve, rasti i volitshm, madhsia e ndrmarrjes, masat e dobta disiplinore brenda ndrmarrjes, mbrojtja e pamjaftueshme penale e juridike e konsumatorve, krizat financiare, rregullimet n treg, ndryshimet n strukturn pronsore, ndrrimet e udhheqjes, deprtimi i korrupsionit, marrveshjet e fshehta midis ndrmarrjeve si edhe brenda ndrmarrjes, shum faktor t tjer.

4.4. PARANDALIMI I KRIMINALITETIT EKONOMIK Para se t merremi n mnyr m t detajuar me trajtimin e parandalimit t mashtrimeve n ndrmarrje, duhet t ndalemi te vet nocioni i mashtrimit. Mashtrimi sht ngjarje kriminale, rezultat i sjelljes njerzore e cila me ligj sht sanksionuar si vepr e ndaluar dhe si vepr penale. Mashtrimi sht akt kriminal q prmban n vete t gjitha komponentat e rrethanave shoqrore e biologjike dhe sht rezultat i kreativitetit dhe imagjinats njerzore. Si kategori e veant e kriminalitetit, mashtrimi bn pjes n kriminalitetin ekonomik. Kriminaliteti ekonomik sht dukuri e veant shoqrore. N vshtrim t par, kriminaliteti ekonomik sht shprehje e uris dhe dshirs pr sukses dhe prmirsim t pozits shoqrore. Disa prej karakteristikave kryesore t kriminalitetit ekonomik jan: prhapja gjithnj e m e madhe,

110

shifra e errt e madhe, aftsia profesionale dhe intelektuale e kryesve, numri i vogl i rasteve t proceduara (paprekshmria), globalizimi dhe proceset e prgjithshme shoqrore e ndihmojn zhvillimin e kriminalitetit ekonomik.

Krkimi i shkaktarve t shfaqjes s kriminalitetit ekonomik zbulon kompleksitetin e gjendjes shoqrore, ndrsa prpjekja q t vendoset nj rend zbulon edhe problemet themelore etimologjike dhe metodologjike, t cilat nuk mund t anashkalohen. T gjitha prvojat e deritashme t lufts kundr kriminalitetit financiar n bot tregojn se vetm dnimi i kryesve t kapur n vepr sht mas e pamjaftueshme dhe m pak efikase se sa zvoglimi i mundsive q individi apo grupi t kryejn veprime kriminale financiare dhe ekonomike. Vetm veprimi represiv i organeve kompetente nuk jep rezultatet q mund ti jap veprimi preventiv, por rezultatet m t mira pr luftimin e kriminalitetit ekonomik mund t arrihen me interaksionin e masave represive dhe preventive. N t kaluarn, veprimi preventiv sht ln pas dore pa t drejt dhe sht shfrytzuar pak, ne do t ndalemi pak m gjat n masat preventive. 5. MASAT PARANDALUESE T KRIMINALITETIT EKONOMIK N FURNIZIM DHE SHITJE Sistemi mbrojts i prons sht form e organizuar e aktivitetit, i cili ka pr qllim luftimin e sulmeve ndaj prons. Ky sistem prmban: komponentin preventive dhe komponentin represive 1. Mnyra themelore e veprimit preventiv brenda ndrmarrjes shprehet n: masat organizative, pra organizimi i mir i procesit t furnizimit dhe shitjes, masat teknike e teknologjike, vendosjen e kontrollit interno. 2. Veprimi represiv prbhet nga prpunimi kriminalistik i kriminalitetit ekonomik. 5.1. MASAT ORGANIZATIVE Masat organizative kontribuojn pr mbrojtjen e prons dhe pr zvoglimin e sulmeve ndaj pasuris. Kto bjn pjes: dekoncentrimi i funksioneve impaktibile, avancimi i statusit t vendeve t rrezikuara t puns, formimi i trupave kontrolluese e mbrojtse etj. Por, zgjidhjet organizative duhet t bazohen n ekonomizim dhe

111

racionalizm. Organizimi i furnizimit t ndrmarrjes mund t jet i centralizuar ose i decentralizuar. Prparsi e furnizimit t centralizuar n raport me furnizimin e decentralizuar sht mundsia me e madhe e negociatave pr blerjen e sasive t mdha t mallrave dhe kontrolli m i madh i politikave dhe procedurave n ndrmarrje. Ndrkaq, ndr prparsit e decentralizimit n procesin e furnizimit jan afati m i shkurtr kohor i realizimit t furnizimit dhe komunikimi m i mir midis shfrytzuesve, si edhe lidhjet dhe komunikimi i drejtprdrejt midis blersit dhe shitsit. Struktura organizative dhe mnyra e delegimit t prgjegjsive pr furnizim brenda ksaj strukture jan faktort kritik t vlersimit t rrezikut t shfaqjes s gabimeve n llogaritje. Duhet t jet e qart se kush sht prgjegjs pr furnizimin me mallra dhe shrbime brenda organizats dhe cili sht niveli i autorizimeve midis sektorit t furnizimit dhe njsive t ndrmarrjes. 5.2. PASQYRA E CIKLIT T FURNIZIMIT Procesin e furnizimit zakonisht e inicion ndonjri prej njsive ose shrbimeve ndihmse. Sektori i furnizimit plotson fletporosin pr furnizimin me mallra ose shrbime. Kur pranohen mallrat ose kur kryhen shrbimet, evidentohen obligimet ndaj furnitorve. N fund, ndrmarrja ia bn pagesn furnitorve. Skema e mposhtme pasqyron n mnyr grafike procesin relativisht kompleks t furnizimit, i cili shrben si baz pr trajtimin e procedurave kontrolluese. M posht do t mbshtetemi n disa shtje q kan t bjn me ciklin e furnizimit: llojet kryesore t ngjarjeve afariste, faturat e raporteve financiare mbi furnizimin, llojet e dokumenteve dhe evidencs, funksionet kryesore, ndarja kryesore e obligimeve. 5.2.1. Llojet kryesore t ngjarjeve afariste N ciklin e furnizimit prpunohen tri lloje kryesore t ngjarjeve afariste: furnizimi me mallra dhe shrbime me para ose me shtyrjen e pagess, pagesa e obligimeve me furnizimin, kthimi i mallrave furnitorit ose shtyrja e pagess. Lloji i par i ngjarjes afariste lidhur me furnizimin ka t bj me sigurimin e

112

mallrave e shrbimeve, lloji i dyt ka t bj me pagesn e obligimeve t dala nga sigurimi i ktyre mallrave e shrbimeve, kurse lloji i tret sht ngjarje afariste q ka t bj me kthimin e mallrave furnitorit, pr para t gatshme ose me shtyrjen e afatit t pagess. 5.2.2. Faturat e raporteve financiare mbi furnizimin Cikli i furnizimin ndikon n shum fatura t raporteve financiare. Faturat n t cilat ndikon secili lloj kryesor t ngjarjeve afariste, zakonisht, jan: furnizimi, obligimet ndaj furnitorve, rezervat, shpenzimet e prodhimeve t shitura, faturat e ndryshme t prons dhe shpenzimeve.
Paraqitja grafike e ciklit t furnizimit:

Furnizimi
Nga sektori i prodhimit ose sektore Mandati i lejimit t blerjes Mandate i blerjes hyrja

prpunimi elektronik i t dhnave

Datoteka kryesore e furnitorit porosia

pranimi
Shrben si raport pr pranimin. Ky raport nuk i prfshin t dhnat mbi sasin

Datoteka e porosive

Pranimi, numrimi dhe verifikimi i mallit Programi pr prpunimin e fletporosive Raporti mbi pranimin e mallit Raporti mbi gabimet porosia

Depot (shiko ciklin e rezervave)

Futja e titullit te furnitorit, sasis dhe numirit t porosis

Korrigjimi i gabimit

A
Libri i pranimit

porosia

4 raporte: shitsit, furnitorit, sektorit t paraqitjes dhe sektorit t furnizimit

113

Ngjarjet afariste n lidhje me pagesn e obligimeve parat: obligimet ndaj furnitorve, zbritjet n para t gatshme. Ngjarjet afariste n lidhje me mallrat q u kthehen furnitorve: kthimi i mallrave furnitorve, korrigjimet pr kthimin e mallrave, obligimet ndaj furnitorve. 5.2.3. Llojet e dokumenteve dhe evidencave Tabela 1 prfshin regjistrimin e dokumenteve dhe evidencave t rndsishme, t cilat shfaqen m ciklin e furnizimit. N kt pjes t kapitullit shpjegohet n hollsi do pozicion. Prkujtojm se prdorimi i pajisjeve bashkkohore t prpunimit elektronik mund t ndikoj n formn e dokumenteve dhe qasjes s revizionit t testimit t ciklit t furnizimit: TABELA 1. Dokumentet dhe evidencat e ciklit t furnizimit: Urdhresa pr furnizim, Fletporosia, Raporti mbi pranimin, Fatura hyrse, Miratimi i pagess, Libri i furnizimit, Saldoja e kontos s furnitorit, Ekstrakti i furnitorit, eku, Libri i pagesave/Regjistri i ekave Urdhresa pr furnizim sht dokument nprmjet t cilit personi i autorizuar ose sektori i furnizimit porosit mallrat ose shrbimet. Pr shembull, kjo mund t jet urdhresa e udhheqsit t segmentit t prodhimit pr furnizim me lnd t par t prodhimit, urdhresa e shefit t zyrs pr furnizim me rezerva t materialit shpenzues ose urdhresa e udhheqsit t marketingut pr blerjen e hapsirs reklamuese n gazeta. Fletporosia prmban prshkrimin, kualitetin dhe sasin, si edhe informacionet tjera mbi mallrat dhe shrbimet t cilat duhet t sigurohen. Fletporosia tregon se

114

kush e ka lejuar furnizimin dhe paraqet miratimin e furnizimin me mallra ose shrbime. Fletporosia mund tu drgohet me letr ose me faks, por mund t drgohet edhe me telefon. N disa sisteme elektronike t prpunimit t t dhnave, fletporosia mund t bhet me pajisjet pr prpunimin e t dhnave t prodhimeve, t cilat u drgohen me post furnitorve. Raporti mbi pranimin sht dokument n t cilin evidentohet pranimi i mallit. Zakonisht, raporti mbi pranimin pasqyron fletporosin n t ciln nuk jan regjistruar sasit. Me kt veprim merret sektori i pranimit, pas vrtetimit t sasis s mallit t pranuar. Sektori i pranimit evidenton n kt dokument prshkrimin, sasin dhe informacionet tjera mbi mallin e pranuar. N disa raste, n sektorin e pranimit vrtetohet edhe cilsia e mallit. N rastet tjera cilsia e mallit kontrollohet nga sektori i inspektimit. Raporti mbi pranimin sht dokument i rndsishm, sepse me vrtetimin e pranimit t mallit pranohen obligimet. Fatura hyrse sht dokument t cilin e drgon furnitori. Fatura hyrse prmban prshkrimin dhe sasin e mallit t drguar ose llojin e shrbimit t kryer, mimin bashk me transportin, kushtet e shitjes dhe mnyrn e pagess, zbritjet e mimit dhe datn e faturs dhe datn e skadimit. Miratimi i pagess shfrytzohet shpesh nga ndrmarrja pr kontrollin e pagess s mallrave dhe shrbimeve. Ky sht dokument themelor pr evidentimin e faturave hyrse n librin e furnizimit. Shum sisteme t furnizimit e kana t ashtuquajturn paket t miratimit t pagess, t ciln e prbjn urdhresa pr furnizim, fletporosia, raporti pr pranim dhe fatura hyrse. Pra, kjo paket prmban dokumentet qensore n t cilat bazohet ngjarja afariste e lidhur me furnizimin. Libri i furnizimit sht evidenca e miratimit t pagess s mallrave dhe shrbimeve. Libri i furnizimit prmban rubrika t shumta, n t cilat evidentohen faturat hyrse sipas klasave, prfshir edhe rubrikn pr regjistrimin e obligimeve ndaj furnitorve, rubrikat pr regjistrimin e borxheve, t rezervave, daljeve, si edhe shpenzimet pr renovime e mirmbajtje. Libri i furnizimit prmban edhe rubrikat pr regjistrimin e obligimeve dhe borxheve m pak t rndsishme. Libri i furnizimit mund t jet edhe libr i furnitorve, n t cilin prfshihen shifrat e furnitorve dhe saldoja e kontos s furnitorve. Saldoja e kontos s furnitorit sht libri i furnizimit n t cilin evidentohen ngjarjet afariste lidhur me saldon e furnitorve dhe obligimeve. Shuma e prgjithshme e saldos s furnitorit duhet te jet e barabart me saldon e obligimeve ndaj furnitorve, n librin kryesor t furnizimeve. Ekstrakti i furnitorit sht ekstrakti mujor q i drgohet furnitorit n mnyr q t pasqyrohet saldoja fillestare, furnizimet, pagesat n periudhn vijuese dhe saldon n fund t muajit. Me ekstraktin e furnitorve evidentohen aktivitetet e

115

furnitorit n librat e tij afariste Evidencat e furnitorve mund t dallojn nga evidencat e komitentit, pr shkak t gabimeve ose, si ndodh m shpesh, dallimeve n koh q shkaktohen nga vonesa e drgimit t mallrave apo evidentimit t pagesave. Nprmjet krahasimit t obligimeve ndaj furnitorve n ekstraktin e furnitorve komitent kontrollohet saktsia e evidencs vetjake. eku sht dokument q shfrytzohet pr pagesn e mallrave dhe shrbimeve. eku nnshkruhet nga personi i autorizuar. Por, n sisteme t kompjuterizuara, pagesa e mallrave dhe shrbimeve mund t bhet edhe n mnyr elektronike. Libri i pagesave/Regjistri i ekave sht libr n t cilin bhet evidentimi i pagesave me eka, prandaj, ndonjher, ky libr quhet edhe regjistr i ekave. Libri i pagesave prmban rubrikat ku evidentohet miratimi i obligimeve ndaj furnitorve dhe zbritjet pr pages me para t gatshme. N rubrikat e librit t pagesave evidentohen edhe ngarkesat dhe miratimet tjera. Pagesat e evidentuara n librin e pagesave evidentohen edhe n librin e furnizimit ose n librin e saldos s furnitorve, varsisht se cili sistem aplikohet n ndrmarrje. 5.2.4. Funksionet kryesore t furnizimit Objektiva kryesore t ciklit t furnizimit jan sigurimi i mallrave dhe shrbimeve me shpenzimet m t ulta, duke siguruar mallra e shrbime cilsore me parat e dedikuara pr pagesn e mallrave dhe shrbimeve. Tabela 2 pasqyron pjest e zakonshme t ciklit t furnizimit. Lshimi i urdhress sht pjesa fillestare e ciklit t furnizimit, e cila prmban urdhresn e personit t autorizuar t cilitdo sektor pr furnizim me mallra dhe shrbime. shtje e rndsishme sht konstatimi se a i prmbush urdhresa procedurat e miratuara nga personi i autorizuar. Sipas nj kontrolli organizativ q prdoret shpesh mund t konstatohet kufizime financiare pr nivele t ndryshme t t punsuarve. P.sh., puntort e sektorit t kontrollit mund t ken autorizime pr furnizim me mallra e shrbime deri 1.000 USD, udhheqsit t sektorve deri 5.000 USD, udhheqsit e njsive afariste deri 25.000 USD, ndrsa pr do pages m t lart se 100.000 USD nevojitet miratimi i drejtoris. Furnizimi sht pjes e ciklit t furnizimit, e cila prmban fletporosit e miratuara. Kompetent pr kryerjen e ktij veprimi sht sektori i furnizimit, i cili drejtohet nga udhheqsi i furnizimit. Sektori i furnizimit siguron sasit e nevojshme t mallrave dhe shrbimeve, me mimet m t ulta pr cilsin e kualifikuar dhe dinamikn e drgimit. Furnizimi me mallra dhe shrbime nga m shum furnitor dhe urdhresa pr furnizim nprmjet ankandit jan dy mnyra t furnizimit nprmjet t cilave sektori i furnizimit mund t realizoj objektivat e veta. Sektori i pranimit sht prgjegjs pr pranimin e mallrave e shrbimeve dhe pr vrtetimin e sasis dhe cilsis s tyre. Ky sektor harton raportin e pranimit t

116

mallrave, i cili vendoset n librin e saldos s furnitorve. Shrbimi i faturimit, para s gjithash, sht i ngarkuar me regjistrimin e mallrave ose shrbimeve si mall ose si shpenzim dhe me pranimin e obligimeve prkatse. Ky shrbim sht i ngarkuar edhe me krahasimin e fletporosive me raportet e pranimit dhe t faturave hyrse me kushtet e furnizimit, me sasin, m mimin dhe me afatet e pagess. Shrbimi i faturimit sht prgjegjs edhe pr evidentimin e mallrave q u kthehen furnitorve (prgatit evidencat prkatse dhe procedurat e kontrollit, n mnyr q t dokumentohet kthimi i mallrave dhe t llogaritet kompensimi q duhet t bhet nga furnitori. Shrbimi pr bilancin e pagesave sht prgjegjs pr plotsimin dhe nnshkrimin e ekave pr pagesn e obligimeve ndaj furnitorve. Ndrmarrja duhet t ket dokumentacionin prkats, n mnyr q verifikohet se pagesa bhet pr qllime afariste dhe se ngjarja afariste sht kryer sipas mnyrs s miratuar nga personi kompetent. Pr t evituar mundsin e pagess s dyfisht t faturave, shrbimi i bilancit t pagesave duhet q n t gjitha dokumentet (fletporosin, raportin e pranimit, faturn hyrse) t shkruaj sht paguar ose sht anuluar. N fund, zyrtari q punon n mnyr t pavarur nga shrbimi i bilancit t pagesave ua drgon ekat furnitorve. N qoft se ekat prgatiten n sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave, duket t ekzistoj kontrolli prkats i shfrytzuesit t sistemit, n mnyr q t sigurohet pr kryerjen e obligimeve pr ngjarjen e caktuar afariste. Pr harmonizimin e obligimeve t evidentuara me pagesat duhet t bhet kontrolli prkats. sht e nevojshme q ekat t verifikohen, n mnyr q t konstatohet se a jan shumat e tyre n pajtim me kufizimet e caktuara. P.sh.., saldoja e furnitorit krahasohet me fletporosin, raportin e pranimit dhe faturn hyrse. Ather, n softuerin pr prpunimin e obligimeve ndaj furnitorve futet miratimi i pagess. Kur obligimet arrijn t paguhen, ato regjistrohen ne raporton e pagesave. N saldokonton e furnitorve shikohen ato pozicione q do t paguhen dhe futen n softuerin pr llogaritjen e pagesave. ekat i dorzohen pr kontroll shrbimit t bilancit t pagesave, i cili, pas kontrollit, ua prcjell furnitorve. N qoft se ekat nnshkruhet nprmjet faksimilet, rregullsia e tyre duhet t kontrollohet n mnyrn prkatse. Saldoja e kontos s furnitorit prfshin evidencn e t gjitha faturat hyrse dhe pagesave. N sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave kjo mund t arrihet drejtprdrejt m prpunimin e zakonshm t ngjarjeve afariste n lidhje me furnizimin, pagesat, kthimin dhe korrigjimin. Me kontrollin e shifrave dhe raporteve ditore kontrollohet edhe saktsia e t dhnave t evidentuara. Libri kryesor Qllim kryesor i shrbimit pr mbajtjen e librit kryesor t ciklit t furnizimit sht grumbullimi dhe klasifikimi i drejt i t gjitha ngjarjeve afariste n llogarit prkatse t furnizimit, pagess dhe obligimeve. Pas kontrollimit t shifrave n sistemin elektronik t t dhnave verifikohet rregullsia e mbajtjes s librit kryesor. Shrbimi pr mbajtjen e librit kryesor sht i ngarkuar me

117

harmonizimin e saldo-kontos s furnitorit me kontrollin manual t llogaris s obligimeve ndaj furnitorve t librit kryesor. 5.3. Ndarja kryesore e obligimeve dhe gabimet dhe parregullsit e mundshme Si sht thn, ndarja e drejt e obligimeve sht nj prej procedurave kontrolluese m t rndsishme t fardo sistemi t kontabilitetit. Ndarja e obligimeve duhet t bhet ashtu q askush t mos mund t kontrolloj prpunimin e trsishm t ngjarjes afariste, sepse kjo pamundson zbulimin e gabimeve. Pr shkak t vjedhjeve dhe mashtrimeve eventuale n kuadrin e ciklit t furnizimit, personat e ngarkuar pr lshimin e urdhresave pr furnizim dhe pranim, nuk duhet t ngarkohen me prpunimin e faturave hyrse e t obligimeve ndaj furnitorve as me futjen e t dhnave n librin kryesor. N qoft se t dhnat e furnizimit prpunohen n sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave, ndarja e punve ne sektorin e prpunimit elektronik duhet t bhet ashtu q t ndahen detyrat. Tabela 3 pasqyron ndarjen kryesore t obligimeve brenda ciklit t furnizimit dhe shembujt e gabimeve dhe parregullsive q mund t shfaqen pr shkak t konfliktit t detyrave. 6. PASQYRA E CIKLIT T SHITJES Pasqyra e paraqitur ktu e ciklit t shitjes fillon me prorosin e blersit, vazhdon me kmbimin e mallit ose shrbimit m premtimin e pagess dhe pefundon me marrjen e parave. Fotografia 2 paraqet grafikonin e ciklit mesatarisht kompleks t shitjes dhe kornizn e shqyrtimit t kontrolleve t prmendura dhe testet e kontrollit. Por, pr prmbushjen e nevojave t veanta t ndrmarrjeve sistemi i kontabilitetit duhet t pajiset mir. Vrehet se cikli i shitjes, i paraqitur n fotografin 4.1 ngatrrohet me ciklin e rezervave. N shum sisteme t kontabilitetit ciklet lidhen midis tyre (shitja, furnizimi, pagesat dhe rezervat). N pasqyrimin grafik t cileve t prmendura shihen pika t prbashkta, n t cilat ciklet lidhen midis tyre. Prpunimi elektronik i t dhnave t ndrmarrjeve lehtson lidhshmrin e t dhnave t cikleve t ndryshme t kontabilitetit. M posht po japim nj prshkrim m t hollsishm t temave nga cikli i shitjes. llojet kryesore t ngjarjeve afariste, llogarit n lidhje me raportet financiare, llojet e dokumenteve dhe evidencave, procedurat kryesore, ndarja kryesore e obligimeve.

6.1. Llojet kryesore t ngjarjeve afariste

118

N ciklin e shitjes ekzistojn tri lloje tipike t ngjarjeve afariste: shitja e mallrave ose ofrimi i shrbimeve pr para me shtyrje t pagess, pranimi i parave nga blersi pr pagimin e mallrave ose shrbimeve kthimi i mallrave t shitura m plqim ose me pages.

N vijim do t flasim edhe pr mnyrn e llogaritjes s kontabilitetit t ngjarjeve afariste, si edhe pr kontrollet kye t secilit prej ktyre ngjarjeve afariste. Shitja e mjeteve n hedhurina, shitja ndrmjet kompanive dhe shitja ndrmjet palve n lidhshmri jan disa shembuj t llojeve tjera t ngjarjeve afariste q mund t shfaqen n ciklin e shitjes. Edhe pse kto ngjarje afariste nuk jan prshkruar n mnyre t veant n kt punim, revizori duhet t dij mnyrn e regjistrimit t tyre dhe procedurn e kontrollit, nse bhet fjal pr ngjarje t rndsishme afariste. Cikli i shitjes ndikon te nj numr i madh i llogarive ne raportet financiare. Lloje tipike t ngjarjeve afariste ndikojn n kto llogari: 1. Ngjarjet afariste n lidhje me shitjen: a. krkesa ndaj blersit b. t hyrat nga shitja c. korrigjimi i krkesave t dyshimta dhe kontestuese d. shpenzimi pr krkesa t dyshimta dhe kontestuese 2. Ngjarjet afariste n lidhje me prabuesit: a. paraja b. krkesa ndaj blersit c. zbritja n para t gatshme 3. Ngjarjet afariste n lidhje me kthimin e mallrave t shitura dhe zbritjet: a. kthimi i mallrave t shitura b. zbritja c. krkesa ndaj blersve 6.2. Llojet e dokumenteve dhe evidencave Tabela 3 prmban regjistrin e dokumenteve dhe evidencave, t cilat shfaqenzakonisht n ciklin e shitjes. Secili prej pozicioneve t tabels prshkruhet hollsisht. Duhet t merret parasysh fakti se n sistemin e prpunimit elektronik t t dhnave disa dokumente dhe evidenca mund t jen t disponueshme vetm pr nj koh t shkurtr. Fletporosia prfshin detajet lidhur me llojin dhe sasin e prodhimeve ose shrbimeve t porositura. Fletporosia mund t drtgohej me post ose me faks, por informacionet e rndsishme mund t prcillen edhe me telefon. N baz t informacioneve mbi porosit e marra me telefon, disa ndrmarrje formojn fletporosit

119

ose i fusin drejtprdrejt n sistemin kompjuterik pr prpunimin e porosive. Miratimi i shtyrjes s pagess. Kur blersi blen pr her t par nga komitenti me shtyrje t pagess, komitenti duhet t duhet t kryej procedurn formale t konstatimit t bonitetit t blersit. Rezultati i ktij hetimi dokumentohet nprmjet nj formulari pr miratimin e shtyrjes s pagess. N t ardhmen, kur blersi dshiron t shtoj porosit, n t njjtn mnur vrtetohet limiti kreditor. Shuma e limitit kreditor dokumentohet me vrtetim. Kur shuma e limitit kreditor t futet n bazn e t dhnave t komitentit, formulart pr miratimin e shtyrjes s pagess paraqesin dokumentacionin baz me t cilin miratohen shumat e futura n sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave. Raporti mbi fletporosit e parealizuara prmban poroit e blersve t cilat nuk jan realizuar ende. N ciklin tipik t shitjes, fletporosia futet ne sistem menjher pas pranimit. Pas drgmit t mallit dhe faturimit, fletporosia regjistrohet si e realizuar. Shikimi i raporteve bhet do dit ose nj her n jav. Me kt rast bhet verifikimi i fletporosive t vjetra n mnyr q t vrtetohet nse ndonj mall sht drguar por nuk sht faturuar. Me revizionin e drgesave t pafaturuara sigurohen dshmi q shrbejn pr prmbushjen e krkesave n mnyr t plot. TABELA 3 Dokumentet dhe evidencat e ciklit t shitjes fletporosia formulai pr miratimin e shtyrjes s pagess raporti mbi fletporosive t parealizuara t drgesave fatura dalse libri i shitjes ekstrakti i pozicioneve t hapura libri ndihms i krkesave t blersve lista e vjetr e t gjitha krkesave t blersve njoftimi mbi pagesn libri i pranimit t parave njoftimi mbi miratimin miratimi i shlyerjes Fletdrgesa duhet t plotsohet gjithnj kur malli i drgohet blersit. Fletdrgesa shrben kryesisht si ngarkes q prmban informacionet mbi llojin e mallit t drguar, sasin dhe informacionet tjera me interes. N disa sisteme t shitjes fletdrgesa dhe ngarkesa jan dokumente t veanta. Nj kopje e fletdrgess i drgohet blersit, ndrsa kopja tjetr e fletdrgess shfrytzohet si baz pr faturim. Fatura dalse i drgohet blersit. Fatura dalse prmban informacionet mbi llojin e mallit, sasin, mimin dhe kushtet e kmbimit Fatura origjinale i drgohet blersit, ndrsa

120

kopja i dorzohet sektorve t caktuar brenda ndrmarrjes. Zakonisht, fatura dalse sht dokument origjinal, i cili shrben pr pranimin e t hyrave. Libri i shitjes shrben pr evidentimin e t hyrave nga shitja, kur lshohen fatura. N librin e shitjes evidentohen informacionet e nevojshme pr do shitje. Varsisht prej kompleksitetit t afarizmit t ndrmarrjes, libri i shitjes mund t prmbaj informacione t sistemuara sipas llojit t shitjes (p.sh. sipas prodhimit, ngjarjeve afariste ndrmjet kompanive dhe palve t lidhura). Libri i shitjes prmban rubrikat pr krkesat ndaj blersve dhe pr miratimin e llogarive t ndryshme t t hyrave nga shitja. Ekstrakti i pozicioneve t hapura sht dokument, i cili i drgohet blersit, zakonisht, nj her n muaj. Ai prmban detaje mbi t gjitha ngjarjet afariste n lidhje me shitjen, pranimet dhe njoftimet mbi miratimin, t cilat jan prpunuar n llogari t blersit gjat muajit t kaluar. Libri ndihms i krkesave ndaj blersve prmban nj llogari dhe detajet e ngjarjeve afariste lidhur me do blers. Ngjarja afariste e evidentuar n librin e shitjes dhe librin e pranimit t parave i prcillet blersit n llogarin prkatse n librin ndihms t krkesave ndaj blersve. Lista e vjetrsis s t gjitha krkesave ndaj blersve zakonisht prpunohet nj her n muaj dhe prmban saldot e blersve nga kontabiliteti analitik i krkesave ndaj blersve. Saldot e blersve sistemohen sipas kategorive (p.sh. deri 30 dit, prej 30 deri 60 dit, prej 60 deri 90 dit dhe mbi 90 dit), n baz t kohs s kaluar prej dats s lshimit t faturs. Lista e vjetris s t gjitha krkesave ndaj blersve shfrytzohet pr kontrollimin e pagess s krkesave (borxheve) dhe pr harmonizimin e kontabilitetit analitik t krkesave ndaj blersve me llogarin e kontrollit t librit kryesor. Revizori e shfrytzon listn e vjetrsis m rastin e zbatimit t revizionit t krkesave. Njoftimi mbi pagesn zakonisht i drgohet blersit me post, bashk me faturn e papaguar, ndrsa blersi e kthen prapa me rastin e pagess s mallit ose shrbimit.Njiftimi mbi pagesn prmban informacione mbi faturat e blerjes s blersit. Shum ndrmarje e shfrytzojn ann e prapme t faturs pr drgimin e njoftimin mbi pagesn. Kjo pjes e dokumentit i kthehet ndrmarrjes kur blersi e bn pagesn. Libri i pranimit t parave prdoret pr evidentimin e pranimit. Njoftimi mbi miratimin prdoret me rastine miratimin e llogarive t blersit pr kthimin e mallit t shitur ose pr miratimin e zbritjes. Njoftimi mbi miratimin sht i ngjashm me faturn dalse dhe mund t futet n sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave n t njjtn mnyr sikur fatura dalse. Miratimi i shlyerjes sht dokument me t cilin lejohet shlyerja e krkesave t dyshimta ose kontestuese. sht e zakonshme q shlyerja t propozohet nga sektori kreditor, pr miratimin prfundimtar t shlyerjes e bn drejtoria. Varsisht prej sistemit t kontabilitetit, kjo ngjarje afariste mund t regjistrohet n mnyr t

121

veant ose si pjes e shitjes. 6.3. Funksionet e ciklit t shitjes Qllim kryesor i ciklit t shitjes sht shitja e mallrave apo shrbimeve sipas mimeve dhe kushteve t caktuara me politikn e drejtoris. Funksionet themelore q kryhen n ciklin e shitjes jan: Futja e t dhnave t fletporosis. Veprimi fillestar i ciklit t shitjes sht futja e t dhnave t fletporosive t reja. Fletporosit e reja mund ti sjellin personat q punojn n sektorin e shitjes ose t pranohen me post, me faks, me telefon apo nprmjet sistemit elektronik. sht e rndsishme q informacionet mbi blersit e mallrave ose shrbimeve, para se t futen n ciklin e shitjes, t harmonizohen me kriteret e caktuara pr miratimin e shtyrjes s pagess. Miratimi i shtyrjes s pagess. Shrbimi pr miratimin e krkess pr shtyrjen e pagess duhet t verifikoj mundsin e blersit pr t paguar mallrat apo shrbimet. Politita e gabuar kreditore mund t oj n humbje, t shkaktuara nga krkesdat (borgjet) e dyshimta apo kontestuese. Shum ndrmarrje u caktojn blersve limite kreditore. Shrbimi pr miratimin e shitjes me shtyrje t afatit t pagess duhet t sigurohet se blersit nuk mund ti shiten mallra me vler m t lart se limiti i caktuar kreditor, pa nj miratim shtes. N rast se limitet kreditore jan futur n softuer, n sistemin kompjuterik nuk mund t regjistrohet shitja e mallit me vler m t lart se sa limiti i caktuar kreditor. Gjithashtu, sht e nevojshme t gjenerohet raporti mbi prjashtimet, t cilat duhet t verifikohen nga shrbimi kreditor, para prpunimit t mtejm. Limitet kreditore verifikohen koh pas kohe, n mnyr q t harmonizohen me mundsit e pagess nga blersit. Shrbimi pr miratimin e shtyrjes s afatit t pagess sht prgjegjs pr kontrollin e pagesave t blersit, i cili bhet me shikimin e listn e vjetrsis s krkesave (borgjeve) t t gjith blersve dhe t gjith blersve t pandrgjegjshm duhet tu krkohet ti paguajn mallrat ose shrbimet. Ky shrbim, zakonisht, shkruan raportin mbi llogarit e blersve t cilt krkojn shlyerjen e bogjeve t dyshimta dhe t kontestueshme. Por, pr shlyerjen e borgjeve vendos prfundimisht antari i bordit, i cili sht prgjegjs pr miratimin e shitjes me shtyrje t afatit t pagess. Por, n shum ndrmarrje shlyerjen e borgjeve t blersve e miraton antari i bordit drejtues, i cili sht prgjegjs pr administrimin e parave, ndrsa shrbimi q bn prpunimin e pranimit zakonisht sht i ndar nga shrbimi kreditor. Te disa ndrmarrje llogarit e shlyera i dorzohen shrbimit t pagesave, n mnyr q llogarit e papaguara t paguhen me prpjekje shtes. Ndrmarrjet e tilla e pamundsojn shlyerjen e rrejshme t borgjeve t dyshimta dhe kontestuese, e cila prdoret pr t fshehur mashtrimet me para. Drgimi. Pa miratimin prkats malli nuk drgohet she as shrbimet nuk kryhen.

122

Kontrolli kryesor me t cilin miratohet drgimi i mallit ose kryerja e shrbimit sht pagela ose lejimi i rregullt i shtyrjes s pagess. Me krkimin e miratimit t shtyrjes s pagess para se t bhet drgimi parandalohet drgimi i mallit blersve fiktiv. Shrbimi pr drgim soguron drgesn e mallit n baz t porosis. Pr tu br me koh fatura dalse, fletporosia e realizuar duhet ti drgohet me koh shrbimit t faturimit. Faturimi. Shrbimi i faturimit sht segmenti m prgjegjs pr krijimin e besimit n lidhje me faturimin e mallit t drguar ose shrbimit t kryer sipas mimeve t miratuara dhe kushteve t kmbimit. Kontrolli parandalon mosfaturimin e mallit t drguar. N sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave prpunohet raporti mbi porosit e pazgjidhura dhe bhet shikimi n porosit t cilat nuk jan zgjidhur me koh. N sistemet tjera kontrollohen t gjitha fletdrgesat e regjistruara me numr rendor dhe krahasohen me faturat dalse n lidhje me dergesn. do ngjarje afariste e pazgjidhur e ngjarjes afariste hulumtohet nga sektori i faturimti ose sektori i shitjes. Shrbimi i faturimit sht prgjegjs edhe pr veprim me mallra t kthyer. Kontrolli kryesor ktu nuk lshon njoftimin pr miratimin e kthimit t mallit, derisa t kthehet malli. Raportin mbi pranimin e lshon s pari sektori i pranimit, n mnyr q t vrtetohet pranimi i kthimit. Pagesa duhet t bj identifikimin e sakt t t gjitha pranimeve dhe deponimit t tyre me koh n bank. Shum dnrmarrje i shfrytzojn filialat bankare, n t cilat blersit bjn pagesn direkt n bankn e ndrmarrjes. Pas ksaj banka ia drgon ndrmarrjes regjistrin e ngjarjeve afariste n lidhje me pranimet dhe pagesat. Kur blersi ia paguan borxhin direkt shitsit me eka, personi i autorizuar (indosman) bn kontrollin e evidencs s ekave t lshuar. ekat deponohet do dit. Krkesat ndaj blersve(borxhet). Shrbimi q merret me krkesat ndaj blersve sht prgjegjs pr sigurimin e evidencs s sakt t t gjitha llogarive, pr harmonizimin e pagesave n librin e krkesave ndaj blersve. N llogari t shitsit regjistrimi bhet n baz t dokumenteve origjinale t miratimit, si jan faturat dalse, njoftimi mbi pagesn dhe njoftimi mbi miratimin. N sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave regjistrimi n llogari t blersve mund t bhet si pjes e regjistrimit t zakonshm t ngjarjeve afariste n lidhje me krkesat ndaj blersve. Zbatimi i kontrollit t shifrave dhe raporteve t prditshme mbi aktivitetet sigurojn evidenc t sakt t t gjitha ngjarjeve afariste. Libri kryesor. Qllim kryesor i shrbimit pr mbajtjen e librit kryesor lidhur me ciklin e shitjes sht verifikimi dhe klasifikimi i saktsis s t hyrave, pranimeve dhe krkesave. N sistemin elektronik t prpunimit t t dhnave me kontroll dhe numrim sigurohet saktsia e puns s shrbimit. sht e rndsishme q t bhet harmonizimi i kontabilitetit analitik t krkesave ndaj blersve me llogarin kontrolluese t librit kryesor. Shrbimi pr mbajtjen e librit kryesor u drgon blersve ekstrakte mujore t pozicioneve t hapura. 6.4. Ndarja kryesore e obligimeve dhe gabimet e parregullsit eventuale

123

Nj prej kontrolleve kryesore t sistemit t kontabilitetit sht ndarja e drejt e obligimeve. Kjo sht posaKrisht e rndsishme pr ciklin e shitjes, pr shkak t vjedhjeve dhe mashtrimeve t mundshme. Pr kt arsye, personat q jan prgjegjs pr futjen e t dhnave t fletporosive, miratimit, drgimit dhe faturimir nuk duhet t ken qasje n evidencn e krkesave (borxheve) n librin kryesor apo n fardo informacionesh mbi pranimet. N qoft se t gjitha ngjarjet afariste n lidhje me shitjen bhen nprmjet sistemit elektronik t prpunimit t t dhnave, sht e nevojshme q n sektorin e prpunimit elektronik t t dhnave t bhet nj ndarje e drejt e obligimeve. N Tabeln 4 pasqyrohet ndarja e drejt e obligimeve midis disa shrbimeve t shitjes n sektor t ndryshm, t cilt prpunojn ngjarjet afariste n lidhje me shitjen. Masat teknike teknologjike jan nj form e mbrojtjes, me funksionalitetin e s cils pamundsohen ose vshtirsohen sulmet. Spektri i tyre sht i gjer prej vendosjes s pajisjeve sinjalizuese e t siguris e deri te format e ambalazhimit (si sht ambalazhimi i mallit me sasi dhe mim t shtypur), verifikimi i humbjeve t lejuara dhe limitit t tyre, aplikimit t mnyrs m racionale t prpunimit, etj. Posarisht i rndsishm sht caktimi i kritereve t punsimit n vendet e puns me rrezik t shtuar pr afarizmin. 7. PRPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT EKONOMIK Prpunimi kriminalistik sht form e veprimtaris pr shkatrrimin e kriminalitetit, nprmjet t cilit vrtetohet ekzistimi i ngjarjes dhe sjelljes kriminale t personit t caktuar, me qllim q ai person t ndiqet penalisht pr t vrtetuar prgjegjsin e tij penale. Prpunimi kriminalistik fillon nga shkalla prkatse e dyshimit ose besueshmris se personi i caktuar ka kryer vepr penale. Te kriminaliteti ekonomik, prpunimi kriminalistik fillon me zbulimin e veprs penale, gjegjsisht kur ekziston nj shkall e caktuar e dyshimit se sht kryer veprs penale. Duke pasur parasysh se fshehja sht karakteristik e kriminalitetit ekonomik, aktiviteti themelor orientohet n zbulimin e veprs penale. Me zulimin e veprs penale zbulohet edhe kryesi i saj, pasi vepra penale buron nga faktort n vendim e puns ose n lidhje me vendin e puns. T gjitha rrethanat e veprs, gjurmt dhe indiciet e saj, shpien vetvetiu te kryesi. Vet zbulimi i veprs penale ekonomike sht veprimtari q zhvillohet shkall-shkall, gjat t cils zbulohen fragmente t veprs penale, me lidhjen e t cilve, arrihet deri t nj besueshmri m e lart e ekzistimit t verps. Si rregull, prpunimi kriminalistik buron nga kontrolli kriminalistik, i cili e zbulon veprn ose e forcon shkalln e besueshmris pr ekzistimin e saj.

