Sancti Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia 2

u9 T*/
Digitized by the Internet Archive

in
2012 with funding from
Boston Library Consortium Member Libraries
http://www.archive.org/details/sanselmicantuari02anse
S.
ANSELMI
OPERAOMNIA
VOLUMEN SECUNDUM
CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI
S.
ANSELMI
OPERA OMNIA
VOLUMEN SECUNDUM
CONTINENS OPERA QUAE ARCHIEPISCOPUS COMPOSUIT
ADIECTIS TRIBUS TABULIS PHOTOTYPICIS
CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI
AD FIDEM CODICUM RECENSUIT
FRANCISCUS SALESIUS SCHMITT

MONACHUS
O.
GRISSOVIENSIS
S.
B.
ROMAE
MDCCCCXL
Index operum
quae hoc volumine continentur.

pag.
/.
Epistola de incarnatione verbi
//.
Cur deus homo
31
et
III.
De De
conceptu virginali
de originali peccato
135 175
IV.
processione spiritus sancti

sacrificio
V. Epistolae de
1
azimi
et
fermentati
et
etc.
221
Epistola de sacrificio azimi Epistola
fermentati
223 233
2.
Waleramni ad Anselmum
3. Epistola de sacramentis ecclesiae

VI.
239
243
De
cum
concordia praescientiae
libero
et
praedestinationis et gratiae dei
arbitrio
Conspectus tabularum.
post pag.
/.
Cod.
Cod.
Vaticanus Reginensis
lat.
lat.
452,
fol.
133"
12
II.
Monacensis 21248,
fol.
124'
et
176
5"
III.
Cod. Atrebatensis
484
(805), fol 5'
230
EPISTOLA DE INCARNATIONE VERBI
INDEX SIGLORUM.
W= H=
V P B
Londiniensis Lambethanus 224 (olim abbatiae Malmesberiensis), ante
a.
143.
Herefordensis P.
1 .
I,
alterius dimidii
s.
s.
XII.
= Vaticanus Reginensis 452, XII. = 2479 (olim Colbertinus), primi = Oxoniensis Bodleianus 1938) Bodley 271
ineuntis.
Parisinus
lat.
dimidii
s.
XII.
(n.
(olim
Cantuariensis,
Eccle-
siae Christi),
s.
XII. ineuntis.
(olim
s.
Ulmensis), XII. M = Monacensis 21248 R = Rotomagensis 539 (olim Gemmeticensis C. Marcianas abbatiae G. D = Duacensis 354 VII. D. N = Neapolitanus, XII. / = Vaticanus Rossianus 343, abbatiae G = Oxoniensis Bodleianus Bodley 569
lat.
ineuntis.
54),
s.
XII. ineuntis.
s.
(olim
161),
1 1 ,
XII. ineuntis. XII. ineuntis.
Bibliotecae Nationalis,
s.
s.
ineuntis.
(olim
s.
Albani),
alterius
di-
midii
s.
XII.
Huius operis quinque diversae recensiones

fectum, perfectum reliquae respiciunt.
exstant,
quarum duae opus imperet

I,
Eos inde
sic distinxi
nominavi
p.
Rec.
I,
cod.
IV;
i.
e.
ea recensio,
quam
in vol.
277-290, sub
in-
scriptione Epistolae de incarnatione Oerbi prior recensio reddidi;
Rec.
I,
2:
I
:
codicis ms.
H primum
tertiuro
fragmentum, quod initium operis imperfecti
continet
Rec.
II,
codicis
fragmentum
Rec. Rec.
II,
II,
2: codd. VP;
ultima operis redactio,
quam primo
in
loco posui.
Rec. I sive Rec. II opus imperfectum sive perfectum designant.
De
tur,
his diversis recensionibus,

cf-
de quibus
volumine
huius editionis dice-
interea
SCHMITT, FR.
s.
SAL., Cinq
recensions de
VEpistola de
p.
incar-
natione verbi de
Anselme de Cantorbery, Revue Benedictine 1939,

in
275-287.
Quo
differat,
facilius videri posset,
quibus locis et
in suo
quomodo Rec.
1,1 a Rec. 11,3

in
huius
cum
illa
I,
conspectum
apparatu dedi.
Quo
loco
lectiones
quoque Recensionis
ponuntur.
Epistola de incarnatione verbi.
Domino
3 tifici
et patri universae
:
ecclesiae in terra peregrinantis,

vita
summo ponde-
URBANO
frater
ANSELMUS,
peccator,
habitu monachus, sive
iubente sive permittente
deo Cantuariae metropolis vocatus episcopus,

humili servitio et devotis orationibus.
bitam subiectionem
cum
/.
Cûoniam
divina providentia vestram

et
si
elegit
sanctitatem,
cui
fidem et
vitam Christianam custodiendam

9
ecclesiam
suam regendam
committeret,
oritur
in
ad nullum alium
ecclesia,
rectius
refertur,
quid contra
;
catholicam fidem
alii
ut
eius
auctoritate corrigatur
nec
ulli
tutius
si
quid contra er-
URBANUS
II.
ab
a.
1088 ad
a.
1099
ecclesiam
gubernavit.
Incipit epistola anselmi
cantuarie archiepiscopi ad
NATIONE VERBI R ARCHIEPISCOPI DE

desunt)
Inc.
INCIPIT
INC. INC.
urbanum papam P DE INCAREPISTOLA ANSELMI CANTUARIENSIS VERBI B INC. LIBER ANSELMI CANT. AEC-
CLESIAE ARCHIEP. DE
VERBI G
De
Inc. epist.
ad urbanum papam de
ad
(celera
Epist. anselmi cant. episcopi.
incarn.
verbi.
urbanum papam /
epist.
anselmi archiep. ad urbanum
papam deincarn.
verbi Edinburg.
104
(s.
XII.)
EIUSDEM AD URBANUM PAPAM DE TRA BLASPHEMIAS RUZELINI COMPENDIENSIS M

INC. EPIST.
posui
INC.
VERBI CON-
sine inscriptione
Epistola in mss. dioiditur signis tantum incisionis, quorum loco numeros
uncis
inclusos
URB.] VR.
cum Rec.
I:
VP
frater
ANS.] FR. AN.
VP
Variis
Conspectus
Numeri, qui aliquoties lectionibus

in
postponuntur , ad
textum prioris recensionis

nibus]
Dominis
volumine primo revocant.

7-5,6
2-5
Domino
oratio-
in
domino 281, 3-6
Quoniam
auxilio deest
281,5 becensis abbas, nunc autem dei clementia cantuariensis archiepiscopus
rorem respondetur ostenditur, ut eius prudentia examinetur. Quapropter

nulli
sicut
dignius possum,
ita
nulli
si
libentius
praesentem epistolam
quam
vestra
vestrae
destino sapientiae, quatenus

castigetur,
et
quid
in
ea corrigendum
est,
censura
quod regulam
in
veritatis
tenet, vestra
auctoritate
roboretur.
est
Cum
dam
clerico
adhuc
in
Becci monasterio abbas essem, praesumpta

talis
a quo6
Francia
et
assertio
tres
,Si,
inquit,
in
deo
tres
personae sunt
sicut tres
una tantum
res
non sunt
res
unaquaeque per
se separatim,
angeli aut tres animae, ita
tamen
ut
voluntate et potentia omnino sint idem

incarnatus'.
ergo pater
et spiritus sanctus
cum
filio est
Quod cum
et
ad me perlatum
esset, incepi contra
hunc errorem quandam epistolam, quam parte quadam edita

credens
perficere contempsi,
fiebat,
non ea opus
esse,
quoniam
ille
contra
quem
12
in
concilio
a venerabili
archiepiscopo Remensi
RAINALDO
collecto
errorem suum abiuraverat,
et nullus
videbatur qui
fratres
eum
ut
errare ignoraret.
Partem
tamen illam quam feceram, quidam

aliis
illa
me
nesciente transcripserunt atque

si
legendam tradiderunt.
venerit,
Quod
ibi
idcirco
dico,
sit,
in
alicuius
manus pars
15
quamquam
nihil
falsum
tamen
tamquam
imperfecta et
non exquisita relinquatur
et
hic
quod
in
ibi
incepi diligentius inceptum et per'8
fectum requiratur. Postquam enim

dispositione captus et retentus sum,
Anglia ad episcopatum nescio qua dei
audivi praefatae novitatis auctorem in sua
perseverantem sententia dicere se non ob aliud
abiurasse
quod
dicebat,
nisi
5 abbas essem] Id
est,
ante
diem VI. Martii
a.
1093, quo
est.
s.
ANSELMUS
5 6 a
cf.
_
ad sedem
clerico]
Is
archiepiscopalem
erat
ecclesiae
Cantuariensis provectus
quodam
ROSCELINUS,
ad
canonicus Compendiensis (fere 1050-1125);

Patrislicum, fasc.
epistolam
IOHAN-
NIS ad
ANSELMUM (Florilegium
FULCONEM,
1
XXVIII,
p. 37),
p.
ANSELMI
carnatusj
episcopum Belvacensem {ibid., Cf. epistolam IOHANNIS (/. c, p. 37, 11-14).

p.
necnon epistolam 6-9 in9 perlatum esset] Per
39
s.).
eandem
in vol.
quandam epistolam] Est huius opusculi prior recensio, quam 277-290, habes. 12 in concilio] scil. Suessoniensi, quod a. aut 1092 autem non post ver a. 1090 aut 1093 habitum esse omnes fere ducunt, A. Theologie ancienne et medievale, 1931, p. 22). fuisse censet (cf. Recherches de 19 captus et ab a. 1083 ad a. 1096 ecclesiae Remensi praefuit.
epistolam.
I,
WILMART
de
RAINALDUS
retentus
sum] Lege
(edit.
ea
quae
EADMERUS
p.
circumstantiis
electionis
in libro
I.
Hist.
Novorum
M. RULE,
32
ss.
PL
195, 365 ss.) narrat.
robor.]
3-4 quatenus - roboretur om. PI 4 et quod margine posita sunt, nonnisi paucae litlerae legi possunt 7 una tantum res] 6 inquid (e/ sic saepius) 5 Cum] ////era initialis sive non om. I 10 quam] 8 sint] sunt G 1,9-6,1 Quod res om. G 17 non exquisita] inexquisita VP editam Quam edita ex editam corr.
3 quatenus] Quatinus
VP
horum Verhorum, quae
in
20 obiurasse
VP

quia a populo
interfici
timebat.
Hac
igitur
causa quidam fratres
me
preciut
bus
3
suis
coegerunt, ut solverem quaestionem

se expediri
qua
nisi
ipse sic
erat
irretitus,
nullo
et
modo
ex ea posse crederet,
aut incarnatione dei patris
spiritus
sancti
aut
deorum multiplicatione
se
impediret.
fidei
Quod
rogo, ne
putet aliquis
6
me
si
praesumpsisse quasi fortitudinem

auxilio.
tot
Christianae
meae
exi-
stimem indigere defensionis
Quippe
ego contemptibilis homuncio,

fidei
sanctis
et
sapientibus
ubi-
que existentibus, ad confirmandum

9
Christianae firmamentum,
quasi
mea
indigeat defensione,
aliquid scribere
tentarem: praesumptor utique iudicari et

viderent
alii
ridendus videri
funibus et
12
possem. Si enim
rebus,
me
homines onustum
stabiliri
paxillis
et
aliis
quibus
nutantia
ligari
et
solent,
elaborare
circa
montem Olympum, ad confirmandum

:
illum ne
alicuius
impulsu nutaret
aut subverteretur
lapis,
mirum
si
se a risu et derisu contineant.

sine
Quanto magis cum

et
qui
abscisus
vidit in
de monte
manibus percussit
comminuit
sta-
i5tuam, quam
somnio
NABUCHODONOSOR,
si
iam factus mons ma-
gnus impleverit universam terram,
eum meis
rationibus fulcire et quasi nu-
tantem
18
stabilire nitar: tot sancti et sapientes, qui
super eius aeternam firmitatem
se stabilitos esse
gravitati,
hac.
gaudent, indignari mihi possunt et hoc imputare non studiosae

levitati ?
sed iactantiae
Si
quid ergo de
illam
firmitate
fidei
nostrae in
epistola disputavero,
non
est
ad
confirmandum, sed ad fratrum hoc
2i
exigentium petitionibus satisfaciendum.
Sed
tatem
24
si
ille
qui praefatam
putet
Si
protulit
sententiam,
deo corrigente ad
se
veri-
rediit,
nullatenus
me
in
fuit
hac epistola contra
loqui,
quoniam
iam non
in
est
quod
fuit.
enim
aliquando tenebrae, nunc autem lux

sunt,
domino, non sunt arguendae tenebrae quae iam non
sed lux ap-
14-16 terram] Dan. 2,34
s.
24-25
in
in
domino] Eph. 5,8.
multiplicatione]
multitudine
margine vel multiplicatione
D
V
5 meae]
me
utique] itaque
fidei
VP
12 olinpum
VP
Si
15 in
sompno
nabugodonosor
19 de
firmitate
R
I:
22
7
ille
praefatam qui
VP
23 quoniam] quia
V VP VP
Conspectus
cum Rec.
17-18
Quippe 20
si]
sem] potero
tot
sancti
possunt]
est
9 tentarem] tentavero
indignari
pos-
mihi
sed
possunt
tot
sancti et
sapientes, qui..- gaudent
om.
20-21
satisfaciendum]
H
sed
ad
me defendendum,
si
qui
eam
legere dignabitur accipiat
281,9 iudicari utique

14 sine]
sor
10 viderent
me
H
15 in
13 continerent ex contineant
non
14-15 percussis
18 eius om.
sompno
nabugodono-
282,1 confirmandam
EPISTOLA DE 1NCARNATIONE VERBI

lucet.
probanda quae
Verumtamen
in
illis
sive
adhuc ad lucem
redierit
si
sive
non
in
quoniam
sentio
plures
eadem
fidei
laborare quaestione,
videtur repugnare,
etiam
fides
illis
superet rationem quae
non mihi videtur super-
fluum repugnantiam istam dissolvere.
Sed priusquam de quaestione disseram,

pescendam praesumptionem
eorum,
aliquid
praemittam
ad com6
qui nefanda temeritate audent disputare
contra aliquid eorum quae fides Christiana confitetur,
quoniam
nullatenus
id
intellectu
capere nequeunt,
et
potius insipienti superbia iudicant
posse esse
quod nequeunt
quae
ipsi
intelligere,
quam
humili sapientia fateantur esse
multa posse,
non valeant
comprehendere.
Nullus quippe Christianus debet di-
sputare,
quomodo quod
catholica ecclesia corde credit et ore confitetur non
7 confitetur] Cf.
Rom.
8,8.
2 quoniam]
Unde quoniam
3 ratione /
signum
incisionis
in
Conspectus
cum Rec.
5,22-6,
Quanto namque
20 nescio om.
sint
poni non potest
Sed si ille 282,2

frantia
comprehendere om.;
-
eius loco habet
282,2 magis] magnis
W
H
et
in
283,22
inquid
H
vel dicit
18 arsertionem
super
dicitur
H
7
in infantia] infancia
H
corr.
24
dicit]
25 sofismatibus
(in ras.)
28 dicatur
ex dicantur
W
bis
283,4 plures
H om. H
edificavit
unum
solum deum esse] unum deum esse solum
9 duos] deum sunt (dms)//
17 super] supra
H
6 per
21
Rec. 1,2
est
(=H):
282,4 Significatum
aliud
H 15 Quicumque H fundamentum H
8 aut
16 Christus
per epistolam)
Notum enim
multis
5 suscitatam esse
se]
separatim add.
disputaret
1 1
:
9 sententiae] ut
audivi add.
10-11
et
quia
si
mecum
est
ego quoque concede-
rem
1
11
asserit
prius fuerat similiter]
2 Francigena
meus
est
om.
22 nec
credo] non credo
23 quamdiu] hoc add.
24 me
spiri-
hoc] quia hoc ego
disputavero] disputarem
concederem (concedere ms)
26 nullum
tus add.
hoc] dialecticis conclusionibus vel add.
28
procedens]
matizo
similia] et nego et anathe29 homine] grammaticus add. 32 hominem] grammatica add. (gramalicam ms.) add. (c/. 283,2)
282,32
et
283,2
et
aut quia
dicuntur]
aut
ut
ita
possint
pater
et
filius
spiritus
sanctus procedens
:
dici
de
se
invicem,
est
quoniam de
et
uno deo
quia iu-
dicuntur, sicut dicimus

stus est albus
quidam grammaticus
iustus
albus,
et
hoc conversim, quoniam de uno homine ahquando dicuntur
283,19 Qui] enim add.

sit
sed semper eandem fidem
indubitanter tenendo,
amando
et
secundum
sit.
illam vivendo humiliter

3
quantum potest quaerere

gratias
rationem
quomodo
Si
potest intelligere,
deo
agat
si
non
potest,
non
immittat
cornua ad
ventilandum, sed submittat caput ad venerandum.

Citius enim potest in se confidens
6
humana
sapientia impingendo
cornua
sibi
evellere,
quam
innitendo
petram hanc
evolvere.
Solent
enim
quidam
cum
quia
9
coeperint
si
quasi cornua
confidentis sibi scientiae
producere, nescientes
quis
se
existimat scire aliquid,
nondum cognovit quemadmodum oporfidei alas spirituales,
teat
eum
scire,
antequam habeant per soliditatem

de
fide
prae-
sumendo
illa
12
in
altissimas
fidei
quaestiones assurgere.
sicut
Unde
:
fit
ut
dum ad
in
quae prius
scalam
exigunt,
scriptum est
prius
nisi
credideritis,
:
non
intelligetis,
praepostere per intellectum
conantur
ascendere
4 ad ventilandum] Cf. Ezech. 34,21

cora
;
et
comibus
vestris ventilabitis
omnia infirma pe-
Ps. 43,6:
In te inimicos nostros ventilabimus cornu.

c.
6,5-7,4 ad venerandum]
Tract. in Ioh.
Cf. Monologion,
n.
LXIV,
vol.
I,
p.
74
s.
- AUGUSTINUS,
gratias
:
XXIX,
12,3.
6 (PL 35, 1630): Si

intelligetis]
J,
intelleximus,
Deo
si
quis
autem parum
8-9
scire]
mtellexit, fecit
homo quo usque

11-12 non
logion, c.
vol.
n.
potuit, caetera
Is.
videat
:
unde
speret.
Cf.
7,9 (Vulg.
Si non credideritis, non permanebitis).

ibi
Cf. Pros:
Rom.
I,
p.
100,18-19.
Locis Augustianis
relatis
in
hos addas
Vobis qui
dixit,
Tracl.
in
Ioh.
XXVIII,
dixit,
(PL
35,1618): Sed sunt quidarn,

vobis,
inquit,
non credunt.
Non
Sunt quidam
qui non intelhgunt
sed causam
quare non mtel-
hgant. Sunt enim
quidam
:
in vobis
qui non credunt;
et
ideo non intelhgunt, quia non credunt.
Propheta enim
vivificamur.
dixit
Nisi credideritis, non

per
intelligelis.
sit
Per fidem copulamur, per intellectum

vivificetur per intellectum.
Pnus haereamus
6 (1630):
fidem, ut
quod
Ibid.,
XXIX,
5 Citius]
n.
Intelligere vis ? crede.
Deus enim per prophetam
dixit:
Nisi cre-
hic
incipit
H"
6 hanc petram
verunt om. I
10-1
1
9 habeat
alas] alias
H H
6-9,16 Solent
10
fit]
naufraga-
sit
dum om.
ad illam
H
:
quomodo sit] Deo cum Rec. 1 6,10-7,2 Nullus quippe Christianus protegente numquam de hac fide disputabo quomodo non sit; deo dante semper 2-4 Si potest credendo, amando, vivendo de illa disputabo quomodo sit venerandum] Si potero intelligere, gratias agam si non potero, non immittam
Conspectus
cornua ad ventilandum, sed submittam caput ad venerandum
9 per
solidita-
tem
fidei
om.
283,22 Deo] deo
W
et
25 capud
Rec. 1,2
tenendo,
(c/.
283, 23-24: deo dante

secundum
quomodo
de
sit]
deo dante semper

disputabo
illam
sit
amando
II)
illam vivendo
illa
quomodo
Rec.
abhinc
sequitur
Rec. II
EPISTOLA
errores
DE INCARNATIONE
defectum
VERBI
multimodos
per
intellectus
cogantur
descendere.
Palam
namque
est
quia
illi
non habent
fidei
firmitatem, qui
quoniam quod credunt

3
intelligere
non
possunt, disputant contra eiusdem fidei a sanctis patribus consi
firmatam veritatem. Velut

videntes de meridianis
vespertiliones et noctuae
radiis
non
nisi in
nocte caelum
ir-
solis
disceptent contra
aquilas ipsum solem
reverberato visu intuentes.

Prius ergo fide
mundandum
et
est
cor, sicut dicitur
de deo
fide
munlllumi;
dans corda eorum
prius
per
praeceptorum
domini
custodiam
nandi sunt oculi, quia

prius
praeceptum domini lucidum, illuminans oculos

fieri
et 9
per humilem oboedientiam testimoniorum dei debemus
parvuli,
ut
discamus sapientiam
stans parvulis;
quam
dat
testimonium domini
tibi,
fidele,
sapientiam praecaeli
et terrae, 12
unde dominus: confiteor
pater,
domine
quia abscondisti haec a sapientibus et

prius
prudentibus, et revelasti
ea parvulis;
vivamus,
15
inquam ea quae
fidei
carnis sunt postponentes
secundum
spiritum
quam profunda
vivit,
diiudicando
discutiamus.
:
Nam
qui
secundum carnem
carnalis
sive
animalis est, de quo dicitur

spiritus
animalis
facta
homo non
perci-
pit
ea,
quae
sunt
dei;
legitur
qui vero
spiritu
carnis mortificat,
ipse a
in
18
spiritualis
efficitur,
de quo
quia spiritualis iudicat omnia, et quia quanto opulentius nutrimur

tanto
subtilius
nemine iudicatur. Verum enim

cra scriptura ex
iis
est
sa-
quae per oboedientiam pascunt,
provehi-
dideritis,
fidei.
non
inlelligetis...
Si non intellexisti, inquam, crede. Intellectus enim merces est

;
Ergo non
noli quaerere intelligere ut credas, sed crede ut intelligas

intelligetis.
quoniam
42,946):
nisi credi-
deritis,
De
Trinitale,
1.
VII,
c.
VI,
n.
12
{PL
Quod
:
si
intellectu capi
non
potest, fide teneatur,
donec
illucescat in cordibus ille qui ait per pro-
phetam, Nisi
rificans
credideritis,
non
intelligetis.
7-8 eorum] Act.

18,9.
1
15,9 (Vulg.
pu8.
pro mundans).
1
9
1,25.
oculos] Ps.
11-12 parvulis] Ibidem,

Cor. 2,14.
17mortificat]
v.
12-13 parvulis] Matth. 18-19 iudicatur]

I
16-17 dei]
Rom.
8,13.
Cor. 2,15.
decendere
fide
H
mundans]
2 habet
fide
VP
domini
om.
H H
1
7 ergo
fidem
9 occulus
1
H
H
V
1
de deo]
de om.
10 humilem] humilitatem
H
HV
Rec.
dei] domini
P R
his
discamus] dicamus
1
2 unde] Unde
corr.
H
P)
Confiteor
domine pater
I)
HR
VP
3 quia]
qui
(quia
ex
qui
14 postponentes] proponentes
15 carnem]
canem
17 spiritus sunt dei

corr.
(c/.
8 omnia iudicat
18-19 a nemine ex animae
19 epulentius
H
cam Rec.
20 ex
I:
MNIG
solis
Conspectus
1
5 radiis
dei sunt.
12 domine caeli
et terrae
om.
7 quae sunt spiritus dei] quae

iis]
18-19
et ipse a
nemine iudicatur om.
20 ex
ex
his
9
conatur dicere
mur ad ea quae per

super omnes docentes
3
intellectum
satiant.
Frustra
quippe
me
intellexi,
qui proferre non audet:
quia
testi-
monia tua meditatio mea

lexi,
est.
Et mendaciter pronuntiat: super senes

sequitur:
intel-
cui
non
est
familiare
quod
:
quia
mandata tua quaesivi.

non
fuerit,
intelliget.
Nimirum hoc ipsum quod dico

6
qui
;
non
crediderit,
Nam
qui non crediderit,
non experietur
et qui
expertus non
non cognoscet.
Quantum enim
9
rei
auditum superat experientia,
tantum vincit audientis co-
gnitionem experientis scientia.
Et non solum ad intelligendum

fide
et
altiora
prohibetur mens ascendere sine
mandatorum
dei oboedientia,
sed etiam
aliquando datus
conscientia.
sicut
intellectus
subtrahitur et fides ipsa subvertitur neglecta

12
bona
Ait enim de
glorificaet
quibusdam apostolus
Cum
;
cognovissent deum, non
deum
suis,
verunt aut gratias egerunt
sed evanuerunt in cogitationibus
obscumilitare
ratum
15
est
insipiens
cor eorum.
ait:
Et cum praeciperet
et
TIMOTHEO
bonam
militiam,
Habens fidem
quaestionum,
bonam
conscientiam,
quam
qui-
dam
18
repellentes
circa
fidem naufragaverunt.
nisi
Nemo
prius
ergo se
in
temere immerfidei
gat in condensa
quisita
divinarum
soliditate
con-
morum
et
sapientiae gravitate,
discurrens,
ut
ne per multiplicia sophismatum diver-
ticula incauta
levitate
aliqua tenaci illaqueetur falsitate.
Cumque omnes
2i
cautissime
ad sacrae paginae quaestiones
accedant,
sint
commonendi:
qui
illi
utique
nostri temporis dialectici,
immo
dialecticae haeet
retici,
non
nisi
flatum vocis
putant
universales
esse
substantias,
qui
colorem non aliud queunt

24
intelligere
quam
corpus,
nec
sapientiam hominis
disputatione
sunt
aliud
quam animam,
prorsus
spiritualium
quaestionum
2
v.
intellexi]
Ps.
118,99.
quaesivi] Ibidem.
2-3
mea
est]
Ibidem.
intellexi]
Ibidem,
15
100.
I
militiam)
4 Tim.
12-14 eorum]
Rom.
v.
1,21.
19.
bonam
1,18.
15-16 naufragaverunt] Ibid.,
2 Super
telligat
H
H;
3 Et] et
7 rei om.
H
VP
21
H
VP
15
4 quia]
et
VP
5 qui]
Qui
H
11
in-
8 scientiam
ait]
P
VP
9 Et]
Habentes
et
10 oboecon-
dientia] experientia (vel obedientia suprascript. in
V)
sed et
scientie
hic desinit
H"
/
inquit
16 seom.
quetur
temere se /
dialetici
18 per om.
quam om.
19 discurrens levitate
M
1
illa-
Conspectus cum Rec. 1 :
9- 1 6 Et non solum
naufragaverunt
om.
7 di-
vinarum om.
21 nostri temporis om.
21-22 immo dialecticae haeretici om.
10
exsufflandi.

In
1-2
eorum quippe animabus

in
ratio,
sic
quae
in
et
princeps
et
iudex
corpoipsa
3
debet omnium esse quae sunt

ralibus obvoluta,
sola
et
homine,
est
imaginationibus
ipsis
ut
ex
eis se
non
possit evolvere,
nec ab
ea quae
pura contemplari debet, valeat discernere. Qui enim

plures
nondum
illa
intelligit
quomodo
homines
natura
in
specie sint unus
homo
qualiter in
secretis-
sima et altissima
singula
est
comprehendet
est
quomodo
plures
personae,
quarum
quaeque perfectus
inter
deus,
sint
unus deus? Et cuius mens obscura

et
ad diiudicandum
equum suum
colorem eius
qualiter
discernet
intelligere 9
inter
unum deum
et
plures relationes eius?

nisi
Denique qui non potest

intelliget
aliquid esse
hominem
individuum, nullatenus
individuus
hominem
nisi
humaiste
12
nam personam. Omnis enim

intelliget
homo
est persona.
Quomodo
id
est
ergo
hominem assumptum
esse a verbo,
non
personam,
naturam
aliam,
non aliam personam assumptam esse?
Haec
dixi ne
;
quis,
antequam
si
sit
idoneus, altissimas de fide quaestiones

nulla
difficultas
praesumat discutere
intelligendi valeat
aut
praesumpserit,
cui
aut impossibilitas
excutere.
15
illum
a veritate
per
fidem
adhaesit
Iam
veniendum
est
ad
id propter
quod incepimus.
Dicit, sicut audio,

angelos aut tres animas
:
ille
qui tres personas dicitur asserere esse velut tres
,Pagani
defendunt legem suam,
Iudaei
defendunt
Iegem suam. Ergo
et
iste
nos Christiani debemus defendere fidem

Christianus defendat fidem suam.
res, et
nostram'.
tres
Auper-
21
diamus
quomodo
,Si, inquit,
sonae sunt una tantum

sicut
tres angeli
non sunt
ita
tres res
unaquaeque per
se separatim,
aut tres animae,
tamen
ut voluntate et potentia
omnino
sint 24
persona] Cf.
Monologion,
c.
LXXIX,
1
vol.
I,
p.
86,7
n.
I
persona
non
dicitur
nisi
de individua
rationali natura.
7 incepimus]
Ad
cf.
AUGUSTINUS,
Episl.
CXX
2
(CSEL XXXIIII,
est
704
ss.;
PL
33,452
ss.).
sic est]
om.
N
VP
I:
in imaginibus
VP
1
in eras.
fide]
in
M
VP VP
24
3 ex
1
eis]
ex
om.
VP
12-13 aliam naturam
D
iste
4 de
deinde
6 excutere] omnino /
discutere
avertere
22
Christianus
quomodo
sint
Conspectus
cum Rec.
2-3 corporeis
5 homines] boves
trinam
relationem
homo] bos
9-13 Deni-
8 equum] asinum
que
assumptam
plures relationes]
1
esse ? om.
4 de
fide
om.
20
aut tres animas om.
23 separatim om.
EPISTOLA DE INCARNATIONE VERBl

idem
iste
3
11
ergo pater et spiritus
sanctus
iste
cum
filio
incarnatus
est'.
Videte quid dicat
homo, quomodo defendat

tres
Christianus fidem suam. Certe aut vult con-
fiteri
deos,
aut
est.
non
intelligit
quod
dicit.
Sed
si
tres
deos confitetur,
illi
Christianus non
est.
6
Si autem affirmat
est
quod non
intelligit,
non
credendum
quia
Huic homini non

non
credit aut
respondendum
auctoritate sacrae
scripturae,
aut ei
dicit
eam
perverso sensu interpretatur.
Quid enim
apertius
scriptura sacra,
quam
quia deus unus et solus est? Ratione igitur qua
se defendere nititur,
9
eius error
demonstrandus
et
est.
Ut autem
facilius
et
bre-
vius
suis
ritus
hoc faciam, loquar tantum de patre

propriis vocibus sancti
aliae
filio,
quoniam hae duae personae
ab
invicem aperte designantur.

filio,
Nam nomen
est et
spi-
non
est
alienum a patre et
in
quia uterque
spiritus et
12
sanctus.
Quod autem
,Si
patre et
in
filio
de unitate substantiae vel

absque dubio cognoscemus.
pater et
filius,
pluralitate
personarum inveniemus, hoc

Dicat ergo
15
:
tribus
duae
personae,
hic
non
sunt
duae
res'.
Quaeramus primum quid
velit
dicere
,duas
est
res'.
Nam unamquamque
et
personam credimus esse hoc quod commune

proprium
est
et
sibi.
ambobus,
est,
esse
hoc quod
est
illi
Persona enim
patris
et
deus
quod commune
persona
filii
iscum
est,
filio,
pater est,
est
quod
illi
eius
proprium
patre,
et
est. Similiter
filius
et
deus
quod commune
dicitur.
cum
est,
quod non
est
nisi
de hac
id est
sola persona
21
In his igitur
duabus personis unum

et
filius.
commune,
duo communia deus, et
propria,
quae sunt pater
Quaecumque enim
solo vel
illis
sunt
ut omnipotens,
aeternus -, in hoc
communi
gignens
et
intelliguntur.j
Et quae
24
singulis
sunt
his
propria
ut
patri
genitor
patris
et
filio
ver-i
bum
tur.
vel
genitus -,
igitur
duobus nominibus,
scilicet
res,
filii,
significan^
ibi
Cum
dicit
has duas personas esse duas
quaero quid dicat
10-12 sanctus] Cf. Monologion,
c.
XLIII,
vol.
I,
p.
59
s.
6 aut eam] aut etiam VP 2 homo] Christianus add. P 4 quod affirmat cognoscimus P 14 Dicat] Dica9 faciamus VP 13 invenimus VP 19-20 sola de hac persona VP 20 unum mus P 15 dicere hic VP 25 igitur] ergo 22 ut omnipotens] et omnipotens est] quod add.
VP
duas has
VP
Rec. 1 :
Conspectus
ligit
cum
dicit,
4-5 Si autem
5-8
quod
insipiens est
credendum Huic homini

14 res]
est]
Si autem
non
est
rei
intel-
demonstrandus
13 personarum]
om.
sive
9 hoc faciam] edisseram

rerum
quas
dicit
12 substantiae om.
cognoscimus
sicut
sunt
duo angeli add.
16 ambobus] omnibus
12
esse duas
res

:
an id quod
si
commune
est
illis,
an ea quae propria sunt

propria,
sit
sinfi-
gula singulis.
Sed
duas res esse
dicit
est,
duo
id est
res,
patrem
sed
et
lium
sola
res
ut
tamen
:
id
quod
hoc
commune
dicit,
non
plures
una
et
et
superflue
quia
nemo
Christianus
esse,
confitetur
patrem
filium
secundum haec duo propria unam rem

quidquid
aliquo
sed duas.
esse
Solemus enim
usu dicere ,rem',

dicit
modo
dicimus
aliquid.
Qui autem
deo
uno
de deo patrem aut

filium
filius
filium,
aliquid dicit
de
eo.
Et omnes
quamvis
in
sciunt in
patrem non esse

pater
fit,
et
sit
filium
non esse patrem,

si
homine
ideo
9
sit
filius
et
pater,
idem homo
est pater et filius.
Quod
quia in deo dicuntur opposite, in uno vero homine non ad

filium
igitur
;
invicem, sed
ad alium
pater et ad alium patrem
filius
dicitur.
12
Hoc
et
filius
modo
tamen
nihil
prohibet dicere duas personas, patrem et filium,
esse duas res
si
intelligatur
cuiusmodi
sint res.
Non enim
eorum
sic
sunt pater
duae
res,
ut in his
duabus rebus
ille
intelligatur
substantia,
sed
15
eorum
relationes.
Quamvis
per ea quae subiungit aperte ostendat se non

res.
intelligere
hoc modo duas personas esse duas

tres
res',
Nam cum
:
dicit:
,si
tres
personae sunt una tantum res et non
subiungit
,Per se separatim'.
18
Quippe talem
videtur
pronuntiare
separationem,
quae
prohibeat esse simul
10 opposite] Cf. ibidem,
pag.
60, 5-6
Sic
sunt
oppositi
relatiombus,
ut
alter
num-
quam
I
suscipiat
propnum
5
alterius.
esse om.
D
:
unam rem
esse] propriam add.
7 tantum]
tamen
M
8
Per] per
VPI
7 dicit de eo] de eo dicit
sicut
illi
Rec. 11,2
secundum
esse
relationem
et
VP
esse
illi
non esse patrem]

(c/.
aliud
est
patrem,
aliud
filium
sit
Rec. I !) add.
et
VP
esse
9 pater
add.
et
filius]
cum tamen non idem

1
1
patrem esse
dicitur
(c/.
filium
VP
9-
Quod
ideo
fit
filius
Rec. I !) om.
VP
1-2
Christianus sed duas] nemo Solemus de eo] Hae duae
Conspectus
cum Rec.
I:
quae sunt singula propria haec duo propria

subsequenti
singulis
4-5
esse
nemo
5-7
7
dicit
unam rem
non
esse
propositiones
postponuntur
patrem]
Et omnes]
trem add.
tiones
Omnes enim
quam
8-11
in
deo om.
;
quoniam
esse
aliud est esse patrem
esse filium
et aliud est esse
filium
si
quam
parela-
quamvis
dicitur
om.
13-15
tamen
eorum
om.
15-16 Quamvis ea quae subiungit aperte ostendant non illum in-
telligere
16-17
ita
Nam
tamen
separatim]
Subiungit enim dicens
,Sicut
duo angeli
1
aut duae animae,
ut voluntate et potestate
omnino
sint
idem'
8-
13,14 Quippe
secundum
propria om.
'
l)WrW'<j.$t
***/ **& Slucr*--' ref Waf VÛm urtam Vtcerflnc UmC-fmii ctuCb ueirr trriWbuf er rfleW<e|u<>>c^rmne'4 crcVmuf u|yfST%sf
.
.
&* 4nua6ntu
W "*^ *&% ^f^y^îvtf^furrc-
*** wjpêftn!.
wft
^WfriUsfcM^W.J
%
v-|
*
*r-<m$&*i
..îft#<f i rrcent ffimf'?ttf
cSmwJ' .s5'^Twnr ydrcVfutuf -ilêwm^| .**' 4ye. frnttf.intiM W cstmW

fijMj*Jsf fu-rre
...
&^MC
w*- mstwwsp^ rmTrrr-"'

Waf
ym$
Tiesjf-^fil? t3$^re?rrcrwfJjr^tfW% th>& Vwf^fWaf fc>rra-{?.. IWmfkawrr'JVirir ie Vafref ûen mdV Wvrr & SsPWal* ref.^r t cj-u^
^wsv
Vu
V**tfref e^?cn- bt*o yrtr$nrn*^vy<vere^<se'ftUwm' -trr mm.
errLini&-r iUsf^n
m ye
1.n9|J.t/
ftww ftwfci.
fnswj&S.
jSjp^
fe~
?-Tw-1r>ec Vuo wol^mflA rfft' wc^*..f;W4r Solmt .erutn vtfo. bieere' reVqwtciut2> *tuju<** Wm"^.aU|&*
AJ,
u* Atrêlicfs'
/
he^h^ nass^raurc
ruifcro-?'i1faui\r5
'
Vro Vtcir
.
feWt r^vm< $t wf fcfrirn- fVo y4rr?

<je ftfi.%
;
-nlee' filttiTO
n.#e<-yt!m^(Vcvrr -ilU aUttk*.fe^ycrrre, <* ttttfb S*7 / mtt.m.' n4wsf ftfwtw l?rmfs^y<sr fnr ri$i4f- ^filtwf fisr
ycvcirv
&U
* reir' ej^mf ewm rnra en rtm i^f"' 1w ftryart4;re:^Wmm.:-.f' '^<vjrn racmt;/Weer WT

'.
fi ijjnP
<?
r-rVttAto
^fcrutfyarrr
ceftlttt.ee7
Vuctf ref-
ft
-mmmretlt --'
W ^**
cttrn
^trut^cnftnc^n nrrr rrf r-4on erttfsc furrr y* sftlmS. tnVif Vub; reV, mreuuêc^ fut.ftnrm4I V. <?m*- v -iêWnoues \ l^^^^f -^le/vea cjt^ fuWinrvrtf mVnJitT'' fe ft trrr^ltoW^^ TOoVo Vturf feruif euVVtwf ref.H
W.TtxVcf y^rfcme
e 'feyrt r.rr rn Q. c 'rrile tr-Wr wnwnruire feât^rnom.cstieyrow^CiTr erVF fcmul uicoVf^ Vimtne yarrerB rfttntm.pcf \><xni rwma. frUm 't,
l .
rrefrcf,-
<ttWtn^yf
fttrrr
utl4 Trttro, êf, 'ntn.
feltUrmtT ^trreAccfmxtrttone-tcarnariovitf cttrn ^f,^*
imr
Cod. Vaticanus Reginensis
lat.
452,
fol.
33
v
.

in
13
eodem homine patrem

patrem
:
et
filium.
Per hanc namque solam putat
se
liberare
patrem a communione
3
incarnationis
et
cum
filio.
Nam
per illam separationem

aliae
qua aliud
est esse
aliud
esse
et
filium,
quoniam
sunt
ab invicem
filius,
paternitas et filiatio
si
credit
unum
solum esse
deum
qui est pater et
non videt patrem

6
et
filium
posse separari, quin sint in

filii
eodem homine
loquitur,
simul.
Aut
ergo aliam separationem personarum patris et

alii
quam
illam
qua secundum propria

intelligit
9
sunt ab invicem pater et
filius,
quia per hanc non

filius,
incarnationem alienam esse a patre,
immo
si
simul sunt pater et
opinatur consequi patrem esse participem incarnationis

dicit,
cum
fiho
aut
si
illam
frustra
et
laborat,
sicut
iam
res.
dixi,
quia Christiana fides hoc
modo
intelligit
patrem
12
fihum esse duas

ait
:
Sed cum
se
,sicut
sunt tres
angeli aut tres animae',

illa
aperte
est
monstrat
personis
angeli
angelis
non de
pluralitate
vel
separatione
nulla
loqui,
et
quae
in
illis
secundum
15
propria.
Nempe de
animae,
una
eadem numero
numero
filium
filio.
re
duo
dicuntur aut
dicitur
duae
nec
unum
sicut
aliquid
de
duobus
aut de duabus animabus,

et
patrem aut
et
et
dicimus
de
deo
et
uno numero
is
unum
numero deum de patre

filius
Credimus
enim
dicimus quia deus est pater et deus est

filius
conversim pater est deus et

ita
est
deus
et
tamen nec credimus nec dicimus plures esse deos, sed
unum deum
21
esse
numero
sicut
et
natura,
quamvis pater
et
filius
non
sint
unus,
se-
sed duo.
Angelum enim
relationem.
animam secundum substantiam
dicimus,
sit,
non
cundum
gelus
24 ita
Nam
ipse
licet angeli
nomen ab
officio
sumptum
quia anaccipitur,
:
.nuntius'
dicitur,
tamen, sicut anima

intelligere
pro specie
substantiae
pariter
et
angelus.
Quod
se monstrat,
cum
dicit
,Sicut
sunt tres angeli aut tres animae'.
Talem
itaque significat pluralitatem et seaut
parationem, qualem habent

27
plures angeli
animae, id est qualem plures
habent substantiae.
Quod adhuc
potestate
aperte monstrare videtur,
cum
subdit
,Ita
tamen
,ut voluntate et
omnino
sint
idem'. Sic enim
intelligit
volun-
6 separationum
et filium
res
7 sunt om. I 15 aliquld unum VP /4 Quod] quod Angelum] angelum V habent] habent plures 27 monstrare] non stare VP
16 aut filium]
BN
21
P
28
26-27 plupotestate]
potentia
VP
14-17
Conspectus cum Rec. 1:

substantia
Nempe
et
filio]
de nulla namque una numero

dicitur
filio,
duo angeli praedicantur, nec

dicuntur de deo
ulla
una numero substantia

dicitur
de duoet
bus angelis, sicut deus, qui unus et solus

pater et
filius
est,
de patre
et
sicut
17-14,3
Credimus dicuntur
om.
14

illis
2-3
tatem et potestatem in
vel
pluribus rebus,
quemadmodum
illae
in
pluribus angelis
animabus.
Quod
intelligi
non
potest,
si
plures res putantur
secundum
3
proprietates personarum esse,
non secundum hoc quod communiter dicuntur.

filii
Nullatenus
namque
patris
et
secundum
ipsas
proprietates,
est,
id
est
secun-
dum
tres
paternitatem aut filiationem, ulla voluntas aut potentia

substantiam,
sed secundum
personas esse
6
deitatis
quae communis
propria,
illis
est.
Quare
si
dicit tres
res
secundum
ipsa
palam
,sicut
est
quam
superflue
hoc dicat; quam
etiam inconvenienter
cum
addit:
sunt tres angeli aut tres animae'.
///.
At
illis
si
dicit
easdem personas duas

singula
res esse
secundum
id
quod commune
unus perfectus
est,
id
est
secundum quod
sit
quaeque
et plures simul
deus
esse.
est:
primum quaero an
credit
Christianus.
et
filii
Respondebit, ut aestimo, se hoc

tres
Ergo
et
unum
esse
deum
et
ipsum esse
personas, id est patrem

aliis
et
filium
spiritum sanctum,
solam personam incarnatam,

credit,
tamen
15
duabus cooperantibus. Qui autem
ita
affirmat
eum non
esse Christia-
num, qui aliquid

negat
vult
asserere contra aliquid horum. Si ergo iste ita credit,

qui
eum
esse Christianum
ipse
contra
haec disputat. Utrum autem hanc
fidem
subvertere
nitatur,
videamus.
Cum
igitur
dicit
ut
de duabus
dicit:
\s
personis dicam,
si
sicut incepi,
quod de
res et
tribus
intelligatur -,
sicut
si
cum inquam
angeli
duae personae sunt una
non duae,
sunt
duo
aut duae
animae, consequi patrem quoque esse incarnatum,

quia
sic
filius est
incarnatus:
puto
21
ratiocinatur
secum:
res
Si una et
filius
:
eadem numero
sit
deus
est,
et
ipsa
eadem
est
pater et est
cum
filius
incarnatus,
quomodo non
et pater est incarnatus ?
De
una
24
2 vel animabus] aut animabus

11 est
illis
9 signum
incisionis
om.
VP
:
12 Respondit
N
20
si]
M
VP
10 At] aut
15
VP
14 solam] esse add. sed

si
non Chri-
stianura
eum
esse affirmat
VP
VP
20-21 aut animae duae
Rec. 11,2
consequi quoque patrem {cum Rec. I)
VP
(in
ras.
P)
Conspectus cum Rec.

est
I:
4-6 Nullatenus
illis
est]
Sed neque ipsorum propriorum

de qua
6-8 Quare
secundum
ipsa ulla voluntas aut potentia, sed se habet voluntatem et potentiam
ipsa substantia
cantur
secundum
praedi-
tres
animae]
Quare si dicit duas praedictas personas esse duas res, sicut sunt duo angeli, secundum ipsa propria palam est quam superflue et quam inconvenienter hoc di16catur 10 At si] Si ergo easdem personas] duas personas
:
18 Si
videamus
om.
20-21
aut duae animae om.
21
quoque patrem

quippe
re
3
15
sed de alia
et
eadem
re
non
et
est
vera simul affirmatio et eius negatio
amrmare
aliquid
de
alia
idem ipsum negare simul

negetur -
nihil
prohibet.
si
Non
et:
enim idem
PETRUS
est
apostolus est et non est apostolus.

ut:
Sed
et
alio
nomine
idem
ipse affirmetur apostolus et alio
PETRUS
est apostolus,
SIMON
6
non
apostolus -, non est utraque vera enuntiatio, sed una
harum
falsa.
PETRUM
alius est
autem
esse apostolum et
et alius
STEPHANUM
quam
filius,
non esse apostolum:
quoniam
Si ergo
9
PETRUS
et
filio
STEPHANUS,
possibile est
verum
verum
esse.
affir-
eadem numero
Quidquid
non
alia res est pater
non
est
mari debere aliquid de

filio
et
negari de patre,
pater,
est
filius
aut affirmari de patre et de

;
negari.
igitur est
et
filius
et
quod
dicitur
de
filio,
non debet negari de patre. Est autem

12
incarnatus. Est ergo pater
quoque
incarnatus.
Sed haec
ratiocinatio
si
rata est, vera est haeresis

dicitur
et
SABELLII.
idcirco
Si enim
quidquid dicitur de una persona

15
de
altera,
quoniam una
et genitus,
res
ita
sunt duae personae
ergo sicut de
filio
dicitur filius et
verbum
haec dicentur de patre. Et

ingenitus,
filius,
et
18
sic
ista
filius
de
filio
dicenda
quemadmodum sunt. At
pater est et pater et genitor

si
ita
est,
non
est alius pater
quam
sona.
nec
est
alius
a patre.
Quare non
alii
sunt duae,
sed una perinvicem

ali-
Ideo namque dicuntur duae personae, quia

filius,
si
creduntur ab
pater et
21
tamen deus erit pater et

alicuius
filius
filius,
filius.
Nam
pater semper est
cuius pater et
filius
nec
umquam
est
filius
pater suimetipsius pater est

pater,
est
aut
et
filius
suimetipsius
alius
est;
sed alius
cuius
pater et alius, cuius est

est.
similiter
est
filius
et
alius,
Quare
deo
est
si
in
deo non
24 alius
pater et alius,
cuius pater est,

filius.
nec
filius alius est
et alius, cuius est filius:

alius
falso dicitur
deus pater aut
Si
enim non
similiter
est
si
in
a patre cuius
alius
pater
27
sit,
non potest esse

sit,
pater.
Et
non
in
eo
filio
cuius
filius
non
valet
esse
filius.
Quapropter non
erit
unde duae
illae
7 quoniam]
quia
11
VP
et alius]
est
add.
RD
10
et
quod]
et
quicquid
sunt
VP
filio
ergo] autem
P
26
in
16 et pater] et om.
17 dicenda
de
/
VP
cuius
filius
18 alius est a patre

est
VP
eo om.
21
suimetipsius pater] suimetipsius
filius
24
VP
I:
VP
81
Conspectus
10-11
cum Rec
Quidquid
de
de
8 numero om.
patre] quidquid erit
ita
non
pater
est
verum
negari
filius,
om.
et
filius, erit
15 et verbum
genitus om.
16-17
haec
dicenda
est
sunt]
ita
de patre dicetur
et si-
militer pater dicetur
filio
.18
om.
25-27 Si enim
esse
filius
om.
16
3.4
personae dicantur in deo, quae ideo dicuntur,

est
filius,
quia deus est pater et
deus
et
semper
alius
est
pater et alius
destruatur
fides
filius.
Videtis igitur
quomodo
nostra
secundum
si
sensum
et
eius
qui putat consequi patrem esse
cum
Si
filio
incarnatum,
est
in
una
non plures
sunt res in
deo personae plures?

et
enim vera
dixi,
haec eius consequentia,
non solum hoc quod de patre

tanta
filio
sed
omnibus
tnbus
personis
sequetur confusio,
ut quidquid
de
singulis
erit
proprie dicitur,
de omnibus
communiter dicendum
sanctus
et
filio.
sit.
Quamobrem non
sint
alii
unde pater
et filius et spiritus
a patre et
filio
procedens
erit
ab invicem,
sicut
ostendi
patre
Quare nec
ulla
alii
ibi
relatio,
quae nullatenus
ibi est nisi
secundum
hoc,
secundum quod
sunt
ab invicem.
Ergo nec plures erunt personae.

:
Posito
dicit,
namque rem unam

aut
esse tres personas
aut illud non consequetur
quod
est
12
omnia
vis
illa
simul
quae
dixi
consequentur. Similis
namque
m
15
omnibus
faciat
consequentiae.
Cur ergo
pergit
si
ad incarnationem, quasi ipsa sola

tres
quaestionem, et non potius dicit:
personae sunt una
res,
non
sunt tres personae?
Nam
non minus ante incarnationem quam
post
facere
quaestionem hanc potest.
IV
oi autem hoc omnino
unaquaeque deus
sicut est
18
vult asserere, tres scilicet personas
secundum quod
per
se,
21
non
esse
unam
rem, sed
tres res
unamquamque
Sed
sunt tres angeli:
apertissimum
sunt
tres
est
quia tres deos constituit.

ille
forsitan
ipse
non
dicit:
,sicut
angeli aut tres animae', sed
qui mihi eius
9
2
5
ostendi] Cf. p.
15,13
ss.
alius
est
pater]
est
om.
haec
P
eius]
3 signum
incisionis
VP
igitur]
ergo
res
sunt
VP
add.
vera
add.
autem
dens]
7 sequetur] consequetur
cum
VP
19
nisi]
non
VP VP
6 non solum hoc] non solum 9 proce8 unde] unum VP 7 hanc 2 coonsequetur V
1
1
quaestionem
scilicet
om.
P
(c/.
Rec. 11,2
Conspectus
nullatenus
vis
16-17 hanc facere quaestionem potest
Rec. /)
om.
VP
10-11
ab invicem]
potest]
cum Rec. 1 :
2 semper om.
et alius] et
quae
1
consequentiae]
Verumtamen esse
quoniam non possunt

et ante et post
referri nisi alius
ad alium
rem add. 288, 13-26
Cur
ergo] cur
16-17
potest
Nam
Nam
incarnationem hanc facere quaestionem
22
aut tres
animae om.
mandavit quaestionem, hanc ex suo posuit similitudinem, sed solummodo

personas affirmat esse tres
3
tres
res, sine
rei,
additamento alicuius
similitudinis.
Cur eigo
fallitur
aut
fallit
sub nomine
esse
cum
id
ipsum
in
significetur
tres
sub nomine dei?
Nempe
tres
6
aut
deum
rem
;
illam negabit,
qua
personas
immo quam
est
fatemur esse personas

personas tres non
aut
si
hoc non
tres
negat,
res, ita
consequens
ut
sicut
asserit
unam sed
deos esse.
esse
quoque
affirmet
easdem
personas non
unum
:
sed
tres
Quae quam
,tres
impia
sint iudicent Christiani.
Sed
9
dicet
res
Non
id
cogit
quod dico
res'
fateri
:
tres
deos,
singula
quoniam
quaeque
tres
illae
simul sunt unus deus.

est singula
Et nos dicimus
Ergo
res
de
illis
tribus,
quaeque persona, non

filius
est deus,
sed ex tribus
deus,
spiritus
rebus conficitur deus. Pater igitur non est deus,

12
non
est
sanctus non est deus,

tribus
ita
quomam
nec de
singulis
;
nec de duobus, sed solum de

similiter est
simul nominatis dicendus est deus
quod
impium.
si
Nam
si
est,
non
est
deus simplex natura, sed partibus composita. Sed
simpliintelligit
15
cem habet
tionem
intellectum et
non
multiplicitate
phantasmatum obrutum,
simplicitatem
est
simplicia praestare compositis,

;
quantum ad
attinet
et
composi-
quoniam omne compositum necesse
aut actu aut intellectu posse
18
disiungi,
quod de
simplicibus intelligi nequit.
Cuius enim partes cogitari non

Si ergo deus tribus
possunt,
id in partes
dissolvere nullus intellectus potest.

est
:
ex rebus compositus
2i
aut nulla natura simplex est,

;
aut aliqua natura est

falsa sint
alia
quae
est
in
aliquo praestantior est natura dei
quae utraque quam

modernis
est,
non
obscurum.
Quod
si
iste
de
illis
dialecticis
qui nihil esse
quacstionem] Cf. supra citatam epistolam
p. 37).
IOHANNIS
allata
c.
(Floril.
Patr., fasc.
XXVIII,
17-18quo-
18-19
niam
est
Nam composita]
disiungi]
Ex
eo quod
IOHANNES
c.
exempla
impugnat, haec non eius esse conicio.

vol.
1
Cf. Monologion,
XVII,
I,
I,
p. 31
:
s.
Cf. Proslogion,
XVIII,
quo
nihil
vol.
p.
14,19-21
Nam
dei]
quidquid partibus
Cf.
ibid., c.
II,
mnctum... vel actu vel intellectu dissolvi potest.
20-21
p. 101,5: credimus te esse aliquid
maius cogitari possit.
5 fatemur
tres
VP
sicut]
ipse add.
D
VP
/)
affirmat
12 quoniam]
Quoniam
VP
nec de
singulis]
non de
singulis
V P
9 dicamus
/
14 deus om.
VP R
17 actu] auctu
V
7
tres
19 dissolvere] resolvere
20
nulla] nullus
Rec. 11,2
Conspecius
4-5 in qua
esse deos
(cum Rec.
rei
VP
4 rem
si
cum
esse
8
Rec. 1 :
3 sub
nomine
5-7 aut
deos affirmabit
illam]
rem aliquam
im14
personas om.
tres esse
deos
13
esse]
aut similiter tres
personas non
unum deum sed

tres
pium
sit
res
iste
om. om.
9 simul om.
7 Quod quam Nam] Quod
partibus om.
H-3
22
18
credunt
nisi
EPISTOLA DE INCARNATIONE VERBI quod imaginationibus comprehendere

sunt:
4-5
possunt, nec putat esse alise

intelligere
quid
in
quo partes nullae
vel
non negabit
dissolvi
si
quia,
si
esset
3
aliquid
quod nec actu nec

est
:
intellectu
posset,
maius esset
saltem
quam quod
cogitatione
se
vel intellectu
dissolvi
dissolubile.
Itaque
omne compositum
potest
cum
dicit
deum
esse compositum, dicit aliquid
deo maius
posse intelligere. Transit igitur eius intellectus ultra deum, quod nullus facere
potest intellectus.
Sed
videamus quid addat quasi ad repellendam inconvenientiam, quae

si
videtur nasci,
tres
illae
personae sunt
et
tres
res
,Sic
tamen, inquit, ut una

est
trium earum rerum

tres
sit
voluntas
potestas'.
Hic quaerendum
intelliguntur,
illud
est,
an
illae
12
res
secundum hoc, quod separatim ab invicem
an secundum
solum quod
sed secunillud
communem
voluntatem et potestatem, an neque secundum

illis
separatim habent, neque secundum hoc quod
commune
si
dum utrumque
simul sint divinae naturae.
Quippe
dii
;
secundum
intelligi
quod
15
sunt separatim habent deitatem,
erunt tres
et
idem
poterunt sine
voluntate et potestate.
Semper enim
discretis.
propria discrete
intelliguntur
commuis
nibus et
communia a
Sed
si
divina natura sine voluntate aut potestate

et
nullatenus valet
et
intelligi.
Quod
secundum unam
tres
communem
:
voluntatem
ibi faciunt
21
potestatem sunt et singulae et binae et

tres
simul deus
quid
illae
discordes res,
quae nec
nisi
per aliud in unitatem concordare posaliquod ut deus

sit
sunt deitatis,
nec ad perfectionem nec ad auxilium
va-
4-7
intellectus]
Cf.
te,
ibid.,
c.
(II,
p.
103,4-6:
Si
enim
aliqua
mens
de
posset
creatore
cogitare
;
aliquid
melius
ascenderet creatura super creatorem, et iudicaret
quod
valde est absurdum.
8 signum
cott.)
incis.
om
VP
9 repellendum
inconvenitiam
VP
(ab allera
manu
11
potestas et voluntas
VP
20
14-16 neque secundum hoc

17
separaVP VP
tim habent
om.
VP
14 secundum hoc] secundum om. I
discreta
sit] sint
18 et communia] communiaque
VP
esset
et singulae] et
om.
VP
est
22
natura
Conspectus
et add.
tres dii
ligi]
;
cum Rec.
saltem]
I:
4
vel
est]
Itaque
si]
deus
composita
16
6-7 quod null. fac. pot. intellectus om.

;
et
idem]
tres deitates
et
eaedem
18-19 Sed divina natura
intel-
Eruat
igitur tres alii,
et poterit deus,
immo
poterunt tres dii intelligi sine vo-
luntate et potestate
22
deitatis
om.

lent ?
19
Nam
si
una
sufficit
voluntas
et
potestas
ad
perfectionem
illis
dei
quae
sunt illae tres res quibus indiget deus, aut

3
ad quid
illae
eget? Credimus enim

res
in
deum
nullo indigere.
tres
illae
:
Frustra igitur
cogitantur
tres
deo.
At
si
nec solae
conficiunt
6
res,
nec sola voluntas et potestas, sed haec omnia simul

est,
deum
dii,
iterum dico quia compositus

faciunt
et
ea quae non sunt per

tres
se
deus aut
deum. Aut
et
si
dicit
quia
illae
res
ita
nomen
habent dei per potestatem

potestatem
9
:
voluntatem,
sicut
homo
dicitur
rex per regiam

illae
non
tres
est res
deus nomen substantiae, sed accidentaliter dicuntur

tres
dii,
nescio quae
sicut
tres
homines eandem habentes regiam po-
testatem tres reges dicuntur.
Tres
enim
homines
unus
rex
esse
nequeunt.
Quod quam nefandum

12
sit,
non
est
est,
opus dicere.
si
Codex magnus implendus

tates
voluero scribere absurditates et impie-
quae sequuntur,
si
verum
est
una dei persona incarnata reliquas duas

illae
;
consequi esse incarnatas, quia tres

15
personae sunt una res

si
secundum
id
quod communiter de
tribus
dicimus
ista
aut
sunt tres res separatae,

solus
filius
quemad-
modum
ille
putat contra
est
quem
dixi,
quoniam
est incarnatus.
Palam ergo
isprofundis,
et
quam non debeat esse promptus ad disputandum de maxime de illis in quibus non erratur sine periculo.
rebus
2-3 indigere] Cf. Monologion,
c.
I,
vol.
I,
p.
13,4-5: Si quis
beatitudine
unam naturam, summam
omnium quae sunt, solam c. XXII, vol. I, p. 117,

sufficiens,
sibi
in
aeterna
sua
nisi
sufficientem...
Proslogion,
1-2:...
non es
unum
et
summum bonum,
bene
sint.
tu tibi
omnino
nullo indigens, quo
omnia indigent
ut sint, et ut
2 ad quid] aliquid
MI
quid
VP
G
9 habentes eandem
14 esse om.
non
queunt
VP
dicitur
12 impendus
VP VP
10 nequeunt]
ille
tres
VP
15 dicimus]
VP
17 Palam] palam
VP
6
7-8
res
est
Conspectus
cum Rtc. 1 :
dei] dicuntur
tres
dii
5-6 per se om.

vel deus
dii]
aut dii om.
6-7 no-
men habent
homines
per regiam
potestatem om.
9-1
si
1
9 nescio quae
res
tres
dicere
nescio
si
quae
om.
13-16
et spiritum
verum
deus
incarnatus]
sicut
tres
dixerimus pa;
trem esse incarnatum
sanctum, quia
tres
personae sunt una res
aut
si
consenserimus easdem personas

sed secundum quod
qui
tres res esse
non secundum proprietates singulorum,

17
communiter sunt deus

non
Palam ergo
est
est]
Sive autem
haec
aut de
incarnatione patris et spiritus sancti

sive
intelligat
:
aut de tribus in deo rebus
asserit intelligat
quae sequantur,
18 profundissimis
palam
quam
sit
non
intel-
ligens et
20
VI.
oed
forsitan
dicet
si
iste
mihi
Sicut
putas
:
ista
ita
pariter
ex necessitate
consequi quae dicis,

detur consequentia.
consequitur
quod puto
mihi necessaria
dico,
et
mea
vi-
Ergo ostende non consequi

si
quod
fatebor ego
si
tecum nullum inconveniens sequi,

sonae sunt una
ligas
res.
solus
filius est
incarnatus, aut
deficis,
tres per-
Quod
tu
si
ab hac ostensione
non
solvis sed
magis
quaestionem,
cum
ipse
sunt,
si
mecum
probas innumera inde nasci inconvepariter concludere tres perso;
nientia.
Quae
pariter
si
neganda
ambo debemus
filius
nas non esse
unam rem,
solus
est incarnatus
aut
si
sunt
una
res,
omnes
esse incarnatas.
est
tres
Ostendendum ergo
solius res et
filii
in
quo
iste
fallitur,
et
quomodo incarnationem
;
non sequitur
personas esse
tres
res
separatas
aut
si
una sunt
tres
personae, omnes eas incarnatas esse.

sit
Quod
utique deus una et sola
individua et simplex
natura et tres personae, sanctorum patrum et

post apostolos et evangelistas
et
si
ma15
xime beati
tionibus
AUGUSTINI
est.
inexpugnabilibus ra-
disputatum
Sed
quis
legere
dignabitur
duo
parva
mea
opuscula, Monologion scilicet et Proslogion, quae ad hoc

ut
maxime
facta sunt,
quod
fide
tenemus de divina natura

sine
et eius personis praeter incarnationem, is
necessariis rationibus
scripturae auctoritate probari

ibi
possit
si
inquam
ali-
quis ea legere voluerit,
puto quia et
de hoc inveniet quod nec improsi
bare poterit nec contemnere volet.