124

sht vshtir t prcaktohet kufiri kur kontrolli kriminalistik kalon n prpunim kriminalistik. Si rregull, kalimi bhet kur vepra penale shpie drejt kryesit t saj, prkatsisht kur veprimet operative fillojn t kryhen ndaj personit t caktuar. Parakusht themelor pr prpunim kriminalistik sht njohuria pr ngjarjen kriminale ose sjelljen kriminale t personit t caktuar. Ngjarja e caktuar mund t konsiderohet ngjarje kriminale vetm kur t bhet vlersimi kriminalistik ose analiza kriminalistike e vet ngjarjes. Te ngjarjet kriminale lidhur me kriminalitetin ekonomik vlersimi prfshin analizn e faktorve q kan kushtzuar mnyrn ose formn e caktuar t kryerjes, marrdhnien ndaj prons, formn e prons, shkalln e koncentrimit t funksioneve, sistemin mbrojts, pozitn afariste t ndrmarrjes, si edhe analizn e gjurmve dhe dshmive t vet veprs. Shkalla e besueshmris sht e ndryshme, prej bazs pr dyshim e deri t dyshimin e bazuar, gjegjsisht deri te besueshmria e plot se vepra sht kryer, gj q varet prej gjurmve dhe dshmive t disponueshme. Si rregull, kontrolli i brendshm vrteton shkalln e sulmit kriminal ose shkalla e sulmit mund t vrtetohet me metodat e zakonshme t revizionit t kontrollit t brendshm apo t jashtm si edhe me ekspertizn eventuale t kontabilitetit. Zakonisht, ndrmarrja bn kallzim pr ekzistimin e veprs penale n organet e punve t brendshme ose n prokurorin publike. N kso rastesh, vepra kallzohet me iniciativ t kontrollit t brendshm, nga ndonj person anonim ose nga njohurit personale t ndonj puntor i punve t brendshme. Inspektimin n vendin e ngjarjes nuk e bjn organet e punve t brendshme, por organet e kontrollit t brendshm ose inspekcioni financiar, inspeksioni i tregut ose inspekcioni valutor. Qllim kryesor sht q puna e caktuar t kryhen me sa m pak energji dhe shpenzime ndrsa rezultatet t jen maksimale. Pikrisht pr kt arsye hartohet plani pr veprimtari t till. Prpunimi kriminalistik sht proces kompleks, n t cilin, n baz t informacioneve fillestare (zakonisht minimale ose fragmentare) duhet t bhet rekonstruktimi i ngjarjes kriminale q ka ndodhur n t kaluarn. Prpunimi kriminalistik duhet t zbatohet duke respektuar parimet e procedurs penale dhe rregullat kriminalistike. Planifikimi i prpunimit kriminalistik sht rrjedhim logjik i versioneve. N baz t versioneve punohet n drejtim t verifikimit t tyre, planifikimit t bashkpunimit dhe mjeteve e dinamiks s puns. Te kriminaliteti ekonomik prpunimi kriminalistik sht proces shum kompleks, i cili prfshin prcaktimin e prmasave dhe formave t sulmit ndaj prons, gj q krkon veprim t menduar, t shpejt dhe efikas. Planifikimi i prpunimit kriminalistik sht predispozit pr prpunim t suksesshm kriminalistik. Prpunimi kriminalistik operativ ka pr qllim q: t vrtetoj ekzistimin e ngjarjes kriminale, n qoft se ajo sht e qart;

125

t vrtetoj prmasat e veprimtaris kriminale; t zbuloj mnyrn e kryerjes s ngjarjes kriminale; t mundsoj kapjen e kryesit.

7.1. MASAT DHE VEPRIMET THEMELORE N PRPUNIMIN KRIMINALISTIK Si rregull, prpunimi kriminalistik bhet sipas rregullave t kriminalistiks, duke respektuar dispozitat e Kodit t Prkohshm Penal (KPP), por ai udhhiqet edhe nga gjykatsi hetues gjat zhvillimit t hetimeve, nprmjet t ashtuquajturit prpunim gjyqsor, n baz t dispozitave t KPP, me zbatimin e rregullave t kriminalistiks. Gjat prpunimit kriminalistik bhet grumbullimi, sigurimi dhe fiksimi i dshmive. Paraqitjen e dshmive e bn gjykatsi hetues, gjegjsisht gjykata e shkalls s par. Grumbullimi i dshmive bhet me shikimin e dokumentacionit, me grumbullimin e informacioneve nprmjet bashkpunimit me qytetar, nprmjet burimeve legale t informacioneve, me prcjellje e vzhgim t fsheht, me vrojtim, me analiz t informacioneve, etj. Sigurimi i dshmive sht mas q prjashton nevojn grumbullimit t tyre t serishme. Fiksimi dhe paraqitja e dshmive sht form nprmjet t cils vrtetohen faktet relevante. Masat e mtejme kan t bjn me kapjen e kryesit t verps. Masat dhe veprimet m t rndsishme pr prpunimit kriminalistik lidhur me kriminalitetin ekonomik jan: shikimi i dokumentacionit afarist, kryerja e ekspertizs, gjetja e mjeteve t veprs penale, vrtetimi pasojave materiale t veprs.

126

PJESA IX EKONOMIA E PRHIMT SI FENOMEN GLOBAL SHOQROREKONOMIK

1. NOCIONI I EKONOMIS S PRHIMT Pr t kuptuar nj ekonomi sht e nevojshme t studiohet pjesa zyrtare dhe jozyrtare e saj. Nevoja pr studimin e aktiviteteve t paregjistruara (t fshehta) ekonomike, para s gjithash, buron nga nevoja e zbatimit efikas t politiks makroekonomike t shtetit. N kt punim, sikur edhe n zhargonin e ekonomistve, pr kt veprimtari ekonomike jolegale prdoret termi ekonomi e prhimt (ekonomi gri). N literatur nuk ekziston nj definicion unik pr ekonomin e prhimt. Vshtruar n mnyr t prgjithshme, ekzistojn dy qasje pr definimin e ksaj veprimtarie. E para e vshtron thjesht si veprimtari ekonomike t papranueshme (qasje definuese), ndrsa e dyta shpjegon nocionin duke shpjeguar motivet pr kt veprim t kundrligjshm (qasja bihevioristike). T dyja kto qasje e ndajn ekonomin e prhimt n katr komponenta: (1) veprimtari kriminale, (2) veprimtari t parregullt, (3) ekonomi familjare dhe (4) sektor joformal. Po ashtu, sipas njrit prej definicioneve, ekonomia e prhimt (e fsheht) mund t shpjegohet m s miri si e hyr nacionale e paparaqitur e llogaritur si ndryshim midis t ardhurave nacionale potenciale dhe t ardhurave nacionale t regjistruara. N aspektin kuptimor, ekonomia e prhimt m s shpeshti definohet si veprimtari ekonomike jasht dispozitave prkatse juridike, por shpesh konsiderohet edhe si ekonomi joformale ose si ekonomi ilegale. Pra, bhet fjal pr veprimtari ekonomike disa elemente t t cilave nuk deklarohen (ekonomia e padeklaruar) dhe nuk evidentohen (ekonomia e paregjistruar) ose nuk tatimoren (evazioni). Kto veprimtari ekonomike zhvillohen jasht kontrollit shoqror, prandaj konsiderohen t parregullta. Ktu prfshihen edhe veprimtarit q jan shprehimisht t ndaluara, kryerja e t cilave lidhet me kriminalitetin (ekonomia e zez). N nj kuptim m t gjer, ekonomia e prhimt prfshin do aktivitet ekonomik t kundrligjshm t orientuar pr prfitime ekonomike t personave q i kryejn ato, por n dm t personave tjer q e kryejn kt aktivitet n mnyr legale. Kjo ndikon direkt n zvoglimin e buxhetit t shtetit dhe, njkohsisht, u shkakton dme personave tjer juridik, t cilt jan n marrdhnie konkurruese me sektorin e ekonomis s prhimt. Ekonomia e prhimt sht e pranishme pothuaj n t gjitha segmentet e ekonomis, ndrsa n kushtet e rrethanat tona sht m e pranishme n prodhimin dhe qarkullimin e mallrave t ngarkuara me akcizs.

127

Mbi rndsin e ekonomis s prhimt shpjegon mjaft vrejtja e nj autori, i cili thot se ajo sht thembra e Akilit e shtetit 2. SHKAKTART E SHFAQJES S EKONOMIS S PRHIMT Me qen se bhet fjal pr nj fenomen shum kompleks, shkaktart dhe faktort q ndikojn n shfaqjen e ekonomis s prhimt jan t shum. Ndr faktort kryesor q ndikojn marrjen e vendimit pr hyrje n zonn e prhimt t afarizmit jan: funksionimi i sistemit t drejtsis dhe mekanizmave pr zbatimin e ligjit, niveli i kontrollit administrativ karshi liberalizimit t ekonomis, ngarkesat tatimore, jostabiliteti makroekonomik dhe shkatrrimi i sistemit t pagesave. N prmasat e ekonomis s prhimt ndikon gjithashtu edhe korrupsioni. N vendet n zhvillim dhe n tranzicion, si sht vendi yn, niveli i lart i rregullimit ka pr pasoj perimetrin dukshm m t madh t korrupsionit, i cili manifestohet me vshtirsimin e aktiviteteve n ekonomin legale dhe hyrjen n ekonomin jolegale. Kto lvizje dmton financat publike dhe e dobson aftsit e shtetit q t mbroj t drejtat pronsore. Mosprshtatja me ekonomin e tregut si dhe dshira pr pasurim t shpejt dhe me rrezik m t vogl, t cilat paraqesin motivin pr kt veprimtari t fsheht. Kjo do t thot se , n esenc, bhet fjal pr faktor t natyrs ekonomike. Prve shkaktarve dhe faktorve ekonomik, disa teoricient i konsiderojn, disa teoricient ndr faktort e ekonomis s prhimt e konsiderojn edhe faktort psikologjik, si, p.sh., humbjen e besimit t shteti dhe masat ekonomike t tij, mentalitetin e popullit dhe mospajtimin e tij me objektivat dhe masat e politiks ekonomike, pranin e shkalls s lart t rrezikut n afarizm. Motivet personale n lidhje me prvojn e puns, me nivelin arsimor, etj. Zgjerimit dhe zhvillimit t ekonomis s prhimt i kontribuojn edhe dukuri t tjera, si: shkalla e lart e papunsis, rnia e prodhimit dhe standardit jetsor, humbja e besimit t sistemin bankar, numri i madh i personave t zhvendosur e t dbuar q jan t papun, mosefikasiteti i organeve shtetrore, politika relativisht e but e ndshkimit, procesi i ngadalshm i privatizimit, mungesa e tregut t fuqis puntore, moszhvillimi i tregut t kapitalit, etj., t cilat praktikisht nxisin operacionet ilegale financiare me para. Zgjerimit t ekonomis s prhimt i japim mbshtetje edhe kushtet e pabarabarta t afarizmit pr shkak t mungess s dispozitave ligjore, por edhe moszbatimi me konsekuenc e dispozitave ligjore ekzistuese. Shkallt e larta t tatimit, sidomos n kushte t funksionimit joefikas t organeve tatimore, paraqesin rrethan t prshtatshme pr evazion fiskal, pra pr ekonomi t prhimt. N qoft se gjith ktyre u shtohet edhe kompleksiteti i sistemit tatimor dhe ndryshimit t shpesht t tij, ather sht e qart se kjo sht edhe nj baz pr zhvillimin e ekonomis s prhimt.

128

Pr rritjen e jashtzakonshme t ekonomis s prhimt n BeH kan ndikuar nj sr faktorsh q varen nga njri-tjetri: vitet e lufts, trendet negative ekonomike afatgjata, papunsia, standardi i ult jetsor, procesi i ngadalshm i tranzicionit, ndrtimi i ngadalshm i sistemit juridik e sistemit ekonomik dhe mungesa e zgjidhjeve sistemore pr luftimin e ekonomis s prhimt.

3. FORMAT E SHFAQJES S EKONOMIS S PRHIMT Format e ekonomis s prhimt dallojn pak a shum nga vendi n vend, varsisht prej kushteve ekonomike e politiks ekonomike dhe gjendjes ekonomike e politiks ekonomike. Por, format e ekonomis s prhimt q jan m karakteristike pr vendet e zhvilluara dallojn pjesrisht nga format e saj n vendet ne tranzicion. Ekonomia e prhimt n BeH shfaqet n forma t ndryshme dhe pothuaj n t gjitha fushat e veprimtaris ekonomike: importi dhe eksporti ilegal; futja dhe nxjerrja e paregjistruar e valutave; qarkullimi i parave t gatshme jasht sistemit t shrbimit pagesave; kontrabandimi i mallrave t ndryshme n tregun e brendshm; nxjerrja e mallrave nga qarkullimi dhe caktimi i mimeve specifike ne tregun e zi; ikja nga pagimi i tatimit dhe taksave tjera, n mnyra t ndryshme; shfrytzimi i orarit t puns, materialit dhe pajisjeve t ndrmarrjeve shoqrore e publike pr qllime private; kryerja e paregjistruar e shrbimeve zejtare, ndrtimore, tregtare, transportuese, etj. prfshirja jo e plot e t hyrave t ekonomive bujqsore dhe e t gyrave nga bujqsia private; ndrtimet e egra; prvetsimi i kundrligjshm i hapsirave t prbashkta n ndrtesat e banimit dhe mbindrtimet e ndrtimet e anekseve pr nevoja personale; keqprdorimet e mhershme gjat blerjes s banesave shoqrore e t ndrmarrjeve shoqrore e shtetrore dhe qarkullimi me patundshmri; prerja e paligjshme e pyjeve shoqrore e shtetrore dhe uzurpimi i prons publike; keqprdorimi i detyrs zyrtare, afariste e publike; Pavarsisht prej formave m t ndryshme t shfaqjes s saj s ekonomis s prhimt, kur bhet fjal pr ndrmarrje, t gjitha kan nj baz t prbashkt

129

mospagimin apo pagimin m t ult t tatimeve, akcizave, doganave si edhe kontributeve tjera q i shoqrojn fitimet. Ktu bn pjes edhe shkelja e dispozitave mbi mimet, kualitetin, mbrojtjen e ambientit si edhe dispozitat sanitare, ndrtimore, etj. Kur bhet fjal pr individ, ekonomia e prhimt haset te huat ilegale, puna n t zez, dhnia me qira e prons, etj. Format m karakteristike t ekonomis s prhimt, t cilat jan prcaktuar nga Drejtoria tatimore, jan: shitja e mallrave t kualitetit m t ult se sa sht deklaruar; deklarimi i rrejshm i mallrave me qllim t ikjes nga pagimi i taksave; ikja e pagimit n t ardhurat e realizuara xhiro-llogari dhe derdhja e parave t gatshme n rrjedha t ekonomis s prhimt; shfrytzimi i peshojave t parregullta dhe t pavulosura pr mashtrime n sasi; shitja e mallrave pa dokumentacionin e nevojshm prcjells; mbajtja jo e rregullt dhe e pasakt e evidencs mbi qarkullimin e mallrave, etj. Duhet t theksohet se ky fenomen i karakterizon t gjitha vendet dhe n t gjitha kohrat. Sot, ekonomia e prhimt haset edhe n vendet m t zhvilluara, por ajo sht gjithnj nn kontroll dhe nuk i rrezikon lvizjet ekonomike normale. Ekonomia e prhimt sht m e prhapura n tregti dhe n zejtari, ndrsa n disa veprimtari prodhuese, si p.sh. n industri, pjesmarrja e saj sht e parndsishme. Mospagimi i tatimeve, kontributeve e taksave doganore, fshehja e t hyrave reale, rregullimi i bilancit prfundimtar, bartja e paligjshme e kapitalit nga pronsia shoqrore n pronsi private, pagesat me para t gatshme, etj. jan format m t shpeshta t keqprdorimeve financiare q e gjenerojn ekonomin e prhimt. N dekadn e kaluar. Me veprimtari t tilla jan marr personat juridik, por edhe qytetart e zakonshm, t cilt jan marr me forma t ndryshme t strshitjes s mallrave pa leje prkatse dhe pa paguar tatime. Kto veprimtari ka ndikuar n uljen drastike t t hyrave n arkn e shtetit, n krijimin e konkurrencs jolojale, n erozionin e moralit afarist dhe n krijimin e pasqyrs s gabueshme mbi t ardhurat reale t qytetarve.

130

PJESA X KORRUPCIONI DHE MITO

1. NOCIONI I KORRUPCIONIT S pari duhet t krkohet prgjigja n pyetjen: ka sht korrupsioni. Korrupcioni bn pjes n fenomenet q sht vshtir t prkufizohen, pr shkak se kuptimi i tij ndrron varsisht prej kohs dhe kontekstit shoqror e politik24. Zakonisht, mendohet se korrupcion sht marrja e parave, n form t pagess s shrbimeve q duhet t kryhen apo dhnia e mitos pr shrbime ose rezultate t pamerituara25. Kur flitet pr kt anomali shoqrore, duhet t thuhet se ndikon shum n sigurin nacionale. Korrupcioni paraqet rrezik pr ekonomin e syhndosh dhe pr marrdhniet demokratike, ndikon n zhvillimin ekonomik dhe ndarjen e drejt t prodhimit shoqror. Shkalla e pranis s korrupsionit n nj shoqri sht shprehje e situtats politike e t siguris dhe e gjendjes juridike t shtetit. N mnyr m t prgjithsuar, korrupsioni ka efekt degradues n prgjithsi n sistemin dhe rregullimin shoqror bashkkohor. Si i till, ai paraqet krcnim edhe pr stabilitetin ndrkombtar. Kufijt e shtrirjes s korrupsionit nuk mjan kufijt shtetror t nj vendi. Kufijt e korrupsionit jan po aq t paarritshm sa sht e paarritshme edhe lakmia njerzore. Vepra e korrupsionit lidhet me shkeljen e dispozitave ligjore si edhe e kodit etik e profesional nga pjesmarrsit, me qllim t prfitimit t paligjshm t pasurtis ose ndonj interesi, t drejte, prparsie, etj.. Korrupsioni nuk sht tem e re. Ai vshtrohet si nj krcnim i hapur pr shoqrin, ekonomin, administratn dhe rregullimin shoqror qe m shum se nj mij vjet. N vitin 3.200 para Krishtit, Hamurabi i Babilonis ishte br i njohur pr shkak se e kishte urdhruar guvernatorin e provincs q t shqyrtoj akuzat pr korrupsion. Pas rezultateve t hetimeve ka dnuar me vdekje disa zyrtar t korruptuar. Para 3.000 vjetsh, mbreti Manu i Indis, ka vendosur rregulla pr konfiskimin e pasuris s fituar me korrupsion. N papiruset e Egjiptit, t cilat i takojn periudhs para ers s Krishtit, sht shkruar pr korrupsionin e ndrtuesve dhe t afrmve t faraonve. N Greqin e vjetr, korrupsioni ka qen nj prej shtjeve qendrore t shtetit, sidomos n shekujt V dhe VI para Krishtit. N Romn e vjetr, n shekullin I para Krishtit, korrupsioni e kishte diskreditur tr sistemin juridik. sht i njohur rasti i prfundimit t akuzs s Ciceronit kundr
Prof. Dr sc. Josip Kregar, Nocionet, Korripcioni, Fakulteti Juridik n Zagreb (Dokumenti n t cilin prof. Kregar flet pr korrupcionin prdoret edhe nga Banka Botrore (BB), Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN), Banka pr Zhvillim Ndrkombtar (BZHN). 25 Akademik Muhamed Filipoviq, FORUMI universitar, nr. 2, Sarajev, nntor 2005, f. 6 e 7.
24

131

guvernatorit t Sicikis, Gaius Vevreze, i cili e kontrollonte dhe e eksploatonte Sicilin me shantazh, plakitje, korrupsion, vrasje, shitje t pronave publike, etj. Sot funksionojn n kt mnyr organizatat mafioze. Koncepti klasik mbi korrupsionin n shkencn politike niset nga ideja se korrupsioni sht shprehje e shthurjes s vlerave morale t shoqris (Aristoteli, Makiaveli, Monteskie). Korrupsioni mund t vshtrohet gjithashtu si situat e veant e kmbimit, n t ciln zyrtari e konsideron pozitn e tij si burim t t ardhurave dhe dshiron t rris prfitimet e veta. N shtetet paramoderne sht konsideruar e drejt blerja e funksioneve publike (Monteskie, Bentam), zgjedhja e zyrtarve sipas prejardhjes ose kritereve partiake, vendosja e drejtsis sipas mass s tyre dhe trajtimi i qytetarve si objekt qeverisjeje dhe jo si barts t sovranitetit. N Anglin viktoriane, n Rusin cariste, n Prusi ose n shtetet tjera t rregulluara, ka mbretruar sistem i till qysh n shekullin XIX. N sistemin e administrats profesionale, t lir nga voluntarizmi politik, seleksionimi dhe avancimi i zyrtarve bhet n baz t aftsive, prgatitjes profesionale dhe paanshmris. N kt sistem, zyrtart e shrbimeve publike punojn sipas normave e parimeve profesionale, pr rrogn e caktuar dhe jo pr lshime me qllim t prfitimeve personale (korrupsionit). Administrata profesionale sht administrat e pa korruptueshme. Studiuesit dhe specialistt q merren me trajtimin e korrupsionit jan vazhdimisht n krkim t definicionit adekuat t korrupsionit, m qllim t reagimit efikas dhe gjithprfshirs ndaj ndikimeve t korrupsionit n jetn shoqrore dhe ekonomike. Krkohen zgjidhje pr preventiv t suksesshme, pr zgjerimin e gams s veprave t dnueshme me ligj, pr parashikimin e sanksioneve ndaj marrveshjeve t arritura n kushte t korrupsionit, pr ashprsimin e prgjegjsis dhe etiks s bartsve t funksioneve publike dhe autorizimeve shoqrore, pr forcimin e disiplins financiare dhe vendosjen e korrektsis n transaksionet financiare. Me qllim t luftimit t korrupsionit, ndr t tjera, krkohen metoda specifike t zbulimit dhe formave t dshmimit t veprimeve t tilla kriminale (Asim Shakoviq). Kjo shtje krkon kujdes t veant, n mnyr q t mos cenohen standardet e arritura n mbrojtjen e t drejtave dhe lirive t njeriut, t cilave u kushtohet kujdes i madh n shoqrin e sotme pluraliste e demokratike. Nocioni korrupsion buron nga fjala latine coorumpere , q do t thot prishje, mitosje, blerje, korruptim. Personi q merret me korrupsion, q pranon mito sht i korruptuar. Zakonisht, kur n opinion flitet pr korrupsion mendohet n mito. Termi mito sht sinonim i termit korrupsion, ndrsa baza formale juridike e ksaj dukurie sht sanksionuar n nenet 16 e 17 dhe n Nenin 12, alineja 4). Prej pjesn e Kodit Penal t Bosnjs e Hercegovins lidhur me korrupsionin flitet n kapitullin XIX.

132

2. DEFINIMI I KORRUPCIONIT Korrupsioni sht dukuri patologjike, shtrembrim sistemor n t cilin klasa politike n pushtet v interesin personal mbi interesat politike t bashksis. Nga kjo qasje, korrupsioni gjykohet si dukuri amorale dhe e dmshme pr konstitucionin politk t shtetit. Letrnjoftimi politik bazohet n faktin se bartsit e funksioneve politike prfaqsojn interesat e gjith bashksis politike, se nuk preferojn interesa personale ose grupore (t partis, kompanis, t grupeve speciale, etj.). Format e korrupsionit jan prishja, blerja, mitosja, blerja e kreut, mitosja e njerzve me ndikim n pozita t rndsishme n politik, n ekonomi dhe n administratn publike, me qllim t beneficioneve t ndryshme, gjegjsisht interesit t padrejt dhe t kundrligjshm. Format m t shpeshta t korrupsionit jan: mito, shantazhi dhe tregtia me informacione sekrete, si jan informacionet shtetrore, ekonomike e ushtarake. Korrupsioni mund t bhet nprmjet mitosjes direkte t zyrtarve publik, por edhe nprmjet mitosjes indirekte (p.sh. premtimi pr punsim t mvonshm, provizioni pr nnshkrimin e marrveshjeve afariste, nnshkrimi i marrveshjeve t puns me miq ose t afrm, etj.). Korrupsioni sht problem serioz social e politike, si pr shtete t veanta ashtu edhe pr botn bashkkohore, n prgjithsi. Gjat definimit t nocionit korrupsion, problemin m i madh shfaqet pr shkak se nuk ekziston nj deficinicion unik i korrupsionit, i cili do t ishte i pranueshm n planin ndrkombtar. N ann tjetr, definicioni q e jep Konventa dhe fakti se ajo sht nnshkruar nga mbi 140 vende t bots (Kshilli i ministrave t BeH, konferenc pr shtyp, nntor 2005), flet pr njohjen e korrupsionit n nivel botror. Kshilli i Evrops, n raportin e paraqitur n mbledhjen e vitit 1994, ka caktuar t ashtuquajturin definicion pune pr korrupsionin. Keqprdorimi i pozits publike, shoqrore ose ekonomike, gjegjsisht shfrytzimi i ndikimit real apo t supozuar n baz t ksaj pozite, me qllim q, n mnyr t kundrligjshme, pr vete ose pr dik tjetr, t sigurohet ndonj fitim material apo ndonj prparsi politike ose ekonomike Konventa e Kombeve t Bashkuara kundr kriminalitetit t organizuar trans-nacional e Palermos, e nnshkruar n vitin 2000, prmban dispozita q shprehin prpjekjet q n mnyr unike t prcaktohet definicioni pr korrupsionin. do vend antar merr prsipr obligimin q ti sanksionoj t dnueshme dhe ti ndshkoj veprat e mposhtme: a) Premtimin, ofrimin ose dhnien, direkte ose indirekte, t interesit n mnyr jo t rregullt, personalisht zyrtarit publik ose ndonj personi tjetr fizik apo juridik, me qllim q zyrtari publik t veproj ose t mos veproj pr kryerjen e detyrs s tij zyrtare; b) Nxitja ose pranimi, direkt ose indirekt, i interesit t kundr-ligjshm nga zyrtari

133

publik, pr t apo pr ndonj person tjetr fizik ose juridik, n mnyr q ai zyrtar t veproj ose t mos veproj pr kryerjen e detyrs s tij zyrtare. Grupi Multidisiplinar pr Korrupsion (GMK) (Multy-disciplinary Group of Coruption) ka paraqitur gjithashtu deficionin pr korrupsionin. Sipas ktij grupi, korrupsioni sht akt i mitosjes dhe veprim tjetr q lidhet me kryerjen e detyrs nga personat e punsuar n sektorin privat dhe shoqror, kur ky veprim paraqet shkelje t detyrave t tyre q burojn nga pozita e zyrtarit shtetror, puntorit t sektorit privat ose zyrtarit t pavarur, me qllim t prfitimit t paligjshm pr vete ose pr nj person tjetr. Konventa e cila trajtohet n kt punim ka dhe nj definicion konkret mbi korrupsionin, n Nenin 15. Por, n preambuln e ksaj konvente jan pranuar edhe konventat tjera. Kjo konvent njeh: Konventn amerikane kundr korrupsionit, miratuar m 29 mars 1996, Konventn penalo-juridike mbi korrupsionin t BE-s, miratuar m 27 janar 1999, Konventn qytetare-juridike kundr korrupsionit, miratuar m 4 nntor 1999, Konventn e Unionit Afrikan mbi parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, miratuar m 12 korrik 2003. T gjitha kto konventa japin definicione t caktuara pr korrupsionin. N esenc, bhet fjal pr nj trajtim dhe qasje t njjt t ktij problemi.

3. KONVENTA E KOMBEVE T BASHKUARA E LIFTS KUNDR KORRUPSIONIT do shtet antar do t miratoj masa ligjore e t tjera, t cilat do t jen t nevojshme q t sanksionojn si vepra penale, kur kryhen n mnyr t qllimshme kto veprime: premtimi, ofrimi ose dhnia, direkte apo indirekte, e dobis s paarsyeshme funksionarit publik ose ndonj personi apo entiteti tjetr, n mnyr q ky funksionar t veproj ose t prmbahen nga veprimi gjat kryerjes s detyrs s tij zyrtare. krkimi ose pranimi, direkt ose indirekt, e dobis s paarsyeshme nga funksionali publik ose nga ndonj person e entitet tjetr, n mnyr q ky funksionar t veproj ose t prmbahet nga veprimi gjat kryerjes s detyrs s tij zyrtare (Neni 15 i Konvents). Ktu bhet fjal pr konceprtin m t prgjithshm dhe m t thjesht t korrupsionit, i cili konsiderohet si shtrat pr forma t tjera t manifestimit t ktij fenomeni, t prfshir gjithashtu n Konvent. Me qen se korrupsioni shfaqet edhe n marrdhniet ose n aktivitetet ndrkombtare, kjo Konvent, n Nenin 16, ka prfshir lloje t caktuara t malverzimeve t ndryshme. Preambula e Konvents s Kombeve t Bashkuara kundr korrupsionit: do shtet antar do t miratoj masa ligjore e t tjera, t cilat mund t jen t

134

nevojshme q t sanksionohet si vepr penale rastet kur n mnyr t qllimshme i premtohet, i ofrohet ose i jepet funksionarit t huaj publik ose funksionarit publik t organizats ndrkombtare, direkt ose indirekt, dobi e paarsyeshme, pr funksionarin personalisht apo pr ndonj person ose entitet tjetr, n ktyre q ai funksionar t veproj ose t prmbahet nga veprimi gjat kryerjes s veprimtaris s tij zyrtare ose pr t mbajtur apo pr t fituar ndonj interes afarist apo tjetr n kuadrin e aktiviteteve t tij ndrkombtare. do shtet antar do t shqyrtoj mundsin e miratimit t masave ligjore e t tjera t cilat mund t jen t nevojshme q t sanksionohet si vepr penale rastet kur, n mnyr t qllimshme, funksionari publik apo funksionari i organizats ndrkombtare krkon ose pranon, direkt ose indirekt, dobi t paarsyeshme pr vet apo pr ndonj person a entitet tjetr, n mnyr q t veproj ose t prmbahet nga veprimi gjat kryerjes s detyrs s tij zyrtare. Vepr penale me elemente t korrupsionit konsiderohet keqprdorimi i ndikimit. Neni 18 i Konvents thot se do shtet antar do t shqyrtoj mundsin e miratimit t masave ligjore e t tjera, t cilat mund t jen t nevojshme pr t sanksionuar si vepr penale rastet kur, n mnyr t qllimshme: a) Premtimi, ofrimi ose dhnia interesit t paarsyeshm funksionarit publik ose ndonj personi tjetr, direkt ose indirekt, n mnyr q funksionari ose personi tjetr t keqprdor ndikimin e tij real apo t supozuar, n mnyr q nga ndonj organ i administrats ose organ publik i shtetit antar t prfitoj n mnyr t paarsyeshme pr nxitsin e veprimit ose pr ndonj person tjetr. b) Krkimi ose pranimi i ndonj t mire t paarsyeshme nga funksionari publik ose ndonj person tjetr, direkt ose indirekt, n mnyr q funksionari publik t keqprdor ndikimin e tij real ose t supozuar t funksionit t tij apo t organit publik t nj vendit antar pr prfitim t paarsyeshm. Prve korruptimit t funksionarve publik nacional dhe t funksionarve publik ndrkombtar, n Nenin 21 prfshihet edhe korrupsioni n sektorin privat. do shtet antar do t shqyrtoj mundsin e miratimit t masave ligjore e t tjera t cilat mund t jen t nevojshme q t sanksionohet si vepr penale kur, n mnyr t qllimshme, kryhen veprimtari ekonomike, financiare ose komerciale: a) premtimi, ofrimi ose dhnia, direkte ose indirekte, e interesit t pamerituar cilitdo person q udhheq ose punon pr ndonj entitet t sektorit privat ose ndonj personi tjetr, n mnyr q t shkel detyrat dhe obligimet e tij dhe t veproj ose t prmbahet nga veprimi. b) Krkimi ose pranimi, direkt ose indirekt, i interesit t pamerituar nga cilido person q udhheq apo punon pr ndonj entitet t sektorit privat ose nga ndonj person tjetr,n mnyr q t shkel detyrat dhe obligimet e tij dhe t veproj ose t prmbahet nga veprimi.

135

4. NDARJA E KARAKTERISTIKAT THEMELORE T KORRUPSIONIT Shumica e ligjeve ndshkuese, nga aspekti juridik, i dallojn dy lloje t sjelljeve korruptive: korrupsionin aktiv dhe korrupsionin pasiv. Korrupsioni aktiv ekziston kur dikush, duke ofruar ose duke dhn ndonj shprblim, fiton privilegje pr realizimin e ndonj t drejte, kryen ndonj vepr penale (p.sh. mito) ose ndonj shtytje t ndonj forme tjetr. Korrupsioni pasiv ekziston kur dikush q sht n pozit (zyrtare ose private) pranon ofertn, shprblimin, interesin ose premtimin e dhurats ose interesit, me ka kryen vepr penale t marrjes s mitos, keqprdorimin t pozits ose autorizimeve, bn marrveshje t dmshme, bn ndikim t dmshm kundrligjor ose ndrmjetsim, etj. Kodi Penal i Bosnjs e Hercegovins ka nj prcaktim t ngjashm. Pr kt do t bjm fjal n pjesn e tekstit mbi prcaktimin ligjor t korrupsionit dhe zbatimin e ligjit. Prve ktyre dy llojeve t aspektit juridik t korrupsionit, zakonisht bhet edhe dallimi kriminologjik dhe kriminalistik i disa formave t sjelljes korruptive: - Korrupsioni rrugor, i cili prfshin t gjitha format e situatat e mitosjes spontane t zyrtarve publik ose personave prgjegjs, pa plan paraprak ose paralajmrimi t veant pr pranuesit e mitos, me qllim t ikjes nga obligimet e rregullta ose procedurave t ligjshme, prkatsisht kryerjes s obligimeve ligjore, sanksioneve pr realizimin e interesave q nuk i takojn ose t drejtave q nuk i takojn. Kto raste t korrupsionit jan t njohura me rastin e mitosjes (p.sh. policit, doganierit, policit financiar, inspektorit, puntorit t shrbimit t financiar ose personave tjer prgjegjs, t cilat jan t obliguar t ushtrojn autorizimet e organeve shtetrore publike. - Korrupsioni me marrveshje ose korrupsioni n administratn publike sht pasoj e arritjes s marrveshjeve t dmshme, ndarjen e koncesioneve, punimeve ndrtimore, statusit t furnitorit me mallra ose kryerjes s shrbimeve me provizion, duke mos respektuar procedurat e rregullta q kan t bjn me kualitetin, afatet, mnyrn e kryerjes s punve, anashkalimi i tenderve publik, etj. - Korrupsioni politik shfaqet n forma t ndryshme, prej prgatitjes dhe miratimit t qllimshm t zbraztive ligjore (lancuna legs) t akteve ligjore e t akteve nnligjore t organeve ekzekutive t pushtetit e deri te sigurimi mjeteve financiare nga fondet e zeza t sponsorve t partive politike, ikjes s obligimeve tatimore, jo-transparencs s evidencave t transaksioneve financiare, mnyrave t ndryshme t marrveshjeve me grupe t ndryshme t interesit n dm t interesit t prgjithshm, etj. aktiviteti me t cilin shfrytzohet funksioni dhe pozita

136

politike pr qllime amorale ose t kundrligjshme n prpjekje pr prfitim personal, (Enciklopedia politike). Korrupsioni politik dhe ekonomik dallohen varsisht prej faktit se keqprdorimi i pozits ka t bj me sfern e e politiks apo t ekonomis. Pra, bhet fjal pr ushtrim t kundrligjshm t autorizimeve dhe ndikimit t pushtetarve q t pasurohen, t avancojn veten ose ndonj preson tjetr, duke dmtuar shoqrin, n kundrshtim me rregullat dhe ligjet ekzistuese. Korrupsioni gjyqsor sigurisht meriton t veohet nga llojet tjera t korrupsionit, pr shkak t dallimeve nga t ashtuquajturat korrupsione t prgjithshme, sepse prfshin sjelljet e kundrligjshme, keqprdorimin e pozits nga puntori i pushtetit (shtetror) t drejtsis. Ky korrupsion, sikur edhe llojet tjera, cenon dhe shkatrron sistemin e drejtsis.

4.1. Karakteristikat e korrupsionit Korrupsioni karakterizohet pr fshehtsi dhe diskrecion n format e manifestimit. Zakonisht, fshehtsia sht mekanizmi q shrben pr realizimin e objektivave t kriminalitetit t organizuar, i cili sht ngusht i lidhur edhe me larjen e parave. Nga kjo del se kto vepra prfshijn sfera t gjera, prandaj pr nj aksion gjithprfshirs e t menduar mir sht vshtir q kto vepra t zbulohen, t hetohen dhe t dnohen. Duke vshtruar definicionet e tyre, kriminaliteti i organizuar, korrupsioni dhe larja e parave mund t thuhet se kto jan tri kuptime q jan n lidhshmri ndrmjet tyre. N t vrtet, kriminaliteti i organizuar shrbehet m s shpeshti me korrupsion, i cili sht mjet pr krijimin dhe mbajtjen e lidhjeve me organet e pushtetit dhe me personat me ndikim n subjektet shtetrore, ekonomike e financiare. Larja e parave sht mnyr pr fshehjen e veprimeve kriminale, pavarsisht se a jan apo nuk jan sanksionuar kto forma t korrupsionit dhe larjes s parave si vepra penale. Karakteristik tjetr e korrupsionit sht prshtatja. Korrupsioni sht dukuri q prshtatet n shoqri, pavarsisht prej rregullimit shoqror. Ktu sht e rndsishme t theksohet sidomos shoqrit n tranzicion, transformimin e marrdhnieve pronsore, libelarizimin e ekonomis, mungesn e rregullativs ligjore ose zbraztit ligjore, etj., kur korrupsioni i merr prmasat m t mdha. Bosnja e Hercegovina ballafaqohet sot me efektet e tranzicionit. Kalimi i saj nga sistemi socialist-komunist nj partiak n sistemin demokratik-pluralist ka br q ky vend t bhet nj truall i prshtatshm pr veprimtari kriminale. Rrethina e Bosnjs e Hercegovins (Kroacia dhe Serbia e Mali i Zi) sht gjithashtu e prfshir n rrjetin e korrupsionit dhe dukurive tjera kriminale. Rrezikshmria pr shoqrin manifestohet, para s gjithash, me mungesn e mjeteve financiare n buxhetin e shtetit. Prej ksaj del se interesi(prfitimi) sht motivi themelor i llojeve t tilla t veprs penale. Me korrupsionin lidhen edhe nj sr formash manifestimi, perfiditeti i kryesve, vshtirsit e dshmimit t ktyre veprave penale, etj.