Iegi
In quibus
aliquid
quod
alibi
aut non
nostri
21
aut non memini
me
legisse
- non
quasi
docendo quod doctores

forsitan
nescierunt,
aut corrigendo
quod non bene dixerunt, sed dicendo

dictis
quod
24
tacuerunt,
quod tamen ab illorum
non discordet sed
illis
cohaereat -,
15
AUGUSTINIJ
Vide
:
Imprimis in Hbris
I,
De
I,
Trinitate,
PL
42,819
ss. ss.
17 Monolo-
gion]
possit]
in vol.
p.
ss.
Proslogion] Ibid., p. 89
p.
17-19 probari
ibid.,
Cf. Monologion, Prologus, vol.
7,5-11.
invenire
21-24 cohaereat] Cf.
p. 8,8-9
Quam
ego saepe retractans
nihil
potui
me
in
ea dixisse,
quod non
catholicorum patrum et maxime beati
AUGUSTINI
scriptis cohaereat.
4 ostende] mihi add.

i
1
VP
est
ergo
quod dico] quae dico quomodo] per insert.
(in ras.)
1
1
pariter
om.
1
P
P;
2- 3 res sunt
VP
3 tres
res
15 agustini
V
et
eugelistas /
in
16
mea parva
non
parva om.
suprascript. et iterum
expunctum
add.
19 rationibus]
monstretur
I:
V VP
17 facta sunt] sunt facta

sine] si
sunt dicta
VP
Conspectus
respondet
Sicut esse incarnatum
cum Rec.
iste
mihi om.
2-10 Sicut
esse
incarnatas
1,290,24-30, quibus
Verbis deficit prior recensio.

posui ad
21
respondendum pro
fide
nostra contra eos, qui nolentes credere
quod
non
3
intelligunt
derident credentes, sive

intelligere
ad
adiuvandum
religiosum
:
studium
eorum qui humiliter quaerunt
quod
firmissime credunt
nequaquam
la-
ob hoc me redarguendum existimo.
Ne
tamen hanc legentibus epistolam

ut
borem iniungam quaerendi

6
alia
scripta,
non solum
esse
tres
fide
verum etiam
evi-
denti cognoscant ratione tres personas
non
deos sed
unum
solum,
nec tamen deo secundum unam personam incarnato ex necessitate secundum

alias
9
personas
eundem deum
incarnari
sicut ipse
aliquid hic,
quantum ad repellendum
opinionem huius defensoris,

iungam.
putat, nostrae fidei sufficere credo, sub-
Aperte
i2aut
tres
illas
dicit
aut patrem et spiritum sanctum
cum
filio
esse incarnatum,
personas esse tres res separatas.
Quam
sint
illae
nimirum
in
filio.
separationem
talem existimat, ut nec pater nec spiritus sanctus
Nam
in
si
aliae
duae personae sunt

15
in
filio
et
filius
in
homine,
quoque sunt
in
homine.
si
Unde
sunt
aliis
putat consequi,
res,
cum
tres
personae
filii
simul sint
in
eodem homine:
nec
una
nullatenus personam
posse
tres
homine ipso incarnari

non negat,
si
sine
duabus personis. Personas tamen
esse
filium
esse
tres
18
incarnatum.
res
est
Quoniam
igitur
supra monstratum
est,
tres
personae sunt
quibus
solo
separatae,
aut tres esse deos consequi, aut alias de

:
iam dictum
deo,
absurditates
si
nunc breviter ostendam

tres
dii,
adiuvante
uno
primum
et
2i
quia etiam
sint
nihil
illi
proderunt
fieri
ad defendendum patrem
posse
putat sine
spiritum sanctum
multitudine;
24
ab incarnatione, quod
non
deorum
pate-
deinde quia non sunt plures

sit
dii,
sed unus solus.
Postea
faciam, quamvis
unus deus
tres
personae, non tamen una
qualibet incar-
nata
alias
quoque
incarnari necesse esse,
sed potius esse impossibile.
18 supra] In n. II-V, p. 10
n. VIII, p.
ss.
20 primum]
In n. VII, p. 22.
ss.
23 deinde]
In
22
s.
Postea] In n. IX, p. 23
4 Ne] Ni
12
illas
P
oni.
8 repellendam ex repellendum
script.
corr.
I
defensioms
vel
defensoris
M
spirit.
9 huius om.
sanct.]
VP VP
supra
sanct.
et
aut
spir.
P
18
OP
15 simul
tres tamen VP 22 putat posse
om.
VP
17 personis
om.
VP
Personas]
Personis
sunt om.
17-18 nec incarnatum esse filium
P
:
VP
personas
Rec. 11,2
7-8 secundum
alias
eundem deum
incarnari]
alias per-
sonas eiusdem dei incarnari
VP
22
7-8
VII.
Divinae utique naturae

aut alicubi
tens;
dicit
sit
est sic
semper
et
ubique
esse,
ut
et
nihil
umquam
est po3
sine eius praesentia. Alioquin

est et
nequaquam ubique
semper
et
quod ubique potens non
semper,
nullatenus est deus.

eius
Si enim
non ipsam divinam substantiam sed potestatem

illi
esse semper et ubique,
non tamen negabit potestatem
esse aut
accidentalem
aut
substantialem.
sine
in-
&
Accidentalis quidem non est deo potestas, quia

accidenti aut esse aut intelligi possit,
telligi
cum omne subiectum

nec
esse
deus sine potestate

est,
nec
potest.
Si vero deo potestas substantialis
aut pars est eius essen-
tiae,
aut est id ipsum
quod quod
est
tota
eius est essentia.
Pars autem non

intellectu
est
est,
quia,
dis-
sicut
supra dictum
est,
partes
habet aut actu aut

igitur
est
et
solubile;
testatis
quod omnino
eius.
extraneum a deo. Idem

semper
esse dei
ita
po-
12
Sicut itaque potestas dei est

est.
et
ubique,
quidquid
est
deus, ubique et semper
Ergo cum praedictus nostrae
fidei
sint
secundum
'5
se
defensor dicit esse tres deos, monstrare nequit
quomodo
ad
separatim ea
liberare.
separatione,
qua putat
se
patrem
et
spintum sanctum ab incarnatione
Non
et
ergo illum potest adiuvare multitudo deorum
defendendum patrem
potest
fieri
spiritum sanctum
illa
ab incarnatione, quoniam non

sine
inveniri
in
deorum
nequa-
'8
multiplicatione
disiunctio,
qua defensionem istam
posse
quam
existimat.
VIII.
2.
(*2uod autem unus solus deus

quia aut deus non est
sit
et
non
plures,
hinc
facile
probatur
sunt plures dii, sed unus solus.
quia quidquid aliquo
num non est, minus bonum pluralitatem sui non admittit, ut plura plura summa bona sunt, paria sunt. Summum
summum bonum, aut sunt plura summa bona, aut non Deum vero summum bonum esse nullus negat, minus est, nullatenus deus est, et quidquid summum boest aliquo, quia minus est summo bono. Summum certe
sint
24
summa
bonum
bona. Si
est,
enim
sic
27
vero
quod
5 semper esse
VP
insert.)
substantialis est potestas
(dictum
in
marg.
M
Hin
VP
1 1
est supra
dictum
12-
12 Idem]
corr.
Ideo
dei et] et om.
13 potestatis] potestas
P;
ex potestat
deo
21
loco signi incis. spatium
V G
et
18 in deorum] de deorum
VP
in
22 Quod] Quoniam
non plures
VP
Quod
24
autem]
his oerbis incipit
22-24
sit
unus solus om.

Si]
si
negat] ambigat
VP
26 minus
est] eit
om.
27

praestat
aliis
8-9
23
bonis,
ut nec par habeat nec praestantius.

est.
Summum
et
ergo bosolus est
num unum
3
et
solum
Non
igitur
sunt plures
et
dii,
sed unus
deus,
vel
sicut
summum bonum
est
unum
solum, et sicut
summa
substantia
nullatenus
essentia sive natura,
quae eadem ratione qua
summum bonum
pluraliter
posse dici probantur.
IX.
Qui
spiritus
9
unus solus deus
cum
filio
sit
tres
personae, pater scilicet et
filius
et
sanctus,
non tamen
incarnato necesse est alias quoque personas,
sicut
ille
disputator putat, incarnari, sed impossibile. Personas enim non negat
esse plures, idcirco

essent aliae,
12
quoniam
non
aliae sunt
ab invicem. Si enim ab invicem non
plures
essent.
feci,
Sed
ut brevius explicem et facilius

et
filio,
quod
volo,
erit
loquar tantum, sicut supra
de patre
sancto.
quia
per hos clarum

filius
quid intelligendum
sit
de
spiritu
alii
Pater ergo et
secundum subsubstantiae,
stantiam non sunt plures nec

15
ab invicem, quia non sunt duae

sed una et
sunt plures et
nec
et
alia
substantia pater,
alia
filius,
eadem
alii
substantia sunt pater
filius.
Secundum personam vero

non sunt una
filius
ab invicem, quia pater

aliae
et filius
18
et
eadem persona, sed duae

filius
et
ab invicem. Dicit
e rgo: Si
res
incarnatus est et
est
:
non
est
alia,
sed una et
eadem numero
quae pater
et
ergo necesse
est
patrem quoque esse incarnatum.
Unam
eodem
est
enim
2i
eandem numero rem
impossibile est simul esse et

:
non esse
filius
in
homine incarnatam. Et ego dico

et
Si
filius
incarnatus est, et
non
una
eadem numero persona quae
pater
est,
sed alia: non idcirco
est necesse
22,26-23,1 praestantius] Cf. Monologion,

Cf. n.
II
cc. III et
IV,
vol.
I,
p.
15
ss.
12 supra]
et III;
cf.
p.
11,8-13.
2-3 sed unus solus deus est
VP
7-8 pr
s.
f.
7 Quia solus et
s.s.
si
unum et solum est unus deus est, cum tres personae

3
est et
sint
unum
Si
et
solum
sint
VP
10-11
sit]
sic
abbreviat
H
aliae
Pers.] personas
11
enim sunt
ab invicem,
(insert.)
non essent
corr.
13 quid] quod ex quid 17-24,7 Dicit ergo

in
simul incarnatum om. H

VP
2
Sed] sed
12 quia] quod
16 Secundum vero personam

1
H
VP
aln]
alie
H H
9 incarnatum
esse
20-21
homine eodem
11,1
:
Rec.
tura]
sicut
om.
H
non
4
nisi
vel essentia]
et essentia
H
quae]
et
na-
sive res
quae
(qui ms)
deus est add.
H
et
5 probatur
12 supra] superius
15
eadem] eademque
H H
24
patrem quoque esse incarnatum.
Aliam enim personam
esse
in
uno homine
est.
incarnatam et aliam simul non esse in eodem homine incarnatam possibile
Et
ille
Si deus fihus incarnatus est,
et
deus qui
:
est filius
non
est alius,
sed
unus et idem numero deus qui est pater

sonae
sint
plus tamen, quamvis diversae per-
pater et
filio
filius,
videtur necesse esse patrem
quoque
esse
incarna-
tum cum
propter unitatem deitatis,
quam
possibile esse propter diversi- 6
tatem personarum non
eum
dicit
esse simul incarnatum.
Videte qui hoc

filii
quomodo
claudicat utroque pede in

credit
incarnatione
9
dei.
Nam
qui recte suscipit eius incarnationem,

in
eum non assumpHic

autem
sisse
hominem
unitatem naturae, sed in unitatem personae.

filio
somniat
in
hominem a
dei magis esse
assumptum
in
naturae unitatem
diceret
est
quam
12
personae unitatem.
Si enim
filio
hoc non opinaretur,

esse incarnatum,
illum
non
magis esse
deus pater
quia plures
necessanum patrem cum

et
filius,
quoniam unus
quam
esse possibile
simul non esse incarnatum,

id
est
in
sunt personae.
Utroque
dei,
igitur
pede,
utraque parte, claudicat in
15
incarnatione
filii
qui una natura est
cum
sic
patre et alia persona a patre:

esse
quicumque existimat eandem incarnationem

tem, ut
filius
secundum naturae
unita18
non
possit incarnari
sine
patre,
nec
intelligit sic
eam secundum
Quippe deus
et
unitatem esse personae, ut pater non possit incarnari
cum
sit
filio.
non
ut
sic
assumpsit hominem, ut natura dei et hominis

et
una
eadem, sed una dei peresse

21
persona dei
hominis una eademque
sit.
Quod non
si
nisi in
sona esse potest. Diversas enim personas
unam eandemque personam
cum
uno eodemque homine, nequit
intelligi.
Nam
unus
homo cum
singulis plu-
2 non
esse
simul
incarnationem
personae om.
H H
N
11
possib.] impossibile
VP
in
8 qui hoc]
marg.
corr.
si
hoc
10 naturae] ex persone
quam] sed
in
marg. non
15-16
insert.
H H
in
in
sed in unitatem
12 in personae]
impersone
et alia
NG
15 igitur] enim
H
est
in incarn.]
om.
HM
21
16
sit
persona a patre om.
17 quicumque] qui
cum
H
cum
filius]
hominis]
add.
G
11,1
:
22 eademque
23 eodemque] eodem
pluribus singulis
VP
Rec.
13-14 quoniam unus
deus pater et
propter
deitatis
unitatem (c/. p.
24,7)
H
(c/. p.
14-15 quia
plures sunt personaej propter per-
sonarum diversitatem
nis et
H 21 hominis] persona add. H H 22-23 Diversas Diversas vero

24,7-8)
intelligi]
20 et hominis] 21-22 Quod
et natura
homi-
potest
om.
personas communiter in
intelligi
unitatem
I,
sui
unum eundemque hominem assumere
nequit
(c/.
Rec.
288,
19-20)

ribus personis est
9-10
25
una persona, necesse
est
plures
;
personas quae aliae sunt

est possibile.
a se invicem esse
3
unam eandemque personam

deo incarnato
quod non
Qua-
propter impossibile est

illum
secundum
incarnari.
unam quamlibet personam
secundum aliam quoque personam
X.
6
L>ur autem deus magis assumpserit hominem
in
unitatem personae
in
filii
quam
in unitatem alicuius aliarum

fuerit
personarum
quamvis
rei
hac epistola nostrum

obtulit,
hoc non
9
propositum, tamen quoniam huius

existimo.
mentio se
aliquam
reddendam rationem
filius
filii
Nempe
si
spiritus sanctus incarnatus esset, sicut

filius
est
incarnatus,
dei,
esset spiritus
filius
sanctus
dei et
hominis.
Essent igitur duo

nasceesset
in
trinitate
scilicet
filius
hominis.
Unde quaedam
12
retur dubietatis confusio,
cum de deo
dei, alter
filio
loqueremur.
Fieret
Uterque enim
deus
et
filius,
quamvis
alter
hominis.
quoque quasi quaedam

filii
inaequalitas diversarum personarum

15
secundum hoc quod
essent,
quae omnino
aequales esse debent,
cum
alter filius maioris parentis dignitate excelleret, alter
minoris parentis humilitate subesset.
Quanto enim maior
est
natura dei
quam
hominis, tanto dignius est esse filium dei

18
quam
esse
filium hominis.
Si ergo
spiritus
sanctus natus esset ex virgine:

et
cum
filius
dei haberet excellenriorem
nativitatem solam quae est ex deo,

esset
21
spiritus
sanctus
minorem tantum quae
ex homine,
alia
persona esset maior et

convenit.
alia
minor secundum dignitatem

suae personae ho-
nativitatis;
quod non
Quod
si
pater in unitatem
minem
assumpsisset,
easdem
faceret in
deo
pluralitas filiorum inconvenientias,
2 quod non
incis.
est possibile]
q {rasura;
in
marg. quod)
est impossibile
H
VP
5 signo
caret
reddam
trinitate
(ras.)
VP
8 propositum non fuerit rationem reddendam
D
R
filio]
quoniam] quia
9 reddendam]
1 1
rationem] ut add.
in
dei] dei
om
VP
12 de deo
est
deo om.
19 solam]
16 subessent humihtate
est in
H
deo
11,1
P
s. si
14 quae] qui
(=scilicet?)
maior
21
quod non convenit om.
H H
ex deo
Quod
si]
Quoniam
VP
filius
22 easdem
pluralitas
:
filiorum inconvenientias gigneret
VP
Quare
si
Rec.
tus,
2-4
est
Quapropter
aut
incarnari]
est
incarna-
impossibile
patrem
aut
spiritum
dubietatis
sanctum
esse
incarnatum
H H
11-12
Unde quaedam
nasceretur
confusio]
Quare
quaedam
fieret confusio
12 loqueretur
fieret
HV
20
12-13 Uterque
esset
hominis om.
ex homine
H
H-4
3 Fieret quoque] et
ex homine]
est
26
et

adhuc aliam.
10
Nam
si
esset
filius
virginis,
duae personae
in
trinitate
nofilius
3
men
eius
nepotis assumerent,
virginis
quia et pater nepos esset parentum virginis, et
esset
nepos,
cum
ipse
tamen
nihil
haberet ex virgine.
Quoniam
alia
ergo quamlibet parvum inconveniens in deo est impossibile,

dei persona incarnari
non debuit
quam
filius.
Illo
enim incarnato nullum sequitur mconfilius
veniens.
Quod
enim patre
dicitur
illae
minor
et spiritu
sancto secundum
filio,
humanitatem, non tamen ideo

maiestatem qua
praeest
duae personae excellent

filii,
quia
eandem
et ipse
9
maiores sunt
humanitate
habet
et
filius,
qua
cum
illis
suae humanitati.
filio
Est et aliud cur magis conveniat

erat incarnandus,
scipit
incarnatio
quam
alii.
Qui enim
satis su12
oraturus erat pro

filium
patri
humano
genere; et convenientius
alii
mens humana
non
fiat
quam
sed
alium
supplicare,
quamvis haec
supplicatio
idcirco
a divinitate,
ab humanitate ad divinitatem.
filius
Quam
15
filius
dei facit,
quia
homo
per unitatem personae
est dei.
Amplius. Qui hominem
erat assumpturus, venturus erat
ad pugnandum
2 parentum
virginis
P
sanctus
nepos esset
VP
(cum signo omissionis in V) om. 4 alia] aliqua
VP
5 dei om.
3 eius
virginis
om.
H
filio]
illi
8 qua maiores] quam

conveniat (coveniat
H maiores H
VP
?)
VP
om.
spiritus
9 cum
llhs
VP
10
conveniat
V)
quam
aliis
VP
15 Qui]qui
13 ad divi-
nitatem om.
turus est
VP
1-3
pater
filius
14 per unitatem] per humanitatem

(corr.
si
H
filius
ven-
pugandum
ex purgandum
Rec. 11,1:
esset
Nam
dei,
ex
sicut
H
Nam
si
vhgine]
pater esset
filius
virginis,
homo
filius
qui
non
autem
(sic
ms; an pro deus?J

filius
est
:
dei.
filius
Esset igitur
dei
et
dei
filius
hominis,
Si
qui vere
filius
esset
virginis
quare
nepos esset
virginis.
dei nepos esset virginis:
ergo
illa
avia negari (negare ms) non posset
H
filii
5-6
Illo
enim
sit
filii
inconvedei
et
niens
filius
om.
6 Quod enim] Cum enim una persona

non sunt propter incarnationem
;
filius
hominis,
in trinitate
plures
quam
erant ante incarnationem

excellit,
nec ipse
filius
alii
personae in dignitate nativitatis
sed idem ipse
filius
filio
se ipso maior
et
minor
existit.
Sed nec
aliae
personae maiores sunt
secundum generationem, quia nullam habent maiovel
rem
vel
digniorem
navititatem
patri
generationem.
alium
Nam quodam modo

alii
10 quam alii] quam quam patrem filio
12 quam
supplicare]
supplicare
H
esset]
Rec. 11,2:
incarnata
si
pater add.
VP
(c/.
Rec.
II,
I)
Illa
enim
VP

contra diabolum et ad intercedendum, sicut dixi,
10
27
pro homine.
Qui ambo,
diabolus
3
scilicet
et
homo, per rapinam Et quia

iniuste
se voluerunt
facere similes deo,
cum
per
propria sunt
falsitatem,
usi
voluntate.
nisi
per
rapinam
voluerunt,
non
nisi
quoniam non
potuerunt.
Propria enim voluntas angeli
sive hominis est,

6
quae contra voluntatem dei
est.
Cum
enim
vult aliquis
nisi
quod
;
deus velle prohibet, nullum habet auctorem suae voluntatis

ideo sua propria
est.
se
ipsum
et
Nam
quamvis homo voluntatem suam aliquando subdat
voluntati alterius hominis, propria

9
tamen
est
si
contra
deum
est
quoniam non
eam
subdit
nisi
ut
ad
alii
aliquid
quod
vult
attingat,
et
idcirco se ipsum habet

est,
auctorem cur eam

est alii
'2
subdat.
Quapropter propria voluntas

dei
est
igitur
quae
nulli
subdita.
Solius
sit.
autem
propriam
habere voiuntatem, id
est
quae
nulli
subdita
Quicumque
nititur
propria voluntate utitur, ad
simili-
tudinem dei per rapinam

lentia privare,
15
et
deum
propria dignitate et singulari excelSi enim est alia
quantum
in ipso est,
sit,
convincitur.
aliqua vo-
luntas
sola
quae
nulli
subdita
non
erit
voluntas dei omnibus praelata, nec erit
cui nulla alia praesit.
Nulla
igitur
trium
personarum dei congruentius
semetipsam exinanivit
18
formam
servi
accipiens ad debellandum diabolum et

similitudinem dei
intercedendum pro homine, qui per rapinam falsam
prae-
13 per rapinam] Cf. Phil. 2,6.
17 accipiens] Ibidem, 2,7.
2 voluerunt
se
VP VP
om.
2-3
facere
voluerunt
et idcirco
4 enim om.
11
P
alii
5 aliquis vult
om.
om.
H
VP
3 usi
sunt
seipsum] idcirco et semetipsum

sit
subdita est
11-12 Solius
subdita
12 quae]
VP VP quam G
dei
14quanto/R
om.
alia
VP
diabolus
17 semetipsum
A
4
18 falsam om.
VP
nisi
H
2
scilicet
Rec. 11,1:
om.
H
dei
1
1
4-11
Propria
enim
1
HVP
alii
quoniam
om.
non
iniuste
subdita
H
sit]
11
Solius
autem] Solius enim

voluntas
H
1
id est
et
quae
nulli
nulli
subdita
Sola autem
omnibus
debet
praeesse
subesse
et
(cf
27,1 5-1 6 /)
(cf
sive
H
28,2-3)
quod
c.
2- 3
ad
similitudinem]
ad aequalitatem
propria voluntate
similitudinem
est,
H
[1,255,
praesit]
Ex
omne malum
dicitur
peccatum seu quod vocatur incommodum (cf

4-8\).
Si
De
casu diaboli,
XII
enim
dei,
voluntas
rationalis
creaturae
fecisset
semper
suet
si
besset
(subessent ms)
voluntati
nullum
umquam
peccatum,
non peccasset, nullum aliquando pateretur incommodum add.

militudinem]
et
si-
aequalitatem add.
28
sumpserant,
10-11
quam
filius,
qui,
est
splendor lucis
se
aeternae et vera patris imago,
non rapinam
arbitratus
esse
aequalem deo, verum per veram aequaet
litatem et similitudinem
videt,
illi
dixit:
Ego
pater
unum sumus.
Et
Qui me
videt et patrem.
Nullus namque iustius expugnat reum vel punit, aut
misericordius parcit vel intercedit pro eo,

;
quam
cui specialius
iniuria fien
6
probatur
nec aliquid convenientius opponitur
falsitati
ad expugnandum aut
apponitur ad sanandum
quam
veritas.
In illum
enim dei falsam praesumentes
similitudinem specialius peccasse videntur,

ditur.
sint
qui vera dei patris similitudo cre-
Suscepit autem
hominem
scilicet
in
unitatem
personae,
sicut
dictum
est,
ut 9
duae naturae, divina
et
humana, una persona.
XI.
De
qua unitate personae, quam firmissime credimus esse non ex duain
,2
bus personis
Christo, tamen quia potest dici
unde parum caute intuentibus

existere,
videri possit Christus
ex duabus et
duabus personis
:
non mutile
l5
mihi videtur aliquid dicere. Dicunt enim quidam
Quomodo
dicimus in Christo
as-
non esse duas personas,
sicut
duas naturas?
Nam
deus et ante hominis
sumptionem persona erat nec

esse
;
postquam
est,
hominem assumpsit persona

quia
destitit
l8
et
homo assumptus
persona
omnis
homo
fuit
individuus esse
persona cognoscitur. Quare alia est persona dei quae

alia
illo
ante incamationem,
hominis assumpti. Sicut igitur Christus est deus et

videntur esse personae.
homo,
ita
duae
in
2I
Quae
ratiocinatio per hoc videtur probare duas
esse
personas in Christo, quia deus est persona et
homo assumptus persona

natura est
plures
est
est.
Sed non
et
ita
est.
Sicut enim in
deo
lta in
una
personae,
plures
24
plures
personae sunt
una natura
Christo una persona
naturae et plures naturae sunt una persona.

et filius deus, et spiritus sanctus deus, et
Quemadmodum
enim pater
est deus,
tamen non
tres dii,
sed unus est deus:
splendor lucis aeternae]
Cf.
Hebr.
1,3:
;
qui
cum
sit
splendor
qui
est
gloriae.
patris
invisibi-
imago] Cf. 2 Cor. 4,4:

lis.
qui est
imago Dei
10,11.
Col.
1,15:
imago
Dei
2 deo] Phil. 2,6.

I,
3 sumus] Ioh.
p.
10,30.
3-4 patrem] Ibidem, 14,9.
19 cognoscitur] Cf. supra, n.
praesumperat
hic
VP
2 verum]
Verum
1
H
VPl
incis.
2-3 aequal.] qualitatem

7
deest
1
H
ras.
sumus]
deficit
ul
Qui] qui
1
apponitur]
1
opponitur
8-9 creditur] dicitur
VP
cum
signis
signum
3 tamen]
VP tunc G
P)
4 26
1
personis existere
et filius est deus
inversionis
7 destituit
(destitit in
VPl
et spiritus sanctus est
deus
VPN

ita
II
29
in Christo
deus
est persona, et
homo
est persona,
nec tamen duae sunt per-
sonae, sed una persona.

3
Non enim
:
est alius deus, alius
homo
in Christo,
quamvis
aliud
sit
deus, aliud
homo
sed idem ipse est deus qui et homo.
Verbum
enim
caro factum assumpsit

profertur
naturam
aliam,
non aliam personam.
Nam
vel
cum
6
,homo',
natura tantum quae communis omnibus est hominibus

illum
significatur.
Cum
vero demonstrative dicimus ,istum vel
hominem'
proprio nomine
,IESUM', personam designamus, quae cum natura collectionem
habet proprietatum, quibus

9
homo communis
designatur,
fit
singulus et
ab
aliis
singulis
distinguitur.
Nam cum
illo
ita
est,
non
quilibet
filius
homo
intelligitur,
filius
sed qui
est,
ab angelo annuntiatus
et
12
qui deus et
homo,
aut
dei et
virginis
quidquid de
aut secundum
personaliter
deum
secundum hominem verum
est
dicere.
filio
Neque enim
hominis, et
filius
dei designari potest vel nominari sine

dei,
hominis, nec
filius
filius
hominis sine
est
filio
quia
idem
ipse
est filius
dei
qui
15
eadem
verbi et assumpti hominis proprietatum colest
lectio.
Diversarum vero personarum impossibile

aut de invicem eas
praedicari.
et
eandem
esse proprietatum
collectionem,
est
i8
Nam PETRI
non
dicitur
eadem proprietatum
collectio,
PETRUS
est,
est
PAULI PAULUS,
et
non
nec
PAULUS PETRUS.
Cum
ergo verbum caro factum
naturam
a
assumpsit,
quae sola
hominis nomine significatur et

21
semper
alia
natura divina,
non aliam
proprieta-
assumpsit personam, quoniam
eandem habet cum assumpto homine

est
tum collectionem. Non enim idem

id est
24
homo
et
assumptus
a verbo homo,
IESUS; quoniam
in
nomine hominis,
vel
in
sicut
dictum
est, sola intelligitur
natura, in assumpto vero

id est
homine
nomine IESU
quae
est
intelligitur
cum
natura,
cum homine,
et
collectio
proprietatum,
eadem eidem assumpto

et
homini
27
verbo.
Quapropter non
dicimus verbum
simpliciter
hominem
assump-
eandem
esse
personam, ne non magis
dicamus illum hominem eandem esse

et illum
personam cum verbo quam quemlibet hominem, sed verbum
tum hominem,
id
est
IESUM
sicut
non credimus eundem hominem eandem
3-4 factum] Ioh.
1,14.
19 factum
est]
Ibidem.
1-2 personae om.
D
G
5 est omnibus 7 quae]
minem
mine
vel] vel
om.
quam
VP G
significatur
hominis
27-28 ne non magis
personam
a divir.a
om
VP
ho6 Cum vero] Cum enim VP 20 no8 singulus] singulis P 26 non magis dicimus VP natura VP 29 sicut non credimus] sicut cum nu-
mero credimus
VP
30
esse
filius
EPISTOLA DE 1NCARNATIONE VERBI

personam
est,
11-12
simpliciter
cum
deo,
sed
cum
illa
persona, quae
verbum
esse,
et
ne videamur
confiteri
ipsum hominem personam eandem
quae
as3
pater est aut spiritus sanctus.
Sed quoniam
et
verbum
deus
et
est
deus et
ille
sumptus
est
;
homo
est
homo, verum
,dei'
filius
est dicere quia est
homo eadem
persona
sed in nomine
subaudiendum
virginis.
verbum,
et in
nomine ,hominis'
6
subintelligendus est
De
illud
scriptis illius cui

;
respondeo
sed puto
in
hac
rei
epistola, nihil potui
videre praeter
iis
quod supra posui
sic
patere veritatem ex
illam dicitur
quae
dixi,
9
ut nulli lateat intelligenti nihil
quod contra
XII.
vim
veritatis
tenere.
oed
si
revocatus
a
facit,
multitudine
deorum
pluralitatem
abnegat in deo
nec
personarum, hoc ideo
quia nescit unde loquitur.
Nam
deum nec
l2
personas eius cogitat, sed tale aliquid, quales sunt plures humanae personae.
Et quia videt unum hominem plures personas esse non posse, negat hoc ipsum
de deo.
Non
enim idcirco dicuntur
tres
personae,
quia
sint
tres
res
sepatribus
l5
ratae sicut tres homines,

separatis personis.
sed quia similitudinem habent

in
quandam cum
ipsum
Consideremus hoc
patre et
filio,
et id
intelligatur
'8
de
spiritu
sancto.
igitur
filius
Ponamus
eius
hominem
sit
qui
tantum pater
id
filio
sit
et
non
et
filius,
et
filium
qui tantum
et
non pater,
est
ADAM
ABEL.
filius
Dicimus
et
filius 2I
itaque de
ADAM
patre et de
ABEL
et
quia pater non est
non
est
pater,
quoniam duo homines

filius
sit
separatae personae sunt

aut cuius
aut
filius filius
ADAM
et
ABEL,
fatemur
nec est cuius

in
ADAM,
est
filius
pater
ABEL.
Sic itaque
dii 24
deo quia pater non
pater,
filium.
sit
quamvis duo
non
sint,
quoniam pater non habet patrem aut

filrus,
Similiter spiritus
filius
sanctus non est pater aut

sit.
quia non est cuius

et
spiritus
pater aut cuius

alii
Quoniam ergo
pater et
filius
sanctus tres sunt et

filio
ab
in- 27
vicem, nec de invicem dici queunt, sicut de patre et

nis
in diversis
perso-
hominum ostendimus
ideo dicuntur
tres
personae, non quia sint tres res

30
separatae.
8
1
supra] Cf. n.
I,
p. 4,6-9.
simphciter]
his
est
non
simpliciter
VP
est
homo] homo om.
P
aut]
illius] illis
8 ex
filius
sit
VPM
VP VP
9 nullum
lateat intelligentem
et sep.
22 duo hom. sunt

29-30 ideo
et suprascript.
VP pers. VP
15 quia sunt
23
filius
separatae]
V)
VP nec VP
res
21 non
26-27
ideo non dicuntur tres
personae (per-
sonae expunct.
separate
VP

XIII.
13
31
At
3
si
negat
tria
posse dici
his
de uno
tribus
et
unum de
et
tribus,
ut
tria
non
dicantur de invicem,
sicut in
personis
uno deo facimus, quo:
niam hoc
in
aliis
rebus non videt, nec in deo intelligere valet

possit
sufferat ali-
quid quod intellectus eius penetrare non

6
esse
in
deo,
nec comparet
naturam quae super omnia

positionis
est,
liberam ab omni lege loci et temporis et com-
partium,
;
rebus quae loco aut tempore clauduntur aut partibus comilla
ponuntur
9
sed credat aliquid in
esse
quod
in istis esse nequit, et
acquie-
scat auctoritati
Christianae nec disputet contra illam.

in
Videamus tamen an
positionis
12
rebus creatis, quae et loci et temporis et cominveniri

possit
partium
legi
subiacent,
aliquatenus hoc
quod negat
in in
deo.
Ponamus fontem de quo

;
nascatur et fluat rivus, qui postea colligatur

Sic itaque discrete dicimus fontem, rivum,
lacum
sitque
nomen
eius Nilus.
Iacum, ut fontem non dicamus rivum aut lacum, nec rivum aut fontem aut
islacum, nec lacum fontem aut rivum.

et lacus et lacus
18 sit
Fons tamen Nilus vocatur
et rivus Nilus
rivus
Nilus Nilus
et
et et
duo simul
fons et rivus Nilus,
fons et lacus Nilus,

;
simul tres fons et rivus et lacus Nilus
cum tamen non cum
alius
alius
Nilus sed unus idemque, sive
cum
singulus quisque sive
bini
seu
cum
tres
dicuntur Nilus.
Tres
igitur
;
sunt fons, rivus, lacus, et unus
Nilus,
2i
unus
tres
fluvius,
una natura, una aqua

fluvii
et dici
non potest quid

sunt,
tres.
Nam
aut
neque
aut Nili aut

rivi
aut aquae aut naturae

igitur
neque
tres
fontes aut
aut lacus.
Unum
dicitur
hic de tribus et tria de uno,
nec tamen
24
tria
si
de invicem.
obicit
Quod
non esse singulum quemque aut fontem aut rivum aut

:
lacum, aut binos perfectum Nilum, sed partes Nili

lum, ex quo incepit usque
27
cogitet
totum hunc Ni;
dum
desinet,
esse in tota quasi aetate sua
quia
nec ipse totus

erit
est
simul aut loco aut tempore,

esse.
sed per partes, nec perfectus

in
donec desinat
Habet enim quandam

ex
oris
hoc cum oratione non
simili;
tudinem, quae quamdiu quasi
fonte
procedit perfecta
est
et
libera corr.
ex liberam
M
VP
ex
corr.
7 rebus] et rebus
P
1
quae
an
otn.
in
loco
R
1 1
di-
sputet] putet
P
PG
id
contra illam] contra
eam
P
sive /
aliquatenus
possit
VP
tres]
12 nascitur
qui
om
cum
singulis
idem
cum
singulus
VP V
15 tamen] itaque
1
PV
sunt
18
seu]
om.
P
tria
20 quid
tamen
(ab alia manu, in rasura) tres
VP
25-27 sed partes
Nili
aut
21
sunt
om.
VP
23
tempore om.
VP
27 nec2 om.
VP
28 Habet] habet
VP
29 quasi om.
VP
32

perfecta est iam non
est.
13
cum
Si quis enim
sic
consideret et diligenter in-
telligat,
cognoscet totum Nilum esse fontem,
totum esse rivum,
totum esse
3
lacum
nec fontem esse rivum aut lacum, nec rivum esse lacum aut fontem,
nec lacum esse fontem aut rivum.

lacus,
Non
et
enim
est
idem
est
ipse
fons,
fons qui
id est
rivus aut
quamvis id ipsum
fluvius,
sit
rivus
lacus
quod
Tria
idem Nilus, de uno

tria
6
idem
eadem aqua, eadem
natura.
igitur
hic dicuntur
toto perfecto, et unum perfectum totum de
tribus,
et
nec tamen
sit
ipsa
in
illa
de
invicem
dicuntur
quamvis hoc valde
aliter
perfectius
natura
si
simplicissima et ab omni loci vel temporis lege liberrima.
Verumtamen
hoc
est,
aliquatenus
videtur in re quae partibus composita,

illa
localis
et temporalis
non
est
incredibile in
summe
libera natura esse perfecte.
Est hoc quoque hic considerandum

lacu, rivus
quia fons non est de rivo nec de
12
vero de solo est fonte non de lacu, lacus autem de fonte et de

rivus
rivo, et ita ut totus
de
in
toto
fonte et totus lacus de toto fonte et de toto

filio
rivo <(sit>
sicut
dicimus
patre et
et spiritu sancto
et
quia alio
modo
rivus
alio
rivus est
sicut suo
de fonte, et
alio
lacus de fonte et rivo, ut lacus

est
non dicatur
quodam
alio
modo verbum
ut
de
patre,
et
spiritus
sit
sanctus
modo de
patre et verbo,
idem
spiritus
sanctus non
verbum aut
filius is
sed procedens.
19 procedens]
Ad
n. p.
XIII
18
cf.
;
(CSEL XXXXI,
natura dicuntur,
ss.
AUGUSTINUS, De fide et symbolo, c. VIII (IX), n. 17 PL 40, 189 s.): Nec mirum, quod haec de ineffabili
Nam cum
de fonte mterrogati non possumus dicere,
possumus eum fontem vocare, rursus po-
cum
in his
etiam rebus, quas corporeis ocuhs cernimus et corporeo sensu
diiudicamus, tale aliquid accidat.
quod
in
ipse
sit
fluvius,
nec de
fluvio interrogati
tionem, quae de
fonte vel
fluvio est, et
nec fluvium possumus appellare nec fontem, tamen

singulis quaeritur, singillatim
sit,
hac
trinitate
aquam nominamus
cum de
et
aquam responaha esse

re-
demus.
aqua
sit
Nam
si
quaero, utrum in fonte aqua

aliud respondetur,
respondetur aqua
illa
et
si
quaeram, utrum
in fluvio, nihil
in
potione
non
poterit
sponsio; nec tamen eas tres
aquas,
sed unam
dicimus...
Sed haec non propter

singillat;m,
illius
divinae naturae similitudinem, sed propter visibilium
etiam unitatem corporaha exempla
data sunt, ut intelligeretur
fieri
posse, ut aliqua tria
non tantum
et
sed etiam
si-
mul singulare nomen obtineant, ne quisquam miretur

patrem,
absurdum
tres
putet,
quod deum dicimus

in ista trinitate, sed
c.
deum filium, deum unum unamque substantiam.

VIII
Si]
Cf.
P
Quam
spiritum sanctum,
nec tamen
deos
etiam
TERTULLIANUS,
Adversus Praxeam,
(PL
si
2,
163).
V
11
sic
om.
est
om.
VP
P
de patre
7 totum perfectum 10 temporalis
VP
7V
8 quamvis] Quamvis
om.
fonte
9 liberrima?
in patre]
est] est
P
VP
natura libera
1
VP
12 nec de] de om.
VP
1
13 est de solo
sit]
supplevi
VP
ut]
vel ex ut
14-15
33
XIV.
Adhuc
3
volo
quiddam
dicere,
quod quamvis magnam habeat

verbi
dissimilitu;
dinem, nonnullam tamen habet ad incarnationem

forsitan
aliquis
similitudinem
alio
quod
legens contemnet.
Si enim
Dicam tamen,
rivus
quia ego
dicente non
omnino
6
contemnerem.
per
fistulam currat a fonte usque
ad
ut
lacum
ita
nonne solus
infistulatus
rivus,
est,
quamvis non
sicut
alius
Nilus
quam
fons et lacus,
dicam
solus
filius
incarnatus
est, licet
non
alius
deus
quam
9
pater et spiritus sanctus ?
XV.
Oed quoniam
ad
illam
ista
terrena valde longe sunt a
summa
natura,
levemus
ipsa opitulante
mentem,
est
et in
ea contemplemur aliquatenus et bre-
i2viter
quod dicimus. Deus non

autem plures
aut sunt in
intelligi
aliud
quam
ipsa simplex aeternitas.

si
Ae-
ternitates
nequeunt.
Nam
plures sunt, aut sunt extra
se invicem
15
se
invicem.
est.
Sed
nihil est extra aeternitatem.

si
Ergo nec
in
aeternitas extra
locis
aeternitatem
Item,
extra se invicem sunt,

est
diversis
sunt aut temporibus,
quod alienum
ab
aeternitate.
Non
itaque sunt
plures aeternitates extra se invicem. Si vero in se invicem plures esse dicuntur,
lesciendum
nisi
est
et
quia quotienscumque repetatur aeternitas in aeternitate, non est

aetemitas.
una
eadem
Dignior enim
est
natura quae in se repetita

sui
semper
21
sibi
convenit in perfectam unitatem,

pluralitas,
lbi
quam quae
quae
admittit plurali-
tatem.
Ubi enim
diversitas.
At
ubi diversitas est, non est perin
fecta concordia.
et
24
Perfecta
namque concordia
est,
unam
identitatem
eandem unitatem
convenit.
Si ergo melior
est
perfecta
concordia
imperfecta, et impossibile est in
summo bono - quod

naturam
est ipsa aeternitas
quam - esse
semper
imperfectum aliquid: non

mittere.
27
est
possibile
aeternitatis
pluralitatem ad-
Quapropter quotienscumque repetatur aeternitas

et
in aeternitate,
una eademque
sola aeternitas est.

aliis
Quod de
non
est nisi
multis
similiter dicitur.
Ut
omnipotentia in omnipotentia
iis
una omnipotentia. Et
ut
unum de
quae divinam non habent
12 simplex aeternitas] Cf. Monologion, cc.
XVI
8
et
XVII,
vol.
I,
p.
30
ss.
2 quoddam
DNIG
(in
V BG
VP
6
a
ut]
vel ex vA
N
P
spiritus sanctus] sic correxi; filius

;
VBR
1
manu
poster.
corr. in
spiritus sanctus
in
spiritus sanctus in rasura
R spiritus sanctus
1
infrascript.)
sine signo incisionis
V
in
mente
3 au-
tem om. 29 de his

II-5
plures]
complures
20
perfectam]
imperfectam
VM
de
his
ex deus /
34
naturam,
in

quo
similiter
15-16
est
ponam
punctum
in
puncto non est
nisi
unum
punctum. Habet enim

temporis,
id est
punctum
velut
medium
punctum mundi
et
punctum
3
praesens tempus,
aeternitatis
ad
aeternitatem nonnullam similitudinem,

latius
alias
non parum ad eiusdem

disputandum
partibus,
intervallo
est
nisi est.
contemplationem utilem; unde

sufficiat
;
Hoc
nisi
tantum hic
quia punctum simplex, id est sine

et
est
et
indivisibile
velut aeternitas
:
ideo punctum
cum puncto
aeternitate
sine 6
non
est
unum punctum
sicut
aeternitas
cum
non
una
aeternitas.
Ergo quoniam deus

est et
aeternitas est,
in
non sunt plures
dii
quia nec deus

igitur
:
extra
deum, nec deus

et
deo addit numerum deo.

itaque
Semper
unus
idem
solus est deus.

est
Cum
deus
de
deo nascitur
quia quod
12
nascitur
prole,
et
filio
non
extra id de quo nascitur, est proles in parente et parens in
unus
scilicet
deus pater et
filius.
Et cum deus procedit de deo patre

est
nec exit extra deum: manet deus, id

et
spiritus
sanctus, in
deo de
15
quo procedit,
ista
est
ista
unus deus pater et

processio
sine
filius
et spiritus sanctus.
Et quoniam
nativitas
et
principio
est,
sunt
alioquin aeternitas nata

:
et
aeternitas procedens,
quod falsum
habet
principium -
nequaquam
debemus
18
deum
incepisse esse patrem aut filium aut spiritum sanctum cogitare
aut possumus.
XVI.
oicut autem substantia divina aeternam
sic
et
singularem
servat unitatem,
21
horum
relativorum,
patris
scilicet
et
filii,
procedentis et de quo procedit
natura,
inseparabilem tenet
et
pluralitatem.
esse et
Nam quemadmodum
non alium
illi
necesse
pater
est
24
deum semper unum
eundem
et
alium
ita
numde
quam
est
idem
filio
suo aut procedens
quo
procedit,
secundum has
alius
relationes;
sed semper alius pater et alius

dici
filius,
alius
procedens et
ergo
quo procedit, nec umquam
possunt de invicem.
Quoniam
cum deus
27
5 disputandum
revocat.
est]
Cf.
De
processione spiritus sandi, n. IX, ubi auctor ad hunc locum

c.
10 extra deum] Cf. Monologion, add.
LIX,
vol.
I,
p. 70.
ponam] quia
V
18
2-3
Habet
temporis]
10 est
velut
medium mundi. Habet
enim punctum. Et punctum temporis

om.
VP
punctum unum
V VP
incepisse
3 nonnullam] habet add.
V
in
5 id est
om.
VI
filii
deo] ideo
13 de deo. patri
signo incisionis
N
22
deum
26
spiritum sanctum om.

(in ras.
VP
20
sine
V V
scilicet patris
VP
P)
et
procedentis et
VP
24-25 numquam pater

dens
alius pater et] et
om.
VP
filius
et alius proce-
VP
27 possunt
dici

nascitur de
16
35
potest
tria et
deo
vel
deus procedit
de
deo, nec substantia

idcirco
amittere
singularitatem nec relatio pluralitatem:

3
unum
est lbi
tria
unum,
natura,
nec tamen
tria
de invicem dicuntur.
et
Nec
incredibile
est,
debet esse
esse;
in
quae super omnia

in aliis rebus
6
omnibus
aliis
dissimilis
inveniri.
aliquid
cuius
exemplum
non valeat perfecte
Haec autem
in
tria Latini
dicunt per-
sonas,
tres
Graeci substantias. Sicut enim nos dicimus

sic
illi
deo substantiam unam

ipsum
ibi
personas,
dicunt
unam personam
tres substantias, id
per
substantiam quod nos per personam significantes, nec a nobis aliquatenus in

9
fide
discrepantes.
Quomodo
patre et
12
vero
filius
nascatur de patre et spiritus

sit
sanctus
videri
et in
procedat a
filio,
nec tamen
filius,
quoniam
velut
sicuti est
non
potest
in
in
hac vita: beatus

libro
AUGUSTINUS
trinitate
per speculum
est,
aenigmate
in
De
hac ipsa
diligenter
contemplatus
possibilitate
et
ego
Monoautem
potius
logio
15
meo, cuius supra memini, pro mea

cur,
disputavi.
Si quis
ibi
vult scire
cum
in
summa
essentia
nullus
sit
sexus,
parens
dicatur pater
ingenitus,
18
quam
mater, aut proles
filius
quam
filia,
aut cur pater
tantum
filius
tantum genitus,
aperte inveniet.
spiritus
sanctus nec genitus
nec ingenitus: in
eodem
libello
5-9 discrepantes] Cf.

12 in aenigmate]
1
ibid.,
Prologus,
vol.
I,
p. 8, 14-18.
11
sicuti est]
ss.
Ioh.
3,2.
in
Cor. 13,12.
cc.
13 trinitate] Cf.
ss.,
PL
42,819
13-14
Monologio meo] Cf.

18 in
XXIX
XLII,
vol.
I,
I,
p.
47
s.
ss.
14 supra] In n. VI, p. 20.
eodem
libello]
In c.
vol.
p.
58
et c.
LVI,
p.
67
s.
amittere]
admittere
N
VP
V
7
1 1
-2 nec
substantia
potest
admittere pluralitatem, nec

;
relatio singularitatem
(s.
XII. -XIII.)
unam personam] unam substantiam BI Trecensis 964 substantias tres VP 8 per personam in ras. (forsilan ex
sit]
per essentiam)
\~b-\4t
BP
in
sic
12 agustinus
V
add.
3 diligenter om.
VP
in
monologion
monolongion
18 invenietj
EXPLICIT
EPI-
STOLA ANSELMI CANTURIENSIS ARCHIEPISCOPI DE INCARNATIONE VERBI B EXPL. EP. ANS. ARCHYEPISCOPI EXPL. LIBER ANS. CANTUARIENSIS AECCLESIAE ARCHIEP. DE INC. VERBI G EXPLI-
CIT
Explicit
sine Explicit
VPNR
CUR DEUS HOMO
INDEX SIGLORUM.
B
Oxoniensis Bodleianus
siae Christi),
s.
(n.
1938) Bodley 271
(olim
Cantuariensis,
Eccle-
XII. ineuntis.
M= R = D =
N = T = F =
Monacensis
latinus
21248
(olim Ulmensis),
s.
s.
XII. ineuntis.
Rotomagensis 434 (olim Gemmeticensis),

Duacensis 354 (olim Marcianas abbatiae),
XII. ineuntis.
s.
XII. ineuntis.
11,
s.
Neapolitanus, Bibliotecae Nationalis, VII. D.
XII. ineuntis.
Trecensis 2142,
s.
XII.
s.
Turonensis 246 (olim Maioris Monasterii),
XII.
De
La
lettre
hoc opere
cf.
SCHMITT,
FR.
SAL.,
Sartcti
fasc.
Anselmi
Cantuariensis
-
Liber Cur deus homo, Florilegium
Patristicum,
XVIII (1929).
1936,
IDEM,
de saint Anselme au pape Urbain II a 1'occasion de la

religieuses,
p.
remise de son
Cur deus homo<n (1098), Rev.des Sciences
129-144.
[Commendatio
operis
ad Urbanum
Papam
II.]
Cv)uamvis
3
post
apostolos
sancti
patres et doctores nostri multi tot et
tanta
de
fidei
nostrae
ratione dicant
ad confutandum insipientiam
et
fran-
gendum
dato
6
duritiam infidelium, et ad pascendum eos qui iam corde fide

fidei
mun-
eiusdem
ut
ratione,
quam
post
eius
certitudinem
debemus
parem
esurire, in
delectantur,
nec nostris nec
futuris
temporibus ullum
illis
veri-
2-3 dicant] Cf. Cur deus homo 1. quod sufficere debeat dictum sit...
I, c.
I.
p. 48,9-10: ... quamvis a sanctis patnbus inde 4-5 iam corde fide mundato] Cf. Act. 15,9.
Ep. de incarnatione verbi, n. I, p. 8,7-8. p. 47,9: ... ut eorum quae credunt intellectu
4-6 delectantur] Cf. Cur deus homo,

et contemplatione delectentur.
Sigla
'
L = Londiniensis
S
Lambethianus 59 (olim Cantuariensis, Ecclesiae

Salvatoris Aquiscincti),
s.
Christi),
s.
XII.
D = Duacensis
s. s.
352 (olim S.
XII.
N = Parisinus
s.
17456,
XII.
XII.
= Sangallensis
s.
287,
s.
XII.
R = Turicensis
XII.
Rhinaugiensis 124,
V = Vindobonensis
in
691
(olim Gotwicensis),
2479 (olim Colbertinus),

s.
XII. exeuntis
M= Venetus, Marc.
Anselmianas L;
P=
Lat. Cl.
Parisinus
II,
Cod.
I,
XII-XIII.
Textus ponitur
Coll.
appendice
inter
ad
litteras
Cantabrig. Corpus Christi
135
(s.
XII.)
opera Cur deus
homo
Coll.
et
De
conceptu virginali
(s.
P
(s.
in
fine operis
Cur deus homo Cantabr. Emman.

et
135
XII.
ineuntis)
post
praefationem
et
anle indicem capitulorum eiusdem operis
M
(s.
post indicem capitulorum
ante initium operis
NSRV;
:
Mellicensis
verbi
154
(s.
XIII.); Sangallensis
80 1
XV.)
ante Epistolam de
1
incarnatione
D;
Paris.
13414
XIII.)
Praeponunt
inscriptionem
Prologus
Prologus anselmi de incarnatione verbi
PROLOGUS ANSHELMI DE INCARNATIONE VERBI V

minusculis
verbi
idem de
sine
in
litteris
R;
Sangall.
801
Prologus
domni
post
anselmi
in
libro
incarnatione
inscriptione
et
Incipit prologus
de incarnatione verbi Paris.
13414
corr.
LSP;
nostrae
Mellic.
154
2 post] per
nostri
ex
per
doctores
ratione
fidei
nostri multi
om.
N
6
om.
3 de] dei
L
corde
nostrae fidei
SR rationem SR
ad confundandum
illis]
fide
D
eidem
eis
40
tatis
CUR DEUS HOMO. COMMENDATIO OPERIS

contemplatione speremus
in
:
nullum tamen reprehendendum arbitror,

se
si
fide
stabilitus
rationis
eius
indagine
voluerit
exercere.
si
Nam
et
illi,
quia
3
breves dies hominis sunt,

dicere potuerunt
talibus
;
non
ratio
omnia
quae possent,
diutius
vixissent,
et
veritatis
;
tam ampla tamque profunda

in ecclesia sua,
est, ut
a mor-
nequeat exhauriri
et
dominus
promittit,
cum qua
dona non
se esse
desinit
usque
imper- 6
ad consummationem saeculi
tiri.
gratiae suae
Et
ut alia
taceam quibus sacra pagina nos ad investigandam rationem

nisi
invitat:
ubi dicit:
credideritis,
non
intelligetis,
aperte nos monet inten-
tionem
ad
intellectum
extendere,
inter
cum docet
qualiter
ad
illum
debeamus
in
proficere.
Denique quoniam
esse
fidem et speciem intellectum

:
quem
hac
tanto
12
vita
capimiis
medium
ego
intelligo
quanto aliquis ad illum
proficit,
eum propinquare
speciei,
ad quam omnes anhelamus, existimo.

hcet sim
Hac
confortatus,
gratia mihi
igitur
consideratione,
homo parvae
nimis scientiae,
ad eorum quae credimus rationem intuendam, quantum superna

dare dignatur,
aliquantum conor assurgere

id
aliis
et
cum
aliquid
quod
15
prius
non
videbam
reperio,
libenter
aperio,
quatenus quid secure
tenere debeam,
alieno discam iudicio.
1-2
exercere] Cf.
Cur deus homo,

praecedentia
c.
cf.
p. 48, 17-18 :... negligentia mihi videtur,

intelligere...
si
postquam
confirmati
sumus
in fide,
non studemus quod credimus
3 sunt] Iob 14,5.
4 potuerunt]
mtelligetis]
Ad
Epistola de incarnatione verbi, n. VI, p. -20,21-21,4.

vol.
I,
tam ampla] Cf. Proslogion,

Is.
XIV,
non
p.
12,6:
Quam
ampla
est illa veritas...
7,9 (Vulg.
Si
credideritis,
non permanebitis).
7-12 existimo]
Cf.
est
AUGUSTINUS,
intelligetis
:
ad nos capere hoc, sed non
non
Sermo XCI, c. VII, n. 9 (PL 38,571): Quia ergo multum est multum credere hoc Nisi enim credideritis, ait Isaias, ambulemus per fidem quamdiu peregrinamur a Domino, donec pervenia: :
mus ad speciem, ubi videbimus facie ad faciem. 14-15 assurgere] Cf. Proslogion, Prooemium, vol. I, p. 94, 1-2 ... (sub persona) conantis erigere mentem suam ad contemplandum deum et quaerentis intelligere quod credit...
1
reprehendum
hominum
SR
dona
fide] in fide 2 in eius 4 dixerunt nec dicere potuerunt
rationis
SR
veritati
eius
om.
N
8
M
N
S
M
tam
pro-
ampla tamque] tam propalatam quae

misit
P
S
gratiae suae
S SR
6 ad consummationem]
7 Et] et
in finem
VM
intelligitis
9
10 proet intel-
ad intellectum extendere] ad intelligendum proficere (proficere

ficere
insert.)
expunctum ;
1 1
suprascript. pervenire
N
1
N
fidei
speciem] spem
SRVM
lectum
ad illum
aliquis
nes] nos
M
N
P
1
2 speciei] spei
SR VM
1
hanelamus
ergo add.
homo sim
P P
idem
existimo] estimo
N
LS
omlicet]
13egoom.
16 non prius
4 credidimus
in
5 mihi gratia
ali-
quantum] aliquando
nus om.
alieno
LVPM
quid] quod
rasura
R
135
SRM
L;
secure] certius
SR
quate-
17 discam iudicio
SR
iudicio] hic deficiunt
CCC
CUR DEUS HOMO. COMMENDATIO OPERIS

Quapropter,
41
mi
pater
et
domine, Christianis omnibus cum reverentia
amande
3
et
cum amore reverende papa
URBANE, quem
:
dei providentia in
rectius
sua
ecclesia
summum
constituit
pontificem
quoniam
nulli
possum,
vestrae sanctitatis praesento conspectui subditum opusculum,

tate
ut
eius auctori-
quae
ibi
suscipienda sunt approbentur, et quae corrigenda sunt emendentur.
1-5 emendentur] Cf. initium Epistolae de incarnatione verbi, p. 3,2-5.
2 cum amore om.

ecclesia]
o/7i.
reverende] ex reverentia
corr.
domo
possum
rectius
sanctitati
subditum opusculum] opusculum subdidi
M M
venerande
P
vestra
presento conspectui
eius] tui
NM
5 emendentur] Explicit prologus add.
DN
11-6
Praefatio.
CJpus subditum propter quosdam

tum
esset,
qui,
antequam perfectum
et exquisi-
primas partes eius
me
nesciente sibi transcribebant, festinantius
quam
mihi opportunum esset, ac ideo brevius
quam
vellem
sum
coactus, ut potui,
si
consummare.
Nam
et
plura quae tacui inseruissem et addidissem,
in quiete et
cungruo spatio
il!ud
mihi edere
licuisset.
In
magna enim
cordis
tribulatione,
quam unde
in
cur passus sim novit deus, illud in Anglia rogatus
incepi et
Capuana
est,
provincia peregrinus perfeci.
Quod secundum
in
materiam de qua
distinxi.
editum
prior
Cur deus homo nominavi
et
duos
libellos
Quorum
tandem
quidem infidelium Christianam fidem, quia
rationi
putant
illam repu-
gnare,
respuentium continet obiectiones et fidelium responsiones.
Ac
remoto Christo, quasi

nessariis
numquam ahquid
fuerit
de
lllo,
probat rationibus neIn
12
esse impossibile
ullum hominem salvari sme
illo.
secundo autem
libro similiter quasi nihil sciatur
de Christo, monstratur non minus aperta ratione

institutam esse,
ut
et veritate
litate
naturam
humanam ad hoc
est
aliquando immorta;
15
beata totus homo, id
in
corpore et anima,
frueretur
ac necesse
2-3 transcnbebant] Cf.

feci]
Epist.
de
vita
incarnatione
et
Verbi,
n.
I,
p. 4,9-18.
1.
6-8 per-
Cf.
EADMERUS, De
[1884],
conversatione
s).
Anselmi,
II,
n.
XXX
(43) (ed.
M. Rule
1
391
s.
PL
158,99
INCIPIT
PRAEFATIO
IN
LIBRUM CUR DEUS

XII.
in.)
HOMO BRD;
in
cod.
35
Coll. S.
Trinitatis Cantabrigensis (s.
Inc. praef.
librum cur deus
homo
editum ab anselmo cantuariensi archiepiscopo
IN
LIBRO CUR DEUS

littera
initialis
aliis
HOMO M
INCIPIT
sine incipit
2 Opus]
multis
subditum] quod (in rasura !) add. cum quod erasum esse videtur 7 incepi] accepi suprascriptum vel incepi 8 Capuana] post p littera quaedam ab alia manu expuncta est Quod] quod 11 Ac] ac 13 salvari] posse salvari sine illo] signum incisionis F 16 in anima et corpore et anima] sic corr.
deest in
codicibus; in
PROLOGUS EIUSDEM tota praefatio deestin T
M
B
ex et
in
anima
CUR DEUS HOMO. PRAEFATIO

esse ut
43
sed non
nisi
hoc
fiat
;
de homine propter quod

ex necessitate
factus est,
per hofieri
minem-deum
3
atque
omnia
quae de Christo credimus
oportere.
Hanc
6
praefatiunculam
cum
capitulis
totius operis
omnes qui librum hunc

;
transcribere volent,
ante eius principium ut

venerit,
praefigant postulo
aspiciat,
si
quatenus
in
cuiuscumque manus
pore
sit
quasi in eius fronte
quid in toto cor-
quod non
despiciat.
4-7 despiciat] Cf. Monologion, Prologus, vol.
I,
p. 8,21-26.
4 cum
capitulis]
haec Verba erasa sunt
7 despiciat]
add.
EXPICIT PRAE-
FATIO BRD Explicit F
EXPL. PROLOGUS
idem
in
litleris
minusculis
sine
Capitula
libri
primi.
I.
Quaestio de qua totum opus pendet.
II.
Quomodo
accipienda
sint
quae dicenda
sunt.
III.
Obiectiones infidelium
et
responsiones fidelium.
sine necessitate et quasi
&
IV.
Quod
hae responsiones videantur infidelibus

picturae.
quaedam
personam.
V. Quod redemptio hominis non

VI. Qualiter reprehendant
redemisse et
sic
potuit fieri per aliam
quam
per dei
infideles
quod
dicimus
deum morte
sua nos
dilectionem suam erga nos ostendisse et pro nobis
expugnare diabolum venisse.

VII.
Quod
nullam diabolus habebat iustitiam adversus hominem
et
quare
12
videatur habuisse cur deus hoc
modo hominem
de
videatur
videatur
liberaret.
VIII.
Quomodo
dici
licet
humilia
quae
dicimus
Christo,
non
pertineant
ad divinitatem, tamen inconveniens
infidelibus
ea de
illo
l5
secundum hominem
esse.
et
unde
illis
idem homo non sponte
mortuus
IX.
Quod
sponte mortuus
et
:
sit
et
quid
sit:
factus est oboediens usque

:
,8
ad mortem,
propter quod et deus illum exaltavit, et

facere, et
:
non
veni voluntatem
deus,
et:
meam
sicut
proprio
sicut
filio
suo non
pepercit
21
non
ego volo, sed
tu.
18-19 ad mortem] Phil. 2,8. 19-20 facere] Ioh. 6,38 (Vulg.

:
19 exaltavit]
Ibidem,
2,9 (Vulg
exaltavit
illum).
descendi de caelo, non ut faciam 20-21

deus]
voluntatem meam).
Feriae
20
pepercit]
in
Rom.
sacro.
8,32.
21
Cf. Antiphonam
ad Matutinum
V
1
Triduo
sicut tu]
Matth. 26,39.
INCIPIUNT CAPITULA LIBRI PRIMI CAP. PRIMI LIBRI D sine Incipit F

13
post habuisse insert. et
BR
idem
Index
in
litt.
minusc.
N
in
INC.
capitulorum
deest
MT
20
facere voluntatem
meam
CUR DEUS HOMO. CAPITULA
45
X. Item de
XI. Quid
3 sit
eisdem,
quomodo
aliter
recte intelligi possunt.
peccare et pro peccato satisfacere.

misericordia
sine
XII. Utrum
sola
omni
debiti
solutione deceat
deum
peccatum dimittere.
XIII.
6
Quod
nihil
minus
sit
tolerandum
in et
rerum ordine, quam ut creatura
creatori
debitum honorem auferat

honor dei
sit
non
solvat
quod
aufert.
XIV. Cuiusmodi
poena peccantis.
patiatur
XV.
9
Si deus vel ad
modicum
honorem suum
violari.
sit
XVI.
Ratio quod numerus

hominibus.
angelorum qui
ceciderunt restituendus
de
XVII. Quod
12
alii
angeli pro
illis
non possint
restitui.
XVIII. Utrum
plures futuri sint sancti homines
quam
sint
mali angeli.
15
XIX. Quod homo non possit salvari sine peccati satisfactione. XX. Quod secundum mensuram peccati oporteat esse satisfactionem, nec homo eam per se facere possit. XXI. Quanti ponderis sit peccatum. XXII. Quam contumeliam fecit homo deo, cum se permisit vinci a diabolo,
18
pro qua satisfacere non potest.

abstulit
XXIII.
Quid
deo cum peccavit, quod reddere nequit.

reddit
XXIV. Quod
2i
quamdiu non
deo quod debet, non
possit esse beatus
nec excusetur impotentia.
XXV. Quod
ex necessitate per Christum salvetur homo.
Capitula
24
I.
libri
secundi.
esset.
Hominem
factum esse iustum ut beatus
27
Quod non moreretur, si non peccasset. III. Quod cum corpore, in quo vivit in hac vita, resurgat. IV. Quod de humana natura perficiet deus quod incepit. V. Quod quamvis hoc necesse sit fieri, tamen non hoc faciet
II.
cogente
necessitate
30
et
quod
sit
necessitas
quae aufert
gratiam aut minuit,
et
sit
necessitas
quae auget.
possint
N
idem
in litt.
22 homo]
minasc.
add.
EXPLICIUNT CAPITULA LIBRI PRIMI
BRD
LIBRI
N
idem
sine Explicit
in
litt.
23
INCIPIUNT CAPITULA
SECUNDI BRD
minusc.
sine Incipit
46
VI.
CUR DEUS HOMO. CAPITULA
Quod Quod
Quod Quod
satisfactionem
per
quam
salvatur
homo, non
possit
facere
nisi
deus-homo.
VII.
necesse
sit
eundem ipsum
esse perfectum
deum
et
perfectum
hominem.
VIII.
ex genere
ADAE et
de virgine-femina deum oporteat assu6
mere hominem.
IX.
necesse
sit
verbum solum
et
hominem
in
unam convenire
personam.
X. Quod idem homo non ex

non
sit,
debito moriatur; et
ille
quomodo
iustitia
possit
vel 9
possit peccare
et
cur
vel angelus
de sua
laudandus
cum
peccare non possint.

et
XI.
Quod
moriatur ex sua potestate;
quod
mortalitas non pertineat
12
ad puram hominis naturam.