137

4. EVOLUCIONI I KORNIZS LIGJORE NDRKOMBTARE N LUFTN KUNDR KORRUPSIONIT Konventa, e cila sht tem e ktij punimi, sht paraprir nga konventa t ndryshme, n t cilat sht trajtuar edhe problemi i korrupsionit. Shum organizata ndrkombtare luftojn me vite kundr korrupsionit dhe kontributi i tyre sht i padiskutueshm. Organizatat q jan marr me kt problem jan: Organizatat pr Bashkpunim Ekonomik e Zhvillim (OECD), Transparency International (TI), Banka Botrore (BB), Fondi Monetar Ndrkombtare (FMN), etj. Duke marr parasysh dispozitat e konventave paraprake dhe prvojat m t reja nga fusha e parandalimit dhe luftimit t problemit t korrupsionit, Asambleja e Prgjithshme e Organizats s Kombeve t Bashkuara (OKB) ka miratuar Konventn kundr korrupsionit. Mund t thuhet se kjo konvent sht akt final i prpjekjeve shumvjeare t luftimit t korrupsionit dhe se sht akt ndrkombtare pr prballimin e ktij problemi. M posht do t trajtohen konventat t cilat i kan paraprir Konvents s OKB-s kundr korrupsionit. 5.1. Konventa e OECD n luftn kundr mitosjes s zyrtarve t huaj publik n transaksionet ndrkombtare afariste N vitin 1994, Organizata pr Bashkpunim Ekonomik e Zhvillim (OECD) ka miratuar rekomandimet e vendeve antare q t ndrmerren masa efikase t parandalimit dhe lufts kundr mitosjes s zyrtarve t huaj publik, t cilt marrin pjes n transaksionet ndrkombtare afariste. Me kt konvent vendet antare t ksaj organizate obligohen t ndrmarrin masa pr parandalimin e korrupsionit dhe t prcaktojn elementet e prbashkta t definimit penalo-juridik t ktyre veprave penale. Me kt konvent, mitosja e zyrtarve t huaj shtetror pr marrjen ose mbajtjen e ndonj pune duhet t kriminalizohen, pavarsisht prej zakoneve lokale, si edhe lartsin e mitos. Shkalla e dnimit t ktyre veprave duhet t jet e njjt me dnimin e parashikuar pr vepra t kryera midis subjekteve vendore. Prfitimi dhe prona e fituar nprmjet korrupsionit duhet t konfiskohen. Gjithashtu, interesi i prgjithshm dhe i veant ose pasojat e korrupsionit nuk mund t jen shkas ose arsye pr lirim nga ndjekja dhe dnimi. Natyrisht, vendet antare t OECD jan obliguar se dispozitat e konvents ti aplikojn n dispozitat e ligjeve t tyre. 5.2. Konventat e Kshillit t Evrops kundr korrupsionit 5.2.1. Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin

138

Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin sht miratuar n nntor t vitit 1998, ndrsa sht dorzuar pr nnshkrim n janar t vitit 1999. Kjo konvent sht sigurisht nj prej marrveshjeve m t rndsishme n kt fush. Ajo prmban obligimin q si vepra penale t definohen nj sr formash t korrupsionit, prfshir: korrupsionin aktiv dhe pasiv t zyrtarve publik t huaj e ndrkombtar, t antarve t parlamenteve dhe kshillave nacionale e ndrkombtare, t gjyqtarve t gjykatave shtetrore e ndrkombtare, etj. Sipas konvents, vepra penale konsiderohen edhe korrupsioni aktiv dhe pasiv n sektorin privat, korrupsioni aktiv nprmjet ndikimit dhe fuqis n nivelin kombtar e ndrkombtare, larja e parave t fituara me korrupsion dhe korrupsioni n fushn e kontrollit. Konventa e Kshillit t Evrops prpunon edhe procedurat themelore t t drejts penale, si jan: juridiksioni, sanksionimi dhe masat, besueshmria e personelit t drejtsis, korrupsioni integrues dhe formimi i trupave speciale pr luftimin e korrupsionit, mbrojtjen e dshmitarve dhe personave q bashkpunojn me personelin e drejtsis. N fund, ajo siguron bashkpunimin ndrkombtar n fushn e korrupsionit. Konventa shpreh pikpamjet e Kshillit t Evrops, i cili niset prej faktit se korrupsioni sht krcnim pr vlerat demokratike, pr rendin shoqror, pr t drejtat e njeriut dhe pr progresin shoqror. Me nnshkrimin e ksaj konvente dhe me miratimin e dispozitave juridike t saj, Bosnja e Hercegovina ka krijuar kornizn ligjore pr ndrmarrjen e masave kundr korrupsionit. 5.2.2. Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin Derisa Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin prfshin nj spektr t gjer t shtjeve q kan t bjn me korrupsionin, prfshir korrupsionin n sektorin privat, Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin prpunon problematikn specifike, para s gjithash procedurat e kompensimit t dmit t shkaktuar me korrupsion, si edhe shtjen e vlefshmris s kontratave gjat arritjes s t cilave konstatohet t ket pasur korrupsion. Konventa siguron sistemin e mbrojtjes s zyrtarve q e paraqesin korrupsionin dhe lehtson bashkpunimin ndrkombtar. Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin sht miratuar n nntor t vitit 1999. 5.2.3. Konventat tjera q i kan paraprir Konvents s Asambles s Prgjithshme t Organizats s Kombeve t Bashkuara (APOKB) Konventa inter-amerikane kundr korrupsionit, e cila sht miratuar nga SHBA, m 29 nntor 1996;

139

Konventa mbi luftn kundr korrupsionit, e cila prfshin funksionart e Bashkimit Evropian dhe funksionart e vendeve antare t Bashkimit Evropian, e miratuar nga Kshilli i Evrops m 26 maj 1997 (Fletorja zyrtare e BE-s, C 195, 25 qershor 1997); Konventa mbi luftn kundr mitosjes s funksionarve t huaj publik n transaksionet ndrkombtare afariste, miratuar nga OSBE, m 21 nntor 1997; Konventa e Unionit Afrikan pr parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, miratuar nga shefat e shteteve dhe qeverive t vendeve t Unionit Afrikan, m 12 korrik 2003.

6. KONVENTA E KOMBEVE T BASHKUARA KUNDR KORRUPSIONIT (Konventa ndrkombtare e OKB-s kundr korrupsionit) Bota i ka vn vetes objektiv q deri n vitin 2015 t prgjysmoj shkalln e varfris. Korrupsioni dmton objektivat zhvillimore t mileniumit, duke pamundsuar zhvillimin e qndrueshm ekonomik, i cili do t nxirrte nga varfria miliona banor n bot. Shkatrrimi i korrupsionit duhet t jet pjes qendrore e planeve pr shtimin e mjeteve pr arritjen e objektivave t caktuara, qoft prmes ndihms s donatorve ose aktiviteteve brenda vendeve t varfra. Vendet me shkall t ult t ardhurash kan m s shumti interes q ta pranojn dhe ta zbatojn Konventn e OKB-s kundr korrupsionit. Korrupsioni sht shkaktari kryesor i varfris, si edhe pengesa m e madhe pr tejkalimin e varfris, prandaj korrupsioni duhet t shkatrrohet me vendosmri, n qoft se ekziston vullneti i njmendt pr zhdukjen e varfris. 9 Dhjetori sht shpallur Dit Ndrkombtare e Lufts Kundr Korrupsionit, pasi ceremonia e nnshkrimit t Konvents s Kombeve t Bashkuara kundr Korrupsionit, sht zhvilluar m 9 e 10 dhjetor 2003, n Merid (Meksik). Akti i miratimit t Konvents s KB kundr korrupsionit paraqet rast t mir q do vend ta rishqyrtoj praktikn e vet kundr korrupsionit, n baz t rekomandimeve dhe standardeve t pranuara globalisht. Pas miratimit t ksaj konvente, BeH ka vazhduar aplikimin e saj n segmente t caktuara. Pr shkak t dukuris gjithnj e m t shprehur t korrupsionit n skenn ndrkombtare, n vitin 2003, n mbledhjen e Asambles s Prgjithshme t Kombeve t Bashkuara, sht shqyrtuar dhe sht miratuar konventa e organizatave botrore mbi luftn kundr korrupsionit, e cila njihet me emrin Konventa e Ekuadorit kundr korrupsionit. Me ratifikimin e ksaj konvente, m 14 dhjetor 2005, ka hyr n fuqi instrumenti i par i vrtet global pr luftimin e korrupsionit. Ky hap i rndsishm sht arritur prkundr faktit se prej vendeve antare t Grupit Tet (G-8) t vendeve

140

m t zhvilluara, kt dokument t rndsishm ndrkombtare e ka ratifikuar vetm Franca. (www. TI-BiH. org.). Konventa e Ekuadorit kundr korrupsionit ka t bj n mnyr t drejtprdrejt me sferat e politiks, ekonomis e drejtsis. Prpunimi i saj shpreh dshirn dhe vendosmrin e prbashkt t bashksis ndrkombtare q t zgjidh shtjet e dukurive amorale. Kjo ka rndsi t madhe pr forcimin e lufts s t gjitha vendeve kundr korrupsionit dhe pr bashkpunimin ndrkombtare n kt luft. Konventa i ka 71 nene, t cilat jan sistemuar ne 5 sisteme: 1) lufta pr parandalimin e korrupsionit, 2) vrtetimi i krimit dhe realizimi i procesit gjyqsor, 3) zgjerimi mi bashkpunimit ndrkombtar, 4) kthimi i mjeteve financiare dhe 5) mbikqyrja e respektimit t kontratave. Konkretisht, me kt konvent, vendeve nnshkruese u krkohet q t prpunojn masat parandaluese n luftn kundr korrupsionit, fshehjes dhe larjes s parave si edhe q t zgjerojn bashkpunimin reciprok n fushn e zgjidhjes s veprave penale, n pajtim me dispozitat e ksaj konvente. Bashkpunimi i vendeve dhe koordinimi i veprimit midis tyre prfshin ekstradimin e personave t dyshuar, ofrimin e prkrahjes juridike, transferimin e t burgosurve dhe kthimin e parave t humbura. Prmbajtja esenciale e ksaj konvente sht n pajtim m Kushtetutn si edhe me t drejtn penale, me t drejtn kontestimore dhe dispozitat tjera ligjore t sistemeve nacionale t drejtsis. Pra, Konventa i njeh parimet ligjdhnse dhe kushtetutshmrin e shteteve nnshkruese. Gjithashtu, Konventa paraqet bazn ligjore pr bashkpunimin e t gjitha vendeve n luftn kundr korrupsionit, ndrsa pr shtetet nnshkruese ka siguruar bazn juridike ndrkombtare q gradualisht t zgjidh shtjet q kan t bjn me korrupsionin q ka lidhshmri me korrupsionin ndrkombtar, si sht grumbullimi i dshmive, ekstradimi i kriminalve dhe kthimi i mjeteve financiare. Kto probleme do t zgjidhen gradualisht, me prpunimin dhe plotsimin e dispozitave juridike e administrative n sistemet juridike nacionale. Institucionet kompetente t shteteve q jan obliguar ta ratifikojn kt konvent duhet t fillojn t aplikojn t gjitha dispozitat ligjore q jan parashikuar n konvent. Si sht prcaktuar, nj vit pas hyrjes n fuqi t konvents, sekretari i prgjithshm i OKB-s do t organizoj nj takim t vendeve nnshkruese. N kt takim, ku do t bhet prpunimi i dispozitave t konvents, do t marr pjes edhe Bosnja e Hercegovina, si nj prej vendeve nnshkruese t saj.

141

6.1. DISPOZITAT E KONVENTS NDRKOMBTARE T KOMBEVE T BASHKUARA KUNDR KORRUPSIONIT Nisur nga dispozitat e prgjithshme t Konvents ndrkombtare t OKB-s kundr korrupsionit, sht e rndsishme t theksohen objektivat e proklamuara t sa. Kto objektiva jan: 1. t avancohen dhe t forcohen masat pr parandalimin m me sukses e m efikas dhe lufta kundr korrupsionit; 2. t avancohet, lehtsohet dhe mbshtetet bashkpunimi ndrkombtar dhe ndihma teknike n luftn kundr korrupsionit, prfshir edhe kthimin e t mirave; 3. t forcoj integritetin, prgjegjsin dhe administrimin me pun publike dhe pronn publike. Konventa, n pajtim me dispozitat e saj, zbatohet me qllim t parandalimit, hetimit dhe ndjekjes penale t korrupsionit, si edhe t ngrirjes, konfiskimit dhe kthimit t mjeteve financiare t fituara me kryerjen e veprave penale t vrtetuara n baz t ksaj konvente. Me qllim t zbatimit t ksaj konvente, nuk sht e nevojshme q veprat penale t prmendura ti shkaktojn dm prons shtetrore. Me kt dispozit, para organeve kompetente t ndjekjes (prokurorive dhe gjykatave) shtrohet detyr kategorik procedimi i detyrueshm i ksaj vepre penale. Mbrojtja e sovranitetit t shtetit sht theksuar posarisht. N t vrtet, shtetet nnshkruese i kryejn obligimet e dala nga konventa n mnyrn q sht n pajtim me parimet e sovranitetit dhe integritetit territorial t shtetit, si edhe t mosprzierjes n shtje t brendshme t shteteve tjera. Asnj dispozit e ksaj konvente nuk i jep t drejt shtetit nnshkrues q t territorin e nj vendi tjetr t kryej veprime t cilat jan ekskluzivisht kompetenc e organeve shtetrore t atij vendi dhe legjislacionin e brendshm. 6.1.1. MASAT PREVENTIVE PARANDALIMI I KORRUPSIONIT Konventa shpreh nevojn e miratimit t politikave prkatse kundr korrupsionit n vendet nnshkruese. Shteti n pajtim me parimet themelore t sistemit t tij juridik, prpunon dhe aplikon politika vepruese e t koordinuara pr parandalimin e korrupsionit, duke avancuar parimet e shtetit ligjor, udhheqjes s punve publike dhe prons publike, si edhe integritetin, transparencn dhe prgjegjsin. N konvent sht parashikuar themelimi i trupit ose trupave prkatse pr parandalimin e ksaj vepre penale. N Nenin 6 thuhet se do shtet nnshkrues, n pajtim me dispozitat themelore t sistemit t vet juridik, sipas nevojs, krijon nj apo m shum trupa pr parandalimin e korrupsionit mesjete t ndryshme, si sht zbatimi

142

i politikave t prmendura n Nenin 5 t Konvents, ku parashikohet: - mbikqyrja dhe koordinimi pr zbatimin e ktyre politikave, - avancimi dhe zgjerimi i njohurive mbi parandalimin e korrupsionit. Njohurit mbi parandalimin e korrupsionit jan t rndsishme pr shkak t preventivs dhe krijimit t vetdijesimit t qytetarve pr forcimin e sistemit t rregullimit shtetror si edhe mbi mundsit e parandalimit, Shtetet nnshkruese sigurojn paraprakisht pavarsin e trupit ose trupave prkatse, n mnyr q ato t mund ti kryejn obligimet e tyre n mnyr t papenguar dhe pa kurrfar ndikimesh t paarsyeshme. Pavarsia e ktyre trupave ka t bj, para s gjithash, me politikn neutrale t ktyre shrbimeve ose organeve. N t vrtet, n do shoqri t organizuar vend qendror z pushteti politik. T gjitha format tjera t organizimit t pushtetit t nj shteti varen nga pushteti politik. Gjithmon ka ekzistuar frika e arsyeshme nga veprimet autoritare, veprimet e paligjshme, zgjerimi i autorizimeve dhe veprimet tjera t paligjshme, me ndihmn e pushtetit politik. Ktu bhet fjal konkretisht pr prdorimin e ktyre trupave pr qllime t kundrligjshme. Pr kt arsye, shtje qensore pr nj shoqri demokratike sht q politika t mos ket ndikim t drejtprdrejt n strukturn e siguris dhe n zbatimin e ligjit, prve n rastet kur n kuvend nxirren ligje pr subjektet e sistemit t siguris. Pr kto trupa duhet t sigurohen mjetet e domosdoshme materiale dhe personeli i kualifikuar, por edhe trajnimi dhe aftsimi i ktij personeli q t kryej me sukses funksionin e vet. M i rndsishmi sht kuadri drejtues. Kujdes q njeriun q vendos t jet i prshtatshm pr vendin e puns, q t mos i mungojn aftsit ...(ibd. Iskaner, shel XI). do shtet nnshkrues i Konvents sht i obliguar ta njoftoj sekretarin e prgjithshm t OKB-s mbi emrin dhe adresn e organit ose organeve q mund tu ndihmojn vendeve tjera nnshkruese pr prpunimin dhe zbatimin e masave t veanta pr parandalimin e korrupsionit. Kshtu krijohen mundsi pr bashkpunim global pr luftimin e korrupsionit. 7. SEKTORI PUBLIK 7.1. Korrupsioni n administratn publike Korrupsioni n administratn publike sht m s shumti i pranishm n vendet ku ka pushtet t pakufizuar, ku mungon legjislacioni prkats, ku nuk ka prgjegjsi dhe transparenc dhe ku nuk ka organe funksionale dhe efikase. N kto vende shfaqen probleme t shumta q kan t bjn me shtjen e vendosjes mbi ndarjen e mjeteve, dhnien e lejeve, respektimin e dispozitave ligjore dhe dispozitave administrative. N BeH dominon prshtypja e qytetarve se korrupsioni n kt vend sht mjaft i prhapur. Ky opinion shkakton mosbesim t madh ndaj ndershmris dhe profesionalizmit t

143

zyrtarve publik. Keqprdorimi i pozits dhe konflikti i interesave shkaktojn vshtirsi, sidomos n afarizmin e ndrmarrjeve t cilat nuk kan lidhje me pushtetin politik, ndrsa marrja e mitos i kufizon edhe m shum mundsit pr zhvillim m t shpejt ekonomik. Korrupsioni n institucionet publike ka t bj me veprat penale t zyrtarve publik, t cilt keqprdorin pozitat e tyre. Sipas nj definicioni t gjer, zyrtar publik sht do person q punon n organet e pushtetit qendror e lokal, n ndonjrn prej ktyre tri llojeve t pushtetit: pushtetit ekzekutiv, pushtetit ligjdhns dhe organeve t drejtsis. Konflikti i interesave sht nj terren tjetr i korrupsionit t organeve dhe institucioneve publike. Zyrtarve dhe antarve t caktuar t familjeve t tyre u ndalohet t ken interesa financiare n sferat n t cilat mund t ndikojn zyrtart me vendimet e tyre ose me informacionet q mund ti jap gjat kryerjes s detyrave t tij t puns. P.sh., zyrtari q punon n planin e ndrtimit t nj rruge t re, e ka t ndaluar t blej tok e cila gjendet n hapsirn npr t ciln do t kaloj rruga, sepse vlera e toks do t rritet kur t merret vesh pr ndrtimin e rrugs. Lidhja e personave t caktuar me qeverin paraqet nj terren t prshtatshm pr korrupsion n institucionet publike, prandaj duhet t kihet parasysh se shumicn e mashtrimeve i kryejn personat q nuk jan zyrtar publik. Ata japin t dhna t gabueshme, i shtrembrojn ose i fshehin ato, me qllim t prfitimin material ose t fitimit t beneficeve t ndryshme nga qeveria. P.sh., furnizuesi i cili i falsifikon t dhnat me qllim q t prfitoj nga e drejta e kthimit t mjeteve pr shpenzime, duke dhn dshmi t falsifikuara pr pjest e makins q ia shet qeveris, e ka mashtruar qeverin edhe pse nuk sht zyrtar qeveritar. Kategoria e katrt e kundrvajtjeve nga sfera e korrupsionit n institucionet publike mbshtetet n dhnien e deklaratave t rrejshme qeveris. Dhnie e deklaratave t rrejshme qeveris sht vepr penale, pavarsisht se a jepen kto deklarata me qllim q nga qeveria t fshehen t dhna mbi vlerat. Dshmit e rrejshme nn betim, gjat procedurs zyrtare si sht gjykimi, bjn pjes gjithashtu n kategorin e deklaratave t rrejshme. 7.2. Dispozitat lidhur me funksionarve dhe zyrtarve publik do shtet nnshkrues i Konvents obligohet q, n pajtim me parimet themelore t sistemit t vet, t miratoj dispozitat prkatse pr forcimin e sistemit t angazhimit, punsimit dhe avancimit, si edhe t pensionimit, t zyrtarve e funksionarve publik: 1. t cilat bazohen n parimet e efikasitetit, transparencs dhe objektivitetit, si jan: rezultatet e puns, drejtsia dhe profesionalizmi; 2. t cilat prfshijn procedurat adekuate t zgjedhjes dhe aftsimit t individve n funksione publike, t cilat konsiderohen posarisht t prshtatshme pr korrupsion, si edhe zvendsimi dhe drgimi i tyre n funksione tjera, kurdo q kjo sht e mundur;

144

3.

me t cilat bhet stimulimi adekuat i zyrtarve dhe funksionarve publik, nprmjet t ardhurave adekuate dhe ndarjes s drejt t pagave, duke pasur parasysh shkalln e zhvillimit ekonomik t vendeve nnshkruese t Konvents; 4. me t cilat hartohen programe aftsimi dhe trajnimi, n mnyr q zyrtart publik t prmbushin kriteret profesionale pr ushtrimin e funksionit t tyre publik n mnyr korrekte, t ndershme e t drejt, si dhe t organizohen forma t ndryshme specializimi pr ngritjen e vetdijes mbi kurthet e korrupsionit, n mnyr q t prballojn sfida t ndryshme gjat kryerjes s funksionit t tyre. Programet e tilla mund t ken t bjn edhe me kodet ose standardet e sjelljes n fusha t caktuara; Konventa parashikon mundsin e shqyrtimit t masave t miratuara ligjore e administrative n pajtim objektivat e saj pr prcaktimin e kritereve q kan t bjn me kandidaturn dhe me zgjedhjen e individve n funksione publike. Pr t gjitha llojet e zgjedhjeve duhet t sigurohet transparenc e financimit t kandidatve pr funksione publike dhe, kudo q sht e mundur, financimit t partive politike. do shtet nnshkrues i konvents duhet t prpiqet t krijoj, t mbaj dhe t forcoj sistemet me t cilat shtohet transparenca dhe parandalohet konflikti i interesave (Neni 7).

7.3. Furnizimet publike, financat publike dhe raportet publike Sulmet ndaj institucioneve shtetrore ose grmimi i qensis s shtetit, jan t patolerueshme. Kur flitet pr korrupsionin n korrelacion me, p.sh., administrimin e financave publike, flitet pr individ ose grupe, t cilat i shfrytzojn procedurat me qllim t prfitimit ose realizimit t interesave t tyre. Le ta marrim si shembull raportin e Zyrs s revizionit t afarizmit financiar t institucioneve t BeH pr vitin 2004. Sipas ktij raporti, Presidenca e BeH e kishte tejkaluar buxhetin e planifikuar pr kt vit, por kjo nuk do t thot se ky institucion nuk sht i prgjegjshm dhe se sht fajtor pr shpenzime t teprta. Ktu bhet fjal pr pun t paprgjegjshme ose t zyrtarve publik t ktij institucioni ose pr vet procedurn e puns s tyre. Pra, qasje se nuk vlen shteti sht e gabueshme, sepse pa shtet nuk ka kurrfar sistemi t rregullimit t marrdhnieve. N kt kuptim, Konventa e njeh plotsisht shtetin (rendin kushtetues e juridik, integritetin territorial, sovranitetin...) dhe, n pajtim me kt, propozon ndrmarrjen e masave me t cilat mund t prmirsohet gjendja si brenda shtetit ashtu edhe n nivel ndrkombtar. do shtet nnshkrues i Konvents, n pajtim me parimet themelore t sistemit t vet juridik, ndrmerr masat e domosdoshme q t vendos sistemin prkats t furnizimit, t bazuar n transparenc, n gar dhe n kritere objektive gjat marrjes s

145

vendimeve, nprmjet t cilave, ndr t tjera, parandalohet me sukses korrupsioni. Masat e tilla, t cilat mund t marrin parasysh kufijt prkats t vlers s punve publike, ndr t tjera, kan t bjn me: 1. publikimin e informacioneve q kan t bjn me procedurat dhe kontratat e furnizimit, prfshir edhe informacionet mbi ftesat pr gar publike (tender) dhe informacionet e rndsishme mbi kushtet e kontratave, me rast pjesmarrsve potencial n gar u jepet koh e mjaftueshme pr prgatitjen e ofertave; prcaktimi paraprak i kushteve pr pjesmarrje, prfshir kriteret pr przgjedhjen dhe pr nnshkrimin e kontratave, si edhe rregullave t garimit dhe kohn e publikimit t rezultateve; respektimi i kritereve t caktuara m par me rastin e marrjes s vendimeve mbi furnizime publike, n mnyr q t lehtsohet verifikimi i mvonshm i zbatimit t rregullave dhe procedurave; krijimin e nj sistemi efikas t revizionit t brendshm, prfshir edhe sistemin e ankesave, n mnyr q t sigurohen mundsit ligjore dhe ilai juridik, n rast se nuk zbatohen rregullat dhe procedurat e caktuara; ndrmarrja e masave pr rregullimin e shtjeve q kan t bjn me personelin kompetent pr furnizim, si jan: deklarimi i interesimit pr disa furnizime publike, procedurat e verifikimit dhe krkesat n form trajnimi.

2.

3.

4.

5.

Gjat ratifikimit t Konvents, shtetet nnshkruese obligohen q, n pajtim me parimet themelore t sistemeve t tyre juridike, t ndrmarrin masat prkatse pr shtimin e transparencs dhe prgjegjsis n administrimin e financave publike. Kto masa, ndr t tjera, prfshijn: 1. procedurat e miratimit t buxhetit; 2. dorzimin me koh i raportit mbi t hyrat dhe shpenzimet; 3. sistemin e kontabilitetit dhe standardet e revizionit dhe mbikqyrjes; 4. sistemin efikas t uljes s shkalls s rrezikut dhe kontrollin interno; 5. masat korrektuese n rast t mosrespektimit t krkesave t caktuara n kt pik (ku sht e mundur). sht e nevojshme t ndrmerren masa nga e drejta qytetare e juridike q mund t jen t nevojshme, n pajtim me parimet themelore t sistemit juridik t vendit, pr ruajtjen e integritetit t kontabilitetit, t dhnave t kontabilitetit, raportit financiar ose dokumenteve tjera q kan t bjn me t hyrat dhe shpenzimet publike, si edhe pr parandalimin e falsifikimit t dokumenteve. N baz t materies s prezantuar, tashm sht e qart se sa sht i nevojshm prpunimi i politiks dhe miratimi i strategjis s zbatimit n praktik t Konvents. Politika, n kuptimin e gjer, nnkupton orientimin e veprimtaris njerzore n

146

drejtim t caktuar, me qllim t realizimit t objektivave optimale (Ramo Maslesha). Politika q ka t bj me sigurin e shoqris duhet t bazohet n kornizat themelore shoqrore e politike, n vlersimet e caktuara dhe, sidomos, n rezultatet e hetimeve (n kt rast t veprs s korrupsionit) dhe njohurive t fituara nga prvoja. Po ashtu, sht e nevojshme edhe nj qasje shkencore pr zgjidhjen e problemeve dhe aplikimin e disiplinave t ndryshme shkencore. Puna e organeve t administrats publike krkon nj nivel prkats t transparencs ndaj opinionit. Shum i rndsishm sht edhe botkuptimi mbi informimin e opinionit me veprimet konkrete t bartsve dhe subjekteve t administrats publike. E drejta e qytetarve pr informim ka funksion ky pr zhvillimin e shoqris demokratike dhe civile (Ramo Maslesha). Kjo nnkupton se puna e organeve t administrats publike duhet t jet dukshm m e hapur ndaj opinionit dhe mediave. Kshtu, antarve t bashksis shtetrore u sigurohet e drejta qytetare q, nprmjet propozimeve, pikpamjeve dhe prvojave, t japin kontributin e tyre n planifikimin strategjik dhe, njkohsisht, ngritet edhe autoriteti i sistemit t administrats publike. Besimi i qytetarve sht shum i rndsishm, prandaj informimi i qytetarve pr punn e sistemit t administrimit t financave publike duhet t jet objektiv, me koh, i prgjegjshm, kompetent dhe gjithprfshirs. Opinioni duhet t njoftohet me aktivitetet q zhvillohen n kt sistem. Duke pasur parasysh nevojn pr luftimin e korrupsionit, do shtet do t ndrmarr masat e nevojshme pr shtimin e transparencs s administrats publike, prfshir edhe organizimin e saj, funksionimin dhe procesin e vendimmarrjes, pr sa sht e mundur. Kto masa, ndr t tjera, mund t prfshijn: 1. miratimin e procedurave dhe dispozitave me t cilat opinionit ia mundsojn q, kur sht e mundur, t marr informacione mbi organizimin, funksionimin dhe procesin e marrjes s vendimeve t administrats publike dhe mbi miratimin e akteve ligjore q jan me interes pr opinionin, duke mbrojtur t dhnat private e personale; 2. thjeshtimin e procedurave administrative, pr sa sht e mundur, n mnyr q t lehtsohet qasja e opinionit n organet kompetente pr marrjen e vendimeve dhe 3. publikimin e informacioneve, ku mund t prfshihen edhe raportet periodike mbi grackat e korrupsionit n administratn publike. Duke pasur parasysh pavarsin e gjyqsis dhe rolin ky t saj n luftn kundr korrupsionit, do shtet nnshkrues i Konvents, n pajtim me parimet themelore t sistemit t vet juridik dhe pa cenuar pavarsin e gjyqsis, duhet t ndrmarr masa pr forcimin e integritetit dhe parandalimin e korrupsionit n gjyqsi. N kto masa mund t prfshihen rregullat e sjelljes s puntorve t organeve gjyqsore.

147

Masa t t njjts natyr mund t ndrmerren edhe n prokurorit e vendeve nnshkruese t konvents, n t cilat prokurorit jan pjes t gjyqsis, duke ruajtur pavarsin e tyre sikurse edhe gjyqsia.

8. SEKTORI PRIVAT Bosnja dhe Hercegovina, n periudhn e pas lufts, ka hasur n sprovn e kalimit nga nj sistem (nj-partiak socialist-komunist), n nj sistem tjetr (pluralist demokratik). Transformimi i shoqris socialiste nnkupton tejkalimin e sistemit dinamik dhe vendosjen e sistemit dinamik me orientim progresiv t zhvillimit shoqror e ekonomik. N kt proces t tranzicionit, sht br transformimi i prons shtetroreshoqrore socialist n pron private. Ky proces sht quajtur privatizim. Mund t supozohet se ky proces, i cili sht ende n vazhdim e sipr, mund t jet faktor i korrupsionit. Por, pr shkak t mangsive sistemore t analizave shkencore, hipotezat e tilla nuk mund t flitet se ky proces sht faktor korrupsioni. Nse ndrrohet teza, mund t thuhet se privatizimi sht vetm mjet pr korrupsion. Nga ana tjetr, me t drejt gjykohet mbi nevojn e ndrmarrjes s masave prkatse nga ana e organeve ligjdhnse e ekzekutive b sektorin privat. Nj shum prej 1.2 miliard markash, ka humbur do vit qeveria, nprmjet mashtrimeve t ndryshme, si jan ndrmarrjet fantome ose ndrmarrjet e regjistruara n emr t personave t vdekur. Vetm n sektorin e ndrtimtaris jan prvetsuar rreth 74 milion KM. Korrupsioni i till ka konsekuenca tepr t mdha.

8.1. Propozimi i masave n kuadrin e sektorit privat Duke respektuar parimet themelore t legjislacionit t brendshm t secilit shtet nnshkrues, Konventa ka propozuar masa pr parandalimin e korrupsionit n sektorin privat, prmirsimin e standardit t kontabilitetit dhe t revizionit n sektorin privat dhe, kur kjo sht e mundur, shqiptimin e dnimeve efikase dhe proporcionale n procedurn qytetare, juridike e penale, pr shkak t mosrespektimit t masave t tilla. Masat pr arritjen e ktyre objektivave, ndr t tjera, prfshijn: 1. thellimin e bashkpunimit midis organeve pr zbatimit e ligjit n lidhje me entitetet private; 2. prparimin e zhvillimit t standardeve dhe procedurave pr ruajtjen e integritetit t parimeve prkatse t entitetit privat, prfshir kodet e sjelljes pr kryerjen me korrektsi, me nder dhe me prgjegjsi t veprimtarive afariste n t gjitha profesionet, si edhe pr parandalimin e konfliktit t interesave, pr avancimin e praktiks s mir afariste midis ndrmarrjeve dhe marrdhniet kontraktuese t ndrmarrjeve private me

148

shtetin; rritjen e transparencs s marrdhnieve midis entiteteve private, prfshir (ku sht e mundur) masat q kan t bjn me identitetin e personave juridik e fizik q marrin pjes n themelimin dhe administrimin e korporatave; 4. parandalimin e keqprdorimit t procedurave me t cilat rregullohen entitetet private, prfshir procedurat q kan t bjn me subvencione dhe lejet q i lshojn organet publike pr kryerjen e veprimtarive afariste; 5. parandalimi i konfliktit t interesave me zbatimin e kufizimeve pr nj periudh t arsyeshme kohore, kur bhet fjal pr kryerjen e veprimtarive profesionale t ishfunksionarve publik ose pr punsimin e funksionarve publik n sektorin privat, pas largimit nga funksioni ose pas pensionimit atje ku kto veprimtari ose vendi i tyre i puns kan lidhshmri me funksionet t cilat i kan mbajtur ose q i kan mbikqyrur kta funksionar gjat mandatit t tyre; 6. sigurimin se ndrmarrjet private, duke pasur parasysh strukturn dhe madhsin e tyre, kan kontroll t mir t revizionit t brendshm, me qllim t ndihms pr parandalimin dhe zbulimin e akteve t korrupsionit, si edhe me qllim q llogarit dhe raportet e tyre financiare tu nnshtrohen procedurave t revizionit dhe certifikimit; 3. Pr t parandaluar korrupsionin, do ndrmarrje nnshtruese e Konvents duhet t ndrmarr masat e nevojshme, n pajtim me legjislacionin e vet t brendshm dhe dispozitat mbi mbajtjen e kontabilitetit, pr ruajtjen e t dhnave, pr paraqitjen raporteve financiare dhe pr standardet e kontabilitetit dhe revizionit, pr ndalimin e veprimeve t mposhtme, t cilat kan t bjn me kryerjen e disa veprave penale t sanksionuara me Konvent: 1. shfrytzimin e dokumenteve t rrejshme dhe 2. shkatrrimin e qllimshm t dokumenteve t kontabilitetit para kohs s prcaktuar me ligj. Asnj shtet nnshkrues nuk do t lejoj zbritjen e tatimit t shpenzimeve q paraqesin mito, pasi mitosja sht nj prej elementeve t veprave penale t sanksionuara me nenet 15 dhe 16 t ksaj Konvente, dhe shpenzimeve tjera q jan pasoj e sjelljeve korrupsioniste (Neni 12)). Sipas Nenit 13, secili shtet nnshkrues duhet t ndrmarr masa prkatse, n kuadrin e mundsive t veta dhe ne pajtim me parimet themelore t legjislacionit t vet t brendshm, pr nxitjen e pjesmarrjes aktive t individve dhe grupeve jasht sektorit publik, si jan shoqria civile, organizatat joqeveritare dhe organizatat e bashksive lokale, n parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, si edhe pr ngritjen e vetdijes s qytetarve pr ekzistimin dhe shkaktart e korrupsionit dhe pr krcnimet q paraqet korrupsioni. Kjo pjesmarrje mund nxitet me masa t ndryshme, si jan: a) rritja e transparencs dhe pjesmarrjes s qytetarve n proceset e vendimmarrjes; b) sigurimi i qasjes m t mir t opinionit n informacione;

149

c)

d)

inicimi i aktiviteteve pr informim publik q mund t kontribuojn pr mostolerimin e korrupsionit, si dhe i programeve t arsimimit publik, prfshir plan-programet n shkolla dhe fakultete; respektimi, prparimi, informimi dhe mbrojtja e liris s krkimit, pranimit dhe publikimit t informacioneve n lidhje me korrupsionin. Kjo liri mund tu nnshtrohet kufizimeve t caktuara, por kufizime mund t jen vetm ato q jan parashikuar me ligj, pr shkak t: a) respektimit t t drejtave dhe integritetit t t tjerve b) ruajtjes s siguris nacionale, rendit publik ose shndetit e moralit publik. 9. RNDSIA E KONVENTS N QARQET NDRKOMBTARE

Data 9 dhjetor sht shpallur Dit ndrkombtare e lufts kundr korrupsionit, sepse n kt dit sht zhvilluar ceremonia e Konvents s Kombeve t Bashkuara kundr korrupsionit (Meridi, Meksik, 9-10. dhjetor 2003). Konventa, e miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara, m 31 tetor 2003, e cila sht instrumenti i par global pr luftimin e korrupsionit, ka hyr n fuqi m 14 dhjetor t vitit 2005. Ky hap i rndsishm sht br prkundr faktit se prej antarve t Grupit Tet (G-8) t vendeve m t zhvilluara, vetm Franca e ka ratifikuar kt dokument t rndsishm ndrkombtare. Dhnia e mitos, larja e parave t fituara n mnyr t kundrligjshme dhe fshehja nga ligji e zyrtarve t korruptuar jan fenomene globale q krkojn zgjidhje globale (David Nussbaum, drejtor ekzekutiv i Transparency International). Konventa e OKB-s kundr korrupsionit ka t bj pikrisht me kto probleme. Ajo sht instrument juridik, i cili duhet: t shpejtoj kthimin e fondeve t vjedhura nga diktatort e diktatorve dhe zyrtarve tjer publik, nprmjet bashkpunimit t mir dhe efikas midis qeverive; t bj presion ndaj qendrave bankare, si jan Zvicra dhe Mbretria e Bashkuar (Britania e Madhe), q t jen m t prgjegjshme n rastet e hetimeve t tilla dhe t ndrmarrin aksione pr parandalimin e larjes s parave; t mundsoj aksione t prbashkta ndrkombtare t organeve t drejtsis, pavarsisht se ku fshehen individt e korruptuar. Vendeve nnshkruese t Konvents do tu mundsohet ti procesojn kompanit e huaja dhe individt q kan kryer vepra penale n territoret e tyre; t aktivizohen t gjitha palt, prfshir edhe fuqit m t mdha ekonomike q nuk jan antare t OECD-s, si jan Kina, Rusia dhe Arabia Saudite, q t ndalojn mitosjen e zyrtarve t huaj, n mnyr q t ndrpresin rrugt e qarkullit t parave t papastra.

150

Deri n fund t vitit 2005, Konventa e OKB-s kundr korrupsionit sht ratifikuar vetm nga nj e katrta e vendeve, q do t thot se aplikimi i saj n legjislacionet e shteteve sht ende shum larg. Vendet duhet t bjn m shum se sa nnshkrimi i ktij dokumenti, duhet t zbatojn n praktik dispozitat e Konvents. Ratifikimi i Konvents s Kombeve t Bashkuara kundr korrupsionit ka krijuar kornizn globale juridike pr prparim t konsiderueshm t lufts kundr korrupsionit. Konventa, e cila ka hyr n fuqi n dhjetor t vitit 2005, di t shpejtoj kthimin e mjeteve t vjedhura, do t detyroj qendrat bankare q t ndrmarrin masa kundr larjes s parave, do tu mundsoj shteteve t procesojn kompanit e huaja dhe individt q kan kryer vepra penale t korrupsionit n territoret e tyre, do t ndaloj mitosjen e zyrtarve shtetror publik. Vendet m shkall t ult t t hyrave q e kan miratuar dhe kan filluar ta aplikojn Konventn kan br nj hap prpara n garn pr thithjen e investimeve t huaja dhe pr zhvillim ekonomik. 10. RNDSIA E KONVENTS PR BOSNJN E HERCEGOVINN Pr shkak t korrupsionit, i cili sht br realitet, do shtet prpiqet t ndrtoj nj strategji dhe nj doktrin t veprimit kundr korrupsionit. Kjo konvent sht baz pr nj ndrmarrje t till. Ajo do t ndihmoj pr hartimin e ligjeve q kan t bjn me veprn penale t korrupsionit. 10.1. Vlersimi i institucioneve dhe dispozitave ligjore kundr korrupsionit Kapacitetet institucionale t BeH kundr korrupsionit jan t dobta, t varura e t politizuara dhe t korruptuara. Prkundr reformave disavjeare, analizave t thukta dhe ndihms miliardshe t bashksis ndrkombtare n zhvillim pas lufts, BeH prballet me sfida serioze t korrupsionit dhe me institucione shum t dobta e joefikase t cilat duhet ta luftojn korrupsionin. Hulumtimet kan treguar nj sr ligjesh t miratuara s voni, t cilat kan prfshir praktikat e mira t vendeve tjera, por ka treguar se mekanizmat shtetrore prkatse jan t paaft pr implementimin e ktyre ligjeve dhe pr forcimin e besimit t qytetarve tek institucionet. Nj numr i konsiderueshm i ligjeve me rndsi vitale ende jan n fazn e prpunimit dhe miratimi i tyre zgjat tepr shum. do fush shoqrore rregullohet me dispozita prkatse ligjore, prej nga del prfundimi pr ekzistimin e nj mase t madhe ligjore, e cila nuk sht unike. Kjo do t thot se ligjet nuk kan t lidhura n mnyr q t veprojn kudr korrupsionit. Si shembull po prmendim vetm paqndrueshmrin e Ligjit mbi lirin e qasjes n informacione t Republiks Serbe dhe Ligjit mbi procedurn e prgjithshme administrative t Republiks Serbe. Me kto ligje mund t vihet n pikpyetje e drejta

151

e qytetarve q t iniciojn procedurn e kontestit administrativ, n rastet kua atyre u shkurtohet e drejta e qasjes n informacionet e organeve publike. N t vrtet, n qoft se refuzohet krkesa pr qasje n informacione, sipas Ligjit mbi lirin e qasjes n informacione t Republiks Serbe, parashtruesi i krkess njoftohet me shkrim, ndrsa Ligji mbi procedurn e prgjithshme administrative, i cili zbatohet n vend t Ligjit mbi lirin e qasjes n informacione, nuk e njeh shkresn si akt juridik individual. Ligji mbi procedurn e prgjithshme administrative parashikon q ankesa t paraqitet ekskluzivisht n vendimin si akt administrativ individual. Sipas strategjis zhvillimore t BeH, n kuadrin e masave me t cilat do t forcohet shteti juridik dhe do t parandalohet korrupsioni duhet t miratohen dhe t harmonizohen midis entiteteve kto akte ligjore: - Ligji mbi parandalimin e larjes s parave (i miratuar n vitin 2003), - Kodi Penal (i miratuar n vitin 2003), - Ligji mbi procedurn penale ( i miratuar), - Ligji mbi administratn e BeH, - Ligji mbi marrdhniet obliguese (i dorzuar n Parlamentin e BeH, n korrik t vitit 2004), - Ligji mbi konfliktin e interesave (ekziston n nivel t federats dhe etniteteve), etj. Studimi i sistemit nacional t integritetit t Bosnjs e Hercegovins (2004) i analizon t gjitha institucionet kye, detyr e t cilave sht lufta kundr korrupsionit, duke filluar nga pushteti ligjdhns, pushteti ekzekutiv e gjyqsor e deri te revizionit kryesor, ombudspersoni dhe agjencit tjera qeveritare, organizatat joqeveritare, mediat dhe institucionet ndrkombtare. Shkaktart e korrupsionit t sistemit t qeverisjes. Parimisht sht vshtruar sistemi i BeH si shkaktar i mundshm i korrupsionit. Rregullimi i shtetit t till dhe transformimi i i liderve politik sht sfida m e madhe pr BeH dhe pr drejtuesit e saj ndrkombtar. Kjo sht e vshtir pr shkak se sht shfaqur nj grup njerzish me ndikim, t cilve konstituivi i shtetit u ka mundsuar t hyjn papritur n zonn ku merren dhe zbatohen vendime. Hiperproduksioni i funksioneve ministrore ka kushtzuar prodhimin e nj aparati t fuqishm burokratik, i cili, sipas shprehis burokratike, i pengon ndryshimet. Binjakzimi i aparateve partiake e shtetrore ka krijuar aparat q frenon integrimin e BeH n asociacionet euro-atlantike. Nxjerrja e ligjeve dhe ndrtimi i institucioneve t nevojshme pr evropianizimin e BeH sht projekti m domethns ndrkombtar e shtetror, i cili nnkupton njkohsisht shuarjen e strukturave t panevojshme. N ann tjetr ligjdhnsi i BeH i ka miratuar disa ligje q kan t bjn me korrupsionin, t hartuara sipas modeleve dhe prvojave t vendeve t tjera, t cilat jan vlersuar pozitivisht. Ekzistojn disa ligje, por nuk ekzistojn institucione pr zbatimin

152

e tyre. Prve prpjekjeve individuale institucionale t entiteteve, nuk ka veprime sistematike institucionale. Ekziston nj vakum i madh, sepse nuk ka dispozita recidive lidhur me kompetencat e institucioneve. Sipas nj hulumtimi t kryer n 159 vende t bots, Bosnja e Hercegovina gjendet n vendin e 88 pr korrupsion. Hulumtimi ka treguar se n shumicn e organizatave shoqrore t BeH ka korrupsion. Ai ka treguar se 52% t qytetarve t BeH mendojn se Presidenca e BeH sht e korruptuar. Nj prqindje pak m e madhe beson se Kshilli i Ministrave sht i korruptuar, por vendin kryesor pr korrupsion, sipas opinionit t qytetarve, e zn qeverit e entiteteve. A ka nevoj pr zbatimin e Konvents n BeH? E para, BeH duhet t jet partner n procesin e siguris globale, e cila ka t bj edhe me sigurin nga korrupsioni. N BeH sht sidomos e nevojshme t vendoset nj bashkpunim i ngusht me vendet fqinje, pra vendet e rajonit, pr shkak t rrezikut direkt dhe indirekt t sistemit nacional t siguris, si nga korrupsioni ashtu edhe nga format tjera t kriminalitetit. E dyta, sht e rndsishme q shteti t ket korniz ligjore adekuate dhe mekanizma pr luftimin e korrupsionit, para s gjithash trupa efikase pr luftimin e ktij fenomeni. Me ratifikimin e Konvents se OKB-s kundr korrupsionit, do t krijohen kushte pr integrim m t shpejt t BeH n strukturat euro-atlantike. Me prjashtim t humbjes s pavarsis n marrjen e vendimeve n disa procese lidhur me korrupsionin, Bosnja e Hercegovina ka nevoj t madhe pr nj dokument t till. BeH. Me nnshkrimin e Konvents s OKB-s kundr korrupsionit, ka shprehur gatishmrin q t angazhohet pr shkatrrimin e korrupsionit, i cili paraqet krcnim serioz pr stabilitetin dhe sigurin e shoqris, pr vlerat demokratike dhe sundimin e ligjit. Dokumenti ofron qasje sistematike ndaj problemit t korrupsionit. Me zbatimin n praktik t Konvents, BeH do t fitonte nj ambient stabil, si brenda kufijve t saj ashtu edhe n rajon e m gjer sa i prket korrupsionit. Fakti se, vitet e fundit, n BeH sht relativisht i pranishm fenomeni i korrupsionit e arsyeton plotsisht miratimin e Konvents s OKB-s kundr korrupsionit. Prve faktit se Konventa do t ndihmoj edhe rregullimin e brendshm dhe luftimin e korrupsionit n BeH, ajo do t ndihmonte edhe n vendosjen e lidhjeve t ngushta me vendet tjera. Konventa parashikon bashkpunimin e institucioneve financiare, organeve speciale pr parandalimin e korrupsionit, organet e administrats publike, kmbimin e prvojave dhe kshillave, etj. Lufta e vrtet dhe ndrprerja e korrupsionit varet m s shumti nga vullneti i mir politik dhe prkushtimi n luftn kundr korrupsionit t institucioneve shtetrore, shoqris civile si edhe nga konceptet pozitive dhe veprimi i individve. sht e pamundur q shteti t luftoj kundr ktij problemi vetm n letr. Populli i BeH sht faktor prej t cilit varet rezultati i zbatimit t ktij dokumenti dhe dokumenteve

153

tjera kundr anomalis shoqrore t korrupsionit.