XII.
Quod
non
quamvis incommodorum nostrorum particeps
sit,
miser
tamen
15
sit.
XIII. Quod cum aliis XIV. Quomodo mors
infirmitatibus nostris ignorantiam

eius
non habeat.
praevaleat
numero
et
magnitudini peccatorum
18
omnium.
XV. Quomodo
XVI.
et
deleat mors
eadem etiam peccata eum perimentium.

hominem
sine peccato;
21
Qualiter deus de massa peccatrice assumpsit
de salvatione
in
ADAE
sit
et
EVAE.
impossibilitas;
et
XVII. Quod
cessitas
deo non
necessitas vel
quod
sit
ne-
cogens et necessitas non cogens.

vita
XVIII. Quomodo
Christi solvatur
deo pro peccatis hominum;
et
quo-
24
modo
debuit Christus et non debuit pati.

ratione
XIX. Quanta
de morte
et
eius
sequatur
humana
salvatio.
27
XX. Quam
XXI. Quod XXII. Quod
magna
quam
sit
iusta sit
misericordia dei.
impossibile
in
iis
diabolum
dicta
sunt,
reconciliari.
quae
veteris
et
novi
testamenti
veritas
30
probata
sit.
29
in iis]
in his
NF
30 probata
sit]
add.
EXPLICIUNT CAPITULA LIBRI

sine Explicit
SECUNDI BRD
Expliciunt capitula
Cur deus homo.

Liber primus.
3
Capitulum
Quaestio de qua totum
I.
opus pendet.
Oaepe
6
et
studiosissime a multis rogatus
sum
et verbis
et
Iitteris,
qua-
tenus cuiusdam
de
fide
nostra quaestionis rationes,
quas
soleo
respondere
quaerentibus, memoriae scribendo

et
9
commendem. Dicunt enim

non ut per rationem
eas sibi placere
arbitrantur satisfacere.
Quod
petunt,
ad
fidem ac-
cedant,
et
sed ut eorum quae credunt intellectu et contemplatione delectentur,
ut sint,
quantum possunt, parati semper ad satisfactionem omni poscenti

de ea
quae in nobis
est
se
rationem
spe.
Quam
quaestionem solent
5-7 commendem] Cf. Monologion,

3,15.
Prologus, vol.
I,
p.
s.
10-11
spe]
II,
Petr.
.
Cf.
AUGUSTINUS,
s.)
:
Epist.
CXX,
n.
(CSEL XXXIIIl,
quoniam,
si
pars
707;
PL
33,453
Propterea monet apostolus paratos nos esse

fide et
debere ad responsionem
a
omni poscenti nos rationem de
spe nostra,
me
mfidelis rationem
INCIPIT
CHIEPISCOPI B idem in ANS. ARCH. CANT. RD

INC. LIB.
scribitur
CUR DEUS HOMO LIBER ANSELMI CANTUARIENSIS ARminusc N INC. CUR DEUS HOMO LIB. Incipit cur deus homo liber domni ans. cant. arch. T CUR DEUS HOMO (ab alia manu add. per dialogum) M Inc. lib.
litt.
sancti ans. cant. arch. qui appellatur cur
deus
homo
in
in
margine pro illuminatore praemarginibus

in
textus dividitur numeris capitulorum

aliis
positis
BRDT
(in
RD
scisi
numeri ad partem ab
sunt)
manibus suppleti sunt;

litteris
numeri exceptis II-IV ab-
numeris
et
visione
M
:
parvis
initialibus rubri coloris
6-7 quatenus
commendem]
sine
ulla textus di-
haec propositio numeris
superscriptis
hoc
modo
de
ordinatur
quatenus scribendo memoriae
commendem
rationes cuiusdam quaestionis
fide nostra,
quas soleo respondere quaerentibus

superscriptum vel (commen)darem
7
1 1
commendem] ab
alia
ut
videtur
manu
rationem se
48
et infideles et
fideles
CUR DEUS HOMO
nobis simplicitatem Christianam quasi fatuam deridentes obicere,

:
multi in corde versare

sit,
qua
scilicet
ratione
et
vel
necessitate deus
homo
factus
et
morte sua,
aut
sicut
credimus
confitemur,
sive
mundo vitam
humalitterati
reddiderit,
cum hoc
per
aliam
potuerit.
personam,
angelicam sive
nam, aut sola voluntate facere

sed etiam
illitterati
De qua
quaestione non
solum
multi quaerunt et rationem eius desiderant.

licet in
Quoniam ergo
difficilis,
de hac multi
in
tractari postulant, et
quaerendo valde videatur

et
solvendo tamen omnibus est
intelligibilis
propter utilitatem
et
rationis
pulchritudinem amabilis: quamvis a sanctis patribus inde quod sufficere

beat dictum
sit,
de-
tamen de
illa
curabo
quod
deus mihi
dignabitur aperire,
et
petentibus ostendere.
Et quoniam ea quae per interrogationem
responsio12
nem
investigantur,
multis et
illis
maxime
qui
tardioribus ingeniis magis patent et ideo

flagitant,
plus placent,
unum ex
accipiam
hoc
qui inter alios instantius ad hoc
me
sollicitat,
mecum
disputantem, ut
BOSO
quaerat et
ANSELMUS
15
respondeat hoc modo.
BOSO.
si,
Sicut rectus ordo exigit ut profunda Christianae fidei prius creita
damus, quam ea praesumamus ratione discutere,
neghgentia mihi videtur,

intelligere. ia
postquam confirmati sumus

gratia
si
in fide,
non studemus quod credimus
Quapropter quoniam
puto
nihil
dei
praeveniente fidem
nostrae redemptionis
sic
me
tenere,
sit
ut etiam
nulla
possum quod credo ratione comprehendere,
tamen
quod ab
scis,
eius
firmitate
me
valeat
evellere,
te
peto mihi
21
aperiri
quod, ut
plures
mecum
petunt: qua necessitate scilicet et ratione
deus,
eius
cum
sit
omnipotens, humilitatem et infirmitatem humanae naturae pro

24
restauratione assumpserit.
ANSELMUS. Quod
me
tractare
quaeris
me
supra
me
est,
et idcirco
altiora
timeo,
ne forte
cum
putaverit aut etiam viderit aliquis
me non
poscit fidei et spei

ei
meae
in
et video,
si
quod antequam
credat, capere
non
potest,
hanc ipsam
reddo rationem,
abbas
qua,
fien potest,
videat,
quam
14
praepostere ante fidem poscat
rationem earum rerum, quas capere non potest.
BOSO,
ss.
tunc monachus, postea
(1124-1136)
Beccensis,
per
aliquot
annos
I,
cum Anselmo Cantuariae

p. 6,5
degebat.
16-17 discutere] Cf. Epist. de incarn. verbi, n.
17-18
.
intelligere]
:
Cf.
AUGUSTINUS,
Eccli. 3,22
:
Epist.
CXX,
n.
(CSEL XXXIIII,
708
PL
33,454)
altiora
Haec
dixerim, ut fidem tuam ad
amorem
intelligentiae cohortarer.
25-26
me] Cf.
Altiora te ne quaesieris.
5 facere om.
selmus]
sic
14 Ansellmus
16 Boso]
sic
omnes
codices
25 An-
codices;
Ans.
CUR DEUS HOMO

sibi
49
deficere,
satisfacere,
plus existimet rei veritatem mihi
quam
intellectum
meum ad eam capiendam non sufficere. B. Non hoc tantum timere debes quantum
contingit in
et
reminisci
quia saepe
colloquendo
de
aliqua
quaestione, ut deus aperiat

si
quod
prius
latebat
6
et sperare
altiora
de
gratia dei quia,
ea quae gratis accepisti libenter

mereberis accipere.
nullatenus
est
impertiris,
ad quae nondum
attigisti
A.
plenum
9
Est et aliud propter quod video aut vix aut

inter
posse ad
necessaria
nos de hac re nunc

necessitatis
et
tractari,
quoniam ad hoc
notitia
potestatis et
sic
voluntatis et
possit
quarundam aliarum
aliis
rerum,
quae
se habent,
ut
earum
nulla
plene sine
considerari.
facile
Et
nec
ideo tractatus earum opus suum postulat, non

12
multum,
ut puto,
omnino
inutile;
nam earum
ignorantia
quaedam
facit difficilia,
quae per earum
notitiam fiunt facilia.
B. Sic breviter de his

15
suis
Iocis
dicere poteris,
plus
ut
est
et
in
quod
sufficiat
ad praesens
differamus.
opus
habeamus,
et
quod
dicendum
aliud tempus
A. Hoc quoque multum me

18
retrahit
a petitione tua, quia materia non

filiis
solum pretiosa, sed,
sicut
est
de specioso forma prae
hominum,
sic
etiam est speciosa ratione super intellectus hominum.
madmodum
2i
ego soleo indignari pravis

ita
pictoribus,
si
Unde timeo, ne, quecum ipsum dominum in-
formi figura pingi video,

et contemptibili
mihi contingat,
tam decoram materiam incompto
dictamine exarare praesumo.

te
B.
24
Nec hoc
debet retrahere quia, sicut tu
permittis,
ut qui
potest
melius dicat, sic nulli praestituis, ut cui dictamen tuum non placet, pulchrius
non
non
scribat.
Verum
ut
omnes excusationes
tuas
excludam
petentibus.
quod postulo
facies
doctis,
sed mihi et hoc ipsum
mecum
gratis accepisti]
Cf. Matth.
10,8: gratis accepistis, gratis date.
7-16
hl.
diflera-
mus] Cf.
FR.
S.
SCHMITT,
zur
Gesch.
Ein neues, unvollendetes Wer\ des
Anselm von Can3)
terbury (Beitrdge
p.
der Philos.
und Theol.
et
des
MA, XXXIII,
(1936),
23,1-3:
Discipulus. Plura sunt, de quibus tuam diu desidero responsionem.

possibilitas
Ex
qui-
bus sunt potestas et impotentia, 18 hominum] Ps. 44,3.
impossibilitas,
necessitas atque libertas.
3 B.]
sic
omnes codices
A.]
sic
omnes
codices
10 sine
aliis
plene
15 ad opus praesens
25 non
scribat]
non expunclum
II.7
50
CUR DEUS HOMO
2-3
C apitulum
Quomodo
A. Quoniam
caritate
et
II.
accipienda
sint
quae dicenda sunt.

3
video importunitatem tuam et illorum qui hoc tecum ex

studio petunt,
religioso
tentabo pro
mea
possibilitate,
deo
adiu-
vante et vestris orationibus, quas hoc postulantes saepe mihi petenti ad hoc
ipsum
promisistis,
quod
quaeritis
non tam ostendere quam tecum quaerere

:
sed eo pacto quo omnia quae dico volo accipi
Videlicet
ut,
si
quid dixero
quod maior non confirmet auctontas

non
alia certitudine
quamvis
illud ratione
ita
probare videar -,
9
accipiatur, nisi quia
intenm
si
mihi videtur, donec deus
mihi melius aliquo

facere potero,
poterit.
rei
modo
revelet.
Quod
aliquatenus quaestioni tuae satis-
certum esse debebit

est,
quia et sapientior
me
plenius hoc facere

12
Immo sciendum
latere
quidquid inde
homo
dicere possit, altiores tantae
adhuc
rationes.
Capitulum
111
15
Obiectiones infidelium et responsiones fidelium.

B.
Patere
igitur
ut verbis
utar infidelium.
Aequum
accedere.
enim
est
ut,
cum
nostrae fidei rationem studemus inquirere,

latenus
ponam eorum
volunt
obiectiones,
qui nulilli
ad fidem eandem
sine
ratione
Quamvis enim
credimus
cui
:
is
ideo rationem quaerant, quia non credunt, nos vero, quia
unum
idemque tamen
obsistere sacra
obsistat
est
quod quaerimus.
Et
si
quid
responderis
auctoritas
21
videatur, liceat illam mihi obtendere,
quatenus
quomodo non
aperias.
tibi
A. Dic quod
videtur.
B. Obiciunt nobis deridentes simplicitatem

facimus iniuriam et contumeliam,
scendisse,
et
nostram infideles
quia
deo
24
cum eum
lacte
asserimus
uterum muheris decrevisse,

27
natum
multa
esse
de femina,
et alimentis
humanis nutritum
ut
alia
taceam quae deo non videntur convenire - lassitudinem,

et
famem,
sitim,
verbera
inter latrones
crucem mortemque
ullam
aut
sustinuisse.
A. Nos non
ricordiae
facimus
deo
iniuriam
contumeliam, sed toto

30
corde gratias agentes laudamus et praedicamus ineffabilem altitudinem miseillius,
quia quanto nos mirabilius et praeter opinionem de tantis et
7-10 revelet] Cf. Monologion,

3 qui hoc] ipsum add.
c.
I,
vol.
I,
p.
14,1-4.
T
24
aliquo
modo
melius
6 Aequum] equum
20
est
tamen
hic incipit
cap. III
CUR DEUS HOMO

tam
debitis
3-4
51
malis in quibus
restituit,
eramus,
ad tanta
et
tam
indebita
bona quae
perdideramus,
3
tanto
maiorem dilectionem erga nos
et pietatem
monpro-
stravit.
Si
sit
enim
diligenter
considerarent
quam
convenienter hoc
modo
sicut
curata
humana
restauratio,
non deriderent nostram simplicitatem,

ut,
sed dei
nobiscum laudarent sapientem benignitatem. Oportebat namque

6
per
hominis inoboedientiam mors in
oboedientiam vita restitueretur.

nostrae damnationis,
9
humanum genus intraverat, ita per hominis Et quemadmodum peccatum quod fuit causa
sic
initium habuit a femina,
nostrae
iustitiae
et
ligni
salutis
auctor nasceretur de femina.

persuasit
ceretur.
Et
ut
diabolus,
ligni
qui
per
gustum
quem
hominem
vicerat,
per passionem
alia
quam
intulit
ab homine vininenarrabilem
ostendunt.
Sunt quoque multa
quae
studiose
considerata,
12
quandam
nostrae redemptionis hoc
modo
procuratae pulchritudinem
C apitulum
Quod hae
15
IV.
necessitate
et
responsiones videantur infidelibus sine
quasi
quaedam
B.
piclurae.
Omnia haec
non
cur
est
pulchra et quasi
quaedam
picturae
suscipienda sunt.
Sed
si
aliquid solidum
super quod sedeant, non videntur infidelibus

pati
i8sumcere,
deum ea quae dicimus

eligit
voluisse
credere
debeamus.
pingat,
nulla
dicis
Nam
qui picturam vult facere,
aliquid solidum super

in
quod
quia
ut
ibi
maneat
quod
2i
pingit.
Nemo
enim pingit
aqua
has
vel in aere,
manent
picturae vestigia.
Quapropter cum
convenientias
quas
infidelibus
5-7 restitueretur] Cf.
Rom. 5.19;
12.
LEO MAGNUS,
Sermo
XXV,
ipso
c.
V (PL
ipso
vivih-
54,21
s.)
Ille
;
diabolo
obtemperans usque ad praevaricationem,

usque ad crucem,
fecit ut
meruit ut in
omnes morerentur
carentur.
hic Patri obediens
omnes
9 de femina] Cf. TERTULLIANUS, De carne Christi, c. XVII {PL 2,827 s.) In virginem enim adhuc Evam irrepserat verbum aedificatorium mortis ut quod per eiusin virginem aeque introducendum erat Dei Verbum exstructorium vitae AMmodi sexum abierat in perditionem, per eundem sexum redigeretur in salutem. BROSIUS, Expositio in Lucam, 1. II, n. 28 (CSEL XXXII, pars IV, p. 56 PL
: ; ;
Nam sicut peccatum a mulieribus coepit, ita etiam bona a muheribus inchoantur. AUGUSTINUS, Sermo CCXXXII, c. II, n. 2 (PL 38,1108): Quia per sexum
15,1643)
:
femineum
cecidit
pepererat, femina resurrexisse nuntiabat.

vinceretur] Cf. Missale
homo, per sexum femineum reparatus est homo, quia virgo Christum 9-11 Per feminam mors, per feminam vita.
Romanum,
Praefationem de passione et
s.
cruce
et qui in ligno
vincebat, in ligno quoque
vinceretur.
17 solidum aliquid
52
quasi
CUR DEUS HOMO

quasdam
picturas rei gestae obtendimus,
4-5
quoniam non rem gestam, sed
figmentum arbitrantur esse quod credimus,

existimant.
necessitas
quasi super
soliditas
nubem
pingere nos
id
Monstranda ergo
prius
est
veritatis
rationabilis,
est
quae probet deum ad ea quae praedicamus debuisse aut potuisse

deinde ut ipsum quasi
corpus
veritatis
humiliari
plus niteat,
istae
conve6
nientiae quasi picturae corporis sunt exponendae.
A. Nonne
satis
necessaria ratio videtur, cur deus ea quae dicimus fa-
cere debuerit: quia genus
humanum, tam
ut,
scilicet
pretiosum
opus
eius,
om9
nino perierat, nec decebat

annihilaretur,
quod deus de homine proposuerat,

nisi
penitus
nec idem eius propositum ad effectum duci poterat,

ipso creatore suo liberaretur?
genus
hominum ab
Capitulum
Quod
redemptio hominis non poluit
fieri
V.
12
per aliam
quam
per dei personam.
B.
Haec
sive
ipsa liberatio
si
per aliam
facta
quam
per dei personam, sive per
angelum
per hominem,
tolerabilius
esse
quolibet
modo
diceretur,
mens hoc
fa-
'5
humana multo
acciperet.
Potuit enim deus
hominem aliquem
alio
cere sine peccato,

fecit
non de massa peccatrice, nec de
homine, sed sicut

is
ADAM,
A.
per
quem hoc ipsum opus

intelligis quia,
fieri
potuisse
alia
videtur.
An
non
quaecumque
persona hominem a morte
aeterna redimeret, eius servus idem
homo
recte iudicaretur ?
Quod
si
esset,
si
nullatenus restauratus esset in illam dignitatem,
quam
et
habiturus erat,
angelis
non
21
pecasset:
cum
ipse, erat,
qui non
servus
nisi
dei servus
eius,
aequalis
bonis per
omnia futurus
servi
esset
qui deus
non
esset et
cuius angeli
24
non
essent.
de massa peccatrice] Cf.
PSEUDO -AMBROSIUS,
Adam
c.
:
c.
V, 12 (PL 17,97): Manifestum itaque est in AUGUSTINUS (inter alia) Sermo XXVI,
Comment. in Epist. ad Rorn., omnes peccasse quasi in massa.
XII, n. 13
(PL
38,177)
Una
erat
massa perditionis ex
damnatio debebatur.
Sermo XXII,
cf.
Adam,
cui nonnisi supplicium debebatur... certe

c.
iam
illi
massae iusta
voluimus
irae facti
sunt.
IX,
n.
9(153): Sed quia nos

et
nihil fieri
peccando, et traducem mortalitatis de parentibus duximus,

sumus...
massa peccati, massa
22 aequalis
angelis bonis] Cf. Luc. 20,36: aequales

Trinitate,
I.
enim Angelis
24
essent]
Ad
c.
V
T
AUGUSTINUS. De
1 1
XIII, c. XVIII, n. 23
(PL
2 esse
arbitrantur
crebras Verborum transpositiones huius codicis
hominum] humanum F non afferam)
5 diceretur
modo
T (abhinc
16ali-
hoc om.
quem hominem
17 de alio] vel alio superscript.
CUR DEUS HOMO
53
Capitulum
Qualiter reprehendant
3
VI.
rede-
infideles
quod dicimus deum morte sua nos

ostendisse et pro nobis
misse et
sic
dilectionem
suam erga nos

diabolum
expugnare
venisse.
B.
6
Hoc
vocamus. In
quod valde mirantur, quia liberationem hanc redemptionem carcere aut in qua namque - aiunt nobis - captione, aut in quo
est
cuius potestate tenebamini,
unde vos deus non
potuit liberare,
nisi
vos tot
re:
redimeret? Quibus laboribus et ad ultimum sanguine suo et de a peccatis et ab ira sua et de inferno
cum
dicimus
demit nos
potestate
diaboli,
venit expugnare, et redemit quem, quia nos non poteramus, ipse pro nobis omnia hoc modo fecit, ostendit quannobis regnum caelorum, et quia haec
suscipere, in quo esset mediator Dei 42 1032) Poterat enim utique Deus hominem aliunde suo genus obl.gav.t humanum s.cut peccato qui ethominum, non de genere illius Adam, alio creavit alicuius. Poterat ergo vel s.c, vel ipsum quem primum creavit, non de genere md.camelius vinceretur victor pnons: sed quo vellet modo creare unum alium de quo hominem Deus, per quem gener.s assumere genere fuerat et de ipso quod victum vit GILBERTUS CRISPINUS, Disputatio Iudaei cum Chrr humani vinceret inimicum. commun. massa perdit.on.s natus id 159 1022 s.): Quis autem hominum de
:
;
stiano
massam restitueret?... (1023) Quod s. novus, explere posset, ut reliquam humani generis s.c ad pnfactus homo] hominem hberaret, non vel aliunde natus homo [seu angelus creatus, par homo angel.s en.m posset. Cum stinum dignitatis ingenitae statum restitui serv.endum ad Creator, Deo soli gratia, non natura, sed rationis et concessae libertat.s rest.tu. seu per hom.nem, seu per angelum statum, libertatis eundem ad obnoxius, erat .userv.endum ad esse obnox.us ei quo enim quis a servitute redimitur, non valebat.
(PL
dicatur-
6-8 redimeret?] Cf.
AUGUSTINUS,
Sermo XXVII,
c. II,
n.
{PL
38 179)- Ex
cum
mur
obligatione
un.versum genus humanum natum prima enim transgressione primi hominis, sub capt.v.tate non tenereenim Si possidebat. peccati.-victor diabolus
ven.t
non captus: Redemptore non indigeremus. Venit ad captivos

nihil in se captiv.tatis,
ad capt.vos
mortal.
re-
dimendos
n 13
hoc
est iniquitatis
habens,
sed
carne
pret.um
nostrum portans.
1
8-11 caelorum] Cf.
ORIGENES,
Comment.
in epist.
ad Rom.,
ergo .pretio emptU sumus, ut poposc.t quod vocuius eramus servi, qui et pretium sumus, ab ahquo sine dubio empti cu. d.strac . d.abolus, nos quos tenebat. Tenebat autem luit, ut de potestate dimitteret Ibid., 1. Chr.sti. sangumem pretium nostrum fueramus peccatis nostris. Poposcit ergo capt.v.tate quos in h.s pro Redemptio dicitur id quod datur hostibus III n 7 (945) ergo apud hostes human. generestituant pristinae libertati. Detinebatur eos ut detinent, Dei qu. factus est nob.s non F.lius superata: venit ris captivitas peccato tanquam bello redempt.o': et semet.psum et sed solum .sapientia a Deo, et .ustitia, et sanctificatioS e.s suum sangu.s.t.ent.bus ac tradidit, hostibus dedit redemptionem, id est semetipsum
II
(PG
14 911):
Si
et.am Paulus astipulatur,
8 redimeret?]? om.
10 redemit]
in
margine (ab alia manu?) vel reddidit
54
CUR DEUS HOMO

diligeret,
tum nos
respondent
Si dicitis quia facere deus
haec
omnia
non
potuit solo iussu,

ipsis,
quem cuncta
illum
creasse iubendo dicitis,
repugnatis vobismet-
quia impotentem
facitis.
Aut
si
fatemini
illum
quia
potuit,
sed
non
voluit nisi
sine
ulla
hoc modo:
ratione
in
quomodo sapientem
velle
potestis
ostendere,
quem
tam indecentia
pati asseritis?
Ira
Omnia enim haec quae

dei
obtenditis,
eius
voluntate consistunt.
namque
non
est
aliud
quam
a
&
voluntas puniendi. Si ergo non vult punire peccata hominum, liber est
peccatis
et
homo
ab
ira
dei
et
et
ab inferno
recipit
et
a potestate diaboli,
quae omnia
9
propter peccata patitur,
ea quibus propter eadem peccata privatur.

aut cuius est
Nam
lorum,
eius
in
cuius potestate est infernus aut diabolus,

eius
regnum cae-
nisi
qui fecit omnia ?

cui
nihil
Quaecumque
potest
itaque timetis aut desideratis,
voluntati subiacent,
nisi
resisteie.
Quapropter
sola
si
humanum
:
12
genus salvare noluit,

mitius dicam,
facile
quo modo
eius
dicitis,
cum
voluntate potuit
ut
videte
quomodo
sapientiae repugnatis.
Nam
si
homo quod
sapiens ab
'5
posset,
cum
gravi
labore sine
ratione faceret,
non
utique
ullo
iudicaretur.
Quippe quod
dicitis
si
deum
taliter
ostendisse
quantum vos
potuisse sal-
diligeret,
nulla
ratione defenditur,
nullatenus aliter
hominem
nem
n.
fudit: et
haec
est credentibus facta
redemptio.
AMBROSIUS,
servitium
Epist.,
LXXII,
sed
nisi
(PL
16,1299):
Nam
si
redempti sumus non corruptibilibus argento

Petr. 1,18; 19);
et auro,
pretioso sanguine
Domini
nostri Iesu Christi (I
quo utique vendente,

possidebat
:
eo qui nostrum iam peccatricis successionis aere
quaesitum
sine
dubio ipse flagitabat pretium, ut servitio exueret, quos tenebat obstnctos. Pretium autem
nostrae liberationis erat sanguis
catis nostris venditi
1.
Domini
lesu,
quod necessario solvendum
erat ei cui pec-
eramus.
1-5 asseritis?] Cf.
AUGUSTINUS, De
Deum
Trinitate,
alius
XIII,
c.
X,
n. 13
(PL
42,1024): Eos itaque qui dicunt, Itane defuit deo modus

mortalitatis huius ut unigenitum Filium
sibi
quo
liberaret
homines a miseria
coae-
hominem fien vellet, induendo humanam animam et carnem, mortalemque factum mortem perpeti ? Parum est sic refellere, ut istum modum quo nos per Mediatorem Dei et hominum hominem Christum Iesum Deus liberare dignatur, asseramus bonum et divinae congruum dignitati verum etiam ut ostendamus non alium modum possibilem Deo deternum,
:
fuisse,
cuius potestati cuncta aequaliter subiacent
sed sanandae nostrae miseriae conve-
nientiorem
LXIII,
c.
modum alium non fuisse, nec esse (PL 54,353): Omnipotentia enim
humanum genus
maxime
oportuisse.
Filii
LEO MAGNUS,
Sermo
Dei, qua per eandem essentiam ae-
qualis est Patri, potuisset
a dominatu diaboli solo imperio suae voluntatis
eruere, nisi divinis operibus

vicerat vinceretur.
n.
congruisset, ut nequitiae hostilis adversitas
de eo quod
VIII,
c.
16-17 diligeret] Cf.
AUGUSTINUS, De
fuit
Trinitate,
1.
X,
13
(PL
42,1024): Quid enim tam necessarium
ad erigendam spem nostram...,

diligeret ?
quam
1
ut demonstraretur nobis quanti nos penderet
Deus, quantumque
deus facere
CUR DEUS HOMO

vare non monstratur.
ut
3
6-7
55
tunc forsitan necesse esset,
aliter
Nam
si
aliter
non
potuisset,
hoc modo dilectionem suam ostenderet. Nunc vero cum

:
posset
sal-
vare hominem
quae
faciat
ratio
et
est,
ut propter
ostendendam
dilectionem suam
bonis angelis
dicitis
ea quae
dicitis
sustineat ?
An
:
enim non
ostendit
quantum
6
eos diligat, pro quibus talia non sustinet?
Quod
vero
eum
venisse expugnare pro vobis diabolum
quo sensu
audetis
proferre?
Nonne
dei
omnipotentia regnat ubique?
Quomodo
ergo indigebat deus, ut ad vininfideles
cendum diabolum de caelo descenderet? Haec nobis

9
obicere posse
videntur.
Capitulum
Quod nullam
12
VII.
adversus
diabolus
habebat iustitiam
hominem
et
quare
videatur habuisse cur deus hoc
modo hominem
deum
scilicet
liberaret.
oed
iustitiam
15
et
illud
quod
dicere
solemus,
debuisse prius per
contra diabolum agere, ut liberaret hominem,
quam
per fortitudinem,
ut
cum
diabolus eum,
in
quo nulla mortis
erat causa et qui deus erat, oc-
cideret, iuste potestatem
quam
super
peccatores habebat amitteret,
alioquin
6 expugnare pro vobis diabolum] Cf. Epist. de

videntur]
incarn.
verbi,
c.
Ad
c.
VI
cf.
TERTULLIANUS, De
ipsius.
bapiismo,
9 n X, p. 26,15. XI (CSEL XX, p. 210;

.
PL
stitui
1,
1321):... quia nec mors nostra dissolvi posset nisi

sine
:
Domini passione, nec

c.
vita re-
resurrectione
HILARIUS,
pati
In Matthaeum,
?
XXXI,
n.
(PL
9,
068)
Numquid
in
possibile
erat
non
Christum
Atquin iam a constitutione mundi
sacramentum hoc
sibile
eo erat nostrae
se
non
pati...
salutis ostensum...
(1069) atque ideo, quia non est posin
AMBROSIUS,
Expositio
Lucam,
est
1.
IIII,
n.
48
(CSEL
1.
XXXII,
46 (PL
pars IV, p.
136;
PL
15,1694):
illa
Unde manifestum
et
Christum potuisse
II, n.
mori, sed noluisse, ut nobis mors

16,
prodesset.
De excessu
si
Fratris sui Saiyri,
1385): Potuit Christus non mori

putavit,
voluisset; sed
neque refugiendum mor-
tem quasi ignavam
neque melius nos quam moriendo

c.
servasset.
stulti
qui
AUGUSTIdicunt,
NUS, De
agone Cbristiano,
XI (PL
40,297):
Sunt autem
Non
de
aliter
poterat aliter Sapientia
Dei homines
illa
liberare, nisi susciperet

:
hominem,
sequentia
et nasceretur
si
femina, et a pecc^toribus omnia

faceret, similiter vestrae
pateretur? Quibus dicimus
Poterat omnino, sed

cf.
stultitiae displiceret.
13
182):
Ad
IRENAEUS,
homini
suasit
Contra haereses,
1.
V,
c.
XXI,
n.
(PG
eum
7,
Quoniam enim
in initio
transgredi praeceptum factoris, ideo

tus est iuste
rat
is,
habuit in sua potestate...

;
Et captivus quidem duc-
qui
hominem
iniuste
captivum duxerat
homo,
extractus est a possessoris potestate,
qui autem ante caplivus ductus fuesecundum misericordiam Dei Patris.
faciat] et faciat
6 diabolum pro vobis
56
iniustam violentiam fecisset
CUR DEUS HOMO

illi,
quoniam
iuste possidebat
hominem, quem non

:
ipse violenter attraxerat, sed
idem homo ad illum
se
sponte contulerat
non
3
video
terius
quam vim
quam
dei,
recte diceretur.
extra potestatem
Namque si diabolus aut homo suus esset aut alquam in dei potestate maneret, forsitan hoc Cum autem diabolus aut homo non sit nisi dei et neuter dei consistat: quam causam debuit agere deus cum suo, de suo,
habeat.
aut in alia
Ibid.,
c.
I,
n.
(1120
s.).
- AUGUSTINUS,
c.
De
Trinitate,
1.
XIII,
c.
XIII-XIV
eruendum En-
(PL
42,1026-1028).
diaboli
Ibid.,
XIII
(1027):
Placuit
Deo,
ut
propter
hominem de
chiridion,
c.
potestate,
non potentia diabolus,

s.).
sed
iustitia
1.
vinceretur.
III,
XLIX (PL
s.):
40,255
De
libero
arbitrio,
c.
X,
n.
31
(JPL 32,1286
Atque Verbum Dei unicus Dei

sed
superans
viro,
Filius,
diabolum quem semper sub

:
legibus suis Kabuit et habebit,
homine indutus etiam homini subiugavit
nihil ei extor-
quens
violento
dominatu,
eum
lege
iustitiae
ut
quomam,
femina
de-
cepta, et deiecto per
feminam
valeret,
omneni prolem primi hominis tanquam peccatricem

cupiditate,
legibus mortis, mahtiosa
quidem nocendi
donec
sed tamen iure aequissimo vindicabat,

in
tamdiu potestas eius
lnterficeret iustum,
quo
nihil
dignum morte posset

iniustissime occi-
ostendere... Iustissime ltaque dimittere cogitur credentes in

dit...
vi,
eum quem
(1281)
Ita
factum
est ut
sed persuasione ceperat.
Ibid.,
neque diabolo per vim eriperetur homo,

n.
quem nec
n.
ipse
29 (1285
s.).
Sermo CXXX,
(PL
V,
38,
726): Et in eo quod fudit sanguinem non debitoris, iussus est reddere debitores.
Fudit
n.
sanguinem innocentis
(745).
1
iussus est recedere a nocentibus.

n.
Sermo
CXXXIV,
c.
-Sermo CCLXIII,
2 (1210).
LEO
MAGNUS,
Sermo XXII,
c. III
(PL
54, 96):
Verax namque misericordia Dei, cum ad reparandum humanum genus

elegit,
ineffabiliter ei
multa suppeterent, hanc potissimum consulendi viam
qua ad destruendum opus diaboli,
Nam superbia hostis antiqui non imomnes homines ius tyrannicum vindicabat, nec indebito dominatu premebal, quos a mandato Dei spontaneos in obsequium suae voluntatis illexerat. Non itaque iuste amitteret originalem humani generis servitutem, nisi de eo quod subegerat vinceretur. Sermo XXI, c. I (191): In quo conflictu pro nobis inito, magno et mirabili aequitatis
non
virtute uteretur potentiae, sed ratione iustitiae.
sibi in
mento
iure certatum est.
Sermo
irruit,
LXIV,
c. II
(358
in
s.).
Sermo
;
LX,
c. III
(344)
Nec
ipse
itaque diabolus intellexit,
quod saeviendo
si
Christum, suum destrueret principatum, quia
antiquae fraudis iura non perderet,
se a
Domini
Iesu sanguine contineret.
Sed
sua
malitia
nocendi avida,
in Salvatorem.
dum
ruit;
Sermo
et passim.
dum
c. III
capit, capta est
dum
persequitur mortalem, incidit
LXII,
(351)
Fefellit ergo
in
illum
malignitas
intulit
supplicium Filio Dei, quod cunctis

c.
filiis
GREGORIUS MAGNUS, Moralia, XVII, XXX, PSEUDO-BEDA, Aliquot quaestiones XV De redemphumana (PL 93,471): Si verbo hominem salvum diabolus conqueri posset eum magis usum Dominica GILquam BERTUS CRISPINUS, Disputatio Iudaei cum Christiano (PL 159,1022 HILIV
(378)
;
hominum
remedium
verteretur.
1.
Sermo LXIX,
c.
:
n:
46
et
47 (PL 76,32
s.).
tione
solo
esse praecepisset,
potestate
iustitiae aequitate.
s.).
DEBERTUS LAVARDIN,
2 ipse om.
Sermo IX (PL 171,381
ss.).
5-6 consistat] Cf. cap.
in dei] in orn.
CUR DEUS HOMO

Jn
57
suo,
nisi
ut
servum suum puniret, qui suo conservo

se transire
deserere et
3
ad
sui
persuasisset,
ac traditor fugitivum, fur furem

fur erat,
furto
domini
suscepisset?
Uterque namque
communem dominum cum cum alter altero perfieri
suadente se ipsum domino suo furabatur. Quid enim
iustius
posset,
si
hoc
deus faceret?
6
Aut
si
iudex omnium deus hominem
sic
possessum,
de potestate
tam
iniuste
possidentis vel
illi
ad puniendum illum
:
aliter
quam
per diabolum vel
ad parcendum
iuste a
9
eriperet
quae haec
iniustitia
esset ?
Quamvis enim homo
diabolo torqueretur, ipse tamen illum iniuste torquebat.

ullo convenientius
Homo namque
cui consenserat
meruerat ut puniretur, nec ab

ut peccaret.
quam ab
illo,
;
Diaboli vero meritum
nullum
erat
ut puniret
immo
tanto
hoc
faciebat iniustius,
1
quanto non ad hoc amore
iustitiae trahebatur,
sed instinctu
malitiae impellebatur.
sibili
Nam
non hoc faciebat deo iubente, sed incomprehen-
sapientia sua,
qua etiam mala bene ordinat, permittente.

qui
Et puto
illos,
diabolum
aliquam
opinantur
habere
in
possidendo
ishominem
tioni
iustitiam,
ad hoc inde adduci, quia vident hominem diaboli vexa-
iuste
subiacere et
inferre.
deum hoc
iuste
permittere,
et
idcirco putant diabo-
lum
illam iuste
Contingit enim idem

et
aliquid diversis considerationibus
isesse iustum et iniustum, aut iniustum iudicari.
ob hoc a non
enim
ut
diligenter intuentibus
totum iusturn
percutiat,
Evenit
aliquis
innocentem
iniuste
unde
21
ipse iuste percuti mereatur.
Si tamen
percussus vindicare se
non debet
et percutit
percutientem
se,
iniuste
hoc
facit.
Haec
igitur
;
percussio ex parte
percutientis est iniusta

iusta,
24 et
quia non debuit se vindicare
ex parte vero percussi

igitur intuitu
quia iniuste percutiens iuste percuti meruit.

est
Diverso
iusta
iniusta
eadem
actio,
quam contingere potest ab
alio
iudicari
iustam
tantum, ab alio
iniustam.
Hoc
iuste
pati,
itaque
hominem, quia deus hoc

27
permittit
modo diabolus et homo iuste

iustitia
dicitur iuste vexare

patitur.
Sed
et
hoc
quod homo
iusto iudicio
iuste
dicitur
non sua
pati
iuste
dicitur,
sed quia
dei punitur.
praecedens, p. 54,10-11.-
AUGUSTINUS, De
Trinitate,
1.
XIII,
c.
XII
(PL
42,
per-
1026: Nec hominem a lege suae potestatis amisit,

misit; quia nec ipse diabolus a potestate
quando 9
in diaboli potestate esse

est.
Omnipotentis ahenus
I,
3-4 furabatur] Cf.

:
AUGUSTINUS,
Adam. Quis
Enarratio in Ps. LXVIII, Sermo

? Ille
rapuit primo
ipse
36,848) Sed quis rapuit? voluerunt divinitatem, Rapere qui seduxit Adam...
n.
(PL
perdiderunt felicitatem.
alter
altero
persuadente]
alter
alteri
persuadendo
14 opinantur] putantur
superscr. opinantur
II-8
58
CUR DEUS HOMO
At
si
obtenditur chirographum illud
decreti,
quod adversum nos

et putat aliquis
dicit
apostolus fuisse et per

significari,
mortem
Christi deletum esse,

pacti
per illud
quia diabolus quasi sub cuiusdam
chirographo
ab
homine
iuste
ante Christi passionem peccatum, velut usuram primi peccati
quod per-
suasit
homini et poenam peccati exigeret, ut per hoc

videatur
est
:
iustitiam
suam super
hominem probare
rographum
illud
nequaquam
ita
intelligendum puto.
Quippe
chi- 6
non
diaboli,
quia dicitur chirographum decreti.

sed dei.
Iusto
De-
cretum enim
illud
non
erat diaboli,
namque
dei
iudicio de9
cretum erat et quasi chirographo confirmatum, ut

verat,
homo
per
se
qui
sponte pecca-
nec
peccatum nec poenam

et
peccati
vitare
posset.
Est enim
spiritus
vadens
non rediens,
et
qui facit peccatum, servus est peccati,

nisi
nec qui peccat impunitus debet
dimitti,
misericordia peccatori parcat et
12
adversum nos] Coll. 2,14 (Vulg.: adversus nos).

in
1-6 puto] Cf.

est,
HILARIUS,
Trad.
Ps.
CXXIX,
n.
9 (PL 9,723)
in
Hic
qui
venit tollere peccata mundi,
qui cruci
chirographum
legis affigens,
edictum damnationis veteris delevit.
PSEUDO
...
AMBROSIUS,
Commenl.
in
fuit,
Epist.
ad Rom.,
c.
V,
12
(PL
17,97):
sententia
est.
enim tenebantur data

vinculis
inferni
Adam, quod chirographum

ut unius
exitia pateretur.
in decretis
morte Christi deletum

:
Sententia autem decreti
hominis corpus solveretur super terram
anima vero
detenta
AMBROSIUS,
venit
...
De
;
virginilale,
c.
XIX,
obtulit.
n.
126
(PL
in
16,314): Eramus oppignorati malo creditori peccatis

sanguinis
n.
I
contraximus chirographum
culpae,
poenam
Ps.
delevit.
debebamus
Dominus
Iesus,
suum pro nobis
Enarr.
XL,
(PL
14,1119):
qui solus chirographum decreti, sanguinis sui
effusione
- AUGUSTINUS,
et remissione,
1.
Trad.
c.
debat ergo diabolus genus humanum,
et reos
II,
in Ioh. LII, n. 6 (PL 35,1771): Possisupphciorum tenebat chirographo peccatorum.
De
s.)
:
peccatorum meritis
XXX
(CSEL LX,
p.
120;
PL
44,180
dele-
Nostrum ergo corpus mortuum

est sine peccato,
est
propter
peccatum, Christi autem corpus solum
mortuum
IV,
1
ut fuso sanguine sine culpa
omnium culparum chirographa
rentur, quibus debitores,

1.
qui
eum
credunt, a diabolo antea tenebantur.
De
c.
Trinitale,
c.XIII,
:
n.
17
(PL
42,900).
LEO
MAGNUS,
Sermo XXII,
IV (PL
54, 97)
Perstitit
ergo improbus praedo et avarus exactor in

vitiatae
illo
eum
qui nihil lpsius habebat
msurgere, et
dum
originis
praeiudicium generale persequitur, chirographum quo
nitebatur excedit, ab
iniquitatis exigens
poenam,
in
quo nullam
reperit culpam. Solvitur
ltaque lethiferae pactionis malesuasa conscriptio, et per iniustitiam plus petendi, totius debiti
summa
vacuatur.
Sermo
I
LXI,
c.
IV
(348): Evacuatum est
igitur generale illud

transiit
venditioms nostrae et lethale chirographum, et pactum captivitatis in ius

toris.
Redemp-
- Sermo
LIII, c.
in in
(317).
- Epist.
n.
CXXIV,
10
MAGNUS,
fratres
Homil.
Eo.
XXIX,
(PL
GREGORIUS VII (1066 s.). 76,1218): Sed hoc nobis magnopere,

c.
est,
charissimi,
hac solemnitate pensandum
quia
deletum
est
hodierna die
1 1
chirographum damnationis nostrae, mutata

diens] Ps. 77,39.
est sententia corruptionis nostrae.
re-
peccati] Ioh. 8,34.
cyrographum
NT
CUR DEUS HOMO
7-8
59
inveniri
sicut
iu-
eum
3
liberet
ac reducat.
Quamobrem
est
per hoc chirographum nullam
posse diaboli iustitiam in hominis vexatione credere debemus.

in
Denique
bono angelo
nulla
omnino
iniustitia,
ita
in
malo nulla penitus
est
stitia.
Nihil igitur erat in diabolo, cur deus contra illum
ad Iiberandum ho-
minem
6
sua
uti
fortitudine
non deberet.
Capitulum
Quomodo
tatem,
licet
VIII.
humilia quae dicimus de Christo, non pertineant ad diviniinfidelihus
tamen inconoeniens videatur

et
ea
de
illo
dici
secundum
hominem;
unde
illis
videatur idem
homo non
sponte mortuus esse.
A. Sumcere
licet
12
nobis
debet ad
velit.
rationem voluntas
dei
cum
aliquid facit,
non videamus cur

B.
Voluntas namque dei
Verum
est,
si
constat
deum
id
si
velle
ratio
numquam est irrationabilis. unde agitur. Nequaquam enim

voluisse
acquiescunt multi
deum
aliquid velle,
repugnare videtur.
A. Quid
15
tibi
videtur repugnare rationi,
cum deum ea
fatemur
quae de
B.
eius
incarnatione credimus?
breviter
Ut
dicam
altissimum ad tam humilia inclinari, omnipoten-
tem
18
aliquid facere
cum
tanto labore.
A. Qui hoc
dicunt,
non
intelligunt
quod credimus. Divinam enim nacelsi-
turam absque dubio asserimus impassibilem, nec ullatenus posse a sua

tudine humiliari, nec in
2i
eo quod facere vult laborare.
Sed dominum Chriin
stum
IESUM
dicimus
verum deum
in
et
verum hominem, unam personam
duabus
naturis et
duas naturas
una persona. non

hoc
Quapropter cum dicimus

intelligimus
deum
24
aliquid humile aut infirmum pati,
secundum
su-
blimitatem impassibilis naturae, sed secundum infirmitatem

tiae
humanae
substan-
quam
gerebat
et
sic
nostrae fidei nulla ratio obviare cognoscitur.

significamus
Sic
enim nullam divinae substantiae

27
humilitatem, sed
unam
dei et
eius
hominis monstramus esse personam.

humilitas intelligitur facta,
Non
ergo in
incarnatione dei
ulla
sed natura hominis creditur exaltata.
18-28 exaltata]
Cf.
LEO MAGNUS,
...
Sermo XLVI,
c.
in
(PL
54,292):
Nam
quidam
ad
erubescentes Evangelium crucis

intelhgentes impassibilem
ipsam verae carnis
Domino negavere naturam, non

ita
Dei Verbi atque incommutabilem Deitatem,

formae una persona
est
inclinatam
humanam
salutem, ut et potenter propria non amitteret, et misericorditer nostra susciperet.

in Christo
...
Duphcis itaque
Et
passim.
illum]
eum;
superscr. ill(um)
20-21 Jesum Christum
RTF
60
B.
Ita
sit,
CUR DEUS HOMO

nihil
imputetur divinae naturae, quod secundum infirmitatem
hominis de Christo dicitur.

poterit,
sibi
Verum quomodo
illum,
et
iustum aut rationabile
probari
in
quia deus
hominem
quem
pater filium
se
suum dilectum
fecit,
quo
bene complacuit, vocavit

permisit?
quem
filius
ipsum
sic
tractavit aut
tractari
Quae autem
iustitia est
hominem omnium
idem enim
aliter
iustissimum morti
li-
tradere pro peccatore? Quis

beraret,
homo,
si
innocentem damnaret ut nocentem

res
damnandus non iudicaretur?

quod supra dictum
est.
Ad
si
deduci videtur incon-
veniens,
Nam
peccatores salvare non potuit

9
quam
voluit
:
iustum
damnando
ubi est eius omnipotentia? Si vero potuit sed non
quomodo defendemus
pater non,
sapientiam eius atque iustitiam

videris
intelligere,
A. Deus
tractavit
quemadmodum
hominem
illum
12
aut innocentem pro nocente morti tradidit.

ille
Non enim eum
invitum
ad mortem
sustinuit,
coegit aut occidi permisit,

salvaret.
sed idem ipse sponte sua mortem
ut
homines
si
B.
Etiam
non invitum, quoniam voluntati
patris
consensit,
quodam
15
tamen modo illum coegisse videtur praecipiendo. Dicitur enim quia Christus
humiliavit se ipsum, factus oboediens patri usque ad mortem,
crucis;
mortem autem
is
propter quod et deus illum exaltavit; et quia didicit oboedientiam
ex
iis
quae passus est
et
quia
proprio
filio
non pepercit pater, sed pro

:
nobis omnibus tradidit illum.
Et idem
eius
filius
dicit
Non
Item
si
veni
voluntatem
21
meam
dicit:
facere,
sed voluntatem
qui
misit
sic
:
me. Et
facio.
iturus
:
ad passionem
Sicut
mandatum
dedit mihi pater,
Calicem quem
tran-
dedit mihi pater, non

seat a
bibam illum? Et
verumtamen non
calix transire,
alibi
Pater,
possibile est,
sicut
me
si
calix
iste;
sicut
nisi
ego volo,
sed
fiat
tu.
Et:
24
Pater,
non potest hic
bibam
illum,
voluntas tua.
3-4 complacuit] Cf. Matth. 3,17.

exaltavit]
8
ex
supra] Cf.
[cf.
c.
VI,
p.
54,1-5.
17-18
Phil. 2,8
s.
(Vulg.
semetipsum
didicit
p. 62,16]; exaltavit illum).

est,
18-19
19-
passus est] Hebr. 5,8 (Vulg.
iis,
quae passus
oboedientiam).
:
20
illum]
Rom.
8,32.
20-21 misit me] Ioh. 6,38 (Vulg.

sed
n.
quia descendi de coelo,
non ut faciam voluntatem meam,
voluntatem eius,
qui
misit
s.]).
me.
Cf.
AUGUIoh.
:
STINUS, Trad.
14,31.
mi).
in Ioh.
XXV,
15 et 16
[PL 35,1603
sicut tu]
:
22
facio]
22-23 illum] Ioh. 18,11.

25 voluntas
tua]
23-24
Matth. 26,39 (Vulg.
Pater
Ibidem, 26,42 (Vulg.
Pater mi).
nihil]
Nihil
N
filio]
17 semetipsum corr. ex seipsum (ab alia
manu P)
19 ex
his
TF
alibi
suo aid.
24 Et] Idem add.
in rnarg.
add. (alia ma-
nus?)
CUR DEUS HOMO

In his omnibus plus videtur Christus
8-9
61
cogente
oboedientia
quam spontanea
voluntate disponente
mortem
sustinuisse.
C apitulum
Quod sponte
et:
IX.
est
mortuus
sit ; et
quid
sit:
>y
factus
oboediens usque
ad mortem,
propter
et:
quod
et
deus illum exaltavil,
et:
non veni voluntatem

et:
meam
facere"-,
proprio filio suo non pepercit
deus,
non
sicut
ego volo,
sed sicut tu.
A. Ut mihi
9
videtur,
sibi
non bene
discernis inter
hoc quod
fecit
exigente
oboedientia,
et
quod
factum, quia servavit
oboedientiam, sustinuit non
exigente oboedientia.
B. Necesse habeo ut hoc apertius exponas.

1
A. Cur
B.
persecuti sunt
aliud,
nisi
eum
Iudaei usque ad
mortem
Non ob
quia veritatem et iustitiam vivendo et loquendo
indeclinabiliter tenebat.
15
A. Hoc puto
B. Sic
fateri
quia deus ab omni rationali creatura exigit, et hoc
illa
per oboedientiam deo debet. nos oportet.
18
A. Hanc
divinitati,
igitur
oboedientiam debebat
illo
homo
ille
deo
patri, et
humanitas
et
hanc ab
nulli
exigebat
pater.
B.
21
Hoc
dubium.
quid
et
fecit
A. Ecce habes
B.
severavit,
exigente oboedientia.
sibi
Verum
est;
iam video quid

illata
illatum,
quia oboediendo
in
per-
sustinuit.
Nam
est
illi
mors, quia
perstitit
oboedientia, et
24
hanc
sustinuit.
Sed quomodo hoc oboedientia non

peccasset
:
exigat non intelligo.
A.
27
Si
homo numquam
illo
deberet pati mortem,
aut deus de-
beret hoc ab
exigere ?
B.
retur,
Quemadmodum
rei
credimus, nec
homo
moreretur nec hoc ab
illo
exige-
sed huius
a te audire volo rationem.
A. Rationalem creaturam
30
iustam factam esse et ad hoc, ut deo fruendo
beata
esset,
non negas.
B. Non.
A. Deo autem nequaquam
existimabis convenire, ut
quam
fecit
iustam
28 volo
audire
RD
62
CUR DEUS HOMO
ad beatitudinem, miseram esse
sine culpa cogat.
Hominem enim
invitum mori
miserum
B.
exigere.
est.
Patet quia,
si
non peccasset homo, non deberet ab eo deus mortem
A. Non
tum
;
ergo coegit deus Christum mori,
in
quo nullum
fuit
peccavi6
sed ipse sponte sustinuit mortem, non per
oboedientiam deserendi
in
tam, sed propter oboedientiam servandi iustitiam,

veravit,
qua tam
fortiter
perse-
ut inde
mortem
incurreret.
illi
Potest etiam dici quia praecepit

incurrit
pater mori,
cum hoc
illi
praecepit unde
sic fecit, et
mortem.
Ita
ergo,
sicut
bibit,
iis
mandatum
factus
dedit
est est
pater,
patri
calicem,
quem
et
sic
dedit,
et
oboediens
usque ad
est,
mortem,
didicit ex
quae passus
oboedientiam, id
quo-
12
usque servari debeat oboedientia.

cit,
duobus modis
intelligi
Verbum autem quod positum est, didipotest. Aut enim didicit dictum est pro: alios
experimento
didicit.
15
fecit discere, aut
quia quod per scientiam non ignorabat,

dixisset:
Quod
autem apostolus, cum
humiliavit semetipsum, factus oboediens

et
usque ad mortem, mortem autem crucis, subdidit: propter quod

exaltavit et donavit
illi
deus illum
18
nomen, qjod
est
super
omne nomen -
cui simile est
quod
ita
DAVID
dixit:
de
torrente in via bibit, propterea exaltavit caput -: non
dictum
est,
quasi nullatenus potuisset pervenire ad
hanc exaltationem
nisi
21
per hanc mortis oboedientiam, et haec exaltatio non
nisi in
retributionem huius
ipse
dixit
oboedientiae collata
sibi esse
sit
prius
enim quam
pateretur,
;
omnia
ipse
tradita a patre, et omnia patris esse

spiritu
sua sed quoniam
cum
24
patre
sanctoque
disposuerat se non aliter
quam
per mortem celsitudinisi
nem omnipotentiae
mortem
illam
fieri
suae
mundo
:
ostensurum.
illam
Quippe quod non

fit,
per illam
dispositum est
cum per
non incongrue
dicitur propter
27
fieri.
Si
turos,
enim intendimus facere

fiat
:
aliquid,
sed proponimus nos aliud prius facest
per quod illud
cum iam factum
quod volumus praecedere,
si
10
fecit]
Cf. Ioh. 14,31.
11
bibit]
Cf.
Ioh.
18,11.
11-12 mortem]
Cf.
Phil. 2,8.
12oboedientiam]Hebr. 5,8.
:
16-17 crucis] Phil. 2,8.

19 caput] Ps. Ps.
17-18 no:
men] Ibidem, 2,9 (Vulg.

exaltabit.
exaltavit illum).
109,7 (Vu'g.
bibet
Cf.
AUGUSTINUS,
10,22.
Enarr.
in
CIX,
n.
20 [PL 37,1462]).
22-23
a patre] Cf. Luc.
23 esse sua] Cf. Ioh.

10 pater
corr.
bis
16,15.
Hominem] hominem
Propter
9 bibet
ex bibit
12 ex his
MTF
7 propter]
exaltabit {rasura ?)
CUR DEUS HOMO

fit
63
quod intendimus,
differebatur
;
recte dicitur propterea

nisi
fieri,
quoniam factum
est propter
si
quod
3
quia non
et navi
per illud
fieri
dispositum erat.
Nam
navi
flu-
vium quem equo
transire
possum, propono
me non
:
nisi
tran-
siturum et idcirco differo transmeare, quia navis

navis,
6
si
abest
cum iam
praesto est
transivit.
transeo,
ita
recte
de
me
dicitur:
navis parata
illud
fuit,
propterea
Et non solum
loquimur,
illud,
quando per
quod praecedere volumus, sed
etiam quando non per

statuimus.
9
sed tantummodo post illud facere aliud aliquid
Si quis enim differt

affuit
:
cibum sumere propterea, quia nondum ea die
missae celebrationi
illi
peracto quod prius facere volebat, non incongrue

fecisti
dicitur
iam sume cibum, propterea quia iam
propter
quod sumere
differebas.
Multo
igitur
minus inusitata est locutio, cum Christus dicitur exalsustinuit,
utatus propterea, quia mortem
per
quam
et
post
quam
illam exalta-
tionem facere decrevit. Potest hoc et eo

legitur
15
modo
intelligi
quo idem dominus

ita
profecisse
sic
sapientia
et gratia apud
si
deum, non quia

sic
erat,
sed
quia
ille
se habebat,
ac
ita
esset.
Nam
post
mortem
exaltatus est,
quasi propter illam hoc
fieret.
Quod autem
18
ipse
est
ait
non veni
voluntatem
:
meam
facere,
sed eius
qui misit
me,
tale
quale est et illud

se,
mea
doctrina
non
est
mea.
dei
iufa-
Nam
21
quod, quis non habet a

Nullus vero
sed a deo, hoc non tam suum
quam
homo a se habet veritatem quam docet, aut stam voluntatem, sed a deo. Non ergo venit Christus voluntatem suam cere sed patris, quia iusta voluntas quam habebat, non erat ex humanitate,
dicere debet.
sed
ex
24
divinitate.
Proprio vero
filio
suo non pepercit

:
deus, sed pro nobis
tradidit illum,
non
est
aliud
quam
non
liberavit
dicit
:
eum.
Nam
si
multa
in sacra
est,
;
scriptura huiusmodi inveniuntur.
Ubi autem
bibam
pater,
possibile
transeat a
27 si
me
calix iste calix
verumtamen non
transire,
nisi
sicut
ego
volo, sed sicut tu
et:
non potest hic

salutis
illum, fiat voluntas
tua
natu-
ralem
per voluntatem
suam
significat
appetitum,
dicit,
quo
humana caro
restaurari noilla;
dolorem mortis fugiebat. Voluntatem vero patris

30 luerit
non quoniam ma-
pater
filii
mortem quam vitam, sed quia humanum genus
lebat pater, nisi faceret
homo
alius
aliquid
tam magnum,
sicut erat
mors
quia
illum
non poscebat
33 velle
ratio
quod
facere
non poterat, idcirco
dicit
filius
mortem suam, quam
ipse mavult pati,
quam
ut
genus
humanum non
14 apud deum] Luc. 2,52. 18 mea] Ibidem, 7,16.
17-18 misit
me]
Ioh.
6,38
:
(Vulg.
vide
supra).
23-24 illum] Rom. 8,32 (Vulg.

:
pro nobis omnibus).
25-26
sicut tu]
Matth. 26.39 (Vulg.
Pater mi).
27
tua]
Ibidem,
26,42.
64
salvetur.
CUR DEUS HOMO
9-10
Ac
si
diceret
Quoniam non
vis
aliter
reconciliationem
mundi
fieri,
dico te hoc
fiat
modo
velle
mortem meam. Fiat

tibi reconcilietur.
igitur
haec voluntas tua, id
est
3
mors mea, ut mundus
Nam
non
saepe aliquem velle dicimus

fieret
aliquid,
velle
;
quia non vult aliud,
quod
si
vellet,
illud
quod
dicitur
ut
cum
per
dicimus illum velle lucernam extinguere, qui non vult claudere
fenestram,
quam
filii,
ventus intrat, qui

aliter
lucemam
extinguit.
salvari,
Sic
nisi
igitur
voluit 6
pater
mortem
quia non
voluit
mundum
homo tam
tantun9
magnum
aliquid faceret,
ut dixi.
Quod
filio
volenti salutem
hominum
si illi
dem
valuit
- quoniam
ille
alius
hoc facere non valebat -, quantum
mori praeet
ciperet.
Unde
sicut
ei
mandatum
dedit
illi
pater,
sic
fecit,
cali-
cem quem
dedit
pater, bibit oboediens usque ad mortem.
Capitulum X.
Item de eisdem, quomodo
aliter
'2
recte
intelligi
possunt.
otest etiam
recte intelligi,
quia per illam piam voluntatem, qua voluit

illi
filius
pro
salute
et
mundi mori,
dedit
pater,
non
illi,
tamen
cogendo,
15
mandatum
tradidit
calicem passionis, et non pepercit

et
sed pro nobis

oboediens
fuit
is
illum
mortem
illius
voluit;
et
quia
ipse
est
filius
usque ad mortem,
et didicit
ex
iis
quae passus
oboedientiam .
a
Quemiuste
admodum enim secundum humanitatem non habebat

vivendi,
se voluntatem
sed a patre,
ita
et
voluntatem illam qua, ut tantum

nisi
bonum
est
faceret,
mori
voluit,
non potuit habere

et
a patre luminum, a quo

sicut
omne
dando
filius
21
datum optimum
omne donum perfectum. Et

ita
pater
trahere
voluntatem dicitur,
non incongrue
fit,
si
impellere asseritur. Sicut enim
10
fecit]
Cf. Ioh.
14,31.
10-11
bibit]
Cf.
Ioh.
18,11.
II
ad mortem]
Cf.
Ioh.
Phil. 2,8.
15-16 mandatum] Cf. Ioh. 14,31.

16-17 illum] Cf.
16
et
calicem passionis]
ibidem,
18,11.
n.
Rom.
8,32.
- AUGUSTINUS,
Verum
Trad.
in
CXII,
non
{PL
35,1932):
ait
Quod autem
:
a Patre sibi dicit datum calicem passionis, pro-
fecto illud est
quod
Apostolus
Si Deus pro nobis, quis contra nos ? Qui Filio proprio

tradidit illum.
dicit
:
pepercit, sed pro nobis
omnibus
auctor calicis huius est etiam

tradidit
qui bibit.
Unde idem
Iac.
apostolus item
Cbristus dilexit nos, et
semetipsum
pro nobis...
17-18 ad mortem] Cf. Phil. 2,8.

1,17.
18 oboedientiam]
Hebr. 5,8.
21-22 perfectum]
18 ex his
MTF
CUR DEUS HOMO

dicit
10
65
de patre:
:
nemo
venit
ad
me,
nisi
pater traxerit
eum,
ita
dicere
potuit
3
nisi
impulerit eum.
Similiter
nisi
quoque proferre
pater impulerit
id
potuit:
nemo
currit
ad
mortem propter nomen meum,
aut
traxerit
eum.
Quo-
niam namque voluntate quisque ad

impellitur,
6
quod
aut
indeclinabihter vult,
trahitur vel
non
inconvenienter
In
trahere
impellere
deus,
cum
talem dat
violentiae
voluntatem, affirmatur.
necessitas,
quo
bonae
tractu vel impulsu nulla

voluntatis
intelligitur
sed acceptae
spontanea
et
amata
tenacitas.
Si
ergo hoc
9
modo
negari
nequit
patrem
voluntatem
illam
dando ad mortem
illi
filium
traxisse
vel
impulisse:
quis
non videat eadem ratione mandatum
ut
mortem sponte
si
sustineret, et
calicem
quem non
quia
invitus biberet,
dedisse?
se
Et
12
filius
sibi
non pepercisse, sed pro nobis spontanea voluntate

dicitur:
illi
ipsum
talem
tradidisse
recte
quis neget recte
dici
pater, a
quo
voluntatem habuit,
non
etiam
filius
pepercit,
sed pro nobis tradidit illum et morsponte servando accep-
tem
15
eius
voluit?
Hoc
modo
est
indeclinabiliter et
illi
tam a patre voluntatem

et
factus est
oboediens usque ad mortem,

ld
est
didicit
sit
ex
iis
quae passus
oboedientiam,
tunc
est
quam magna
vera
res
facienda
18
per oboedientiam.
Nam
simplex et
servat
oboedientia,
cum
rationalis natura
non
necessitate,
sed
sponte
voluntatem
a deo
acceptam.
Aliis
21
quoque modis
isti
recte
possumus patrem voluisse
filii
mortem
intelfacit
ligere,
quamvis
possint
sufficere.
Nam
sicut velle
dicimus eum, qui

facit
ut alius velit,
ita
dicimus etiam illum velle, qui non
ut
alius
velit,
sed
approbat quia
24 ut
vult.
Ut cum videmus aliquem

vult:
fortiter
pati
velle
molestiam,
perficiat
quod bene
tamen
quamvis fateamur
aut
nos
velle
eius,
ut
illam
poenam
sustineat,
non
volumus
amamus poenam
et
sed voluntatem.
vult
Illum
27
quoque qui prohibere potest
non prohibet, solemus dicere quia

filii
quod non prohibet. Quoniam ergo
patri
:
voluntas placuit, nec prohibuit

filius
eum
tam
velle
utiliter
aut implere
sustineret
quod volebat
recte voluisse ut
eius
mortem tam
affirmatur.
pie,
- quamvis poenam
non amaret -
Non
traxerit
eum]
Ioh.
traxerit
eum.
6,44 (Vulg.
nemo
potest venire ad
me,
nisi
Pater, qui misit me,

n.
Cf.
AUGUSTINUS,
13 tradidit
Tract.
in
Ioh.
XXVI,
et 18,11.
[PL 35,1608]:
1 1
nemo venit ad me). Cf. Rom. 8,32.

vol.
I,
9-10 dedisse] Cf. Ioh. 14,31

illum] Cf. ibidem.
-12 tradidisse]
Phil. 2,8.
15 ad mortem]
16 oboedientiam] Hebr. 5,8.

p. 276,9-11.
26-27 prohibet] Cf.
De
casu diaboli,
c.
XXVIII,
15
II-9
illi]
ei
16 ex his
MTF
66
CUR DEUS HOMO

transire,
nisi
10
autem potuisse calicem
biberet illum,
dixit,
non quia non posset

erat aliter
pati,
mortem
vitare
si
vellet,
;
sed quoniam
sicut
dictum est
- mundum
mortem
impossibile salvari
ut
et
ipse indeclinabiliter volebat potius
quam
mundus non
aliter
salvaretur. Idcirco
autem
illa
verba
dixit, ut
doceret
humanum
genus
se
salvari
non potuisse quam per mortem suam, non ut ostenderet

valuisse
sic
mortem nequaquam
similia,
vitare.
Nam
quaecumque de
illo
dicuntur
iis
quae dicta sunt
sunt exponenda,
ut nulla necessitate,
sed libera
legitur
9
voluntate mortuus credatur.
Erat
namque
Et
omnipotens
ipse
dicit:
et
de
illo
quia oblatus
est,
quoniam
ipse voluit.
Ego pono animam

sed ego
meam,
a
ut iterum
ipso.
sumam eam. Nemo
tollit
eam
a me,
pono eam
me
Potestatem habeo ponendi eam et potestatem habeo iterum su-
mendi eam.
latenus
Quod
ergo idem ipse sua potestate

dicitur.
sic
et
sua voluntate
facit, nul- 12
ad hoc cogi recte
B.
Hoc
solum, quia permittit deus illum

patri
tractari
quamvis volentem,
15
non videtur
tali
de
tali
filio
convenire.
tali
filio
A. Immo maxime
laudabiliter
decet talem patrem

et
utiliter
consentire,
si
quid vult
aliter fieri
i
ad honorem dei
ad salutem hominum, quae
non
potuit.
B.
saria
In
hoc
adhuc
versamur,
qualiter
mors
illa
rationabilis
et
neces-
monstrari possit. Aliter
namque nec
ipse
filius
eam
velle,
nec pater
aliter
cogere aut permittere debuisse videtur.
Quaeritur enim cur deus

cur hoc
hoin-
21
minem
mors
salvare non potuit
aut
si
potuit,
modo
salvasse,
voluit.
Nam
deus
et
conveniens videtur esse deo

ista
hominem hoc modo
nec apparet quid

si
valeat
ad salvandum hominem.
Mirum enim
nisi
est,
sic
develit
24
lectatur
aut eget sanguine innocentis, ut non
eo interfecto parcere
aut possit nocenti.
illum] Cf. Ioh. 18,11.

s.
voluit]
:
Is.
53,7 (Vulg.
quia pro quoniam).
9-12
dicitur]
sumendi eam] Ioh. 10,17

Cf.
(Vulg.
et
I.
potestatem pro Potestatem).
6-13
s.):
...
AUGUSTINUS, De
spiritus
Trinitale,
IV,
c.
XIII,
n.
16
(PL 42,898
ad
demonaccesvoluit.
stravit
Mediatoris,
quam
nulla poena peccati usque
mortem
voluit,
carnis
sent, quia
non eam deseruit

in
invitus,
sed quia voluit,

ait
:
quando
quomodo
Cf.
Quippe Dei Verbo ad unitatem commixtus hinc
Potestatem habeo... (Ioh. 10,18).
p.
Enarr.
Ps.
c.
LXXXVI,
.
n.
(PL 37,1104
s.).
21-22
voluit]
c.
VI,
54,1-5, et
VIII, P
60,5-10.
valuisse]
ex ut
voluisse
11
dicuntur de
illo
iis]
his
TF
10
ut]
ista
et corr.
potestatem habeo om.
23 quid] quod
24
mors
CUR DEUS HOMO A. Quoniam

nihil
3
10
67
qui
accipis
in
hac quaestione personam eorum,

volo
credere
volunt
nisi
praemonstrata ratione,
tecum
pacisci,
ut nullum vel
minimum
si
inconveniens in deo a nobis accipiatur, et nulla vel minima ratio,

in
maior non repugnat, reiciatur. Sicut enim

ita
deo quamlibet parvum inconsi
veniens sequitur impossibilitas,

6
quamlibet parvam rationem,
maiori non
vincitur,
comitatur necessitas.
B. Nihil in hac re accipio libentius,
quam
ut
hoc pactum
inter
nos
communiter
9
servetur.
A. De
B. Ita
incarnatione tantum dei et de

est.
iis
quae de
illo
assumpto homine
credimus, quaestio
est.
'2
A. Ponamus
ergo dei incarnationem et quae de

constet inter nos
illo
dicimus
homine
numquam
quae
15
fuisse
et
hominem
esse factum
ad beatitudinem,
in
hac
vita
haberi non potest, nec ad illam posse pervenire
quemquam
peccato,
nisi
dimissis
alia
peccatis,
fides
nec ullum hominem hanc vitam
transire
est.
sine
et
quorum
ad salutem aeternam necessaria
B. Ita
18
fiat,
quia nihil in his impossibile aut inconveniens deo videtur.

igitur
A.
Necessaria est
homini peccatorum remissio, ut ad
beatitudi-
nem
perveniat.
B. Sic omnes tenemus.
1-2 ratione] Cf.

n.
c. III,
p. 50,16-18.
4-5 impossibilitas] Cf. Epist.de incarn. verbi,

est]
X,
p. 26,4.
cc.
12-16 necessaria
et
Cf. Praefatio, p. 42,11-13.
mus]
Ad
IX
cf.
PSEUDO-AMBROSIUS,
ita est,
Comment.
in
epist.
20 tenead Eph.
V, 2 (PL
17,
416): Sed non
quia
Christus
Deo
;
se
dicitur
obtulisse,
dum
vo-
occidi se passus est, in
Dei
Patris sui voluntate perdurans

facit,
quia qui iuste occiditur dia-
bolo se offerens, voluntatem eius

luntati
ut occidi mereatur. Ita et Christus
dum Dei
Deus,
et
adhaeret,
diabolo displicuit, et ideo illum occidit, quia

iustitia signatur et
Deo
se obtulit,
respicit
iustitiam
exsequendo. In oblatione enim
ventas
hanc enim
hoc
est eius sacrificium acceptum. Itaque immeritus, qui occiditur, placet

ditur,
Deo
non quia
occi-
sed quia usque ad mortem mstitiam conservavit...
illum
Deus
tradidit, aut
videtur contrarium.
Nunc quaerendum est quomodo quomodo se ipse obtulit Deo nam hoc quantum ad verba pertinet, Deus illum tradidisse dicitur, dum illum occidi permisit, sicut dicit
; :
Dominus ad Pilatum
facere
Non
haberes adversum
ei,
:
me
potestatem,
nisi
data
est
;
tibi
esset
est
deilli
super (Ioh. 19,11). Data est enim
sed volenti, potestas,
hoc
permissum
si
quod
voluit,
et
hoc
est tradere
dum enim
dissimulat,
tradit
enim
noluisset
permittere,
non
fuisset
occisus.
Permisit ergo occidi eum, sed ab eis qui
eum
volebant
illum
non coacte, sed sponte occidere...

tradidit,
Quod autem
Christus ipse se obtulit, aut
Deus
unum
est
quia
amborum una
9 de
voluntas est.
servetur] conservetur
his
MTF
15 sine peccato transire
68
CUR DEUS HOMO
II
Capitulum
Quid
sit
XI.
peccare
et
pro peccato satisfacere.
A. Quaerendum ergo
Et
ut
est
qua ratione
deus dimittat peccata hominibus.

sit
hoc faciamus
apertius,
prius
videamus quid
peccare
et
quid pro
peccato satisfacere.
B.
Tuum
est
ostendere,
et
meum
intendere.
A.
peccaret.
Si angelus et
homo semper
redderet deo
quod
debet,
numquam
B.
Nequeo
est
contradicere.
A. Non
B.
itaque aliud peccare
quam non
reddere deo debitum.
Quod
est
debitum quod deo debemus?

12
A. Omnis
voluntas rationalis creaturae subiecta debet esse voluntati dei.
B. Nihil verius.
A. Hoc
nullus
est et
debitum quod debet angelus
et
homo
deo,
quod solvendo
est
iustitia
peccat,
quod omnis
quae
qui
non
solvit
peccat.
Haec
sive
15
rectitudo voluntatis,
est
iustos
facit
sive
rectos corde, id est voluntate.
Hic
solus
et
talis
totus
honor,
quem
debemus
deo
et
a nobis exigit deus. Sola

potest
namque
non
voluntas opera facit placita deo,

ipsa sola per se placet,
cum
operari
illa
et
cum
is
potest,
quia nullum opus sine

aufert
placet.
est,
honorem debitum qui deo non

exhonorat
in
;
reddit,
deo quod suum

solvit
et
Hunc deum
manet
21
et
hoc
est
peccare.
Quamdiu autem non

quam
abstulit.
nisi
quod
est,
rapuit,
culpa.
Nec
sufficit
solummodo reddere quod ablatum
sed
pro con-
tumelia
illata
plus debet reddere
Sicut enim qui laedit salu-
tem
alterius,
non
sufficit
:
si
salutem
restituit,
pro
illata
doloris
iniuria 24
recompenset aliquid
reddere,
ceat
illi
ita
qui
honorem
alicuius
violat
non
sufficit
honorem
quod
pla-
si
non secundum exhonorationis factam molestiam

exhonoravit,
abstulit
restituit.
aliquid,
quem
Hoc quoque attendendum

quod ab
illo
quia,
cum
27
aliquis
set
quod
si
iniuste
solvit,
hoc debet dare,
non pos-
exigi,
alienum non rapuisset. Sic ergo debet omnis qui peccat, hono-
15-16 voluntatis] Cf.

Cf.
Ps.
De
Oeritate,
XII,
vol.
I,
p. 194,30-34.
16 rectos corde]
35,11.
est ergo
tum)
F
28
4 Et]
et
6 meum]
est
add.
aliquis] aliquid
aliquis corr.
ex aliquid
26 reddere] deo {expurtcR 29 Sic] sic (m
marg. S)
CUR DEUS HOMO

rem deo quem
deo debet
3
11-12
69
rapuit
solvere
et
haec
est
satisfactio,
quam omnis
peccator
facere.
B.
In his omnibus,
quomam
rationem sequi proposuimus, quamvis
ali-
quantulum
me
terreas,
nihil
habeo quod dicere possim contra.
Capitulum
6
XII.
solutione
Utrum
sola misericordia sine
omni
debiti
deceat
deum peccatum
dimittere.
A. Redeamus
9
et
videamus utrum sola misericordia, sine omni solutione
ablati
sibi
honoris deceat
deum peccatum
dimittere.
B.
Non
video cur non deceat.

aliud
A.
12
Sic dimittere peccatum non est

sine
quam non
non
est
nisi
punire.
Et quo:
niam recte ordinare peccatum

punitur,
satisfactione
punire
si
non
inordinatum dimittitur.
Rationabile est quod
dicis.
in
B.
15
A. Deum
vero non decet aliquid inordinatum
suo regno
dimittere.
B. Si aliud volo dicere, timeo peccare.
A. Non ergo decet deum peccatum

18
sic
impunitum
dimittere.
B.
Ita
sequitur.
et
erit
A. Est
quia similiter
21
aliud
quod
sequitur,
si
peccatum
sic
impunitum
dimittitur
apud deum peccanti

negare.
lustitiam
et
non peccanti; quod deo non convenit.
B.
Non possum
et
A. Vide
cundum
24
hoc.
hominum nemo
nescit esse sub
lege,
ut se-
eius
Ita
quantitatem mensura retributionis a deo recompensetur.

credimus.
B.
A.
B.
27
Si
autem peccatum nec

aliter
solvitur
nec punitur,
nulli
legi
subiacet.
Non possum
intelligere.
iniustitia,
si
A.
iustitia
;
Liberior igitur est
sola
misericordia
dimittitur,
quam
legi
quod valde inconveniens

ut
videtur.
Ad
;
hoc
etiam
extenditur haec
nullius
inconvenientia,
30 subiacet,
ita
iniustitiam
deo similem
faciat
quia sicut deus
et
iniustitia.
B. Resistere nequeo rationi tuae. Sed
cum deus
ut
nobis praecipiat omnino
dimittere peccantibus in nos, videtur repugnare,

33
hoc nobis praecipiat quod
ipsum facere non decet.
31-32
in nos]
Cf. Matth. 6,12.
70
CUR DEUS HOMO A. Nulla

in
12
hoc
est
repugnantia,
dei est.
est
quia
deus
hoc
enim
nobis praecipit, ut
pertinet vindictam
non praesumamus quod

facere,
nisi
solius
Ad
nullum
ad illum qui dominus

faciunt,
omnium.
Nam cum
inesse
;
terrenae potestates
hoc recte
B.
ipse
facit,
a quo ad hoc ipsum sunt ordinatae.
Removisti
repugnantiam
quam putabam
sed
est
aliud
nulli
ad
6
quod tuum habere volo responsum.

nullius
et
nihil
Nam cum
quod
deus
sic sit
liber ut
legi,
subiaceat iudicio, et
sit
ita
sit
benignus, ut nihil benignius cogitari queat,

ipse vult
:
rectum aut decens

ei
nisi
mirum
videtur
si
dicimus
9
quia nullatenus vult aut non
licet
suam
iniuriam
dimittere,
quo etiam
de
iis
quas
aliis
facimus solemus indulgentiam petere.

est
A. Verum
sed
sic
quod
dicis
de
libertate et voluntate
intelligere,
et
benignitate
eius
illius;
12
eas
debemus
rationabiliter
ut
dignitati
non videamur
repugnare.
Libertas enim non est

est
nisi
ad hoc quod expedit aut quod decet,

indecens
operatur.
vult
nec benignitas dicenda
quae aliquid deo

est,
Quod
est
au15
tem non
dicitur
ita
quia quod vult iustum

ut,
si
et
quod
non
non
iustum,
sit,
intelligendum est
deus
:
velit
si
quodlibet inconveniens, iustum
quia ipse vult.
Non
qua
enim sequitur
deus vult mentiri, iustum esse mentiri;
sed potius
luntas,
nisi
deum
in
illum
non
esse.
est
:
Nam
si
nequaquam
potest
velle
mentiri vo-
18
corrupta
veritas,
immo quae deserendo

est
veritatem
corrupta
si
est.
Cum
talis
ergo dicitur
deus vult mentiri, non

;
aliud
quam
21
deus
est
natura quae velit mentiri

Nisi
est,
ita
et
idcirco
non
sequitur iustum
esse
mendacium.
si
intelligatur,
est
;
sicut
cum de duobus
est.
impossibilibus
si
dicimus:
si
hoc
illud
quia nec hoc nec illud
Ut
quis dicat
aqua
est
sicca,
et
est
ignis
est
:
humidus
si
neutrum enim verum

vult,
est.
Itaque de
velle
24
illis
tantum verum
est
dicere
deus hoc
iustum
est,
quae deum
non
si
inconveniens.
ut
Si enim deus vult ut pluat,
iustum est ut pluat; et
vult
homo
aliquis
occidatur,
iustum
est
ut
occidatur.
Quapropter
si 27
non decet deum

libertatem
aliquid iniuste aut inordinate facere,
non pertinet ad
qui
eius
aut benignitatem
aut
voluntatem,
peccantem
non
solvit
deo
30
quod
abstulit
impunitum dimittere.
3 omnium] Cf.
bolo, c.
si
I,
Rom.
12,19.
14-27 occidatur] Cf.

:
AUGUSTINUS, De
esset omnipotens
;
Symnon
n.
(PL
si
40,627)
Nam
si
mori
esset
posset,
non
:
si
mentiri,
falli,
si
fallere,
inique agere,
non
omnipotens
quia
si
hoc
in
eo esset,
fuisset
dignus qui esset omnipotens. Prorsus omnipotens Pater noster peccare non potest.
:
Facit quidquid vult
ipsa est omnipotentia. Facit quidquid

fit,
bene
vult,
quidquid
iuste vult
quidquid autem male
non
vult.
4 ad hoc]
in
hoc
10 de his
MTF
22 cum om.
RD
CUR DEUS HOMO

B.
12-13
71
Omnia
mihi aufers quae putabam cur
tibi
obici posse.
A. Vide adhuc
3
deum hoc
facere
dicis.
non deceat.
B. Libenter ausculto quidquid
Capitulum
Quod
6
XIII.
nihil
minus
sit
tolerandum
in
rerum ordine,
et
quam
ut creatura
creatori debitum
honorem auferat
non soloat quod aufert.
A.
9
Nihil minus tolerandum in rerum ordine,

et
quam
ut creatura
creatori
debitum honorem auferat

B.
non solvat quod
aufert.
Hoc
nihil
clarius.
A.
B.
12
Nihil autem iniustius toleratur,
quam quo
nihil est
minus tolerandum.
Nec hoc
est
obscurum.
dices
A. Puto ergo quia non

iniustius,
deum debere
tolerare
quo
nihil
toleratur
ut creatura
non reddat deo quod
aufert.
B.
15
Immo
Item.
penitus
Si
negandum
nihil
esse video.
nihil
A.
illius
deo
maius aut melius,
iustius
quam honorem
est
servat in rerum dispositione
summa
iustitia,
quae non
aliud
quam
ipse deus.
18
B.
Hoc quoque
nil
apertius.
A.
Nihil ergo servat deus iustius
quam suae
dignitatis
honorem.
B. Concedere
2i
me
oportet.
integre
servet,
si
A. Videtur
B.
tibi
quod eum
sic
auferri
sibi
permittit,
ut nec solvatur nec ipse auferentem puniat?
Non audeo
est
dicere.
24
A. Necesse
tens
ergo,
ut
aut
ablatus
honor
solvatur
aut
poena
se-
quatur. Alioquin aut sibi deus ipsi iustus non erit aut ad utrumque
erit;
impo-
quod nefas
est vel
cogitare.
3 dicis]
Ad c
XII
:
cf.
AUGUSTINUS.
Enarr.
in
Ps. L,
n.
II
(PL
36,592)
Ve-
ritatem dilexisti
id est, impunita peccata etiam

:
eorum quibus
ignoscis,
non
reliquisti.
Veritatem
fitenti,
dilexisti
sic
misericordiam praerogasti, ut servares et veritatem. Ignoscis con:
ignoscis, sed seipsum punienti

;
ita
servatur misericordia et veritas
misericordia,
quia
c.
homo liberatur veritas, XVI, vol. I, p. 30 s.
quia peccatum punirur.
16-17 deus] Cf. Monologion,
2 A. Vide adhuc]
insert.
hic incipit c.
XIII
5 quam] quae add.
in
marg.
(ab alia
manu P)
72
CUR DEUS HOMO
14-15
Capitulum XIV.
Cuiusmodi honor dei
B. Nihil rationabilius dici posse
peccantis
sit
illi
sit
poena peccantis.
intelligo.
Sed volo
sit.
a te audire,
si
poena
honor,
aut cuiusmodi honor
Si
enim
poena peccantis
sed punitur, sic
dicta
sunt re6
non
est
eius
honor,
cum
peccator non solvit quod abstulit,

ut
perdit deus
honorem suum
non recuperet; quod
iis
quae
pugnare videtur.
A. Deum
impossibile est
honorem suum perdere. Aut

ab
invito
accipit.
enim
aut
peccator
sponte solvit quod debet,
aut deus
Nam
homo desubicit
et
bitam subiectionem deo sive non peccando sive quod peccat solvendo, voluntate spontanea exhibet,
sic
aut deus
ostendit,
sicut
eum
quod
invitum
ipse
sibi
torquendo
se
dominum
eius
esse
homo
voluntate fateri recusat.

rapit
12
In
quo considerandum quia,
homo peccando
est.
quod
id
dei
est,
ita
deus puniendo aufert quod hominis

esse dicitur
Quippe non solum

eius
suum
alicuius
15
quod iam
possidet,
ita
sed quod in
ut
potestate
est
ut habeat.
si
Quoniam
peccaret
:
ergo
homo
solvit
factus est,
beatitudinem
et
habere
posset,
non
cum
invitus
propter peccatum beatitudine
omni bono
privatur,
sui
alii
de suo
quamvis
quod
rapuit
aufert
quia
sicut
licet
deus hoc ad usum
comaufert
ie
modi non
in
transferat
quod
homo pecuniam quam

utitur
et
suam
convertit utilitatem -,
hoc tamen quod aufert

peccatorem
ad suum honorem,
illius
per hoc quia aufert. Auferendo enim

subiecta esse probat.
quae
sunt,
sibi
21
Capitulum XV.
Si deus vel
B.
postulo.
vel
ad modicum
dicis.
ita
patiatur
honorem suum
ad
violari.
24
Placet quod
Sed
est
et
aliud
quod
tuam
responsionem
servare
:
Nam
si
deus
sicut
probas
violaii ?
suum debet honorem
cur
ad modicum
patitur illum
Quod
enim aliquo modo laedi
sinitur, 27
non integre nec perfecte custoditur.
A. Dei
minui.
tabilis.
honori
nequit
ipse
sibi
aliquid,
est
quantum
ad
illum
et
pertinet,
addi vel
30
Idem namque
honor incorruptibilis
creatura
nullo
modo mupraeceptum
Verum quando unaquaeque
suum
et
quasi sibi
aubstulit
D
Sed
iis]
his
MTF
26
21
sunt] frater (E.)

si]
sed
est et] et otn.
Nam
hic incipit c.
N XV N
25 Sed]
CUR DEUS HOMO

ordinem
sive
15
73
naturaliter sive rationabiliter servat,
deo oboedire
cui
et
eum hointelligere
illi
norare dicitur, et
3
hoc
maxime
vult
rationalis
natura,
datum
;
est
quid debeat.
Quae cum
quod debet, deum honorat

et
non quia
subdit,
ali-
quid confert, sed quia sponte se eius voluntati
dispositioni
et in
rerum universitate
6
ordinem
servat.
suum
et
eiusdem
universitatis
pulchritudinem,
quantum
in
ipsa est,
Cum
et
vero non vult quod debet, deum,
quandispo-
tum ad illam
sitioni,
9 turbat,
pertinet,
inhonorat,
quoniam non
se sponte subdit
in
illius
et
universitatis
ordinem
pulchritudinem, quantum
nullatenus
vellent
se
est,
per-
licet
potestatem aut dignitatem dei
laedat
aut decoloret.
Si enim ea quae caeli ambitu continentur,
non esse sub caelo
aut elongari a caelo, nullatenus possent

12 nisi
nisi
sub caelo esse nec fugere caelum

et
appropinquando caelo.
;
Nam
Ita
et
unde
quo
et
qua
irent,
sub caelo
essent
et
quanto magis a qualibet

propinquarent.
caeli parte elongarentur,
tanto magis op-
positae parti
15
quamvis
nolit,
homo
sub
vel
malus
angelus divinae
valet,
voluntati et ordinationi
vult
si
subiacere
non tamen eam fugere

currit
quia
;
si
fugere de sub
voluntate iubente,
:
voluntatem
permittente
;
punientem
et
et
quaeris
qua
transit
non
agit,
nisi
sub
voluntate
hoc ipsum
18
quod perverse
vult
aut
in
universitatis
praefatae ordinem et pulchrituperversitatis
dinem summa sapientia

factio
21
convertit.
Ipsa
namque
exactio
spontanea
satis-
vel a
non
satisfaciente
poenae
- excepto hoc quia deus de

universitate
malis multis modis

et
bona
facit
in
si
eadem
suum
tenent locum
ordinis pulchritudinem.
nititur,
Quas
non
divina sapientia,
fieret
ubi
perversitas
rectum
ordinem perturbare
24
adderet,
in
ipsa universitate
quam
sunt
deus debet ordinare, quaedam ex violata ordinis pulchritudine deformitas, et
deus
in
sua dispositione
videretur
deficere.
Quae duo quoniam
sicut
19-25 deficere] Cf.

oportet
ignosci,
nisi
AUGUSTINUS,
dicenti
:
Enarr. in Ps. VII,
n.
19
(PL
36,108)
Non enim
ordinari a
Peccavi.
Qui ergo
c. II, n.
videt
menta animarum
pars
sic
Deo,
ut
dum
:
sua cuique tribuuntur, pulchntuda umversitatis nulla ex parte violetur, in
omnibus laudat Deum.
Epist.
ille
CXL.
ille
(CSEL XXXXIIII,
III,
p.
57
s.
PL
33,539)
si
Nec
illa
fit
efficit
anima perverse utens
creaturis,
ut onlinationem effugiat creatons,
quoniam,
male
mala,
utitur bonis,
bene
ut>tur etiam malis ac per
hoc
illa
perverse
iniuste
c.
bonis utendo
se
n.
ordinate etiam malis utendo permanet bonus.

ordinatur
in poenis.
Qui enim
1.
ordinat
in
peccatis,
iuste
De
libero
arbitrio,
III,
IX,
26 (PL 32,1283
s.).
8 pulchritudinem om.
T
;
13 essent]
et
sic
M;
Trecenses
750
et
752
(s.
XII.)
esset
(in rasura)
RDNTF
multi
alii codices
H-IO
74
inconvenientia,
ita
CUR DEUS HOMO

sunt impossibilia,
15-16
necesse est ut
omne peccatum
satisfactio
aut poena sequatur.
B. Satisfecisti obiectioni meae.
A. Palam
igitur
;
est
quia deum, quantum in ipso

est,
est, nullus potest
ho-
norare vel exhonorare
sed quantum in se
voluntati
eius
hoc
aliquis
facere
videtur,
6
cum voluntatem suam
subicit
aut subtrahit.
B. Nescio quid contra
queam
dicere.
C apitulum XVI.
Ratio quod numerus angelorum qui ceciderunt restituendus
sit
de hominibus.
A. Adhuc addam aliquid. B. Tamdiu dic, donec me
taedeat audire.
fecit
A. Deum constat proposuisse, ut de humana natura quam peccato, numerum angelorum qui ceciderant restitueret.
B.
sine
12
Hoc
Fallis
credimus, sed vellem aliquam huius
rei
rationem habere.
A.
dei,
et
me.
Non enim
alias
proposuimus tractare
quaestiones.
diligit
nisi
de sola incarnatione
tu
mihi interseris
irascaris,
B.
Ne
hilarem datorem
deus.
Nam nemo
quam
magis pro-
bat se hilariter dare quod promittit,

ergo libenter quod quaero.
quam
dei
qui plus dat
promittit.
Dic
is
A. Rationalem naturam,
futura est,
ita
quae
et
contemplatione
beata vel
est
vel
21
in
quodam
rationabili
perfecto
esse
numero praescitam
deceat,
esse a deo,
ut nec
maiorem nec minorem
illum
non
est
dubitandum.
1-2 sequatur] Cf.
TERTULLIANUS, De
pudicitia, c.
II
(CSEL XX,
p.
224;
PL
2,1036):
Omne
damnatione.
delictum aut venia dispungit aut poena, venia ex castigatione, poena ex 12-13 restitueret] Cf. De casu diaboli, cc. et XXIII, vol. I, p. 243,
9-10
p.
et
270.13-18.
- AUGUSTINUS,
c.
Enchiridion,
c.
270).
Ibidem,
XXIX (PL
40,246
in
cf.
illius
vol.
I.
LXI
Illa
(261)
:...
ex ipsa hominum redemptione ruinae
licae detrimenta reparantur.
GREGORIUS MAGNUS,
;
ange-
Homil.
Evang. XXI,
festivitas
fuit,
n.
(PL
76, 1171):
quippe Redemptoris
et
nostri resurrectio et nostra

festivitas exstitit,
quia nos ad immortalitatem reduxit
angelorum
quia nos
revocando
in
ad coelestia eorum numerum implevit.

vestibus apparuit, quia
coelestis
In sua ergo ac nostra festivitate angelus
albis
dum
nos per resurrectionem
Dominicam ad superna reducimur,

Cf. c.
patriae
damna
reparantur.
15-16 dei]
X,
p. 67,9-10.
17
deus] 2 Cor. 9,7.

18 quod promittit] quod promittitur
dat quam] dat quod
CUR DEUS HOMO
16-17
75
deceat
constitui,
Aut enim
nescit
deus
si
in
quo numero
melius
eam
quod
in-
falsum est; aut

3
scit,
in
eo illam constituet,
illi
quem ad hoc decentiorem

facti
telliget.
Quapropter aut angeli
qui ceciderunt, extra

illum
erant ad hoc ut es-
sent intra illum
numerum;
aut
quia
permanere non potuerunt,
ex necessitate ceciderunt, quod absurdum

6
est
opinari.
B. Veritas est aperta quod
dicis.
A. Quoniam ergo de
quae
illo
numero
esse debuerunt
aut restaurandus est
ex necessitate numerus eorum, aut in imperfecto remanebit numero rationalis

9
natura,
in
numero perfecto
praescita est
quod
esse
non
potest.
B.
Restaurandi procul dubio sunt.

est
A. Necesse
12
ergo eos de
humana, quoniam
non
est
alia
de qua
possint,
natura restaurari.
Capitulum XVII.
Quod
15
alii
angeli pro
illis
non possint
pro
illis
restitui.
B.
Cur non
aut ipsi aut
alii
angeli
possunt restituiP
A. Cum
conciliationis
videbis nostrae restaurationis difficultatem, intelliges

Alii
eorum
re-
impossibilitatem.
autem angeli pro
illis
restitui
non possunt
isideo
tioni
ut
taceam quomodo hoc repugnare videatur primae creationis perfec-
-, quia
non debent,
illi
nisi
tales
esse possint,
quales
illi
fuissent,
;
si
non
illo-
peccassent,
21
cum
aliis,
nulla visa vindicta peccati perseverassent

illis
quod post
rum casum
riter
qui pro
si
restituerentur,
:
esset impossibile.
et
Non
enim pa-
laudabiles sunt,
et qui
stant in veritate
aspicit
qui
nullam novit peccati poeest
nam,
24
eam semper
aeternam.
Nam
nequaquam putandum
bonos
si
angelos esse confirmatos casu malorum, sed suo merito. Sicut namque,
boni
cum
sent,
27
malis peccassent,
simul damnati
essent,
si
ita
iniusti,
si
cum
nisi
iustis
stetis-
pariter confirmati essent.
Quippe
aliqui
eorum non
aliorum casu
confirmandi erant, aut nullus
umquam
confirmaretur, aut necesse erat aliquem

;
casurum, qui ad alios confirmandos puniretur
quae
utraque absurda sunt.
12 restaurari]
Ad
c.
XVI
II,
cf.
AUGUSTINUS, De
54
s.
;
cioitate
Dei,
1.
XIV,
c.
XXVI
(CSEL XXXX,
pars
p.
PL
41,435): Verumtamen omnipotenti Deo... non

in sua sapientia praedestinatum etiam
defuit utique consihum,
quo certum numerum civium

civitatis impleret.
ex damnato genere humano suae
16 dimcultatem] Cf.
1.
II,
c.
XXI.
16
A. Cum
videbis] hic incip.
c.
XVII
76
Illo
CUR DEUS HOMO

itaque
17-18
modo
si
confirmati sunt
illi
qui steterunt,
ostendi,
quo
pariter confirmati es-
sent omnes,
stetissent.
Quem modum
sicut
potui,
ubi tractavi cur

3
deus diabolo perseverantiam non dedit.

B. Probasti malos angelos de humana natura restaurandos
;
et
patet ex
sunt an<>
hac ratione quia non

geli
in
minori numero erunt homines

plures futuri sint,
si
electi,
quam
reprobi.
Sed utrum
potes ostende.
Capitulum XVIII.
Utrum
A.
Si
plures futuri sint sancti homines
quam
sint
mali angeli.
in illo perfecto
9
angeli,
antequam quidam illorum caderent, erant

facti
nisi
de quo diximus numero, non sunt homines

lorum perditorum,
et
pro restauratione angeillis.
palam
est
quia non erunt plures

angelis,
et
Si
autem
ille
nu12
merus non erat
in
lllis
omnibus
complendum
electi
est
de
hominibus et
plures reprobis
quod
periit
;
et
sic
quod
prius
deerat,
erunt
homines
facti
angelis
et
dicemus quia non fuerunt homines
tantum ad restauran-
dum numerum imminutum,

B.
perfecto,
sed etiam ad perficiendum

est
:
nondum
facti
sint
perfectum.
in
15
Quid
potius
?
tenendum
an angeli prius
numero
an non
A. Quod
B.
mihi videtur dicam.

te
ib
A.
intelligunt
Non possum a Si homo factus

in
plus exigere.
est
post
casum malorum angelorum,
sicut
quidam
Genesi, non video posse

Potest enim,
ut
sit
me
per
hoc probare alterum

prius
fuerint in
horum
numero
21
determinate.
perfecto,
et
;
puto, esse
quod
angeli
postea factus
esse
homo
propter restaurandum
fuerint in
imminutum eorum
numerum et potest deus - sicut adhuc

turam suo tempore
ceret,
est,
;
quod non
numero
perfecto, quia differebat 24
differt
illum implere
numerum,
facturus
humanam
na-
unde aut solummodo numerum nondum integrum

minueretur, restitueret.
Si
perfi-
aut etiam,
dies
illi
si
autem
tota creatura simul facta 27
et
in
quibus
MOYSES
II,
istum
mundum non
simul
esse
factum
2-3 dedit] Cf.

diximus] Cf.
c.
De
1.
casu diaboli, cc.

.
III,
XXIV,
27 simul
vol.
I,
p.
235
ss. et
271
s.
10
XVI, P
IV,
74,20-75,3.
facta]
.
Cf.
Genesi
ad
litt.,
c.
XXXIII (CSEL XXVIII, P
131
1.
AUGUSTINUS, De ss. PL 34,317 s.).

;
IOANNES SCOTUS ERIUGENA, De

2
divisione naturae,
(PL
122, 1006
ss.).
Quem
ad
modum
NT
24
fuerit
4 B. Probasti]
hic
incipit c.
XVIII
21
intel-
ligunt] dicunt
CUR DEUS HOMO

videtur dicere,
aliter
18
77
sunt intelligendi,
quam
facti
sicut
videmus
istos dies in
illo
quibus
vivimus
3
intelligere
si
nequeo quomodo
sint
angeli in
integro numero.
Quippe
ita
esset,
videtur mihi quia ex necessitate

in
illa
aut
aliqui
angeli vel
homines casuri erant, aut plures essent

perfecti
6
caelesti
civitate,
quam
llla
numeri convenientia exigeret.
Si
in
ergo omnia
simul
facta sunt,
fuisse, ut
si
sic
videntur angeli et duo primi homines

minibus,
periret,
si
numero imperfecto
de hoaliquis
nullus
angelus caderet,
quod deerat solum

restitueretur,
perficeretur, et
hoc quoque quod caderet

erat,
et
hominis natura, quae insi
firmior
quasi
deum
excusaret atque diabolum confunderet,
ille
casum
suum
infirmitati
suae imputaret,
cum
ipsa
infirmior staret
ac
si
et
eadem
se
ipsa caderet,
12
multo magis
deum
defenderet
contra
diabolum
et
contra
ipsam,
tanto
cum
altius
ipsa facta valde
infirmior
et mortalis
in electis
de tanta
infirmitate
ascendeiet,
quam unde
diabolus cecidisset, quanto
boni
angeli,
quorum
1
aequalitas ei debetur,
profecerunt post ruinam malorum, quia perse-
veraverunt.
Ex
fectus
18
iis
rationibus potius mihi videtur quia in angehs

illa
non
si
fuit
ille
persimul
numerus, quo civitas

angelis factus
superna
perficietur,
quoniam
et
si
homo
facti
cum
quod
non
est,
sic
possibile est esse;

:
simul
in
sunt
magis
putant multi, quoniam legitur

videtur necesse esse.
qui
si
vivit
aeternum, creavit
omnia
simul -,
Sed
et
perfectio
mundanae creaturae
76,27-77,2 vivimus] Cf.

pars
I,
AUGUSTINUS, De
s.):
cioitate
Dei,
1.
XI,
c.
IX (CSEL
XXXX,
p.
524
PL
41,324
angeli, ipsi sunt illa lux,

est dictus dies primus,
Nimirum ergo si ad istorum dierum opera Dei pertinent quae diei nomen accepit, cuius unitas ut commendaretur, non
sed dies unus.
Nec
alius est dies
secundus aut
tertius aut caeteri
sed idem ipse unus ad implendum senarium vel septenarium

senariam vel
septenariam cognitionem
;
numerum
Moral.
repetitus est
fecit
propter
senariam
scilicet
operum, quae
1.
septenariam quietis Dei.
Deus, et
c.
GREGORIUS MAGNUS,
18,1
ss.
;
XXXII,
Ibid.,
1.
XII
c.
(PL
litt.,
76,644
1.
s.).
19-20 simul] Eccli.

.
Cf.
AUGUSTINUS, De
34,337
s.).
Genesi ad
V,
p.
c.
(174
pars
ss.;
II,
341
XXIII (CSEL XXVIII, P 167 s.). - De Genesi ad litl. lib.

s.
;
PL
VI,
imperf., c. IX, n. 31
(CSEL XXVIII,
variatum
est,
481
PL
34,233)
Quod
postea
? nisi
si
non
:
fastidii evitandi gratia ita
illud certe intelligere
cogimur, quod dictum est
et fecit
deus omnia simul. Qu-ire enim
primo
suit et
ibi vidit
quia
postea vidit quia
bonum est et bonum est
nomen
quia
imposuit, hic autem primo

significat
ista indifferentia
nomen impomorarum intervalla
non esse
in operatione dei,
quamvis
in ipsis inveniantur operibus ?
sint]
sunt 7V7'
numero]
et perfecto in
marg.
insert.
(ab alia
manu?)
D
16
aut plures] ut plures

rationibus
essent om.
5 ergo] igitur
Ex
iis
potius om.
17 perficeretur
78
non tantum
est
CUR DEUS HOMO

intelligenda in
18
numero individuorum quantum

aut ad
in
numero naper3
turarum, necesse est

fectionis
humanam naturam
aut
illi
complementum eiusdem
esse factam,
superabundare, quod de minimi vermiculi natura

se ipsa ibi facta est,
et
dicere non audemus.
Quare pro
non solum pro

etiam
si
re-
staurandis individuis alterius naturae.

nullus perisset,
Unde palam
civitate
est quia,
angelus
6
homines tamen
in
caelesti
suum
locum
habuissent.
Sequitur itaque quia in angelis, antequam quidam illorum caderent, non erat
ille
perfectus numerus.
Alioquin necesse
erat, ut aut
ibi
homines aut angeli
aliqui
9
caderent,
quoniam extra numerum perfectum
nullus
manere
poterat.
B.
Non
nihil
effecisti.
A. Est
illi
et
alia
ratio,
ut
mihi videtur, quae

in
non
parum
numero
suffragatur
existimat.
12
sententiae,
quae angelos non esse factos
perfecto
B. Dic illam.
A.
homines
angeli
Si angeli in
nisi
illa
illo
numero perfecto
facti
sunt, et nullatenus facti sunt

:
pro restauratione perditorum angelorum

beatitudine cecidissent,
constat.
palam
est
quia,
nisi
ab
B.
homines ad illam non ascenderent.
Hoc
A.
Si quis ergo dixerit quia tantum laetabuntur electi homines de an-
is
gelorum perditione, quantum gaudebunt de sua assumptione, quoniam absque
dubio haec non
esset,
nisi
illa
fuisset
quomodo
poterunt
ab hac perversa
21
gratulatione defendi?
Aut quomodo dicemus

sine
angelos qui ceciderunt in hominisi
bus restauratos,
id
est
si
illi
hoc
vitio
permansuri erant,
isti
non
esse
cecidissent,
sine
gratulatione de casu aliorum,

qualiter
vero sine
illo
non
pot24
erunt ?
cia
Immo
cum hoc
velle
vitio
beati esse
debebunt ? Deinde qua audasine
dicemus deum non

facere?
aut
non posse hanc restaurationem
hoc
vitio
B.
illam
Nonne
similiter
est
in
gentibus quae ad fidem vocatae
sunt,
quia
27
Iudaei
reppulerunt?
si
A. Non. Nam
quia
in
Iudaei
omnes
credidissent,
et
gentes tamen
vocarentur,
omni gente qui timet deum

Iudaei
operarur
iustitiam, acceptus est illi. 30
Sed quoniam
gentes
illi
apostolos contempserunt,
ea
tunc
fuit
occasio,
ut
ad
converterentur.
8-9 poterat] Cf.
c.
XVI,
p.
74,4-5.
30
est
illi]
Act.
10,35.
12 in perfecto]
g gelorum
imperfecto
21
M
T
18 ergo] autem
Aut] aut
29 omnes
iudei
RD RD
18-19 de perditione
CUR DEUS HOMO

B. Nullo
18
79
modo
tibi nisi
video quid contra haec dicere possim.

illa
A. Unde
3
videtur accidere singulis
laetitia
de alieno casu?
erit
B. Unde,
esset,
nisi
quia certus
erit
unusquisque quoniam, ubi
nullatenus
alius
inde cecidisset?
A.
6
Si ergo nullus hanc certitudinem haberet,
non
esset
unde
ullus
de
alieno
damno
B.
Ita
gauderet.
videtur.
A. Putasne
9
illorum aliquem habiturum
hanc certitudinem,
si
multo plures
erunt
quam
B.
qui
ceciderunt?
opinari
Nequaquam possum
poterit
quod eam habeat aut habere
debeat.
Quomodo namque
i2erat,
quis scire,
utrum pro restaurando quod imminutum

erat
aut pro
complendo quod nondum perfectum

sit
de
illo
numero conad per-
stituendae civitatis,
factus ?
Sed omnes
certi erunt
se factos esse
ficiendam illam civitatem.

15
A. Ergo
B.
si
plures erunt
quam
reprobi angeli,
nisi
nullus
poterit
aut de-
bebit scire se non esse ibi assumptum
pro alieno casu.
18
Verum est. A. Non igitur

A. Cum
habebit aliquis cur gaudere debeat de alterius perditione.
B. Ita sequitur.
itaque videamus quia,
illa
;
si
plures
erunt
homines
electi
quam
2i
sint
si
reprobi angeli,
non sequatur inconvenientia, quam sequi
est necesse,
plures
non erunt
:
et
cum
impossibile
ut
sit
ullum in
illa
civitate
in
futurum
in-
conveniens
24
videtur necesse esse,
angeli
non
sint
sint
facti
illo
perfecto
numero,
et
plures futuri sint beati homines,
quam
miseri angeli.
27
B. Non video qua ratione hoc negari queat. A. Aliam adhuc eiusdem sententiae posse dici B. Hanc quoque proferre debes.
puto rationem.
A. Credimus hanc mundi molem corpoream

hoc futurum
30 perficiatur
in melius
renovandam, nec
et
illa
esse,
donec impleatur numerus electorum hominum

nec post eius perfectionem differendum.
beata
civitas,
Unde
colligi potest
28 renovandam] Cf. 2
ipsius exspectamus.
Petr. 3, 13
Novos vero
:
caelos et
novam terram secundum promissa

et
Apoc.
21,1
Et
vidi
caelum novum
1.
terram novam.
28-30
differendum] Cf.
pars
II,
p.
461
AUGUSTINUS, De cioitate Dei, XX, c. XIV (CSEL XXXX, PL 41 ,679) Et vidi, inquit, thronum magnum et candidum et se:
dentem super eum, cuius a facie fugit caelum
et terra,
et locus
eorum inventus non
est
quod
bis
80
CUR DEUS HOMO

initio
18
deum ab
proposuisse,
ut
utrumque simul perficeret

ante
quatenus
et
minor
quae deum non
sentiret natura
et
in
maiorem quae deo

in
frui
deberet, nequa-
quam
perficeretur,
maioris perfectione mutata

;
melius
suo
quodam
et
modo
modo
quasi congratularetur
immo
omnis creatura de tam gloriosa

et
sibi
tam
admirabili sui consummatione ipsi creatori
et
invicem
quaeque suo
in rationali
6
aeterne congaudendo iucundaretur.

facit,
Quatenus quod voluntas
natura sponte
turaliter
hoc etiam
insensibilis
in
creatura per dei dispositionem na-
exhiberet. Solemus namque
maiorum
festiva
illud
nostrorum
exaltatione con-
gaudere, ut
gloria
cum
in
nataliciis
sanctorum
exultatione iucundamur,
de
si
illorum laetantes.
Quam
differret
sententiam
adiuvare
videtur
quia,
ADAM
non peccasset,
tamen
deus illam civitatem

ipsi
perficere,
donec
in 12
completo ex hominibus quem expectabat numero,
quoque
homines
corporum -
ut
ita
dicam - immortalem
paradiso
immortalitatem
transmutarentur.
Habebant enim
moriendi
licet
ipsi
;
in
quandam immortalitatem,
id est potestatem
non
>5
sed non erat immortalis haec potestas,
quia poterat mori, ut sci-
non possent non mori.

si
Quod
perficere,
ita
est,
ut videlicet rationalem
illam
et
beatam
civitatem
et
l8
hanc mundanam insensibilemque naturam

videtur quia aut
illa
deus
ab
initio
proposuerit simul
in
civitas
non erat completa

ut
numero angelo-
rum ante malorum ruinam, sed expectabat deus
eam de hominibus com-
(Apoc. 20,11).
et
Non
fugit
ait
:,Vidi
thronum magnum
et terra,
;
et
candidum
et
sedentem super eum,

est,
ab ieus facie
caelum
quoniam non tunc factum
ld est,
antequam
esset
tacie
de
vivis et mortuis
iudicatum
sed
sed
eum
se vidisse dixit in throno sedentem, a cuius

et terra nova. Ibidem, c. XVI AUGUSTINUS, De Genesi ad PL 34,395): Quamquam enim
fugit
et
caelum
haec
;
et
terra,
postea.
Peracto quippe iudicio, tunc esse desmet hoc
caelum
(p.
terra,
s.).
quando
6
incipiet esse
caelum novum
271
464
1.
ss.
681
c.
10-13 transmutarentur] Cf.
litt.,
IX,
III,
n.
(CSEL XXVIII,
et
p.
s.
iam emissi de paradiso convenisse

prohibere
entibus
potuerit,
ut
filii
genuisse commemorantur, tamen non video, quid
essent eis etiam
paradiso honorabiles nuptiae...

illis,
non
ut
mon-
parentibus
et
succederent,
vitae,
sed ut
ibi
qui genuissent,
erat,
aliquo formae statu
manentibus
illi,
ex ligno
quod
plantatum
corporalem vigorem sumentibus et

si
qui
gignerentur,
ad eundem
perducerentur statum, donec certo numero lmpleto,

illa
iuste
omnes oboedienterque
viverent, tunc fieret
commutatio, ut sine
llla
morte animalia
corpora conversa in aliam qualitatem, eo quod ad
omnem nutum
regenti se spintui deser-
virent et solo spiritu vivificante sine ullis alimentorum corporahbus sustentacuhs viverent,
spiritalia
vocarentur.
Potuit hoc
fieri,
si
non praecepti
transgressio
mortis
supplicium
mereretur.
12 completa
CUR DEUS HOMO

pleret,
18
81
quando corpoream mundi naturam

in
in melius
mutaret; aut
si
perfecta erat
in
3
numero, non erat perfecta

si
confirmatione, et differenda erat eius confirmatio,
etiam
nullus in ea peccasset,
;
usque ad eandem mundi
quam expectamus
Sed quod mun-
renovationem
erat
6
aut
si
non
diutius illa
confirmatio differenda erat, acceleranda
mundana
renovatio,
ut
cum eadem
confirmatione
fieret.
dum
illam
noviter factum statim deus renovare, et eas res quae post renovationem
non erunt,
in
ipso initio,
ratione.
antequam appareret cur factae essent destruere

Sequitur igitur quia angeli non
differretur,
ita
instituerit,
9
omni caret
ut
fuerunt in
numero
perfecto,
eorum confirmatio diu non

fieri
;
propterea
quia
mundi novi renovationem mox oporteret
quod non
convenit.
Quod
tam
au-
tem eandem confirmationem usque ad mundi futuram

12
renovationem
differre cito
deus voluerit inconveniens videtur, praesertim

perfecerit,
et
cum
illam in aliquibus
cum
si
intelligi
possit quia in primis hominibus,
quando peccaverunt,
illam fecisset,
15
non peccassent,
sicut fecit in perseverantibus angelis.
Quamvis
enim
nondum proveherentur ad
illam aequalitatem angelorum,
ad quam per:
venturi erant homines,
cum
perfectus esset
numerus de
si
illis
assumendus
in illa
tamen
isrent,
sent;
iustitia
ita
in
qua erant videtur quia,
vicissent,
ut tentati
ultra
non
pecca-
confirmarentur
cum omni propagine

quia
victi
sua,
sic
ut
peccare non possunt,
quemadmodum,
sine
peccaverunt,
infirmati
ut
quantum
plus
sibi sibi
in ipsis est,
2i
peccato esse non possint. Quis
enim
in
audeat
dicere
valere iniustitiam ad alligandum in servitute
hominem
prima suasione
in
consentientem,
in
24
quam
tota
illo
valeret iustitia
ad confirmandum eum
libertate
eadem
prima
tentatione
adhaerentem?
Nam quemadmodum,
tota in
illis
quoniam
ut pec-
humana natura
caret
erat in primis parentibus, solo homine,
victa est
excepto
sic
quem deus
secernere
sicut
sine semine viri
de virgine
vicisset,
si
facere,
27
scivit
a peccato
ADAE
ut
ita in
eisdem tota
non peccassent. Restat ergo
non completa
in
illo
primo
angelorum
nusi
mero superna
rata sunt,
30
civitas,
sed de hominibus complenda fuisse dicatur.
Quae
plures
erunt electi homines,
quam
sint
angeli reprobi.
B. Rationabilia mihi valde videntur quae
dicis.
Sed quid dicemus quia

iuxta
33
legitur
de deo:
constituit terminos
populorum
filiorum
numerum
filiorum
ISRAEL ? Quod
intelligatur
quidam,
ut
quia
pro
ISRAEL
invenitur angelorum dei, sic exponunt,
secundum numerum
bonorum angelorum assumendus
numerus hominum electorum.
3 1 -32
ftsoo.
ii-ii
ISRAEL]
Deut. 32,8.
33 angelorum dei] Septuaginta
xata
aptfl|idv a.y-(k\mv
32-34 electorum] Cf.
GREGORIUS MAGNUS,
Homil.
in
Eo.
XXXIV,
82
CUR DEUS HOMO
18
A. Hoc non
quam
fieri
repugnat
praedictae sententiae,
si
si
certum non
est
quod
totidem angeli cecidissent quot remanserunt.

reprobi:
et
Nam
plures sunt electi angeli

3
necesse est ut reprobos electi homines restaurent, et potest

et
sic plures
ut
beatorum numero coaequentur;
erunt homines
iusti
quam
tuae:
illud
ita
6
angeli iniusti.
videlicet ut
si
Sed memento quo pacto
incepi
respondere
quaestioni
quid dixero quod maior non confirmet auctoritas - quamvis
ratione probare videar -,
non
alia
certitudine
accipiatur, nisi quia interim

revelet.
mihi videtur, donec deus mihi melius aliquo

si
modo
in
Certus enim sum,

falsum
9
quid dico quod sacrae

;
scripturae absque
si
dubio contradicat, quia

si
illis
est
nec
illud tenere
volo
cognovero. Sed
sicuti
rebus de
quibus di-
versa sentiri possunt sine periculo,
est
istud
sint
unde
nunc
sint
agimus angeli
si
enim nescimus utrum plures homines eligendi

an non, et alterum horum magis aestimamus
quam
perditi
12
quam
alterum, nullum puto esse
animae periculum dicta,
si,
inquam,
in
huiusmodi
rebus sic exponimus divina

invenitur ubi
ut diversis sententiis favere videantur,

sit
nec alicubi
quid
15
indubitanter tenendum
Illud
determinent, non arbitror reprehendi debere.

:
autem quod
dixisti
constituit
terminos populorum seu
gentium
iuxta
is
iuxta
numerum angelorum
filiorum
dei,
quod
in
aha
translatione
legitur:
numerum
per
ISRAEL :
quoniam ambae
ita
translationes aut
idem
significant
aut diversa sine repugnantia,

filios
intelligendum est, ut et per angelos dei et

angeli boni
ISRAEL
significentur
tantummodo,
scilicet
filios
illa
aut
soli
homines
superna
ho-
21
electi,
aut simul angeli et homines electi,
tota
civitas
aut per angelos dei sancti angeli tantum et per
ISRAEL
est
soli iusti
mines, aut
soli
angeli per
filios
ISRAEL
et
iusti
homines
per angelos dei.
24
Si boni angeli tantum designantur per utrumque,
idem
est
quod
si
solum
per angelos dei
si
vero tota caelestis

est
civitas,
hic
sensus quia tam diu

27
assumentur populi, id
multitudines electorum
hominum, aut tam diu erunt
(PL 76, 252) Quia enim superna illa civitas ex angelis ad quam tantum credimus humanum genus ascendere, quantos illic
n.
1 1 1
:
et
hominibus constat,
contigit electos angelos
remansisse, sicut scriptum est
Statuit terminos gentium secundum numerum angelorum Dei (Deut. 32,8), debemus et nos aliquid ex illis distinctionibus supernorum civium ad usum nostrae conversationis trahere... Quia enim tanta illuc ascensura creditur multitudo hominum, quanta multitudo remansit angelorum, superest ut ipsi quoque homines qui
:
ad
caelestem
patriam
c.
II,
redeunt
ex
eis
agminibus
aliquid
illuc
revertentes
imitentur.
5-8 revelet] Cf.
50,7-10.
17-19
ISRAEL]
Deut. 32,8.
15 favere] facere
27 assumuntur
CUR DEUS HOMO

in
18
83
illius
hoc saeculo populi, donec de hominibus praedestinatus numerus
ci-
vitatis
3
nondum
perfectus compleatur.
soli
Sed non video nunc, quomodo

mines sancti per
filios
angeli aut simul et angeli et
ho.filios
ISRAEL
intelligantur.
Sanctos autem homines
ISRAEL'
6
sicut .filios
ABRAHAE'
illis
vocari non est alienum.
Qui
angeli
quoque
si-
dei per hoc recte possunt vocari,
quia vitam angelicam imitantur atque

in caelo, et quia
militudo et aequalitas
angelorum promittitur
omnes
iuste
viventes angeli sunt dei

9
unde
ipsi
.confessores'
aut .martyres' dicuntur.

id
est
dicit
Qui
est.
enim confitetur
et
testatur
veritatem dei, nuntius,

sicut
angelus
eius
Et
si
malus
homo
dicitur diabolus,
:
de
IUDA
-
dominus,
propter
similitudinem malitiae
'2
cur non et bonus
homo
dicetur angelus propter imi-
tationem iustitiae?
Quare possumus -
ut puto
dicere
deum
constituisse
terminos populorum iuxta

populi et
'5
numerum electorum hominum,
quia tam diu erunt
erit
hominum
in
hoc mundo procreatio, donec numerus eorundem
electorum compleatur; et eo completo cessabit esse

fit
hominum
generatio,
quae
in
hac
vita.
At
18
si
per angelos dei intelligimus sanctos angelos tantum, et

iustos homines,
per
filios
ISRAEL
tuit
solummodo
duobus modis
intelligi
potest quia consti:
deus terminos populorum iuxta numerum angelorum dei
aut quia tantus

;
populus, id est tot homines assumentur quot

21
sunt sancti angeli dei
aut quia
tam diu erunt populi, donec numerus angelorum dei compleatur ex hominibus;
iuxta
et
uno
solo
modo
exponi posse video
constituit
sicut
terminos
populorum
est,
numerum
filiorum
ISRAEL,
id est quia,
supra dictum
tam
24
diu erunt populi in hoc saeculo, donec numerus
hominum sanctorum assumtot
matur
et colligetur
ex utraque translatione, quia
assumentur homines quot

perditi angeli
remanserunt angeli.
27
Unde tamen non

sint,
sequetur,
cecidisse
quamvis
quot
ex ho-
minibus restaurandi
tot
angelos
erit
perseveraverunt.
Quod
illo-
tamen
tiones,
30
si
dicitur,
inveniendum
quomodo
fuisse
ratae non sint supra positae raangelis,
quae videntur ostendere non

illum perfectum
in
priusquam quidam
dixi, et
rum
caderent,
numerum, quem supra
plures homines
10 dominus] Cf. Ioh. 6,71
et
ex vobis unus diabolus est
30
supra] Cf. c.
XVI,
74,20-75,9.
5 habrahe
7 angelorum] angelis
eorundem numerus 22 solo modo] solummodo
RD
F 8 aut] ac 20 quot] quod (ab alia manu 24 sanctorum hominum
II
dicitur
F
sunt
superscript.
vel quot)
sint]
27
N N
Quod]
quod
84
electos futuros
CUR DEUS HOMO
18-19
quam
sint
angeli mali.
te,
B.
Non me
factum
paenitet quia coegi

est.
ut
de angelis haec
digressi
diceres.
Nam
non
frustra
Nunc
redi
ad
id
unde
sumus.
Capitulum XIX.
Quod homo non
A. Constat deum
restauraret.
possit saloari sine peccati satisfactione.
proposuisse,
ut
de hominibus angelos qui ceciderant
B. Certum
est.
A. Tales
angelis
erunt,
in
ergo oportet esse homines
in
illa
civitate
illi
superna qui
quibus
pro
illam assumentur,
quales ibi futuri erant

angeli.
pro
ibidem
id est quales
et
nunc sunt boni
Alioquin non erunt restaurati qui
ceciderunt,
cepit,
sequetur quia deus aut non poterit perficere
bonum quod
in- 12
aut paenitebit
eum tantum bonum
incepisse
quae duo absurda
sunt-
B.
Vere
oportet ut aequales sint homines bonis angelis.
A. Angeli
B. Non.
boni
umquamne peccaverunt?
quod homo, qui aliquando peccavit nec umquam
sed
15
A. Potesne
deo pro peccato
gelo qui B.
cogitare
satisfecit,
tantum
impunitus dimittitur, aequalis
sit
an-
is
numquam
Verba
ista
peccavit?
cogitare et dicere possum,
sed sensum eorum

veritatem esse.
sine
ita
cogi21
tare nequeo,
sicut
falsitatem
non possum
intelligere
A. Non
staurationem
ergo decet
deum hominem peccantem

perditorum,
satisfactione
veritas
ad
re-
angelorum
assumere
quoniam
non patitur
24
eum
levari
ad aequalitatem beatorum.
3 sumus]
Ad
c.
XVIII
cf.
AUGUSTINUS.
Enchiridion, c.
XXIX (PL
40,246)
Ita
superna Ierusalem mater nostra, civitas Dei, nulla civium suorum numerositate fraudabitur,
aut uberiore etiam copia fortasse regnabit.
aut
Neque enim numerum aut sanctorum hominum, immundorum daemonum novimus, in quorum locum succedentes filii sanctae matris... permanebunt. Sed illorum civium numerus, sive qui est, sive qui futurus est, in contemplatione est eius artificis, qui vocat ea
quae non
sunt,
tanquam ea quae sunt (Rom. 4,17),
atque in mensura et numero et pondere cuncta disponit (Sap. 11,21).

1.
De
6
civitate
Dei,
XXII,
c.
(CSEL XXXX,
s.
pars
II,
p.
c.
583;
PL
p.
41,752).
Constat] Cf.
c.
XVI,
p.
74
9-11 angeli] Cf.
XVII,
75,17-20.
10 assumuntur
15
A.
Angeli] hic
incipil c.
XIX
CUR DEUS HOMO

B. Sic ostendit
ratio.
19
85
A. Considera etiam
3
in solo
homine, sine hoc quia debet angelis aequari,

vel
utrum eum
taliter
deus ad beatitudinem ullam,
talem
qualem habebat,
antequam peccaret,
B.
6
debeat provehere.
cogitas,
et
Dic
tu
quod
ego considerabo prout potero.

in
A. Ponamus
divitem
aliquem
tetigit,
manu
tenere
margaritam pretiosam,
alius
quam
manu
9
nulla
eius
umquam
nisi
pollutio
et
quam
nullus possit
amovere de
ipso permittente, et
eam
disponat recondere in thesaurum suum,
ubi sint carissima et pretiosissima quae possidet.
B. Cogito hoc, velut ante nos
sit.
A. Quid
12
si
ipse permittat
eandem margaritam ab
prohibere possit,
aliquo invido excuti
de manu sua
in
caenum, cum
et
ac
postea
et
eam de caeno
carum locum,
sumens pollutam
deinceps illam
15
non lotam
servaturus,
in
aliquem
suum mundum
sic
recondat? Putabisne illum sapientem?

melius esset
satis,
B.
Quomodo hoc possum? Nam nonne

teneret et
ut
margari-
tam suam mundam
servaret
quam pollutam?
qui
A. Nonne
i
similiter
faceret deus,
hominem
angelis
sociandum
sine
peccato quasi
diabolus
in in
manu
lutum
sua tenebat in paradiso et permisit, ut accensus invidia

peccati
eum
quamvis
consentientem
deiceret
;
si
enim
prohibere vellet diabolum,

2i
non posset
tentare
hominem -
nonne, inquam,
similiter
faceret,
si
hominem
peccati sorde maculatum sine omni lavatione, id
est
absque omni
eiectus
satisfactione,
talem semper mansurum saltem in paradisum,
de quo
24
fuerat,
reduceret?
si
B. Similitudinem
deus hoc faceret, negare non audeo, et idcirco
eum
ne-
hoc facere posse non annuo. Videretur enim aut quod proposuerat peragere
non
27
potuisse,
aut boni propositi
eum
paenituisse
quae
in
deum cadere
queunt.
A. Tene
igitur
certissime quia
sine
satisfactione,
id
est
sine debiti so-
lutione spontanea,
30
nec deus potest peccatum impunitum dimittere,

vel
nec pec-
cator ad beatitudinem,
venire.
talem qualem habebat,

repararetur
antequam peccaret, pertalis
Non
enim hoc
modo
homo,
vel
qualis
fuerat ante
peccatum.
33
B. Rationibus
tuis
omnino contradicere non possum.
6 Ponam
sint] sunt
deiceret] diceret
28 quia] aut add.
31 reparetur bis; secundo loco corr. in repararetur
86
CUR DEUS HOMO

Sed quid
est
19-20
quod dicimus
deo
dimitte
nobis
debita
nostra, et
solvi3
omnis gens orat
deum quem
:
credit,
ut dimittat sibi
peccata? Si enim
mus quod debemus
cur oramus ut dimittat ?
Numquid deus
:
iniustus est, ut
iterum exigat quod solutum est ? Si autem non solvimus

ut
faciat,
cur frustra oramus
quod, quia non convenit, facere non potest?

solvit,
A. Qui non
cat,
frustra
dicit:
dimitte.
Qui autem
solvit,
supplinulli
quoniam hoc ipsum
pertinet
ad solutionem
illi
ut supplicet.
et
Nam
deus
quicquam debet, sed omnis creatura

ut agat
tibi
debet
ideo non expedit homini

est 9
cum
deo,
quemadmodum
par
cum
pari.
Sed de hoc non opus

est
nunc respondere.
Cum
enim cognosces cur Christus
mortuus, forsitan
per te videbis quod quaeris.

B. Sufficit ergo nunc mihi
quod de hac quaestione respondes. Quod

aut solvi
12
autem nullus homo ad beahtudinem pervenire queat cum peccato

a peccato,
si
nisi
solvat
quod
rapuit peccando,
sic
aperte monstrasti ut, etiam

15
velim,
non possim dubitare.
Capitulum XX.
Quod secundum mensuram
peccati oporteat esse
se
satisfactionem
nec
homo
is
eam per
facere
possit.
A. Hoc quoque non

B. Aliter
potest,
si
dubitabis,
ut
puto,
quia
secundum
mensuram
peccati oportet satisfactionem esse.
aliquatenus
nihil
inordinatum maneret peccatum, inordinatum

in
quod
esse
non
21
deus
relinquit
regno suo.
Sed hoc
est prae-
stitutum quia quamlibet
parvum inconveniens
impossibile est in deo.