154

PJESA XI LARJA E PARAVE

1. Nocioni i larjes s parave Larje e parave sht procesi i fshehjes s burimeve ilegale t t hyrave, t realizuara nprmjet veprave penale, me qllim t futjes s ktyre t ardhurave n rrjedhat e afarizmit legal financiar. Me termin larje e parave nnkuptohet posedimi, fitimi, kmbimi, bartja ose shfrytzimi i pasuris, e cila sht krijuar me veprime kriminale ose me pjesmarrje personale n kso veprimesh, me qllim t fshehjes se pasuris me prejardhje t kundrligjshme ose me ofrimin e ndihms ndonj personi q sht przier n veprimtari t tilla, me qllim t evitimit t pasojave ligjore t parashikuara me dispozitat e Kodit Penal t BeH. Sipas Ligjit mbi parandalimin e larjes s parave, larja e parave nnkupton fshehjen e natyrs s vrtet, vendit, prejardhjes, disponimit, qarkullimit dhe t drejts mbi pronn, n qoft se kjo pron sht krijuar me veprime kriminale ose me pjesmarrje personale t veprime t tilla, me pjesmarrje ose bashkim pr kryerjen, ofrimin e ndihms, nxitjen, lehtsimin ose dhnien e kshillave lidhur me kryerjen e cilitdo prej veprimeve t prmendura. Kushdo q i merr, i kmben, i mban, i ka ose i prdor parat apo pasurin pr afarizm ekonomik ose ndonj form tjetr t afarizmit ose q n ndonj mnyr i fsheh apo prpiqet ti fsheh, ndrsa ato para n shum m t mdha ose ajo pasuri rrezikon hapsirn e prbashkt ekonomike t BeH apo ka pasoja pr veprimtarin ose financimin e institucioneve t BeH, dnohet me burg, n kohzgjatje prej 6 muajsh deri n 5 vjet. Globalizimi i financave n treg ka sjell qarkullimin e shumave aq t mdha t parave sa parat q lahen mund t przihen n mnyr t pavrejtur dhe t papenguar me parat legale (Kshilli i Evrops). Vepra penale mjetet financiare t t cilave jan fryt i veprave t tjera penale fshehen dhe transformohen me qllim t integrimit n sistemin legal financiar (Kshilli i Evrops). Larja e parave sht art i fshehjes s burimeve ilegale ose prdorim i mjeteve t fituara me aktivitetet kriminale dhe shndrrim i ktyre mjeteve n pasuri me prejardhje legale (M. G. Radigan). Prgjithsisht, larja e parave nnkupton zgjidhjen, shndrrimin ose pastrimin e parave t fituara nprmjet aktiviteteve kriminale (m s shpeshti nprmjet tregtis me drog), kalimi i tyre nprmjet kufijve ndrkombtar (m s shumti kthimin n vendet ku prodhohet droga) dhe vendosja e serishme e ktyre parave n rrjedha t rregullta financiare. Larja e parave sht krcnim i jashtzakonshm pr integritetin e institucioneve financiare (si shihet m s miri n Rusi, ku mafia kontrollon shum prej

155

bankave t rndsishme t vendit), i cili v n pozit t vshtir subjektet ekonomike q afarojn n mnyr legale (si sht rasti me Kolumbin). Pastruesit e parave, prgjithsisht, nuk prpiqen t realizojn fitimin m t madh nga parat q i pastrojn, por prpiqen t investojn n veprimtari q m s shpejti dhe m s lehti i riciklojn parat. Paraja mund t udhtoj nga vendet me sistem t mir ekonomik, n t cilat realizohen shkall m t larta t fitimit, n vende me fitim m t ult se sa investimet. Kshtu, pr shkak t larjes s parave, mund t ndodh q kapitali i lir t investohet m pak racionalist, gj q mund t dmtoj shum rrjedhat ekzistuese ekonomike. Si pasoj e larjes s parave, vjen deri t ndryshimi i krkess s parave dhe t shkaktoj kamata dhe kurs jostabil t valutave n treg. Larja e parave, sikur edhe aktivitetet tjera t kundrligjshme, kushtzon shprndarjen regresive t t ardhurave dhe krijimin e fuqis s madhe blerse t individve n kushte t recesionit t prgjithshm. Kshtu, deformohet struktura e shpenzimeve, sidomos ndr t pasurit, dhe, me shfaqjen e ktyre pasanikve, rriten dallimet sociale. Mjetet e mdha financiare q fitohen nprmjet larjes s parave ndikojn n rritjen e krkess pr mallra luksoze, n ngritjen e mimeve t patundshmris dhe disa t mirave tjera, gj q stimulon spekulimet dhe inflacionin. Format e fitimit me veprimtari afariste q zhvillohen n pajtim me ligjin fillojn t konsiderohen m pak t vlefshme. Kshtu, paligjshmria bhet parim themelor i veprimtaris ekonomike. Larja e parave, prve q ia z frymn ekonomis s tregut t lir, rrnon edhe strukturn demokratike dhe stabilitetin politik t vendit. N praktik, jan t njohura mir rastet q prfaqsuesit e kartelit t kokains ose t mafis jan prpjekur dhe, ndonjher, kan arritur t deprtojn n qendrat e vendosjes s vendeve t caktuara dhe ti mitosin ato. Ish-Presidenti i Kolumbis Ernesto Samper sht akuzuar se gjat fushats zgjedhore ka marr kontribute t mdha n para nga narko-mafia. Duket se tregtart kolumbian t drogs i kan ofruar pagesn e gjith borxhit t jashtm, n kmbim t veprimtaris s papenguar. Aspak m e mir nuk sht gjendja n Meksik, ku sht zbuluar se Raul Salinas, vllai i ish-Presidentit meksikan Karlos Salinas, i ka n llogarit e bankave t huaja 120 milion dollar amerikan. Korrupsioni n Meksik, sikur edhe n shum vende t tjera jug-amerikane, sht br dukuri endemike, e cila ka prfshir t gjitha nivelet e administrats dhe institucioneve shtetrore. N kushtet e pasiguris juridike dhe korrupsionit t zhvilluar, bie jashtzakonisht interesi i investitorve t huaj q t investojn n kto vende. Sipas vlersimeve siprfaqsore, besohet se n bot sot pastrohen midis 300 e 500 miliard dollar amerikan. Shum studime shkencore vlersojn se prfitimi financiar neto i atyre q merren me kt pun sht 2% t bruto prodhimit shoqror

156

(GDP), ndrsa shuma e parave t lara duhet t jet dukshm me e madhe. Teknologjia e re informative, fleksibiliteti dhe prshtatja n veprim, prkrahja profesionale dhe mjetet e jashtzakonshme financiare n dispozicion e lehtsojn dukshm larjen e parave dhe bartjen e tyre jasht kufijve. Ndonse n larjen e parave edhe m tutje m s shumti marrin pjes bankat, nga kjo veprimtari kriminale nuk kursehen as institucionet tjera q shfrytzojn sasi t mdha t parave t gatshme, pr shkak se ato, shpesh, jan jasht kontrollit e mbikqyrjes, si jan: kursimoret, kmbimoret, kazinot dhe shoqrit siguruese. Njkohsisht, jan regjistruar edhe raste t larjes s parave nprmjet blerjes s arit dhe gurve t mueshm, veprave artistike, mobilieve antike e t ngjashme. T gjitha kto veprimtari duhet t prshtaten vazhdimisht dhe t mbikqyren nga trupat kompetente. Nuk bn t nnmohet derdhja e vazhdueshme e mjeteve t veprimtarive kriminale, pra edhe paraqitja e kriminalitetit, n hapsira t reja t veprimit. Kriminaliteti i organizuar ndrkombtar vepron njsoj si kompanit trans-nacionale. Grupet kriminaliteti prfshihen gjithnj e m shum n bashkpunim strategjik, kshtu q i shtojn aftsit pr anashkalimin e ligjeve, e ulin garn midis tyre, e zvoglojn rrezikun q t kapen n kundrvajtje dhe mundsojn realizimin e profitit n tregje t ndryshme. Njsoj si n ekonomin legale, edhe n kriminalitetin e organizuar vlersohet ndrmarrsia, ndrsa objektiv prfundimtar i afarizmit n t dy sektort sht realizimi i profitit sa m t madh. Rreziku shoqror nga larja e parave ka t bj edhe konsolidimin ekonomik t kriminalitetit t organizuar, sepse i mundsohet t hyj n ekonomin legale. sht e njohur se mafia n Itali realizon t hyra m t mdha nga veprimtarit e saj legale se sa nga veprimtaria klasike kriminale. Edhe pse, afarizmi legal q sht pron e grupeve t organizuara kriminale krijon pasuri dhe hap mundsi pr vende t reja t puns, ai paraqet rreziqe t shumta, pasi sht e qart se n kt afarizm manifestohen sjellje kriminale, si: shantazhi, presioni ose korrupsioni. Thn thjesht, kriminelt nuk mund t presin realizimin e profitit m t madh t mundshm me mjete t ndershme. N qoft se n larjen e parave przihen bankat, ato e humbin besimin e qytetarve, ndrsa n qoft se lidhen me krimin e organizuar cenojn stabilitetin e tyre. Prkundr mundsis s prkohshme q t prfitojn, n raste t tilla, bankave u krcnohet rreziku nga humbjet, pr shkak t mashtrimeve, si pr shkak t pakujdesis ndaj palve t padshiruara ashtu edhe pr shkak t rrnimit t integritetit t zyrtarve t tyre q jan t lidhur me kriminalitetin. Pr larjen e parave nprmjet bankave kriminaliteti i organizuar prdor shpesh njerzit q nuk kan t kaluar kriminale, gj q vshtirson zbulimin e ktyre veprave. Ata hapin llogari nprmjet t cilave qarkullojn shuma t mdha parash, shpesh me

157

ndihmn e zyrtarve t pandershm t bankave. 2. Karakteristika bashkkohore t larjes s parave Larjen bashkkohore t parave e karakterizojn: Avancimi i vazhdueshm i mnyrave t larjes s parave me zbatimin e e t gjitha teknikave dhe metodave t sofistikuara; Investimi m i madh i mjeteve t fituara nga narkotikt, terrorizmi dhe veprimet tjera t paligjshme n veprimtari t ligjshme, me qllim t shtimit t shums s parave dhe me qllim t maskimit t qarkullimit t parave; Ndrkombtarizimi i mtejm i rrjetit pr larjen e parave q implikojn gjithnj e m shum shtete dhe qendra financiare; Przierja e parave t ligjshme dhe parave t paligjshme me qllim q t evitoj rnien n gjurm t parave t paligjshme, gjat revizionit t organeve hetuese zyrtare: Shtimi i aktiviteteve pr larjen e parave t tregtart e aksioneve, t cilt prdorin para t paligjshme (pas tri kalimeve npr institucionet financiare parat nuk kan m lidhje me aktivitetet e paligjshme).

a) b)

c) d)

e)

3. Procedura e larjes s parave N fillim sht menduar se parat e papastra lidhen kryesisht me prodhimin dhe tregtin e drogs, por pas nj periudhe disavjeare sht konstatuar se larja e parave nuk ka t bj vetm me tregtin m drog, por edhe m t gjitha llojet e krimeve. Kur bhet fjal pr mnyrn e larjes s parave, ather duket se parat e papastra qarkullojn n tri kanale: Nj pjes relativisht e vogl e parave t papastra investohen prsri n veprimtari t paligjshme, pr ruajtjen dhe shtimin e veprimtaris; Nj pjes madhe e parave investohet n sektort q kan t ashtuquajtura penda rrjedhse me shkall t lart t profitit (p.sh. ndrtimtari, bujqsi, tregti me pakic, etj.); Pjesa m e madhe kryesisht eksportohet jasht. Kryesit e kriminalitetit ekonomik punsojn ekspert nga fusha e ekonomis dhe financave, pr shkak t ndryshimeve t sistemeve financiare e bankare n vende t ndryshme t bots. 3.1. Procedurat themelore t larjes s parave Procedurat themelore t ciklit t larjes s parave jan t njohura mir. Kto

158

procedura jan: a) Deponimi, b) Transformimi, c) Integrimi. Disa faza t larjes s parave nuk mund t ndahen. Si shembull mund t shrbej ky formular tipik i larjes s parave: Parat e fituara nga shitja e drogs n rrugt e Ameriks jan bartur n Kanada, ku jan kmbyer me kartmonedha m t mdha, n mnyr q t zvoglohet pesha dhe vllimi. Korriert kan udhtuar n mnyr t organizuar me aeroplan n Londr, ku kan sht br pagesa pr institucionin financiar n Jersev. Gjat hetimeve sht konstatuar se nga Britania e Madhe jan br pagesa n 14 xhirollogari n Jersev, n emr t drejtorve lokal. Pas ksaj, parat me prejardhje t fshehur jan kthyer n SHBA, ose nprmjet kredive q u jan dhn kompanive pronar t t cilave kan qen porositsit e tr aksionit ose jan depozituar n institucionin financiar n Jersev dhe m von sht br transferimi direkt n SHBA. Disa faza t larjes s paras mund t jen t njkohshme ose, si ndodh m shpesh, mund t prputhen midis tyre. Se si do t zhvillohet ndonjra prej fazave dhe se cilat metoda do t shfrytzohen varet nga mekanizmat n dispozicion pr larje dhe nga krkesa e kriminalitetit t organizuar q e porosit kt pun. Sido q t jet, larja e parave nnkupton teknike t shumta t ndryshme midis tyre, t cilat jan komplekse, t paramenduara dhe sekrete. Karakteristik e prbashkt e t gjitha fazave sht se duhet t fshehin prejardhjen origjinale dhe pronsin e parave, si edhe q porositsit e larjes s parave duan t mbajn n kontroll procedurn e larjes dhe, sipas nevojs, t realizojn ndrrimin e tyre. sht e qart se n luftn kundr larjes s parave mund t bhet n fazn e deponimit, sidomos pas shitjes s drogs n rrug, kur shitsve u mbeten shuma t mdha parash edhe si sasi edhe si vler. Me qen se kriminelt duhet t lirohen nga parat kesh, institucionet financiare t cilat pranojn depozita jan posarisht t rrezikuara. Bashkimi Evropian ka miratuar dispozita t rrepta, t cilat krkojn identifikimin e pals q hap xhirollogari dhe bn pagesa, mbajtjen e detyrueshme t evidencs prkatse mbi depozitat dhe njoftimin e organeve kompetente mbi transaksionet e dyshimta financiare. Bankat n SHBA jan t obliguara me ligj q ti njoftojn trupat kompetente pr pagesat me para t gatshme (kesh) n shum prej mbi 10.000 dollar. Nj dispozit e ngjashme ekziston edhe n Australi, ndrsa n Evrop nuk ka ende ndonj dispozit t till. Megjithat, gati t gjitha vendet e Evrops e kan ndrruar apo po e ndrrojn legjislacionin e tyre, kshtu q n raste t dyshimit nuk respektohet dispozita pr sekretin bankar, prandaj banka duhet ti njoftoj organet kompetente mbi transaksionet financiare q dyshohet se nuk jan n pajtim me ligjin. Nj prej rasteve m t suksesshme t parandalimit t larjes s parave ka qen aksioni

159

i iniciuar kundr Bank of Credit and Commerce International (BCCI), e cila ka vepruar m s shumti n Britanin e Madhe dhe n SHBA. Autoritetet amerikane kan konstatuar se kjo bank i ka lar rreth 32 milion dollar. Nj numr i konsiderueshm i zyrtarve t banks jan arrestuar, midis t cilve edhe 9 drejtor t saj. Pr shkak t veprimtarive t paligjshme, banka sht gjobitur me 15.3 milion dollar. Shum shpejt kjo bank e ka ndrprer afarizmin e saj, kshtu q 530 mij kursimtar t saj i kan humbur gjithsej 12.4 milion dollar. Pastruesit e parave shpesh i prdorin edhe ndrmarrsit e vegjl, nprmjet xhirollogarive t t cilve kalojn shuma t mdha parash. sht i njohur se n Kanada sht br larje e madhe e parave, nprmjet dy ndrmarrjeve t vogla tregtare. Pr shkak t qarkullimit joreal t parave n xhirollogarit e tyre, banka e ka njoftuar shrbimin kompetent, i cili ka zbuluar shpejt prfshirjen e ktyre ndrmarrjeve n kriminalitet t organizuar. Institucione t prshtatshme pr larjen e parave jan: Bankat dhe kursimoret; Fondet investuese, shoqrit investuese dhe organizatat tjera financiare: Organizatat pr qarkullimin e pagesave; Organizatat t cilat e udhheqin procedurn e privatizimit; Shoqrit e sigurimeve; Berzat dhe organizatat tjera q merren me qarkullimin e letrave me vler: Kmbimoret; Organizatat pr punsim; Organizatat q merren me lojra t ndryshme; Personat juridike ose fizik q merren me veprimtari lidhur me kto pun: o shitjen dhe pagesn e borxheve; o administrimin e pasuris pr persona t tret; o lshimin e kartelave t parave kesh dhe t kartelave kreditore; o organizimin e udhtimeve; o qarkullimin e patundshmrive; o ruajtjen n arka (sefa) o qarkullimin e metaleve fisnike dhe gurve t muar dhe prpunimin e tyre; 3.1.1. Depozitimi i parave Depozitimi sht procedura kur personi ose organizata kriminale q ka para t gatshme, t cilat jan t hyra t realizuara nga veprat penale, prpiqet q kto para ti fus n sistemin financiar ose ti transferoj jasht vendit, prandaj kjo mnyr e larjes s parave mund t zbulohet m s lehti. Depozitimi i ktyre parave bhet: A) Nprmjet banks:

160

a) nprmjet banks q ka filiale n vendet ku nuk zbatohet ligji mbi tatimet, kshtu q kryesi i veprs penale t larjes s parave mund t kmbej parat, pa marr parasysh sistemin juridik n aksionet e shtetit, n akreditiva apo travell eka; b) depozitimit t parave n kartmonedha t vogla t valuts s huaj; c) kontrabandimi fizik i valuts n vendet e huaja ku nuk zbatohet Ligji mbi tatimet; d) strukturimit t transaksioneve financiare, depozitimit t parave t gatshme n sistemet bankare paralele; e) konvertimin e parave t gatshme. Kshtu, faza e par e operacionit fillon me depozitin inicial, i cili duhet t depozitohet n bankn e vendit n t cilin pastruesit e parave ose bashkpuntort e tyre jan t sigurt se nuk do t arrestohen dhe se parat nuk mund t bllokohen shpejt. Depozitimi sht veprimi m i rndsishm individual. Larja e parave bhet gjithashtu nprmjet: B) Prdorimit t strukturave tjera financiare dhe aktiviteteve komerciale: a) kazinove (furnizimin me makina t vogla t bixhozit ose me bixhoz m shuma t vogla parash, e pastaj me kmbimin e zhetonve me eka); b) pronarve t shitoreve dhe tregtarve me pakic n prgjithsi (kur tregtart e depozitojn fitimin e tyre n bank, depozitojn edhe mjete shtes, t fituara me veprimtari t tjera dhe me vepra penale, kshtu q przihen parat e pastra dhe parat e papastra); c) prdorimit t llogarive t rrejshme dhe inflatore; d) marrjen me qira (parat n emr t qiras depozitohen n bank e pastaj transferohen n nj shtet tjetr, ku pastruesi krkon hua duke shfrytzuar si siguri bankare parat e depozituara n nj vend tjetr. 3.1.2. Deponimi Depozitimi paraqet fazn vijuese t larjes s parave q nnkupton kmbimin e parave me prejardhje t paligjshme, nprmjet transaksioneve komplekse financiare, q ka qr qllim ti hutoj revizort gjat hetimeve mbi qarkullimin e parave. Kjo faz sht thjesht mekanike. N kt faz, parat transformohen nprmjet sistemeve bankare liberale, t cilat, si rregull, nuk kan nn kontrollin e drejtprdrejt t organeve shtetrore. Qllim kryesor i ksaj faze sht q t pamundsoje lidhjen e parave t fituara me veprime t paligjshme me burimin e vrtet t tyre.

161

a)

b)

c)

d)

e)

f)

Fazat kryesore t ktij procesi jan: Kontrabandimi: - parat e fituara n mnyr t paligjshme, nprmjet korrierit ose me teknika t tjera, transportohen n vende t huaja, t cilat nuk kan kontroll t valuts dhe zbatojn ligjin mbi sekretarin e llogarive bankare, kshtu q n kto vende sht leht t blihen (ose t themelohen) ndrmarrje, aksione e t ngjashme, kshtu q parat mbeten n kto vende, varsisht prej investimeve (vendet e tilla cilat quhen strehimore tatimore). N rast se parat kthehen prsri n vendin e prejardhjes, ato barten nga llogarit bankare n pajtim me normat ndrkombtare t qarkullimit t parave, kshtu q kto para bhen legale. Konvertimi i parave t gatshme n instrumente tregtare bhet duke drguar para t gatshme n banka dhe institucione t tjera financiare dhe duke bler eka ose kambiale bankare para se q t futen n sistemin financiar. Ky proces realizohet nprmjet m shum korriersh, t cilt bartin sasi m t vogla t parave t gatshme, kshtu q jan m pak t dyshuar. Prdorimi i ndrmarrjeve dhe kompanive (kompanit fiktive). Organizata kriminale ose personi q fut t hyra t paligjshme n vendet q cilsohen si parajs financiare ose tatimore, i depoziton parat n llogari t kompanive t ashtuquajtura front ose shell. Kta emra prdoren n mnyr t barabart pr kompanit t cilat veprojn si kanale pr qarkullimin e parave t gatshme, n mnyr q t fshehet burimi i vrtet i tyre. Kompanit mund merren m ndonj veprimtari t ligjshme, n mnyr q t fshehin veprimtarin e paligjshme. Kmbimi kmbimoret valutore jan pjes prbrse e transaksioneve. Dispozitat q rregullojn veprimtarin e kmbimoreve kan mangsi t konsiderueshme, kshtu q n to nuk krkohet regjistrimi i t dhnave mbi t gjitha transaksionet. Pastruesi i parave blen valut t huaja ose kambial bankar apo akreditiva, t cilt i prdor m von pr depozit n ndonj bank t huaj ose e prdor pr pagesn e mallrave dhe shrbimeve n ndonj vend t huaj. Shtpit ndrmjetsuese (brokerave house): - Me gjetjen e brokerit q merret me shitjen e aksioneve dhe flet-obligacioneve, i cili sht i gatshm t bashkpunoj me organizata kriminale, parat e gatshme futen n vend dhe me to blehen aksione ose flet-obligacione. Prdorimi i faturave t falsifikuara dhe t fryra: - Organizata kriminale ose personi themelon ose blen veprimtarin afariste n vendin ku mund t gjenerohen t hyrat e paligjshme, por edhe n vendin ku futen parat dhe hyjn n qarkullim. Pastruesi i parave porosit mallra ose shrbime te kompania t cils i drgohen parat, kur krijohen dy mundsi: vlera e mallrave ose shrbimeve mund t fryhet nprmjet inflacionit, me rast sht tepric shum e parave t lara, ose mund t drgohet vrtetim i faturs s rrejshme, ndrsa shuma e trsishme e

162

pagess prbn parat e lara. Bixhozi dhe kazinot: - Me kt rast, parat e gatshme t fituara me veprimtari t paligjshme shfrytzohen pr blerjen e zhetonve t cilt kthehen dhe n vend t tyre merren para t gatshme ose mbyllen llogarit dhe krkohen eka, t cilt prcillen n llogarin bankare t pastruesit, i cili ka mbules se bhet fjal pr t hyra t fituara n bixhoz. h) Blerja me para t gatshme Pastruesi blen mallra t ndryshme, para s gjithash mallra t kushtueshme (automobila, barka, aeroplan ose metale t mueshme). Kto mallra mund t drgohen ne vende t tjera dhe t shiten. g) 3.1.3. Integrimi Pas procesit t transformimit, n qoft se zhvillohet mir, pason procesi i integrimit t srishm t mjeteve n sistemin ekonomik, si mjete legale. Integrimi paraqet fazn e fundit t ciklit t larjes s parave. Parat kthehem prsri n qarkullim publik duke u deponuar ose n llogari afariste, n llogari t kursimit apo ra n ndonj fond investues, kshtu q sht vshtir q n kt faz t bhet dallimi midis fondeve t lejueshme dhe fondeve t palejueshme. T gjitha kto faza kan qllim t trefisht: - q t komplikohen qllimisht dhe t humbin gjurmt e dokumenteve; - q t krijohet prejardhje dhe pasuri legale; - q parat e veprimtaris kriminale t kthehen n qarkullim dhe t prdoren n veprimtarit afariste, si para t pastra. Larja e parave bhet n t gjitha meridianet. Ndrkombtarizimi i ksaj veprimtarie kriminale sht br me ndihmn e arritjeve bashkkohore teknike dhe t vet natyrs s sistemit financiar e kreditor. Gjat dekadave t fundit, larja e parave ka filluar t bhet nprmjet sistemin bankar paralel t nntoks, i ciuli shrben pr anashkalimin e kontrollit brenda shtetit dhe n kufijt shtetror. 4. DISPOZITAT NORMATIVE Q RREGULLOJN PROBLEMIN E PARJES S PARAVE N BeH 4.1. KORNIZA LIGJORE N fushn e rregullativs ligjore pr shkatrrimin e kriminalitetit ekonomik, pra edhe t larjes s parave, sht br shum n BeH, gjat viteteve 2003., 2004. dhe 2005. Gjat ktyre viteve jan miratuar: a) Ligji mbi parandalimin e larjes s parave (Fletorja zyrtare e BeH, nr, 29/04); b) Rregullorja mbi t dhnat, informacionet, dokumentacionin, metodat e

163

identifikimit dhe minimumit t treguesve tjer t domosdoshm pr zbatimin efikas t dispozitave ligjore mbi parandalimin e larjes s parave; c) Kodi Penal i BeH (Fletorja zyrtare e BeH, nr. 3, 2003); d) Ligji mbi procedurn penale i BeH (Fletorja zyrtare, nr. 3, 2003). 4.1.1. LIGJI MBI PARANDALIMIN E LARJES S PARAVE Ligji i ri mbi parandalimin e larjes s parave, i cili i ka 43 nene, sht hartuar n baz t: Konvents s Vjens dhe Konvents s Palermos, 40 rekomandimeve t TAFT-it pr parandalimin e larjes s parave, Rekomandimeve speciale t TAFT-it mbi financimin e terrorizmit, Direktivs s Bashkimit Evropian mbi financimin e terrorizmit, Direktivs s Bashkimit Evropian mbi prdorimin e sistemit financiar pr larjen e parave 91/388 dhe Direktivs s Bashkimit Evropian 2001/97. Me kt ligj prcaktohen masat dhe prgjegjsit pr zbulimin, parandalimin dhe pr hetimin e larjes s parave dhe financimit t aktiviteteve terroriste. Me kt ligj prcaktohen edhe prgjegjsit n kuadrin e bashkpunimit ndrkombtar n fushn e parandalimit t larjes s parave dhe financimit t aktiviteteve terroriste. N Nenin 2 t Ligjit mbi parandalimin e larjes s parave, termi larje e parave nnkupton pasjen, fitimin, kmbimin, transferimin dhe shfrytzimin e pasuris e cila sht krijuar me veprime kriminale ose me pjesmarrje n kto veprime, me qllim t fshehjes apo kamuflimit t pasuris me prejardhje t paligjshme, ose ofrimin e ndihms pr ndonj person q sht przier n aktivitete t tilla, me qllim t shptimit nga pasojat e parashikuara me Kodin Penal t BeH. Larja e parave, sipas Ligjit mbi parandalimin e larjes s parave, nnkupton fshehjen e natyrs s vrtet, vendit t prejardhjes, pasjes, qarkullimit dhe t drejtave ndaj prons e cila sht fituar me veprime kriminale ose me pjesmarrje n veprime t tilla ose shoqrimin me qllim t kryerjes, dhnies t ndihms, nxitjes, lehtsimit dhe dhnies s kshillave lidhur me kryerjen e cilsdo prej veprimtarive t prmendura.

4.2. MASAT PR PARANDALIMIN E LARJES S PARAVE Masat pr zbulimin dhe parandalimin e larjes s parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste ndrmerren para dhe gjat kohs s transaksionit, n qoft se me ligj nuk sht prcaktuar ndryshe, nse ato i kryejn emetuesit e flet-obligacioneve. Termi emetues n Nenin 3 t ligjit, jan prfshir: bankat, institucionet q merren me qarkullimin e pagesave, postat, shoqrit investuese dhe fondet, berzat, shoqrit e sigurimit, kmbimoret, shoqrit e pengut, avokatt, notert, kontabilistt, etj. Avokatt, zyrat e avokaturs e personeli i saj, si edhe notert, kontabilistt,

164

revizort dhe kompanit e revizionit e t kontabilitetit dhe personeli i tyre duhet tu prmbahen dispozitave t ktij ligji. Punt pr parandalimin, hetimin dhe zbulimin e larjes s parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste, si edhe punt e bashkpunimit ndrkombtar i jan ln n kompetenc Njsis Informative Financiare (NIF), e cila sht njsi e pavarur. 4.2.1. Identifikimi Emetuesi, me rastin e vrtetimit t identitetit t pals, sht i obliguar ti siguroj t dhnat mbi paln dhe transaksionin. Gjithashtu, me ligj sht parashikuar q emetuesi t bj identifikimin e pals gjithnj kur hapet llogaria ose kur krijohet raport afarist, ndrsa pala ose personi sht i dyshimt. Emetuesi sht i obliguar t bj identifikimin e pals para do transaksioni ose para m shum transaksioneve t lidhura lidhura midis tyre, vlera e t cilave sht m e lart se 30.000 KM. Shoqrit e sigurimit dhe personat tjer juridike e fizik q merren me ndrmjetsim gjat shitjes s polisave t sigurimit t jets, e bjn identifikimin n rastet kur vlera e kstit ose ksteve q duhet t paguhen n afat prej nj viti sht m e lart se 20.000 KM, ose nse pagesa e nj premie e tejkalon shumn prej 50.000 KM. Personat juridik dhe fizik q merren me pun t organizimin dhe kryerjes s shitjeve publike, e bjn identifikimin e pals me rastin e transaksionit me para t gatshme ose t m shum transaksioneve vlera e t cilave sht m e lart se 30.000 KM. Kazinot, klubet e bixhozit dhe organizatort e lojrave t fatit jan t obliguar ta bjn identifikimin e secilit pjesmarrs, i cili kryen transaksion n shum prej mbi 50.000 KM. Gjithashtu, me ligj sht rregulluar kur identifikimi i pals nuk sht i domosdoshm me rastin e kryerjes s ktyre transaksioneve: a) Nse pal sht ndonj organ i Bosnjs e Hercegovins, Federats s Bosnjs e Hercegovins, Republiks Serbe ose Distriktit t Brkos ose ndonj organizat me autorizime publike, si edhe ambasadat ose konzullatet n territorin e BeH; b) Nse pal sht banka, shoqria e sigurimeve ose ndonj person juridik apo fizik q merret me ndrmjetsim n shitjen e polisave t sigurimit, m seli ose me qendr n vendet antar te Be-s ose n vendet q sipas informacioneve t NIF dhe organizatave tjera ndrkombtare q i prmbushin standardet e pranuara ndrkombtare pr parandalimin dhe zbulimin e larjes s parave dhe financimin e organizatave terroriste. Emetuesi duhet t refuzoj ose t pengoj hyrjen n marrdhnie afariste ose kryerjen e transaksioneve me bankn ose n emr t banks n qoft se identifikimi nuk mund t bhet n mnyrn q sht prshkruar me ligj dhe pr kt sht i obliguar t informoj NIF-in.

165

Sipas Nenit 7 t ktij ligji, evidenca mbi identifikimin e palve dhe transaksioneve prmban s paku kto informacione: 1. Emrin, selin dhe numrin e amzs s personit juridik, i cili ka marrdhnie afariste ose kryen transaksion, prkatsisht personat juridik n emr t t cilve vendosen marrdhnie t prhershme afariste ose kryerje e transaksioneve; 2. Emrin, mbiemrin, adresn e vendbanimit, datn dhe vendin e lindjes dhe numrin personal t amzs t puntorit ose personit t autorizuar, i cili vendos marrdhnie afariste ose kryen transaksione n emr t personit juridik, si edhe emrin e organit i cili e ka lshuar dokumentin personal t identifikimit; 3. Emrin, mbiemrin, adresn e vendbanimit, datn dhe vendin e lindjes dhe numrin personal t amzs t personit fizik q vendos marrdhnie afariste, hyn n lokalet e kazinos ose t bixhozit ose organizatorit t lojrave t fatit apo t personit q kryen transaksion, si edhe emrin e organit i cili e ka lshuar dokumentin personal t identifikimit; 4. Arsyet vendosjen e marrdhnieve afariste ose kryerjes s transaksionit, si edhe informacionet mbi punn e pals; 5. Datn e vendosjes s marrdhnies afariste ose kryerjes s transaksionit; 6. Kohn e kryerjes s transaksionit; 7. Vlern e transaksionit dhe valutn me t ciln kryhet transaksioni; 8. Qllimin e transaksionit si edhe emrin, mbiemrin dhe vendbanimin e prhershm prkatsisht selin e personit juridik t cilit i sht destinuar transaksioni; 9. Mnyrn e kryerjes s transaksionit; 10. Emrin dhe mbiemrin prkatsisht titullin e selis s urdhrdhnsit tek shenjat nga bota e jashtme; 11. T dhnat dhe prejardhjen e parave ose pasuris e cila sht objekt i transaksionit; 12. Arsyet pr ka sht i dyshimt nja transaksion, pal ose person; 13. Emrin, mbiemrin, adresn e vendbanimit dhe datim e vendin e lindjes s secilit person fizik, i cili direk ose indirekt disponon me s paku 20% t hises, aksioneve ose t drejtave tjera, n baz t t cilave merr pjes n administrimin e personit juridik prkatsit t parave t tij. Ministri jep rekomandimet pr mnyrn e prfshirjes s informacioneve, sipas alines 1 t nenit t prmendur, n evidencn e mbi identifikimin e br t klientve dhe transaksioneve. Me dispozitat e ktij ligji sht prcaktuar se kur emetuesi sht i obliguar t refuzoj transaksionin dhe kur dokumentet personale dhe dokumentacioni afarist nuk sht e mundur t sigurohen (Neni 8, alineja 1), duke prjashtuar t dhnat nga pikat 12 e 13. N rastin kur pala nuk banon n vend sigurohet kopja e vrtetuar e dokumentit personal dhe krkohet q pala t jap deklarat se a afron n emr t ndonj personi ose n person i autorizuar.

166

Neni 12 i ligjit krijon mundsi q emetuesi t mund t bj identifikimin e pals edhe pa pranin e tij, por sigurimi i t dhnave bhet n mnyrn e prcaktuar me ligj, sipas rekomandimeve t ministrit. 4.2.2. Informimi Emetuesi sht i obliguar tia dorzoj t dhnat NIF-it (Neni 8, alineja 1 e ktij ligji) n lidhje: do transaksion, pal ose person t dyshuar; transaksionet me para t gatshme me vler prej mbi 30.000 KM; transaksionet e lidhura me para t gatshme, vlera e prgjithshme e t cilave sht m e lart se 30. 000 KM. Ministri prcakton gjithashtu edhe informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin q duhet ti dorzohet NIF-it, n pajtim me dispozitat e Nenit 8. Pas konsultimeve me NIF-in, ministri prcakton kushtet kur emetuesit nuk i krkohet tia dorzoj NIF-it informacionet mbi transaksionet e palve t caktuara, t t njjts vlers ose me vler prej mbi 30. 000 KM. Emetuesi sht i obliguar tia dorzoj NIF-it informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin menjher pas shfaqjes s dyshimit dhe para kryerjes s transaksionit, duke treguar kohn kur pritet t kryhet transaksioni. Emetuesi sht i obliguar tia dorzoj NIF-it informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin menjher pas kryerjes s transaksionit, m s voni tri dit pas kryerjes s transaksionit. NIF-i duhet t njoftohet n mnyr t shkruar m von, n afat prej 24 orsh. N qoft se emetuesi, pr shkak t natyrs s transaksionit apo pr shkak se transaksioni nuk sht kryer n trsi apo pr shkaqe tjera t arsyeshme, nuk mund ta njoftoj NIF-in n kohn e prcaktuar, sht i obliguar tia dorzoj NIF-it informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin sa m par q t jet e mundur, gjegjsisht menjher pas shfaqjes s dyshimit se bhet fjal pr larje t parave apo pr financim t veprimtaris terroriste. Emetuesi duhet t shpjegoj gjithmon se pr far arsyesh nuk e ka njoftuat NIFin n kohn e prcaktuar me ligj. Me rastin e dorzimit t informacioneve NIF-it dhe kryerjes s obligimeve t tjera n pajtim m dispozitat e ligjit, emetuesi e emron personin e autorizuar dhe nj apo m shum zvends t personit t autorizuar. Emetuesi sht i obliguar t siguroj aftsim profesional pr puntort q kryejn detyra n pajtim me dispozitat e ktij ligji, t kryej kontrollin intern ndaj kryerjes s ktyre detyrave dhe t prgatis listn e treguesve pr vrejtjen e transaksioneve t dyshimta. Emetuesi q i kan m pak se katr puntor nuk jan t obliguar t emrojn personin e autorizuar dhe t bjn kontrollin intern.