?
24
A. Dic
B.
ergo
quid solves deo pro peccato tuo
Paenitentiam, cor contritum et humiliatum, abstinentias et multimodos

et
in
labores corporis,
misericordiam dandi et dimittendi,
et
oboedientiam.
27
A. Quid
B.
omnibus
his
das deo ?
eius
et
An
non honoro deum, quando propter timorem

in
amorem
in
cordis contritione laetitiam temporalem abicio,
abstinentiis et laboribus
de-
nostra] Matth. 6,12.
21-22
p. 67,1-6.
in regno suo] Cf. c.
XII, p. 69,15.
22-23
praestitutum] Cf. c.
X,
4 non solvimus] non om. R 6 Qui] Quia c. B 23 quamlibet] quodlibet F
qui insert.
21 B. Aliter] hic incip.
XX
CUR DEUS HOMO

lectationes et quietem huius vitae calco,
in
20
87
et
dando
dimittendo quae
mea
sunt largior,
3
in
oboedientia
me ipsum
illi
subicio?
si
A.
Cum
reddis aliquid
quod debes deo, etiam
non
peccasti,
non debes
ista
hoc computare pro debito quod debes pro peccato. Omnia autern
debes
deo quae
6
dicis.
Tantus namque debet esse
in
hac mortali
vita
amor, et
es,
- ad
dolor
quod
quia
pertinet oratio
desiderium perveniendi ad id ad quod factus

et
et
nondum
nisi
ibi
es,
iis
timor ne non pervenias, ut nullam

tibi
laetitiam
sentire
debeas,
9
de
quae
aut auxilium aut
spem dant perveniendi.

est,
Non
et
enim mereris habere quod non,
secundum quod
amas
sis
et
desideras,
in
de quo, quia nondum habes

es periculo,
12
et
adhuc utrum habiturus
an non
tanto
non
doles.
Ad
quod etiam
vera
illuc
pertinet quietem et delectationes

et
mun-
danas, quae
nisi
animum ab
illa
quiete
delectatione revocant,
fugere,
quantum ad intentionem
ita
perveniendi cognoscis sufficere.

sicut intelligis quia
ille
Dationem
vero
15
considerare debes te facere ex debito,
quod das
Et natura
ab
illo vis
non a
te
te
habes, sed ab
ut conservo
illo,
cuius servus es tu et
est
cui
das.
tibi
docet,
;
tuo,
id
homo
homini, facias, quod
fieri
et
quia qui non vult dare quod habet,
non debet accipere quod non
ishabet.
dicta,
De
dimissione vero breviter dico quia nullatenus pertinet
ad
te vin-
sicut supra
fecit
diximus
quoniam nec
tu
tuus es,
facti
nec
ille
tuus aut suus

nihilo
estis
qui
21
tibi
si
iniuriam,
sed unius domini servi

te
ab
illo
de
et
de conservo tuo
est,
vindicas,
iudicium quod proprium

In
domini
et iudicis
omnium
super illum superbe praesumis.

cui iubenti
oboedientia
et
vero quid das
deo quod non debes,

24
totum quod es
quod
habes et
quod
potes debes ?
B. Nihil iam audeo
in
omnibus
his dicere
me
dare deo quod non debeo.
A. Quid
27
ergo solves deo pro peccato tuo?
B.
Si
me
ipsum
et
quidquid possum, etiam quando non pecco,
illi
debeo
ne peccem,
nihil
habeo quod pro peccato reddam.

erit
A. Quid
30
ergo
de te?
Quomodo
poteris
salvus esse?
B. Si rationes tuas considero, non video quomodo. Si autem ad fidem
meam
recurro: in fide Christiana,
quae per dilectionem
operatur,
spero
16-17
ratur]
fieri]
Cf. Matth. 7,12.
19 supra] Cf.
c.
XII, p. 70,2-3.
31
ope-
Gal. 5,6 (Vulg.: per caritatem).
Cum] Cur
7 ibi
nondum
F
1
8 de
his
MF
de
is
(in
rasura)
Non] non
9 habere] abere 7V
2 animam
88
CUR DEUS HOMO
20-21
me
et
posse salvari, et quia legimus: si iniustus conversus fuerit ab

fecerit
iniustitia
iustitiam,
omnes
iniustitias
nisi
illis,
eius
tradi
oblivioni.
A. Hoc non
veniret,
dicitur
qui aut expectaverunt Christum

venit.
antequam
aut credunt in
eum postquam
fuisset
Sed
Christum
et
Christianam
fidem quasi
eius
numquam
fecimus.
posuimus, quando sola ratione, utrum adventus

esset
ad salvationem hominum
B.
Ita
necessarius,
quaerere proposuimus.
A.
B.
ut,
Sola igitur ratione procedamus.
Quamvis me
in
angustias
quasdam ducas, desidero tamen
multum
sicut incepisti,
progrediaris.
C apitulum XXI.
Quanti ponderis
sit
peccatum.
12
A. Ponamus omnia
vere,
te
illa
quae modo
posuisti
te
pro peccato posse sol-
non debere,
et
videamus utrum possint

sicuti
te
sufficere
ad
satisfactionem
15
unius tam parvi peccati,
est
unus aspectus contra voluntatem dei.

in
B. Nisi quia audio
hoc ponere
delere.
quaestionem,
putarem
me hoc
is
peccatum una sola compunctione
A. Nondum
B.
considerasti,
quanti ponderis
sit
peccatum.
Nunc
ostende mihi.
te
A.
et
Si videres
:
in
conspectu dei,
et
:
aliquis tibi
diceret
aspice
in
illuc;
21
deus econtra
sit
nullatenus volo ut aspicias

sunt,
quaere tu
ipse
corde tuo
quid
in
omnibus quae
pro quo contra \oluntatem
dei deberes illum
aspectum facere.
B.
Nihil invenio propter

ut
sit
quod hoc debeam,
nisi
forte
sim
in
ea ne-
24
cessitate positus,
necesse
me
aut hoc aut maius facere peccatum.
A. Remove hanc
possis illud
necessitatem et
de
solo
hoc
peccato
considera,
si
facere pro te ipso redimendo.
27
B. Aperte video quia non possum.
1-2 iustitiam] Ezech.
18,27 (Vulg.:
cum
c. c.
averterit
se
impius
ab impietate
Cf.
sua,
quam
18,
operatus
est,
et
fecerit
mdicium
et
iustitiam).
oblivioni]
ibidem,
22; 33,16.
p. 42,11-16.
4-5 posuimus]
Cf.
Cf.
6 proposuimus]
X, p. 67,12-13; cf. etiam Praefationem, X, p. 67,1-6, et Praefationem, p. 42.
tradi]
tradam
8 A. Sola]
hic incipit c.
XXI R
CUR DEUS HOMO
21
89
esset
A. Ne
te
diutius
protraham
quid
et
si
necesse
aut
totum mun-
dum
3
et
quidquid deus non est perire

dei ?
in
nihilum redigi, aut te facere tam
parvam rem contra voluntatem

B.
Cum
considero actionem
sit
ipsam, levissimum quiddam video esse
sed
cum
6
intueor quid
contra voluntatem dei, gravissimum
quiddam
contra
et nulli
damno
ali-
comparabile
cuius
intelligo.
Sed solemus aliquando
facere
voluntatem
illi
non
reprehensibiliter, ut res eius serventur,
quod postea
placet contra
cuius voluntatem facimus.

9
A. Hoc
posset,
fit
homini qui aliquando non

;
intelligit
quid
sibi
sit
utile,
si
aut pe-
non potest quod perdit restaurare

rirent
12
sed deus nullo indiget
et
omnia
sicut
ea
fecit,
restituere.
B.
Fateri
me
si
necesse est quia pro conservanda tota creatura nihil dedei.
berem facere contra voluntatem
A. Quid
15
plures essent
mundi
pleni
creaturis, et
sicut
iste
est?
B. Si
infinito
numero multiplicarentur
similiter
mihi obtenderentur,
id ipsum responderem.
A.
18
Nihil rectius potes.
Sed considera
etiam,
si
contingeret,
ut contra voluntatem
solvere.
dei
illum
aspectum faceres, quid posses pro hoc peccato

B.
21
Non habeo
Sic graviter
aliquid
maius
quam quod
supra dixi.
aliquid
A.
eius,
peccamus,
quotienscumque scienter
quamlibet
parvum contra voluntatem dei facimus, quoniam semper sumus in conspectu

et
semper ipse praecipit nobis ne peccemus.
24
B.
Ut
audio, nimis periculose vivimus.
A. Patet
B.
27
quia secundum quantitatem peccati exigit
deus
satisfactionem.
Non possum negare. A. Non ergo satisfacis,

B.
si
non reddis aliquid maius,
quam
sit
id pro
quo peccatum facere non debueras.
Et rationem video
sic
exigere,
et
omnino esse
impossibile.
30
A. Nec
B.
deus ullum obligatum aliquatenus debito peccati assumere potest
ad beatitudinem, quia non debet.

Nimis
est
gravis haec sententia.
20 supra]
In c. praecedente, p. 86,25-26.
6 contra voluntatem 21 Sic] Sed
alicuius facere
12 nihil]
nil
BN
18 Sed] sed
11-12
90
CUR DEUS HOMO
22-23
Capitulum XXII.
Quam
contumeliam fecit homo deo,
cum
se permisit vinci
potest.
a diabolo, pro
3
qua
satisfacere
non
A. Audi adhuc
deo.
aliud, cur
non minus
sit
difficile
hominem
reconciliari
B. Nisi fides
me
consolaretur,
hoc solum me cogeret desperare.
A. Audi tamen.
B.
Dic.
sine
inter
A. Homo in paradiso deum et diabolum, ut

in
peccato
factus
quasi
positus
est
pro deo
vinceret
diabolum
dei et
non
consentiendo suadenti
diaboli,
peccatum, ad excusationem
ille
et
honorem
ad confusionem
cum
12
infirmior
terra
non peccaret eodem diabolo

suadente.
suadente, qui fortior pecposset

efficere,
cavit in caelo nullo
Et
cum hoc
facile
nulla vi
coactus sola se suasione sponte vinci permisit ad voluntatem diaboli et contra
voluntatem et honorem dei.

B.
'5
Ad
quid
vis
tendere?
si
A.
lietur
illi
Iudica tu ipse,
non
est
contra honorem dei,

irrogatae,
ut
nisi
homo
prius
reconci-
cum calumnia
huius contumeliae deo

sicut
honora-
18
verit
deum vincendo
talis
diabolum,
illum
fortis
inhonoravit
victus
a diabolo.
Victoria vero
sensit
facile
debet esse,
ut
sicut
ac
potestate
immortalis conmortalitatis, ita

21
diabolo ut peccaret, unde iuste incurrit
poenam
infirmus et mortalis,
qualem ipse
peccet.
se fecit,
per mortis difficultatem vincat dia-
bolum
ut nullo
modo
Quod
ratio
facere
non
potest,
quamdiu ex vulnere
24
primi peccati concipitur et nascitur in peccato.
B. Iterum dico quia
et
probat quod
dicis,
et
impossibile
est.
Capitulum XXII I.
Quid
abstulit
deo cum peccavit, quod reddere nequit.
27
A. Adhuc
minus impossibile.
accipe
unum
sine
quo
iuste
non
reconciliatur
homo, nec
24
in peccato]
Cf. Ps. 50,7.
6 cogeret
me
RD
22 vinceret
corr.
ex vincat
CUR DEUS HOMO

B.
23
91
Tot iam
proposuisti
nobis quae facere

possit.
debemus,
ut
quidquid su-
peraddas non
3
me magis
terrere
A. Audi tamen.
B. Audio.
A. Quid
6
abstulit
homo
deo,
cum
vinci se
permisit a diabolo?
B. Dic
ostendisti
tu,
ut incepisti,
quia ego nescio
quid
super
haec mala quae
potuit addere.
abstulit
A. Nonne
9
deo, quidquid de
humana natura
facere proposuerat?
B.
Non
potest negari.
in
A. Intende
districtam iustitiam,
et iudica
nisi
secundum
ipsum
illam,
utrum ad
aequalitatem peccati
12
homo
satisfaciat
deo,
id
quod permittendo
;
se
vinci
a diabolo deo abstulit, diabolum

per
ita
vincendo
diabolus
restituat
ut
quemaddeus
modum
perdidit,
15
hoc quod
victus
est,
rapuit
quod
dei
erat et
per hoc quod vincat, perdat diabolus et deus recuperet.

districtius
B.
Nec
nec
iustius
potest aliquid cogitari.
A. Putasne summam
B.
18
iustitiam
hanc
iustitiam
posse violare?
Non audeo
si
cogitare.
A.
illi
Nullatenus ergo debet aut potest accipere
homo
illi
a deo quod deus

;
dare proposuit, deus perdidit,
non reddit deo totum quod

per illum recuperet.
abstulit
aliter
ut sicut per valet

nisi
illum
21
ita
Quod non
fieri
ut,
quemadmodum
peccato,
ita
per
victum
tota
humana
corrupta et
quasi
illam
fermentata
civitatem
est
cum quo nullum deus

ad
assumit ad perficiendam
caelestem,
24
per vincentem iustificentur a peccato tot
homines
quot illum
numerum
completuri erant,
quem complendum
factus est
homo. Sed hoc

iustificare
facere nullatenus potest peccator

nequit.
27
homo, quia peccator peccatorem
B. Et
nihil
iustius
et
nihil
impossibilius.
Sed ex
ad
his
omnibus
videtur
misericordia dei
et
est
spes
hominis perire, quantum
beatitudinem spectat,
ad quam
factus
homo.
8 proposuerat] Cf.
B. Tot iam]
c.
XVI,
c.
p.
74,
12-13.
hic incipit
XXIII
92
CUR DEUS HOMO
24
Capitulum XXIV.
Quod quamdiu
non rtddit deo quod debet, non
excusetur impotentia.
possil
esse
beatus nec
3
A. Expecta adhuc parum.

B.
Quid habes amplius?

Si
A.
homo
est,
dicitur
iniustus,
qui homini non reddit

reddit.
est. Si
quod debet
multo
magis iniustus
qui deo
quod debet non
B. Si potest et non reddit, vere iniustus
vero non potest: quo9
modo
potest.
iniustus
est ?
si
A.
Forsitan
si
nulla
est
in
illo
causa lmpotentiae, aliquatenus excusari

:
Sed
in ipsa
impotentia
culpa est
sicut
si
non
levigat
peccatum,
ita
12
non excusat non reddentem debitum.

servo suo,
et
Nam
ille
quis
iniungat
opus
illi
aliquod
monstrat,
et
praecipiat
exire
sui
illi
ne se
et
deiciat in
foveam quam
unde nullatenus
tionem domini
possit
possit,
servus
in
contemnens
mittat
mandatum
moni15
sponte
se
:
monstratam
illi
foveam, ut nullatenus
istam ad
opus iniunctum
efficere
putasne
aliquatenus impotentiam
excusationem valere, cur opus iniunctum non faciat?

B. Nullo modo, sed potius ad
augmentum
culpae,
quoniam
et
ipse imiussus
is
potentiam illam
est
sibi
fecit,
fecit.
Dupliciter
namque
est
peccavit,
quia
quod
facere
non
Ita
et
quod praeceptum
sponte
ne faceret
illo
fecit.
A.
potest,
homo,
qui se
obligavit
debito
quod
solvere
non
21
et sua
culpa deiecit se in hanc
impotentiam, ut nec illud possit sol-
vere
quod debebat ante peccatum,

est.
id est ne peccaret,
nec hoc quod debet,

est,
quia peccavit, inexcusabilis
Ipsa
namque impotentia culpa

habere.
quia non
24
debet
eam
habere,
immo debet eam non

ita
Nam
sicut
culpa est non
habere
quod habere debet,

est
culpa est
habere quod debet

postestatem illam,
illi
non habere.
Sicut igitur culpa

ut
homini
non
sic
habere
quam
accepit
27
posset
cavere peccatum,
culpa est
habere impotentiam, qua nec

pro
peccato debet
iustitiam
tenere et peccatum cavere,

fecit,
nec quod
perdidit
reddere
potest.
Sponte namque
unde
est
illam
potestatem et
devenit in 30
hanc impotentiam. Idem enim

et
non habere potestatem quam debet habere,
habere impotentiam quam debet non habere. Quapropter impotentia red-
6 A.
29
et
Si]
hic incipit c.
XXIV N
corr.
10 causa]
culpa
N
D
23 nec] ne
peccatum] nec peccatum
ex
et pecc.
(ab alia
manu?)
CUR DEUS HOMO

dendi deo quod debet, quae
facit
24
93
si
ut
non reddat, non excusat hominem,

facit.
non reddit; quoniam effectum peccati non excusat peccatum quod

3
B. Et grave nimis
est,
et
ita
esse necesse est.
A.
6
Iniustus ergo est
homo, qui non reddit deo quod debet.
B. Nimis est verum. quia reddere nequit.
Nam
iniustus est, quia
non
reddit, et iniustus est,
A. Nullus autem
iniustus
admittetur ad beatitudinem, quoniam

in
quemnulli
admodum
9
beatitudo
nisi
est
ita
sufficientia
qua
nulla
est
indigentia,
sit
sic
convenit,
in
quo
pura
est
iustitia,
ut nulla in eo
iniustitia.
B.
Non audeo
Nec hoc
si
aliter
credere.
A. Qui ergo non

12
solvit
deo quod debet, non
poterit
esse beatus.
B.
consequi negare possum.

vis
A. Quod
15
dicere:
:
misericors deus dimittit supplicanti
quod debet,
hoc quod
idcirco quia reddere nequit
non potest
dici
dimittere,
nisi
aut
homo
cato,
est;
sponte reddere debet nec potest, id est quod recompensari possit pec-
quod
fieri
non deberet
pro
conservatione omnis
invito,
rei
quae deus non

dixi,
aut hoc quod puniendo ablaturus erat
sicut
supra
id
est
18
beatitudinem.
Sed
si
dimittit
quod
sponte reddere debet
homo, ideo quia
reddere non potest, quid est aliud

potest? Sed derisio
2i
quam
dimittit
deus
quod habere non
est,
ut talis misericordia
deo
attribuatur.
At
si
dimittit
quod
invito erat ablaturus,

:
propter impotentiam reddendi

et
facit
quod sponte redpropter
dere debet
relaxat deus
poenam
non
beatum hominem
pecca-
tum, quia habet quod debet

24
habere.
Nam
est
ipsam impotentiam debet
non habere,
illi.
et
idcirco,
quamdiu
illam habet sine satisfactione,
peccatum
illius,
est
Verum
nisi
huiusmodi misericordia dei nimis
contraria iustitiae
quae
non
27
poenam
permittit reddi propter peccatum.
Quapropter
quemadmo-
dum deum
B.
sibi esse
contrarium,
ita
hoc modo illum esse
misericordem im-
possibile est.
Aliam misericordiam
esto
:
dei video esse
quaerendam quam
istam.
idcirco,
30
A. Verum
quoniam non
dimittit
deus
ei,
qui non solvit
quod debet,
potest.
8
p.
indigentia] Cf.
BOETHIUS, De comolat.
s.)
:
philosophiae,
1.
III,
prosa
II
(CSEL LX VII,
quam
16-17
49
PL 63,726
Cf. c.
Atqui non
status
est aliud,
quod aeque
sed
c.
perficere beatitudinem possit

sibi ipse sufficiens.
copiosus bonorum
omnium
p.
nec
alieni egens,
non
est]
XXI,
88
s.
17 supra] Cf.
XIV,
p.
72,16-18.
sit
in
eo
RD
29 dei misericordiam
RD
94
B.
Ita
CUR DEUS HOMO

vellem.
reddet,
24-25
A. At quamdiu non
volet
aut volet reddere aut non volet.

Si vero non volet,
iniustus
Sed
si 3
quod non
B.
poterit,
indigens
erit.
erit.
Hoc
nihil
clarius.
A. Sive autem
B.
indigens sive iniustus
sit,
beatus non
erit.
Et hoc apertum.
ergo non reddet, beatus esse non poterit.
iustitiae,
A. Quamdiu
B. Si rationem sequitur deus
non
est
qua evadat
miser ho9
muncio, et misericordia dei perire videtur.
A. Rationem
ricordiam suam.
vitam beatum
postulasti,
rationem accipe.
Misericordem deum esse non

multiplicavit mise12
nego, qui homines et iumenta salvat,
quemadmodum
illa
Nos autem loquimur de
ultima misericordia, qua post hanc

nulli
facit
hominem. Hanc beatitudinem
dari debere nisi
illi,
cui penitus dimissa sunt peccata, nec
hanc dimissionem
fieri nisi
debito reddito,
ra15
quod debetur pro peccato secundum magnitudinem

tionibus puto
peccati, supra positis
me
sufficienter
ostendisse.
Quibus
si
quid
tibi
videtur
posse
rationibus obici,
dicere debes.
infirmari posse video.
18
B.
Ego
utique nullam tuarum rationum aliquatenus

ego,
si
A. Neque
Sive
bene
considerentur,
existimo.
Verumtamen,
si
vel
una de omnibus quas posui inexpugnabili
veritate roboratur, sufficere debet.

21
namque uno
B. Ecce
sive
pluribus argumentis veritas inexpugnabiliter monstretur,
aequaliter ab omni dubitatione defenditur.

ita
est.
Capitulum
Quod
Vûomodo
salvari,
si
XXV.
24
ex necessitate per Christum salvetur homo.
ergo salvus
erit
homo,
si
ipse nec solvit
quod debet, nec

in misericordia 27
non
solvit,
debet ?
Aut qua
fronte asseremus
deum
divitem supra intellectum
humanum, hanc misericordiam
facere non
posse?
11-12 misericordiam suam] Cf. Ps. 35,7-8.

cc.
15-16 supra positis rationibus] Cf.

:
XIX
et
XX,
p.
84
ss.
27-28 divitem] Cf. Eph. 2,4
Deus autem, qui
dives
est in misericordia.
igitur]
ergo
nec] ne
8 miser evadat
27 debet] debetur
RD
9 videatur
13
dareF
14
CUR DEUS HOMO
25
95
A. Hoc debes ab
illis
nunc exigere, qui Christum non esse credunt
necessarium ad illam salutem hominis, quorum vice loqueris, ut dicant qualiter

3
homo
nos per
salvari
possit
sine Christo.
Quod
si
non possunt
ullo
modo, desinant
irridere,
et
accedant et iungant se nobis, qui non dubitamus hominem

salvari,
Christum posse
aut desperent hoc ullo
modo
fieri
posse.
Quod
si
horrent,
credant nobiscum in Chnstum,

te
ut possint salvari.
B.
quaeram,
sicut
incepi,
ut ostendas mihi
qua ratione salvetur
homo
9
per Christum.
A. Nonne
sufncienter
probatur per Christum hominem posse salvari,

ullo
cum
satis
etiam
infideles
sit
non negent hominem

si
modo
aut
fieri
posse beatum,
nullo
et
ostensum
salus
quia,
ponimus Christum non
esse,
modo
potest
i2inveniri
hominis? Aut enim per Christum,
alio
aliquo,
aut nullo
modo
aliquo
15
poterit
homo
potest
quis
salvus esse.
Quapropter
si
falsum est quia nullo aut alio

per Christum.
modo
Si
hoc
esse,
necesse est
fieri
B.
intelligens
videns
rationem, quia alio
modo non
potest esse,
et
non
qua ratione per Christum esse

ullo
valeat,
:
asserere velit quia nec per

?
Christum nec
18
modo
esse,
queat hoc esse

est
illi,
quid huic respondebimus

idcirco
sit?
astruit
A.
B.
Quid
est
respondendum
qui
esse impossibile
quod necesse
quia nescit
est.
quomodo
Quia
insipiens
2i
A. Ergo contemnendum est quod B. Verum est. Sed hoc ipsum

quod putat
impossibile.
dicit.
est
illi
ostendendum, qua ratione
sit
24
A.
An
non
intelligis
ex
iis
quae supra diximus, quia necesse

?
est
ali-
quos homines ad beatitudinem pervenire
Nam
hoc,
si
deo inconveniens
est
ho-
minem cum
27
aliqua
macula
perducere
ad
ad
quod
illum
sine
omni
macula
videatur
fecit,
:
ne aut boni incepti paenitere aut propositum implere non posse

est
multo magis propter eandem inconvenientiam impossibile

factus
est.
nullum
hominem ad hoc provehi ad quod

30
Quapropter aut extra fidem
Christianam invenienda est peccati
satisfactio,
qualem supra esse debere osten-
24 supra] Cf.
supra] Cf. cc.
c.
XVI, P 74 XIX. et XX,

.
s.
25-29
factus est] Cf. c.
IV, p. 52,7-11.
30
p.
84
ss.
A. Hoc] 6 credant
1
hic incip. c.
salvari]
XXV N
manu
hoc
salvari
nunc ab
illis
:
RD
2 ad illam] ad
in
illa
ab alia
modo mulatum
credant nobiscum, ut
Chn-
stum credant, hortamur, ut possint

15 alio modo] aliquo
7 B.
te]
hic incip. his
c.
XXV R
modo
18 Quid] quid
24 ex
MF
96
dimus - quod
credenda
est.
CUR DEUS HOMO

ratio
25
nulla
potest ostendere -,
aut indubitanter in
illa
esse
id
in
3
Quod
est
enim necessaria
ratione veraciter esse colligitur,

si
nullam deduci debet dubitationem, etiam

B.
ratio
quomodo
sit
non
percipitur.
Verum
quod
dicis.
A. Quid eigo
B.
mihi certitudinis
quaeris amplius? veni ut auferas mihi fidei dubitationem, sed ut ostendas

sicut
6
Non ad hoc
ut
meae rationem. Quapropter
me
rationabiliter deduxisti
ad hoc,
et
videam peccatorem hominem hoc debere deo pro peccato quod

nisi
reddere nequit, et
ut rationabili
reddiderit salvari non valet

intelligam
esse oportere
si
ita
me
volo perducas 9
illuc,
necessitate
omnia
illa,
quae nobis
fides
catholica de Christo credere praecipit,
salvari
volumus;
et
quomodo
12
valeant
ad
salutem
hominis
dimittat
et
qualiter deus
nisi
misericordia salvet hominem,
cum peccatum non

ut
certiores
sint
illi,
reddiderit
sic
quod propter
illud debet.
Et
fir15
argumentationes tuae,
constituas.
a longe incipe,
ut eas
super
mum
fundamentum
A.
Adiuvet me nunc deus, quia
tu
nullatenus mihi parcis nec consi-
deras imbecillitatem scientiae meae, cui tam
magnum opus
haec
alio
iniungis.
Tentabo
is
tamen,
quandoquidem
ipso
incepi,
non
in
me
sed in deo confidens, et faciam

volenti
quod
longa
adiuvante
potero.
generetur,
Sed ne
a
dictis
fastidium
legere
nimis
continuatione
dicenda
exordio distinguamus.
2-3 percipitur] Cf. Monologion,

I.
c.
LXIV,
1.
vol.
1.
I,
p.
75,1-3.
10-11 volumus]
Cf
II,
II.cc.
V-XVIII.
11-12 hominis] Cf.

II,
II, c.
XIX.
12-13 debet] Cf.
1.
c.
XX.
ratio]
in
13-15 constituas] Cf.
cc.
I-IV.
marg. (ab alia manu?) ratione
13 reddiderit] scilicet
homo
super-
script.
D
manu
CUNDUS B
hb.
II.
20 distinguamus] add. idem in litt. minusc
EXPLICIT LIBER PRIMUS. INCIPIT SEN EXPLICIT LIBER PRIMUS R Incip.

fieri
anselmi cantuar. arch. non posse
hominem beatum
nisi
per
hominem deum
ab alia
sine Explicit et Incipit
DTF
Liber secundus.
Capitulum
3
I.
Hominem factum
Kationalem
esset,
esse
iustum ut beatus
esset.
naturam a deo factam esse iustam, ut

debet.
illo
fruendo beata
discernat
inter
dubitari
non
Ideo
namque
et
rationalis
est,
ut
iustum et iniustum, et inter
bonum
malum,
et inter
magis
bonum
non
et mi-
nus bonum. Alioquin frustra facta esset rationalis. Sed deus

rationalem
9
fecit
eam
frustra.
Quare ad hoc eam factam

malum, ac amaret
eligeret.
esse rationalem
dubium non
ut
est.
Simili
et
ratione probatur quia

vitaret
ad hoc accepit potestatem discernendi,

et
odisset
eligeret
bonum, atque magis bonum

ilii
magis
12
amaret et
discernendi,
et
vitaret.
Aliter
namque
frustra
si
deus dedisset potestatem
istam
quia in
vanum
discerneret,
ut deus
secundum discretionem non
amaret
rit.
Sed non convenit
tantam potestatem frustra dedeest,
Ad
hoc itaque factam esse rationalem naturam certum

et
ut
summum
facere
isbonum super omnia amaret

Si enim propter aliud,
nequit.
18
eligeret,
non propter
aliud, sed propter ipsum.

nisi
non ipsum sed aliud amat. At hoc non

sit
iusta
Ut
est.
igitur
frustra
si
rationalis,
simul ad hoc rationalis et iusta

et
facta
est,
Quod
talis
ad
summum bonum
facta est,
si
eligendum
amandum
ut
iusta facta
aut
ad
hoc
ut
aliquando
iusta
talis,
assequeretur
est
quod
amaret
sic
et
21
eligeret,
eligit
erit
aut non.
Sed
ad hoc
facta
est
non
facta,
quod
et
amat
nec
et
et
ulla
assequatur,
ratio
frustra
ut sic illud
amet
eligat,
cur illud assequi debeat aliquando.
Quamdiu
ergo
amando
4-5 debet] Cf.

vol.
I,
1.
I.
c.
IX, p. 13,38-39.
5-16 amat] Cf. Monologion,
c.
LXVIII,
p.
78
s.
4 Rationalem] A. anteponit
11-13
Anselmus
inserunt
BM
98
eligendo
indigens
CUR DEUS HOMO
II
1-3
summum bonum
erit
est.
iusta
faciet,
ad quod
facta est,
misera
;
eiit,
quia
contra
voluntatem,
non habendo quod desiderat

natura iusta facta
est,
quod nimis
3
absurdum
id
est
est
Quapropter
rationalis
esset.
ut
summo bono,
est, factus
deo,
fruendo beata
ut
Homo
ergo qui rationalis natura

esset.
iustus
ad hoc,
deo fruendo beatus
Capitulum
Quod
non
more.re.tur,
si
II.
non peccasset.
Quod
mortem
pati
si
autem
talis
factus
sit,
ut necessitate
non moreretur, hinc
facile
9
probatur quia, ut iam diximus, sapientiae et

sine
iustitiae
dei repugnat, ut cogeret
culpa,
quem iustum ad aeternam

peccasset,
fecit
beatitudinem. Sequitur
ergo quia,
numquam
numquam
moreretur.
C apitulum
Quod cum
corpore,
in
III.
quo
vivit
in
hac
vita,
resurgat.
Unde
si
aperte quandoque futura resurrectio mortuorum probatur.

talis
Quippe
si
homo
perfecte restaurandus est,
debet
restitui,
qualis
futurus erat,
15
non peccasset.
B. Aliter esse non potest.
A. Quemadmodum
restaurabitur,
igitur,
si
non peccasset homo, cum eodem quod

erat,
ita
is
gerebat corpore in incorruptibilitatem transmutandus
oportet, ut
cum
cum
suo in quo
vivit
si
in
hac
vita
corpore restauretur.
B.
Quid respondebimus,
quis dicat quia
hoc
fieri
oportet de
est
illis
in
21
quibus
humanum
Nihil
genus restaurabitur, de reprobis vero non

iustius
iustitia,
necesse?
A.
aut convenientius intelligitur

totus,
quam
ut,
sicut
homo,
si
perseverasset in
ita
si
id est
totus
anima
et
corpore,
aeterne beatus esset,

sit.
24
perseverat in iniustitia,
similiter
aeterne miser
B. Breviter mihi de his
satisfecisti.
97,18-98,5 esset] Cf. Cur deus homo,

1.
c.
LXIX,
XIX,
vol.
c.
I.
p.
79
s.
9 diximus] Cf.
c.
I.
c.
IX, p. 61,25-62,4.
14-16 peccasset] Cf.
erat]
11
1.
moreretur]
I,
Ad
p.
II cf.
Monologion,
LXIX,
p.
79
s.
c.
85,29-31.
18-19 transmu-
tandus
Cf.
1.
I,
c.
XVIII,
p. 80,10-13.
iusta] iuxta
18 A.
Quemadmodum]
hic incipit c. III
CUR DEUS HOMO
II
4-5
99
Capi tulum IV.

Quod
3
de
humana natura
facile
perficiet
deus quod
incepit.
A. Ex
deus
natura
his
est
cognoscere quoniam aut hoc de

aut
in
humana
perficiet
quod
incepit,
si
vanum
fecit
tam sublimem naturam ad
tantum bonum.
6
At
nihil
pretiosius cognoscitur deus fecisse

se,
quam
rationalem
naturam ad gaudendum de
valde alienum
est
ab eo,
ut ullam rationalem
naturam penitus perire

B.
9
sinat.
Non
fieri,
potest aliter putare cor rationale.

est
A. Necesse
autem
sicut
ergo,
ut
de humana natura quod incepit

nisi
perficiat.
Hoc
diximus,
nequit,
per integram peccati satisfactionem,
quam
12
nullus
peccator facere potest.
B.
Intelligo
iam
necesse
esse,
ut
deus faciat quod incepit, ne
aliter
quam
deceat videatur a suo incepto deficere.
C apitulum
15
V.
necessi-
Quod
quamois hoc necesse
sit fieri,
tamen non hoc faciet cogente

et
sit
tate; et
quod
sit
necessitas
quae aufert gratiam aut minuit, quae auget.
necessitas
18
oed
se facere
si
ita
est,
videtur quasi cogi deus necessitate vitandi indecentiam,
ut salutem procuret
humanam. Quomodo ergo
negari poterit plus hoc propter
quam
propter nos?
Aut
si
ita
est
quam
gratiam
illi
debemus pro
21
eo quod
gratiae,
si
facit propter se?
Quomodo
etiam imputabimus nostram salutem eius
nos salvat necessitate?

necessitas
A. Est
24
quae benefacienti
gratiam aufert aut minuit, et est
necessitas
qua maior beneficio
gratia debetur.
Cum
enim
aliquis
ea necessi-
3-7 sinat] Cf.

13 deficere]
1.
I,
c.
IV, p. 52,7-11.
10 diximus]
1.
Cf.
1.
I,
c.
XIX.
1
p.
84
ss.
Ad
fuit
c.
Necesse ergo
IV cf. IRENAEUS, Contra haeres., Dominum ad perditam ovem venientem

et similitudinem eius,
fuit,
i.
III, c.
23, n.
(PG
7,960):
et tantae dispositionis recapitu-
lationem facientem et suum plasma requirentem, illum ipsum

fuerat
hominem
salvare, qui factus

et
secundum imaginem
quae
circa
e.
Adam...; quoniam
fiebat Patris,
uti
omnis dispo-
sitio salutis
hominem
secundum placitum
non vinceretur
ut viveret, hic
Deus, neque infirmaretur ars
eius.
Si enim qui factus fuerat a
Deo homo,
amittens vitam laesus serpente qui depravaverat eum, iam non reverteretur ad vitam, sed ln
totum proiectus esset morti, victus esset Deus,

21
et superasset serpentis nequitia
voluntatem Dei.
facit]
fecit
MRDF;
Trecenses
750
et
752
100
tate
CUR DEUS HOMO

cui
II
subiacet,
invitus
bene
facit,
aut nulla aut minor
illi
gratia
debetur.
Cum
stinet,
vero ipse sponte se necessitati benefaciendi subdit nec invitus

tunc utique maiorem beneficii
eam
haec
suest
3
gratiam
meretur.
Non enim
te
dicenda necessitas, sed gratia, quia nullo cogente illam suscepit aut
sed
gratis.
servat,
Nam
:
si
quod hodie
sponte
sit
promittis
te
cras
daturum,
si
eadem
potes, 6
cras voluntate
das,
quamvis necesse
tibi
cras reddere
ille
promissum,
aut mentiri
non tamen minus
debet
te
pro impenso beneficio cui das,

illi
quam
si
non promisisses, quoniam

Tale
est,
debitorem ante tempus dationis

quis
fa9
cere non es cunctatus.
cum
sanctae
conversationis
sponte
vovet propositum.
debeat,
nolit
:
Quamvis namque
servare illud ex necessitate

licet
post
votum
si 12
ne apostatae damnationem incurrat, et

si
cogi
possit
servare,
tamen non
invitus
servat
;
quod
vovit,
non minus sed magis gratus

sed
est
deo,
quam
si
non vovisset
sibi
quoniam non solum communem vitam,
etiam eius licentiam

est
propter
deum
abnegavit,
nec sancte vivere dicendus

15
necessitate,
sed
eadem qua
magis,
si
vovit libertate.
facit
Quare multo
deceat
deus
bonum homini quod

egens incepit.
incepit, licet
non
eum a bono
incepto deficere,
se
totum gratiae debemus imputare, quia
hoc propter nos, non propter

quid
nullius
Non
enim illum
latuit 18
homo
facturus erat,
cum
illum fecit, et
tamen bonitate sua illum creando
sponte se ut perficeret inceptum

facit
bonum
quasi obligavit.
Denique deus
facere
aliquid
nihil
;
necessitate,
quia nullo
modo
cogitur aut
prohibetur
et
21
cum dicimus deum

dae
honestatis.
aliquid facere quasi necessitate vitandi inhonestatem,
quam
2*
utique non timet, potius intelligendum est quia hoc facit necessitate servan-
Quae
quam
scilicet
necessitas
non
est
aliud
quam
bonitas
immutabilitas
honestatis eius,
dicitur
a se ipso et non ab alio habet, et idcirco improprie

est,
necessitas.
Dicamus tamen quia necesse

de homine
ut
dei propter
sit 27
immutabilitatem suam perficiat

gratia
quod
incepit,
quamvis totum
bonum quod
B. Concedo.
facit.
18-20 obligavit] Cf.
AUGUSTINUS, De
faceret
40,332)
Cur ergo non
catechizandis rudibus, c. XVIII, n. 30 (PL Deus hominem, quamvis eum peccatuium praenosceret,
cum
et
stantem coronaret, et cadentem ordinaret, et surgentem adiuvaret, semper et ubique
ipse gloriosus bonitate, iustitia, clementia ?
maxime quia
et illud praesciebat,
de
et
propabeate
gine mortalitatis eius futuros sanctos, qui...

vivere mererentur?
cum Angelis
sanctis
semper vivere
illam)
eam
6 voluntate
cras
CUR DEUS HOMO
II
6-7
101
Capitulum
Quod
3
VI.
satisfactionem per
quam
salvatur homo, non possitfacere nisi deus-homo.
A. Hoc autem fieri nequit, nisi sit qui solvat deo pro aliquid maius quam omne quod praeter deum est.
B. Ita constat.
peccato hominis
A.
est
Illum
quoque qui
est,
de suo
poterit
deo dare
est
aliquid,
quod superet
omne quod sub deo

deus.
maiorem
esse
necesse
quam omne quod non
B.
Nequeo
negare.
A.
B.
Nihil autem est supra
omne quod deus non

satisfactionem facere
est,
nisi
deus.
12
Verum est. A. Non ergo potest hanc

B. Sic sequitur.
nisi
deus.
A. Sed nec
15
facere illam debet
nisi
homo. Alioquin non
satisfacit
homo.
B.
Non
videtur aliquid iustius.

sicut
A.
superna
|8
Si ergo,
civitas,
constat,
necesse est ut de hominibus

nisi fiat
:
perficiatur
illa
nec hoc esse valet,
praedicta satisfactio,
quam nec
faciat
potest facere nisi deus nec debet nisi
homo
necesse est ut
eam
deus-
homo.
B.
2i
Benedictus deus, iam
magnum quiddam
invenimus de hoc quod
quaerimus.
Prosequere
igitur, ut incepisti.
Spero enim quia deus nos adiuvabit.

VII.
Capitulum
Quod
24
necesse
sit
eundum ipsum
esse
perfectum
deum
et
perfectum hominem.
A. Investigandum nunc
enim natura
et
est
quomodo
esse
possit
deus-homo.
Divina
fiat
humana
non possunt in invicem mutari, ut divina

nec
ita
hu-
mana
aut
humana
divina;
misceri ut
quaedam
tertia sit
ex duabus,
5 constat] Cf.
I.
I,
c.
XXI,
p.
88
s.
14 homo] Cf.
AUGUSTINUS,
Enarr.
in
Ps.
LXIII, n. 13
nihil valerent,
constat] Cf.
1.
Ps. 65,20; et
c.
I
omnes passiones, quae m illo 16 nisi esset homo. Sed si ille non esset homo, non liberaretur homo. 20 Benedictus deus] I, c. XVI, p. 74 s., et c. XIX, p. 84 ss. passim. 21 adiuvabit] Ad c. VI cf. LEO MAGNUS, Sermo LVI,
(PL
36,766): Accessit ergo
homo ad
illas
(PL
54,326
et insert
s.).
4 quam]
13 Sic om.
16 Si ergo
sicut] Sicut ergo
24
possit esse
RDT
102
CUR DEUS HOMO

sit
II
7-8
quae nec divina
omnino nec humana. Denique
si
fieri
posset ut altera in
alteram converteretur, aut esset tantum deus et non homo, aut solum
et
homo
3
non deus. Aut
si
miscerentur
ita,
ut
fieret
ex duabus corruptis quaedam
tertia
- quemadmodum de duobus
et
individuis animalibus diversarum specierum
masculo
femina
nascitur tertium,
quod nec
patris
integram nec matris
servat naturam,
sed ex utraque tertiam mixtam -:

fieri
nec
homo
esset nec deus.

et
Non
que
igitur
potest
homo-deus quem
alterius
fieri
quaerimus,
ex
divina
humana
utrius-
natura,
in
aut conversione
tertiam,
in alteram, aut corruptiva
commixtione
nihil
quia haec
valerent.
nequeunt; aut
si
fieri
valerent,
ad hoc
quod quaerimus
Si autem ita quolibet

grae,
ut
modo
coniungi dicuntur hae duae naturae
inte-
tamen
alius
sit
homo,
alius deus, et
non idem
necesse
sit
deus
qui et
homo:
-
'2
impossibile est,
ciet,
ut
ambo
;
faciant
et
quod
fieri
est.
Nam
deus non fa
quia non debebit
homo non
faciet,
quia non poterit.

esse
Ut
ergo hoc
et
faciat
deus-homo,
necesse est
eundem ipsum
perfectum
est;
deum
per-
'5
fectum hominem, qui

nec potest
vata
nisi
hanc satisfactionem facturus

nec debet
nisi
quoniam eam facere
verus deus,
verus homo.
inveniri
Quoniam ergo
deum-hominem,
ser-
integritate
est
utriusque naturae
necesse est
non
'8
minus
necesse has
duas naturas integras conveniri

et
in
unam personam unum hominem

-,
2\
quemadmodum
quoniam
B.
corpus
anima
ut
rationalis
sit
conveniunt in
aliter fieri nequit,
idem ipse
dicis.
perfectus deus et perfectus
homo.
Totum
mihi placet quod
Capitulum
Quod
ex genere
VIII.
ADAE
et
de oirgine-femina
deum
24
oporteat assumere
hominem.
naturam.
A. Restat nunc quaerere unde et quomodo Aut enim assumet eam de ADAM, aut
fecit
assumet deus
faciet
si
humanam
hominem,
27
novum
quemadmodum
facit
ADAM
genere,
de nullo
alio
homine. Sed
novum hominem
non
de
non ex
ADAE
non
pertinebit
ad genus humanum quod natum

erit
illo. 30
est
de
ADAM.
Quare non debebit
satisfacere pro eo, quia
27-28 homine] Cf.

3 Aut] aut
integras
1.
I,
c.
V,
p. 52,16-18.
om.
T T
7 ex divina et] et erasum
12 alius
sit
deus
RD
19
CUR DEUS HOMO

Sicut enJm rectum
ut satisfaciens
3
II
103
satisfaciat, ita
est,
sit
ut pro culpa hominis
homo
necesse
est,
idem
qui peccator aut eiusdem generis. Aliter

satisfaciet
namque nec
et
ADAM
peccatum
de
illis
nec genus eius

in
pro
se.
Ergo
ita
sicut
de
ADAM
Quoniam
EVA
vel qui
illi
omnes homines propagatum

pro peccato
est,
est,
nullus nisi vel
ipsi
nascitur,
hominum
illis
satisfacere
debet.
ergo
&
nequeunt, necesse
ut
de
sit
qui hoc faciet.

stetisset sine sustensi
Amplius. Sicut
tatione alterius
^
ADAM
si
et
totum genus eius per se

:
creaturae,
non peccasset
resurgat
et
ita
oportet ut,
idem genus
resurgit
in
post casum, per se

:
relevetur.
Nam
per
per
quemcumque
statum suum
fecit
statum suum restituatur
per illum utique stabit,
quem
recuperabit.
12
Deus etiam
quando
humanam naturam
nisi
primitus
in
solo
ADAM,
voluit nisi
nec feminam, ut de utroque sexu multiplicarentur homines,
facere
de
ipso,
aperte monstravit se non

facturus erat.
de
si
ADAM
genus
:
voluisse facere,
quod de natura humana

'5
Quapropter
ADAE
in
per
ali-
quem
tatem,
relevatur
hominem
qui
erat,
non
si
sit
de eodem genere
non
illam digni-
quam habiturum
Ergo necesse
est
non peccasset
ADAM,
;
et ideo
non
integre
restaurabitur et dei propositum deficere videbitur

18
quae duo
inconvenientia
sunt.
ut
de
ADAM
assumatur homo, per
quem
restauran-
dum
2i
est
genus
ADAE.
sit
B. Si rationem sequimur, sicut proposuimus, hoc inevitabiliter oportet esse.
A.
mina
Investigemus nunc utrum assumenda

alii
deo natura hominis de

aut de fe-
patre et matre, sicut

sine viro.
sunt homines,
aut de viro sine femina,

his
Nam
istis
quocumque modo ex
est
tribus
modis
sit
;
de
nec
ADAM
aliquis
24 et
de
EVA
erit,
de quibus
facilior
omnis
homo
utriusque
ut eo
sexus
modus ex
assumi.
27
tribus
est
deo quam
alii,
modo
potius debeat
B. Bene procedis.
A. Verum non
honestius procreabitur
30 tione
est
opus multo laboie, ut ostendatur quia mundius et

ille alii
homo
omnes
de solo viro
filii
vel femina,
quam de commix-
utriusque,
sicut
hominum.
B.
Sufficit.
7-19
ADAE]
illis]
Cf. ibid., P
52,19-24.
5 de
de
ipsis
R
24
et
12 multiplicaretur
16 habiturum] scilicet genus
superscript.
D
RD
de
EVA]
de om.
RD
25 alius
corr.
ex
alii
30
hominum
filii
104
CUR DEUS HOMO
II
A. Aut
ergo de solo viro aut de sola femina assumendus
est.
B. Aliunde non potest.
A. Quatuor modis
et
potest deus
hominem
;
facere.
Videlicet aut de viro
femina, sicut assiduus

creavit
monstrat
usus
aut nec de viro nec

sicut fecit
de
femina,
aut de
sicut
ADAM;
aut de viro sine femina,
EVAM;
modum
nil
femina sine viro, quod
nondum
fecit.
Ut
igitur
hunc quoque
probet
suae subiacere potestati et ad hoc ipsum opus dilatum esse,
convenientius,
quam
ut
de femina
sine viro
assumat illum hominem quem

fiat,
quaerimus.
est
Utrum
9
autem de virgine aut de non-virgine dignius hoc

sed sine omni dubitatione
nasci oportet
non
opus disputare,
asserendum
est
quia de
virgine
deum-hominem
B.
Secundum placitum
cordis mei loqueris.

sicut
12
A. Estne hoc
quod
dixisti
solidum quod diximus, aut vanum aliquid
nubes,
nobis infideles obicere?

15
B. Nihil solidius.
A. Pinge
igitur
non super fictam vanitatem, sed super solidam

ut,
verita-
tem, et dic quia valde convenit
quemadmodum
hominis peccatum et causa
nostrae damnationis principium sumpsit a femina, nostrae salvationis nascatur de femina.
ita
medicina peccati
et
causa
is
Ac
ne mulieres desperent se pertinere

processit, oportet ut
et
21
ad sortem beatorum, quoniam de femina tantum malum
ad reformandam spem earum de muliere tantum bonum procedat. Pinge hoc

:
Si virgo erat
ut virgo
fecit
sit
quae causa quae causa
fuit
humano
generi
totius
mali,
multo magis
decet,
erit
totius
boni.
est
fiat
Hoc quoque
de
virgine,
pinge: Si mulier
24
quam
vir
deus de viro sine femina, facta

qui
fiet
convenit valde ut
quoque,
de
femina
sine
viro,
de
virgine.
Sed de
picturis
quae pingi possunt super hoc, quia deus-homo de virgine-muliere nasci debet,
ista
nunc
sufficiant.
27
B. Valde pulchrae et rationabiles sunt
istae
picturae.
8-11
oportet] Cf.
TERTULLIANUS, De
erit ratio
s. I,
carne Christi,
XVII (PL
Cf.
1.
2,827): Ante
omnia autem commendanda

14
dixisti]
quae praefuit, ut Dei Filius de virgine nasceretur.

16-19 de femina]
Trinitate,
1.
Cf.
1.
c.
IV, p. 51
cf.
I,
c. III, p.
51,7-9.
28
picturae]
s.).
Ad
c.
VIII
AUGUSTINUS, De
Sermo XXII,
c. II
1032
LEO MAGNUS,
XVIII (PL 42, (PL 54,195): Nova autem nativiXIII, c.
nilj
nihil
10 sed] Sed
16
igitur]
ergo
23 Hoc] hoc
quoque]
scilicet
igitur
24 de
virgine] scilicet virgo superscript.
25 de virgine]
matre superscript.
CUR DEUS HOMO
II
105
Capitulum
Quod
3
IX.
in
necesse
sit
verbum solum
et
hominem
unam
convenire personam.
A. Nunc quoque quaerendum

personae,
est
in
qua persona deus, qui
est
tres
hominem assumat.
in
Plures enim personae nequeunt
unum eundemque
hominem assumere
6 fieri
unitatem personae.
unitate
in
Quare
in
una tantum persona hoc
necesse
dei
est.
Sed de hac
fieri
personae dei et hominis, et in qua

epistola
persona
hoc magis
oporteat,
directa,
De
incarnatione verbi ad
domnum papam
9
URBANUM
quantum ad praesentem investigationem
sufficere
puto,
locutus sum.
B.
Breviter tamen hic tange,
cur potius
fiiii
persona debeat incarnari,
quam
12
patris
aut spiritus sancti.
A.
scilicet
filius
Si quaelibet alia persona incarnetur, erunt
duo
ille
filii
in trinitate, filius
dei,
qui
et
ante incarnationem
et
erit
filius est,
et
qui per incarnationem
erit
virginis;
in
personis,
quae semper aequales esse debent, Digniorem namque nativitatem

si
inaequalitas
secundum dignitatem
nativitatum.
habebit natus ex deo

erunt
18
quam
et
natus ex virgine. Item
pater fuerit incarnatus,

virginis
duo
nepotes in
;
trinitate,
quia
pater erit
nihil
nepos parentum
per
hominem assumptum
erit
verbum, cum
filius.
habeat de homine, nepos tamen

inconvenientia sunt, nec
virginis,
quia
filii
eius erit
Quae omnia
in
21
incarnatione verbi contingunt.
Est et aliud cur magis conveniat incarnari
filio
quam
aliis
personis
alii.
quia convenientius sonat filium supplicare patri
quam
quem
aliam
erat
24
personam
Item.
Homo
pro quo erat oraturus, et diabolus
expugnaturus,
ambo
falsam similitudinem dei per propriam voluntatem

specialius
Illi
praesumpserant.
Unde
quasi
adversus personam
filii
peccaverant,
qui vera patris similitudo creditur.
itaque cui specialius
fit
iniuria,
converatio
nientius attribuitur culpae vindicta aut indulgentia.
Quapropter cum nos
tate genitus est,
sine
maternae
integritatis iniuria
conceptus a Virgine, natus ex Virgine, sine paternae carnis concupiscentia, quia futurum hominum Salvatorem talis ortus decebat,
:
qui et in se haberet
ret.
humanae
substantiae naturam, et
humanae
;
carnis inquinamenta nesciss.
6-9 locutus sum] Cf. Opusculum praecedens

est
imprimis n. VI-XI, p. 20
1,15: qui est imago Dei
25 similitudo] Cf. 2 Cor. 4,4: qui

visibilis.
imago Dei.
Col.
in-
4 eundemque] eundem
incarnatione] in om.
M
26
19
filii
eius] scilicet virginis superscript.
20
in
vindicta] scilicet in
diabolum
et
hominem
superscript.
aut indulgentia] scilicet tantum in

11-14
hominem
superscript.
106
inevitabilis
CUR DEUS HOMO

perduxerit
II
9-10
ad hoc,
ut
necesse
sit
divinam et
possit in
humanam naturam
in
aliis
in et est
unam
hoc
convenire personam, nec hoc

convenientius
et
fieri
fieri
pluribus personis dei,
pateat
in
in
persona verbi
quam
necesse
verbum deum
B.
Sic
est
hominem
qua me
unam convenire personam.

undique munita ratione, ut neque ad
illa
via
ducis,
dexteram neque ad sinistram videam ab
me
posse declinare.
sine
A. Non ego
te
duco, sed
ille
de quo loquimur,
tenemus.
quo
nihil
possu-
mus, nos ducit ubicumque viam
veritatis
Capitulum X.
Quod idem homo
peccare
;
non ex debito moriatur

vel angelus
et
quomodo
possit vel
sit,
non
possit
et
cur
ille
de sua
iustitia
laudandus
cum
peccare
12
non
possint.
Utrum
rus
in
autem
ille
homo
moriturus
sit
ex debito,
sicut
si
omnes
alii
homi-
nes ex debito moriuntur, nunc investigare debemus.
Sed
ADAM
pati
moritu15
non
erat,
si
non pecasset
esse
multo magis
quia deus
morari.
iste
erit.
mortem
non debebit,
quo peccatum
B.
In
non
te
poterit,
hoc
volo
in
aliquantum
mihi
Sive enim dicatur posse sive
non
posse
peccare,
utroque
non parva nascitur quaestio.
Nam
si ia
peccare non posse
dicitur,
difficile
illo
credi debere videtur.
Ut enim
aliquantu-
lum
loquar
non
quasi
de
qui
numquam
novimus
:
fuerit,
sicut
hactenus fecimus,
21
sed velut de eo
facere
quem
et cuius facta
quis neget illum multa potuisse
quae
peccata
dicimus ?
Quippe -
ut alia
taceam
- quomodo
di-
dicemus
dicat
eum non
et inter
potuisse mentiri,
quod semper peccatum est?

non
scio scio
Cum
enim
24
Iudaeis de
patre
si
dixero quia
:
eum,
ero similis vobis
mendax,
haec verba dicat
non
eum:
verbis,
quis
ut
sic
eum
dicet eas:
dem
scio
tres
nequivisse proferre dictiones sine

?
aliis
diceret
est
non
eum
Quod
si
faceret,
ut ipse
ait,
esset
mendax, quod
esse pec- 27
catorem. Quare quoniam hoc potuit, peccare potuit.
A. Et hoc
B.
dicere potuit,
et
peccare non potuit.

30
Hoc
ostende.
8 tenemus]
Ad
c.
IX
cf.
Epist. de incarnatione verbi, n.
X,
p.
25
ss.
14-15 pec-
casset] Cf. c.
II,
p. 98.
24-25 mendax] Ioh. 8,55.

potuisse] potius se
2 nec] ne
21
27
esset] esse
CUR DEUS HOMO
II
10
107
A. Omnis
non
aut
est
potestas sequitur voluntatem.
Cum
enim dico quia possum

subintelligitur voluntas,
loqui vel ambulare,

3
subauditur
si
volo.
Si enim
non
potestas
sed
necessitas.
Nam cum
sed
vel
dico quia nolens possum trahi

necessitas et potestas alterius.
vinci,
non
est
est
haec mea
:
potestas,
trahi
Quippe non
6
aliud
possum
vinci,
quam
alius
me
trahere vel
si
vincere
potest.
:
Possumus
vellet.
itaque
dicere
de
Christo quia potuit mentiri,

potuit nolens
subauditur
mentiri,
9
si
Et quoniam mentiri non

dici
nec potuit velle
non minus
potest nequivisse mentiri.
Sic itaque potuit et non
potuit mentiri.
B.
Nunc redeamus ad investigandum de

:
illo
quasi
nondum
sit,
sicut
incepimus. Dico igitur

'2
Si peccare
non
poterit,
quia,
sicut dicis,
non
poterit
velle,
erit.
ex necessitate servabit
iustitiam.
Quare non ex
libertate
arbitrii iustus
'5
Quae igitur gratia illi pro iustitia sua debebitur? Solemus namque dicere deum idcirco fecisse angelum et hominem tales qui peccare possent, quatenus, cum possent deserere iustitiam et ex libertate servarent arbitrii,
gratiam
et
laudem mererentur, quae
illis,
si
ex necessitate
iusti
essent,
non
deberentur.
18
A. Nonne
quod potuerunt
angeli
qui
modo
peccare nequeunt laudandi sunt?
B. Sunt utique, quia hoc quod

et noluerunt.
dicis
modo non
possunt,
meruerunt per hoc
21
A.
sua?
Quid
de
deo
qui
peccare non potest nec hoc meruit per

:
potestatem
peccandi
qua non
peccavit
nonne
laudandus
est
pro
iustitia
24
B.
Hic volo
scio
ut
respondeas pro me.

;
Nam
si
dico
eum non
esse Iau-
dandum,
me
mentiri
si
autem dico laudandum, timeo infirmare rationem
quam
27
dixi
de
angelis.
A. Angeli non
sed quia
sunt laudandi de
iustitia
sua,
quia peccare potuerunt,

;
per
hoc
quodam modo
sunt deo,
a se habent quod peccare nequeunt

qui
in
quo
30
aliquatenus
similes
a se habet quidquid habet.

;
Dicitur
enim
qui
dare
aliquid,
qui
non
aufert
quando potest
esse,
et
facere esse aliquid,
cum
possit id
ipsum facere non
non
facit.
Sic itaque
cum
angelus
9 mentiri]
boli, c.
Ad
praecedentia
I,
cf.
Proslogion,
c.
VII, vol.
I,
p.
105
s.
De
casu dia-
VII, vol.
p. 253,28-32.
22 qua] quia facit] non om.
N
T
peccavit?
M
N
est
om.
24
ut]
quod
31
non
cum
angelis
108
potuit
CUR DEUS HOMO

auferre sibi iustitiam et non abstulit,
recte asseritur
ipse sibi dedisse
II
10
et
facere se non esse iustum et
non
fecit,
iustitiam, et se
ipsum iustum
aliter
fecisse.
3
Hoc
iustus
igitur
modo habet
quia
a se iustitiam,
quia creatura
iustitia,
eam
a se habere
nequit; et idcirco laudandus est de sua

est,
nec necessitate sed libertate

nec coactio ulla
est
improprie
dicitur
necessitas,
ubi
nec
6
prohibitio.
ille
Quapropter
quoniam
est
deus perfecte habet a se quidquid habet,

et
maxime laudandus
sed,
sicut
de bonis quae habet
servat,
non
ulla necessi-
tate,
ille
supra dixi,
propria et aeterna immutabilitate. Sic ergo
homo
qui idem ipse deus
erit,
quoniam omne bonum quod

libertate,
ipse habebit, a se 9
habebit,
non necessitate sed
et
a se ipso iustus et idcirco laudana divina
dus
erit.
Quamvis enim natura humana

se ipso,
habeat quod habebit, idem

erunt,
et
tamen
ipse a
quoniam duae naturae una persona

ex
hoc,
et
habebit.
12
B.
poterit,
Satisfecisti
et
mihi
aperte
video
quia
peccare
non
tamen laudandus
erit
de
iustitia
sua.
Sed nunc quaerendum

cur
existimo,
et
cum deus
talem possit facere hominem,

similiter
et
15
non
tales
et
fecit
angelos
iustitia
duos primos homines, ut
peccare
non possent
de
sua laudandi essent.

18
A.
Intelligis
quid dicas?
mihi
intelligere,
B. Videor
et
idcirco quaero cur eos tales

fieri,
non
fecit.
A. Quoniam nec
idem ipse qui
vel
debuit nec potuit
ut
unusquisque illorum esset
deus,
sicut
de
homine
isto
dicimus.
Et
si
quaeris cur non

fecit,
21
de
tot
quot sunt personae dei, vel saltem de uno hoc

tunc
fieri
respondeo
nihil
24
quia
ratio
nullatenus
hoc exigebat, sed omnino, quia deus
sine ratione facit,
prohibebat.
;
B. Erubesco quia hoc quaesivi
dic
quae dicturus
eras.
erit
A. Dicamus
igitur
quia mori non debebit, quoniam non

oportet.
peccator.
27
B. Concedere
me
supra] Cf. c.
V,
p.
99
s.
27 oportet]
Ad
c.
cf.
1.
I,
cc.
IX
et
X,
p. 61 ss.
sibi auferre
RDF
F
se] si
11
humana natura
23 nullatenus hoc
exigebat] hic deficit
CUR DEUS HOMO
II
109
Capitulum
Quod
3
XI.
mortalitas
moriatur
ex
sua
potestate;
et
quod
non pertineat
ad
puram hominis naturam.
A. Nunc autem
6
restat indagare
utrum possit mori secundum humanam

incorruptibilis
erit.
naturam; nam secundum divinam semper

B.
De hoc
cur dubitare debemus,
cum
ipse
verus
homo
futurus
sit
et
omnis
homo
naturaliter mortalis sit?
A. Non puto
9
mortalitatem ad puram, sed ad corruptam hominis natusi
ram
pertinere.
Quippe
firmata
numquam
peccasset
homo
et
immortalitas ipsius
immutabiliter
esset,
non tamen minus homo
esset
verus
et
quando
mortales
12 si
in
incorruptibilitatem resurgent,
non minus erunt

mortalitas,
veri homines.
Nam
pertineret
esse,
ad
veritatem
humanae naturae
nequaquam
posset
homo
qui esset immortalis.
Non
eius
ergo pertinet ad sinceritatem humanae
naturae corruptibilitas sive incorruptibilitas,
quoniam neutra
facit
aut destruit
ishominem,
sed
altera
valet
ad
miseriam, altera ad beatitudinem.
Sed
quoniam
nis
18
nullus est
homo
esse
qui non moriatur, idcirco mortale ponitur in homi-
definitione
a philosophis, qui non crediderunt totum
hominem aliquando
ad monstrandum
erit.
si
potuisse
illum
aut
posse
immortalem.
Quare non
sufficit
hominem debere mortalem
esse hoc,
quia verus
homo
B. Quaere tu ergo aliam rationem, quia ego illam nescio,

2i
tu nescis,
qua
ille
probetur posse mori.

est
A. Dubium non B. Verum est.
quia sicut deus
erit,
ita
omnipotens
erit.
8-9 pertinere]! Cf.
AUGUSTINUS,
Contra Iulian. op. imperj.,
1.
I,
c.
XCVI {PL
45,1112): Scimus vos ideo dicere, peccato hominis naturae statum non mutari, quia deseruistis
fidem catholicam, quae dicit primum

;
hominem
11
sic
factum, ut non haberet moriendi
necessitatem
sit
peccato autem
I.
ita
hunc statum naturae

[1516]).
fuisse
mutatum, ut hominem necesse

1
mori (Cf. etiam
VI,
c.
IX
resurgent] Cf.
I,
Cor. 15,42.
16-
18 immortalem] Cf.
De
grammatico, n. [VIII],
vol.
p. 152,33-153, 1.
BOETHIUS,
Commenta, edit. primae, 1. I, c. 20 {CSEL XXXXVIII, p. 60 quod ab animali minus est, ita definiunt animal rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile. AUGUSTINUS, De ordine, 1. II, c. XI, n. 31 {PL 32,1009): Ac primum videamus ubi hoc verbum, quod ratio vocatur, frequentari solet nam illud nos movere maxime debet, quod ipse homo a veteribus sapientibus ita
In Isagogen Phorphyrii
PL
64,35)
hominem
vero,
definitus est
Homo
est
animal rationale mortale.
10 firmata] vel (fir)ma superscript.
18 ad
demonstrandum
110
CUR DEUS HOMO A.

A.
Si ergo volet,
poterit
II
II
animam suam ponere

sit
et
iterum sumere.
B. Si hoc non potest, non videtur quod

Poterit igitur
omnipotens.
poterit mori et resurgere.
sive
alius
3
numquam
mori
si
volet,
alio
et
Sive
ut
autem
animam suam ponat

ipso permittente,
est
nullo
faciente,
hoc
faciat,
eam ponat
B.
quantum ad potestatem
nihil
differt.
6
Non
dubium.
;
A.
B.
Si igitur voluerit permittere, poterit occidi
et
si
noluerit,
non
poterit.
Ad
hoc nos
indeclinabiliter perducit
ratio.
A.
Ratio quoque nos docuit quia oportet

est,
eum maius
et
aliquid
habere,
quam quidquid sub deo

B. Ita
est.
quod sponte det
non ex debito deo.
A. Hoc autem <nec> sub

B.
illo
nec extra illum inveniri potest.
12
Verum
est.
A.
B.
In ipso igitur
inveniendum
est.
15
Sic sequitur.
se
A. Aut igitur se ipsum aut aliquid de B. Non possum aliter intelligere.

A.
namque
sit,
dabit.
Quaerendum nunc
se
est
cuiusmodi
esse
debebit haec datio. Dare

quasi
is
non
poterit
deo
aut aliquid de se,

est.
non habenti
ut
suus
quoniam omnis creatura dei

B. Sic
est.
21
A.
Sic
ergo
intelligenda
est
se,
haec datio, quia aliquo
modo
ponet se
ad honorem dei aut
aliquid
de
quomodo
debitor non
erit.
B. Ita sequitur ex supra
dictis.
24
A.
servando
Si dicimus quia dabit se ipsum

iustitiam
ad oboediendum deo,
eius,
ut perseveranter
subdat
se
voluntati
non
erit
hoc dare quod deus

creatura debet hanc
27
ab
illo
non
exigat
ex
debito.
Omnis enim
rationalis
oboedientiam deo.
B.
Hoc
negari nequit itaque
A. Alio
B.
modo
oportet,
ut det se
ipsum deo aut aliquid de
se. 30
Ad
hoc nos
impellit ratio.
sumere] Cf. Ioh. 10,17
s.
docuit] Cf.
1.
I,
c.
XXI,
dictis]
p.
88
s.
1.
1.
II, c.
VI, p.101.
p.
9-10 deo] Cf. ibidcm, p. 101,10.
24 ex supra
Cf.
I,
c.
XX,
86
ss.
12 nec sub
illo]
nec supplevi; omnes codices mss. om.
nec extra] non extra
23 dei om.
CUR DEUS HOMO
II
111
A. Videamus
suam,
3
si
forte
hoc
sit
dare vitam suam, sive ponere animam

dei.
erit
sive
tradere
se
ipsum morti ad honorem

;
Hoc
enim ex debito
in
illo,
non
exiget
deus
ab
illo
quoniam namque non
peccatum
non
debebit mori,
sicut
diximus.
intelligere.
sic
B. Aliter nequeo
6
A. Consideremus adhuc utrum

B.
rationabiliter
conveniat.
Dic
Si
tu,
et
ego libenter audiam.

:
A.
9
homo
ut
per suavitatem peccavit
an non convenit ut per asperiut
tatem
satisfaciat?
Et
si
tam
facile
victus est a diabolo

:
deum peccando
exhonoraret,
facilius
non posset
nonne iustum
est
ut
homo
dei,
satisfaciens
pro
12
peccato
tanta
difficultate
vincat
diabolum ad honorem
se sic abstulit
ut maiori
non possit?
An
non
est
dignum quatenus, qui

sic
deo peccando,
se
ut se plus auferre
possit
15
non
posset,
se det
deo satisfaciendo, ut magis
non
dare?
B.
Non
et
est
aliquid rationabilius.
A.
sponte
18
Nihil
autem
asperius
pati
aut
difficilius
potest
homo ad honorem
dei
non
ex debito
quam mortem,
se morti
et nullatenus se
ipsum potest
illius.
homo
dare magis deo,
quam cum
oportet
velit.
tradit
ad honorem
B. Vera sunt omnia haec.
A. Talem
21
igitur
si
eum
esse qui pro
peccato hominis satisfacere
volet,
ut mori possit
B.
qui
24
Video plane
illum
hominem quem quaerimus, talem

quia omnipotens
erit,
esse oportere
nec
ex necessitate moriatur,
peccator
erit,
nec ex debito, quia
numquam
erit.
et
mori possit ex libera voluntate, quia necessarium
A. Sunt
27
et
alia
multa cur
eum
quam
valde conveniat
hominum
et
similitudinem
et
conversationem
in
absque
et
peccato
habere,
quae
facilius
clarius
per se
ratione
patent
eius
vita
operibus,
velut ante
experimentum
sola
monstrari possint. Quis enim explicet

30 est,
quam
necessarie,
quam
sapienter factum
ut
ille
qui homines erat redempturus et de via mortis et perditionis ad

et
viam
vitae
beatitudinis
aeternae
docendo
reducturus,
cum hominibus
conversaretur et in ipsa conversatione,
cum
eos doceret verbo qualiter vivere
sicut diximus] Cf. c. praecedens.

:
26-27 absque peccato] Cf. Hebr. 4,15.

et
31-
32 conversaretur] Cf. Bar. 3,38
cum hominibus
conversatus
est.
16 autem om.
eius loco aliquid dlegibile insert.
112
deberent,
se
CUR DEUS HOMO
II
11-13
ipsum exemplum praeberet? Exemplum autem

et
se
ipsum quomodo
daret
infirmis
mortalibus,
ut
propter iniurias aut contumelias aut dolores

si
aut
mortem
?
iustititia
non
recederent,
ipsum haec omnia
sentire
non
agnoscerent
Capitulum
Quod quamvis incommodorum
B.
XII.
sit,
nostrorum parliceps
miser tamen non
sit.
Omnia haec
esse
patenter
ostendunt
eum mortalem
et
incommodorum
nostrorum
participem
oportere.
Sed haec omnia
miseriae nostrae sunt.

9
Numquid
ergo miser erit?
A.
Nequaquam.
Nam
sicut
ad beatitudinem non pertinet
commodum
12
quod habet
quis contra voluntatem, ita
non
est miseria
apprehendere sapienter
nulla necessitate
aliquod
incommodum secundum
est.
voluntatem.
B. Concedendum
Capitulum
Quod cum
aliis
XIII.
ignorantiam non habeat.
15
infirmitatibus nostris
Verum
A. Quid
in
hac
similitudine,
quam habere debet cum

omnia sciens?
hominibus, dic
sit.
utrum ignorantiam quoque
sicut alias infirmitates nostras habiturus

sit
dubitas de deo utrum

sit
is
B. Quia quamvis
erit
immortalis futurus ex divina natura, mortalis tamen
ex humana.
Nam
cur non similiter poterit
homo
ille
esse vere ignorans,

21
sicut vere mortalis
erit?
A. Illa hominis assumptio in unitatem personae dei non nisi sapienter a summa sapientia fiet, et ideo non assumet in homine quod nullo modo utile, sed valde noxium est ad opus quod idem homo facturus est. Ignorantia
namque ad
nihil
illi
24
utilis
esset,
sed ad multa noxia.

sine
Quomodo enim
tot
et
tanta opera quae facturus est,

illi
faciet
immensa sapientia? Aut quomodo

:
credent
illi
homines,
illa
si
eum
?
scient
nescium ? Si autem nescient

si
ad quid
27
erit
utilis
ignorantia
Deinde
nihil
ita
amatur
nisi
quod cognoscitur
erit
sicut
nihil
erit
boni
quod non amet,

perfecte
novit,
nullum
qui
bonum
quod
scit
ignoret.
Bonum autem nemo
nisi
illud
a malo
discernere. 30
12 nulla] in
hic incip.
c.
illa
13 B.
Concedendum]
in unitate
hic incip c.
XIII
18
A. Quid]
XIII
22
CUR DEUS HOMO
II
13-14
113
Hanc quoque
ille
3
discretionem nullus
scit
facere,
qui
malum
ita
ignorat. Sicut igitur
de quo Ioquimur, omne perfecte

igitur
sciet
bonum,
nullum ignorabit malum.
Omnem
B.
habebit scientiam, quamvis
eam
publice in
hominum conversa-
tione non ostendat.
Hoc
in
maiori aetate
ita
videtur,
illo
sicut
dicis;
sed in infantia sicut

ita
non
erit
tempus congruum, ut
in
appareat sapientia,
non
erit
opus
et ideo
nec congruum, ut illam habeat.

dixi
A. Nonne
9
quia
sapienter
fiet
illa
incarnatio? Sapienter
utiliter,
namque
Igno-
assumet
rantiam
deus
vero
mortalitatem,
qua
sapienter,
quia valde
utetur.
non
nisi
poterit
forte
assumere sapienter. quia
semper noxia,
12 erit,
cum per
scientiae
numquam est utilis eam mala voluntas, quae numquam in

etsi
sed
illo
ab
effectu
restringitur.
Nam
erit,
aliquando ad aliud non nocet, hoc

aufert.
solo
tamen nocet, quia

:
bonum
Et
ut
breviter
absolvam quod
erit.
quaeris
15
ex
quo
sine
ille
homo
in
plenus deo semper ut se ipso
Unde
taroen
numquam
quaesivi,
erit
eius
potentia et fortitudine et sapientia.
B. Quamvis hoc
ut
Christo semper fuisse non dubitarem, ideo
de
et
hoc quoque rationem audirem. Saepe namque aliquid esse
18 certi
sumus,
tamen hoc ratione probare nescimus.
Capitulum XIV.
Quomodo mors
21
eius praevaleat
numero
et
magnitudini peccatorum omnium.
INunc rogo
ut
doceas me,
quomodo mors
eius praevaleat
numero
et
ma-
gnitudini peccatorum
omnium, cum unum quod putamus levissimum peccatum

ut
sicut
si
tam
24 sic
infinitum
pleni
sint
nisi
monstres,
creaturis
numerus obtendatur
iste,
infinitus
mundorum, qui
est
nec possint servari quin redigantur in

dei,
nihilum,
fieri
faciat
aliquis
aspectum unum contra voluntatem
non tamen
debeat.
27
A.
nisi
Si
esset
praesens
homo
ille
et
quis esset scires,

iste
et
diceretur
tibi
occideris
hominem hunc,
peribit
mundus
alia
totus
et
quidquid deus non
est:
30
faceres
hoc pro conservanda omni

facerem, etiam
si
creatura?
B.
retur.
Non
infinitus
mihi numerus
mundorum obtende-
22-26 debeat] Cf.
1.
I,
c.
XXI,
p.
88
s.
Hanc] hanc
igitur]
ergo
illa
N
infinitus
9 mortalitatem] immortalitaom.
tem
11-15
15 et sapientia] et om.
30
114
CUR DEUS HOMO A. Quid

B.
si
II
14
iterum
tibi
diceretur
aut
eum
occides, aut
omnia peccata
mundi venient super te?
Responderem me
mundi quae
cogitari
potius
aha
et
omnia
velle
peccata suscipere, non

sed et quaecumque
solum
super
huius
fuerunt
quae futura
solum.
sunt,
haec
possunt,
quam
istud
Quod non
solum de occirespondere
6
sione eius, sed et de qualibet parva laesione
quae illum
tangeret,
me
existimo debere.
A.
horreat
cogitari
Recte
existimas.
in
Sed
dic mihi cur ita cor
tuum
iudicat,
ut plus
unum peccatum
possunt,
laesione huius hominis,

fiunt
quam omnia
alia
quae
cum omnia quaecumque

in
peccata contra illum

fit,
sint.
B.
Quoniam peccatum quod

quae extra personam
persona eius
cogitari
incomparabiliter superat
12
omnia
illa,
illius
possunt.
A. Quid
dices ad hoc quia saepe libenter aliquis patitur
quasdam
in
sua persona molestias, ne maiores patiatur in rebus suis?
B. Quia deus non eget hac patientia, cuius potestati cuncta subiacent,
sicut tu supra cuidam meae interrogationi respondisti.
15
A. Bene respondes. Videmus ergo quia
violationi vitae corporalis huius

is
hominis nulla immensitas vel multitudo peccatorum extra personam dei comparari valet.
B. Apertissimum
est.
tibi
A. Quantum bonum
B.
plus
est
videtur,
cuius interemptio
est
sint
tam mala est?

est
21
Si
omne bonum tam bonum

incomparabiliter,
quam mala
ea
eius
destructio,
bonum
quam
peccata
mala,
quae
sine
24
aestimatione superat eius interemptio.
A. Verum
tum
sunt mala,
dicis.
Cogita etiam quia peccata tantum sunt odibilia quanista
et
vita
tantum amabilis quantum
est
bona.
Unde
sequitur
27
quia vita haec plus est amabilis,
quam
sint
peccata odibilia.
B.
Non possum hoc non
intelligere.
A. Putasne tantum bonum tam amabile

quod debetur pro
B.
peccatis totius
posse sufficere ad solvendum,

30
mundi?
haec vincat omnia peccata,
pro
Immo
plus
potest in infinitum.
A. Vides
detur.
igitur
quomodo
vita
si
illis
33
supra] Cf. ibidem, p. 89,9-
21
intereptio
CUR DEUS HOMO

B.
II
14-15
115
Aperte.
Si
A.
3
ergo
dare
vitam est mortem accipere

peccatis,
ita
sicut
datio huius vitae
praevalet omnibus
hominum
et
acceptio mortis.
B.
Ita
esse
de omnibus peccatis quae personam dei non tangunt constat.
Capitulum XV.
6
Quomodo
deleat mors
eadem etiam peccata eum perimentium.
Oed
dere
9
nunc video aliud quaerendum.

est
Nam
potest
si
si
tam malum
est
eum
occi-
quam bona
potest
vita
eius
quomodo
mors
eius superare et delere
peccata
eorum qui eum occiderunt? Aut

aliorum
illis
alicuius
eorum peccatum
delet:
quomodo
quoque
hominum aliquod delere? Credimus enim

alii
quia et multi ex
12
salvati
sunt et innumerabiles
solvit
salvantur.
A. Hanc quaestionem
apostolus qui dixit,
quia
si cognovissent,
numquam dominum
factum
15
gloriae crucifixissent.
Tantum namque
fit,
differunt scienter
peccatum
et
quod per ignorantiam

si
ut
malum quod numquam

sit,
facere possent pro nimietate sua,
cognosceretur,
veniale
quia ignoranter
velle
factum
posset,
18
est.
Deum
enim occidere
nullus
homo umquam
non
in
scienter saltem
illud infinitum
et ideo qui illum occiderunt ignoranter,
pecca-
tum,
cui nulla alia comparari
peccata possunt, proruerunt.
Nam
fieret,
non consiilla,
deravimus eius magnitudinem ad videndum,
quam bona
esset vita
secun-
21
dum hoc quod ignoranter factum est, umquam fecit aliquis nec facere potuit.
potuisse monstrasti.
sed quasi scienter
quod nec
B. Rationabiliter interemptores Christi ad veniam peccati sui pertingere
24
A. Quid iam
sitas
quaeris amplius?
Ecce vides quomodo
rationabilis neces-
ostendat
ex hominibus perficiendam esse supernam civitatem, nec hoc
2- 3 crucifixissent]
1
Cor. 2,8.
n.
I
23 monstrasti]
Ad
praecedentia
cf.
AUGUSTINUS,
Tract. in loh.
fusi
XCII,
{PL
35,1863):... et tanti sanguinis tam impie atque immaniter
indulgentiam perceperunt, ipso redempti sanguine
sanguis sic in remissionem peccatorum
delere quo fusus est.
LEO
quem fuderunt (Act. 2,2). Christi enim omnium fusus est, ut ipsum etiam peccatum posset MAGNUS, Sermo LIV, c. II (PL 54,320) Quidquid
:
Domino
illusionis et
contumeliae, quidquid vexationis et poenae furor intuht lmpiorum, non

est
:
de necessitate toleratum, sed de voluntate susceptum

el salvare
Venit enim Filius hominis quaerere

utebatur malitia persesui
quod perierat (Luc.
19,10); et sic ad
omnium redemptionem
quentium, ut in mortis eius resurrectionisque sacramento, etiam interfectores

esse,
si
possent salvi
crederent.
116
posse
nisi nisi
CUR DEUS HOMO

fieri
II
15-16
per remissionem peccatorum,

sit
quam homo
nullus habere potest
per hominem, qui idem ipse

reconciliet.
deus atque morte sua homines peccatores
deo
Aperte
igitur
invenimus Christum,
nos.
quem deum
et
hominem
confitemur et
mortuum propter
Hoc autem
est,
absque omni dubietate cognito
cuncta quae ipse dicit certa esse, quoniam deus mentiri nequit, et sapienter
esse facta
quae
fecit,
dubitandum non
quamvis non eorum
ratio intelli-
gatur a nobis.
B.
Verum
aut
est
quod
dicis,
nec aliquatenus quod dixit esse verum, aut

dubito.
quod
non
fecit
rationabiliter
esse factum
fieri
Sed hoc
postulo ut,
quod quasi
hoc
debere
non posse
fieri
videtur infidelibus in fide Christiana,

;
mihi qua ratione
debeat aut possit aperias
non
ut
me
in fide confirmes,
12
sed ut confirmatum veritatis ipsius intellectu
laetifices.
Capitulum XVI.
Qualiter deus de massa peccatrice assumpsit hominem sine peccato
salvatione
;
et
de
15
ADAE
et
EVAE.
rationem aperuisti,
ostendas. genere,
sic
Cûapropter
peto
ut
sicut
eorum quae supra

adhuc
dicta sunt,
eorum quae sum
quaesiturus,
rationem
Primum
is
scilicet
quahter de massa peccatrice, id est de

erat
humano
quod totum
infectum
peccato,
hominem
licet
sine
peccato quasi azimum de fermentato
deus
assumpsit.
carnalis
Nam
ipsa
hominis
eiusdem
conceptio
munda
sit
et
absque
delectationis
peccato,
virgo tamen ipsa
unde assumptus
est, 21
in iniquitatibus concepta
est,
et in peccatis concepit
eam mater
eius,
et
cum
originah
peccato
nata
est,
quoniam
et
ipsa in
ADAM
peccavit,
in
24
quo omnes peccaverunt.
18 de massa peccatrice] Cf.
1.
1,
c.
V,
p.
52,17.
22 mater
est
eius]
Cf. Ps. 50,7.
23-24 peccaverunt] Rom. 5,12.
20-24 peccaverunt] Cf.
AUGUSTINUS,
de
Contra
lulianum Pelag.,
tionibus pervenire
virginis caro sicut
cati...'
1.
V,
c.
XV
(PL
44,813): Quid
quod laboras magnis argumenta-
ad impietatis abruptum, ut
caeterorum omnium ex
.Christi caro, quia
Mana
natus est, cuius
Adam
fuerat propagata, nihil distet a carne pec-
...Et hinc apparet illam concupiscentiam, per

:
quam Chnstus
concipi noluit, fecisse
in
genere humano propaginem mali

traiecit in
quia Mariae corpus quamvis inde venerit, tamen
non
c.
corpus quod non inde concepit.

s.)
:
eam
VI,
Contra Iulian. op.
imperf.,
1.
XXII (PL 45,1552

etiam
ipse,
Si autem quaeritur,
est,
quomodo
Christus non fuerit decimatus,

carnis fuerit in lumbis
cum
4
et
quod manifestum
erasum; esse
secundum originem
Abra-
mortuum]
et
superscript.
CUR DEUS HOMO

A.
ciliatorem,
3
II
16
117
et
Postquam
constat
est
hominem
illum
deum
peccatorum esse recon-
dubium non
nisi
eum omnino
fecit,
sine
peccato esse.
sit
non
valet,
absque peccato de massa peccatrice

dei
Hoc autem assumptus. Qua

secretis
esse
vero
ratione
mirari,
6
sapientia
hoc
si
non
possumus
esse
intelligere,
in
non debemus
tantae
rei
sed
cum
veneratione
tolerare
aliquid
quod ignoremus. Quippe

instauravit.
mirabilius deus restauravit
Aequaliter
ut
enim
fieri
utrumque
;
deo
facile
humanam naturam quam est sed homo antequam

;
esset
9
non peccavit,
ut,
non deberet
postquam vero
perderet,
factus est,
peccando
meruit
quod
et
ad quod
erat,
fieri
factus erat,
esset
si
quamvis non perdiderit
omnino
quod
factus
ut
qui puniretur aut cui deus misereretur.

in
Neutrum enim horum

12
posset,
nihilum redactus esset. Tanto
ergo
mirabilius deus illum
restituit
quam unum
?
instituit,
quanto hoc de peccatore contra

fecit.
meritum,
est
1
illud
non de peccatore nec contra meritum

sic
Quantum
cogitare
etiam
deum
et
hominem
sit
in
convenire,
ut
servata integritate utriusque

vel
naturae
idem
homo
qui deus
Quis ergo praesumat
quod
tam
humanus
intellectus
valeat
penetrare,
quam
sapienter,
quam
mirabiliter
inscrutabile opus factum

18
sit?
B.
Assentior quia nullus
homo
potest in hac vita tantam secretum pe-
nitus aperire,
nec peto ut facias quod nullus
homo
facere
potest,
sed tantum
si
quantum
21
potes.
te
Plus enim persuadebis altiores in hac re rationes latere,
aliquam
nihil
videre monstraveris,
quam
si
te
nullam in ea rationem
intelligere
dicendo probaveris.
A. Video me ab
24
importunitate tua non posse liberari.

ostendere,
gratias
Sed
Si
si
aliqua-
tenus
potero
quod
postulas
agamus
deo.
vero
non
hae, quando a Melchisedech pater
ille
decimatus est
nihil occurrit,
nisi
quod Maria qui;
dem
mater eius, de qua carnem sumpsit, de carnali concupiscentia parentum nata est
sic ipsa concepit,
non autem Chnstum

procreavit.
1.
quem non de
esse]
virili
semine, sed de
Spiritu
sancto
1-2 sine
c.
II,
peccato
Cf.
GREGORIUS MAGNUS,
(PL
Moralia,
XXIV,
n.
(PL
76,289)
Proinde venit ad nos Unigenitus Patris, assumpsit

In I Epist.
ex nobis naturam, non perpetrans culpam. Sine peccato quippe esse debuit, qui pro peccatoribus
intervenire
tollit
potuisset.
BEDA,
Ioannis,
c.
III
93,100):
Offerto-
Nemo
rium
:
enim
in
peccata, quae nec lex quamvis

est.
sancta et iusta et bona potuit auferre,
nisi ille
quo peccatum non
6-7 instauravit] Cf. Missale Rom.,
Ad
Deus qui humanae substantiae dignitatem mirabiliter masti... 20 latere] Cf. 1. I, c. II, p. 50,12-13.
15 deus?] ?om.
peto] nec puto
condidisti et mirabilius refor-
D
T
quod] qui* (in rasura)
17 sit?] ?om.
19 nec
118
potero,
sufficiant
fieri
CUR DEUS HOMO

ea
II
16
quae
supra
probata
est
sunt.
Cum
enim
et
constat
illi
deum
non
3
hominem
deesse,
ut
oportere,
dubium non
fiat.
sapientiam
potentiam
hoc sine peccato
B. Sic libenter accipio.
A.
non solum
cui
totus
Oportuit
illis
utique ut
illa
redemptio
quam
Christus
aliis.
fecit,
prodesset
aliquis,
6
qui eo tempore fuerunt,

civitatis
sed etiam
sic
Sit
enim rex uno
populus suae cuiusdam

illorum
est
peccavit, excepto
solo,
qui
tamen
de
genere,
Ille
ut
nullus
eorum
facere
possit
unde mortis
regem
9
damnationem evadat.
habet gratiam ut
suo
credent
autem qui
solus est innocens,
tantam apud
velit
possit, et
tantam dilectionem erga reos ut
omnes qui
placituro,
12
consilio
est
reconciliare
quodam
servitio
valde
ipsi
regi
quod
facturus
die
secundum voluntatem
regis
statuto.
Et quoniam non
omnes possunt qui

propter
illam
trare
reconciliandi sunt ad
illius
diem illam convenire, concedit rex
magnitudinem
fuerint
servitii,
ut
quicumque
vel
ante vel post diem

fiet,
confessi
et
se
ibi
velle
per illud opus quod ea die
veniam impe-
15
ad
;
pactum
et
si
constitutum accedere, ab omni culpa sint absoluti

ut
praeterita
contigerit
post
hanc
veniam iterum peccent,
si
digne
18
satisfacere
et
corrigi
deinceps voluerint, per eiusdem pacti efficaciam iterum

ingrediatur, donec factum
veniam
sit
recipiant.
Sic tamen ut nullus palatium eius
hoc unde culpae relaxantur. Secundum hanc similitudinem, quoniam non

21
potuerunt omnes homines qui salvandi erant praesentes esse, quando redemp-
tionem illam Christus

vel
fecit,
tanta
fuit
vis
in
eius
morte, ut etiam in absentes

solis
Ioco vel tempore eius protendatur
effectus.
Quod autem non
prae24
sentibus prodesse debeat hinc facile cognoscitur,
quia non tot praesentes eius
morti esse potuerunt, quot ad supernae civitatis constructionem necessarii sunt,
etiam
si
omnes qui eiusdem mortis tempore ubicumque
erant,
ad illam redemp-
constat] Cf. c. VI, p.
101.
23
effectus]
Ad
praecedentia
cf.
LEO MAGNUS,
propositum
ideo
sa-
Sermo
LII, c.
{PL
54,314):
Non enim
Verbum
quia secundum
inscrutabile
pientiae
Dei novissimis diebus
caro jaclum est (Ioh.
1,14),
salutiferae
Virginis partus, extremi tantum temporis generationibus profuit, et non se etiam

teritas refudit aetates.
prae-
Omnis
prorsus antiquitas colentium

in
Deum
et
verum,
omnis numerus
apud saecula priora sanctorum,

prophetis, neque cuiquam
salus et iustificatio
fuit
:
hac
fide vixit et placuit;

nisi in
neque
patriarchis,
neque
omnino sanctorum,
quae
sicut
redemptione Domini
nostri Iesu Christi
exspectabatur multis prophetarum oraculis
signisque
promissa,
ita
est etiam ipso
munere atque opere praesentata.
22 etiam] eius
25 esse morti
MRDNT
CUR DEUS HOMO

tionem randus
3
II
16
119
admitterentur.
est
Plures enim sunt daemones,
quam de quibus
restau-
numerus eorum, ea die viverent homines.
Nec credendum est, ex quo factus est homo, ullum tempus fuisse quo mundus iste cum creaturis, quae factae sunt ad usus hominum, sic vacuus fuisset, ut nullus esset in illo ex humano genere ad hoc pertinens,
propter
quod
factus
est
homo. Videtur
enim inconveniens quod deus

et
vel
uno
momento
permiserit
humanum
genus
ea
quae
fecit
propter
extitisse.
usum
eorum, de quibus superna

9
civitas perficienda est, quasi
frustra
Nam
aliquatenus
in
vanum
esse
viderentur,
quamdiu non ad hoc propter quod
maxime
B.
12
facta essent,
viderentur subsistere.
et
Congruenti ratione
fuisse
cui
nihil
repugnare videtur, monstras nullum
umquam
non
tempus, ex quo factus est homo, absque aliquo qui ad
eam
pertineret,
sine
qua vane
factus esset
omnis homo, reconciliationem.
Quod
fuisse,
solum
conveniens
et
sed etiam necessarium esse possumus concludere. Si

rationabilius est
15
enim
convenientius
intentio
hoc,
quam
aliquando
nullum
de
quo
dei
qua
hominem
fecit
perficeretur,
nec est aliquid quod
huic obviet rationi, necesse est semper aliquem ad praedictam reconciliationem

18
pertinentem
fuisse.
Unde
ADAM
et
EVA
ad
illam pertinuisse
redemptionem
dubitandum non
est,
quamvis hoc auctoritas divina aperte non pronuntiet.
A.
21
Incredibile
quoque
de
illis
videtur,
quando deus
quos
illos
fecit
et
proposuit
civitatem
immutabiliter
facere
omnes homines,
ad
caelestem
assumpturus erat, quod

B.
24
illos
duos ab hoc excluserit proposito.

fecisse
Immo
illos
maxime ad hoc
credi debet,
ut
essent
de
illis
propter quos facti sunt.
A. Bene
27
consideras.
Nulla tamen anima ante mortem Christi paradisum
caelestem ingredi potuit, sicut supra dixi de regis palatio.
B. Sic tenemus.
A. Virgo autem
fuit
illa
de qua
homo
ille
assumptus
est,
de quo Ioquimur,
et
de
illis
qui ante nativitatem eius per
eum mundati
nisi
sunt a peccatis,
30 in
eius ipsa munditia
de
illa
assumptus
est.
B.
Placeret
mihi
multum quod
dicis,
cum
ipse debeat a se ipso

et
habere munditiam a peccato, videretur eam habere a matre,

33
non per
se
mundus
non
esse,
sed per illam.

ita
A. Non
fuit
nisi
est;
sed quoniam matris munditia per
quam mundus
fuit.
est,
ab
illo,
ipse
quoque per
se
ipsum
et
a se mundus
daemones om.
3 ullum] illum
120
B. Bene est de hoc.
CUR DEUS HOMO
II
16
Verum adhuc
quia
eius
aliud
mihi
videtur
erat,
et
quaerendum.
Diximus enim
supra
3
non
necessitate
moriturus
fuit,
nunc videmus quia mater

illa
eius per
mortem futuram munda
quod
nisi
fuisset, est,
ipse
de
illa
esse
nisi
non
quia
6
potuisset.
Quomodo
erat, potuit
est
ergo
non
necessitate
si
mortuus
qui
non,
moriturus
esse ?
Nam
moriturus non esset, virgo de qua as-
sumptus
munda non
ex
fuisset,
quoniam
ille
hoc
illa
nequaquam
valuit esse nisi
veram
eius
mortem credendo, nec

est
de
potuit aliter
est
;
assumi.
Quare
si
non
mortuus
necessitate,
postquam assumptus
est
de
virgine,
potuit
non esse de virgine assumptus, postquam

sihile.
assumptus
quod non
est pos-
A.
illis,
Si bene quae supra dicta sunt considerasses,

puto,
hanc quaestionem
in 12
ut
solutam intellexisses.
B.
Non
video quomodo.
quaesivimus utrum
potestates,
ille
A. Nonne quando
in
mentiri potuerit, monstravimus
15
mentiendo
;
duas
esse
unam
videlicet
volendi mentiri,
haberet, hoc a
iustitia
alteram
se ipso
is
mentiendi
habuit
servavit ut
et
quoniam
cum mentiendi
velle
potestatem
non posset
mentiri,
idcirco
de
sua
qua veritatem
eum laudandum
est.
esse?
B. Ita
A.
servandi.
Similiter est in
servando vitam potestas volendi servare et potestas
21
Cum
ergo quaeritur utrum idem deus-homo potuerit servaie vitam

moreretur,
suam,
ut
numquam
dubitandum
non
est
quia
semper
habuit
;
potestatem servandi, quamvis nequiverit velle servare ut

et
numquam
moreretur
24
quoniam hoc a
se ipso
habuit,
ut
scilicet
velle
non posset, non
necessitate
sed libera potestate animam suam posuit.

B.
licet
Non omnino
quia,
erat.
si
similes
Ibi
fuerunt in
illo
istae
si
potestates,
vellet,
mentiendi vide;
27
et servandi
vitam.
enim sequitur quia,

vellet,
posset mentiri
hic
vero
videtur
non mori
non magis hoc
posset,
quam
posset
non esse quod
Nam
ad hoc
erat
homo
ut
moreretur,
et propter
huius
30
futurae mortis fidem de virgine potuit assumi,
sicut supra
dixisti.
A. Quemadmodum
putas illum non potuisse non mori
aut
necessitate
2 supra] Cf.
cc.
X et
XI,
p.
106
ss.
15-19 laudandum esse?] Cf.
c.
X,
p.
106
ss.
2 Verum] hic incip. c. munda superscript. D
XVII
3 moriturus] mortuus
4 quod]
id est
CUR DEUS HOMO

mortuum
non
3
II
16
121
esse,
quia non potuit non esse quod erat,

velle
ita
potes asserere illum
potuisse
non
mori
aut
necessitate
mori voluisse, quoniam quod
erat
non esse non
potuit.
ut
vellet
Non enim
magis ipse factus est

sicut
homo ad hoc
est
ut moreretur,
quam
mori. Quapropter
voluit
non debes dicere quia

sic
non potuit
6
velle
non mori aut necessitate
mori,
est.
non
dicendum
quia non potuit non mori aut necessitate mortuus
B.
mori,
9
Immo quoniam eidem

in
illo
subiacent
rationi,
scilicet
et
mori
et
velle
utrumque videtur
necessitate fuisse.
A. Quis
tate
se sponte voluit
et
hominem
facere, ut
eadem immutabili volun-
moreretur,
ille
per huius fidem certitudinis virgo
munda
fieret,
de qua
homo
12
assumeretur?
B.
Deus,
filius
dei. est
A. Nonne supra monstratum

sitate,
1
quia dei voluntas nulla cogitur neces-
sed ipsa se spontanea sua servat immutabilitate, quando aliquid dicitur

f
necessitate
acere ?
est.
B. Vere monstratum
tabiliter
vult,
Sed videmus econtra

esse,
quia,
quod deus immusi
non potest non

ille
sed necesse est esse. Quapropter
deus
i6Voluit,
ut
homo
moreretur,
filius
non potuit non mori.
A. Ex eo
B.
quia
dei assumpsit
hominem ea
voluntate ut moreretur,
probas eundem hominem non potuisse non mori.

21
lta intelligo.
A.
dei et
An
non
similiter
apparuit
ex
iis
quae dicta
sunt,
et
filium
dei et
filius
assumptum hominem unam

24 filius
esse personam,
ut
idem
sit
deus
homo,
virginis ?
est.
B. Sic
A. Idem
27
igitur
homo
sua voluntate non potuit non mori et mortuus
est.
B.
Negare nequeo.
ergo voluntas dei nulla necessitate
illius
A. Quoniam
potestate,
30
facit
aliquid,
sed sua
est,
et
voluntas
fuit
voluntas dei, nulla necessitate mortuus
sed sola sua potestate.

B. Argumentationibus
praemittis,
tuis
obviare nequeo.
infers,
Nam
nec propositiones quas
nec consequentias quas
ullatenus infirmare valeo.
13 supra] Cf.
c.
V,
p.
99
s.
c.
X,
p.
108,7-8.
22 quae
dicta
sunt] Cf. c.
VII, p.
101
s.
16 econtra] cetera iV
11-16
22 ex
his
MD
122
CUR DEUS HOMO
II
16-17
mori,
turus
Sed tamen hoc mihi semper occurrit quod non magis hoc posset, quam non esse quod
erat,
dixi,
quia
si
vellet
non
erat.
Vere namque morifuisset

est,
quoniam
eius,
si
vere
non
et
si
fuisset
illa
moriturus,
non
vera fides
multi
alii
futurae
mortis
sunt
si
per
quam
virgo de qua natus

fuisset,
et
mundati
peccato.
potuit
Nam
vera non
nihil
prodesse potuisset.
Quapropter
erat.
non mori, potuit facere non
esse
verum quod verum
A. Quare verum B. Quoniam hoc

A.
Si ergo,
et
erat,
antequam moreretur, quia moriturus erat?

et
ipse sponte voluit
immutabili voluntate.
quia vere mori-
sicut dicis,
idcirco
non potuit non mori,
turus erat,
voluit:
tabili
ideo vere erat moriturus, quia hoc ipse sponte et immutabiliter
sequitur illum
non ob aliud non potuisse non mori,
nisi
quia immu-
12
voluntate voluit mori.
B.
potuit
Ita
est.
Sed quaecumque
et
fuerit
causa,
verum
est
tamen quia non

,5
non mori
necesse
in
fuit
illum mori.
et
A. Nimis
B.
tionis
haeres
oblitus
nihilo,
ut dici solet,
tuis
quaeris
nodum
in
scirpo.
An
es
quid excusationibus
obiecerim in huius disputa'8
nostrae
principio,
quia videlicet quod postulabam non faceres doctis,
sed mihi et hoc ipsum
mecum
petentibus? Sustine igitur ut pro tarditate et

et
illis
hebetudine nostri quaeram ingenii, quatenus mihi

quaestionibus, sicut incepisti, satisfacias.
etiam
in
puerilibus
21
Capitulum XVII.
Quod
in
deo
non
sit
necessitas
vel
impossibililas
et
quod
sit
necessitas
24
cogens et necessitas non cogens.
A. Iam
necessitate
diximus
quia
deus
improprie
necessitas
dicitur
et
aliquid
non posse aut

eius
facere.
illius
Omnis quippe
voluntas
aut
impossibilitas
subiacet
27
voluntati
autem
nulli
subditur necessitati aut impossibilitati.

nisi
Nihil
enim
aut
est
necessarium
aut
nolle
impossibile,
quia ipse
ita
vult;
ipsum
vero
velle
est
aliquid
propter
necessitatem
aut impossibilitatem
et
alienum
a veritate.
Quare quoniam omnia quae
vult,
non
nisi
quae
30
16 in scirpo]
Cf.
P.
TERENTIUS,
1. 1,
Andria,
vers.
941
nodum
c.
in
scirpo
.
quaeris.
17-19 petentibus] Cf.

16 nodum]
c. I,
p.
49,25-26.
25 diximus] Cf.
V, P
100,22-26.
nondum iV
17 quid] quod
CUR DEUS HOMO

vult
nolle,
3
II
17
123
aut
facit ita
sicut
nulla
necessitas sive impossibilitas praecedit eius velle

velit
nec eius facere aut non facere, quamvis multa
immutabiliter
est,
et
faciat.
Et
sicut
cum deus
esse,
facit
aliquid,
postquam factum
factum esse
est
;
iam non
potest non esse factum,

dicitur impossibile
6
sed semper verum est

ut
faciat
nec tamen recte
deo
ibi
quod praeteritum
non esse praete-
ritum
nihil
enim
operatur necessitas non faciendi aut impossibilitas faciendi,

est,
sed dei sola voluntas, qui veritatem semper, quoniam ipse veritas
tabilem, sicuti est, vult esse
9
immu-
ita si
proponit se aliquid immutabiliter facturum,

fiat,
quamvis
quod
est
proponit,
in
antequam
non
possit
non esse futurum, non
tamen
ulla
eo faciendi necessitas aut non faciendi impossibilitas, quo-
niam
)2
sola in
eo operatur voluntas. Quotiens namque dicitur deus non posse,

illo
nulla negatur in
potestas, sed insuperabilis significatur potentia et fortitudo.

nisi
Non enim
15
aliud
intelligitur,
quia nulla res potest efficere, ut
ille
agat
quod negatur
posse.
Nam
non quia
in
usitata est
illa,
illa,
huiusmodi multum locutio, ut dicatur

est
res aliqua posse,
sed quoniam in alia re

sed quia in alia re
est
potestas
et
non
posse,
:
non
iste
quoniam
in
impotentia.
Dicimus
;
namque
ille
ishomo
vinci,
potest
vinci,
pro
aliquis
potest
eum
vincere
et
non
potest
pro
nullus illum
vinci
vincere potest.
Non enim
est,
est potestas posse vinci,
sed impotentia; nec

21
non posse impotentia

aliquid,
sed potestas.
illo
sit
Nec
dici-
mus deum
necessitate
facere
eo quod
in
ulla
necessitas,
sed quoniam est in
alio,
sicut dixi
de impotentia, quando
;
dicitur
non posse.
necessitates
Omnis quippe
24
necessitas est aut coactio aut prohibitio
quae duae
convertuntur invicem contrarie,

cogitur esse prohibetur
sicut necesse et impossibile.

et
Quidquid namque
esse
non
esse,
quod
cogitui
non
esse prohibetur
quemadmodum quod
27 est
necesse est esse impossibile est non esse, et

est esse, et
quod necesse
non esse impossibile non esse

sed
in
conversim.
Cum
autem dicimus aliquid necesse

in illo necessitas aut
aliis
esse aut
deo, non intelligitur quod

significatur
sit
cogens
aut
30
prohibens,
quia
in
omnibus
rebu
sests
necessita
prohibens eas facere et cogens non facere contra hoc quod de deo dicitur.
Nam cum
est
dicimus quia necesse est

mentiri,
deum semper verum

aliud
nisi
dicere,
et
necesse
in
illo
eum numquam
non
dicitur
quia
tanta
est
15-20 potestas] Cf.

c.
De
casu
diaboli.
c.
XII. vol.
I,
p.
253,19-27.
De
veritale,
VIII, vol.
I,
p.
188,18-22.
20
est
om.
124
CUR DEUS HOMO

ut necesse
sit
II
17
constantia servandi veritatem,
nullam rem facere posse, ut verum
non dicat aut
ut
mentiatur.
ille,
Quapropter cum dicimus quia homo

sonae,
sicut
qui
secundum unitatem perdei,
supra dictum
est,
idem
ipse
est
qui
filius
deus,
:
non potuit non

signifi6
non
mori,
illo
aut velle non mori, postquam de virgine natus est

ulla
catur in
impotentia servandi aut volendi servare vitam suam immorfecit
talem,
ut
in
sed immutabilitas voluntatis eius, qua se sponte
ad hoc hominem,
illam
9
eadem
voluntate perseverans moreretur, et quia nulla res potuit
voluntatem mutare. Plus enim esset impotentia

mentiri
voluit.
quam
potentia,
si
posset velle
esse
aut
fallere
si,
aut
mutare
voluntatem,
quam
cum
prius
immutabilem
sponte
se
Et
quemadmodum
aliquod et
si
supra
dixi,
aliquis
proponit
proposuit,
12
facturum
bonum
cogi
eadem
voluntate postea perficit

solvere,
quod
est
quamvis
possit,
nolit
facit,
promissum
non
tamen
dicendus
necessitate
facere
quod
aut
sed ea qua proposuit libera voluntate

fieri
- non
enim
necessitate
necessitas
ita
impotentia
vel
non
fieri
dici
debet aliquid, ubi

si,
neque
neque
in
in
impotentia
quicquam
operantur sed voluntas -;
inquam,
est
homine, multo magis necessitas aut impotentia nequaquam

deo,
qui nihil
nisi
nominandae sunt
quod
vult
facit,
et
cuius voluntatem
18
nulla vis cogere aut prohibere

sitas
valet.
Ad
ut
hoc enim
valuit in
Christo
diver-
naturarum
et
si
unitas
personae,
quod
opus
erat
fieri
ad hominum
et
si
restaurationem,
humana non
posset natura,
;
faceret divina,
alius
divinae
21
minime conveniret, exhiberet

ipse
esset,
et
humana
et
non
per
atque alius sed idem

solveret
qui utrumque perfecte existens,
humanam
quod
illa
debebat,
fidem
per divinam posset quod expediebat. Denique virgo, quae per

facta
est
24
munda
nisi
ut
de
illa
posset assumi,
nequaquam
credidit illum
illo
moriturum,
oblatus
quia
vellet,
quemadmodum
per prophetam qui de
dixit
est,
quia ipse voluit, didicerat.
Quapropter quoniam vera
fuit fides 21
supra] Cf.
c.
VII, p. 101
s.
c.
IX,
p. 106,1-4.
11
supra] Cf. c.
LII, c.
II
V.
p. 99,24s.):
100,15.
19-24 expediebat] Cf.

a Verbo.
LEO MAGNUS,
:
Scrmo
ibi
(PL
54,314
Prorsus utraque natura unus est Christus
nec
Verbum
ab homine disiunctum, nec

quia nec imminuta maiestas.
:
homo
est dissociatus
Non
est fastidita humilitas,
Nihil nocuit naturae inviolabili,
tum, quod simul

actio pietatis.
et
quod passibili oportebat infern totumque illud sacramenhumanitas consummavit et Deitas, dispensatio fuit misericordiae, et
27
voluit] Is.
53,7.
7 qua] quia
N
R
5 dici] dicit
6 operatur
valet] potest
in
uncis vel valet
CUR DEUS HOMO

eius,
II
17
125
necesse erat
ita
futurum esse, sicut credidit.

:
Quod
fidei
si
te
iterum perturbat
quia
3
dico
necesse erat
memento quia
veritas
virginis
non
fuit
causa
ut
ille
sponte moreretur, sed quia hoc futurum erat, vera

si
fuit
fides.
Quam
fuit
si
ob
rem
dicitur
necesse erat ut voluntate sola moreretur, quia vera

:
fides sive prophetia quae de hoc praecesserant

6
non
est aliud
quam
dicas
necesse fuisse
necessitas
ita
futurum
esse,
quoniam
sed esse
sic rei
futurum erat. Huiusmodi autem

facit
non cogit rem
esse,
necessitatem esse.
est
Est namque
9
necessitas
praecedens,
facit.
quae causa
ut
sit
res
et est
necessitas
dicitur
nihil
sequens,
quam
est
res
Praecedens
est
et efficiens necessitas est,

;
cum
caelum
sed
volvi,
fit,
quia
necesse
ut volvatur
sequens vero et quae
efficit
cum
dico te ex necessitate Ioqui, quia loqueris.

facere posse,
ut
Cum
12
enim
hoc dico,
significo
te
nihil
dum
loqueris
non
loquaris,
non quod aliquid

cogit
15
cogat ad loquendum.
te
Nam
violentia naturalis conditionis
caelum
volvi,
vero nulla necessitas facit loqui.

et
Sed ubicumque
ibi
est
praecedens necessitas,
est
sequens
non autem ubi sequens,

:
statim et
praecedens. Possumus namque dicere

tur
18
;
necesse est caelum volvi, quia volvi-
sed non similiter est verum idcirco te loqui, quia necesse est ut loquaris.
Ista
sequens necessitas currit per omnia tempora hoc

est
fuisse.
modo
Quidquid
fuit,
necesse
fuisse.
21
Quidquid
est,
est,
necesse
est
esse
et necesse est
futurum
Quidquid futurum
quae, ubi
tractat
necesse est futurum esse.
Haec
est illa neceset
sitas
ARISTOTELES
destruere
et
efficienti
de propositionibus singularibus
futuris,
videtur
utrumlibet
et
nihil
omnia esse ex necessitate

quoniam vera
fuit
astruere.
Hac
24
sequenti
necessitate,
fides vel pro-
phetia de Christo, quia ex voluntate non ex necessitate moriturus erat, necesse

fuit
ut
et
sic
esset.
Hac homo
;
factus est
hac
fecit
et
passus est quidquid
fecit
passus
est
hac
erant
voluit
;
quaecumque
futura erant,
fecit
voluit.
Ideo enim necessitate

;
27 fuerunt,
quia
futura
vis
et
quia fuerunt
est
et
fuerunt,
quia
fuerunt. sitatem,
30 eius
si
Et
si
omnium quae
et
quae passus
veram
scire neces-
scito
omnia ex
necessitate fuisse,
quia ipse voluit. Voluntatem vero
nulla praecessit necessitas.

voluisset,
Quare
si
non
fuerunt,
nisi
quia ipse voluit
non
non
fuissent.
Sic itaque
nemo
tulit
animam
eius
ab
20-22 astruere] Cf.

ln
ARISTOTELES, De
C. Meiser,
fit
interpretatione, n. 9;
vol.
I
apud
erit
De
:
interpret. Aristotelis (edit.
[1877],
p. 9,32-10,1
BOETHIUM, PL 64,333
;
C)
ex
Nihil igitur neque est neque

necessitate
nec a casu nec utrumlibet nec
nec non
erit,
sed
omnia
et
non utrumlibet.
passus est om.
25-26 quidquid
fecit et
126
sed
ipse
CUR DEUS HOMO

posuit
II
17-18
illo,
eam
mihi
et
iterum sumpsit eam, quia potestatem

et
habuit ponendi animam suam

B.
subisse,
Satisfecisti
iterum sumendi eam,

posse
probari
ulla
tibi
sicut
ipse
dicit.
illum
non
necessitate
extitisse.
mortem
nec
me
paenitet,
ut
ut hoc faceres,
importunum
A. Ostendimus,
hominem
sine
puto,
certam rationem
quomodo deus
assumpserit
6
peccato de massa peccatrice, sed nequaquam negandum exi-
stimo aliam esse praeter istam

potest,
ista
quam
diximus, excepto hoc quia deus facere

potest.
quod hominis
ratio
comprehendere non
si
Verum quoniam
et
9
mihi videtur posse sufficere, et
aliam nunc inquirere vellem, necesse

et
esset investigare
in
quid
sit
originale
peccatum
quomodo
a primis parentibus
universum genus
et
humanum
quasdam
praeter illum de quo agimus

alias
hominem
diffuntracta12
datur,
incidere in
quaestiones quae
suum postulant
incepto
restant
tum
ea
quam diximus
ratione
contenti,
quae
de
opere
prosequamur.
B.
rationem,
Ut
vis
sed eo pacto ut tu aliquando auxiliante deo illam aliam
15
quam nunc inquirere vitas, quasi debitum exsolvas. A. Quoniam voluntatem hanc scio me gerere, quod petis non denego
is
sed quia de futuris incertus sum, promittere non audeo, sed dei dispositioni
committo.
Capitulum XVIII.
Quomodo
vita
Christi
solvatur
deo
pro
peccatis
hominum
et
quomodo
21
debuit Christus et non debuit pati.
Oed
propter
dic
nunc quid
aliae
tibi
de quaestione, quam
in
principio proposuisti,
24
quam
multae se ingesserunt, persolvendum videatur.

fuit
B.
Summa
quaestionis
cur deus
alio
homo
factus
sit,
ut per
mortem
suam quod
salvaret
tu
hominem, cum hoc
modo
facere potuisse videretur.
Ad
27
multis et necessariis
rationibus respondens ostendisti
restaurationem
nisi
humanae naturae non debuisse remanere,
nec
potuisse
fieri,
solveret
ut
illud
homo quod deo
pro peccato debebat.
Quod
debitum tantum
erat,
125,31-126,2 sumendi eam] Ioh.

conceptu virginali
et
10-18.
15-19 committo]
Cf.
Opus sequens De
de originali peccato.
5 assupserit
23 proposui
27
tu]
tum
rationibus] orationibus
CUR DEUS HOMO

solvere,
II
18
127
nisi
cum non deberet
nisi
homo, non posset

ut
deus, ita ut idem esset

in
homo
3
qui deus.
Unde
necesse erat,
deus hominem assumeret
unitatem
personae, quatenus qui in natura solvere debebat et non poterat, in persona

esset
qui
posset.
ille
Deinde
quia de virgine et a persona

et
filii
dei esset assu-
mendus homo
6
qui deus esset,
quomodo
ut
et
sine peccato
de massa pecca-
trice
assumi potuerit monstrasti.
Vitam autem
huius hominis tam sublimem,
tam pretiosam apertissime

pro
9
probasti,
sufficere possit
ad solvendum quod
Restat ergo nunc
peccatis
totius
mundi
illa
debetur,
plus in infinitum.
ostendere
quomodo
Si
solvatur
deo pro peccatis hominum.

se
A.
propter
iustitiam
permisit
occidi
nonne
ad honorem dei
vitam suam dedit ?

12
B. Si possum intelligere quod non dubito, quamvis
non videam
quo-
modo
rationabiliter
hoc
fecerit,
cum
deus
et iustitiam indeclinabiliter et
vitam suam
aeternaliter
servare
cui
potuerit,
fatebor illum tale quid sponte dedisse deo ad
ishonorem
illius,
quidquid
non
est
comparari non potest,
et
quod
pro omnibus
omnium hominum
debitis recompensari potest.
iscrucis
A. An non intelligis cum latronibus sibi,

illatas
quia,
sicut
cum
supra
iniurias
et
contumelias
propter
et
mortem
diximus,
iustitiam
quam
oboedienter servabat,
minibus,
21
benigna patientia
nulla
sustinuit,
exemplum
possunt,
dedit ho-
quatenus
propter
incommoda quae
sentire
si
iustitia
quam deo debent

suam mortem pro
declinent,
tali
quod minime
dedisset,
?
secundum potentiam
causa illatam declinasset
B. Videtur quod nulla hoc

24
exemplum
ipse necessitate dederit,
quoniam
ante
multi
ante âdventum
eius,
fortiter
eius
et
IOHANNES
Baptista
post
adventum,
mortem
mortem pro
veritate sustinentes illud sufficienter dedisse
noscuntur.
27
A.
quando
vero
Nullus
umquam homo moriendo

perditurus
obtulit
praeter illum deo dedit
quod
aliIlle
necessitate
patri
non
erat,
aut
solvit
quod non debebat.
sponte
quod
nulla
se
necessitate
umquam
amissurus erat, et
ille
30 solvit
pro
peccatoribus
quod pro
non
debebat.
Quapropter
multo
magis dedit exemplum, ut unusquisque quod aliquando incunctanter amissurus

est,
33
pro se ipso reddere deo
cum
ratio
postulat
non
dubitet, qui
nihil
cum
nulla-
tenus aut pro se indigeret aut cogeretur pro
aliis,
quibus
nisi
poenam
18 supra] Cf.
-2
1.
I,
c.
IX, p. 61
ss.
homo
se]
esset
RD
4 qui
nisi]
posset]
ipsi
quae posset
permisit]
promisit
33 pro
per se
128
CUR DEUS HOMO
II
18
debebat, tam pretiosam vitam,

voluntate dedit.
immo
se ipsum,
tantam
scilicet
personam tanta
B.
Multum propinquas
sustine
desiderio meo.
forsitan
Sed
ut
quaeram quiddam, quod quamvis fatuum

si
putes
quaerere, non tamen in promptu mihi est quid respondeam,

ratur.
me
et
quae6
Dicis quia,
quando mortuus
fecisse,
si
est,
dedit
quod non debebat. Sed nemo

taliter
negabit
melius
illum
quando hoc exemplum

non
dedit,
magis
hoc
placere
deo,
quam
esse
hoc
fecisset,
aut dicet eum non debuisse

placere
id
intellexit.
facere
quod melius
asseremus
et
quod magis
deo
Quomodo
esse
ergo
et
eum non
et
debuisse deo quod
fecit,
est
quod melius
magis
est
placere
et
deo cognovit, praesertim cum creatura debeat deo totum

scit
quod
quod
potest ?
nihil
12
A. Quamvis
deus aliquid
licet
Iicite
sit
creatura
facere et
habeat
facere,
se,
illi
quando tamen concedit

ita
illi
non
dat
suum
esse utrumque,
ut
15
alterum
melius,
sive
neutrum tamen exigatur determinate, sed

debere facere dicatur quod
facit
;
sive faciat
et
si
quod melius
est,
est,
alterum,
facit
quod melius
praemium
sit
habeat, quia sponte dat quod suum
est.
Nam
is
cum
virginitas
melior
coniugio,
uti
neutrum
tamen ab homine determinate
exigitur,
sed qui coniugio

dicitur.
et
qui virginitatem servare mavult,

sive
quod
facit
debere facere
debere
tuat,
;
Nemo
et
si
enim virginitatem
coniugium
dicit eligi
non
21
sed dicimus quia quod mavult homo, antequam aliquid horum stavirginitatem servat,
hoc facere debet,
pro spontaneo munere quod
offert
deo praemium exspectat.

:
Cum
ut
ergo dicis creaturam debere deo quod

et
melius scit et potest
si
intelligis
ex debito
dixi,
non subaudis
si
deus iubet,
24
non
est
semper verum. Siquidem,

sed
si
non debet homo virginitatem ex
debito,
mavult,
te
debet
uti
coniugio.
est .debere',
Quod
sine
si
movet verbum quod

:
nec potes
illud intelligere 27
aliquo debito
scito
dici,
quia sicut contingit ,posse' et ,non posse' et ,neces-
sitatem'
aliquando
alio
:
non
quia
sunt in rebus ubi dicuntur, sed
quoniam
30
sunt
tibus
in
ita
et
.debere'. Quippe cum dicimus debere pauperes a diviest
eleemosynam accipere, non
aliud
quam
divites
est
debere pauperibus
eleemosynam impendere.
Hoc namque
debitum non
exigendum a paupere,
27-30
in alio]
Cf.
c.
XVII, P
quod
123,15-20.
vitam om.
fecit]
qui fecit
cum] eum
4 deus]
dei
CUR DEUS HOMO

sed
in
3
II
18-19
129
ille
;
divite.
Deus
quoque
sit
dicitur
omnibus debere praeesse, non quia

illi
hoc aliquo modo

facere
debitor,
sed quoniam omnia debent
subesse
et
debere
aliqua
facere,
quod
vult,
quoniam
quod
est
vult
debet
esse.
Ita
quando
vult
creatura
facere
quod suum
facere et non facere,
dicitur
debere
quia quod ipsa vult debet esse. Dominus itaque
IESUS cum mortem,

non
pati,
sicut
diximus, sustinere voluit, quoniam
suum
erat et pati et
;
debuit
facere
quod
fecit,
quia quod voluit
fieri
debuit
et
non debuit
et
facere, quia
non ex debito.
9
Nempe quoniam
ab
ipse
idem
est
sic
deus
homo, secundum
humanam quidem
quae
dare
alia
nisi
naturam, ex quo
homo
fuit,
accepit a divina natura,
est
humana,
;
esse
suum quidquid
habebat, ut
sic
nihil
deberet
quod volebat
et
sic
secundum personam vero
a se ipso habebat quod

alii
12
habebat,
perfecte sibi sufficiens erat,
ut nec
quicquam retribuere
deberet, nec ut sibi retribueretur dare indigeret.
B.
15
Aperte nunc video quia nulla
ratione se
ipsum morti ex debito,
sicut
ratio
mea
Honor
filius
videbatur monstrare, dedit ad honorem dei, et tamen facere
debuit quod
fecit.
A.
isest deus,
utique
dei,
ille
totius
est
trinitatis.
Quare quoniam idem

sibi
ipse
ad honorem suum
se
ipsum
sicut
patri
et
spiritui
sancto obtulit, id est humanitatem suam divinitati suae, quae una
eademque
apertius
trium
21
personarum
est.
Ut tamen
in
eadem
ipsa veritate manentes
loquamur quod volumus, dicamus,

patri
obtulit.
sicut usus habet, quia filius sponte se
ipsum
Hoc namque modo

secundum hominem
in
aptissime dicitur quia et in una persona

se
obtulit,
intelligitur,
totus
24 tris
deus,
filii
cui
et per
nomen pafilius
et
immensa quaedam
cordibus audientium,
pietas sentitur.
cum patrem
hoc
modo
postulare pro nobis dicitur,
B.
Hoc
Iibentissime
accipio.
27
Capitulum XIX.
Quanta
ratione de morte eius sequatur
humana
salvatio.
A. Intueamur
30
nunc, prout possumus, quanta inde ratione sequatur hu-
mana
salvatio.
128,27-129,1 a divite] Cf.

diximus] Cf.
c.
De
ss.
veritate,
c.
VIII,
vol.
I,
p.
188,9-18.
sicut
XI,
p.
109
3 debere] debent (in rasura)
debere
11-17
B 7 quod voluit] quod 22 modo aptissime] apertissime modo
noluit
10 deberet]
patre
RD
24 cum
iV
130
B.
CUR DEUS HOMO
II
19
Ad
hoc
tendit cor
meum.
quod
Nam
te
filius
quamvis hoc mihi videar

fieri.
intelligere,
ipsam tamen
rationis
contextionem a
sit
volo
A. Quantum autem
B. Sufficienter patet.
sponte dedit, non est opus exponere.
A.
B.
stus
Eum
Immo
autem
qiii
tantum donum sponte dat deo, sine retributione

6
debere esse non iudicabis.

necesse esse video,
si
ut pater
si
filio
retribuat.
;
Alioquin aut
iniu-
videretur esse
nollet,
aut impotens
non posset
quae a deo aliena

9
sunt.
A. Qui
ab
illo
retribiiit
alicui
aut dat
quod
ille
non habet, aut

filius
illi
dimittit
quod
omnia
12
potest
exigi.
siia
Prius
erant
nullius
autem
;
quam tantam rem
faceret,
quae
patris
erant
nec
rei
umquam
et
debuit quod
dimitti possit.
Quid ergo
possit ?
retribuetur
egenti,
cui
non
est
quod
dari aut dimitti
B.
bilitatem
;
Ex una
quia
parte video retribuendi necessitatem,

et
et
ex altera impossi-
15
necesse est
deum
reddere quod debet, et non est quod
reddat.
A.
filius
Si tanta et
tam debita merces nec

videbitur.
illi
nec
alii
redditur,
in
vanum
18
tantam rem
B.
fecisse
Hoc
nefas est aestimare.

est
A. Necesse
B.
ergo ut alicui
alii
reddatur,
quia
illi
non
potest.
21
Inevitabiliter sequitur.
A.
B.
a
patre
Si
voluerit
filius
illi
quod
sibi
debetur
alii
dare
poteritne pater iure

24
illum prohibere,
aut
et
;
cui
dabit negare ?
intelligo,
Immo
nisi
iustum et necessarium
quia
et
filio
ut cui voluerit dare
filius,
reddatur
quod suum
est
dare
licet,
et pater
quod
27
debet non
alii
reddere potest.
A. Quibus
quam
se
illis,
convenientius fructum et retributionem suae mortis attribuet
propter quos salvandos, sicut ratio veritatis nos docuit,

quibus,
ut
hominem
iusti- 30
fecit,
et
diximus,
moriendo exemplum moriendi propter

eius
tiam
dedit ?
Frustra
quippe
iustius
imitatores
faciet
erunt,
si
meriti eius participes
non erunt.
Aut quos
haeredes debiti quo ipse non eget, et

parentes et fratres suos, quos aspicit tot
33
exundantiae suae plenitudinis,
quam
30
ut diximus] Cf. c. praecedens, p.
127,17-128,2.
2 contexionem
23
iure
om.
28
attribueret
CUR DEUS HOMO

et
tantis
II
19-20
131
debitis
obligatos egestate tabescere in profundo miseriarum,
ut eis
?
dimittatur
3
quod pro
peccatis debent,
nihil
et
detur quo propter peccata carent

nihil
B.
potest.
Nihil rationabilius,
dulcius,
desiderabilius
ut
mundus audire
iam dicere non
Ego quidem tantam

quanto
reiciat
Ita
est,
fiduciam cor
ex
hoc concipio,
possim
6
gaudio
exultet
meum. Videtur enim mihi quod nullum
hominem
deus ad se sub hoc nomine accedentem.

si
A.
9
accedit sicut oportet.
Quemadmodum
illa
autem
sit
ad tantae
gratiae participationem
accedendum
quae
et
quomodo sub
vivendum, nos ubi-
que
sacra
scriptura
docet,
super solidam veritatem,
quam deo
adiuest.
vante aliquatenus perspeximus, velut super firmum fundamentum fundata

B.
12
Vere quidquid super fundamentum hoc
aedificatur,
super firmam
petram fundatur.
A. Puto me iam
melior
15
aliquantiilum tuae satisfecisse quaestioni, quamvis hoc

possit,
et
me
facere
plenius
maiores atque plures

rei
quam meum
sed
aut
mortale ingenium comprehendere valeat huius

est
sint
rationes.
Palam etiam
ita
quia
deus,
ut
hoc
faceret
quod diximus,
enim
nullatenus indigebat,
veritas
is
immutabilis
exigebat.
Licet
hoc quod
homo
ille
fecit,
deUs
dicatur fecisse propter unitatem personae,
deus tamen non egebat Ut de caelo
descenderet
illum
2i
ad
vincendum
diabolum,
;
neque ut per iustitiam ageret contra
ad liberandum
et
hominem
deus
sed ab homine deus exigebat ut diabolum

offenderat,
vinceret,
qui
per
peccatum deum
aliquid
per
iustitiam
satisfaceret.
Siquidem
vicem,
24
diabolo
nec
debebat
;
nisi
poenam,
nec
illo
homo
nisi
ut
ab
illo
victus illum revinceret
sed quidquid ab
exigebatur,
hoc deo debebat non diabolo.
Capitulum XX.
Quam magna
27
et
quam
iusta
sit
misericordia dei.
JVlisericordiam
et
vero
dei quae tibi perire videbatur,
cum
iustitiam
dei
peccatum hominis considerabamus, tam magnam tamque concordem

invenimus,
ut
iusti-
tiae
nec maior nec
iustior
cogitari possit.
Nempe
quid mise-
10-12 fundatur] Cf. Luc.
6,48.
18-24 diabolo] Cf.

p. 94,8-9.
1.
I,
c.
VI
et
VII, P
53
ss.
27 videbatur] C.
5 mihi]
1.
I, c.
XXIV,
modo
9-10 quam deo adiuvante] quando adiuvante
debebat] debeat aliquid
27 Misericordia
videbatur perire
22 aliquid
132
ricordius
intelligi
CUR DEUS HOMO

valet,
II
20-21
quam cum
peccatori tormentis aeternis damnato et

:
unde
se
redimat non habenti deus pater dicit

te
;
accipe unigenitum
te ?
meum
et
3
da pro
et
ipse
filius
tolle
me
et
redime
et
Quasi enim hoc dicunt,
quando
nos
ut
ille
ad Christianam
cui datur
?
fidem
vocant
trahunt
si
Quid etiam
iustius,
quam
pretium maius omni debito,
debito datur affectu,

6
dimittat
omne debitum
C apitulum XXI.
Quod
impossibile
sit
diabolum
reconciliari.
Diaboli vero reconciliationem de qua

si
quaesivisti, impossibilem intelliges, reconciliari
diligenter
humanam
consideres.
Sicut
enim homo non potuit
nisi
per
hominem-deum
qui mori posset,

:
per cuius iustitiam deo restitueretur

ita
quod
vari
per peccatum hominis perdiderat

nisi
angeli damnati
et
non possunt
sal- l2
per
angelum-deum,
qui
mori
possit
qui per
sicut
suam
iustitiam
deo
reparet
quod aliorum peccata

esset
abstulerunt.
Et
homo
per
alium
15
hominem, qui non

debuit
relevari
sint
:
eiusdem generis, quamvis eiusdem esset naturae, non

angelus per alium angelum salvari debet,
ita nullus
quamvis
omnes
unius naturae,
sic
quoniam non sunt eiusdem

angeli
generis sicut homines.