167

4.3. RREGULLORJA MBI T DHNAT, INFORMACIONET, DOKUMENTACIONIN DHE METODAT E IDENTIFIKIMIT DHE MBI MINIMUMIN E TREGUESVE TJER T DOMOSDOSHM PR ZBATIMIN EFIKAS T DISPOZITAVE T LIGJIT MBI PARANDALIMIN E LARJES S PARAVE N kt rregullore prshkruhen: informacionet, t dhnat dhe dokumentacioni i nevojshm pr identifikimin e palve dhe transaksioneve, metodave t identifikimit t palve pa pranin fizike, informacionet, t dhnat dhe dokumentacioni q u dorzohet Sektorit Informativ Financiar (n tekstin e mposhtm: SIF) dhe Agjencis pr Hetim dhe Mbrojtje (n tekstin e mposhtm: AHM), definon treguesit e transaksioneve t dyshimta, definon m sakt kuptimin e transaksioneve t lidhura, prshkruajn kushtet dhe procedurat pr prjashtim nga SIF-i mbi transaksionet e lidhura me vler t madhe si edhe mnyrat dhe afatet pr njoftimin e SIF-it.

4.3.1. INFORMACIONET, T DHNAT DHE DOKUMENTACIONI I NEVOJSHM PR DIENTIFIKIM Emetuesi mban evidenc mbi identifikimin e palve dhe transaksioneve t dyshimta, duke shfrytzuar kto informacione, t dhna dhe dokumente: emrin, selin dhe numrin e amzs s personit juridik q ka marrdhnie afariste ose q kryen transaksionin; emrin, mbiemrin, adresn e vendbanimit, datn dhe vendin e lindjes dhe numrin personal t amzs t personit fizik q vendos marrdhnie afariste ose kryen transaksion, vlera e transaksionit dhe valuta me t ciln kryhet transaksioni; t dhnat mbi prejardhjen e pasuris ose parave q jan objekt i transaksionit; arsyet prse transaksioni, pala ose personi sht i dyshimt. N Nenin 12 t ligjit thuhet se identifikimi i personi juridik bhet n baz t ktyre dokumenteve: dshmia e statusit juridik; numri i amzs s zyrs tatimore; ekstraktet financiare t afarizmit; dokumentet prshkruese t veprimtaris afariste t pals. 4.3.2. INFORMACIONET, T DHNAT Q I DORZOHEN NIF-it 1. Informacionet mbi emetuesin q i paraqet t dhnat:

168

a. b. c. d. e. f. g. h.

emri; numri i amzs; adresa; personi pr kontakt; telefoni; faxi; e-maili; data e raportimit;

2. Informacionet e prgjithshme mbi transaksionin: a. numri i llogaris; b. numri i transaksionit; c. data dhe koha e kryerjes s transaksionit; d. shuma e transaksionit dhe valuta n t ciln sht kryer transaksioni; e. mnyra e kryerjes s transaksionit; 3. Informacionet mbi paln personin fizik a. emri; b. mbiemri; c. iniciali i emrit t mesm ose emri i babs; d. numri personal i amzs; 4. Informacionet mbi paln personin juridik: a. emri; b. numri i amzs; c. selia; 4.3.3. INFORMACIONET E NEVOJSHME PR TRANSAKSIONET, PALT DHE PERSONAT E DYSHIMT informacionet shtes mbi paln dhe transaksionin; data e lindjes; shtetsia; numri personal i amzs; adresa; telefoni; faxi; e-maili; profesioni;

169

vendi i veprimtaris afariste; arsyet pr vendosjen e marrdhnies afariste ose kryerjen e transaksionit; qllimi i transaksionit; informacionet mbi burimin e parave ose pasuris q sht objekt i transaksionit;

4.3.4. TRESGUESIT E TRANSAKSIONEVE T DYSHIMTA Klienti nuk dshiron q kopja ti drgohet n adresn e shtpis; Klienti ka llogari n m shum institucione financiare n nj hapsir, pa ndonj arsye t qndrueshme; Klienti vazhdimisht e shfrytzon adresn, por shpesh i ndryshon emrat e personave juridike dhe fizik q banojn n at adres; Klienti shpeshher kryen me para t gatshme transaksione q jan pak nn vlern pr t ciln krkohet identifikim ose paraqitje; Klienti kryen transaksione me shuma q jan t pazakonshme n krahasim me shumat e transaksioneve paraprake; Klienti bn qarkullim me shuma t mdha parash ose qarkullim t shpesht, n vendin ose nga vendi q sht i njohur pr prodhimin dhe tregtin ilegale t drogs; Klienti sht shum nervoz pa ndonj arsye t qndrueshme; Klienti sht nn prcjellje, nn mbikqyrje apo nn vzhgim; Klienti paguan papritur borxhin me pagesa t parregullta, pa shpjegim binds; Klienti prpiqet t evitoj obligimin e emetuesit q ta kontaktoj personalisht; Klienti ndrmerr transaksione t shumfishta t njjtn dit, ndonse ky nuk sht standard i tij; Klienti dhe palt tjera n transaksion nuk kan lidhje t qarta me BeH; Transaksionet kalojn npr disa kufij ndrkombtar; Transaksioni prfshin vende q njihen pr prodhim e tregti me drog; Transaksioni prfshin vende ose territore ku nuk ka organe efikase pr parandalimin dhe zbulimin e larjes s parave dhe pr luftimin e terrorizmit; Transaksioni prfshin vende q jan t njohura pr shkall t lart t sekretit bankar dhe t sekretit t t drejtave ekonomike, prve n rastin e vendeve q i kan aplikuar standardet ndrkombtare mbi parandalimin e larjes s parave; Transaksioni prfshin vende q jan t njohura ose q dyshohet se ndihmojn veprimtarin pr larjen e parave dhe t aktiviteteve terroriste.

4.4. VENDET Q ZBATOJN STANDARDET E PRANUARA NDRKOMBTARE PR PARANDALIMIN DHE ZBULIMIN E LARJES S PARAVE SI DHE FINANCIMIN E AKTIVITETEVE TERRORISTE

170

Vendet q jan renditur m posht konsiderohet se, njsoj si Bosnja e Hercegovina apo edhe m ashpr, i kan zbatuar standardet e pranuara ndrkombtare pr parandalimin dhe zbulimin e larjes s parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste: Argjentina, Australia, Austria, Belgjika, Brazili, Qipro, Republika eke, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gjibraltari, Greqia, Hong Kongu, Kroacia, Irlanda, Islanda, Italia, Japonia, Afrika e Jugut, Kanadaja, Lituania, Lihtenshtajni, Letonia, Luksemburgu, Hungaria, Malta, Meksika, Holanda, Gjermania, Norvegjia, Zelanda e Re, Polonia, Portugalia, Rusia, Singapori, SHBA, Sllovakia, Sllovenia, Spanja, Serbia e Mali i Zi, Suedia, Zvicra, Turqia, Britania e Madhe. 4.5. Procedura e konfiskimit t pasuris s fituar m vepr penale N vijim po japim rastet e parashikuara me ligj pr konfiskimin e pasuris s fituar me vepr penale: 1. Personi t cilit i sht transferuar pasuria, si edhe prfaqsuesi i personit juridik, thirret n seancn kryesore dgjimore t gjykats. N thirrje i trhiqet vrejtja se procedura do t zhvillohet edhe pa pranin e tij; 2. Prfaqsuesi i personit juridik dgjohet n seancn kryesore pas personit t akuzuar. N t njjtn mnyr dgjohet edhe personi t cilit i sht transferuar pasuria, n qoft se ky nuk sht ftuar n cilsin e dshmitarit; 3. Personi t cilit i sht transferuar pasuria si edhe prfaqsuesi i personit juridik sht i autorizuar q n lidhje me vrtetimin e pasuris t propozoj dshmi dhe, me lejen e gjykatsit, u shtron pyetje t akuzuarit, dshmitarve dhe ekspertve; 4. Prjashtimi i opinionit n seancn kryesore dgjimore nuk ka t bj me personin t cilit i sht transferuar pasuria as me prfaqsuesin e personit juridik; 5. N qoft se gjykata, gjat seancs dgjimore, vrteton se ka baz pr konfiskimin e pasuris, iniciohet shqyrtimi kryesor, n t ciln thirret edhe personi t cilit i sht transferuar pasuri, si edhe prfaqsuesi i personit juridik; Gjykata e cakton vlern e pasuris s fituar me vepr penale sipas vlersimit t lir, n qoft se vlersimi i saj mund t bhet me vshtirsi t mdha apo mund t shkaktoj zhagitjen e procedurs. 5. Konventat e OKB-s kundr kriminalitetit trans-nacional Konventa e OKB-s kundr kriminalitetit t organizuar trans-nacional prmban definicionin e veprave penale t larjes s parave dhe korrupsionit. Sipas konvents, do shtet

171

nnshkrues, n pajtim me parimet themelore t sistemit t brendshm juridik, duhet t ndrmarr masa ligjore e t tjera, t cilat jan t domosdoshme pr t vrtetuar se a bhet fjal pr vepr penale t kryer me qllim, kur: Konvertimi ose transferimi i pasuris bhet duke qen n dijeni se bhet fjal pr pasuri t fituar me vepr penale, me qllim t fshehjes ose maskimit t prejardhjes s pasuris ose t ofrimit t ndihms pr cilindo person t prfshir n kryerjen e veprs penale, pr t evituar pasojat juridike pr veprn e kryer; Fshehja ose maskimi i natyrs s vrtet, burimit, vendit, ndarjes, qarkullimit, pronsis ose t drejtave q kan t bjn me pasurin, duke ditur se kjo pasuri sht fituar me kryerjen e veprs penale, duke zbatuar konceptet e sistemit t shtetit t pals; Fitimi, pasja ose shfrytzimi i pasuris, duke qen n dijeni se bhet fjal pr pasuri t arritur me vepr penale; Pjesmarrja, shoqrimi ose marrveshja e fsheht pr kryerje ose tentim t kryerjes s veprs penale, si edhe pr ndihm, nxitje, lehtsim apo kshillim pr kryerjen e e cilsdo prej veprave penale. N qoft se NIF-i dyshon pr larje t parave ose pr financim t veprimtarive terroriste n lidhje m ndonj transaksion ose me ndonj person, nga emetuesi mund t krkoj q n form t shkruar tia dorzoj informacionet t cilat jan pasqyruar n Nenin 8, alineja 1, t Ligjit pr parandalimin e larjes s parave. N raste urgjente, NIF-i mund ti krkoj kto informacione me goj, duke kontrolluar dokumentacionin n lokalet e emetuesit, duke dorzuar krkes me shkrim n afat prej 24 orsh. Emetuesi ia dorzon menjher NIF-it informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin, brenda 7 ditsh prej pranimit t krkess s NIF-it. Me rastin e kryerjes s obligimeve t veta n pajtim me ligjin, NIF-i, n qoft se dyshon se transaksioni ka lidhje me larjen e parave ose me financimin e aktiviteteve terroriste, mund t lshoj urdhres pr ndrprerjen e transaksionit pr m s shumti 5 dit dhe pr kt duhet ta informoj prokurorin. Me propozim t prokurorit, gjykatsi hetues mund t urdhroj ndrmarrjen e masave tjera t nevojshme, n mnyr q t mundsohet konstatimi dhe gjetja e pasuris s fituar n mnyr t paligjshme dhe grumbullimit t dshmive pr kt. N rastet urgjente, prokurori mund t ndrmarr masa q banka t jap t dhna mbi depozitat bankare dhe transaksionet dhe operacionet tjera financiare t personit n ditn e urdhress. Prokurori e njofton menjher gjykatsin pr masat e ndrmarra, ndrsa gjykatsi mund t lshoj urdhres brenda 72 orve. N rast se gjykatsi nuk lshon urdhres, prokurori do ti kthej t dhnat pa i hapur fare. Gjykata, me vendim, mund ta urdhroj personin juridik apo fizik q

172

prkohsisht t ndrpres kryerjen e transaksionit q dyshohet se paraqet vepr penale ose se sht i destinuar pr kryerjen e veprs penale apo pr fshehjen e pasuris s fituar me vepr penale. N qoft se NIF-i, pas lshimit t mandatit pr ndrprerjen e prkohshme t transaksionit ose transaksioneve, ndrsa n afat prej 5 ditsh konstatohet se nuk ka dyshim t bazuar pr larjen e parave apo pr financim t aktiviteteve terroriste, e njofton menjher, n form t shkruar, emetuesin dhe ai mund ta kryej menjher transaksionin. N qoft se NIK-i nuk ndrmerr masa n afat prej 5 ditsh, emetuesi mund t kryej menjher transaksionin. NIF-i mund t krkoj nga organet e Bosnjs e Hercegovins, Federats s Bosnjs e Hercegovins, Republiks Serbe dhe Distriktit t Brkos si edhe t emetuesve tjer q, n baz t autorizimeve t tyre, tia prcjellin informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin, n afat prej 7 ditsh me mundsi zgjatjeje t afatit, si edhe tia mundsojn qasjen elektronike n informacione. Kur bhet fjal pr bashkpunim ndrkombtar, NIF-i mund t krkoj informacione, t dhna dhe dokumentacion t nevojshm pr kryerjen e detyrs s vet, n pajtim me dispozitat ligjore, nga trupat pr zbatimin e ligjit, prokurori ose trupat administrative, njsit informative financiare dhe organizatat ndrkombtare t prfshira n parandalimin e larjes s parave dhe n financimin e aktiviteteve terroriste. NIF-i mund tu drgoj informacione, t dhna dhe dokumente t grumbulluara n Bosnj e Hercegovin njsive informative financiare t vendeve tjera, me kusht q t mbrohet fshehtsia e tyre. NIF-i mund tu jap njsive informative financiare t vendeve t huaja t dhna, informacione dhe dokumente, me iniciativ t vet ose me krkes t organit q u drgohen ato. Para dorzimit t t dhnave njsive informative financiaret vendeve tjera, NIF krkon garanci se informacionet, t dhnat dhe dokumentet do t prdoren vetm pr qllimet e prcaktuara me ligj. N qoft se NIF-i, n baz t t dhnave, informacioneve dhe dokumentacionit, t grumbulluar n pajtim me dispozitat ligjore, vlerson se ekziston dyshimi i bazuar se bhet fjal pr vepr penale lidhur me ndonj transaksion ose person, sht i obliguar t njoftoj me shkrim pr dokumentacionin e nevojshm. NIF-i nuk jep t dhna mbi personin ose personat e emetuesit, t cilt ia kan ofruar t dhnat n pajtim me ligjin apo q n fardo mnyre kan qen t prfshir n kryerjen e transaksionit n emr t emetuesit, prve nse ka baz pr dyshim se emetuesi ose puntori i emetuesit ka kryer vepr penale ose n qoft se ky informacion sht i apo puntori i tij ka kryer vepr penale, ose ne qoft se ky informacion sht i nevojshm pr vrtetimin e fakteve gjat procedurs penale. Prve obligime t prmendura n ligj, NIF i ka edhe kto obligime pr parandalimin e larjes s parave dhe financimit t aktiviteteve terroriste: Organit kompetent i propozohen ndryshime dhe plotsime t dispozitave q kan t bjn me parandalimin dhe zbulimin e larjes s parave dhe financimit t aktiviteteve

173

terroriste; Merr pjes n prpunimin e lists s treguesve pr njohjen e transaksioneve t dyshimta, si edhe lists s vendeve q zbatojn standardet e pranuara ndrkombtare pr parandalimin dhe zbulimin e larjes s parave dhe financimit t aktiviteteve terroriste; Merr pjes n aftsimin profesional t puntorve dhe personave t autorizuar t emetuesve dhe t organeve kompetente t Bosnjs e Hercegovins, Federats s Bosnjs e Hercegovins, Republiks Serbe dhe Distriktit t Brkos , si edhe t organizatave me autorizime publike; Publikon, s paku nj her n vit, t dhnat statistikore pr larjen e parave dhe financimin e veprimtarive terroriste, ndrsa opinionin e njofton n mnyrn m t prshtatshme pr mnyrat dhe format e larjes s parave dhe t financimit t aktiviteteve terroriste.

Drejtorit t NIF-it dhe ministrit u dorzohen raporte vjetore mbi aktivitetet e prgjithshme lidhur me larjen e parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste. Organet e administrats doganore jan t obliguara tia dorzojn NIF-it t dhnat mbi do qarkullim t parave t gatshme dhe flet-obligacioneve nprmjet kufirit shtetrore n shum prej mbi 10.000 KM, n afat prej 3 ditsh nga dita e kalimit. Prokurorit jan t obliguara q tia dorzojn NIF-it informacionet mbi veprat penale t larjes s parave dhe financimin e aktiviteteve teroriste. Pr t br analizat e t gjitha t dhnave mbi kto vepra penale, dy her n vit prokurorit ia dorzojn NIF-it kto informacione: Emrin, mbiemrin, datn e lindjes, vendbanimin e prhershm ose titullin dhe selin e kompanis, kundr t cils sht ngritur aktakuz pr larje t parave ose pr financim t aktiviteteve terroriste apo se sht br krkes pr inicimin e procedurs penale t bazuar n dispozitat ligjore; Vendin, kohn dhe mnyrn e kryerjes s veprimit q i ka tiparet e veprs penale ose kundrvajtjes; Fazn e procedurs; Shumn e parave t konfiskuara prkohsisht apo prgjithmon dhe vlern e pasuris, si edhe datn e marrjes s vendimit mbi konfiskimin. Organet e ngarkuara me rregullimin e puns dhe t kontrollit t bankave, n bashkpunim me emetuesin e flet-obligacioneve dhe nn kontrollin e tyre, hartojn listn e treguesve pr njohjen e transaksioneve q jan prshkruar n Rregullore, t cilat i dorzohen NIF-it. shtja e mbrojtjes dhe ruajtjes s t dhnave sht e rregulluar me nenet prej 29 deri 33. Emetuesi dhe puntorit q punojn aty nuk guxojn tia zbulojn apo tia japin pals ose ndonj personi t tret t informacionet, dhnat ose dokumentet mbi

174

paln ose transaksionin q i jan dorzuar NIF-it as nuk guxojn t zbulojn se NIF-i, n pajtim me ligjin, ka pezulluar prkohsisht kryerjen e transaksionin apo se NIF-i i a dhn emetuesit kshilla pr veprim. Informacionet mbi krkesn e NIF-it apo mbi dorzimin e informacioneve, t dhnave dhe dokumentacionit NIF-it, si edhe mbi pezullimin e prkohshm t transaksionit konsiderohen sekret zyrtar. Pr heqjen e sekretit zyrtar vendos NIF-i. Me rastin e dorzimit t informacioneve, t dhnave dhe dokumentacionit NIFit, sipas dispozitave ligjore, obligimi i ruajtjes s sekretit bankar, afarist e zyrtar nuk ka t bj me emetuesin dhe organet shtetrore t Bosnjs e Hercegovins, Federats s Bosnjs e Hercegovin, Republiks Serbe dhe Distrikti i Berkos. Emetuesi sht i obliguar q informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin ta ruaj s paku 10 vjet pas identifikimit, kryerjes s transaksionit, mbylljes s llogaris ose ndrprerjes s kontrats. Emetuesi sht i obliguar q informacionet dhe dokumentacionin prcjells mbi personin e autorizuar, aftsimin profesional t puntorve dhe zbatimin e kontrollit interno ti ruajn s paku 4 vjet. Organet doganore jan t obliguara q informacionet mbi qarkullimin e oarave t gatshme ti ruajn s paku 12 vjet, ndrsa NIF-i i ruan kto t dhna 12 vjet. Dipozitat ndshkuese jan t rregulluara me nenet 30 dhe 40. Personi juridik dnohet pr kundrvajtje me gjob, n shum prej 20.000 deri 200.000 MK, n qoft se: o nuk bhet identifikimi i pals ose n qoft se identifikimi nuk sht br n pajtim me ligjin; o nuk njoftohet NIF-i ose nuk i dorzohen informacionet, t dhnat apo dokumentacioni i prcaktuar me ligj; o nuk procedohet sipas urdhress s NIF-it pr pezullimin e prkohshm t transaksionit; o nuk i ruan informacionet, t dhnat dhe dokumentacionin s paku 10 vjet pas identifikimit. Me gjob prrej 10.000 deri 100.000 KM dnohet pr kundrvajtje personi juridik, n qoft se: o nuk i siguron t dhna pr identifikim; o nuk e bn identifikimin s paku nj her n vit; o NIF-i nuk dorzon informacionet e prcaktuara me ligj n mnyrn e prcaktuar ose fare; o Nuk vendoset kontrolli interno ose nuk hartohet lista e treguesve pr njohjen e transaksioneve n afatin e caktuar; o nuk emrohet personi i autorizuar apo zvendsi i tij ose nuk njoftohet

175

NIF-i me kt emrim; o nuk siguron aftsimin profesional t personelit; o nuk i ruan t dhnat mbi personin e autorizuar apo zvendsit t tij si edhe mbi kryerjen e kontrollit interno s paku 4 vjet; N Rregulloren mbi informacionet, t dhnat, dokumentacionin, metodat e identifikimit dhe minimumin e treguesve tjer t domosdoshm pr zbatimin e dispozitave ligjore mbi parandalimin e larjes s parave sht prcaktuar kur bhet prjashtim nga obligimi i emetuesit q ti dorzoj NIF-it raport mbi transaksionet me shuma t mdha parash t gatshme. Prjashtim nga obligimi pr dorzimin e raporti ka pr qllimt zvogloj raportimin pr transaksionet e prsritura me para t gatshme, t cilat jan pjes e aktiviteteve t zakonshme afariste t pals, m ka bhet sigurimi i informacioneve kualitative pr NIF-in. Mosparaqitja e transaksioneve me para t gatshme sht e lejuar vetm kur kjo prcaktohet me rregullore. Transaksioni ose pala e dyshimt gjithmon paraqitet. N qoft se transaksioni kryhet nprmjet llogaris q sht shfrytzuar pr kryerjen e transaksioneve me para t gatshme, t cilat jan prjashtime, por q kan paraqitur 50% t shums, valuts dhe metods s kryerjes, sht e nevojshme ti paraqiten NIF-it. N qoft se transaksioni me para t gatshme ka hyr n regjistrin e prjashtimeve, por NIF-i konsideron se nuk jan prmbushur kushtet pr prjashtim, NIF-i i jep emetuesit instruksione me shkrim q ta ndryshoj prjashtimin ose q ti dorzoj FIN-it raport mbi transaksionet e mdha ose t lidhura me para t gatshme t palve t caktuara, n pajtim me dispozitat e ligjit mbi parandalimin e larjes s parave. sht e rndsishme t theksohet se NIF-i i Bosnjs e Hercegovins, m 30. 06. 2005, n Nju Jork, sht pranuar n grupin EGMONT, gj q sht sukses i madh dhe nxitje pr vazhdimin e reforms ligjore dhe institucionale n BeH. Pranimi i NIF-it t BeH n grupin EGMONT do t ndihmoj luftn e ktij institucioni kundr larjes s parave n BeH dhe sht shum i rndsishm bashkpunimi ndrkombtar institucional i NIF-it me vendet q kan arritur shum n luftn kundr larjes s parave, t cilat aplikojn metoda dhe teknika t sofistikuara pr zbulimin e ktij lloji t kriminalitetit ekonomik. Vendet antare t BE-s, hapsirs ekonomike evropiane, si dhe grupi punues pr ndrmarrjen e masave kundr larjes s parave (TAFT), prej t cilave nuk krkohet miratimi i ligjeve dhe procedurave n sektorin financiar n pajtim me Rekomandimin e Be-s mbi larjen e parave dhe rekomandimet 40+10 te TAFT-it mund t konsiderohet se kan standarde t pranuara ndrkombtare pr parandalimin e larjes s parave dhe financimit t aktiviteteve terroriste, t cilat jan t njjta ose m t ashpra se sa ato q aplikohen n Bosnj e Hercegovin.

176

Institucionet e prmendura q merren me parandalimin, zbulimin dhe analizimin e veprave penale nga sfera e kriminalitetit ekonomik (kriminalitetit ekonomik, larjes s parave, korrupsionit, fshehjes s tatimeve, etj.) kan mangsit e tyre, sidomos kur bhet fjal pr prdorimin dhe administrimin e mjeteve, ose pasuris s konfiskuar, me q kompetencat q i ka gjykata nuk prmbushin t gjitha aspektet e konfiskimit t pasuris. Po ashtu, n punn e ktyre institucioneve, mungon baza komplete e t dhnave, prandaj sht e nevojshme nj lidhje m e mir informative, me nj qasje unike n informacione. Pr kt arsye sht e nevojshme t themelohet nj organ i veant, i cili do t zotronte t gjitha informacionet dhe t nxirret nj ligj mbi ruajtjen e t dhnave personale. Gjithashtu, sht e nevojshme t organizohen edhe trajnime pr krijimin e kuadrit profesional, prfshir gjykatsit dhe prokurort. Prve ksaj, sht e nevojshme t shtohet niveli i bashkpunimit dhe t organizohen seminare t prbashkta, me theks t veant n hetimet financiare dhe n konfiskimin e pasuris s fituar me vepra penale. PJESA XII FALSIFIKIMI I PARAVE

1. Nocioni i falsifikimit t parave Falsifikimi i parave nnkupton brjen e parave t rrejshme dhe modifikimi i parave t vrteta, m qllim t vnies n qarkullin, vnia n qarkullim e parave t rrejshme ose parave t modifikuara sikur t ishin para t vrteta dhe marrja e parave t rrejshme me qllim t vnies n qarkullimin financiar. Falsifikimi bhet n aso prmasash q mund t ndikojn negativisht n sistemin ekonomik t vendeve t caktuar, duke shkaktuar probleme n politikn monetare. Motivet dhe qllimet kryesore t falsifikimit t parave jan t natyrs ekonomike dhe politike. Interesi ekonomik sht i dukshm, sepse fitimi n raport me punn dhe mjetet e investuara sht i madh, pavarsisht prej rrezikut se kjo veprimtari kriminale mund t zbulohet. Si vrejn studiuesit, falsifikimi sht pun shum e rndsishme sepse interesi gjendet midis mundit t prodhimit dhe fitimit q arrihet me vnien n qarkullim t parave t falsifikuara. 2. Format dhe mnyrat e falsifikimit t parave Vepra penale e falsifikimit t parave manifestohet n format e mposhtme penalo-juridike:

177

Brje e parave t rrejshme - sht do prpunim i parave t rrejshme q ngjet me parat e vrteta, aq sa n shikim t par t mos mund t vrehet se bhet fjal pr para jo t vrteta; Falsifikimi i parave t rrejshme me qllim t vnies n qarkullim sht modifikimi i parave t vrteta, ashtu q n shikim t par t duket para me vler m t madhe; Vnia n qarkullim e parave t rrejshme ekziston kur poseduesi i parave t rrejshme i prdor ato n fardo mnyre si para t vrteta, n mnyr q m von t vazhdoj ti qarkulloj; Marrja e parave t rrejshme me qllim q t vihen n qarkullim si para t vrteta sht do marrje e parave t rrejshme me qllim t vnies s tyre n qarkullim si para t vrteta; Shkaktimi i problemeve n ekonomin e vendit pr shkak t kryerjes s veprs penale n ndonjrn prej formave t msiprme; Mosparaqitja e brjes s parave t rrejshme ose vnia n qarkullim e parave t rrejshme. Mnyrat themelore pr falsifikimin e parave jan: Me dor, Me makin, Me fotokopjimin e parave t vrteta. Parat mund t falsifikohen edhe n format n vijim: Me vizatimin me dor t kartmonedhave t falsifikuara n baz t parave origjinale; Shndrrimin e kartmonedha origjinale me vler m t vogl n kartmonedha me vler m t lart.

Falsifikimi i monedhave me makin apo shtypja e parave, prve dijes dhe shkathtsis, krkon pajisje t caktuara teknike, prandaj m s shpeshti prdoren shkathtsit prkatse t shtypshkronjave ekzistuese. Fotokopjimi i kartmonedhave origjinale shfrytzohet gjithnj e m shpesh pr brjen e monedhave t falsifikuara. Kjo mnyr mund t jet mjaft e suksesshme, sidomos sot, kur prodhohen aparate shum cilsore t fotokopjimit me ngjyra. Aparatet m t reja pr fotokopjim me ngjyra me teknik laserike ofrojn mundsi t mdha pr falsifikim t suksesshm t kartmonedhave, prandaj duhet t pritet q ato t prdoren gjithnj e m shpesh. 3. Parandalimi dhe zbulimi i parave t falsifikuara

178

Parat e falsifikuara jan shfaqur me fotokopjimin e kartmonedhave origjinale prej letre. Shfrytzimi i pajisjeve kopjuese elektronike profesionale shum t sofistikuara sht dukuri shum e rrezikshme kriminale. Por, edhe kto para kan shum t meta, n krahasim me parat e vrteta, t cilat fabrikohen n shtyp t thell, karakteristik e t cilit sht thellsia, mprehtsia dhe relievi i vizatimit. Kartmonedhat e falsifikuara fabrikohen n shtyp t thjesht, prandaj n vizatimet e tyre nuk ka thellsi, mprehtsi dhe reliev. Letra pr shtypjen e parave prpunohet nn masat m t rrepta t kontrollit dhe ky lloj i letrs nuk mund t sigurohet. Letra e kartmonedhave origjinale ka elemente siguruese e mbrojtse, si jan: Shtypi i ujit gjendet n letrn e kartmonedhave origjinale, ndrsa kartmonedhat e falsifikuara nuk mund ta ken; Fija mbrojtse gjendet n siprfaqen e letrs origjinale. Pr imitimin e tyre falsifikatort e kartmonedhave e vizatojn fijen mbrojtse me ngjyrn prkatse; Fija siguruese vertikale vrehet kur kartmonedha ngritet drejt burimit t drits; Ngjyra e letrs bankat emetuese t parave i shtypin kartmonedhat e veta n letr me ngjyr. Falsifikimi i ktyre kartmonedhave sht i dukshm, sepse falsifikatort e parave shfrytzojn letr t thjesht, letr kopjimi ose letr pa ngjyr, t ciln e ngjyrosin m von, prandaj sht leht e dukshme se nuk bhet fjal pr letr me ngjyr; Materiet fluoroscente n shumicn e vendeve t bots letra e kartmonedhave nuk prmban materie fluoroscente, prandaj, nn rrezet ultraviolete, kan nj shklqim t leht me ngjyr t kaltr, pr dallim nga letra autentike e kartmonedhave te e cila mungon plotsisht efekti i prmendur i shklqimit. Shenjat shklqyese kartmonedhat e valutave t ndryshme prmbajn n vete shenja me ngjyr kimike t padukshme. Kto shenja jan shumngjyrshe dhe mund t shihen vetm nn rrezet ultraviolete. Askush deri m sot nuk ka arritur ti imitoj kto shenja (vija shumngjyrshe, fije teritale, etj.). Peri sigurues sht pe i holl shumngjyrsh, i thurur dhe i prpunuar n shtyp, me ndrprerje t tejdukshme, i cili zbukuron pjes t ndryshme t kartmonedhs. Te kartmonedhat e falsifikuara kta penj t thurur nuk kan ndrprerje t tejdukshme, gj q mund t shihet m s miri me llup. Vizatimi falsifikatort, nprmjet foto-reproduksionit, shpesh e gabojn madhsin e vizatimit pr shkak t mprehtsis, prandaj vizatimi sht m i gjat ose m i shkurtr pr 1 deri 3 mm se sa vizatimi n kartmonedhn origjinale. Kjo nuk mund t vrehet leht pa e krahasuar me kartmonedhn origjinale.

179

Shkronjat dhe numrat serik t kartmonedhs t gjitha kartmonedhat kan shkronjn serike dhe numrin e kartmonedhs. Kartmonedhat e falsifikuara kan shum mangsi te seria e shkronjave dhe numrave, si jan: hapsirat e pabarabarta midis shifrave, dallimet e numrave sipas lartsis, thellsia e pabarabart e shifrave dhe numrave, format tjera t numrave, etj.

sht i shpesht rasti q kartmonedhat e falsifikuara, gjat fabrikimit, vendosen numra serik q prsriten n t njjtat seri. 4. Metodika e zbulimit dhe dshmimit t veprs penale t falsifikimit t parave Me t marr vesh qllimin q n vendin ton t futen kartmonedha t falsifikuara, krijohen versionet prkatse mbi vet mnyrn e futjes dhe qortimit (ndarjes sipas llojit), si edhe pr personat q do t mund ti furnin dhe ti shprndanin kartmonedhat e rrejshme. N baz t versioneve t krijuara, hartohet plani i aktiviteteve operative, i cili, prve veprimeve t planifikuara operative taktike e teknike, prmban edhe udhzimet prkatse se si duhet t sillemi m personat q fusin dhe shprndajn kartmonedha t falsifikuara. Informacione me interes mbi personat q kan futur n qarkullim kartmonedha t rrejshme mund t ofroj puntori i institucionit financiar i cili ka pranuar para t tilla. Pr shpjegimin dhe dshmimin e ksaj vepre penale do t duhej t vrtetohej s pari se a jan vrtet t falsifikuara parat e dyshuara. N qoft se vrtetohet se bhet fjal pr para falsifikuara, ather vrtetohet mnyra e falsifikimit, sasia e kartmonedhave t falsifikuara, vendi dhe koha e falsifikimit, hyrja dhe shprndarja, motivet, karakteristikat e shkathtsis dhe pasja e parave t falsifikuara.

PJESA XIII KRIMINALITETI EKONOMIK KOMPJUTERIK

1. NOCIONI I KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK N bot nuk sht arritur ende nj pajtim lidhur me definicionin e kriminalitetit kompjuterik, prandaj mund t dgjohen edhe emrtime t ndryshme pr kt lloj t ri t kriminalitetit, si jan: abuzim kompjuterik (computer abuse), kriminalitet i lidhur me kompjuter (computer - related crime), mashtrim kompjuterik (computer fraud), por m s shpeshti prdoret termi kriminalitet kompjuterik (computer crime), i cili ka marr primatin mbi termat tjer pr shkak t prhapjes. Lidhur me definimin e nocionit kriminalitet kompjuterik, n kuptimin e ngusht

180

t fjals, ka qasje t ndryshme, por edhe vshtirsi t ndryshme objektive, si jan: mnyrat e shumta, format individuale, shpejtsia e prhapjes, perfeksionimi i vazhdueshm i teknologjis informative, etj. Prandaj kriminaliteti kompjuterik nuk sht ende kategori e rrumbullaksuar fenomenologjike, por nj form e prgjithshme nprmjet t cils manifestohen forma t ndryshme t aktiviteteve kriminale, t cilat do t jen dominonte, n t ardhmen. Nocioni i kriminalitetit kompjuterik, si edhe vet fenomeni i ktij lloji t kriminalitetit, sht shfaqur n SHBA. N vitin 1958, Urlich Sieber ka thn nj definicion q thot se nocioni kriminalitet kompjuterik prfshin cenimet e kundrligjshme t pasuris, te t cilat t dhnat kompjuterike ndrrohen e shkatrrohet me paramendim, n mnyr q ato t shfrytzohen nga persona t paautorizuar. Nj definicion m t prshtatshm e ka dhn Reiner fon zu Muhlen, i cili ka thn: N kriminalitetin kompjuterik duhet renditur t gjitha ato delikte n t cilat prdoret kompjuteri si mjet ose si objektiv i veprimeve kriminale. Prej ksaj del se kompjuteri sht objekt dhe subjekt i veprs penale t kriminalitetit kompjuterik. Pra, kompjuteri mund t jet objekt i sulmit ose i manipulimeve, por mund t jet edhe mjet q prdoret pr sulme ndaj objekteve tjera. N rastet kur kompjuteri sht objektiv, ather bhet fjal pr ndonj lloj paaftsimi, si: futja e virusit, bomba programuese ose logjike, fshirja e t dhnave dhe programeve memorien magnetike ose optike, shkatrrimi i pjesve t caktuara ose i gjith pajisjes, spiunazhi kompjuterik, etj. Mjafton t fshihen ose t asgjsohen disa prej elementeve kye q sistemi t jet i paaft pr pun. Kompjuteri si mjet i sulmit mund t shrbej pr arritjen e objektivave ose interesave t caktuara, si jan: vjedhja e kohs kompjuterike (puna e paautorizuar n sistemin kompjuterik), manipulimi me t dhnat q jan futur n sistem, falsifikimi i t dhnave dhe dokumenteve q prodhon sistemi kompjuterik, etj. N disiplinn shkencore q merret me shtjen e kriminalitetit kompjuterik hasen disa definicione, si jan: Definicioni i Don Parker: do ngjarje n lidhje me prdorimin e teknologjis kompjuterike, viktima e s cils pson ose mund t psoj humbje, ndrsa kryesi vepron me qllim prfitimi. Definicioni i kriminalitetit kompjuterik t nj grupi ndrkombtar t ekspertve n kuadrin e OECD-s i vitit 1983, prfshin t gjitha sjelljet e kundrligjshme, amorale dhe t palejueshme n lidhje me prpunimin automatik t t dhnave dhe bartjen e tyre. D. Krapac konsideron se kriminaliteti ekonomik prfshin t gjitha raste4t e keqprdorimit t makinave llogaritse elektronike (manipulimin n t ose me t), t cilat jan prcaktuar si vepra penale me t drejtn penale. Dr. V. Vodineliq dallon kriminalitetit kompjuterik (t makinave llogaritse) n kuptimin e ngusht t fjals. Ky nocion prfshin mashtrimin kompjuterik,

181

sabotimin dhe spiunazhin. N kuptimin e gjer t fjals, nocioni i kriminalitetit kompjuterik prfshin prvetsimin e paligjshm (vjedhjen) t kompjuterit dhe pjesve t tij, prvetsimin dhe mashtrimin prmes shtirjes, keqprdorimin e automatit t lojrave q drejtohet me ndihmn e kompjuterit. Me kt nocion ky autor prfshin edhe t gjitha ato vepra penale n t cilat kompjuteri sht mjet pr kryerjen e veprs penale. Dallimi i kriminalitetit kompjuterik n raport me llojet tjera t kriminalitetit qndron n mnyrn specifike t kryerjes s veprs penale me ndihmn e kompjuterit. Pr shembull, kur bhet plakitja e ndonj banke me ndihmn e kompjuterit, megjithse bhet fjal pr delikt pasuror, megjithat sht kriminalitet kompjuterik. Fenomeni i kriminalitetit kompjuterik shpesh sht i lidhur me fenomenin e kriminalitetit t ashtuquajtur kravat e bardh. Kompjuteri sht nj prej trashgimis m t rndsishme dhe m revolucionare t zhvillimit teknik-teknologjik t civilizimit. Por, krahas t gjitha prparsive dhe dobis jashtzakonisht t madhe q i ka sjell njerzimit, kompjuteri sht br edhe mjet i keqprdorimit t personave, grupeve dhe organizatave t pandrgjegjshme. Kshtu shfaqet kriminaliteti kompjuterik si form e veant dhe specifike e kriminalitetit bashkkohor, sipas strukturs, prmasave dhe tipareve.

2. KRYESIT E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK Sot n bot ekzistojn klasifikime t ndryshme t kryesve kriminalitetit kompjuterik. Nj prej ndarjeve kryesore sht ndarja n kryes t brendshm dhe n kryes t jashtm. Secili prej ktyre dy grupeve t kryesve t kriminalitetit kompjuterik e ka edhe nngrupet e veta. Hetimet e FBI-s (SHBA) kan treguar se ekzistojn tri grupe t personave q kryejn sulme n sistemin kompjuterik nga jasht. Grupi m i madh prfshin individt (hakert, etj.), t cilt hyjn n sistem nga kureshtja q t shohin se ka mund t bjn, pa qllim q t vjedhin t dhna apo softuer, gjegjsisht pa pasur qllim q t shkatrrojn t dhnat. Ndonse n shikim t par ky veprim duket i pasherr, ai shkakton dme, sepse sistemi pr detektimin e ndrhyrjeve t paautorizuara prfshijn edhe krijimin e vshtirsive t caktuara n sistemin q sht sulmuar. Shfrytzimi i paautorizuar mund t jet i lidhur edhe me shfaqjen e virusit. Grupi i dyt q sulmon sistemin kompjuterik nga jasht sht ai q ka qllim sulmin e sistemit dhe shkatrrimin e t dhnave apo softuerit, futjen e pengesave n sistem, ndrrimin e t dhnave, shkatrrimin ose pengimin e sistemit. N kt grup bn pjes edhe futja e t ashtuquajturve virus malinj, t cilt kan pr detyr t shkatrrojn t dhna t caktuara n sistem.