18
Non enim
ceciderunt
sunt
omnes
de uno angelo, quemadmodum omnes horemovet eorum restaurationem, quia

ita
siciit
mines de uno homine.

nullo
alio
illis
Hoc quoque
nocente
ut
impossibile.
caderent,
nullo alio adiuvante surgere
debent.
erant
Quod
est
Aliter enim in dignitatem

sine
si
quam
habituri
21
non possunt
restitui,
quoniam
alieno auxilio per potestatem
suam
si
quam
acceperant, stetissent in veritate,

salvatoris
non peccassent. Quapropter

usque
quis
24
opinatur
extendi,
dico,
nostri
redemptionem
quia
ad
illos
aliquando
debere
rationabiliter
convincitur
irrationabiliter
decipitur.
Quod non
relevationi 27
quasi pretium mortis eius omnibus
hominum
et
angelorum peccatis sua
magnitudine
non
praevaleat,
sed
quoniam perditorum angelorum
immutabilis ratio repugnat.
9 quaesivisti] Cf. 28 repugnat] Ad

630)
:
1.
I, c.
XVII,
cf.
p. 75,15.
23
stetissent in veritate]
Cf. Ioh. 8,44.
c.
XXI
AUGUSTINUS,
Enarrat. in Ps. LIV, n. 4
(PL
36,
Diabolus
sint
et angeli eius ln Scripturis sanctis manifestati
sunt nobis, quocl ad
aeternum
1.
destinati.
Ipsorum tantum desperanda
est correctio.
De
c.
ignem
libero
arbitrio,
III,
c.
X,
n.
29 (PL 32,1286).
Tract. in Ioh.
c.
III
CX,
n. 7
s.)
;
(PL
1.
35,1924).
GRE-
GORIUS MAGNUS,
5
si
Moralia,\. IV,
(PL
75,641
IX,
(900$.).
debito om.
CUR DEUS HOMO
II
22
133
C apitulum XXII.
Quod
3
in
iis
quae dicta
sunt,
veteris
et
novi testamenti veritas probata
sit.
B. Rationabilia et quibus
videntur
in
;
nihil
contradici possit quae dicis, omnia mihi
et
per
unius
quaestionis
quam proposuimus
ut etiam
solutionem,
quidquid
novo veterique
testamento continetur, probatum
intelligo.
si
Cum
de
enim
sic
probes
deum
fieri
hominem ex
posuisti,
necessitate,
removeantur pauca
quae de
tetigisti,
9
nostris
libris
ut
quod de
tribus
dei personis et
ADAM
non solum Iudaeis sed etiam paganis
sola ratione satisfacias, et ipse
idem deus-homo novum condat testamentum

racem
esse necesse est confiteri,
diffiteri.
et vetus in
approbet
illis
sicut
ipsum veesse
ita
nihil
quod
continetur
verum
potest aliquis
12
A.
Si quid diximus
fit.
quod corrigendum
veritatis
sit,
non renuo correctionem,
si
rationabiliter
biliter
15
Si
autem
testimonio roboratur,
attribuire
quod nos
rationaest
invenisse existimamus,
deo non nobis
debemus, qui
bene-
dictus in saecula
amen.
de
.
tribus
dei
personis]
Cf.
c.
IX, p. 105
c.
s.
de
116,4-5.
ADAM]
Cf.
c.
XVI,
119,18-24.
9-11
diffiteri]
Cf.
XV,
p.
15 amen] add.
CIT
EXPLICIT LIBER ANSELMI CUR DEUS HOMO R EXPLICUR DEUS HOMO LIBER ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPI-
SCOPI (ARCH. CANT. M)

ensis cur deus
BMN
Explicit liber anselmi archiepiscopi cantuari-
homo
DE CONCEPTU VIRGINALI
ET DE ORIGINALI PECCATO
INDEX SIGLORUM.
B
L
= =
Christi),
s.
(n.
1938) Bodley 271
(olim Cantuariensis, Ecclesiae
XII. ineuntis.
1
Romanus, Bibliotecae Victoris Emmanuelis,

limpsestus),
s.
59 (olim
Farfensis
codex pa-
XII. ineuntis54),
1
= Rotomagensis 539 (olim Gemmeticensis C. XII. N = Neapolitanus, Bibliotecae VII. D. XII. XII. E = Edinburgensis 104 (olim Mariae Radingensis), O = Oxoniensis Bodleianus 3578) e Mus. 112 (olim Edmundi), XII. U = Trecensis 964 (olim
R
s.
ineuntis.
Nationalis,
s.
ineuntis.
S.
s.
(n.
S.
XII.
Clarevallensis S. 22),
s.
Capitula.
I.
Quae
sit
originalis
et
quae personalis
est.
iustitia
vel iniustitia.
II.
Qualiter humana natura corrupta
III.
IV.
6
Quod Quod
non
nihil
;
sit
peccatum
sit
nisi
in
voluntate rationali.
nisi
per se
iustum aut iniustum

puniatur
ipsa iustitia vel iniu-
stitia
et
quod
nihil
nisi voluntas.
V. Quod malum, quod est peccatum sive iniustitia, nihil sit. VI. Quod tamen cum punit deus pro peccato, non puniat pro VII. Quomodo semen hominis dicatur immundum et concipi in
quamvis
VIII.
in
nihilo.
peccatis,
eo non
sit
peccatum.
sit
Quod
in
semine sumpto de virgine non

peccati.
peccatum nec necessitas
12
futuri
IX.
Cur peccatum quo damnatur humanum
genus, magis imputetur
ADAE
quam EVAE, cum

15
ille
post et per illam peccaverit.
X. Cur
XI.
graventur peccato
ADAE,
tres
qui eius conscii non fuerunt.

legi
Quod
propagatio de virgine non subiaceat

;
et
meritis
naturalis
propagationis
18
et
quod
nulla
sint
cursus rerum.
XII.
Quod mala
ADAE
14,4.
rectitudine
ad
illum
hominem
transeant.
9 immundum] Cf. Iob

1
in peccatis]
Cf. Ps. 50,7.
INCIPIUNT CAPITULA LIBRI DE CONCEPTU VIRGINALI ET DE ORIGINALI PECCATO B INC. CAP. LIBRI ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI DE CONCEPTU VIRG. ET DE OR. PECC. NU Incipiunt capitula libri De conceptu virginali et original peccato Mediolanensis Ambrosianus H. 1 12. Inf. (s. XII. ineunte ex L transcriptus) INC. CAP. IN LIBRUM EIUSDEM ANSELMI DE CONCEPTU VIRGINALI R Inc. cap. eiusdem anselmi
i
de conceptu
peccato.
sit
virginali
Incipit liber
eiusdem
Capitula
1-138,2 Capitula
de
conceptu
deest,
virginali
et
de
originali
illum]
cum unum folium excisum
11-18
138
XIII.
DE CONCEPTU VIRGINALI ET DE ORIGINALI PECCATO. CAPITULA
Quod
illum
et
si
non
esset deus
sed purus homo, necesse tamen esset
talem esse,
qualis primus
homo
factus est.
XIV. Quod
propositae rationi non refragetur quod scriptum est

et
in
sit.
hominem
de
de immundo semine
iniquitatibus
conceptum,
etiamsi
aliquibus proprie dictum
XV. Quomodo
XVI. Cur
XVII.
XVIII.
massa peccatrix non

et
alii
sit
tota peccatrix.
IOHANNES
qui similiter concepti sunt
per
miracu-
lum, non sint per se liberi a peccato.
Cur deus
incarnatus
sit,
cum de
ADAM
sit
posset
facere homines
non-deos sine peccato
tot
quot sufficerent.
Quod de
virgine iusta deus conceptus

posset,
non
necessitate,
quasi
12
de peccatrice non
sed quia
sic
decebat.
differant.
XIX. Quomodo ista ratio et XX. Quod natus de virgine

iustitiam.
altera alibi
data concordent et
peccato
habuit
pro
originali
originalem
1
XXI.
XXII.
XXIII.
Quare non
potuit habere personalem iniustitiam.
De
Cur
quantitate originalis peccati.

et
quomodo descendat
peccata parentum
in
infantes.
18
XXIV. Quod
ginali
post
ADAM
non computentur
in
ori-
peccato filiorum.
XXV. Quomodo
XXVI. Quomodo
XXVII. Quid
sit
noceant animabus eorum.
21
tamen nullus portet peccatum

originale
patris,
sed suum.
sit
peccatum
et
quod
in
omnibus
aequale.
24
XXVIII. Contra
illos
qui non putant infantes debere damnari.
XXIX. Quomodo
impotentia habendi iustitiam excuset eos post baptisma.
4 semine] Cf. Iob

1 1
14,4.
conceptum] Cf. Ps. 50,7.
non] in
N
omnes
13 different
O
(sic
iniustitiam] iustitiam
defendat
8 descendat]
19 post] pro
saepius)
25 post baptisma]
EXPLICIUNT
CAPITULA
codices excepto
addunt
De
Vûm
3
conceptu
virginali
et
de
originali
peccato.
in
omnibus
carissime
in
te
religiosae
tuae
voluntati
velim
si
possim obsequi,
iudico,
in
frater
et
fili
BOSO
ut
tunc
utique
maxime debitorem me
cum eam a me
Cur deus homo,
6
excitari
intelligo.
Certus autem sum,

inter alios
cum
libro
quem
ederem
tu
maxime
quo
posse
te
mecum
videri
disputantem assumpsi,
legis
aliam praeter illam
me impulisti, in quam ibi posui

peccatrice
rationem,
sine
quomodo deus
:
accepit
hominem de massa
humani generis
9
illa
sit
peccato
quia studiosa mens tua ad quaerendum

iniustus
tibi
quaenam
si
non parum provocatur. Quapropter
videri
sic
timeo,
breviter
quod
inde mihi videtur dilectioni tuae abscondo.
Dicam
igitur
de hoc
quod
'2 si
sentio,
ut
nullius
de eadem
re fidelem
improbem sententiam, nec meam,
veritati
repugnare probari rationabiliter poterit, pervicaciter defendam. Illam

rei
si
tamen
et
'5 rei
eiusdem
rationem
quam
in
eodem opusculo
Nihil
posui,
omnino ratam
eiusdem
sufficientem
bene consideretur existimo.
enim
prohibet
rationes plures esse,
quarum unaquaeque
sola potest
sufficere.
5-6 assumpsi] Cf. Cur deus homo,
1.
I,
c.
I,
p. 48,11-15.
6-8 sine peccato]
Cf.
Cur deus homo,
1.
II,
c.
XVII,
p.
126,5-19.
INCIPIT LIBER ANSELMI DE CONCEPTU VIRGINALI ET DE ORIGINALI PECCATO U INC. LIB. ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI (ARCH. CANT. R) DE CONC. VIRG. ET DE ORIG. PECC. BRN
1
Incipit liber anselmi cantuariensis
episcopi.
de
conceptu
virginali
et
de
originali pec-
cato
riensi
Inc. lib.
de conc.
virg. et orioinali (sic)
peccato editus ab
virg.
anselmo
cantua-
archiepiscopo
Inc. lib. anselmi arch. in
de conc.
E
6
te
2 Ante
om.
numerum I ponunt
gis]
NO
L
Cum
le-
omnibus]
in
hominibus
Legis
L
rei
aliam] autem
8 ad quaerendum] adquirendum
13
eiusdem ratione
omnino] omni
140
DE CONCEPTU VIRGINALI ET DE ORIGINALI PECCATO
Capitulum
Quae
sit
I.
originalis
et
quae personalis
iustitia
vel iniustitia.
/\d videndum
igitur
quahter deus
peccato,
hominem
de
assumpsit de generis hu-
mani massa peccatrice

investigare,
sine
pnmum
palam
originali
peccato necesse est

si
quia de hoc solo nascitur haec quaestio.
Nam
videtur
quomodo
6
Christus huic subiacere non potuit,

tio
illius
erit qualiter
fuit.
assumptio sive concep-
hominis ab omni peccato libera
.Originale'
ginale
quidem ab
est
nisi
origine denominari
in
dubium non
est.
Si ergo ori9
peccatum non
homine, videtur dici aut ab origine humanae

originale,
naturae,
quod
est
ab
;
eius
initio
eo quod ab ipsa humanae natu-
rae origine trahatur
aut ab origine,
hoc
est
ab
initio
uniuscuiusque personae,
initio
quoniam
in
ipsa eius trahitur origine.
Sed quod ab
lllius
humanae naturae
12
descendat non videtur, quoniam origo

iusti
lusta
fuit,
quando primi parentes

originale
facti
sunt sine
omni peccato. Videtur ltaque
dici
ab ipsa
ori15
gine uniuscuiusque personae humanae.

originale,
Quamvis
si
quis dicat
peccatum vocari
eo
quod
ab
illis
descendat in singulos a quibus habent originem
naturae,
non contradicam,
si
tamen non negetur originale peccatum cum ipsa

Licet enim in unoquoque homine simul
alii,
uniuscuiusque personae origine trahi.

sint
ia
et
natura qua est homo, sicut sunt omnes

ut
et
et
persona qua discernitur
ab
aliis,
cum
dicitur
,iste'
vel
,ille',
sive
in in
proprio nomine, ut
ADAM
fuit
aut
21
ABEL,
peccatum
uniuscuiusque
in
peccatum
sit
natura
natura,
et
et
persona in
illo
enim
ADAE
quod
in
homine, quod est

in
qui vocatus est

trahit
ADAM,
cum
natura,
sonis.
est
persona -: est
origine, et
est
tamen peccatum quod quisque
natura
ipsa sui
peccatum quod non
trahit
cum
aliis
ipsa
24
sed ipse facit illud postquam lam est persona discreta ab

Illud
per-
quidem
dici
quod
trahitur
in
lpsa origine vocatur

sit
.originale',
quod
27
potest etiam
,naturale',
non quod
illa
ex essentia naturae, sed quoniam
propter eius corruptionem
cum
assumitur.
Peccatum autem quod quisque
13-14 peccato] Cf. Cur deus homo,

carnaiione verbi, n. XI, p. 29,4-9.
1.
II, c.
I,
p.
97
s.
18-21
ABEL]
Cf.
De
in-
Ad] cum
littera initiali
sine
omni
;
incisione
N
(s.
ceteri codd.
numerum I
in
mar-
gine ponunt
altera
deus om.
in
LNE
Paris.
2883
XII);
in
deus hominem (ab
manu)
rasura
in ipsa
8 quidem om.
Fuit
24-25
natura
8-9 originale om.
21
fuit]
om.

facit
fit.
1-2
141
postquam persona
est,
.personale'
potest nominari,
quia vitio personae
Simili
ratione dici potest originalis et personalis

.originaliter',
iustitia.
Siquidem
homines
potest
ADAM
cum
et
EVA
hoc
est
in
ipso
sui
initio
mox
ut
dici
extiterunt,
sine intervallo
iniustus
simul
iusti
fuerunt.
,Personalis'
autem
iustitia,
accipit iustitiam,
quam ab
origine
non habuit.
II.
Capitulum
Qualiter
humana natura
si
illi
corrupta
est.
trgo
9
ADAM
cum
et
EVA
sicut
iustitiam
iusti
servassent originalem
qui de
illis
nascerentur,
originaliter
essent.
Quoniam autem
personaliter
peccaverunt,
originaliter
fortes
:
et
incorrupti haberent potestatem

et
semper
servandi sine difficultate iustitiam

12 est.
totum quod erant infirmatum

fuit,
corruptum
Corpus quidem, quia

corruptioni
et
tale
post peccatum
qualia sunt brutorum ani-
malium,
carnalibus appetitibus subiacentia.

et
Anima
vero,
quia
ex
15
corruptione
perdidit,
corporis
eisdem appetitibus atque ex indigentia bonorum
quae
in
carnalibus affectibus est infecta.

illa
Et quia
tota
humana natura
illis
erat et extra ipsos de

igitur
nihil
erat,
tota infirmata et corrupta est.
Remansit
18
in
ea debitum
iustitiae integrae sine
omni
iniustitia
quam
accepit,
et
debitum
satisfaciendi,
incurrit.
:
quia
eam
deseruit,
si
cum
ipsa corruptione
qualis facta
fecit
iusti-
quam
est
21
propter
peccatum
Sicut itaque
post
non peccasset,
se
deo
talis
propagaretur
ita
peccatum qualem
peccando
talis
propagatur.
Quoniam
igitur
per se nec satisfacere pro peccato nec
tiam derelictam recuperare valet, et corpus quod corrumpitur aggravat ani-
mam,
24
et
tunc
ut
maxime quando
intelligere
infirmius
:
est
ut in infantia et in
utero
matris
tibus
-,
nasci
et
nec
iustitiam possit
videtur esse necesse
eam
in infan-
cum
debito debito
satisfaciendi
pro primo peccato, quod semper cavere

iustitiam,
potuit,
cum
habendi
originalem
quam semper
servare
5 non habuit]
c.
Ad
c.
cf.
AUGUSTINUS, De
peccatorum meritis
et remissione,
1. I,
X, n. 11 {CSEL LX, p. 12; PL 44,115): Si enim peccatum intellexeris, quod per unum hominem intravit in mundum, in quo peccato omnes peccaverunt, certe manifestum
est alia esse propria
cuique peccata, in quibus hi tantum peccant, quorum peccata sunt,
aliud hoc
unum,
in
quo omnes peccaverunt, quando omnes

1.
ille
unus homo fuerunt.
21-
22
valet]
Cf. Cur deus homo,
I,
c.
XX-XXIII,
p.
86
ss.
22-23 animam] Sap.
9,15.
postquam om.
11
corruptum] incorruptum
5 Et] et
23
in-
firmum
25 pro] post (p)
142
valuit.
2-3
Nec
in
impotentia excusat
ipsa sibi
erat,
et
eam eam
in
ipsis
infantibus,
quia
in
illis
non
solvit
quod debet, quoniam

tibus
fecit
deserendo iustitiam
est
in primis
paren3
quibus
tota
semper debitrix
accepit.
habere potestatem, quam
ad semper servandum
originale peccatum.
iustitiam
Hoc
esse videri potest in infantibus
Addamus
intelligenda
sint
etiam peccata proximorum parentum, quae redduntur in
ter- 6
tiam et quartam generationem.

in
Quamvis enim
annon
:
quaeri possit, utrum haec omnia
originali
peccato
tamen
tale, ut
ne propter hoc quod

a nullo gravius ostendi
9
quaero videar
possit.
illud
levigare,
ponam
illud
esse
Capitulum
Quod non
sit
III.
in
peccalum
nisi
voluntate rationali.
12
V erum
nullatenus
sive
hoc totum
asseri
sit
originale peccatum, sive aliquid minus

infante,
puto
ratio15
illud
posse
esse in
fuisse
antequam habeat animam

priusquam
fieret
nalem, sicut nec in
ADAM
EVA
nec
iustitiam,
homo
in
rationalis.
Nam
esset
si
ADAM
semine
et
generassent sine praecedenti peccato, non tamen

esse posset,
est
in
iustitia
priusquam formaretur
viventem
fiat is
hominem. Si ergo semen hominis non
susceptibile iustitiae, priusquam
homo, non potest suscipere
originale peccatum,
esse iniustitiam
antequam homo
dubitari
est
sit.
Nempe
et
iniustitia.
originale
est
peccatum
et
non debet.
Nam
:
si
omne peccatum
iniustitia
si
originale
:
peccatum
est
peccatum,
utique est
dicat
21
Sed
in
dicit
aliquis
non
omne peccatum
et
iniustitia
posse
simul
aliquo
et
esse aliquod
peccatum
nullam esse iniustitiam,

24
quod videtur
incredibile.
Si vero dicitur originale
peccatum non esse absolute

peccatum,
sicut
dicendum peccatum, sed cum additamento
.originale*
:
pictus
homo non
nullum
inter
et
est vere
homo
sed pictus
originale,
homo
profecto sequitur quia infans qui

est
habet peccatum
filius
nisi
mundus
a peccato
nec
fuit
solus 27
hommes
virginis
in
utero matris et nascens de matre sine peccato
aut non damnatur infans qui moritur sine baptismo nullum habens peccaoriginale,
tum praeter
aut sine peccato damnatur.

est
iniustitia,
Sed
nihil
horum accipimus.
est
30
Quare omne peccatum
et
originale
peccatum
absolute pec-
6-7 generationem] Cf. Ex. 20,5

3 debetrix
et passim.
6 etiam]
et
18
fiat]
fit
26
vere] verus

catum.
3-4
143
Unde
nisi
:
sequitur quia est et iniustitia.
Item.
Si deus non
damnat ho-
minem
3
propter iniustitiam,
damnat autem aliquem propter

peccatum quam
iniustitia.
originale pec-
catum
est,
ergo
non
est
aliud
est
originale
Quod
si
ita
et
iniustitia
non
aliud
in
quam
natura,
absentia debitae iustitiae
- non enim
iustitiam
videtur
6
esse
:
iniustitia
nisi
quae cum debet habere
non
habet -
utique originale peccatum clauditur sub

si
eadem
non
definitione iniustitiae.
At
trix
iustitia
est
in
.rectitudo voluntatis
rationali
sicut
propter se servata', nec ista rectiita
tudo potest esse

9
nisi
natura
ergo
est
ulla
natura debi-
iustitiae
nisi
rationalis,
nulla natura susceptibilis est iustitiae praeter
rationalem.
esse,
12
Quare quoniam
iniustitia
non potest
esse nisi ubi

est
nisi
iustitia
debet
originale
peccatum quod
est
iniustitia,
non
in
natura rationali. per
Rationalis autem natura non est
nisi
deus
et
angelus et anima hominis,

est
quam homo
est originale
15
dicitur rationalis
et
sine
in
qua non
angelo,
homo. Quoniam ergo non

est
nisi
peccatum
in
deo nec
non
in
hominis anima
rationali.
Sciendum quoque
iustitia
is
est
quia
iustitia
non potest esse
nisi
in
voluntate,
si
est rectitudo
voluntatis propter se servata.

iustitiae
iniustitia,
nisi
Quare nec
debet esse
miustitia.
iustitia.
Non
Nihil
nisi
enim
vocatur
absentia
ubi
itaque praeter ipsam iustitiam vel iniustitiam dicitur iustum vel iniustum,
voluntas aut propter voluntatem iustam vel iniustam. Per hanc dicimus iustum
21
vel iniustum
hominem
vel angelum, iustam vel iniustam
animam
sive actionem.
C apitulum
Quod
24
IV.
nisi
nihil
per
se
et
sit
iustum aut iniustum

nihil
ipsa iustitia
vel iniustitia
quod
puniatur
nisi
voluntas.
INihil
enim,
sive
substantia sive actio sive aliquid aliud,

iustitia,
per se connisi
sideratum
27
est
iustum
in
nisi
aut
iniustum vel peccatum

sive iniustitia-
iniustitia,
illa
nec
ipsa
voluntas
qua
est
iustitia
Aliud enim
est vis
animae qua ipsa anima

dici,
vult
aliquid,
quae
vis
.instrumentum'
,voluntatem'
volendi potest
sicut
visus
instrumentum
videndi,
quam
nominamus
et
4 debitae
Cf.
iustitiae]
c.
Cf.
De
casu
I,
diaboli, c.
XVI,
vol.
I,
p.
259
ss.
7 servata]
De
veritate,
XII, vol.
p.
191
ss.
13-14 Quoniam ergo non

ergo in
est in
deo nec
in
angelo
originale
peccatum
14
in
E
21
Quoniam
deo nec
in
angelo non est orig.

aut] vel
peccatum
O
c.
anima hominis
sive] vel
U
E
17 quare
20
Per] hic
incip.
IV O
144
aliud
est

iustitia,
quam habendo
inserere.
,iusta'
voluntas
et
qua carendo
.iniusta'
vocatur.
Dicuntur
etiam .voluntates' eiusdem instrumenti affectiones et usus,

est
3
quod
hic
longum
ipsi
Nec
legi
appetitus,
quos apostolus carnem vocat, quae concupiscit

,
adversus spiritum, et
mentis,
faciunt
iusti
legem peccati
iniusti
quae
est in
membris, repugnantem
vel
sunt
per se considerati.
Non enim hominem

cum
damnationis
iustum
vel
iniustum
sentientem,
sed iniustum tantum voluntate

nihil
non
esse
id
debet
iis
consentientem.
Dicit enim
idem apostulus
qui non
qui sunt in Christo
IESU,
secundum carnem ambulant,

si
est
qui
non carni voluntate consentiunt.

sequeretur damnatio.
est.
Nam
sentientem sine consensu

sentire,
illis
iniustum
sentire
facerent,
Quare non eos
sed
eis
con12
peccatum
Si enim per se iniusti essent, quotiens

illis
consentiretur,
iniustum facerent.
iniusta.
Sed quando bruta animalia

palam
consentiunt,
non dicuntur
Item.
Si peccata essent,
auferrentur in baptismo,
est.
cum omne peccatum

est
abstergitur,
quod nequaquam
fien
Quare non
rn
eorum
es-
15
entia ulla iniustitia,
sed in voluntate rationali
illos
inordinate sequente.
Cum
18
enim
illis
resistit
voluntas condelectando legi dei secundum interiorem homiIustitiam
nem, tunc
dicit,
est
iusta voluntas.
est,
enim quam lex
iubet, et
legem dei
;
quia a deo
vetus lex
et
legem mentis, quia per mentem

quia a deo
est,
intelligitur
sicut
lex
dei
dicitur,
et
lex
MOYSI,
dici,
fieri
quia per
21
MOYSEN
iniustam
ministrata est.
dixi
:
Quod quidem
voluntatem
ut
est
nullam actionem per se iniustam

illis
sed propter
in
planum
est
quae non
fecit
iniuste
possunt
ali24
quando,
hominem
occidere,
sicut
FINEES,
In
et
utriusque sexus
commixtio, ut in coniugio sive in
brutis
animalibus.
illis
vero quae numalia
quam
nisi
iniuste
possunt esse, ut est periurium, et
quaedam
quae nec
ht ali27
nominanda
sunt,
non
ita
facile
intelligitur.
Sed
si
aliqua actio qua
3 inserere] Cf.
5 legem
lant]
De
Cf.
concordia, qu.
I,
n.
XI.
4-5
adversus
spiritum]
Gal.
5,17.
peccati]
Rom.
7,25.
5-6 mentis] Cf. ibidem, v. 23.
8-9 ambu.
Rom.
v.
8,1.
18 legem dei] Cf.

lex dei] Cf.
Rom.
;
7,22;25.
lex
9 legem menris] Cf
ibi;
dem,
23.
20
Esdr. 7,21
Cf.
et passim.
ss.
MOYSI]
Cf. Ios. 8,31
et passim.
24 FINEES]
Num. 25,7
26-27
nominanda
sunt] Cf.
Eph. 5,3.
iis]
his
EU
27 Sed
qui sunt in Christo Iesu om.
NE
Paris.
2479
est
(s.
XII. ex.);
18-19
in
B
dei
totus hic locus
(16-25) ab
12
si]
altera
manu
in
rasura scriptum
(cf. Epist.
IV, 42
dicit
[PL 159,225])
iniusti essent
per se
18
Iustitia
si
om.

quid, quae
sit,
3
145
ut
non
est
nisi
fit
dum
et
fit
aliquid,
et
eo peracto
transit
iam non
aut
opus
quod
remanet - verbi gratia cum
in
scribendo quod
esset
scribi
non debet
:
transit
scriptio,
qua
fiunt
figurae
sit,
quae
remanent -,
peccatum
transeunte actione ut iam
non
transiret similiter
peccatum nec
peccatum.
iam
6
esset
aut
quamdiu remaneret quod

et
fit,
numquam
deleretur
Sed videmus peccata saepe

deleto.
non
deleri
actione deleta, et deleri opere non

est
Quare nec
actio
quae
transit
nec opus quod remanet
aliquando
peccatum.
9
Denique
et
si
de actionibus
voluntariis
quae
:
iniuste fiunt arguuntur,

et
membra
sensus quibus fiunt respondere possunt

est
,Deus nos
eius
potestatem quae ln
nobis
subiecit voluntati,
ut
ad imperium
illa
non possimus non movere
!2nos
et
facere
quod
vult.
Immo
non
movet nos
nos
velut instrumenta sua, et facit

illi
opera opera
quae
videmur
facit
facere.
Nec
possumus
per nos resistere, nec

dedit,
quae
possunt
fieri.
Dominae quam nobis deus
nec
isdebemus nec possumus

legem nobis dedit
opera,
18
non
obedire.
Quando
illi
obedimus,
deo qui hanc

vel
illis
obedimus'. Ergo quid peccant membra

voluntati,
si
sensus
vel
quae deus
igitur
sic subiecit
servant
est
quod deus
ordinavit ?
Quidquid
faciunt,
ita
totum imputandum
miratur
forsitan
voluntati.
Quod cum
membra
21
sit,
aliquis,
ita
cur
pro culpa voluntatis

punitur
nisi
puniuntur
et
sensus.
est
alicui
Verum non
poena
nisi
est.
Non enim
voluntas.
nulla
res
Nam
nihil
nihil
quod
est
contra voluntatem, et
et sensus
poenam
sentit
nisi
quae habet voluntatem.

igitur
Membra autem
non
accipit
per
24 ita
se
in
volunt.
Sicut
voluntas in membris et sensibus operatur,
illis
ipsa torquetur aut delectatur.
Quod
qua
est
si
quis
sciat
in
sensibus et membris non nisi

et
animam
in
voluntas
sentire et
operari,
ideo
in
illis
torqueri aut delectari.
Habet tamen
in
usus,
ut actiones quas
27 facit
iniusta
voluntas
vocemus peccata, quia
voluntate qua fiunt est

significatur
pecfieri,
catum.
ut
Dantur etiam quibusdam nomina quibus
eas iniuste
fornicatio,
mendacium. Sed aliud

iuste
nihil
intelligitur
cum
ipsa actio vel prolatio,
30 aliud
cum utrum
an iniuste
est
fiat
consideratur.
Denique omnis
essentia
est
a deo, a quo
iniustum.
Quare
1.
nulla essentia est iniusta per se.
21
contra voluntatem]. Cf.
Cur deus homo,

I,
II,
c.
XII, p.
112.
30-31 per se]
Cf.
I
De
casu diaboli, c. VII, vol.
244,23-26; 245,4-5.
peracto] pacto
3 qua] quo
N
18
esset] esse
EO
iubet
5 remanet
non movere] immovere
2 quod] quo om.
N
ergo
vult]
E
fiant
4 Do-
minae] D.
16 nobis legem
O
facit
igitur]
N
vel
26 Habet] hos
tamen] tantum
11-19
26-27 quas
30 an]
146
Capitulum
Quod malum, quod
est
V.
sive
iniustitia,
peccatum
nihil
sit.
Iniustitia
autem
omnino
nihil
est,
sicut
caecitas.
Non
enim
est
aliud
caecitas
quam
absentia visus ubi debet esse, quae non magis est aliquid in
esse visus,
res,
oculo
est
ubi
debet
talis
quam
in
ligno ubi
non debet
esse.
Non enim
6
iniustitia
qua
inficiatur
et
corrumpatur anima, velut corpus ve-
neno,
facit
et
quae
faciat
aliquid,
sicut
videtur,
quando
malitiosus
homo mala
eam
opera.
saevit,
Nam quemadmodum cum

et
indomita fera ruptis vinculis discur9
rendo
ventis
cum
navis,
si
gubernator dimisso gubernaculo dimittat
et
motibus
maris,
vagatur et invehitur in quaelibet pericula, dicimus
quia hoc facit absentia catenae aut gubernaculi

aliquid
sit
- non
si
qiiod absentia
eorum
12
aut
quicquam
faciat,
sed
quoniam
adessent facerent ne fera

saevit et in quaelibet ani-
saeviret aut
navis periret
ita
cum malus homo

opera
ulla
mae suae
operatur
pericula
iniustitia
;
quae non
cui
sunt
mala
ipsa
impellitur,
sit
clamamus quia haec

sed
15
quod
essentia
aut faciat aliquid,
quoniam
absente
voluntas
iustitia
subditi
sunt
omnes
voluntarii
motus
sibi
totius
hominis,
diversis
et
appetitibus impulsa se et
omnia
subdita in muliustitia, ie
timoda mala
si
levis
effrenata et sine
fieret.
rectore praecipitat,
quod totum
adesset,
prohiberet ne
his
Ex
quamvis
sunt,
ergo
facile
cognoscitur quia iniustitia nullam habet essentiam,

affectus
et
iniustae
voluntatis
actus,
qui per se considerati aliquid
21
usus ,iniustitiam'
vocet.
Hac
ipsa ratione intelligimus
malum
esse nihil.
,ita
Sicut enim iniustitia non est aliud
quam
absentia debitae iustitiae,
malum
24
non
est
aliud
est
quam
absentia debiti boni.

illi
Nulla autem essentia quamvis mala

esse aliquid.
dicatur
est
nihil,
nec malam esse est

esse,
Nulli enim essentiae
aliud
malam
quam
deesse
illi
bonum quod debet

aliquid esse.
habere. Deesse
esse
vero
est
bonum quod debet
adesse,
non
est
Quare malam
non
27
ulli
essentiae aliquid esse.
Haec
iniustitia,
brevitur
de malo, quod semper

est
est
nihil
indubitanter,
quod
est
;
dixi.
Incommoditas enim
nihil
est,
malum, unde incommoda mala dicuntur

aliquando videtur esse
30
quae aliquando
ut caecitas et surditas,
ali-
3 Iniusta
U
L
5 debet
deberet
quam
in ligno ubi
non debet esse om.
L
16
6-7 veneno] vent o (rasura)

totius]
7 aliquid] aliud
O
est
14 haec] hoc
nihil]
motius
27 malam] malum
29
est
add.

quid,
ut dolor et tristitk.
et
iniustitia
5-7
147
propter
Quod autem
sit
iustitia sit rectitudo voluntatis
se servata,
3
non
aliud
quam
absentia debitae iustitiae et nullam

sit
habeat
nisi
essentiam,
:
quod etiam
omnis essentia
ostendisse
illo
a deo, et nihil
sit
a deo
bonum
sufficienter
;
me
puto
in
eo tractatu quem
edidi
feci
De
casu diaboli
6
sed de
iustitia
plenius in
quem
VI.
De
veritate.
Capitulum
Quod tamen cum
punit deus pro peccato,

nihil
non puniat pro

solent dicere:
nihilo
nihilo.
(^Juidam cum audiunt peccatum

9
esse,
Si peccatum
nihil
est,
cur punit deus
hominem pro peccato, cum pro

humilis
sit
nemo
puniri
debeat
Quibus
quamvis
quaestio,
est.
tamen quia quod quaerunt
ignorant,
12
aliquid breviter
respondendum
sit
Licet pariter nihil
absentia iustitiae,
et
ubi debet esse iustitia et ubi
non debet esse

ter
15
punit tamen deus recte peccatores, non pro nihilo sed prop-
aliquid,
quia
ut
in praefato
libro
invitis
dixi
et
et
debitum
sibi
honorem
sit
quem
in
sponte reddere noluerunt ab

eius,
exigit,
ne quid inordinatum
regno
in
eos
separatim a
iustis
ordine competenti disponit. Creaturas

iustitiae,
autem
l
quibus
iustitia
non debet esse non punit pro absentia

illis
hoc
est
pro
nihilo,
quia non est aliquid quod ab
exigat,
nec ordo congruus
universitatis
rerum
absentia
et
hoc
expostulat.
iustitiae
Sic itaque
cum
punit deus pro peccato
quod
21
est
nihilo,
debitae
est
- quae
sit
nihil
est
-, non omnino punit
pro
verum
quia
nisi
aliquid propter
quod punire debeat,
omnino non punit pro
nihilo.
Capitulum
24
VII.
et
Quomodo semen
hominis dicatur
in
immundum
sit
concipi in peccatis, quamvis
eo non
peccatum.
esse,
et
lam peccatum
27 nali
et
iniustitiam
nihil
haec non esse
nisi
in
ratioiis
voluntate, nec ullam essentiam proprie dici iniustam nisi voluntatem, ex
146,29-147,1
tristitia]
Cf.
De
I,
casu diaboli] Cf. cc. IX-XI,

veritate] Cf. c.
1.
casudiaboli, c. XXVI, vol. I, p, 274,8-10. XV, XVI. XIX, XXVI, vol. I, p. 246 ss.
191
ss.
4-5
5
De De
XII, vol.
p.
14 in praefato libro] Cf. Cur deus homo,
I,
c.
XIV,
C/
p. 72; c. XII, p.
69
ss.
8
21
Si]
si
10 quaestio
sit
quia tamen
aliquid om.
exiget
L
sit
ne quid] nequit
N
verum
E
26
16 eos om.
aliquid
21-22
et
pro
19 univers.] inuniversitatis
L
in-
nihilo
om.
22 non om.
iustitia
27 ex
his
REU
148
quae dicta sunt apertum esse existimo. Videtur itaques equi quod aut infans
statim
ab
ipsa
conceptione
habere,
animam habet
aut
in
rationalem,
est
sine
qua voluntatem
3
rationalem
nequit
est.
eo non
ipsa
peccatum originale mox cum
conceptus
Quod autem mox ab

etiam
conceptione rationalem animam
habeat, nullus humanus suscipit sensus. Sequitur enim ut quotiens susceptum
semen
humanum -
ab
lpso
:
momento
quod
est.
susceptionis
in lllo
perit,
antequam
perveniat ad
humanam
figuram
totiens
;
damnetur
est
anima humana, quo-
niam non reconciliatur per Christum
nimis absurdum.
Haec
igitur
9
pars huius divisionis penitus rehnquenda
Sed
est
si
non
statim
:
infans
ex ipsa conceptione habet peccatum
quid
quod
dicit
IOB deo
quis potest facere
mundum de immundo conceptum

est
semine, nonne tu qui solus es ? Et

in
quomodo verum
in
quod
dicit
DAVID:
12
iniquitatibus
igitur
si
conceptus
sum
et
peccatis
concepit
me mater mea
ipsa conceptione
et in
15
Quaeram
sit
possum quomodo, quamvis non statim ab

de immundo tamen semine
in
in
infantibus peccatum,
iniquitatibus
peccatis concipi dicantur.
Saepe
utique
scriptura divina
asserit
aliquid esse
quando non
est,
id18
circo quia certum est futurum esse.

dicit
:
Sic quippe deus
ADAE
;
de ligno
vetito
in
quacumque
sit
die comederis ex eo,
morte morieris
non quod ea
die mortuus
corpore,
sed quoniam die

similiter
est,
illa
necessitatem accepit aliquando
moriendi.
Et
PAULUS
vero
vivit
ob necessitatem
moriendi
aliquando
ait
21
Si autem Christus in vobis

tum,
spiritus
corpus quidem mortuum est propter peccaiustificationem.
propter
Non
et
enim corpora eorum

24
quibus
loquebatur
in
mortua erant, sed moritura propter peccatum, quia per
unum hominem
Sic in
hunc mundum peccatum
intravit,
ille
per peccatum mors.
ADAM
ipsi
illa
omnes peccavimus quando
peccavit,
illo
non quia tunc peceramus, et tunc

unius
27
cavimus
facta
est
qui
nondum eramus,
ut
sed
quia de
futuri
necessitas
cum essemus peccaremus, quoniam per
inoboedientiam peccatores constituti sunt multi.
11-12 solus es?] Iob 14,4.

(Vulg.: in quocumque enim die).
13 mea?]
Ps.
50,7.
19 morieris]
Gen. 2,17
24-25
22-23 iustificationem] Rom. 8,10.
mors]
Rom. 5,12
(Vulg.: peccatum in hunc mundum).
28-29 multi] Rom. 5,19
(Vulg.: per inoboedientiam unius hominis).
4-5 habeat animam
quid]
Quid
9 commederitis
22
Si]
si
25 peccatum
in
hunc
mundum

Simili
7-8
149
modo de immundo semine

intelligi,
in
iniquitatibus et in peccatis concipi

sit
potest
3
homo homo
et
non quod
in
semine
immunditia peccati aut pecca-
tum
cipit
sive
iniquitas,
sed quia ab ipso semine et ipsa conceptione ex qua inaccipit
esse
necessitatem,
ut
cum habebit animam
rationalem,
et iniquitas.
est
in
habeat peccati immunditiam, quae non est aliud

6
quam peccatum
non
quis
Nam
si
vitiosa
concupiscentia generetur infans,

est
in
tamen
magis
semine culpa,
quam
sputo vel sanguine,
si
mala voluntate exspuit

aut sanguis, sed mala
aut de sanguine suo aliquid emittit.

9
Non enim sputum

et
in
voluntas
arguitur.
sit
Patet
lgitur
quomodo
vera
sint
infantibus
non statim ab ipsa
conceptione
peccatum,
in
illis
et
quae
de divina scriptura opposui.

sine
Quippe non
12
est et
peccatum,
inesse,
quia
non habent
in
qua non
inest
voluntatem
tamen
erunt,
dicitur
quomam
semine trahunt peccandi,
cum homines iam
necessitatem.
Capitulum
15
VIII.
sit
Quod
in
semine sumpto de virgine non

futuri peccati.
peccatum nec necessitas
oi
18
ergo haec ut puto vera sunt: quod assumitur ad prolem de parente,
quia nullam habet voluntatem,

est
nullum est in eo peccatum. Itaque perspicuum

dei
in
quoniam
potuit
in
eo quod
peccati
filius
personam suam assumpsit de
virgine,
nulla
2i
esse
macula. Sed dictum est quia semen a parentibus

futuri,
trahitur
cum
ut
necessitate peccati
cum
fuerit
animatum anima
rationali.
Hoc
24
utique
non
dixi
est
propter aliud,
nisi
quia
humana natura
nascitur in inet
fantibus
- cum
peccat
debito satisfaciendi pro peccato
ADAE,
secunet
dum quod
quam
posui
facit
proximorum parentum, quod nequaquam facere

;
potest,
quamdiu non
deseruit,
et
quia sola non valet per se iustitiam habere
et
anima quae aggravatur corpore quod corrumpitur, nequit

quae
nec
servari
27
eam
saltem
intelligere,
si
nec
haberi potest non intellecta.
Quapropter
ab
his
necessitatibus
erit
semen
assumptum
de virgine liberum
traxit.
ostendi poterit,
palam
quia nullam peccati necessitatem
20 dictum
sui]
est]
Cf. caput praecedens.
23
ut dixi] Cf. c.
II,
p. 141
s.
24 po-
Ibidem.
26 corrumpitur] Cf. Sap. 9,15.
5 habeat peccati] habebat peccatum
post et
si
ab
alia
manu ex
9
insert.
6-7
in
semine magis
est
7 expuat
emittat
igitur]
ergo
18 quia] quoniam
150
8-9
Quod
eandem
illa
quidem
illa
necessitas
qua humana natura
sola
per se iustitiam
ut
3
recuperare nequit, et
iustitiam
qua corpus quod corrumpitur aggravat animam,
nec acceptam in aetate perfecta sine auxilio gratiae servare
nec in infantibus saltem intelligere queat,

monstrari
prius
et
ab
illo
semine
sint
alienae
facile
si
valet
per unitatem personalem assumentis et assumptae naturae,

illa
necessitas
repellitur,
qua ad satisfactionem pro peccatis primorum

videtur.
proximorum parentum
astringi
Sed quod
erit,
si
illud
nullum sequatur a
proximis parentibus debitum dubium non

intelligi
a debito primorum liberum
poterit.
Hoc
igitur
adiuvante deo conabor
pnmum quomodo
non
sit
cognosci
possit
investigare,
quatenus
hoc
monstrato
aliis
necesse
multum
laborare.
C apitulum
Cur peccatum quo
damnatur humanum
ille
IX.
genus,
'
magis imputetur
ADAE
quam EVAE, cum
post et per illam peccaverit.
Ad
peccatum
quod
quo
videtur mihi
quaerendum
in
primis,
cur saepius et specialius
15
damnatum
illa
est
humanum
genus,
[magis]
imputetur
ADAE
Dicit
quam EVAE, cum

enim apostolus
in
:
prior peccaverit et
Sed regnavit mors ab
ADAM post et per illam. ADAM usque ad MOYSEN,

ADAE.
quam
etiam
ie
eos qui non peccaverunt in similititudinem praevaricationis

alia
Multa
quoque
leguntur quae magis
ADAM
quia
illa
EVAM
criminari videntur.
tota
intelligitur
;
Quod
nomine
ideo
fieri
existimo,
sicut
duorum copula
in
21
principalis
partis,
saepe per partem totum solet
significari
aut
quoniam
ADAM
sicut et
cum
legitur
costa sua quamvis aedificata in mulierem dici poterat
,ADAM',
dixit
illis,
quia deus
masculum
et
in
feminam
die
fecit
eos et bene-
24
vocavit
si
nomen eorum
ADAM
sola
quo
creati
sunt
aut
erat
27
idcirco,
quia
non
ADAM
perire,
sed
EVA
peccasset,
non necesse
totum
genus
hominum
sed solam
EVAM.
Poterat
namque deus de
10 investigare] Cf. cc.
IX
in
ss.
in aliis]
Cf. cc.
XXIV
ss.
18-19
creati sunt]
ADAE]
Gen. 5,2
Rom.
5,14.
23
mulierem] Cf. Gen. 2,22.
24-25
(Vulg.: fecit] creavit).
7 Sed] sed
nensis
L
(s.
16 genus
humanum
E
aedif.
magis]
s/c
BU
Paris.
2883;
Divio-
182
XII.)
om.
LRNEO;
23-24
Ebroicensis
86
(s.
XII.)
17 Dicit] dicit
21
intelligitur tota
in mul.
adam
dici poterat
25 nomen
om.
27 hominum] humanum
9-10
151
ADAM,
per
3
in
quo semen omnium hominum creaverat, aliam facere mulierem,
quam de
ADAM
propositum dei perficeretur. Eisdem rationibus
signifi-
cabo eos ambos per nomen
ADAE,
nisi
cum
necesse
erit
eos discernere.
C apitulum X.
Cur graoentur peccato
6
ADAE,
filius
qui eius conscii non fuerunt.
tst quidem unusquisque
ADAE
et
homo
per creationem, et
ADAM
ab
9
aliis.
per
propagationem,
et
persona per individuitatem, qua discernitur
Non enim
non
qui
habet esse hominem ab

se
fecit
ADAM,
fecit
sed per
ADAM. Nam
illo
sicut
ADAM
deus
hominem, hominem,
ita
non
in se
naturam propagandi,
sed
eum
creavit
fecit
in
eo hanc naturam ut de
propagarentur
12
homines.
Dubium autem non
est
unde unusquisque
est
alligetur
est.
debito de quo agitur.
Non enim
inde,
quia
homo
nec quia persona
Nam
15
si
idcirco unusquisque huius debiti reus est quia est
homo
aut persona,
esse,
necesse
erat
erat
ADAM,
et
priusquam peccasset,
est
hoc debito astrictum

Restat
igitur
quia
homo
sit
persona; quod
quia est
absurdissimum.
ut per
hoc
tantum
debitor,
est
sed quia
18
peccator
ADAM, sed non simpliciter ADAM. Nempe sequeretur quia,

illo
quia est
si
ADAM,
pec-
numquam
casset
ADAM,
tamen qui de
propagarentur
cum hoc
debito nascerentur
quod impium
est.
Non incongruum
2i
est
hic repetere
quod iam supra dictum
est,
cur sci-
licet
unusquisque
peccato vel debito
ADAE
I,
gravatur,
idcirco quia
de
illo
2 propositum dei] Cf.
Cur deus homo,
1.
c.
XVI,
p.
74
s.
1.
3 discernere]
II,
Ad
c.
IX.
:
cf.
AUGUSTINUS,
;
Conlra Iulian. op. imperj.,

est tibi, cur
c.
CLXXIII (PL
fuit
45,1216)
Iam quidem responsum
non mulierem nominaverit, ex qua

illo
initium
car-
peccati, sed
unum hominem
Ibidem,
c.
aut ut ipsa quoque in
intelligeretur
propter
unam
nem, aut quod a

peccatum.
viro incipit generatio, per
quam
s.)
:
volebat ostendere in
illo
mundum
duo
intrasse
CLXXIX
peperitque
(1219
Ex
Illa
ergo uno principaliter erant trac-
tun nascentes originale peccatum, qui genuit.
autem
(qua
coniuncta
prior.
fuerunt)
quod
inquit,
excepit,
concepit,
posterior
quamvis
peccaverit
Ibidem, c.
intelligi, Per unum, hominem peccatum intravit in mundum aut ambos singulari numero includens, propter quod dictum est, Igitur iam non sunt duo (Matth. 19,6); aut eum potissimum commemorans, a quo est principium generandi, cum seminatio exorditur, ut conceptio subsequatur. 20 supra] Cf. c. II, p. 141,22-24.
CXCIV
(1225): Sed quia generationem, non imitationem, volebat

:
2 Eisdem] eisdem
quisque iccirco
O
1
9 natura
NU
E
2 de quo] nunc add.

hic incip. c.
3 unus-
5 igitur ] ergo
20 Non]
XN
152
propagatur,
fecit
10
cum eiusdem
peccati conscius non fuerit.
Cum
deus
fecit
ADAM,
illa
in
eo naturam
propagandi,
quam
vellet
subiecit eius
potestati
ut
ea uteretur
pro sua voluntate, quamdiu ipse

retur
bestiali
et
subditus esse deo.
Nam
non
ute-
irrationabili est
voluptate,
velle
sed
humana
ratione,
et
ita
rationabili
voluntate.
esset
nihil
6
Sicut
enim
bestiarum
nihil
cum
hominum
velle sine ratione.
Quod
semper debent, quia potestatem hanc accepit
ADAM,
et
eam semper
illum
servare potuit.
Dedit etiam
illi
deus hanc gratiam, ut sicut
quando
condidit nulla propagandi operante natura aut voluntate crea-
turae simul fecit
eum
lusti
et
rationalem et iustum,
ita
simul
cum
rationalem hasi
berent
animam
essent,
quos
generaret operante natura et voluntate,
non peccaret.
Eadem
quippe ratione qua monstratur rationalem naturam iustam esse

rn
12
creatam - quod
praefato
feci
opusculo -, probatur etiam quod qui ex

peccato,
humana natura propagarentur non praecedente

tiam pariter haberent
ex necessitate
iusti-
cum
Omnis
et
rationahtate.
Siquidem qui
creavit
pnmum
homi-
15
nem
sine
parentum generatione, creat etiam eos qui per creatam ab

lgitur
illo fiunt
propagandi naturam.
esset
noluit
sicut
homo
si
peccatum non praecessisset simul
ADAM
iustus
et
rationalis.
Quoniam vero
ADAM
subditus
fuit
18
esse dei
eius
voluntati,
ipsa natura
sicut
propagandi quamvis remaneret non
subdita
voluntati,
esset
si
non peccasset,
et
gratiam
quam de
se
21
propagandis servare poterat perdidit, atque omnes qui operante natura

acceperat propagantur, eius
astricti
quam
debito
nascuntur.
tota,
Quamobrem quoniam
de
illa
humana natura quae

esset,
sic
erat in
ADAM
ut nihil
extra illum
se satisfa- 24
peccando
non
potuit
sine
:
omni necessitate deum exhonoravit, unde per
cere
gratiam
quam acceptam propagandis de
se
potuit
semper
servare perdidit,
et
peccatum secum comitante poena peccati, quantumcumque

trahit.
27
per datam propagandi naturam propagetur,
12-13 opusculo] Cf. Cur deus homo,

ibidem,
1.
1.
II,
c.
I,
p.
97
s.
24-25 non potuit] Cf.
I,
c.
XXII,
p. 90.
3 non
in
illa
irrationali
O
L L
7 etiam
om.
N
non se
peccarent
12 ratione qua] ratio equa

pariter iustitiam
cati]
monstrat
13 creatam] creaturam
14-15
U
L
19 noluit] voluit
20 de
se]
26 pec-
peccatum
II
153
Capitulum
Quod
3
XI.
et
propagatio de virgine non subiaceat legi

propagationis
;
meritis
naturalis
et
quod
tres
sint
cursus rerum.
fNunc
et
6
diligenter
considerandum
est,
utrum haec quasi haereditas peccati
poenae peccati ad hominem per virginem de
ADAM
propagatum
iuste pernisi
transeat.
Certum quidem
est
quod
ADAM
non accepit naturam propagandi
per virum simul et mulierem. Siquidem non habet

cognoscitur,
9
humana natura
et impossibile
ut solus vir aut sola mulier
hominem
limus
generet, natura tantum et vo-
luntate
propria operante. Sicut
namque
terrae
illo
non acceperat naturam

quamvis
viri
aut voluntatem,
qua operante
:
vir
primus de
fieret,
esset
de quo
a
12
deo
fieri
posset
sic
non
aut
est facta
mulier de costa
hominis,
aut vir de sola
muliere
et
operante
natura
voluntate
sed deus propria potestate
voluntate fecit virum

viro.
unum de
fiat
limo et alterum de sola femina, et feminam

nisi
de solo
Licet enim nihil

sola
voluntate dei faciente aut permittente,
i5quaedam tamen
potestas et voluntas eius facit,
quaedam
nihil
creata natura,
facere
quaedam
potest,
18
voluntas
creaturae.
Sed
sicut
creata
ita
natura
per se
nisi
quod a voluntate dei

nisi
accepit,
voluntas creaturae nequit per
se
quicquam operari,
in
quod natura adiuvat aut concedit. Sola dei voluntas

singulis
fecit
tates,
2i
principio
rerum naturas dans quibusdam competentes

et
volun-
ut
naturae
cursu
voluntates
;
secundum ordinem
adhuc multa
lllae
facit,
sibi
traditum suum opus

naturis
in
et
rerum
persolverent
operatur,
et
cum de eisdem
et
voluntatibus
quod
secundum
suum usum
propositum
nequaquam
24
facerent.
Solius
quippe
voluntatis
dei
opus
est,
cum mare siccum

in
iter
intra
se
populo praebet, cum mortui resurgunt, cum aqua subito
vinum
convertitur,
cum
27
sancto spiritu corda

sciunt
hominum ea quae nec per
se
nec per aliam crea-
turam
docentur,
cum noxiae
voluntates a suo impetu sola gratia re-
gente ad hoc quod prodest convertuntur,

tura nec eius voluntas per usitatum cursum
30
cum
alia
multa
fiunt,
quae nec crealevia sursum,
suum operaretur. Natura
gravia deorsum trahit,
terram aliquando voluntate prius colente et seminante,
aliquando
nullo
voluntatis
opere
praecedente
herbas
et
arbores innumeras
12-13 voluntate et potestate
14 voluntatem
O O
16natura om.
U
se]
21
de eisdem] deisdem om.

11-20
22 voluptatibus ex
volutatibus
26 nec per
nec
154 producere
doctrina
facere,

et
11-12
eas
fructificare
facit,
illa
et
alia
multa
quae
facilius
visu
quam
:
cognoscimus.
Voluntati
loqui,
imputantur quae sunt huiusmodi

similia
Iter
3
aedificare,
igitur
scribere,
et
quae non
nisi
voluntas
fiant
facit.
Cum
voluntate
omnia quae
natura
fiunt,
si
diligenter
considerentur,
aut sola
dei,
;
aut
secundum
vim
illi
a deo inditam,
aut voluntate
6
creaturae
et
ea
quae
nec natura creata nec voluntas creaturae sed solus

sint
:
deus
facit,
semper miranda
apparet quia
mirabilis
;
tres sunt cursus

aliis
rerum, scilicet
legi nulla-
mirabilis,
naturalis,
voluntarius.
libere
nihil
se.
Et
quidem
neque
aut
eorum
tenus
eis
est
subditus, sed
dominatur
illis
facit
iniuriam,
quando
ille
obviare videtur, quia

eis
habent
nisi
quod ab
illo
acceperunt, nec
viri
illa
dedit
ita
aliquid nisi
est
sub
aut
et et
Quoniam ergo propagatio

sicut
:
de sola virgine
non
naturalis
voluntaria sed mirabilis,

sicut
quae mulierem
est et
12
protulit
de
solo viro,
creatio
viri
de limo
palam
quia nequavoluntas et
15
quam
natura
natura.
subiacet
legibus
meritis
illius
propagationis,
quam
facit
- quamvis
Pariter
muliere,
discrete
operantur.
est
Aliud enim
ibi
voluntas, aliud
et
tamen verus
et
homo
et
ADAM
sicut
de non-homine,
verus
aut
IESUS
vir
is
de
aut
sola
EVA
de solo
de
solo viro,
est
homo
quilibet
mulier de viro et muliere.

;
Omnis autem homo
ADAM
sed
EVA
ADAM,
esse.
et
et
omnes
alii
Quoniam namque MARIA, de qua

non potest
turus
ipse
sola est
IESUS,
ADAM est aut de de ADAM et EVA. de ADAM est et EVA:

ut qui
de eisdem non
Sic
namque expediebat
redemp-
21
erat
genus
hominum,
esset
nasceretur de patre et matre omnium.
Capitulum
Quod mala
XII.
ADAE
nulla rectitudine
ad
illum
hominem
transeanl.
24
Vûomodo autem
sic
filius virginis
non subiaceat peccato aut debito

Siquidem
ADAE,
27
quoque non
a
est et
difficile
intelligere.
ADAM
factus est iustus e*

et
liber
peccato
debito
saepefato et a poena peccati,

iustitiam,
et
beatus et podixi
diffi-
tens
semper
et
servare
acceptam
per
iustitiam
eam quam
sine
libertatem
cultate
beatitudinem.
Quoniam ergo cum haec bona

sibi
omni
posset
semper
servare,
non
servavit
ea
sibi
ipse abstulit et 30
26-27 a peccato] Cf. Cur deus homo,

sine peccato factus.
1.
I,
c.
XXII,
p.
90,9:
Homo
in
paradiso
Iter]
Item

horum
tiae,
3
12-13
155
iniusti-
se
contrariis
subiecit.
Factus
est
itaque
et
servus
peccati
sive
et
debiti
quod
reddere
nequivit,
miseriae
de qua
est impotentia
bona perdita recuperandi. Sicut igitur aliter nequivit auferre sibi bona quae
habebat, ac attrahere mala quae non habebat,
quam non servando

potuit
sibi
bona
nisi
cum
6
potuit
ita
nulli
alii
valuit
eadem bona
auferre atque mala inferre,

nulli
non
nisi
servando
illis,
bona
cui
servare quivit.
Servare autem
voluntati
ea bona
quorum
generationis
potestatem
subditam accepit. Nulli
ergo personae quamvis de se propagatae transmittere mala praedicta potuit, in

9
cuius generatione nec natura
illi
data propagandi, nec voluntas eius quicquam
operata
est
aut
operari valuit.
Quare
ADAE
mala praedicta nulla ratione
aut rectitudine ad
12
hominem conceptum de
virgine pertranseunt.
Capitulum
Quod
et si
XIII.
non
esset
deus sed purus homo, necesse tamen esset illum talem

qualis primus
esse,
homo factus
est.
15
Item. Si diligenter puro rationis intuitu sapientem dei speculamur

tiam,
iusti-
nimis
absurdum
intelligitur,
ulli
ut
per illud semen quod non creata natura,
non voluntas creaturae, non

i
data potestas producit aut seminat, sed sovirtute,
8 lius
dei propria voluntas ad

:
procreandum hominem nova

alieni peccati seu debiti sive
mundum
peccato, de virgine segregat
poenae ad eundem
in
hominem
2!
necessitas
ulla
pertranseat,
etiam
si
non assumatur
ratione,
sive
personam
dei,
sed
ut
purus
facere
homo
nisi
fiat.
Nam
nec
eadam
aliquo
ipsa
qua non debuit deus
ADAM
24
iustum
debito
incommodo gravatum
aperte mens rationalis cognoscit

procreat,
alicui
eum quem
fieri
similiter
;
propria voluntate et virtute
malo subditum
et
non debere
quoniam nimis inconveniens
est omnipotenti
sapienti dei bonitati
talem facere rationalem naturam sola

est
propria
27 intelligit,
voluntate,
de
materia
in
qua nullum
peccatum.
Quod
qui non
si
non cognoscit quid deo non conveniat. Quapropter etiam

sic
purum
minori
hominem
praeditum
faceret
et
deus,
ut
dictum
est
fuit
necesse
esset
eum non
iustitia
beatitudine,
quam
ADAM
cum primum
factus fuit.
11
pertranseunt]
Ad
c.
XII,
cf.
AUGUSTINUS,
iniquitatis.
Ipse non habebat peccatum...
Nullum
prorsus, nec trahendo, nec
catum habuit, nec
originis,
nec propriae
p. 152,12-13.
satio vero eius sancta satis ostendit nihil
eum
fecisse
Sermo CLII, n. 9 (PL 38,824): addendo: nullum pecOriginem virgo demonstrat; conver21unde dignus esset morte.
22
1
nisi
iustum] Cf. c.
X,
Item
si
24 quoniam] quam
29 primus
156
14
Capitulum XIV.
Quod
semine
propositae rationi non refragetur
et in
quod scriptum
est
hominem de immundo
sit.
3
iniquitatibus
conceptum, etiamsi de aliquibus proprie dictum
fNam
non esse
cato
et
in
si
mens
alicuius
non capit quod de semine hominis
dixi, scilicet
illo
peccatum ante animam rationalem, sed immundum

propter
dici pec6
iniquitate
futuram
immunditiam cum iam ent homo, atque

propterea quia
putat illud
immundum
:
esse in ipsa conceptione,

:
sicut
ipse
mihi opposui
legitur
quis potest facere
semine,
et
in
iniquitatibus
conceptus
mundum de immundo conceptum sum, et in peccatis concepit me

ut
mater mea
capiat,
non hic laboro, quia non indigeo,
quod non
potest capere
sed peto ut quod breviter dicam attendat.

utique qui haec dixerunt,
Illi
aut voluerunt ea intelligi de omni hominis

voluptatis,
12
semine,
esset
aut
tantum de
illo
quod cum sensu seminatur

si
quae non
nisi
brutorum animalium,
homo non
senserunt, ergo
semen de
est
sola virgine
At si de omni hoc sumptum immundum tanti viri asseruepeccasset.
15
runt
quod impium
hominis
credere.
Non
itaque hoc de
istius
illo
scripserunt,
sed
nisi
si
de
illo
aliquo
semine
secundum
sensum protulerunt, non

intelligi
de
is
quod
cum
praedicta voluptate concipitur
voluerunt.
Hoc autem
asserit
nullatenus refragatur nostrae rationi,

esse
quae semen de virgine sumptum
mundum, quamvis
sit
de massa peccatrice.
4-5 rationalem] Cf.