182

Grupi i tret hyn n sistem q t prfitojn nga shfrytzimi i sistemit. N kt grup, zakonisht, bjn pjes profesionistt, t cilt hyjn n sistem pr kryerjen e transaksioneve t ndryshme afariste, pr vjedhjen e informacioneve, pr spiunim, pr manipulim me t dhna, pr vjedhjen e kohs s sistemit kompjuterik, etj. Kur bhet fjal pr sulm ndaj sistemit kompjuterik nga personeli q punon n sistem, kryesit e bjn kt pr motive m t ndryshme. Nj grup e prbn personeli i programuesve, i cili krijon programe malicioze me qllim q ta bj veten t pazvendsueshm. Grupi i dyt shfrytzon metoda t ndryshme pr mashtrimin e sistemit me qllim t prfitimit t kundrligjshm. Jan t shumt shembujt e till, prej rastit t uljes s shumave n llogari t caktuara e deri t falsifikimi i t dhnave t caktuara. 3. NDARJA E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK Duke par prmasat e dmit financiar t kriminalitetit kompjuterik, ekspertt e rendisin at n vendin e tret t kriminalitetit, menjher pas tregtis me drog dhe tregtis me arm. Ministria e Drejtsis e SHBA e definon kriminalitetin kompjuterik si t gjitha aktivitetet tjera kriminale n t cilat aplikohet teknologjia informative. Ashtu si ekzistojn definicione t ndryshme t kriminalitetit kompjuterik, ekzistojn edhe ndarje t ndryshme t kriminalitetit kompjuterik. Profesori Vodineliq e ndan kriminalitetin kompjuterik n 4 grupe t mdha: 1. Manipulim me kompjuter; 2. Spiunazh kompjuterik (prfshir edhe vjedhjen e softuerit); 3. Sabotimi kompjuterik; 4. Shfrytzimi i pa autorizuar i kompjuterit. Urlich Sieber e ndak kriminalitetin kompjuterik n: veprs pasurore, cenim t t drejts pr privaci dhe rrezikim t interesave t mbrojtura me ligj t t tjerve, me prdorimin e kompjuterit. Prof. Asim Shakoviq, duke u nisur nga sistemi kompjuterik si objekt qendror i kriminalitetit kompjuterik, e ndan kt lloj t kriminalitetit n 3 grupe t mdha: 1. Keqprdorimet e kompjuterit (qasja e pa autorizuar, zbulimi i sekreteve afariste e t tjera, dmtimi i t dhnave, hakingu, spiunazhi dhe spiunazhi kompjuterik); 2. Keqprdorimet me ndihmn e kompjuterit (kompjuteri i mjet pr kryerjen e mashtrimit kompjuterik ose pr falsifikimin kompjuterik); 3. Keqprdorimet e bra me kompjuter (pirateria kompjuterike softuerike, pornografia kompjuterike, ofrimi i mallrave me prejardhje nga veprat penale). Sllobodan R. Petroviq bn ndarjen e kriminalitetit kompjuterik duke u nisur nga

183

ndarja themelore e kriminalitetit n kriminalitet t dhuns dhe kriminalitet t kravatave t bardha. Do t mund t thuhej se kriminaliteti kompjuterik bn pjes n grupin e kriminalitetit t kravatave t bardha, ndonse ekzistojn forma t cilat bjn pjes edhe n grupin e kriminalitetit t dhuns, si edhe forma specifike t kriminalitetit kompjuterik. N grupin e veprave t kryera nga kravatat e bardha bjn pjes: 1. Vjedhjet (vjedhja e kompjuterve dhe pjesve t kompjuterit, vjedhja e t dhnave, vjedhja e pasvordit, vjedhja e kodit, etj.); 2. Mashtrimet (mashtrimet me sigurime, tatime dhe taksa, fonde pensionale, ndihma sociale, prezantime t rrejshme, etj.); 3. Falsifikimet (falsifikimi i dokumentacionit bazik t kontabilitetit, futjes s faturave fiktive, futjes s llogarive fiktive t udhtimeve, krijimit t listave fiktive t pagesave, krijimit t listave fiktive t inventarit, krijimit t blersve fiktiv, rritjes artificiale t rezervave t mallit, pasqyrimit t pasakt t humbjeve t mallit, falsifikimit t raporteve kreditore, krijimit t t dhnave t rrejshme financiare, etj.); 4. Falsifikimi ( i dokumenteve, shenjave me vler, shenjave pr shenjimin e mallrave, parave, nnshkrimeve, vulave, letrave me vler, etj.); 5. Cenimi i privacis (duke hyr n kompjuter privat nprmjet internetit); 6. Sabotimi (fizik dhe logjik); 7. Zbulimi i sekretit (shtetror, ushtarak, afarist ose zyrtar); 8. Spiunazhi (publikimi i t dhnave sekrete, aktivitetet politike t rivalit, planeve dhe potencialit ushtarak); 9. Detyrimi (nprmjet krcnimit serioz); 10. Shantazhi (nprmjet posts elektronike); 11. Pornografia (fotografit, animacionet, datotekat, pornografia e fmijve, etj.); 12. Propaganda (ideologjike, fetare, nacionaliste, raciste, terroriste, prhapja e lajmeve t rrejshme, etj.); Veprat t cilat ai i rendit m kriminalitet t dhunshm jan: 1. Vandalizmi (shkatrrimi fizik ose elektronik i sistemit ose pajisjeve); 2. Terrorizmi (i drejtuar ndaj qendrave llogaritare); 3. Vrasjet (p.sh. n fushn e shndetsis nprmjet ndrrimit t t dhnave qensore pr pacientin dhe terapin); Ndrkaq, vepra specifike vetm pr kriminalitetin kompjuterik, jan: 1. Hakingu (shkatrrimi i sistemit t mbrojtjes nga hyrjet e pa autorizuara n sistem t huaj informativ); 2. Krijimi dhe shprndarja e virusit (me qllim t shkatrrimit ose ndrrimit t t dhnave, bllokimit t sistemit, etj.); 3. Pirateria e softuerit (shfrytzimi, shumzimi dhe shprndarja e kopjeve ilegale);

184

4. Vjedhja e shrbimeve kompjuterike (shfrytzimi i pa autorizuar i sistemeve, shpenzimi i kohs kompjuterike pr qllime private, etj.). Klasifikimi m i pranueshm sht dhn n Rekomandimin e Kshillit t Evrops nr. 89/9. Ky rekomandim paraqet obligimin q t gjitha vendet antare t prshtatin legjislacionin e tyre me kt rekomandim. Veprat penale t kriminalitetit kompjuterik, t njohura n rekomandim me emrin lista e minimumit, jan: 1. Mashtrimi kompjuterik (futjen, ndrrimin, fshirjen ose prapsimin e t dhnave apo programeve kompjuterike, si edhe llojet tjera t manipulimit n prpunimin e t dhnave q ndikojn n rezultatin e saj, me ka shkaktohen humbje ekonomike ose pasurore t personit tjetr, me qllim t prfitimit t kundrligjshm pr vete apo pr ndonj person t tret, prkatsisht me qllim q atij personi ti bllokohet pasuria n mnyr t paligjshme); 2. Falsifikimi kompjuterik (futja, ndrrimi, fshirja ose prapsimi i t dhnave apo programeve kompjuterike, si edhe llojet tjera t manipulimit me t dhna); 3. Dmtimi i t dhnave se programeve kompjuterike (fshirja, dmtimi ose prapsimi i t dhnave ose programeve kompjuterike); 4. Sabotimi kompjuterik (futja, ndrrimi, fshirja ose prapsimi i t dhnave ose programeve kompjuterike, si edhe llojet tjera t manipulimit n prpunimin e t dhnave me qllim q t pamundsohet funksionimi i kompjuterit ose sistemit kompjuterik); 5. Qasja e pa autorizuar (qasje pa t drejt n sistemin ose n rrjetin kompjuterik, me thyerjen e masave t siguris); 6. Pengimi i pa autorizuar (pengimi me mjete teknike, pengimi i hyrje-daljes dhe komunikimi brenda sistemit ose rrjetit kompjuterik); 7. Kopjimi i pa autorizuar i programeve kompjuterike t mbrojtura (kopjimi, shprndarja ose publikimi i programeve kompjuterike t mbrojtura me ligj); 8. Kopjimi i pa autorizuar i topografis s mbrojtur (kopjimi i topografis s mbrojtur me ligj, shfrytzimi komercial ose importimi pa t drejt . N Rekomandim jepet edhe lista opsionale e veprave penale t kriminalitetit kompjuterik, n qoft se sht kryer me qllim t: ndryshimit t t dhnave kompjuterike ose programit kompjuterik; spiunazhit kompjuterik; shfrytzimit t pa autorizuar t kompjuterit; shfrytzimit t pa autorizuar t programeve kompjuterike t mbrojtura. 4. MNYRAT E KRYERJES S KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK - MODUS OPERANDI

185

Kriminaliteti kompjuterik rritet e zhvillohet vazhdimisht tash disa dekada, praktikisht kur kjo teknologji ka filluar t ket prdorim t gjer. Me prparimin e teknologjis kan ndryshuar dhe ndryshojn vazhdimisht mnyrat e kryerjes s ceprave penale dhe potenciali i tyre, i cili sht n rritje t vazhdueshme. Kur bhet fjal pr teknologjin informative, duhet t kihet parasysh se n funksionimin e do sistemi kompjuterik ekzistojn 5 nivele (faza) themelore, t cilat edhe jan pikat kritike, nga aspekti i mbrojtjes nga kriminaliteti kompjuterik, sepse sistemi kompjuterik sht mund t keqprdoret n t gjitha nivelet. Kto pika t dobta t sistemit kompjuterik jan: 1. hyrja; 2. dalja; 3. programimi; 4. prdorimi; 5. bartja 4.1. HYRJA N kt faz bhet futja e t dhnave n kompjuter, ndrsa shumica e delikteve ndodh pikrisht me manipulimin e t dhnave hyrse. Ky manipulim paraqet metodn m t thjesht, m t sigurt dhe m t prhapur t kriminalitetit kompjuterik, ndrsa prfshin ndryshimin e t dhnave para dhe gjat futjes s tyre n kompjuter. Kto manipulime mund t kryhen n shum mnyra, si: shtimi i t dhnave; lnia jasht e t dhnave; ndryshimi i t dhnave ekzistuese; ndrrimi i t dhnave ekzistuese; fshirja e t dhnave ekzistuese. Objektivat m t shpesht t aktiviteteve kriminale jan: prvetsimi, vjedhja dhe kamuflimi i vjedhjes. 4.2. DALJA Aktiviteti kriminal n kt faz merr shpesh formn e vjedhjes s t dhnave, si jan: lista e blersve, lista e personelit, lista e pagesave, fshehtsit afariste, planet dhe rezultatet e hulumtimit t tregut dhe informacionet tjera me vler, por edhe vjedhja e prodhimeve t vlefshme softuerike. Kto delikte prfshijn shpesh bashkpunimin e puntorve t pandershm me nj apo m shum persona t jashtm, t cilt jan kryesisht afaristt konkurrent, kriminelt profesional ose agjentt e huaj. Teknika m e shpesht pr kt lloj t kriminalitetit sht kopjimi i datotekave t t dhnave, softuert ose programet, t cilat kryhen shum shpejt me shfrytzimin e

186

programeve t shrbimeve standarde n memorien magnetike ose optike. 4.3. PROGRAMIMI Veprat penale kompjuterike n fazn e programimit shfaqen zakonisht n ndonjrn nga kto forma: ndrrimi i programit; fshirja e instruksioneve t rndsishme; modifikimi i programit; sabotimi i programit. N krahasim me manipulimet n hyrje, t cilat mund t realizohen edhe pa njohuri t veanta informative, manipulimet n nivelin e programimit jan shum m specifike dhe, mbi t gjitha, shum m t vshtira pr zbulim. N t vrtet, edhe te programet pak m komplekse sht shum vshtir t vrtetohet se a i kryen n mnyr korrekte programi t gjitha funksionet e definuara n specifikacionin e tij, por shum m vshtir sht t vrtetohet se n rrethana t caktuara a kryen programi i caktuar edhe dika q nuk sht specifikuar. Ekzistojn metoda dhe teknika t shumta shum subtile, prej t cilave m t njohurat jan: Teknika e prerjes s sallamit (salam swindle); Superzapping ; Gjuetari, kapsi (programet Sniffer); Letra bomb (letter bomb, e-mail bomb); T mundurit (spoofing); Kali i Trojs (Trajan horse); Bomba logjike (kohore) (Logic (time) bomb); Sulmi asinkron (Asvnchronous attack); Grumbullimi i hedhurinave (Scavening); Maskimi (Masquereading); Hyrja e fsheht (Trap door); Viruset dhe krimbat (Virusses and Worms). 4.4. PRDORIMI Numri i qendrave kompjuterike q kan marr masa mbrojtse pr parandalimin e shfrytzimit t pa autorizuar t sistemit kompjuterik sht shum i vogl. Shfrytzimi i pa autorizuar i kompjuterit sht sikur shfrytzimi i pa autorizuar i telefonit, aparatit kopjues, makins s shkrimit, etj. Por, me q edhe koha e

187

kompjuterik sht dukshm m e shtrenjt, shfrytzimi i tij i pa autorizuar mund t shkaktoj probleme serioze. Ekzistojn raste t shumta kur puntort i shfrytzojn kompjutert pr nevoja t tyre private, ndrsa shum profesionist t informatiks shpesh e trajtojn kompjuterin si lodr. 4.5. BARTJA Kjo sht njra ndr nivelet m t ndjeshme dhe m t prhapura t sistemit kompjuterik. Arsye kryesore pr kt sht mbrojtja shum e vshtir, ndonjher edhe e pamundur, e linjave t komunikimit, dhe hapsira e madhe gjeografike q do t duhej t mbulohej. Ekzistojn nj sr metodash dhe teknikash shum perfide q mund t prdoren n kt faz pr kryerjen e veprimeve ilegale. Ndr metodat dhe teknikat m t njohura jan: Prezantimi i rrem (maskimi) (Masquerading); Maskimi i kanaleve (Covert channels); Infiltrimi aktiv (PiggYbacking); Prgjimi (Wiretapping); Prgjimi elektronike (Waves dropping). 5. PRCAKTIMI I NOCIONIT T MASHTRIMIT KOMPJUTERIK N literatur ekziston pak a shum pajtueshmri rreth terminologjis q nnkupton nocioni mashtrim kompjuterik, n kuptimin e gjer t fjals, por nj nocion m prmbledhs n form definicioni nuk sht br ende. Kur vshtrohen prpjekjet e deritashme t teoricientve t njohur n kt fush, mund t konstatohet se, n esenc, bhet fjal pr keqprdorim me ndihmn e kompjuterit. Disa autor me nocionin mashtrim kompjuterik nnkuptojn kriminalitetin e trsishm kompjuterik, duke e arsyetuar kt me faktin se t gjitha veprimet kriminale q bhen me ndihmn e kompjuterit jan nj lloj i mashtrimit, vetm se kompjuteri shfrytzohet si mjet ndihms teknik e teknologjik. Sado q t prpiqemi q t definojm nocionin e mashtrimit prsri vijm n prfundim se mashtrimi ekziston kur dikush, nprmjet paraqitjes ose maskimit t fakteve, v n lajthitje sistemin kompjuterik, kshtu q vihet n situat t bj apo t mos bj dika t dmshme pr pasurin e tij apo pr pasurin e huaj. Kryesi sigurisht ka pasur qllim q pr vete apo pr nj person tjetr t prvetsoj pasuri n mnyr t paligjshme. Kjo do t thot se mashtrimi kompjuterik paraqet futjen, ndrrimin, fshirjen ose prapsimin e t dhnave kompjuterike ose t programeve, si edhe lloje tjera manipulimesh n prpunimin e t dhnave, me ka shkaktojn humbje ekonomike ose pasurore t personit tjetr, me qllim q t siguroj pasuri t paligjshme.

188

Prof. dr. D. Modly dhe N. Korajliq, n fjalorin kriminologjik, pas konstatimit se ekziston nj sr definicionesh t kriminalitetit kompjuterik, e vendosin mashtrimin kompjuterik n kriminalitetin kompjuterik n kuptim t ngusht, ku prfshihen edhe sabotimi kompjuterik dhe spiunazhi kompjuterik. N kto raste bhet fjal pr vepra penale q kryhen me ndihmn e kompjuterit, pr ka edhe dallojn nga veprat tjera penale klasike. N lidhje me definimin e kriminalitetit kompjuterik, n literatur hasen m shum emrime, ndrsa kur bhet fjal pr termin mashtrim kompjuterik thuhet se bhet fjal pr qasje ilegale dhe pr shfrytzim t palejuar t kompjuterit, ku kompjuteri mund t jet objekt i sulmit ose mjet pr sulm n ndonj objekt tjetr, por mund t jet edhe objekt i sulmit me qllim q t paaftsohet. Pra, me gjith definicionet q i kan dhn shum autor, ende nuk ka nj definicion t ngusht, t pranuar ndrkombtarisht, t nocionit t mashtrimit kompjuterik, me t cilin do t pajtoheshin t gjith n zbrthimin teorik t ktij fenomeni. Pa ndonj ambicie q t jet autor i par i formulimit t nj definicioni gjithprfshirs dhe t thukt njkohsisht mbi mashtrimin kompjuterik, Prof. Dr, Asim Shakoviq formulon se mashtrimi kompjuterik prfshin lloje t ndryshme t manipulimeve me t dhna, m s shpeshti me qllim q vetes ose dikujt tjetr ti siguroj pasuri ose ndonj interes tjetr, n mnyr t paligjshme. Specifik e mashtrimit kompjuterik, sikur edhe e t gjitha formave tjera t kriminalitetit kompjuterik n raport me format tjera t njohura t kriminalitetit, sht fakti se pr fitimin e njohurive t domosdoshme pr kryerjen e mashtrimit sht e nevojshme nj koh relativisht e shkurtr. Gjithashtu, jan t nevojshme resurse t vogla materiale e humane, n krahasim me dmin ose prfitimin e kundrligjshm q mund t realizohet, madje edhe pa pranin fizike n vendin e kryerjes s veprs penale, ndrsa t dhnat mund t gjenden n cilndo memorie informative. Me siguri, kto jan arsyet themelore q keqprdorimet e tilla sot jan keqprdorimet m t shpeshta q kryhen me ndihmn e kompjuterit. Ato prijn si pr nga numri ashtu edhe pr nga llojllojshmria e formave. Prve ksaj, kompjutert sot nuk jan t shtrenjt, prandaj kan prdorim dhe keqprdorim shum t gjer. Nuk sht i vshtir as i shtrenjt as aftsimi pr prdorimin e kompjuterit, ndrsa inovacionet n fushn e informatiks mund t prcillen n literaturn e bollshme q publikohet n mbar botn. 5.1. FORMAT E MANIFESTIMIT T MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE Kuptimi themelor i mashtrimeve kompjuterike, si u tha, sht vnia e ndonj subjekti n lajthitje, me qllim q n kt mnyr t prfitohet, m mnyr t paramenduar e t palejueshme, pra n mnyr t kundrligjshme. Ekzistojn shum lloje dhe mnyra t mashtrimeve kompjuterike. Na praktik

189

hasen edhe mashtrime t thjeshta kompjuterike me kryes t vrazhd, por gjithnj e m shum hasen edhe mashtrime t cilat karakterizohen pr njohuri t themelta dhe shkall t lart t prgatitjes profesionale, me gjasa t vogla q t zbulohen, si edhe me shprehn e kryesve se nuk do t zbulohen. Pjesa m e madhe e mashtrimeve kompjuterike bhen n ato fusha n t cilat sht i mundur efekti me shkalln m t lart t besueshmris. Kto fusha jan: tatimet, doganat, sigurimet e pasuris e personave, fondet pr ndihm sociale, sigurimet pensionale, entet e punsimit, fondet investuese, mashtrimet n bankomate, n terminale t aeroporteve, etj. Mashtrime t shpeshta bhen edhe nprmjet prezantimit t rrejshm. Mundsit e kriminalitetit kompjuterik prgjithsisht, pra edhe t mashtrimeve kompjuterike, jan t gjera. Teknologjia kompjuterike sot prdoret n mnyr masive. Mashtrimet jan shndrruar prej mahive t vogla n t ashtuquajturin terrorizm kompjuterik (Cyber terorism), duke filluar prej ndrhyrjeve n sistemin kompjuterik t bankave, institucioneve shkencore e t ngjashme e deri t shantazhi me shkatrrimin e sistemit t caktuar informativ, n qoft se pronari i sistemit nuk japin shumat e krkuara t parave. N kso rastesh mashtrimi kompjuterik bhet terrorizm n kuptimin e plot t fjals. N praktik, format m t shprehura t mashtrimeve kompjuterike manifestohen me vjedhjen e programeve, m prhapjen e dezinformatave, me drgimin e viruseve, etj. Mashtrimi m i shpesht bhet nprmjet keqprdorimit t porosive me e-mail. Me drgimin e nj numri t madh t porosive me e-mail gjendet personi i interesuar. Pas vendosjes s kontaktit t par t personit t interesuar me mashtruesin apo t viktims potenciale me mashtruesin, mashtruesi i drgon viktims mesazhe sekrete nga adresa t ndryshme t e-mailit, nprmjet t cilave duhet t bindet viktima q, p.sh., t investoj. Mnyra tjetr m e shpesht sht mashtrimi nprmjet tabelave t ndryshme t shpalljeve on-line. Zakonisht, kjo bhet ashtu q n grupet q komunikojn n kt mnyr hyn dikush q paraqitet sikur ka informacione ose sikur drgon mesazhe sekrete, n mnyr q t provoj t ngrish mimin e aksioneve. Me qen se komunikimi i ktyre grupeve bhet me pseudonim, kjo shtje sht shum problematike. Mnyra e tret m e shpesht e mashtrimit sht q vet ndrmjetsuesi, i cili ofron letra me vler, as vet nuk sht i vetdijshm se sht viktim e manipulimit. N t vrtet, firmat e vogla angazhojn ndrmjets q kontaktojn n emrin e tyre investitor special q tu ofrojn letra me vler. Kjo bhet nprmjet web faqeve chatroom, grupeve diskutuese, mesazheve e-mail dhe on-line, shpalljeve, etj. Kshtu, mund t ndodh q dikush t ofroj letra me vler t firms s rrejshme, duke mos qen as vet i vetdijshm pr kt. Njohurit e fituara nga prvoja n pjes t ndryshme t bots dhe disa hulumtime tregojn se ka dshmi t shumta se kriminelt i shfrytzojn kompjutert pr kryerjen e veprave t dnueshme t t gjitha llojeve, identike me ato q sht marr gjithmon policia. Kt ua mundson prdorimi i gjer i kompjuterit. Por, sot, pr shkak t

190

prkryerjes s veprave penale, ato sht vshtir t hetohen dhe t zbulohen. Kjo tregon se far sht superioriteti dhe mundsit e keqprdorimit t madh t kompjuterit nga individt dhe grupet e organizuara. N disa raste, ekzistojn organizata pr mashtrime, t cilat jan shum t automatizuara, pothuaj publike dhe t fuqishme. Rrjeti i organizatave t tilla zgjerohet dhe bhet gjithnj e m i dendur. Ka parashikime se mashtrimet dhe veprat tjera t dnueshme q kryhen me ndihmn e kompjuterit dhe internetit do t jen problemi me i madh pr policin dhe organet tjera kompetente n t ardhmen. Shum faktor prgjegjs nuk jan mjaft t vetdijshm pr kt, ndonse nj numr i madh rastesh t zbuluara deri m tash, si edhe disa hulumtime t bra, trheqin seriozisht vrejtjen pr kt. Pr shkak t aplikimit gjithnj e m ta madh t teknologjis informative, automatizimit t metodave klasike dhe gjetjes s metodave t reja, kjo form e kriminalitetit fiton n kualitet dhe n kuantitet, q do t thot se kompjutert e kan br mashtrimin m t shpejt, m t sigurt, m anonim dhe me efekte m t mdha. N qoft se ksaj i shtohet edhe prdorimi gjithnj e m masiv i kompjuterit n funksion t mashtrimit, ather sht e qart se sa e madhe sht nevoja pr mbrojtje. Mashtrimet n fushn e siguris paraqesin njrn ndr sferat q kan mundsi t mdha pr veprime t kundrligjshme, gjegjsisht t mashtrimeve me ndihmn e kompjuterit. Kt e mundson m s shumti vet natyra e organizimit t afarizmit me shuma t mdha parash q vihen n qarkullim. Grumbullimi i parave dhe shprndarja e tyre n llogari t shumta individuale, t cilat sht vshtir t kontrollohen, pastaj transaksionet dhe investimet e ndryshme, si edhe shkalla e pabarabart dhe e ndjeshme e automatizimit, e bjn t prshtatshm dhe t gjer terrenin e mashtrimit me prdorimin e kompjuterit. Ksaj duhet ti shtohet edhe faktori njeri, pra prgatitjen e pamjaftueshme profesionale t puntorve t kompanive, n njrn an, dhe prgatitjen e lart deri n prkryerje t profesionistve pr mashtrime kompjuterike, t cilt e kryejn punn sipas kontrats. Duka u nisur nga interesimi i faktorit subjektiv pr sigurin e ambientit t afarizmit dhe mbrojtjen e informacioneve t kompanis n zinxhirin e prodhimit e shitjes, disa autor mendojn se vlera e kompanive nuk matet m me kapital, por me potencialin e saj intelektual. Ktu shprehet rndsia e faktorit subjektiv, si n efikasitetin e afarizmit ashtu edhe n fushn e mbrojtjes s mekanizmit. Hulumtimet tregojn se rritja m e madhe e kriminalitetit kompjuterik sht br n vjedhjen e informacioneve, si jan: planet e prodhimit, hulumtimi i tregut ose regjistrimi i blersve potencial. Natyrisht, kjo ka t bj me sistemet e mdha ekonomike, t cilat jan m s shumti objektiv i profesionistve t rafinuar, organizatave kriminale dhe grupeve q merren me vjedhje t mdha. sht dshmuar se kompjuteri dhe interneti jan mjetet m efikase pr mashtrime t tilla. Ja nj shembull i thjesht. Dy persona (mashtrues) bisedojn nprmjet internetit mbi vlern e aksioneve t caktuara, mimi i t cilave rritet. Mijra persona t tjer e prgjojn kt bised. Duke besuar se kjo sht e vrtet, pasi nuk e din se kta dy

191

persona jan mashtrues, ata mendojn se kan marr informacione t sakta t dors s par, prandaj i blejn aksionet e prmendura pa i verifikuar informacionet, duke mos ditur se mashtruesit e kan shitur shtrenjt aksionet e tyre. Natyrisht, mashtruesit i marrin parat dhe arratisen me koh. Kt manipulim t shpejt mashtruesit kan arritur ta bjn vetm me ndihmn e kompjuterit. Ja nj shembull edhe m i thjesht. Operatori i qendrs kompjuterike t banks K nxjerr informacionet mbi llogarin e huaj, t depozituara n memorien magnetike, n shiritin magnetit t kartels s re kreditore, t pa dorzuar, t ciln e ka vjedhur dhe trheq rreth 20 milion jen n bankomat. Mashtrimet e lidhura me lloje t ndryshme t sigurimeve zakonisht marrin formn e mashtrimeve t shoqrive t sigurimeve, individve t siguruar dhe firmave q e kan siguruar pronn e tyre. Mashtrimet e fondeve t sigurimit ndodhin m s shpeshti ashtu q ndonj puntor apo ish-puntor i atij fondi bn krkes fiktive pr pagesn e ndonj lloji t sigurimit (sigurimit shndetsor, sigurimit t jets, sigurimit n rast aksidenti, etj.). N baz t krkess s till, shoqrit e sigurimit i lshojn ekat e pagess. Kryesit e llogarive fiktive i marrin parat pr vete. Mashtrimet e t siguruesve mund t bhen n mnyra t ndryshme. Nj prej ktyre sht manipulimi me premin e t siguruarit, e cila mund t paguhet n llogarin q e kontrollon mashtruesi. Dmet e shpeshta t shoqrive t sigurimeve jan pasoj e krkesave t dyfishta pr pagesn e premis. N raste t tilla, kryesit e veprs penale shfrytzojn dobsit e sistemit, i cili lejon pagesn e krkesave t dyfishta, n qoft se, p.sh. paraqitja e krkess s dyt sht e lejuar me ligj dhe nuk sht vjetruar. Mashtruesit e prcjellin kt dhe i njohin ligjet e rrethanat tjera. Kshtu, pagesat e vjetra paguhen prsri, sepse kopjen e ekave e dorzojn ne adres t dikujt tjetr, i cili sht i njohur i mashtruesit apo pjesmarrs n mashtrim. Ky mund t trheq ekat, t cilt i kmben me para nprmjet numrit t caktuar fiktiv t llogaris bankare, e cila sht planifikuar q m par. Kjo nuk sht vshtir t bhet, nse rolin e mashtruesi e luan analisti n sistemin kompjuterik, ndrsa rolin e viktims potenciale e luan revizori i krkesave t arritura. T dy njihen personalisht dhe merren vesh lidhur me detajet e kryerjes s mashtrimit. Shnjestr e shpesht e mashtrimeve jan edhe fondet e sigurimeve pensionale e invalidore. N procedurn e krkess pr pension, n kompjuter futen t dhna t pasakta e t rrejshme si dhe t dhnat pr shkalln e invaliditetit. Mashtrimet e shpeshta bhen ashtu q mashtruesit e prgatisin terrenin q t marrin pensionet e nj numri t pensionistve q kan vdekur. Operacioni sht i thjesht, ndrsa efekti sht i sigurt. Shembull shkollor sht mashtrimi n terminalin e sistemit kompjuterik. N kompjuter nuk evidentohet vdekja e pensionistve t caktuar, por vetm bhet ndrrimi i adresave, n mnyr q ekat t drgohen n adresn q e shfrytzon mashtruesi. Ky sht nj mashtrim i thjesht dhe i kryer n mnyr elegante, i cili nuk mund t

192

zbulohet leht. Mashtrimet e tilla m s shpeshti i bjn puntort e datoteks s kompanive, sepse, n sistemin kompjuterik t informatave, t gjitha veprimet e mtejshme varen n mas t madhe nga personeli q shrbehet me teknologjin prkatse, n njrn an, dhe nga personeli (n kt rast mashtruesi dhe grupi q merret me mashtrime. Duke njohur mundsit e kompjuterit dhe internetit, si edhe prparsit dhe ndjeshmrin e aplikimit t sistemit adekuat, shtrohet nevoja pr ndrmarrjen e masave mbrojtse dhe kontrollit t prhershm. Kjo shtron edhe domosdoshmrin e bashkpunimit dhe besimit reciprok t personave q punojn n vendet e puns ku mashtrimet jan t mundura e t lehta, si n rastin e prmendur, ku edhe ndodhin m s shpeshti. Edhe n fondet e ndihms sociale ndodhin mashtrime t ngjashme, pra me pagesa fiktive dhe me heqjen nga evidenca e personave q gzojn t drejtn e ndihms sociale. Kjo bhet m s shpeshti me ndrrimin e adresave t tyre, ashtu q sht vshtir t dihet vendbanimi i tyre. N fushn e tatimeve dhe taksave, mashtrimet jan dukuri e prditshme dhe shum e prhapur, pasi mnyra e kryerjes s ktyre mashtrimeve sht mjaft e leht. P.sh., n baz t dokumenteve t planifikimit, dihen shumat e taksave dhe tatimet q duhet t paraqesin dhe t paguajn kompanit apo individt e caktuar. Por, shumat e planifikuara nuk derdhen n arkn e shtetit. Kjo ndodh pr m shum arsye, si jan fshehjet dhe manipulimet tjera si edhe mito e korrupsioni. Organet shtetrore q bjn revizionin e afarizmit, ndonse konstatojn se nuk ka fshehje dhe tatimi sht paguar n trsi, n buxhetin shtetror derdhen shifra m t vogla tatimesh, pr shkak se n transaksionin e parave bhen keqprdorime me ndihmn e kompjuterit, pasi kompjuteri ka qen mjet i komunikimit. N kto raste, shfaqen indiciet e bazuara, t cilat sinjalizojn prokurort kompetent dhe drejtimin e aksionit. Me kompjuterizimin e shrbimeve tatimore dhe me automatizimin e sistemit informativ krijohen edhe mundsi t mdha manipulimi i t dhnat afariste. Mashtrimi kompjuterik bhet q prej futjes s t dhnave n sektorin financiar t kompanis s obliguesit tatimor e deri te bartja e t dhnave n sistemin kompjuterik t arks s shtetit, gjegjsisht agjencive shtetrore kompetente, administrats tatimore etj. Mashtrimet me prdorimin e kompjuterit bhen shpesh edhe nprmjet prezantimeve t rrejshme, duke shfrytzuar faktet e shpifura, me qllim q t merret vendim tjetr, m pasoja negative. Kto forma t mashtrimit hasen me rastin e lejimit t kredive n baz t t dhnave t shpifura mbi aftsin kreditore t krkuesit te kredis. Veprime t ngjashme hasen edhe me rastin e blerjes s letrave me vler, n baz t t dhnave t pasakta. Nprmjet kompjuterit, lansohet informacion i rrejshm mbi fitime t mdha nga blerja e aksioneve prkatse dhe blersit bien pre e mashtrimit. N kushtet kur brokert nuk kan pasur n prdorim kompjuter kjo ka qen vshtir t arrihet, pasi brokert kan komunikuar me njri-tjetrin.

193

Kompjuteri dhe interneti e kan ndryshuar n mnyr drastike mnyrn e afarizmit n bot. Punt e berzs dikur kan qen privilegj i t zgjedhurve, ndrsa sot kt pun mund ta kryej secili q ka kompjuter dhe lidhje interneti. Pr kt, para s gjithash, sht e nevojshme t ket para dhe t njoh bazat e afarizmit bashkkohor n berz me ndihmn e kompjuterit. Zgjerimi i mundsive pr kryerjen e punve t berzs me ndihmn e kompjuterit zgjeron edhe mundsin e mashtrimeve me ndihmn e kompjuterit. Teknologjia informative sht e fuqishme, por edhe e ndjeshme nga aspekti i mbrojtjes nga keqprdorimet e mundshme. Kt e din mashtruesit, prandaj prqendrohen n profesionalizimin e tyre. Mekanizmi m i sigurt mbrojts sht, i cili rekomandohet, sht afarizmi me broker t besueshm, t cilt pajisen me teknologji moderne dhe me mekanizmat m t mir mbrojts. Pr afaristt e pa prvoj dhe t tjert, disa shembuj mund t shrbejn si mekanizm i dobishm mbrojts kundr mashtrimit me rastin e blerjes s aksioneve dhe investimeve, kur bhet fjal pr investime. Ndr kshillat me interes jan edhe kto: T mos lejohet q ndonj investim trheqs t mashtroj at q ka ndrmend t hyj n proces. Me kt rast mund t shfrytzohet edhe logjika e shndosh se investimi sht tepr i mir pr t qen i vrtet. sht e njohur se asnj pun normale dhe e ndershme nuk mund t sjell fitime enorme, as t jet pa rrezik. Secili q ofron profit enorm sht i dyshimt. Prandaj, duhet t dihet se ka dhe prej kujt blehet. Paraprakisht sht e nevojshme t merren t gjitha informacionet relevante, kurse n rend t par duhet t verifikohet se a sht regjistruar firma n t ciln investohet, aksionet e kujt shiten dhe a sht person i autorizuar pr kt pun personi q bn shitjen ose blerjen e aksioneve. Ky verifikim mund t bhet n web faqen NASD Regulations, Inc. . N fund t fundit, afaristi duhet ta ket ndjenjn e kujdesit dhe t zhvilloj rregullat e veta pr parandalimin e mashtrimeve kompjuterike, krahas t gjith mekanizmave tjetr mbrojts. Mashtrimet mund t bhen edhe gjat realizimit t tenderve dhe ofertave tjera, t cilat bazohen n t dhna t falsifikuara me kompjuter. N kto raste, m s shpeshti bhet fjal pr kushtet q kan t bjn me planet, afatet, dokumentacionin financiar, me sigurimin e pajisjeve teknike, etj. N kushtet e konkurrencs s pamshirshme n treg jan t mundura nj sr mashtrimesh, q prej t dhnave t rrejshme e deri te spotet reklamuese pr trheqjen e blersve. Mashtrimet kompjuterike kan filluar bhen gjithnj e m shum me ndihmn e kartelave kreditore t vjedhura ose t falsifikuara. Zhvillimi i bankomatve dhe prdorimi i tyre gjithnj e m i madh n afarizmin e rregullt t bankave dhe institucioneve tjera financiare, pr shkak t kontrollit t kufizuar, ka ndikuar n

194

krijimin e mundsive t reja t manipulimit me t dhnat e depozituara n kompjuter. Vjedhja e kartelave kreditore mund t bhet nprmjet hyrjes s pa autorizuar n nj numr t pakufizuar bazash t t dhnave. Vjedhsit kan prvetsuar gjithashtu riprogramimin e informacioneve n shiritin magnetik, i cili gjendet n ann e prapme t kartels kreditore, duke shfrytzuar pajisjet q blehen n mnyr legale, n cilndo shitore t pajisjeve kompjuterike. Nprmjet ri-programimit, t gjitha shpenzimet q i bn mashtruesi shkojn n llogari t pronarit t kartels kreditore. Pr shkak t lehtsis s kryerjes dhe vshtirsis s zbulimit, manipulimet e tilla po bhen forma m e shpesht e mashtrimit kompjuterik. Pr kt qllim, kryesit i shfrytzojn gjithnj e m shum identitetin e huaj dhe t dhnat tjera personale si dhe numrat e vjedhur ose t fituar me ndihmn e programeve kompjuterike t kartels kreditore, me qllim prfitimi (blerjes s ndonj prodhimi, pagess s ndonj llogarie, prmbushjes s dshirave, nevojave, etj.). Gjith ksaj i ka kontribuuar zhvillimi, aplikimi dhe prdorimi gjithnj e m i gjer i internetit n afarizmin elektronik. Mashtrimet kompjuterike, si nj prej formave t manifestimit t kriminalitetit kompjuterik, sot paraqesin keqprdorimet m t mdha t kompjuterit, si pr nga numri ashtu edhe pr nga shum-llojshmria. Sot ka mundsi t gjera mashtrimesh kompjuterike. Manipulimet e tilla sht m s lehti t bhen gjat futjes, prpunimit, plotsimit e shprndarjes s t dhnave dhe informacioneve, si edhe gjat kmbimit t t dhnave brenda rrjetit kompjuterik, gjat komunikimit me telefon apo formave tjera t komunikimit. T dhnat mund t gjenden n cilndo memorie informatike: n diskun magnetik, n disket, n CD, n kartela magnetike, etj. Zhvillimi e rrjeteve kompjuterike, sidomos i internetit, ka krijuar kushte t prshtatshme pr zgjerimin e manipulimeve kompjuterike. Jan t mundshme edhe mashtrimet me ndihmn e rrjetit telefonik PBX. Centrali PBX sht pajisje teknike e cila mund t programohet q t bj kalimin e thirrjeve telefonike n linja t caktuara telefonike. N qoft se kryesi keqbrs mund t hyj n kompani, ai mund t bj numr t pakufizuar thirrjesh telefonike, ndrsa t gjitha shpenzimet e thirrjeve i faturohen kompanis. Ka raste q kompanit humbin shuma t mdha parash pr nj koh t shkurtr, madje edhe pr disa dit. N praktik sht i njohur i organizats qeveritare n Ohajo. Atje jan br shpenzime milionshe pr vetm disa dit, pasi mashtruesi ka br nj numr t madh thirrjesh telefonike, duke shfrytzuar kt mnyr t manipulimit. Gati t gjitha veprat penale q mund t kryhen nprmjet telefonit mund t kryhen edhe nprmjet kompjuterit dhe internetit. Mashtrimet nprmjet internetit mund t bhen prej zinxhirit t fatit dhe lotaris e deri te bastet sportive, web faqet ilegale q merren me gjrat vjedhura (kartat kreditore) dhe bixhozi ilegal q fshehet pas mesazheve reklamuese. 5.2. PARANDALIMI I MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE

195

5.2.1. Mbrojtja ligjore nga kriminaliteti kompjuterik, n kuptimin e gjer Kompjuteri, megjithat, sht nj prej vlerave m t rndsishme dhe m revolucionare t zhvillimit teknik e teknologjik t civilizimit. Por, krahas t gjitha prparsive dhe dobive t jashtzakonshme pr njerzimin, kompjuteri sht br edhe mjet i keqprdorimit nga individ t paprgjegjshm e keqbrs dhe nga grupe e madje edhe organizata kriminale. Me ndihmn e kompjuterit kryhen n mnyr masive vepra penale. Kjo meriton vmendjen e gjitha bashksis ndrkombtare, me qllim t ndrmarrjes s masave parandaluese e mbrojtse. Mbrojtja n kt fush sht e lidhur me zhvillimin e komunikimit dhe internetit, me zhvillimin e numrit t keqprdorimeve dhe me metodat e shfrytzimit t kundrligjshm t kompjuterit. Disa fusha, disa modalitete t reja t veprimeve kriminale sapo kan filluar t rregullohen. N Britanin e Madhe vetm n vitin 2000 sht nxjerr Ligji mbi aktet terroriste (Cyber Terorissm, Terorissm Act), sipas t cilit ky lloj i terroristve sht barazuar me bomb-hedhsit. Disa vende e kan br kt edhe m von, ndrsa disa vende tjera tani kan filluar t mendojn pr nxjerrjen e dispozitave ligjore n kt fush. Kur bhet fjal pr mbrojtjen ligjore t programeve kompjuterike, ndonse qllim sht mbrojtja e programeve jasht kufijve t nj vendi, ather detyrimisht duhet t vendoset shenja Copyright ose shenja , krahas shpjegimit t autorit t programit ose shtpis botuese. Format tjera mbrojtse jan: Mbrojtja e hapsirs me kompjuter; Mbrojtja teknike e softuerit; Mbrojtja vizuale; Mbrojtja holografike; Etiketat ngjitse; Mbrojtja e fort (e harduerit), etj. Fal fuqis s madhe t memorizimit dhe prpunimit t shpejt t nj numri t madh t t dhnave nga cilado pjes e shtetit ose bots, sistemet e automatizuara informatike jan gjithnj e m t shumt dhe m t lidhur n t gjitha nivelet, midis subjekteve t ndryshme n bot. Nj sistem i till i lidhjes dhe ndrvarsis krkon edhe shqetsim dhe angazhim t prbashkt n parandalimin e keqprdorimit t kompjuterit gjegjsisht kriminalitetit kompjuterik, n titullin prmbledhs t t cilit prfshihen t gjitha mnyrat dhe format e sjelljes s paprgjegjshme dhe veprimeve t kundrligjshme t individve me prirje pr veprime kriminale, si edhe t grupeve t cilat prpiqen nuk zgjedhin mnyra dhe mjete pr t fituar pasuri t paligjshme ose pr t shkaktuar ndonj dm.

196

Pasojat e shfrytzimit t palejueshm t kompjuterit jan jashtzakonisht t mdha. Ato mund t manifestohen me shfaqjen e dmeve pasurore pr personat fizik ose juridik dhe, ndonjher, edhe pr shtetin, dmtimit t autoritetit afarist, humbjes s besimit n sigurin e afarizmit kompjuterik dhe t informacioneve kompjuterike, rrezikimit nga keqprdorimi i t drejtave dhe lirive t njeriut. T gjitha kto manifestohen n mnyra dhe forma t ndryshme. Kjo sht veprimtari kriminale e cila i ndrron shpejt mnyrat dhe format, i ndrron lokacionet duke kaluar kufijt e shtetit. Kjo veprimtari kriminale zbulohet shum vshtir, ndrsa dshmohet edhe m vshtir. Ajo zbulohet vetm kur pala e sistemit t dmtuar kompjuterik t zbuloj dhe t paraqes dmin q i sht shkaktuar. Qysh n vitet 80 t shekullit t kaluar, Interpoli ka ardhur n prfundim se n botn bashkkohore, prve plakitjes klasike, ekziston edhe nj front i fuqishm i organizuar i kriminelve, i cili sht i pranishm n mbar botn. Ky lloj i kriminalitetit sht orientuar n plakitje t ndryshme nprmjet kompjuterit. Pra, elektronika shfrytzohet si mjet pr grabitjen e shumave milionshe t parave nga kriminelt, trend jy q ka marr prmasa globale. Me qen se masat preventive t disa subjekteve dhe shteteve nuk jan t mjaftueshme pr parandalimin e keqprdorimit t kompjuterit, bashksia ndrkombtare ka br thirrje, ka miratuar rezoluta dhe ka hartuar rekomandime t ndryshme, duke insistuar q ky lloj i kriminalitetit t sanksionohet me dispozita ligjore. Kshtu, n dispozitat ligjore t nj numri t madh vendesh, veprat e palejueshme me kompjuter jan renditur n vepra penale, pr t cilat jan parashikuar masa t ndryshme sanksionesh penale. Kt e dshmon edhe nj vshtrim i prcipt i rregullativs ligjore n disa vende t Evrops e rrethins. N Kodin Penal t Gjermanis t vitit 1978 nuk ishin prfshir veprat penale kompjuterike. Vetm n vitin 1986 n Gjermani sht nxjerr nj kod i veant penale pr luftimin e kriminalitetit ekonomik, i cili prfshin edhe nj sr veprash penale kompjuterike, si jan: spiunazhi kompjuterik, mashtrimi kompjuterik, falsifikimi i t dhnave, mashtrimi gjat prpunimit t t dhnave, ndrrimi i t dhnave dhe sabotimi kompjuterik. Kodi Penal i Austris i vitit 1989 e sanksionon dmtimin kompjuterik t t dhnave si vepr penale. N Britanin e Madhe, n vitin 1990 sht nxjerr nj ligj i veant mbi keqprdorimin e kompjuterit. Ai parashikon nj sr veprash penale q lidhen me keqprdorimin e kompjuterit dhe sistemeve t ndryshme informatike, pr t cilat parashihen dnime shum t rrepta. Kodi Penal i Federats Ruse prfshin m shum vepra penale kompjuterike. Nj kapitull i veant i ktij kodi sht titulluar Veprat penale n sfern e informacioneve kompjuterike. N t jan parashikuar kto vepra penale: qasja e kundrligjshme n informacionet kompjuterike, krijimi, shfrytzimi dhe prhapja e programeve t dmshme kompjuterike dhe cenimi i t drejtave t eksploatimit t kompjuterit, sistemit kompjuterik dhe rrjetit kompjuterik.

197

Kodi Penal i Sllovenis e fut n grupin e veprave penale kompjuterike edhe hyrjen e kundrligjshme n bazn e t dhnave dhe ndrhyrjen n sistemin kompjuterik. Kodi Penal i Kroacis, i miratuar n vitit 1996, sanksionin si vepr penale Dmtimin dhe prdorimin e t dhnave t huaja, t cilat kan t bjn me t dhnat e prpunuara n mnyr automatike ose t programeve kompjuterike. Kodi Penal i Maqedonis i vitit 1996 e konsideron si vepr penale ndrhyrjen n sistemin kompjuterik. N Kodin Penal t Serbis, t vitit 2003, jan parashikuar m shum vepra penale q lidhen ne prdorimin e kompjuterit. Kto vepra penale jan parashikuar n nj kapitull t veant, me emrin Veprat penale kundr siguris s t dhnave kompjuterike. N t jan prshkruar shtat vepra penale, t cilat kan nj objekt t prbashkt sigurin e t dhnave kompjuterike apo t sistemeve kompjuterike n trsi. N kt kod jan prfshir kto vepra penale: shfrytzimi i pa autorizuar i kompjuterit dhe rrjetit kompjuterik, sabotimi kompjuterik, krijimi dhe futja e viruseve kompjuterike, mashtrimet kompjuterike, pengimi i funksionimit t sistemit kompjuterik, prpunimi dhe nxjerrja e pa autorizuar e t dhnave nga sistemi kompjuterik, qasja e pa autorizuar e kompjuterit t ose rrjetit kompjuterik t mbrojtur si edhe parandalimi ose kufizimi i qasjes n rrjetin publik kompjuterik. Sipas vendimit t Kshillit t Ministrave t Bashkimit Evropian, sulmi n sistemin informativ sht i dnueshm. Kjo do t thot se do person q cenon qllimisht sistemin informativ, pengon qarkullimin e informacioneve ose prpiqet t ndryshoj ose t fshij t dhnat n sistemin informativ dnohet me burg. Kushdo, puna e t cilit varet nga kompjutert, q friksohet nga viruset dhe bezdiset nga reklamat e pakuptimta kompjuterike t llojeve t ndryshme q shfaqen kundr dshirs ne ekranet e kompjuterve sht i lumtur q sht marr ky vendim, sipas t cilit do cenim i qllimshm n sistemin informativ n Evrops kualifikohet si vepr penale. N vendimin e Kshillit t Ministrave t vendeve antare t Bashkimit Evropian parashihet q personat, t cilt n fardo mnyre e rrezikojn sistemin informativ, i fshijn ose i ndrrojn t dhnat, i qasen internetit n mnyr t pa autorizuar ose e bllokojn at, t dnohen me burg n kohzgjatje prej 1 deri n 3 vjet. N qoft se shkelsit jan antar t ndonj organizate kriminale ata dnohem me burg prej 2 deri n 5 vjet. Gjithashtu, kundrvajtja mund t shkaktoj cenimin e t drejtave qytetare, si sht ndihma sociale. Personit q e bn kt mund ti ndalohet prkohsisht ose prgjithmon ushtrimi i veprimtaris profesionale. Vendimi i Kshillit t Ministrave ka rndsi t jashtzakonshme pr personat q punojn n shndetsi, n sistemin bankar ose i kan web faqet e tyre komerciale n internet. N rast se kundrvajtja ndodh n m shum vende t Bashkimit Evropian, t gjitha vendet antare (25 vende) duhet t bashkpunojn pr ndjekjen dhe dnimin e kryesit. Ishte parashikuar q vendimi i Kshillit t Ministrave duhet t harmonizohej me qndrimet e

198

vendeve antare deri m 31 dhjetor 2004. Ndryshe, t gjitha vendeve antare t Bashkimit Evropian si edhe vendeve q po punojn n zbatimin e standardeve evropiane, me qllim q sa m shpejt t tyre n Bashkimin Evropian, u rekomandohet q ti harmonizojn dispozitat lidhore dhe rregullat tjera n fushn e sistemit t tyre juridik.

5.3. SHTJET AKTUALE DHE PROBLEMI I ZBULIMIT T MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE Numri i mashtrimeve kompjuterike sht vazhdimisht n rritje. Gjithnj e m shum po prhapen rastet e vjedhjes nprmjet kompjuterit. Sipas vlersimeve t prafrta, gjat vitit rritet shumfish vjedhja e parave nprmjet internetit, si n aspektin e shtrirjes ashtu edhe n aspektin e shumave t parave t vjedhura. sht shqetsues sidomos fakti se, sipas t dhnave jo t plota, rreth 85% e kryesve t mashtrimeve q jan br me ndihmn e kompjuterit nuk jan zbuluar. Sipas disa autorve, nj numr i vogl i rasteve t kriminalitetit ekonomik nuk zbulohet fare, ndrsa nj numr i parndsishm i mashtrimeve jan paraqitur te organet gjyqsore dhe jan proceduar. Ka raste q firmat, t cilat kan qen viktima t mashtrimeve kompjuterike, nuk i kan njoftuar fare te organet kompetente, pr shkak se paraqitja e tyre do t rrnonte autoritetin e firmave dhe do t shkaktonte pasoja edhe m t rnda. Por, ka edhe raste m t rnda, kur kriminelt u bjn shantazh firmave se do tua shkatrrojn sistemet kompjuterike nse nuk ua paguajn shumn e parave t krkuara. Ndodh q nj firm e caktuar, nprmjet ujdis ose drejtprdrejt, t paguaj shumn e krkuar ose t ujdisur dhe t mos e bj fare paraqitjen e rastit. Vshtirsit n zbulimin e kryesve t mashtrimeve kompjuterike shfaqen edhe pr shkak se kriminelt prcjellin n vazhdimsi zhvillimin e teknologjis informative dhe, paralelisht me kt, krijojn dhe zhvillojn metoda t reja t mashtrimeve, si edhe mnyra t reja pr mbrojtjen e tyre. Kshtu, shanset or zbulimin e tyre bhen edhe m t vogla. Vet natyra e mashtrimeve me ndihmn e kompjuterit u shkon prshtati. P.sh., n rastet kur kriminelt e shkatht e shfrytzojn kompjuterin pr plakitjen e parave n banka, vepra mund t zbulohet vetm kur t konstatohet deficiti i afarizmit ose ndonj humbje, prandaj kryesi mund t zbulohet me vones ose t mos zbulohet fare, sepse sht br von. Vepra q kryhet me urdhres t dhn me kompjuter ose mjeteve tjera t komunikimit edhe mund t asgjsohen. N shum raste, gjat kryerjes s ktyre veprave nuk mbeten fare gjurm pr organet hetuese. Urdhresat mund t bhen edhe nprmjet keqprdorimit t lidhjeve telefonike jasht vendit ose ne mnyra t tjera t rafinuara. Veprat e tilla lvizin prej lojs e deri te terrorizmi dhe, ka sht m e rrezikshme, kryhen nprmjet t teknologjis s fuqishme e cila sht sinonim pr

199

progresin e prgjithshm teknik e teknologjik t civilizimit. Prej ksaj del prfundimi themelor se zbulimi i keqprdorimeve, prkatsisht veprave t kundrligjshme t individve ose grupeve nuk sht pun e leht. Pr kt qllim themelohen organizata dhe grupe operative t prgatitura mir dhe ekipe t specializuara pr luftimin e ktij lloji t kriminalitetit. N Bosnj e Hercegovin me mbrojtjen nga ky lloj i kriminalitetit merren institucionet prkatse, ndrsa koht e fundit n kt shtje angazhohet policia financiare, e cila sht themeluar para disa vjetsh n nivel t shtetit. Prandaj, n kt fush edhe jan arritur rezultatet t konsiderueshme. Aktivitetet e revizionit t afarizmit t subjekteve ekonomike dhe subjekteve t ndryshme juridike jan t vazhdueshme. Disa veprimtari kryhen s bashku me EUFOR-n. Opinioni informohet shpesh se policia financiare, EUFOR-i dhe organet tjera t administrats dhe siguris kan br kontrollin e afarizmit t ndonj banke, ndonj organizate apo t ndonj organi shtetror. Gjja e par q bhet gjat ktij kontrolli sht bllokimi i kompjuterve. Kjo mnyr sht treguar mjaft e suksesshme pr zbulimin e veprimeve kriminale. Pra, n qoft se ndonj dyshim duhet t verifikohet, s pari kontrollohet sistemi i kompjuterve, n mnyr q t vrtetohet se a ka pasur raste t manipulimit t t dhnave n sistemin kompjuterik prkats, qoft nga personat q punojn me kto t dhna, qoft nga persona t tjer, t cilt kan qasje n sistemin kompjuterik. Objektiv i manipulimeve t tilla, zakonisht, sht prvetsimi i paligjshm i pasuris. Kjo mund t arrihet, p.sh., me rritjen e shumave t llogarive, me futjen e dokumenteve t falsifikuara pr t realizuar ndonj t drejt, etj. N kt rreth, personat q shrbehen me sistemin e informacionit sht e mundur t zbulojn personat e pandrgjegjshm. Gjith kjo tregon se zbulimit dhe hetimit t mashtrimeve kompjuterike duhet ti kushtohet kujdes i madh, pr shkak se aplikimi i kompjuterve po shtohet nga dita n dit dhe pr shkak se kontrolli direkt i t dhnave sht gjithnj e m pak i arritshm. Veanrisht t ndjeshme jan sistemet e kompjuterve personal, pr shkak t prhapjes s tyre. Shum vende themelojn njsi speciale t policis pr luftimin e kriminalitetit kompjuterik. Kujdes i veant i kushtohet edhe arsimimit dhe prgatitjes profesionale t pjestarve t ktyre njsive dhe pjestarve tjer t policis q merren me luftn kundr ktij lloji t kriminalitetit. Zbulimi i kriminalitetit kompjuterik n prgjithsi, pra edhe i mashtrimeve kompjuterike, krkon strategji speciale t hetimeve, prgatitje t lart profesionale dhe personel t trajnuar. N praktik zbatohet edhe prdorimi i metodave t ndryshme t lufts. Kshtu, p.sh. FBE e shfrytzon qasjen ekipore pr zgjidhjen e rasteve t caktuara. Pr kt arsye sht themeluar grupi i ekspertve CASIAT (Computer- assisted securitv and investigative analvsis tool), i cili analizon kriminalitetin kompjuterik dhe zhvillon profilin e kriminelve kompjuterik, n mnyr q t ndihmoj hetuesit. Ekspertt e CASlAT-it kan hartuar edhe nj prmbledhje t softuerve malicioz (viruseve). Ky grup heton edhe metodat e prdorura nga

200

kriminelt kompjuterik, me qllim t krijimit t nj sistemi mbrojts m efikas dhe t ndihms maksimale n zbulimin e kriminalitetit kompjuterik. N luftn kundr kriminalitetit kompjuterik duhet t vrtetohen nj sr masash t siguris, si jan: Krahasimi i t dhnave te pjesmarrsve n transaksione; Verifikimi i dokumenteve t bartsit t t dhnave; Kontrolli me dor dhe me instrumente i grumbullimit t t dhnave; Verifikimi i puns s kompjuterit dhe testimi i integritetit t kompjuterit; Analiza e shpresave, etj. Prodhuesit e kompjuterve duhet t bjn njkohsisht hetimet e tyre dhe t japin prgjigje se sa sht i ndjeshm prodhimi i tyre dhe cilat jan t metat e tyre. Njkohsisht, ata duhet t ndrmarrin masa mbrojtse t sistemeve t tyre dhe tia prshtatin organizimin shkalls s teknologjis n periudhn e caktuar, sepse ajo zhvillohet. Sidoqoft, nuk ekziston siguri absolute e programeve kompjuterike, prandaj shfaqet nj numr i konsiderueshm i rasteve t manipulimeve kompjuterike, t zbuluara e t pazbuluara. Ajo q e vshtirson edhe m shum gjith problemin sht fakti se bhet fjal pr nj kriminalitet kryes t t cilit jan kryesisht personat me shkall t lart inteligjence dhe pr nj perfeksionim t mundsive t shumta t teknologjis informative. Derisa shum forma t kriminalitetit klasik ka qen gjithnj vshtir t zbulohen, t hetohen, t dshmohen dhe t dnohen, teknologjia informative sot e bn kt edhe m t vshtir. N qoft se i shtohet ksaj edhe fakti tjetr i rndsishm se shumica e puntorve t operativs, pra hetuesve, nuk kan njohurit e nevojshme, ather sht e qart se sa i vshtir sht zbulimi i rasteve t kriminalitetit kompjuterik. Pr kt arsye, hetimet duhet t bhen me nj pun ekipore multidisiplinare. Konstatimi se kto vepra sht vshtir t zbulohen nuk guxon t dekurajoj, sepse kryesit e mashtrimeve kompjuterike mund t bjn gabime nprmjet t cilave mund t zbulohen. N ann tjetr, edhe teknologjia sht e ndjeshme, vese ajo duhet t njihet mir n mnyr q t metat e saj t shfrytzohen pr qllime t mira, pra pr zbulimin e mashtrimeve kompjuterike. Njohurit mbi mashtrimet kompjuterike mund t sigurohen n shum mnyra, m kryesoret prej t cilave jan: Paraqitja e puntorit; Paraqitja anonime; Mbikqyrja dhe kontrolli. Puntort lojal e t moralshm jan burimi kryesor i informacioneve mbi keqprdorimin e kompjuterit, sepse ata gjenden n vendin e ngjarjes dhe kan pasqyr

201

t qart t gjith asaj q ndodh rreth tyre. Prandaj, ata m s shpeshti bjn paraqitjen. Pr kt arsye, drejtuesit e ndrmarrjes do t duhej ti stimulonin n njfar mnyre puntort q t mos ngurrojn t paraqesin fardo kriminaliteti q vrejn n punn e tyre t prditshme. Prve ksaj, me rregullore t brendshme t puns do t duhej t prshkruhej obligimi i puntorve q t paraqesin keqprdorimet e vrejtura, prkatsisht veprimet e palejueshme. Gjithashtu, do t duhej t prshkruhej edhe prgjegjsia e tyre disiplinore pr mosrespektimin e ksaj rregulle. Si burim i informacioneve mbi keqprdorimet mund t jen edhe paraqitjet anonime, t cilat gjithnj merren me njfar rezerve, por as nuk bn t hidhen leht. M s miri sht q t verifikohet saktsia e tyre, sepse nuk dihet sakt se pr far arsyesh jan anonime. Prandaj, ndonjher ekzistojn arsye objektive, si jan: frika, shantazhi, krcnimi, etj. Procedurat e mbikqyrjes dhe kontrollit jan, gjithsesi, mnyrat m t besueshme pr zbulimin dhe parandalimin e t gjitha formave t veprimtarive ilegale. Nprmjet procedurave t kontrollit sht e mundur t arrihet t dyshimet fillestare se a ka pasur keqprdorim t kompjuterit, me qllim t prfitimit t kundrligjshme t pasuris ose ndonj prfitimi tjetr pr vete apo me qllim t dmtimit t tjetrit. Indiciet ndonjher paraqesin baz t mir pr ndrmarrjen e masave operative q ojn drejt zbulimit t veprave penale dhe drejt prpunimit kriminalistik t ktyre veprave. Shembujt e till jan t shumt, por shembujt m t thjesht jan: disa puntor punojn jasht orarit edhe pa ndonj arsye t qndrueshme, vijn t part n pun dhe shkojn t fundit. Kjo duhet t verifikohet, ndonse nuk do t thot se bhet fjal pr mashtrim kompjuterik; disa persona nuk pranojn leht, madje edhe refuzojn, kryerjen e kontrollit n fush-veprimtarin e puns s tyre; ngarkesa e kompjuterit dhe shpenzimet e mdha t materialit shpenzues; paraqitjet e shpeshta t gabimeve t kompjuterit mund t jen pasoj e zgjidhjeve t kqija t programit ose t t dhnave hyrse, por mund t jet edhe indicie q tregon tentimin e kryerjes s aktiviteteve ilegale. Kjo duhet t verifikohet. N momentin e shfaqjes s dyshimit fillestar, hetuesit do t duhej t merreshin menjher me identifikimin e problemit. N qoft se bhet fjal pr veprim ilegal, bhet analiza e mtejshme e rastit, me qllim q t vrtetohet natyra dhe pasojat e veprs penale. Pra, duhet t verifikohet se a bhet fjal pr nj vepr t veuar apo pr nje vepr n serin e veprave t tjera t ngjashme, se a bhet fjal vetm pr nj apo pr m shum kryes, far jan humbjet e shkaktuara drejtprdrejt nga vepra penale. N qoft se bhet fjal pr dmtim fizik t sistemit kompjuterik, duhet t vrtetohet se a bhet fjal pr sabotim apo pr akt terrorist.

202

5.4. HETIMI I MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE Kriminaliteti kompjuterik apo mashtrimet kompjuterike, me arsye, duhet t trajtohen si problem botror dhe duhet t theksohet nevoja e bashkpunimit t prhershm t t gjitha subjekteve t t gjitha niveleve t vendit, bashkpunimit midis shteteve t rajonit dhe t mbar bots. Kjo duhet t bhet pavarsisht prej shtrirjes gjeografike t vendeve dhe sistemit t tyre politik apo karakteristikave tjera, si sht niveli i zhvillimit ekonomik, niveli i prgatitjes teknike, etj. Shoqria duhet t siguroj ambient t till q t krijohet bindja se do mashtrim do t zbulohet hert e von dhe kryesi do t nxirret para prgjegjsis. Kt nuk mund ta bj vetm asnj vend, por vetm me nj aksion t koordinuar mir, n nivele rajonale e m gjer, sepse e gjith bota i gzon t mirat e arritjeve t sistemeve kompjuterike, pra edhe pasojat e mashtrimeve kompjuterike, N funksion t hetimeve t mashtrimeve kompjuterike dhe veprimeve kriminale n prgjithsi, n nivel shtetror duhet t prfshihen organet ose trupat q do t prcillnin gjendjen n kt fush, do t analizonin dukurit, do t ndrmerrnin iniciativa, do t bnin sugjerime e propozime. N kt mnyr do t hetoheshin shkaqet dhe metodat e kryerjes s veprave t tilla e pastaj do t nxirreshin konkluzione e do t jepeshin propozime pr ndrmarrjen e masave dhe aksioneve pr zbulimin, dshmimin dhe parandalimin e ktij lloji t veprave penale. Sot ka gjithnj e m shum arsye q t iniciohet, t nxitet dhe t mbshtetet hetimi, studimi dhe perceptimi i ktij fenomeni shume kompleks. Kjo mund t het, para s gjithash, nprmjet hulumtimeve shkencore, e pastaj nprmjet analizave dhe trajtimeve shkencore npr simpoziume e seminare shkencore dhe npr forma t ndryshme t trajnimeve. N kt kontekst duhet ti kushtohet kujdes i veant teknikave t hetimit, t cilat jan t domosdoshme pr zbulimin dhe kapjen e kriminelve kompjuterik, t cilt, s paku tash pr tash, din shum m tepr se puntort e organeve q duan ti nxjerrin para drejtsis. Kto jan vshtirsit kryesore n parandalimin dhe luftimin e kriminalitetit kompjuterik. Vshtirsit n zbulimin dhe hetimin e mashtrimeve kompjuterike burojn nga fakti se mundsit e manipulimit me t dhnat e sistemeve kompjuterike jan shum t mdha, pr shkak se t dhnat futen n form t shkruar dhe nruhen ne memorien magnetike. Dmet financiare t shkaktuara me veprime kriminale me ndihmn e e kompjuterit, sot, kapin shuma miliardshe, por parashikimet jan shum m t kqija. Nj hulumtim i br n SHBA, n vitin 1987, tregon se prej 300 korporatave dhe shrbimeve shtetrore t prfshira n hulumtim, 24% kan qen viktim e kriminalitetit kompjuterik, ndrsa nj hulumtim i kryer dy vjet m von (1989) ka treguar se numri i viktimave sht shtuar n 25%. Sipas ktij modeli, n vitin 1991, Komisioni i OKB-s

203

pr kriminalitet ka br nj hulumtim n Kanada dhe Evrop. Hulumtimi ka nxjerr n pah njohuri tmerruese. M se 72% t t anketuarve kan thn se kan qen viktim e kriminalitetit kompjuterik. Disa organizata t prfshira n hulumtim kan qen viktima m shum her. Prandaj, sot shtrohet pyetja: far do t jet e nesrmja? Problemet n hetimin e ktij lloji t kriminalitetit jan t shumta dhe shum komplekse. Kompanit, me qllim q t ruajn autoritetin dhe besimin, hezitojn t paraqesin rastet e mashtrimeve me kompjuter. Pr kt arsye, ato m me dshir i sanojn disi humbjet. Ka probleme edhe n rregullativn ligjore, pasi dispozitat ligjore lidhur me arrestimin e kryesve t ktyre veprave penale dallojn nga vendi n vend, madje edhe n flet-arrestet e Interpolit, M sipr kemi br fjal pr nevojn e formimit t ekipeve speciale pr hetimin e kriminalitetit kompjuterik. Prvojat e disa hetuesve tregojn se personeli i grupeve ose njsive t tilla nuk duhet t zgjidhet n baz t diploms, por n baz t sfers s interesimit t individve. Numri m i madh i ekspertve m t suksesshm ka arritur njohuri dhe aftsi t larta n mnyr t pavarur, duke e prdorur kompjuterin si pr kryerjen e veprave penale me ndihmn e kompjuterit ashtu edhe pr hetimin dhe zbulimin e kriminalitetit kompjuterik. T jesh i ngritur pr prdorimin e kompjuterit sht kriter themelor pr hetimin e kriminalitetit kompjuterik.. Gjithashtu, sht dshmuar se themelimi i njsis rajonale pr hetimin e ktyre veprave penale sht modeli m efikas dhe m i lir, pr shkak t zgjedhjes m t gjer dhe seleksionimit m t mir t ekspertve, me qllim t lehtsimit t bashkpunimit ndrkombtar dhe harmonizimit t kritereve. Kjo sht e domosdoshme, pr shkak se kriminaliteti kompjuterik nuk kufizohet n kufijt shtetrore, por shfaqet si zinxhir i kriminalitetit t organizuar. Pra, shtrohet pyetja se mund ta mbajn hapin me organizatat kriminale organet q merren me zbulimin e ktyre veprave. N fund, do t ishte me interes q n t ardhmen, m qllim t efikasitetit m t mir, hetuesit t pranojn disa rekomandime q i ofron prvoja e deritashme e hetuesve. Rekomandimet ose kshillat jan ekskluzivisht rezultat i hulumtimeve empirike. Me interes te veant jan sidomos kto rekomandime: duhet t bhet verifikimi i mandatit pr hetime, n t cilin jan precizuar aksionet dhe kompetencat e hetuesit; duhet t bhet incizimi i kompjuterit para se t demontohet, m mnyr q ai t mund t montohet prsri n konfiguracionin q sht marr (konfiskuar). Kshtu sigurohet mbrojtja e hetuesit nga dyshimet eventuale t pronarit pr munges t pjesve apo pajisjeve t caktuara; duhet t konfiskohen dhe t evidentohen t gjitha pjest e pajisjet rezerv; pjest rezerv nuk duhet t hidhen n bagazhin e automjetit t hetuesit, sepse bhet fjal pr memorie magnetike t cilat jan t ndjeshme n goditje, n ndryshimin e temperaturave, n afrsi t magnetit, etj.; para fillimit t hetimeve duhet t bhet skanimi i kompjuterit pr shkak t

204

viruseve eventuale; duhet t prgatitet pr gjykim pa letra, sepse dshmit skanohen n kompjuter dhe ruhen si tekste n datotek ose si grafik e komprimuar n CD. Informacionet mund t gjenden prsri dhe shpejt.

T gjitha kto jan prparsi, rezultat i t cilave sht kursimi i kohs dhe parave, sepse gjykimi me ndihmn e pajisjeve elektronike zgjat shum m pak, prandaj edhe kursehen shpenzime t teprta. N prpjekjet pr argumentimin e veprave penale t ktij lloji duhet t jen piknisje faktet e vrtetuara, prandaj fusha e kriminalitetit kompjuterik, pra edhe e mashtrimeve kompjuterike, mund t ndahet n tri segmente tipike, t cilat prcaktojn m mas t konsiderueshme funksionin operativ: 1. rrjeti global i sistemit kompjuterik, i cili mbulon hapsira t gjera gjeografike dhe lidh m shum sisteme kompjuterike, me m shum terminale, kompjuter personal dhe shfrytzues t brendshm e t jashtm; rrjeti lokal i sistemit kompjuterik, i cili mbulon nj hapsir m t ngusht gjeografike, m s shpeshti nj ose disa objekte; numri i kufizuar i kompjuterve personal dhe i shfrytzuesve t brendshm, t cilt mund t lidhen n rrjet lokal, i cili mund ti mbuloj disa hapsira spo nj kat.

2. 3.

Duke u nisur nga kjo, varsisht prej zhvillimit dhe kompleksitetit t rrjetit, prej natyrs dhe madhsis s veprs s kryer, pasojave t cilat jan evidente, etj., bhet modelimi i ekipeve hetuese. Ajo q e vshtirson hetimin dhe zbulimin e mashtrimeve kompjuterike sht prhapja e madhe e kompjuterve personal t lir, laramania e tipave t kompjuterve, modeleve komunikuese t pajisjeve, modeleve t bazs s t dhnave, shumllojshmria e gjuhve programuese, etj. Pr kto arsye, thn parimisht, zbulimi i mashtrimeve kompjuterike sht problem multi-disiplinar, prandaj duhet t punohet n mnyr ekipore. sht e dshirueshme q n ekip, prve ekspertit t kriminalistiks, t prfshihen edhe ekspertt e fushave tjera t informatiks, varsisht prej rastit konkret. Gjithashtu, duket t parashikohet edhe formimi i ekipit pr realizimin e detyrs s planifikuar. Me realizimin e suksesshm t detyrs, mbyllet qarku u aksionit hetues. N disa raste, shfrytzimi i ekspertve ose specialisteve t fushave t caktuara sht i domosdoshm. Angazhimi i specialistve sht gjithmon i mirseardhur, pavarsisht prej rasteve. Mashtrimet kompjuterike jan t vjetra sa edhe prdorimi i kompjuterve, n kuptimin pozitiv t fjals, ndrsa hetimet lidhur me prfshirjen e kompjuterit n veprimtari kriminale kan filluar von. Deprtimi i shpejt i kompjuterit npr shtpi dhe zhvillimi teknologjik kan ndikuar n transmetimin e kmbimin e shpejt t t

205

dhnave si edhe komunikimin e shum-llojshm. Kjo ka shkaktuar ekspansionin e vrtet edhe t aktiviteteve kriminale me ndihmn e kompjuterit, por i ka nxitur edhe hetimet n kt fush. do hetim, n kuptimin operativ, krkon qasje adekuate metodologjike. Nj prej qasjeve t mundshme buron nga njohurit mbi kryerjen e veprs penale dhe prfundon me ngritjen e aktakuzs, gjegjsisht me shqiptimin e dnimit nga organi gjyqsor kompetent. Aktivitetet hetuese nisin me paraqitjen e veprs nga pala e dmtuar. N rolin e t dmtuarit q mund t paraqes mashtrimin kompjuterik mund te jet personi fizik, pundhnsi, kompania e dmtuar, etj. Kallzimin penal do t duhej ta pranonte nj puntor i specializuar i operativs. Puna operative e shrbimeve t policis dhe t doganeve shpie m s shpeshti deri te njohurit pr kryerjen e veprs penale. Prve kallzimeve t zakonshme t kriminalitetit kompjuterik, ekzistojn edhe kallzime anonime, nprmjet web faqeve t organizatave q luftojn kundr kriminalitetit kompjuterik. Nj prej mnyrave t paraqitjes anonime jan edhe telefonat pa pages, t cilt njihem edhe me emrin gjuetar kriminelsh. Gjithashtu, ekzistojn edhe kallzime interne ose eksterne t kontrollit t rregullt ose t jashtzakonshm t afarizmit t kompanis. Kjo paraqet nj prej burimeve m t rndsishme t informacioneve mbi mashtrimet kompjuterike dhe parregullsit tjera n afarizmin e kompanis. 5.5. PLANIFIKIMI I VEPRIMEVE OPERATIVE-TAKTIKE PAS KRYERJES S VEPRS S KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK Sapo t njoftohet mbi ekzistimin e dyshimit t bazuar pr kryerjen e veprs penale, prokurori publik lshon mandatin pr fillimin e hetimeve, i cili prmban: t dhnat mbi kryesin e veprs penale; prshkrimin e kryesit t veprues penale; emrin ligjor t veprs s kryer; rrethanat q vrtetojn dyshimin e bazuar pr zbatimin e hetimeve dhe dshmive ekzistuese; Pas njoftimit mbi kryerjen e veprs dhe pas verifikimit t informacioneve t caktuara t kriminalistit, krijohet ekipi dhe planifikohen veprimet hetimore operativetaktike. Kto veprime jan: dalja ne vendin e ngjarjes, inspektimi n vendin e ngjarjes, identifikimi i personave t dyshuar, bastisja e personit dhe lokacionit ku pa pajisje teknike, arrestimi i personit t dyshuar,

206

njoftimi pr personat q eventualisht jan arratisur, organizimi i informatorve dhe alarmimi i rrjetit te kriminalistiks operative.

Madje edhe kur hetohet vetm nj kompjuter, ka shum pun pr nj person, prandaj hetimi i veprave t tilla penale bhet m s miri n mnyr ekipore. Asnj ekspert i ekipit hetues nuk mund t jet i aftsuar pr t njohur t gjitha formast dhe finesat e kriminalitetit kompjuterik. Sipas Kodit Penal t Bosnjs e Hercegovins, hetimet i udhheq prokurori publik. Ai organizon bashkpunimin me media, drejton hetimet, planifikon nevojat pr njerz dhe pajisjes dhe bn mbikqyrjen e rastit. Me Kodin e Procedurs Penale t Federats s Bosnjs e Hercegovins, lejohet ndihma e profesionistit, i cili, n cilsin e ekspertit dhe konsultantit, merr pjes n vlersim. Prfshirja e prvojave teknike e hetimore n kt lloj t kriminalitetit sht e domosdoshme pr hetime t suksesshme. N ekipin hetimor marrin pjes edhe personat q menjher bjn skicimin e vendit t bastisur dhe bjn shnimin e hapsirs me shenjat prkatse. Ata edhe i fotografojn t gjitha dshmit dhe gjith vendin e ngjarjes, brenda dhe jasht. Ky ekip bn sigurimin fizik t hyrjes s ndrtess, t personelit dhe t dshmive, varsisht prej nevojs. Antart e ekipin bjn edhe arrestimin dhe shoqrimin e t dyshuarve n stacionin e policis. Ata jan prgjegjs edhe pr transportin e pajisjeve teknike t konfiskuara dhe t dshmive tjera. Me t dal ne vendin e ngjarjes, m s pari sht e nevojshme t bhet sigurimi, duke pasur kujdes mbi sigurin, si t ekipit, ashtu edhe t personave tjer t pranishm. Menjher duhet t izolohen t gjith kompjutert, n mnyr t pengohet shfrytzimi i tyre nga personat e pranishm. T gjith kompjutert q kan duke punuar nuk guxojn t shkyen, derisa t verifikohet se a sht duke e prdorur dikush nga jasht apo e ka shfrytzuar. Vetm pas verifikimit bhet shkyja. N shumicn e lokacioneve ku ka kompjuter gjenden disa gjurm mbi shfrytzimin e kompjuterit: raporte t shkruara, kopje t korrespondencave ose drgesave, grafikone te printuara, etj. N tavolin, zakonisht, gjendet numr i madh i materialeve te letrs, prfshir edhe notes, raporte, porosi, fatura t telefonit dhe internetit, vrtetime t ndryshme, pjes t kompjuterit, kabllo, pjata dhe gota, transistor dhe gjra t tjera t zyrs. T gjitha kto, ndonjher, mund t shrbejn si dshmi. N monitort e kompjuterit shpesh ngjiten tiketa me shnime, adresa, numra telefonash dhe prkujtues t ndryshm t informacioneve dhe t dhnave. Edhe prmbajtja e kulets mund t jet me interes pr hetime, si jan dokumentet e identifikimit, kartat kreditore dhe kartat telefonike, shnimet, emrat e hakerve, numrat e telefonave, etj.

207

Aparatet digjitale, telefonat mobil, MP3 plejert (t cilt sot kan memorie prej 2GB, t cilt lidhen leht me kompjuter personal dhe mund t barten t dhna t ndryshme, t cilat nuk jan t parashikuara, por jan t mundura nga aspekti teknologjik. Pas prpunimit kriminalistik n vendin e ngjarjes, materiali dshmues duhet t regjistrohet n procesverbal, t shenjohet me numr dhe t nnshkruhet. Paketimi i dshmive duhet t bhet me kujdes, ndrsa gjat transportit dshmit nuk duhet tu ekspozohen valve magnetike t radioaparateve, altoparlantve dhe pajisjeve tjera. Pas prfundimit t hetimeve n t gjitha aspektet, nse ka mjaft dshmi, bhet kallzimi penal te prokurori publik, i cili vlerson se a ka elemente t mjaftueshme pr ngritjen e aktakuzs. Nse ka elemente e dshmi t mjaftueshme prokurori ia drgon aktakuzn gjykats kompetente, pr procedur t mtejshme. N Nein 277 t Kodit t Procedurs Penale t Bosnjs e Hercegovins, sht prshkuar se ka duhet t prmbaj aktakuza. Gjykata kompetente ia shqipton dnimin kryesit t veprs penale n pajtim me dispozitat ligjore.

PJESA XIV KONKURRENCA JOLOJALE

1. Masat mbrojtse Kshilli i Ministrave i BeH parashikon ndrmarrjen e masave mbrojtse pr prodhimin, kur vrtetohet se nj prodhim i till importohet n BeH n sasi t strmdha n krahasim me prodhimin vendor dhe me aso kushtesh q paraqesin rrezik pr shkelje serioze t prodhuesve vendor t prodhimeve t njjta apo t ngjashme. Propozimin e masave mbrojtse e bn Ministria e Tregtis s Jashtme t BeH, duke marr mendimin e entiteteve. Masat e tilla mbrojtse zbatohen pr prodhimet q importohen pavarsisht prej prejardhjes. Termi shkelje serioze nnkupton keqsimin e konsiderueshm t pozits s trsishme t prodhimit vendor. Termi rrezik pr shkelje serioze nnkupton shkeljet serioze q krcnojn ashiqare. Termi prodhimi vendor nnkupton prodhuesit q prodhojn prodhime t njjta ose t ngjashme brenda Bosnjs e Hercegovins, ose ata prodhuesit vllimi i prodhimit t prbashkt t t cilve paraqet pjesn m t madhe t prodhimit t t njjtave prodhime n Bosnj e Hercegovin. Hulumtimet e Ministris s Tregtis s Jashtme t BeH se a shkakton rrezik pr shkelje serioze ndaj prodhimit vendor, sipas ktij ligji, i bn n baz t t dhnave t ministrive t tregtis t entiteteve. N baz t ktyre t dhnave beht vlersimi i t gjitha

208

fakteve qensore lidhur me kuantitetin dhe kualitetin e prodhimeve t importuara, t cilat kan ndikim n situatn e prodhimit vendor. Kshilli i Ministrave i BeH mund t parashikoj zbatimin e masave mbrojtse pr nj periudh t caktuar kohore, pasi mund t jet e nevojshme t parandaloj ose t eliminoj dmin serioz, si dhe t lehtsoj prshtatjen. 2. Mbrojtja antidamping Konsiderohet se dampingu shfaqet kur nj mall importohet me mim m t ult se mimet e tregut ose t shpenzimeve t prodhimit n vendin e prejardhjes, prkatsisht n vendin e eksportit, prandaj shkakton ose krcnon ti shkaktoj dm serioz ekonomis s BeH, ose n qoft se importi i till shkakton ngadalsimin e zhvillimit t nj dege t caktuar t ekonomis s BeH. Kshilli i Ministrave i BeH prcakton kushtet dhe procedurat e hetimit antidamping, si edhe masat dhe afatet e mbrojtjes antidamping. Procedura pr vrtetimin e ekzistimit t dampingut dhe efekteve t tij iniciohet n baz t krkess me shkrim t personit juridik ose shoqatave, t cilat nuk e kan statusin e personit juridik, q veprojn n emr t ekonomis s BeH. Do t konsiderohet se krkesa sht shtruar n emr t ekonomis s BeH, n qoft s at krkes e mbshtesin prodhuesit e prodhimeve t njjta ose t ngjashme, vllimi i t cilve paraqet m shum se 50% t prodhimit t prgjithshm t prodhimit t prodhimeve t njjta apo t ngjashme n BeH. Krkesa duket t prmbaj dshmi mbi dampingun, shkeljet dhe lidhjen shkakore midis dampingut eventual t importit dhe dmit eventual t shkaktuar. Krkesa hidhet kur nuk ka t dhna t mjaftueshme mbi dampingun ose dmin, ka do t arsyetonte vazhdimin e procedurs. Kshilli i Ministrave i BeH, me propozimin e Ministris s Tregtis s Jashtme t BeH dhe me sigurimin paraprak t entiteteve, ndrmerr masa t prkohshme n rast t urgjencs ekstreme. Masat e prkohshme mund t zbatohen 6 muaj dhe mund t zgjaten edhe 3 muaj t tjer. Masat antidamping mbeten n fuqi vetm gjat periudhs s caktuar dhe deri n nivelin e nevojshm pr veprimin antidamping q ka shkaktuar dm. Masat e prkohshme dhe masat antidamping aplikohen vetm n prodhimet dhe shrbimet q hyjn n BeH pas vendimin pr importimin e tyre. 3. Kshilli pr konkurrencn n BeH N maj t vitit 2004, n BeH sht themeluar Kshilli i Konkurrencs i BeH, i cili sht arbitr n rast t monopolit , dampingut, kartelit dhe ndikimit lobistik, n

209

rrjedhat afariste dhe n caktimin e mimeve, pra edhe n mbrojtjen e ligjshmris dhe t interesit t konsumatorve. Deri m sot ky kshill ka zgjidhur dy raste, njri procedural dhe tjetri i natyrs s padis. Rasti procedural sht zgjidhur me lejimin e t ashtuquajturit koncentrim t banks kroate pr blerjen e aksioneve t banks s re t Banjalluks, ndrsa ai i padis sht zgjidhur n rastin e ndrmarrjes Centrotrans kundr mundsimit t pozits dominuese t ndrmarrjes GRAS nga ana e qeveris s kantonit t Sarajevs. Ndrkoh sht miratuar ligji i ri mbi konkurrencn, i cili ka hyr n fuqi m 27 korrik 2005, si edhe 11 akte nnligjore, t cilat mundsojn q n mnyr bazike t punohet n rastet konkrete.

210

PJESA XV MBIKQYRJA E REVEVIZIONIT INTERN-MNYRA E PRMIRSIMIT T AFARIZIMIT

1. Detyrat dhe fusha e veprimit t revizionit intern Revizioni intern sht form e mbikqyrjes s afarizmit t ndrmarrjeve,organizatave, institucioneve, etj, pra t t gjitha entiteteve q merren me veprimtari t caktuara. Veprimtaria bazohet n angazhimin, kombinimin dhe shfrytzimin e elementeve t ndryshme materiale e njerzore, t cilat quhen resurse. T gjitha elementet duhet t organizohen, t kontrollohen dhe t drejtohen sipas objektivave t definuara paraprakisht. Kontrolli sht pjes prbrse e organizimit t afarizmit, i cili mund t jet kontroll paraprak, kontroll n vijim dhe kontroll i mvonshm. Revizioni sht form e mbikqyrjes s mvonshme t veprimtarive afariste t ndrmarrjeve dhe t gjitha organizatave dhe institucioneve n t cilat afarohet, shpenzohet, fitohet ose humbet. N ekonomin e tregut ndrmarrje konsiderohet do veprimtari e pavarur q ka pr qllim prfitimin apo realizimin e profitit. N rrugn deri te prfitimi sht e nevojshme t zhvillohet afarizm i orientuar, n t cilin mbikqyrja ( kontrolli dhe revizioni) ka nj rol t pashmangshm dhe gjithnj e m t rndsishm. Ashtu si hiqen barojat e kqija nga fushat e drithit, me mbikqyrje evitohen veprime t panevojshme dhe gabimet n procesin e afarizmit, me qllim t realizimit t efekteve sa m pozitive. Afarizimi i ndrmarrjes mund t prmblidhet edhe n atributin ndrmarrsi (menaxhment), i cili n mnyr t prmbledhur shpreh aftsit e prgjithshme organizative, mbikqyrse, orientuese, udhheqse dhe drejtuese, si edhe funksionet t cilat i ka dhe i shfrytzon ndrmarrsi n veprimtarin e tij afariste. Problematika komplekse e mbikqyrjes ( revizionit) interne niset nga parimet se as organizimi m i prkryer i afarizmit me veprimtarit e zgjedhura me shkathtsi dhe me menaxhment me prvoj nuk mund t realizoj efekte optimale pa prfshirjen e mbikqyrjes, sidomos asaj preventive, e cila merret jo vetm me kontrollin, por edhe me vlersimin. Ndrmarrja e vlerson suksesin e saj afarist, sipas klientve-partnerve afarist (blersve, furnizuesve, financierve), t cilt kan ndikim kryesor n krijimin e vlerave (prfitimit). Duke u nisur nga fakti se n ekonomin menaxheriale udhheqjen e punve e mban n duar e tij mekanizmi drejtues, sht e domosdoshme q vendimet afariste dhe drejtuese t bazohen n besim dhe n argumente t dokumentuara. Verifikimi i dokumentacionit sht detyra kryesore e organeve mbikqyrse (kontrollit intern dhe revizionit intern), t cilat jan t aftsuara profesionalisht pr kryerjen e mbikqyrjes duke zbatuar parimet, metodat dhe kriteret e standardizuara. Mbikqyrja sht dor e zgjatur e menaxhmentit. Me ndihmn e mbikqyrjes profesionale menaxhmenti bhet m i prgatitur pr realizimin e objektivave t caktuara. Qllim dhe destinim i ktij punimi sht q t prezantoj konceptin instruktiv dhe interesant t mbikqyrjes s gjithanshme ekonomike, kontabiliste dhe normative, duke vn theksin n mbikqyrjen interne si pjes prbrse e skems s organizimit modern t ndrmarrjes tregtare. Karakteristik e konceptit profesional t mbikqyrjes s pavarur se

211

ky veprim kryhet n mnyr vullnetare, pa represion, me nj synim t vetm q t zgjedh rrugn m t shkurtr dhe m racionale deri te fitimi m i madh, me sa m pak energji t shpenzuar (inpute). Pr realizimin e profitit racional, vendimmarrja strategjike e menaxhmentit prfshin funksionet e planifikimit, analizimit, organizimit, zbatimit dhe mbikqyrjes. Me q afarizmi sht veprimtari me plot kundrshti interesash, paqartsi, befasi dhe gabime t ndryshme, pasojat negative zbuten me futjen e mbikqyrjes s pavarur profesionale, veprimi i s cils sht i rregulluar me parimet etike dhe me standarde profesionale. Shkathtsit mbikqyrse standarde nuk orientohen drejt represionit. Ato jan t konceptuara si bona fide, pr t ndihmuar menaxhmentin q t kuptoj n thellsi procesin afarist dhe administrimin efikas t ndrmarrjes, sipas objektivave t caktuara. 2. Mnyra e prmirsimit t afarizmit Ndrmarrja themelohet se paku pr dy motive t fuqishme: (1) q t prfitoj dhe (2) q t zhvillohet.. Rruga drejt profitit dhe zhvillimit trasohet nprmjet (1) Planit afarist dhe (2) Politiks zhvillimore t ndrmarrjes. Kto dy dokumente dshmojn fuqin afariste t ndrmarrjes dhe t vizionit e aftsis s organit drejtues t saj. Njkohsisht, kto dy dokumente jan edhe tregues i ecuris s afarizmit t ndrmarrjes drejt realizimit t objektivave t caktuara, pr implementimin e t cilave jan prgjegjs: (menaxhmenti dhe (2) organet drejtuese. N t njjtn koh, kto dokumente shrbejn si instrument i kontrollit. Kto jan si pajisje orientimi, t cilat tregojn se a po lviz ndrmarrja sipas objektivave t caktuara. Pr t kryer me prgjegjsi obligimet e tyre profesionale dhe afariste, menaxheri dhe organi drejtues duhet t jen t informuar n do moment ose me koh se (1) si po zhvillohet ndrmarrja dhe (2) sa pr realizohen objektivat e profitit t prcaktuara me projektet afariste. Informatat e tilla mund ti siguroj revizioni intern, i cili sht ekip i organizuar mir dhe profesional q themelohet n ndrmarrje me qllim q t hetoj dhe vlersoj qndrueshmrin dhe efikasitetin e sistemit t kontrollit t realizimit t objektivave t caktuara me politikn afariste dhe me planet e puns. Revizioni intern sht mjet i menaxhmentit pr kontrollimin dhe analizimin e funksioneve qensore afariste dhe funksioneve tjera t ndrmarrjes kontrollojn se a i kryejn njsit e ndrmarrjes aktivitetet e tyre (prodhuese, qarkulluese, kontabiliste, kontrolluese, etj) n pajtim m politikn afariste t ndrmarrjes dhe sipas standardeve t larta t administrimit. N an tjetr, menxhmaneti dhe organet drejtuese jan t obliguara t krijojn kushte pr pun t suksesshme t revizionit intern, dhe, para s gjithash, ti mundsojn qasje t lir e t pakufizuar n: (1) dokumentacionin, (2) personelin, (3) funksionin dhe (4) pasurin e ndrmarrjes. Kto jan kushtet primare q duhet t krijohen pr revizionin intern, n mnyr q ai t hartoj raporte me interes dhe t paraqes rekomandime pr prmirsimin e afarizmit. Rezultatet e veprimtaris analitike, hulumtuese e mbikqyrse, revizioni intern i prmbledh dhe i prezanton n form t raportit, duke prfshir edhe kshilla dhe rekomandime pr (1) korrigjimin e kushteve t puns, (2) prmirsimin e veprimit dhe (3) paraqet propozime pr uljen s shpenzimeve. N praktikn ton t deritashme, koncepti i revizionit sht vshtruar si proces i verifikimit t rregullsis dhe saktsis s llogarive financiare dhe i krkimit t gabimeve.

212

Ky revizion ka ngjasuar me inspeksionin, hyrja e t cilit n ndrmarrje ka shkaktuar frik te personat prgjegjs. Revizioni modern nuk sht inkuizicion, por veprimtari e bazuar n standardet dhe parimet e etiks profesionale. Sot, revizioni ka karakter analitik e kshilldhns, kurse raportet e tij kan karakteristika t studimit t shpenzimeve. Nprmjet analizave dhe diagnozave, revizionin bn: (1) vlersimin e besueshmris s kontabilitetit, (2) analizn e shkalls s mbrojtjes s pasuris nga shpenzimet e panevojshme dhe joefikase, duke prfunduar me hulumtime analitike, (3) matjen e shkalls s harmonizimit t afarizmit rrjedhs me politikn afariste t ndrmarrjes. I perceptuar dhe i zbatuar si i till, revizioni, n fakt, sht kontroll i thelluar, rezultatet e t cilit paraqesin mjetet e mbikqyrjes s afarizmit t ndrmarrjes dhe pjesve (njsive) t saj. Qllimi i mbikqyrjes s revizionit sht kshillimi i menaxhmentit pr zgjidhjen operacionale t problemeve t veprimtaris afariste n mnyr racionale, ashtu q dobit t jen m t mdha se sakrificat. N kt kontekst, n procesin e revizionit prfshihen shum funksione, filluar nga kontabiliteti dhe financat e deri te prpunimi i t dhnave dhe inxhinieringut, duke ofruar vlersime t plota e ta pavarura pr menaxhmentin, aksionart dhe drejtuesit. Pr kryerjen me sukses t ktyre detyrave t revizionit interno sht shum i rndsishm faktori profesional. Kjo do t thot se sektori i mbikqyrjes duhet t ket personel t prgatitur profesional, sidomos pr mbikqyrjen financiare dhe operative. N disa raste duhet t angazhohen edhe specialist pr kontrollin e zbatimit t projekteve t ndryshme specifike. Revizioni hulumton mnyrat pr prmirsimin e afarizmit dhe pr rritjen e fitimit. Dobit e revizionit kan lidhje t drejtprdrejt me prgatitjen profesionale t personelit q e bn mbikqyrjen. Kta ekspert nuk mund t dalin nga arsimi i rregullt, por krijohen gjat puns praktike dhe arsimit plotsues dhe specializimeve. Personeli i revizionit duhet t ket njohuri nga fusha e kontabilitetit, prvoj dhe aftsi komunikimi me dokumente dhe me njerz, si edhe njohuri t standardeve t pranuara t kontabilitetit dhe revizionit. Mund t konstatohet se mbikqyrja interne sht instrumenti m i rndsishm pr sigurimin e funksionimin efikas afarist t ndrmarrjes. 3. Prcaktimi ligjor dhe afarist i revizionit intern Riorientimi i sistemit ekonomik n afarizmin e tregut ka kushtzuar risi dhe ndryshime t shumta t ndrmarrjes moderne, n aspektin e madhsis, kompleksitetit, strukturs pronsore dhe mnyrs s organizimit. Menaxhmenti e hetuar nevojn e forcimit t kontrollit dhe t analizs s funksioneve qensore n ndrmarrje. Pr kt arsye n ndrmarrje themelohet sektori i veant i revizionit intern. Dikur, drejtort e shfrytzonin revizionin intern si mbshtetje t kontrollit t jashtm financiar, t themeluar me ligj. Me dispozitat ligjore, revizioni definohet si shrbim i pavarur, i cili hulumton dhe vlerson afarizmin e trsishm t ndrmarrjes, organizimin e funksioneve afariste, mnyrn e marrjes s vendimeve afariste, etj., n mnyr q t jap vlersime (rekomandime) profesionale mbi realitetin dhe objektivitetin e gjendjes s prons, kapitalit, obligimeve dhe rezultateve t afarizmit t ndrmarrjes. Definicioni ka t bj me revizionin e jashtm, por prmbajtja e tij ka t bj edhe me revizionin intern, si kontroll i thelluar i afarizmit t ndrmarrjes.

213

Revizioni intern paraqet shrbimin e vlersimit t krijuar brenda personit juridik dhe i shrben personit juridik. Kshtu thuhet n pikn 3 t Standardit t Revizionit n Federats s Bosnjs e Hercegovins, me titull Shqyrtimi i puns s revizionit intern. Revizioni intern, ndr t tjera, prfshin verifikimin, vlersimin dhe monitorimin e aktiviteteve dhe efikasitetin e sistemit t kontabilitetit dhe sistemit t kontrollit intern. N pikn 4 t Standardit t Revizionit t BeH thuhet: Derisa revizori ekstern (i jashtm) ka prgjegjsi individuale pr pikpamjet e revizionit lidhur me prcaktimin e natyrs, kohs dhe shkalls s revizionit ekstern (t jashtm), pjes t caktuara t revizionit interno mund t jen me interes pr revizionin ekstern. Sipas praktiks n botn e jashtme, revizioni interno definohet si shrbim i ndrmarrjes q bn hulumtimin dhe vlersimin e aktiviteteve afariste t ndrmarrjes. Qllim i revizionit intern sht ofrimi i prkrahjes pr udhheqjen e ndrmarrjes pr kryerjen e aktiviteteve afariste dhe pr prcaktimin e prgjegjsis pr shpenzime t panevojshme dhe pr lshime e dobsi t tjera. Pr kt qllim, revizioni intern paraqet rezultatet e analizave, vlersimeve, rekomandimeve dhe kshillave e informacioneve n lidhje me afarizmin e ndrmarrjes. Revizioni intern ka rol t pazvendsueshm n vlersimin e efikasitetit t sistemit t kontrollit dhe n ngritjen e shkalls s rentabilitetit n afarizmin e ndrmarrjes. Fal profesionalizmit dhe pozits s pavarur n ndrmarrje, revizioni interno ka rol t rndsishm n mbikqyrjen e gjith afarizmit t ndrmarrjes. Varsisht prej veprimtaris, madhsis, organizimit dhe krkesave t menaxhmentit, n ndrmarrje themelohet sektori i revizionit pr veprim t brendshm, me fushn e veprimtaris prkatse dhe me objektivat q duhet ti arrij n fusha t caktuara. Si rregull, revizioni intern e kryen funksionin e tij n shum segmente, e sidomos: bn mbikqyrjen e sistemit t kontabilitetit dhe sistemit t kontrollit interno; verifikon informacionet financiare e afariste q prgatiten pr nevoja t menaxhmentit; hulumton profitabilitetin dhe suksesin e prgjithshm t afarizmit, n baz t standardeve t revizionit. Pr kryerjen e revizionit financiar t raportit, hulumtuesi duhet t ket njohuri t mjaftueshme mbi afarizmin, n mnyr q t mund t identifikoj dhe t kuptoj ngjarjet, transaksionet dhe ndryshimet q mund t ken ndikim t rndsishm n raportet financiare si edhe n vet verifikimin e cilsis s raportit t revizionit. Pr t br efektive njohurit e tij mbi afarizmin, revizori duhet t shqyrtoj se si ndikon kjo n raportet financiare t marra n trsi dhe se a jan pohimet n raportet financiare t njjta me prshtypjen e fituar gjat shikimit t afarizmit. Afarizmi i suksesshm prfshin edhe nj sr kontrollesh interne, sepse gjithka q punohet duhet t kontrollohet. Prandaj, revizioni intern duhet t shqyrtoj dhe t vlersoj efikasitetin e sistemit t kontrollit intern dhe cilsin e prmbushjes s obligimeve t marra, sidomos n lidhje me shpenzimet. Si i till, revizioni intern sht servis i pundhnsve dhe manifestohet si dor e zgjatur e menaxhmentit n sfern e mbikqyrjes ndaj t dy sistemeve (sistemit t kontabilitetit dhe sistemit t kontrollit intern). Qllim i ksaj mbikqyrjeje t dyfisht manifestohet n grumbullimin e informacioneve q do t ndihmojn realizimin efikas t objektivave t caktuara.

214

4. Standardizimi i kontrollit intern Fush-veprimtaria dhe objektivat e revezionit intern jan prcaktuar me standardin (SR 610). Ato jan mjaft t gjera dhe varen nga madhsia e struktura e personit juridik dhe nga krkesat e menaxhmentit t tij. Zakonisht, aktiviteti i revizionit intern prfshin nj ose m shum aktivitete, si jan: Kontrolli i sistemit t kontabilitetit dhe sistemit t kontrollit intern. Krijimi i sistemit adekuat t kontabilitetit dhe sistemit t kontrollit intern sht prgjegjsi e menaxhmentit, i cili krkon kujdesin dhe shqetsimin e vazhdueshm prkats. Revizioni intern sht prgjegjsi specifike e menaxhmentit q ka t bj me kontrollin e sistemit, monitorimin e aktiviteteve dhe dhnien e rekomandimeve pr prmirsimin dhe avacimin e puns. Verifikimi i informacioneve financiare dhe afariste. Ktu mund t prfshihen kontrolli i metodave q jan prdorur pr identifikim, vlersim, klasifikim dhe raportim t informacioneve t tilla dhe t hulumtimeve specifike t pozicioneve t caktuara, duke prfshir edhe verifikimin e detajuar t transaksioneve, saldos dhe procedurs. Kontrollimi i ekonomizimit, efikasitetit dhe efektivitetit, prfshir edhe kontrollin jo-financiar t personit juridik. Kontrolli i harmonizimit t aktiviteteve me dispozitat ligjore, me rregullativn dhe krkesat tjera eksterne si edhe me politikn dhe direktivat e menaxhmentit e t krkesave tjera interne. Me t njjtin standard (SR 610) rregullohen edhe marrdhniet midis mbikqyrjes s revizionit intern dhe ekstern. Rolin e revizionit interno e prcakton menaxhmenti, ndrsa qllimet e tij jan t ndryshme nga qllimet q synon ti arrij revizioni ekstern, i cili sht i ngarkuar me hartimin e raporteve t pavarura dhe raporteve financiare. Objektivat funksionale t revizionit interno jan n pajtim me krkesat e menaxhmentit. Revizioni ekstern, n esenc, bhet me qllim q t konstatohet se a jan korrekte raportet financiare. Pavarsisht prej dallimeve themelore, disa metoda t revizionit interno dhe revizionit ekstern, shpesh, jan t ngjashme. N aspekte t caktuara, ato mund t jen t domosdoshme me rastin e prcaktimit t natyrs, kohs dhe nivelit t procesurs s revizionit ekstern. Revizioni interno sht pjes e personit juridik. Pavarsisht prej shkalls s pavarsis dhe objektivitetit, revizioni interno megjithat nuk mund t arrij at shkall t pavarsis q krkohet nga revizioni ekstern, kur bhet fjal pr raporte financiare dhe pr rekomandime. Revizori ekstern ka prgjegjsi individuale pr shprehjen e mendimeve dhe prgjegjsia e tij nuk varet nga rezultatet e revizorit intern. Konstatime reale lidhur me revizionin e raporteve financiare konsiderohen ato t revizionit ekstern. 5. Mirkuptimi dhe vlersimet paraprake t revizionit intern Revizori ekstern duhet t ket mirkuptim lidhur me aktivitetet e revizorit interno, t cilat i ndihmojn gjat planifikimit t revizionit dhe puns efektive gjat revizionit. Revizioni intern efektiv shpesh lejon modifikime t natyrs, kohs dhe thjeshtimit

215

t procedurs s zbatuar nga revizori ekstern, por nuk mund ti eliminoj n trsi. Mirpo, n disa raste, duke shqyrtuar aktivitetet e revizorit intern, revizori ekstern mund t vendos q t mos e pranoj ndikimin e revizorit intern lidhur me procedurn e kontrollit. Gjat kohs s planifikimit t revizionit, revizori ekstern duhet t bj vlersimin paraprak t funksionit t revizionit intern, kur konsideron se revizioni intern sht relevant pr revizionin ekstern t raporteve financiare n fusha specifike. Vlersimi paraprak i revizorit ekstern mbi funksionin e revizionit intern do t ndikoj n gjykimin e revizorit ekstern mbi modifikimet eventuale t natyrs, kohs dhe nivelit t procedurave t revizionit interno. Kriteret e rndsishme, t cilat shfrytzohen me rastin e mirkuptimit t vlersimit paraprak t funksionit t revizionit intern, jan: Statusi organizativ: statusi specifik i revizionit intern dhe mundsit q revizioni intern t jet objektiv. N situat ideale, revizioni intern i raporton vetm nivelit m t lart t menaxhmentit dhe sht i liruar prej t gjitha prgjegjsive tjera afariste. T gjitha kufizimet dhe restrikcionet e imponuara nga menaxhmenti pr revizionin intern duhet t shqyrtohen me kujdes. Revizori intern duhet t ket liri t plot komunikimi me revizionin ekstern. Fushveprimi dhe funksioni: natyra dhe niveli i kryerjes s detyrave t revizionit interno. Revizori ekstern duhet t shqyrtoj gjithashtu se a vepron menaxhmenti sipas rekomandimeve t revizionit interno dhe si sht evidentuar kjo. Pajisjet teknike: duhet t shqyrtohet se e kan revizort intern njohuri t mjaftueshme pr kryerjen e revizionit. Revizori ekstern mund t shikoj, p.sh. politikn e punsimit dhe aftsimin profesional t personelit q bn revizionin intern, si edhe kualifikimin profesional dhe prvojn e tyre. Kujdesi profesional: revizori ekstern duhet t shqyrtoj se e planifikohet, mbikqyret dhe dokumentohet n mnyr adekuate revizioni interno. Duhet t shqyrtoj edhe ekzistimin e doracakve adekuat pr revizionin e programit t puns dhe dokumenteve t puns. 6. Koha e nevojshme pr lidhje dhe koordinim Kur planifikohet t shfrytzohet puna e revizionit intern, revizori ekstern shqyrton planin orientues t revizionit intern mbi periudhn dhe t diskutoj mbi t sa m par q sht e mundur. Aty ku puna e revizionit intern mund t jet faktor pr prcaktimin e natyrs, kohs dhe nivelit t procedurs s revizionit ekstern, sht e dshirueshme q paraprakisht t merren vesh pr kohzgjatjen e puns, nivelit q duhet t mbuloj revizioni, nivelit t testimit dhe metods s przgjedhjes s mostrave, dokumentacionit mbi punn e kryer dhe kontrollit t procedurave t raportimit. Lidhja me revizionin intern sht efektive nse mbledhjet mbahen n intervale t caktuara kohore. Mbikqyrja eksterne duhet t ket karakter kshilldhns dhe t ket qasje n raportet relevante t revizionit intern, si dhe t jet e informuar pr t gjitha faktet e rndsishme q i di revizioni interno, t cilat mund t ken ndikim n punn e revizorit ekstern. Njkohsisht, revizori ekstern duhet ta informoj revizorin intern pr secilin fakt t rndsishm, i cili mund t ndikoj n punn e revizionit intern.

216

7. Vlersimi dhe testimi i puns s revizionit intern Kur revizori ekstern vendos t shfrytzoj punn specifike t revizionit intern, ai duhet ta vlersoj dhe ta testoj at pun, n mnyr q t vertetoj se a sht ajo adekuate pr qllime t revizionit ekstern. Vlersimi i puns specifike t revizionit intern prfshin shqyrtimin e prshtatshmris s fushs prkatse t veprimit dhe programeve prkatse t konstatoj se a sht br n mnyr adekuate vlersimi preliminar. Ky vlersim mund t prfshij kto konstatime: si e ka kryer punn personi q ka prgatitjen dhe njohurit adekuate pr revizion intern, a e ka mbikqyrur punn e ndihmsit, a sht kontrolluar dhe dokumentuar m mnyrn prkatse; a ka dshmi t mjaftueshme revizore t cilat jan baz pr nxjerrjen e rekomandimeve; a sht nxjerr raporti prkats n rrethanat e caktuara dhe a sht raporti i prgatitur n pajtim me rezultatet e puns s br; a sht zgjidhur n mnyrn prkatse do prjashtim ose fakt i pazakonshm gjat kryerjes s revizionit. Natyra, koha dhe niveli i testimit t puns specifike t revizionit intern varet nga vlersimi i revizorit ekstern, si sht rreziku dhe rndsia e fushs s shqyrtuar, vlersimi preliminar i revizionit dhe vlersimi i puns specifike t revizionit intern. Kto testime mund t prfshijn vlersimet e pozicioneve t verifikuara nga kontrolli intern dhe vlersimet e pozicioneve t ngjashme dhe procedurave t kontrollit interno. Revizori ekstern do t nxjerr konkluzionet lidhur me punn specifike t revizionit intern, e cila sht testuar dhe verifikuar. Parimet themelore SR 610 zbatohen edhe te revizioni i raporteve financuare n sektorin publik. 8. Llojet e mbikqyrjes revizore Mbikqyrja e revizionit profesional ndahet n disa lloje, t cilat mund t zbatohen edhe me revizionin intern edhe me revizionin ekstern. Ato jan t ndara me nj vij t holl, prandaj mund t thuhet se ato jan komplementare me njra-tjetrn, por kan emra t veant: revizioni i raportit financiar; revizioni i ngjashmrive; revizioni i afarizmit; revizioni intern; revizioni shtetror. Secili prej ktyre revizioneve shrben pr nj qllim konkret dhe zbatohet me aplikimin e procedurave standarde profesionale e t pavarura, n kuptimin e dhnies s mendimit. Revizioni i raportit financiar ka pr qllim t vrtetoj se a jan reviduar

217

raportet e dorzuara n pajtim m kriteret e caktuara. Si kritere merren parimet e pranuara t kontabilitetit. Ky lloj i revizionit zakonisht zbatohet n baz t raporteve financiare, t cilat shpesh cilsohen si raporte t kontabilitetit. Raportet themelore financiare jan: bilanci i gjendjes, bilanci i suksesit, raporti mvi kapitalin vetjak, raporti mbi gjendjen financiare. Te revizioni i disa raporteve financiare kriter vlersimi jan dispozitat tatimore ose baza tatimore. Revizioni i ngjashmrive verifikon nivelin e harmonizimit t raporteve financiare me normat, rregullat, politikat, ligjet, kontratat dhe rregullave t organeve shtetrore. Udhheqja e ndrmarrjes (menaxhmenti) mund t punsoj revizort e vet interno ose mund t angazhoj revizor t pavarur pr t verifikuar dhe pr t raportuar se a i respektojn normat internet sjelljes dhe politikn e menaxhmentit pjes organizative t ndrmarrjes (repartet, njsit, filialet dhe individt). N kt rast aktet interne shrbejn si kritere pr vlersimin e shkalls s ngjashmrive. N qoft se autoritetet tatimore kontrollojn objektivitetin e paraqitjes s tatimeve t ndonj obliguesi, ather revizort konstatojn ngjashmrit e t hyrave t paraqitura me ligjet tatimore. Organizatat dhe institucionet shtetrore, t cilat kan pranuar donacione nga buxheti i shtetit, ato i nnshtrohen kontrollit t revizionit. Qllim i ktij revizioni sht q t konstatoj se a i sht prmbajtur shfrytzuesi i donacionit (ndihms, regresit, subvencionit, bursave, etj.) kritereve n baz t t cilave sht miratuar donacioni. Revizioni i afarizmit bn revizionin e ndonj transaksioni t caktuar dhe afarizmin e trsishm t ndrmarrjes dhe pjesve t saj, nga aspekti i shfrytzimit racional t resurseve n procesin e krijimit t profitit. Ky revizion ka qllim t shumfisht: (1) t vlersoj afarizmin n raport me rezultatet e planifikuara, (2) t prcaktoj fushat e afarizmit q duhet t riorganizohen dhe (3) t jap rekomandime pr prmirsimin e afarizmit. N praktik, revizioni i afarizmit cilsohet edhe si revizion i zbatimit ose revizion i menaxhmentit. Menaxhmenti i shfrytzon shrbimet e revizionit pr vlersimin e efektshmris s nxjerrjes s prodhimeve t reja n treg. Revizoni i afarizmit sht m kompleks dhe m i shtrenjt se sa revizioni i raporteve financiare dhe revizioni i ngjashmrive. Megjithkt autoriteti i ktij revizioni po rritet dhe po merr gjithnj e m shum rndsi n botn e biznesit. Revizioni intern, si rregull, vepron n ndrmarrje t mdha komplekse, n banka dhe n institucione. Revizort intern t certifikuar jan t obliguar tu prmbahen standardeve profesionale dhe parimit t objektivitetit dhe pavarsis gjat kryerjes s revizionit. Ata kan qasje t lir n menaxhment dhe dokumentacion. Parimisht, revizioni intern nuk ka kurrfar pengesash pr veprim. Ai mund t bj t gjitha llojet e revizionit, por preokupim kryesor i tij sht (1) revizioni i ngjashmrive dhe (2) revizioni i afarizmit.

218

Raportet e revizionit intern i dedikohen menaxhmentit, por jan shum me interes edhe pr revizionin ekstern, me rastin e revidimit t raporteve financiare. Revizioni shtetror bn mbikqyrjen e shfrytzuesve buxhetor. Organet e tij mbikqyrse zbatojn (1) revizionin e ngjashmrive dhe (2) revizionin e afarizmit t institucioneve dhe organizata q financohen nga mjetet publike. Revizioni shtetror sht i pavarur dhe objektiv gjat mbikqyrjes s shpenzimit t t hyrave publike t organeve shtetrore. Revizioni i administrats tatimore verifikon librat e afarizmit t obliguesve tatimor, me qllim q t vrtetoj rregullsin n paraqitjen dhe pagesn e obligimeve tatimore. Ky sht revizion tipik i ngjashmrive. Ky lloj i revizionit sht i specializuar pr zbulimin e palve t lidhura dhe mashtrimeve n organizatat dhe agjencit buxhetore. Revizort e pavarur t autorizuar jan t prgatitur pr kryerjen e t gjitha llojeve t revizionit. N punn e tyre, ata jan t obliguar ti prmbahen kodit etnik e profesional. 9. Tiparet afariste te mbikqyrjes s revizionit Raportet financiare prfshijn raportet e menaxhmentit mbi gjendjen pasurore t ndrmarrjes dhe rezultatet afariste. Mikqyrja e revizionit hulumton vrtetsin dhe objektivitetin e raporteve t menaxhmentit. Revizori dyshon n saktsin e raportit t menaxhmentit, t evidentuar n librat afariste, pr shkak t konfliktit t interesave t aksionarve, pronarve dhe menaxherve. Aty ku bien n konflikt interesa t ndryshme, shpesh e vrteta bie viktim e konflikteve. Shembulli m ilustrues jan konfliktet e armatosura. Pas shpalljes s lufts, viktim e par sht e vrteta, ka deklaruar politikani anglez Arthur Ponson. Pr kt arsye, sht e domosdoshme q me nj mas t arsyeshme t kujdesit t hulumtohet vrtetsia e raporteve financiare. sht e njohur prgjithsisht se me informacionet e kontabilitetit ndonjher manipulohet me shkathtsi. Kjo ndodh pr shkak t gabimeve (t qllimshme dhe t paqllimshme), prej nga burojn informacione t shtrembruara n baz t t cilave pason vendimi i gabuar me pasoja t paparashikueshme. Organi mbikqyrs duhet t hulumtoj me kmbngulje se a jan informacionet t sakta. Pra, revizori verifikon se e jan prfshir n raportin e menaxhmentit faktet q mund t identifikohen pa vshtirsi. N kt situat, sht me interes t shtrohet pyetja se kujt do ti shkonin prshtati informacionet e shtrembruara. Problemi i vrtetsis shumfishohet duke pasur parasysh faktin se t dhnat e kontabilitetit paraqesin fotografin e s kaluars, e cila mund t zbehet me kalimin e kohs. Pr kt arsye, t dhnat duhet t freskohen me dshmi, n mnyr q t zbuten ndikimet shkatrruese t kohs dhe t forcohet vlera e informacioneve t paraqitura. T dhnat afariste, ashtu sikurse perimet, nuk jan pasdite t freskta si n mngjes, pra as vlerat e informacioneve. M e dobishmja sht informata me koh dhe e sakt. E vrteta sht fakt q mund t prcaktohet si standard i vlers. N krkim t s vrtets, revizioni u prmbahet parimeve t veta etike. N kt kontekst, revizori i pavarur sht parimor, q do t thot se ka qndrim t pandryshueshm, koherent dhe parimor n objektivizmin e informacioneve t kontabilitetit dhe financave. N krahasim me rrethinn, revizort jan etiketuar profesionalisht. Ata nuk dallohen nga veshja as nga pamja e jashtme, sepse jan t uniformuar po sikur polict, doganiert dhe inspektort

219

financiar. Revizort njihen pr sjellje profesionale, afariste, parimore dhe kolegjiale n shrbim t s vrtets. 10. Planifikimi i revizionit intern 10.1. Standardizimi i revizionit intern Me qllim t hulumtimit real dhe vlersimit objektiv, revizioni interno shfrytzon kriteret dhe veprimet e standardizuara, t cilat definohen me politikat e ndrmarrjes. N njfar kuptimi, standardet jan mjet pr realizimin e qllimeve. Pr dallim nga revizioni ekstern, ku dominojn (1) standardet e revizionit dhe (2) standardet e kontabilitetit, te revizioni intern, prve standardeve t prmendura, shfrytzohen edhe standarde t veanta, t ngjyrosura me politikn afariste sterne: standardet e shpenzimeve, standardet e puns, standardet e kualitetit dhe, sidomos, standardet e afarizmit. Instituti i revizorit n revizionit intern n Florida ka publikuar standardet pr revizort interno n t gjitha veprimtarit, n mnyr q ti orientoj dhe tua mundsoj matjen e efektivitetit t tyre. Megjithat, m shum jan t njohura standardet e revizionit intern, t cilat i ka miratuar instituti amerikan i revizionit interno, ku prfshihen krkesat, veprimet dhe procedurat q duhet t ndiqen nga revizort interno, gjat mbikqyrjes s afarizmit t ndrmarrjes: SR 100 Pastrtia, SR 200 Profesionalizmi, SR 300 Sfera e puns SR 400 Kryerja e revizionit SR 500 Drejtimi i revizionit intern Organizimi dhe veprimi i revizionit interno jan rregulluar me standardet e revizionit SR 300, SR 400, dhe SR 500, pozita e personelit t angazhuar n kryerjen e revizionit sht e rregulluar me standardet SR 100 dhe SR 200. Standardet ndihmojn n punn e revizorve intern, raportet e t cilve u shrbejn menaxhmenteve pr prcjelljen e afarizmit t ndrmarrjes dhe pr zbatimin e politiks afariste interne. Pr operacionalizimin e politiks s ndrmarrjes, prve standardit t revizionit, prdoren shpesh edhe aktet normative, t nxjerra nga organet e brendshme, si jan: rregulloret, udhzimet, konkluzionet, urdhresat, qndrimet, etj. Aktet e prmendura shfrytzohen gjithashtu si kritere mbikqyrse pr hulumtimin dhe vlersimin e revizionit intern, paralelisht me rregullat, standardet dhe kodet e etiks profesionale.

220

11. Parimet etike t revizionit intern Dobia e revizionit intern sht e barabart me cilsin e personelit q kryen revizionin. Cilsia nnkupton prgatitjen profesionale dhe aftsimin e prdorimit t tekniks s personelit dhe karakteristikat etike t revizorve. Njkohsisht, revizort duhet t jen t prgatitur pr komunikim me dokumentacionin dhe me nivele t ndryshme t menaxhmentit t ndrmarrjes. Personeli i revizionit intern duhet t ket njohuri nga kontabiliteti, si edhe njohuri t gjera dhe prvoj n mbikqyrje. Titulli i revizorit sht i standardizuar, gj q e obligon kt profesion q gjat puns profesionale ti prmbahet Kodit t etiks profesionale t revizorit intern. Parimet etiket i ka miratuar Instituti i Revizorit Intern n Nju Orleans, para katr dekadash (1968), t cilat jan plotsuar n vitin 1988. Revizort profesionist duhet t jen: t ndershm, objektiv, t zellshm e pedant n kryerjen e obligimeve t tyre me nivel t lart t prgjegjsis. besnik ndaj ndrmarrjes (pundhnsit) dhe t gzojn besim t plot, duke prjashtuar fardo veprimi t pahijshm ose ilegal, t prmbajtur nga marrja e dhuratave dhe punve q kan lidhje me pundhnsin, pa dijen dhe plqimin e menaxhmentit t lart, nuk guxojn t ngurrojn t hyjn n aktivitete q jan n konflikt me interesat e pundhnsit ose n aktivitetet q mund t pengojn kryerjen e detyrs me objektivitet, duhet t jen kmbnguls n shfrytzimin e informacioneve t siguruara gjat kryerjes s revizionit. Nuk guxojn ti shfrytzojn informacionet sekrete pr nevoja personale as n ndonj mnyr q do t dmtonte pundhnsin, duhet t grumbullojn t dhna mjaftueshme t cilat forcojn mendimin e tyre gjat shprehjes s vlersimit. Me rastin e hartimit t raportit jan t obliguar t nxjerrin n pah t gjitha faktet, t njohura vetm pr ta por t paparaqitura, q cilat mund t shtrembrojn raportin e reviduar ose t maskojn veprimet e paligjshme, duhet t zgjerojn dhe thellojn vazhdimisht njohurit dhe t prmirsojn kualitetin e shrbimeve revizore, duhet t mbshtesin objektivat e Institutit t Revizorit Intern. Gjat kryerjes s puns s tyre duhet tu prmbahen standardeve t larta profesionale e morale, t cilat jan prcaktuar nga Instituti i Revizorit Intern dhe antart e tij. Revizort nuk i cenojn parimet etike n qoft se i zbatojn me prpikri standardet e kontabilitetit dhe standardet e revizionit. Pr kt arsye, revizort duhet t prsosin n vazhdimsi aftsit e tyre profesionale nga fusha e ekonomis, kontabilitetit dhe parimeve etike t pranuara t revizorit.

221