Ps. 50,7.
c.
III,
p.
142
c.
s.
8-9 semine] Iob 14,4. 147

ss.
9-10 mater mea]
5-10 mea] Cf.

peccatrice]
VII, p.
cf.
10-11
capiat] Cf. Matth. 19,12.
20 de massa
Ad
c.
XIV
AUGUSTINUS,
ait
Sermo
CLXX,
c.
IV (PL
38,929): Propter hanc ergo singularem innocentiam

nihil mali in te invenit.
Psalmus, Tibi
soli peccavi...: quia
Quare autem
in te invenit,
o genus
Ego enim
adulterio.
ibi est
in
iniquitate conceptus sum, et in peccatis concepit

:
humanum? Quia sequitur et dicit, me mater mea (Ps. 50,6-7).
Dicit hoc David.
Quaere unde natus sit David invenies de legitima uxore, de nullo Secundum quam ergo propaginem dicit, In iniquitate conceptus sum ; nisi quia quiddam de mortis propagine, quod secum trahit omnis qui ex coniunctione viri
?
et
feminae nascitur
p.
De
peccatorum meritis
et
remissione,
est,
1.
I,
c.
XXIX (CSEL
non
vulneri
LX,
nam
57;
PL
44,142): Solus sine peccato natus
quem
;
sine virili complexu,
concupiscentia carnis, sed obedientia mentis virgo concepit
sola nostro
medici-
parere potuit, quae non ex peccati vulnere germen piae
prolis emisit.
13
numerum XIV om. R cum sensu] consensu L
5 in
consesu
illo]
in illum
N
E
8-9 semine conceptum
14 de omnibus
17 hominis om.
19 de virgine sumptum semen
19-20 esse asserit
20 de massa
sit
E E E
: :
15-16
157
C apitulum XV.
Quomodo massa
3
peccatrix non
sit
tota peccatrix.
INam quemadmodum
homo
manu
dicatur caecus,
vel
in
nisi
caecitas
in
non
est in
aliqua parte hominis, quamvis
oculo ubi debet esse visus

est
nisi
- non enim
est
in
pede -, nec
surditas
in
aure
cum homo
nulla
dicitur surdus
ita
licet
massa generis humani peccatrix nominetur, non tamen
in
ulla
parte
eius
est
peccatum
nisi,
ut
dixi,
in
voluntate,
quam
supra
veritas,
in
hominis convera
aut
ceptione
9
semen
habere
si
cognoscitur.
Quamobrem
quae
nulla
nulla
ratione
sunt,
verisimili
contradicente
considerentur
nulla
virgine
ratio,
dicta
iam
libere
possumus
mittit
12
concludere
quia
sola
nullus intellectus
per-
ad hominem ex
illa
sit
conceptum de peccato massae
peccatricis,
quamvis de
si
assumptus, aliquid potuisse aut debuisse accedere,
etiam
non
esset
deus.
Capitulum XVI.
15
Cur
IOHANNES
et
alii
qui
similiter
liberi
concepti sunt per miraculum, non
sint
per se
a peccato.
V^/uod
18
si
obiciuntur mihi
IOHANNES
Baptista et
alii,
qui de sterilibus
et in
quibus prae senectute natura generandi iam erat emortua propagati sunt,
per similem rationem putantur debuisse nasci sine peccato et poena quia per miraculum concepti sunt
illa,
:
et quasi
peccati,
2i
valde utique intelligenda est ab
istis
aliena ratio
quae virginalem conceptionem liberam ab omni peccati

Aliud enim
est
monstrat
necessitate.
aliquid inauditum et inopinabile atque

vitio
naturae incognitum facere, et aliud naturam aut aetate aut aliquo

24
de-
bilitatam sanare et
sicut
ad suum opus revocare.

nulla
ut
Nam
est
si
ADAM
sic
non peccasset
ipse
nulla
illo
senectute,
causa
infirmaretur,
natura propagandi
creata in
27
et
ad utendum -
iam dictum
eius potestati subdita,

et
nullo
casu
suo cursu impediretur.
Non
ergo in
IOHANNE
c.
similibus
7 ut dixi] Cf. c.
III,
p.
142
s.
26 dictum
est]
Cf.
XI,
p.
153
s.
nisi
om.
U
si
6 non] Non
om.
O
massa
in ulla]
in
om.
7 in nulla]
in
ulla
L
si]
9
Nisi
7 obicitur
et aliud]
O
et
de
om.
sterelibus
18 propagandi
23 naturae] natura
24
L Nam
158
est

aliquid
suis
illi
16-17
novum
causis
naturae infirmatum
ADAE,
erat,
sicut
est
in
filio
virginis
datum, sed
quod
niam
cognoscitur esse reparatum.
Quare quonequamira3
per propagationem naturalem datam

ei
ADAE
in
sunt generati,
assimilari
quam
culo,
possunt aut debent

ut
de quo agimus
conceptionis
ab
originalis
peccati vinculo absoluti possint ostendi.
Capitulum XVII.
Cur deus incarnaius
sit,
&
cum de
ADAM
tot
posset /acere
homines
non-deos
sine peccato
quot sufficerent.
Torsitan
dicit
aliquis
Si purus
homo
qui deus
dicis
:
non
esset
potuit
fuit
fieri
de
ADAM
deus
sine
omni peccati contagione,
sicut
cur necesse
deum
incarnari,
cum
aut per
unum
talem qui esset sine omni peccato posset pec12
catores
redimere, aut tot quot necessarii erant ad perficiendam super-
nam
civitatem homines simili miraculo facere ?
Ad
sufficeret
quod
ad
breviter
respondeo.
alios
Ideo
in
deus
factus
est
homo, quia non

monstratum
quot neces15
redimendos
non-deus.
sicut
saepefato
tot
opusculo
tales
est -,
sarii
homo
erant,
Idcirco etiam
non
fecit
homines
ne
si
nullus
de propagatione naturali salvaretur,

et
frustra
naturam
vi- is
illam in
ADAM
;
condidisse,
quasi
quod non bene
fecisset
correxisse
facere.
deretur
quod summae
longe supra
sapientiae
investigare
non convenit de aliqua natura

proposui,
Non
virgine,
in
quomodo semen sumptum de

21
quo monstratum
in
erat nullum esse peccatum, liberum a necessitatibus

alios
praedictis
quibus
omnes
homines concipi posueram, posset

iustitiam
intelligi.
Et de
natura,
illa
quidem
se
necessitate
et
qua recuperare
illa
quam
quia
deseruit
humana
24
per
et
nequit,
in
de
qua
corpus quod corrumpitur aggravat
animam
esset,
maxime
si
infantibus illud liberari posse,
homo
ille
deus
et
27
confidebam,
prius
ab
illo
necessitas
peccati et debiti
ADAE
aliis
proximorum parentum
valeret
rationabiliter alienaretur. Incepi itaque quaerere

et debiti
quomodo
postea
hoc
intelligi
de necessitate peccati
ADAE,
ut
de
9-12 redimere] Cf. Cur deus homo,

ibidem,
1.
1.
I,
c.
V,
p. 52.
c.
15-16 raonstratum
est]
Cf.
II, c.
VI, p. 101.
20 supra] Cf.
VIII, p.
149
s.
24-25 animam]
Sap. 9,15.
3 per om.
incip.
c.
L XVII L
5 ut] aut
II
L
incip.
c.
dicit]
dicet
LRN
12
Paris.
2883
Si]
hic
qui esset om.
quot]
quod
LN
16 Hic-
circo
20 Non]
hic
XVIII
26 confidebam] infidebam
28
intelligi
de] intelligende

facilius
17-19
159
quod quaerebam
inveniretur,
et
abundante gratia
illius
de cuius conet
ceptionis agitur munditia

3
factum
est,
ut
non modo ab omni peccato
de-
bito
ita
et
necessitatibus
praefatis
liberum cognosceretur, sed insuper

iustitia vel
si
hominem
conceptum esse debere praeditum non minori

qua factus
est
beatitudine,
quam
pec-
in
6
ADAM,
intelligibili
ratione
pariter
- etiam
non deus sed purus

videbatur,
et
esset
homo -
probaretur.
Siquidem
ullis
irrationabile
catum aut poenam peccati ab

tionem
9
parentibus ad illum per talem
propaga-
descendere,
et
deum
sponte
rationalem naturam iniustam aut nulla
eius
promerente
iniustitia
miseram
facere.
Capitulum XVIII.
Quod
12
de virgine iusta deus conceptus
sit
non
sic
necessitate, quasi de peccatrice
non
(j^/uamvis
sit,
posset,
sed quia
decebat.
filius
ergo
de
mundissima
necessitate
virgine
dei
verissime conceptus
non
tamen hoc ea
rationabiliter ut
illius
factum
est,
quasi de peccatrice parente
isiusta proles
generari per huiusmodi propagationem nequiret, sed
quia
decebat
erat cui
hominis conceptio de matre purissima
fieret.
Nempe
illa
decens
is niteret,
ut
ea
puritate,
qua
maior sub deo nequit

filium,
intelligi,
virgo
deus
pater
se
unicum
quem de corde
ita
suo aequalem
ut
et
sibi
genitum
esset
21
tamquam
ipsum
diligebat,
dare
et
disponebat,
filius,
naturaliter
unus
idemque
communis
facere
sibi
dei
patris
virginis et
quam
de quo
ipse
filius
substantialiter
matrem
eligebat,
et
de qua
spiritus
sanctus
ipse
volebat et operaturus erat, ut
conciperetur
nasceretur
ille
procedebat.
24
Qualiter autem virgo

sit,
eadam per fidem
ante
ipso
ipsam
conceptioagitur
nem mundata
reddidi.
dixi,
ubi aliam rationem de hoc
unde hic
Capitulum XIX.
27
Quomodo
ista
ratio
el
altera alibi data
concordent
et
differant.
(^Juae duae rationes intellectui

per
se.
meo
videntur ad quaestionem unaquaeque

rationis
sufficere,
sed
ambae
XI-XII,
simul
animo vim
et
decorem
actionis
1-3 cognosceretur] Cf. cc.
p. 153 ss.
1.
3-6 probaretur] Cf.
c.
XIII, p. 155.
sufficere]
23-25 reddidi] Cf. Cur deus homo,

initium operis, p.
1
II,
c.
XVI,
p.
16
ss.
28-29
Cf.
139,12-15.
7 paena
gratiam
O
c.
per] pro
O
deest
21
substantiliter
23 Qua-
liter]
hic incip
XIX
26 numerus
160
quaerenti
differunt,
tricis

copiose
satisfacere.
19-21
Et
quamvis
ad idem tendant,
monstrat
est
in
in
hoc tamen
quod
ista
quidem, quam hic
protuli,
deum
etiam de pecca3
virginis
substantia
- quoniam nusquam
debere
hominis natura praeter

nisi
voluntatem
peccatum -, prolem
tali
iustam
;
immo non
illa
iustam nulla
ratione repugnante
si
propagatione producere
vero probat quia, etiam

6
in
tota virginis essentia
peccatum
fieri
esset,
tamen ad huiusmodi conceptionis
munditiam
per
fidem
munda
posset.
Atque
illo
in
ista
omnis necessitas
mortis et cuiuslibet corruptionis sive laboris ab

in
illa
homine aperte excluditur

si
autem quaestio de hoc

fuerit,
oriri
videtur, sed sufficienti ratione,

est,
diligenter 9
nisi
perspecta
dissolvitur.
Quapropter ex utraque palam
quia nihil
pia voluntate dominus ac redemptor noster sustinuit in omnibus quae passus est.
C apitulum XX.
Quod
natus de virgine pro originali peccato habuit originalem iustitiam.
'
Ut
mihi videtur, de peccato quidem originali
sicut
proposui
suffi-
cienter ostensum est,
quomodo ad hominem de
virgine
conceptum
nulla
ra-
15
tione descendere a parentibus potuit,
sed potius iustus et beatus
fieri
ratione
exigente
Quamobrem quoniam de iusto patre secundum divinam - ut ita et de iusta matre secundum humanam naturam iustus ab ipsa origine non incongrue pro originali iniustitia, quam omnes alii dictum sit - natus est
debuit.
:
18
filii
ADAE
habent a sua origine, iustitiam originalem habere dicendus
est.
Capitulum XXI.
Quare non
potuit habere personalem
iniustitiam.
21
At
attigerit,
de personali
iniustitia
superfluum est disputare quod ad illum non

in
illo
quoniam humana natura numquam

aggravata
contra
sine
ullo
divina
fuit,
nec
illius 24
anima
corpore
umquam
dei,
voluntatem
aut
modo
totus
impedita est
ille
corruptibili.
Quae anima quoniam
ipsa,
immo
homo
et
verbum
deus,
una persona semper
extitit,
numquam
sine perfecta
iustitia 27
25 aggravata] Cf. Sap. 9,15.

copiosis
5 pducere
L
ob
illa]
ille
8 concluditur
23 At] Et
10 per-
specta] perfecta
est
L
ipsa] ipse
17
Quem
rera
E O
25-26 corpore
26
27 semper om.

et
21-22
161
sapientia et potestate
fuit,
quam semper a
humana a
rationem
velut
se ipso
ille
secundum personam
sicut
3
deus
habuit,
licet
naturis
divina quod habuit accepent.
Altiorem
autem
sine
aliam
quomodo deus
assumpsit
hominem de
massa
peccatrice
peccato
alibi
azymum de
esse
fermentato, praeter istam
quam
6
hic et illam
libenter
quam
et
posui,
si
non nego.
Quam
-
si
mihi ostensa
fuerit
accipio,
meas
- quod non
arbitror
contra veritatem
esse poterint ostendi,
non teneo.
Capitulum XXII.
9
De
quantitate originalis peccati.
orro peccatum originale nec maius potest esse
quam
dixi,
nec minus
in illo
quam
12
quia
cum
infans
iam
in
rationalis
est,
humana natura non habet

habere,
iustitiam
quam
accepit
ADAM
sicut
et
quam semper debet

existimo.
illud
neque
eam excusat impotentia quia non

non
15
habet, sicut supra dictum est. Illud tamen
per omnia tam grave,

virgine
cui
supra
posui,
Nam
non
quoniam ad
tale
hominem de
illud
conceptum ostendere volebam

non posset addi,
ne -
pertinere,
constitui
aliquid
sicut dixi
- propter hoc
quid mihi nunc
quod investigabam
lsvideatur,
viderer
pondus
eius
minorare.
De quo
ut
sic
breviter aperiam.
Peccatum
debeant, ac
21 si
ADAE
ipsi
ita
in
infantes
descendere,
pro
eo
puniri
illud
singuli
sit,
fecissent personaliter sicut

ut
ADAM,
nasci sine
non puto,
peccato,
quamvis propter
illud
factum
eorum
dicit
nullus
possit
quod
sequitur
damnatio.
Cum
enim
apostolus quia
mors regnavit ab
similiillis
ADAM
24
usque
ad
MOYSEN,
ipsa
etiam in eos qui non peccaverunt in

:
tudinem
praevaricationis
ADAE
aperte videtur significare
quod non
personaliter
imputetur
fihos
quamvis
omnes
ADAE praevaricatio ADAE - excepto virginis
aut aliquid tam

filio
magnum,
et
peccatores
3-4 de
fermentato]
Cf.
Cur deus homo,

c.
II,
1.
II,
c.
XVI,
p.
116,17-20.
5 alibi]
Ci.ibidem.
10 dixi] Cf.
p.
141
s.
14 supra] Cf. ibidem, p. 142,1-4.
15 supra] Ibidem.
16 dixi] Ibidem,
142,7-10.
22-24
ADAE]
Rom. 5,14
(Vulg.
regnavit mors).
26 peccatores] Cf. Rom. 5,8;
et passim.
5 alibi] albi
6 contra virtutem
12 debet om.
L
21
8 numerum
capituli
om.
quam om.
11-21
propter illud] illud om.
162
filios
DE CONCEPTU VIRGINALI ET DE ORIGINALl PECCATO

irae
in
scriptis
suis
22-23
pronuntiet.
Nam cum
ait
etiam
:
in
eos,
qui
non
peccaverunt
in
:
simihtudinem praevaricationis
in
ADAE
autem
legem
potest sic
3
intelligi
ac
si
dicat
etiam
eos,
qui
non tantum peccaverunt quantum

ait
:
ADAM
abundaret
peccavit
praevaricando.
:
Et
cum
lex
ante
subintravit
in
illis,
ut
delictum
in
;
aut
intelligemus
peccatum
qui
non
peccaverunt
similitudinem
praevaricationis
erat,
ADAE,
in eis
minus
quam
ADAE
legem
peccatum
aut
si
minus non
;
abundavit
peccatum post
illud considero.
est,
9
ultra
peccatum
ADAE
quod
intelligere
nequeo cum
De
sicut
cuius pondere et satisfactione in
Cur deus homo quod mihi visum

tamen quia
est,
iam
legisti,
exposui.
Verum
illi
est
nullus
ad hoc, ad quod
homo
cecidit
in
factus
est
et propagatio
eruitur,
data
restituitur,
nec a malis in quae

peccati, per
humana natura
Si
nisi
per satisfactionem
illius
quod
12
eadem mala
ipsa se praecipitavit.
:
Dicet aliquis
seris
non habent
singuli
peccatum
nullum
salvari
sine
satisfactione
peccati
ADAE ADAE ? Nam
quomodo
as15
qualiter exigit
iustus
deus
ab
illis
satisfactionem peccati
quod non habent

;
At
deus non
exigit
ab
ullo
peccatore plus
quam debet
sed quoniam nullus potest reddere
quantum
debet,
solus Christus reddit pro omnibus qui salvantur plus
quam
18
debent, sicut iam in saepefato opusculo dixi.
Adhuc
sit
alio
quoque modo videndum
est,
qua ratione peccatum minus

in
in
infantibus
quam
in
ADAM,
cum ab
per
illo
omnes descendat. Per
21
unum
enim hominem - quod

et per
est
ADAM
- peccatum
intravit
in
hunc mundum,
peccatum mors.
Capitulum XXIII.
Cur
C_>ur
intelligitur.
24
et
quomodo descendat
non
cognoscitur,
sit
in
infantes.
autem
minus
sit
si
cur et
quomodo
erat
insit
non
27
Quod
quamvis dictum
supra,
quantum opus
ad hoc quod
filios
irae]
I.
Cf. Eph. 2,3.

I,
4-5 delictum]
p.
Rom.
151
5,20.
9-10 exposui] Cf. Cur
deus homo,
c.
XXI
ss.,
88
ss.
21-23 mors]
c.
Rom. 5,12
(Vulg.: in hunc
mundum
intravit).
27 supra] Cf.
X,
p.
s.
3 qui non tantumj quae sequuntur, usque ad verba sed

(164,9), desunt
factionem
in
spiritus sanctus et in c.
et]
sequente
satis-
7 post] pro
L
26
9 pondere
si]
ponderet
14 quomodo] quo 7V
sicut

quaerebatur,
23
163
tamen
non
erit
superfluum
fuisse
si
hic breviter repetitur. peccavit.

ipsis
Equidem
causaliter
;
negari nequit infantes in

3
ADAM
in
cum
Sed
in
illo
sive
in
alii
materialiter
velut in
semine fuerunt, in se
se
personaliter sunt
quia
illo
fuerunt ipsum semen,

illo,
runt singuli diversae personae. In

In
illo
illo
non
ab
in
in
se
alii
quam
ipsi,
ille.
fuerunt
ille,
in
se sunt ipsi.
Fuerunt
igitur
illo,
sed non
dicet
quoniam nondum erant

:
ipsi.
Forsitan
dicuntur,
9
aliquis
Istud
esse
quo
alii
homines
in
ADAM
,esse'.
fuisse
quasi nihil et inane
quiddam
est,
nec est nominandum

falsum,
Dicat
secun-
ergo illud esse fuisse nihil aut
vanum
sive
quo
fuit
Christus
dum semen
'2
in
ABRAHAM,
semine ipse
in
DAVID
et
et in aliis patribus, et
nihil
quo omnia quae
sunt ex semine fuerunt in seminibus,
fecisse
deum, cum omnia quae

et
procreantur
ex
fecit
si
prius in seminibus ipsis,
dicat nihil vel
vanum
essent.
1
aliquid esse hoc,
quod
vere non
esset,
haec quae videmus esse non

in
Si
enim
aliquid
verum non
fuisse,
est
ea quae natura procreat ex seminibus,

essent ex
ipsis.
5 illis
prius
nullo
vel
in
modo
Quod
si
haec dicere
fuit,
stultissimum est,
non falsum
homines
vanum, sed verum

nec
fecit
et
solidum esse
quo
eos
illo,
fuerunt
'8
omnes
fecit
alii
ADAM,
dictum
deus inane aliquid,

fuerunt non
alii
cum
ab
in
illo
esse.
Sed -
sicut
est
in
illo
et ideo
longe aliter
quam
sunt in se
ipsis.
illo
2i
ginis
Verum quamvis constet valde diverso modo ab

de
illo
eos omnes in
aliis
fuisse,
solus
tamen
alii
filius vir-
in
illo
fuit.
Omnes
in
quippe
sic fuerunt
in
illo,
ut per naturam propagandi, quae potestati et voluntati eius subdita
erat,
24
essent
solus
vero
iste
non
sic
eo
fuit,
ut
per naturam aut
voluntatem eius de
cavit,
illo
fieret.
illi
De
aliis
enim acceperat
et ut
ADAM
essent
esset,
;
quando pecde
isto vero,
ut
esset
hoc de quo
unde futurus
futuri
erant,
de
illo
ut
esset
hoc
erat,
non autem
ut
de
illo
quia non erat
1-3 fuerunt] Cf.
AMBROSIUS,
:
In
Lucam,
1.
VII, n. 234
(CSEL XXXII,
Adam,
PL
p.
15,1852 B)
Fuit
Adam,
et in illo fuimus
civitate
omnes
1.
periit
c.
et in illo
387; omnes
I,
perierunt.
AUGUSTINUS, De
PL
41 ,386)
:
Dei,
XIII,
XIII
(CSELXXXX,
auctor,
pars
632
Deus enim
illo
creavit
hominem rectum, naturarum

ille
non utique
vitiorum;
sed sponte depravatus iusteque

fuimus in
damnatus depravatos damnatosque generavit.

unus, qui per feminam lapsus
erat
Omnes enim
est in
uno, quando omnes fuimus

facta
est
peccatum, quae de
illo
ante
peccatum.
Nondum
iam
nobis
singillatim
creata et distributa forma, in qua singuli viveremus; sed
erat natura seminalis, ex
qua
propagaremur...
Equidem]
hic incip.
c.
XXIII
N
L
2 nequit negari
16
fuit
7 Istud] Illud
12 nihil om.
esse
E E
5 Fuerunt] fuerunt
23
erat] erit
164
in eius

potestate,
ut
23
de ipso propagaretur. Sed nec

de
nihilo
fieret.
in
potestate eius erat,
ut
de
alia
essentia aut
Quare non
in
erat in eo, ut hic aliquo
modo
erat,
esset.
Nam
sed
nec in potestate naturae nec
potestate voluntatis eius
ut esset
quoquo modo. Erat tamen

dei
potestate.
eo natura de qua propagandus
erat,
non
eius
et
Nam
etsi
usque ad virginem matrem in

ut
parentibus
naturali,
voluntas
seminavit et natura germinavit,
ipsa virgo partim
partim voluntario cursu ad suum esse ab

:
ADAM
perduceretur,
sicut
omnes
alii
in
illa
tamen nec voluntas creaturae prolem seminavit nec natura

sanctus et virtus altissimi de virgine-muliere virum
aliis
germinavit, sed
mirabiliter
spiritus
propagavit.
essent
;
De
isto
ergo erat
in
ADAM,
esset
id est in eius potestate,
ut
de
illo
de
vero non erat in

vir
illo
ut aliquo
modo
illo
esset, sicut
non
12
erat
in
in
limo,
ut
in
unde primus
de
fuit
illo
factus est
ut
de
mirabiliter,
neque
viro
EVA
quibus
illis,
- quemadmodum
facta est
esset.
Sed nec
in aliquo
eorum,
ab
erat
ADAM
in
eis
usque ad
MARIAM,
assumendus
erat
erat,
ut esset.
Fuit
15
tamen
in
quia
unde
ipse
quemadmodum
facta est,
erat in limo
unde primus homo

aut
factus est, et in eo
unde
EVA
;
non
voluntate
mirabilius
est.
creaturae
et
potestate,
sed
illi
sola
divina
virtute
sed
iste
tanto
factus
is
maiori gratia, quanto
puri
in
homines,
hic
homo-deus
peccavit,
Valde
illi,
itaque diverso
qui voluntario
modo
et
iste
erat
ADAM
quando
Illos
quam
erant
naturali
cursu
procreantur.
ergo
quodam
21
modo
nando
de
facit
ADAM,
quos per
acceptam
;
potestatem
humana
nisi
voluntas semifecit
et
natura germinando procreant
istum vero non
deus
quamvis
ADAM,
quia non per
ADAM,
sed per se velut de suo.

24
Quid ergo
convenientius ad ostendendam magnitudinem bonitatis dei et
ad plenitudinem gratiae
illius
quam
ut
ADAE
ille
concedebat,
quam
hoc
ut
illi
quorum
esse in
potestate sic erat,

in
quod
naturaliter
ut
illi
erat,
per illum essent,

iustitia
ita
quoque
tales
eius esset
arbitrii
hbertate,
igitur
qualis erat lpse
et feli- 27
citate,
eos propagaret ?
Hoc
datum
sibi
est.
illis
Quoniam
itaque in
tantae
gratiae celsitudine positus,

:
bona quae
et
servanda acceperat
illis
sponte deseruit
posset,
idcirco
filii
perdiderunt,
quod
pater,
cum servando
sufficiens
ratio,
dare
30
non
servando
abstulit.
Haec
mihi
videtur
cur ad
9 9
altissimi]
Cf. Luc.
,35.
virtus altissimi]
his Verbis prosequitur
U
O
12 de
illo
esset
15 in
illis]
in
om.
20
naturali] natura
U
O
22 precreant
E
est
ostendam
circo
N
cum
27
libertate arbitrii
28
tale
24 ostendandam E om. 30 hic-
servando] conservando

infantes
23
165
peccatum quae
et
mala
et
descendant
ADAE,
si
diligenter
remota nostra
rectitudinis,
voluntate,
3
saepe
multum impedit mentem ab
intellectu
ipsa pura iustitia consideretur.
Qualiter autem peccatum idem mihi
videatur
ad eos descendere, paucis expediam.

Est
6
peccatum
natura,
dici
ut
dixi
et est
;
peccatum a persona. Itaque

natura, ,naturale',
ita
quod
quod
ad
est
a persona, potest
,originale'.
.personale'
quod autem a
dicitur
Et
:
sicut
personale transit ad naturam,
naturale
;
personam, hoc
ita
modo
Quod
ADAM
comedebat, hoc natura exigebat
quia
ut
hoc
exigeret creata erat.

naturalis,
Quod
vero de ligno vetito comedit,

fecit.
non hoc voluntas

egit persona,
12
sed personalis, id est propria
Quod
tamen
non
fecit sine natura.
Persona enim erat quod dicebatur

persona
peccatricem
ADAM;
quia
natura,
quod homo.
peccavit,
Fecit
igitur
naturam,
erat,
cum
ADAM
quod
homo
peccavit.
;
Siquidem non quia homo
ut vetitum
praesumeret impulsus est
sed propria voluntate,

est.
quam non
exegit natura sed
ispersona concepit, attractus

in
illis
Similiter
fit
in
infantibus
e converso.
fecit
Nempe
illorum
non
est
sicut
iustitia
quam
debent
habere, non hoc
voluntas personalis,
18
in
ADAM,
et
sed egestas naturalis,
quam
illa
ipsa natura
erat,
accepit
ab
ADAM.
In
ADAM
in
namque, extra quem de

ea semper
et
nisi
nihil
est
nudata
iustitia
quam habebat,
subsistit
adiuta caret.
Hac
ratione
facit
quoniam natura
2i
personis
personae non sunt sine natura,

Sic
spoliavit
natura
iustitiae
personas
in
infantum
peccatrices.
persona
naturam bono
ADAM,
et natura
egens facta omnes personas, quas ipsa de se
procreat,
24
eadem
egestate peccatrices et iniustas facit.

illo
Hoc modo
transit
pec-
catum
in
illis
ADAE
personale in omnes qui de

naturale.
naturaliter
propagantur, et est
originale sive
Verum
27
patet
;
magnam
ille
esse distantiam inter
peccatum
illi
ADAE
et pec-
catum
eorum
quia
peccavit propria voluntate,

et personalis
illius
naturali peccant ne-
cessitate,
quam
propria
meruit voluntas.
Sed cum nemo
dubitet
30 est
quia par poena non sequatur imparia peccata, in hoc tamen similis quia nullus admittitur ad regnum
personalis et originalis peccati damnatio,
dei,
ad
quod
factus est
homo,
nisi
per mortem Christi, sine qua non redin

in-
ditur
quod pro
ADAE
I,
peccato debetur, quamvis non omnes pariter
5 ut dixi] Cf. c.
p.
140
s.
5 et est peccatum] est bis

egit persona add.
{corr.)
N
EU
7 naturalem
L
19 et
12 quod homo]
L
ipsa]
14 sed-] Sed
ipse
eam
Quod tamen 20 quoniam] qua
22
31-32 reditur
166
23-24
ferno torqueri mereantur.

nisi
Nam
et
post diem iudicii nullus erit angelus aut

Ita
homo,
aut in regno dei aut in inferno.
igitur
et
peccatum infantum minus

illa
est
quam peccatum
per
sine
ADAE,
et
nullus
et
tamen
sine
universali
dimittitur.
satisfactione
salvatur,
quam
illa
magnum
parvum peccatum
illam
dixi.
sit
Cur autem
in praefato
6
non
sit
morte, et
quomodo per
salus
hominum:
libro,
sicut mihi
deus dedit, quaesivi et
Capitulum XXIV.
Quod
peccata parentum post
ADAM
non compulentur
in
originali
9
peccato filiorum.
arentum vero proximorum peccata ad originale peccatum non aestimo
pertinere.
Quippe
si
ADAM
nequivisset
eis
ad eos quos generaturus
erat
iustitiam
suam producere, nequaquam posset

quoniam
nullus
suam
quivit
iniustitiam
transmittere.
servare,
Quare
nullam
12
post
ADAM
filiis
suis
suam
iustitiam
video rationem cur proximorum parentum peccata filiorum debeant animabus

imputari.
voluntatis
Denique
nulli
dubium
est
quod
In
infantes nullam servant rectitudinem

pariter
iniusti,
l5
propter ipsam rectudinem.
hoc ergo sunt omnes

iustitiam.
quia nullam habent

iustitiae
quam omnis homo debet habere
Haec
nuditas
18
descendit ad omnes ab
iustitia.
ADAM,
illi
:
in
quo humana natura

iustitia,
se spoliavit
eadem
Nam
etsi
in
ADAM
remansit aliqua
ut in rebus
aliquibus
sibi
rectam
servaret voluntatem
sic
tamen privata
ut
in nullo
est
illo
dono, quo
iustitiam
se
custodire poterat in posteros,

in
eorum
ipsa
cum
non
aliqua
valuit,
2I
iustitia
propagare queat. Plus utique

iustitiam
et beatitudinem,
infantibus
nulli
auferre sibi
quam omnem
iustitia.
quae
datur aliqua carenti debita

24
Quod
nuditatem,
autem proximorum
iniustitia
parentum
possit
hanc augere
iustitiae
qua non
valet
in
infantes
ab
ADAE
iustitia,
peccato maior descendere,

nulla potest auferri iustitia.
27
non videtur
possibile.
Nam
ubi nulla est absentari
Unde autem
nulla
potest
iustitia,
ibi
addi nulla valet
iniustitia.
5-6 in praefato libro] In Cur deus homo.

iustitiae in
15-16 rectitudinem]
191
ss.
Cf.
definitionem
De
oeritate,
c.
XII, vol.
I,
p.
et
magnum]
nulla
et
om.
E
R
10 ad originalem
13 post]
pro
15
nul-
lam]
16 voluntatis propter
ipsam rectitudinem om.
17
homo
om.
20 servare
27 ubi
est nulla

Nullam
ergo
infantibus
suis
24
167
addere queunt
iniusti
parentes iniustitiam super

nil
si
praedictam nuditatem
3
iustitiae.
At
ubi nulla est
iustitia,
prohibet aliquam
parentes
iusti
poni iustitiam. Verisimilius igitur et possibilius
videtur
iniusti
aliquam
suis
infantibus
addere dicuntur iniustitiam - quod
suis
possint
iusti-
aliquam
6
dare iustitiam.
Quod
si
fit,
habent infantes iustorum aliquam

infantes iniustorum,
si
tiam.
sine
Si vero
hoc
;
est, levius
si
damnantur quam
moriuntur
baptismo
aut
salvantur,
cum
aliquo suo praecedenti merito eliguntur.
Quod PAULUS
9
apostolus negat,
ubi per
IACOB
et
ESAU
probat nullum
nisi
iusti
omnium
merita praeveniente gratia salvari.
Quoniam
itaque nullam dant
parentes ante baptismum infantibus suis iustitiam, nullam utique addunt

suis
iniusti
12
imustitiam.
si
Quod
iniustitiam,
dicitur
non addunt
nequeunt
iniusti
parentes
mstitiam,
:
suis
infantibus
aliquam
quibus
auferre
ullam
sed
iusti
originalem
in
suis
quam
red-
habent ab
15
ADAM
faciunt in eis
si
graviorem
ergo et
eam
dunt leviorem. Quare
minus sunt
iniusti infantes
iustorum
quam
iniustorum,
minus debent reprobari
quam
et
illi.
Quod
dicat qui audet et ostendere potest

et iustorum
et
ego vero non audeo, cum mixtim videam

18
iniustorum infantes
si
ad baptismi gratiam
valet
eligi
ab
illa
reprobari.
Sed
est
et
iusto
hoc
quis dicit,
nisi
non
ostendere.
Quippe
sicut
hoc modo non
iustior,
qui vo-
luntate magis aut appetit aut vitat

2i
quod debet,
ita
non
est
iniusto iniustior,
nisi
qui plus aut amat aut contemnit
quod non debet.

alius
alio
Si igitur infantes
ne-
queunt ostendi,
mox
ut
animam habent,
magis vel minus velle quod

in infantibus alius alio
debent aut quod non debent, nemo potest probare quod

24
nascatur iustior vel iniustior. Pariter ergo nec

in suis
iusti
sua
iustitia
reddere videntur
infantibus originalem iniustitiam leviorem, nec iniusti in suis sua iniustitia
graviorem.
27
Quapropter
suis
si
parentes
iniusti
nec numero nec magnitudine queunt
originale
peccatum
infantibus
in
suo peccato augere, videtur mihi peccata
parentum post
ADAM
infantum originali peccato non deputari.

filiis
Non
30
nego propter merita bona parentum
multa et
magna
filios
beneficia
corporis
et
in
animae
impendi,
et
propter peccata parentum
et
nepotes
usque
tertiam et quartam
generationem et forsitan ultra diversis tribu-
8-9
salvari]
Cf.
Rom.
9,10-13.
31
generationem] Cf. Ex. 20,5.
6 damnantur] dampnaretur om.
U
sine
13 iustitiam] iniustitiam
15
quam
iniustorum
sua iniusti-
U
E
18 ab
lllo
L
si]
22 mox aut
L
post]
filiis
25
pro
iniusti) iusti
tia in suis
26
28
29 Non]
hic incip.
c.
XXV N
Non
nego]
Nego
multa
168
lationibus
forsitan
est

in
24-25
hac
illos
vita
flagellari,
et
si
ea perdere bona etiam

iusti
in
anima quae
per
consequerentur,
essent
- quorum exempla longum

3
nimis hic inserere

naturaliter
illo,
sed dico peccatum originale in omnibus infantibus

esse,
sicut
conceptis
aequale
peccatum
aequaliter.
ADAE,
quod
est causa
cur nascantur in
ad omnes
pertinet
C apilulum XXV.
Quomodo
noceant animabus eorum.
&
Oi autem peccata parentum aliquando nocent animabus
filiorum
hoc
9
modo
in
potius
fieri
existimo,
non
quod ea
illis
deus imputet, aut quod eos
aliqua delicta
filios
propter parentes inducat,
sed quoniam, sicut saepe meritis

ita
filios
parentum
in
suis
iustorum a peccatis eruit,

derelinquit.
miustorum eorum meritis

liber
aliquando
:
Quoniam enim nemo

.inducere',
et
est
a peccato
mollit
nisi 12
deo liberante
rare'.
cum non
satis
liberat dicitur
cum non
,indu-
Namque
ut
videtur
susceptibilius
quod deus animam peccatricem,

15
cui
nihil
praeter
poenam
ipsis
debet,
propter parentum peccata in suis dimittat
peccatis
pro
Ita
puniatur,
sine
quam quod eam

et
alienis
oneret,
ut pro
est
illis
torqueatur.
igitur
repugnantia
originale
patris,
in
peccatum
et
idem
in
ia
omnibus,
et
filius
non portabit iniquitatem

recipiet
unusquisque onus
sive
suum portabit,
et
prout
gessit
corpore
bonum
sive
5 aequaliter]
s.)
:
Ad
c.
XXIV
cf.
AUGUSTINUS,
non improbabiliter
Enchiridion, c.
XLVI (PL
40,254
Parentum quoque peccatis parvulos obligari, non solum primorum hominum, sed etiam
ipsi nati sunt,
suorum, de quibus
in
dicitur...
Quia
et in illo uno,
quod
omnes homines
pertransiit,
atque tam
magnum
est,
ut
eo mutaretur
et converteretur
necessitatem mortis
humana
non
75,
ita
natura, reperiuntur, sicut supra disserui, plura peccata, et alia
parentum, quae
tuita
1.
etsi
possunt mutare naturam, reatu tamen obligant

divina subveniat.
filios, nisi
gra-
gratia et misericordia
c.
GREGORIUS MAGNUS,
originale a parentibus trahimus
Moralia,
;
XV,
LI
(PL
illis
10):...
Peccatum quippe
et nisi
par gratiam baptismatis solvamur,

videlicet
etiam parentum peccata
portamus
filios,
quia
unum adhuc
cum
sumus. Reddit ergo peccata parentum in

prolis.
dum
pro culpa parentis,
ex originali peccato anima polluitur

quia
ipsi
cum ab
Deus
:
originali
Et rursum non reddit parentum peccata in filios culpa per baptismum liberamur, iam pon parentum culpas, sed quas
13 inducere] Cf. Matth. 6,13.
indurare] Cf. Iob
;
committimus, habemus...
mollivit
23,16:
cor
meum.
Ex. 4,21
ego indurabo cor eius
et
passim.
Rom. 9,18 quem
vult, indurat.
18 patris] Ezech. 18,20.
19 portabit] Gal. 6,5.

1 ]
2-3 hic inserere longum

ea
est nimis
17
Ita]
hic incip. c.
O 5 praeter] XXVI N
1
nisi
ut
aut
eam]

malum,
rationem
3
<(
,
25-26
169
et
reddit deus peccata parentum
filiis
in
tertiam et quartam gene-
etiam
si
hoc
fit
in
anima, et quidquid aliud legitur quod animasignificare
bus filiorum
peccata parentum nocere
videtur.
Quippe non moritur
anima
in
6
filii
peccato patris sed suo, nec portat quis
iniquitatem patris,
cum
sua relinquitur, sed suam, nec onus alienum

;
sed suum, nec recipit prout
pater sed prout ipse gessit in corpore
sed quoniam propter peccata parentum

portat
a suis malis
imputantur.
non
est
liberatus,
ea
quae
eisdem
parentum
peccatis
Capitulum XXVI.
Quomodo tamen
nullus portet peccatum patris, sed suum.
At
12
si
obicitur
quia omnes qui non salvantur per fidem, quae est in

et
Christum,
portant
iniquitatem
onus
ADAE,
ut
per
hoc
velit
probare
infantes aut aliorum

illius
15
quoque parentum
iniquitates
similiter
debere portare, aut
non
debere
consideret diligenter quia non portant infantes peccatum
ADAE
fectum.
sed suum.
quia
Nam
aliud
ut
fuit
ADAE
est.
peccatum,
et
aliud
est
peccatum
infantum,
differunt,
dictum
Illud
enim
fuit
causa, istud est ef-
ADAM
caruit debita iustitia,
non quia
alius
sed quia ipse deseruit
ib
infantes carent,
non quoniam
ipsi
sed quoniam alius dereliquit.
Non
est
ergo
idem
posui,
21
peccatum
quia
ADAE
et
infantum.
Et
cum
dicit
apostolus,
quod supra
mors regnavit ab
qui non peccaverunt

cat
esse.
infantum
minus
MOYSEN etiam in eos, sicut signifiin similitudinem praevaricationis ADAE esse quam ADAE peccatum, ita aperte monstrat aliud
usque ad
;
ADAM
24
Quapropter
pro peccato
cum damnatur
sed pro suo.
infans pro
originali
peccato, non damnatur
ADAE
Ita
Nam
illius
si
ipse
non haberet suum peccatum,
non damnaretur.
27
ergo non portat iniquitatem
ADAE
sed suam, quamvis

fuit.
ideo dicatur portare, quia iniquitas
peccati istius causa
Haec
au-
tem
causa,
quae
fuit
in
ADAM,
ut infantes in
peccato nascantur, non est
168,19-169,1 malum] Cf. 2 Cor.5,10.

suo] Cf. Deut. 24,16.
1-2 generationem] Cf. Ex. 20,5.
4 sed
Quaestio-
8 imputantur]
1.
Ad
c.
XXV
cf.
AUGUSTINUS,
est]
nes in Heptateuchum,
V,
c.
165,26-28.
:
19 supra] Cf.
regnavit mors).
XLII (PL 34,765). c. XXII, P 161,22

.
16 ut dictum
ss.
Cf. c.
XXIII,
20-21
ADAE] Rom.
5,14 (Vulg.
7 est liberatus] liberatur

11-22
170
in
aliis

parentibus,
dixi,
26-28
quia non habet in eis

filii
humana natura
Quare non
potestatem,
sequitur,
quemut pro
3
admodum
ut
sit
iusti
propagentur.
ita
peccato illorum
in
infantibus
peccatum, sicut pro peccato
ADAE.
Capitulum XXVII.
Quid
sit
originale
igitur
peccatum
et
quod
in
omnibus
sit
aequale.
est in infante,
6
Originale
peccatum non aliud

rationalem,
est
intelligo
quam quod
in
mox
anima
in
illo
ut
habet
animato factum
sive in
sit
animam ut
quidquid
prius
corpore
nondum
sic
membrorum
sit.
aliqua corruptio
vel post sive
m
9
corpore futurum
Quod
propter piaedictas aestimo rationes

esse aequale,
et
omnibus
solo
infantibus
naturahter
propagatis
omnes qui
in
moriuntur aequaliter damnari. Siquidem quidquid peccati super lllud

;
additur in homine, personale est

nascitur,
ita
et sicut persona propter
naturam peccatrix
12
natura per personam magis peccatrix redditur, quia
cum
peccat
persona quaelibet, peccat homo.
Hoc
infantibus,
iustitiae
peccatum, quod originale dico, aliud mtelligere nequeo

nisi
in
eisdem
15
ipsam
quam
supra
posui factam per inobedientiam

filii
ADAE
et
debitae nuditatem, per

accusat
quam omnes
fecit
sunt irae
iustitiae
quoniam
nais
turam
sonas
spontanea
quam
est
in
ADAM
desertio,
nec percomitatur
excusat
ut
dictum
nuditas,
- recuperandi
sunt sine
impotentia.
Quam
ita
beatitudinis
quoque
ut sicut
omni
iustitia,
sint
absque
21
omni beatitudine.
et
Per quas duas nuditates in huius vitae exilio expositi sunt,

et
patentes
peccatis
nisi
miseriis
incessanter ubique occurrentibus et undique

dispositione.
irruentibus,
quantum divina defenduntur
Capitulum XXVIII.
Contra
illos
24
qui non putant infantes debere damnari.

infantes
Ount quorum animus

riuntur,
damnari debere, qui

dixi
sine
baptismo mo-
ob
solam
iniustitiam
quam
non
vult accipere,
quoniam
nullus
dixi]
Cf.
c.
sunt irae] Cf.
X, P 151 Eph. 2,3.

. .
s.
16 supra] Cf. 19 ut dictum

est]
c.
XXIII, P 165,15
.
ss.
17
filii
Cf.
c. II, p.
142,1-4.
27 quam
dixi]
Cf. c. XXIII, P
165,15
ss.
sit]
sic
O O
4 numerum capituli om. 8

ut est] est om.
nalem animam
om.
R R
in infante]
in
om.
L
1
1
7 ratiosuper illud
9 praedicta
capituli
13 per
personam] per om.
23 defendentur ex defenduntur
24 numerum
22 occurrentibus] om. R
rruentibus
28
171
homo
iudicat eos reprehendendos de peccato alienae personae,
et
quia nonin-
dum
3
sunt iusti et intelligentes in
tali
aetate,
nec putant
deum
districtius
nocentes debere iudicare

aliter
quam
iudicent homines.
aliter
Quibus dicendum
est
quod
deus
erga infantes debeat agere,
homo.
sibi
Nam homo
non debetur,
non debet
nec
iuste
exigere a natura quod ipse non dedit et quod

6
redarguit
homo hominem cum

nisi
culpa nasci, sine qua ipse non nascitur et
de
ei
qua
non
et
per alium sanatur.

sibi
Deus vero
recte exigit a natura
quod
dedit,
9
si
quod
et
iuste
debetur.
est alienum
Sed
hoc iudicium quo infantes damnantur, non

ab hominum
iudicio.
multum,
consideretur,
Si quis enim vir et uxor eius ad
ma-
gnam quandam
12
dignitatem et possessionem nullo suo merito sed gratia sola pro-
vecti simul
et in
crimen grave inexcusabiliter committunt, et pro eo iuste deiciuntur

:
servitutem rediguntur
quis dicet
servituti,
filios
quos post damnationem generant
eidem non debere subiacere

1
sed potius ad bona quae parentes iuste

filii
perdiderunt gratis oportere
restitui ?
Tales sunt primi parentes et

in
eorum,
geistis
quos iuste pro culpa sua de beatitudine in miseriam damnati

nerant
18
eodem
exilio.
De
similibus
itaque
simile
debet esse iudicium, sed de
tanto districtius quanto delictum
eorum probari potest improbabilius.

salvatur
admittitur,
Denique
salvatur
21
omnis
homo
aut
aut
et
damnatur.
omnis
qui
Omnis autem
damnatur
ab
qui
ad
regnum
coelorum
eo
in
excluditur.
Qui vero
admittitur,
fuit
provehitur
ad similitudinem angelorum,
;
quibus
in
24
nullum
est
umquam
aut erit peccatum

Impossibile
salvari.
quod
itaque
fieri
nequit,
quamdiu
eo
aliqua
macula
peccati.
est
si
aliquem hominem
dixi
in
cum
aliquo
est
quamvis
aliquod
parvo
peccato
Quare
quod
onginale
peccatum
illo
peccatum, necesse
est
omnem hominem
eo natum
non dimisso damnari.
21
ad similitudinem angelorum] Cf. Luc. 20,36.
24
dixi]
Cf. c.
XXIII,
p. 162 ss.
26 damnari]
1.
I,
c.
XXVIII XII (CSEL LX, p.

c.
Ad
cf.
AUGUSTINUS, De
peccatorum meritis
el remissione,
16;
PL
in
44,
117):
Immo
in
nisi
vero nos intelligamus Apostolum,

sufficeret
et
videamus ideo dictum iudicium ex uno delicto

esset
condemnationem, quia
originale peccatum.
ad
condemnationem, etiamsi non

condemnatio gravior
singulis gravior,
sit
hominibus
Quamvis enim
et tanto
eorum, qui originali delicto etiam propria coniunxerunt,

:
quanto gravius quisque peccavit
tamen etiam
illud
solum quod
originaliter
tTactum
est,
non tantum a regno Dei separat, quo parvulos sine accepta Christi
gratia
reprehendos
4 agere debeat
U
L
5 a natura exigere
16 de bea-
titudine]
de om.
eo
17 exilio] auxilio
18 quantum
20 ab eo om.
23
est in
172
29
C apitulum XXIX.
Quomodo
impotentia habendi iustitiam excuset eos post baptisma.
iustitiam
:
Dixi impotentiam habendi

Quaeret ergo
est
non excusare
iniustitiam
est
infantum.
iniustitia,
aliquis forsitan
dicens
Si
in infante
peccatum, id
ante baptismum,
in
nec excusatur impotentia habendi iustitiam,

remittitur
sicut
:
dicis,
et
baptismo
sit
non
peccatum
infans
nisi
quod
prius
erat
cum
post
baptismum
sine iustitia,
si
quamdiu
iustitia est
est,
nec intelhgere potest iustitiam
quam
servet
quidem
iniustus
rectitudo voluntatis propter se servata

est ?
quomodo non
moritur
in
est
etiam postquam baptizatus
Si ergo baptizatus 9
scit
:
infantia
non statim post baptisma, cum poenitere nondum

iustitiam
quoniam non habet

de
hac
vita,
debitam nec excusatur impotentia,

ante
iniustus transit
12
sicut
faceret
baptismum, nec ad regnum dei admittitur

;
intra
si
quod
nullus
iniustus
recipitur
in
quod
catholica
non
tenet ecclesia.
:
Quod
15
in
illa
baptismo
peccatum
infantia
?
futurum remittitur infantibus
cur non
et
quae
in
sequenti fiunt aetate

in
Ad
baptizatis
quod respondeo quia
baptismo peccata penitus quae ante baporiginalis
tismum erant delentur. Quapropter
impotentia iustitiam habendi iam

prius.
non
prius
imputatur
ad
peccatum
sicut
Quemadmodum
ipsa erat in
sine
igitur 18
excusare
sic
non poterat absentiam

illam
iustitiae,
quoniam
culpa
post
fit
baptismum
ut
iustitia,
omnino
excusat,
quia
remanet
omni culpa.
absque
21
Unde
omni
quae ante baptismum debebatur ab
infantibus
excusatione,
post
baptismum
ab
illis
non exigatur quasi ex debito.

iniusti,
24
Quamdiu
quoniam
ergo sola originali impotentia non habent iustitiam, non sunt
non
est
in
eis
absentia debitae iustitiae.
Non
enim
est
debitum,
defunctos intrare non posse ipsi etiam confitentur

alienos,
ducit.
verum
et a salute ac vita aeterna facit
quae nulla esse

c.
alia potest praeter
regnum Dei, quo
sola Christi societas
intro-
Ibidem,
XVI
(20;
120): Potest proinde recte dici, parvulos sine
Baptismo
de corpore exeuntes in damnatione omnium mitissima futuros. Multum autem. fallit et fallitur, qui eos in damnatione praedicat non futuros. Ibidem, c. XXVII, n. 41 (40; 132); Ab hac ergo salute et lumine alieni sunt parvuli, et in perditione ac tenebris remanebunt,
nisi
c.
per adoptionem populo Dei fuerint sociati.
p.
Contra Iulianum Pelagianum,

142,1-4.
1.
III,
(PL 44,707
c.
s.).
I,
3 Dixi] Cf.
191
ss.
c.
II,
servata] Cf.
De
veri-
tate,
XII, vol.
p.
numerum
capituli om.
(in
L
lentur)
5 exclusatur
nec] non
7 delenillis
tur]
debentur
marg.
19 erat om.
debita
22 non exigatur ab
23 non habet
24 debitae]

quod
iniusti,
3
29
173
sine
omni culpa
est
impossibile.
et
iustitia
illis
Quare
Christi
si
sic
moriuntur
quia non sunt

illis,
non damnantur, sed
qui se dedit pro

iusti
et iustitia
fidei
matris ecclesiae quae pro
credit
quasi
salvantur.
Haec
6
breviter
de
originali
peccato pro capacitate intellectus mei non

dixi,
tam affirmando quam coniectando

revelet.
donec mihi deus melius aliquo modo

nullius
Si
cui
vero
aliter
visum
fuerit,
respuo sententiam,
si
vera
probari poterit.
7 poterit]
n.
Ad
1
c.
XXIX
:
cf.
AUGU5TINUS, De
cum eo
libero
arbitrio,
1.
III,
c.
XXIII,
67
(PL
32, 304)
Quo
loco etiam illud perscrutari homines solent, sacramentum bap-
tismi Christi
quid parvulis prosit,

potuerint.
accepto plerumque moriuntur, priusquam ex eo

creditur,
quidquam cognoscere
Qua
in re satis pie recteque

offertur.
prodesse parvulo
eorum fidem a quibus consecrandus

beneficium, qui
Et hoc Ecclesiae commendat saluberrima
auctontas, ut ex eo quisque sentiat quid sibi prosit fides sua, quando in aliorum quoque
duae profuit
resurgeret
?
fides
propnam nondum habent, potest aliena commodari. Quid enim filio sua, quam utique mortuus non habebat cui tamen profuit matris
;
vi-
ut
Quanto ergo potius fides aliena potest consulere parvulo, cui sua perfidia non potest imputan? De peccatorum meritis et remissione, I. I, c. XIX, n. 25 (CSEL LX, p. 25; PL 44,123): Verumtamen si percepto baptismate de hac vita emigraverit,
soluto reatu cui originaliter erat obnoxius, perficietur in
illo
lumine
veritatis,
quod incom-
mutabiliter
manens
in
aeternum,
et
iustificatos praesentia
Creatoris illuminat.
Peccata enim
sola separant inter
homines
iustificat
Deum, quae
solvuntur eius gratia,
per
quem mediatorem
reconcihamur,
cum
impium.
6 Si vero cui L 5 deus mihi O 7 poterit] add. EXPLICIT LIBER DE CONCEPTU VIRGINALI ET DE ORIGINALI PECCATO (PECC. ORIG.
RN EXPL. LIBER ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI DE CONC. VIRG. ET DE ORIG. PECC. BU Expl. lib. anselmi cantuariensis
R)
episcopi.
de conc.
virg.
et
de pecc.
orig.
Expl.
lib.
de conc.
virg.
sine
Explicit
DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI
INDEX SIGLORUM.
A
Atrebatensis 484 (catalogi
n.
805
s.
olim
s.
Anselmi primum, deinde eccle-
siae Cathedralis Atrebatensis),
XII. ineuntis.
(olim
Cantuariensis,
=
= = = =
siae Christi),
s.
(n.
1938) Bodley 271
Eccle-
XII. ineuntis.
M=
R
/
Monacensis
latinus
21248
(olim Ulmensis),
s.
XII. ineuntis.
s.
Rotomagensis 539 (olim Gemmeticensis C. 54),

Vaticanus Rossianus 343,
Edinburgensis 104 (olim
s. s.
XII. ineuntis.
XII., prioris dimidii.
E Q
Mariae Radingensis),
s.
XII.
Londiniensis, Musaei Britannici, Regius 5. E.
V,
s.
XII.
)V\
Li
ncinr'-
i&ea. ivsBo:i>e
roruf rf'
tjfrtihtf
defupief
tioiii
df. cftwtttf
f C f<<uH
>n&
it*
<Ayc ri-
tton ide furruficer

tilif cfcf
lAtrrtf
Mtv
l]om
|fftWVR AfHrY&ftcf
fyiffcfde fiUoycedxc
norit ctr
crit ~
idein cftf
dfn
cjcf eff-
ef j.urrf Attr fiUii

.
ficur rwf
i,
Lwm
con.
.lure fyf fci
ido
cft
fpffci " .nttrutuf
ftrcni.
ncc iTcipitttrr
iiirrllurtf f||V^ rrlATtito
nomtnr
fir f}f cr
:
\dai\ovxfnivf Uvnnof
.fuot
ttotnrH.tm
crttAuif
yaf
tnlwtcaurtn'
unieranrur,
dc*
fcf .rftltuf fir ffftCfcf: n

,.tf
Tanicn
fpf
litncfrii etiAncrruA tioti
.ttictu
fyf ncc
filuff' Altcttf
.Vin afuf dr rnno .i'mw
crrdunr
ftcuv fyffcf .tltcuttif

|jf di
.
Iw tpfif
tj
oniut cfcf nof cftii
dc CAdcm
ctufcir'
fyf Cff rrii liAnifV tffyf fTttf'CLtUUl53

nc^Ttrr dc ftUo tliufccdc
tT cern fiimuf.' iVo
JtLvttiu
mi
iT.' tilu
.rrcri
fHfpf. cjuia
aclciuictccrr
11
tmlunr
foudr
ucnran
non riun tusrnnr cu
e#
fpin
cmA yiv
ttt.tnt
utcrortA
.iniburuitn
CiTdunr ciucvf
effc
.'
<x
confimrrdrn
ronrnicfcrr.
v fw gd'abfcj*
Scfo
nAfcrndo-A'drn cr
cji tili
^Sc
rr confitmf' adboc
cjcf nott
rrnputtt
.'ccdcndo
uf
ctf f
i
dc u.vrrf 3x> dc y.xnxSo

atttt cf
.\nonAbiIrf ducr poflttnr
CiuAulf^
roffiitr tnuttrgj
itAfcrndo.
xfyf fcfif
itufn fitrr
q hcc
trifttuf
mc
vccdcnAo tuT mitrvnr

c|ui
dfn
rBccn* nwri
cffn rfi
xyhnib:
cii
>
tutfar cfuAdrcjuo nafctr. <cciui
mi*
qtiiJi-
pcnciom
yiv debirp ttc

co? canrnrc .r
.-.udeo trfiffr
ttccdtr.'
ctuAutf fcdm
eff-
nomtna
furni,
rrmnf amorr
nirn
ficAirru cf
v cfr-cnu
dc quo aluif nalctr.
rrUcnofA uolttnmrc
rl
rr 'tnuoco ettndc
ffriri fcrii
r adtw
altcftto
fcctni
dr altcf tufaf* ee efr q dr yccdtr tituraltrarc adnunar

'fiUttf A'fpf fcf
mr durner dincrrtT 'rtac rracf fpe pro nwf lctrnTTf tmmituarr fhrrm
ortb;
cruA plttrrfa aIu furrr abtnttt

'
ccm y.tr
cff
Ha
at
atnora reUncfumf ^fofhtuuT
4f
ef paf.Tt^ntficar cf de<ftu>
acr#rrdiAr 4%rrrco^ fufr
Anp hxfqac
aUcfutf najctr* t'cu

tnrdli^tr ce
crui
nomtnar
ftliuf'
errdunr mdufornrrf .vccmfjmtrur.

yro cernffimif ar^Timrif ad^bandtt
c\S(rum crrdunr iirarCtTdunrcide
dcMiquo
ruxfctT.
.'
^cfuAndo fyf fff nunctrpAr cftna ri

abfotttrr
unu
clottt
Ac^frffu ecdm.nertrua
ee cfutccp
ffm fcdfpfri di trtTrtU^trti! monffrar ef q dr altcnio ycecUr '5;

cit ctf
cji
ru bAberr pArtf fed ronl
ftttttf ~
de (.wrr
<$
fpf fcf e
cfVnunc cfuocf*
tffAiu A'iym
catwt
contirenf cf fvurf
de
-
pArrr." tnreili^tutr cp-Voc cjuod
icrit.
traurfj fotuf dt
eff ftUitf Atrr fff fcf. UAUeTtr dr fJArre
yxt xacffauf aurffff fcf fiur dao ftmut f-af crfiUuf- atrr paf <*'
iyf fcf aut
S; atto
.r
rit
mrrf lytr ftUuf ef de fJA-rrr.
attf fV? fcf' ftttuf etft
edeyarre
ei.
frUufV fyfftf ftur rrrf
fuo. id
cfVde cto
i
cfut
c ym
fyffof
fimul yxt ^fiUufx'fyffcff'i4tm
& non
dcdo yoxrtfiioffedzmni
Cod.
lat.
Monacensis 21248,
fol.
124'.
De
processione spiritus sancti.
/.
INegatur
Latini
a
;
Graecis quod spiritus sanctus de
filio
procedat, sicut nos

in
confitemur
nec
recipiunt
doctores nostros Latinos quos

aliis
hoc
trino
seet
quimur.
6
Qui quoniam
credunt
evangelia nobiscum venerantur et in
de
uno
deo
:
hoc
ipsum
per
omnia quod nos, qui de eadem

spiritus
re
certi
sumus
spero per auxilium eiusdem sancti
quia
si
malunt solidae
per hoc quod
rationabiliter
efficere,
veritati
g
acquiescere
quam pro
confitentur,
igitur
inani
victoria
contendere
absque
duci
ambiguitate
ad
hoc quod
non
recipiunt,
possunt.
Quamvis
multi sint qui
hoc melius me possint
tamen quoniam mihi a pluribus iniungitur, quorum petitioni

12 veritatis
cum pro
debito
amore
tum pro eorum
caritate
et
religiosa
voluntate
non audeo
resistere,
invoco eundem spiritum sanctum, ut ad hoc
me
dignetur dirigere.
Hac
15
itaque spe pro
meae
scientiae
et
humilitate scientioribus altiora relinquens,

fide
quod postulant aggrediar,

tanter
et
Graecorum
atque
iis
quae credunt indubi-
confitentur,
pro
certissimis
argumentis
ad
probandum quod non
credunt utar.
18
Credunt
quidem
unum
et
solum
ac perfectum esse deum, nec ullam

est.
eum habere
partem, sed totum esse quidquid
Hunc quoque
confitentur
II
pluribus]
Cf.
HILDEBERTUS LAVARDIN,
Epist.
II,
9 (PL 171,216
s.).
14 altiora] Cf. Eccli. 3,22.
INCIPIT LIBER (LIBELLUS A) ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI BQ idem in litteris minusculis E INCIPIT LIBER EIUSDEM DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI
1
Libellus editus ab anselmo archiepiscopo cantuanensi. de processione spiritus sancti /
sine Incipit
R
haec
2 textus
in mss. signis
lantum
11
incisionis dividitur,
quorum
his
loco nuhiis
meros posui
II-23
divisio deest in
cum] tum
iis]
178
esse
filius

patrem
et filium et
spiritum sanctum, ita ut

sive
si
solus
dicatur pater aut
aut spiritus
filius
sanctus,
et
duo simul pater

sive
tres
et
filius
aut pater et spiritus

filius
sanctus aut
sanctus
ficet
:
spiritus
sanctus,
simul pater et deus,
et spiritus
signi-
idem
totus
et
perfectus designetur
quamvis non idem

est
nomen
est
patris
aut
filii
quod nomen
filium.
dei.
Non enim
idem
sancti',
esse
deum,
6
quod
spiritus
esse
patrem aut
alicuius
sit
Nomen autem
spiritus,
.spiritus
ideo quia
sanctus
intelligitur
pro relativo nomine ponitur.

sit
Nam
est
quamvis pater
spiritus
et
sanctus,
et
filius
spiritus
et sicut
sanctus,
non
tamen pater
alicuius
est
alicuius spiritus,
spiritus.
nec
filius
alicuius
spiritus,
spiritus sanctus 9
filii.
Est enim spiritus dei et spiritus patris et
Quamvis
enim
Graeci
filii.
negent
de
filio
illum procedere,
non tamen negant eum esse

12
spiritum
Credunt
esse
quoque
et
confitentur
deum de deo
deus
est
esse
nascendo, et
deum
et
15
de
deo
procedendo,
deus
est
quia
filius
de patre deo nascendo,

;
spiritus
sanctus
qui
de patre deo procedendo
nec putant alium esse

;
deum
aliquo
nascitur,
quam de quo
- quia
nascitur et qui procedit

est
quamvis secunet
dum nomina
cundum quam
significantia
et
de quo
aliquis
nascitur,
est qui
de
is
nascitur,
est qui de aliquo procedit -, pluralitatem admittat, sealii
plures et
dicitur
sunt ab invicem pater et

significatur
filius
et spiritus sanctus.
aliquis
;
Nam
et
cum deus
esse pater,
intelligitur
:
esse
de quo
nascitur
cum nominatur
sanctus
filius,
esse
qui de aliquo nascitur
et
quando
21
spiritus
nuncupatur
quia
qui
non
absolute
spiritum,
sed spiritum dei

dicitur
intelligimus,
filius
monstratur
esse
de aliquo procedit. Sed cum

intelligitur
quia
24
est
filius
de patre
aut
et spiritus
sanctus est de patre,
quia hoc quod

intelligitur
est
spiritus
sanctus,
habent
de patre. Sed
alio
modo
6-10
spiritus]
Cf. Monologion,
p.
1
c.
LVII,
vol.
I,
p. 69,
1-13.
cioitate
Epislola de incarnaI.
tione oerbi,
n. II,
1,10-12.
I,
AUGUSTINUS,
PL
amborum
De
Dei,
XI,
c.
XXIV
(CSEL XXXX,
et tertiam
in
pars
p.
547;
41,538): Verumtamen amborum eum dicere sancquasi qualitatem, sed ipsum quoque substantiam
ducit, quod,
titatem facilius ausus fuero, non

Trinitate
personam.
spiritus,
Ad
hoc enim me probabilius

substantialis
et
cum
sit
et
Pater spiritus et Filius

catur Spiritus
sanctus,
et
Pater sanctus
et Filius sanctus,
propne tamen ipse vo-
tamquam
n. 15
sanctitas
consubstantialis
amborum.
et
Epist.
CCXXXVIII,
1
(CSEL
Cf.
quodam
nlii]
dicitur Spiritus sanctus,

spiritus dei]
LVII, p. 544; PL 33,1044): Proprio autem modo secundum quod refertur ad Patrem et Filium, quod eorum
spiritussit.
Rom.
8, 9.
spiritus patris]
Cf. Matth. 10,20.
Cf.
Rom. 8,9; Gal.
4,6; Act.
16,7.
13
deum de
deo] Cf.
Symbolum Ni-
caeno-Constantinopolitanum (Denzinger, Enckiridion, n. 86).
t>E
PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI

aliter
179
est
filius
esse
de patre,
et
est
spiritus
sanctus.
spiritus
Filius
enim
de patre suo,
id
3
est
de
suo,
deo
sed
qui
pater
eius
sanctus vero non est de
deo
patre
est
tantum
filius
de
eius
deo qui
;
est
pater.
Ergo
est,
filius,
secundum quod
de deo,
dicitur
et ille
de quo
pater eius. Spiritus autem

eius
;
sanctus non
6
secundum quod
est
de deo,
est filius
nec
is
de quo
est,
pater eius.
Certum
cuius nisi dei,
9
est
etiam
quia
deus non est pater aut

nisi
filius
aut spiritus aliet spiritus sanc-
nec ulla res est deus

unus deus
est,
idem pater
et filius
tus
et
sicut
sic
sit
unus tantum pater, unus

in
illa
filius,
unus
spiritus
sanctus est.
filius
12
Unde
fit
ut
non
trinitate
pater nisi eiusdem

nisi
filii,
nec
nisi
eiusdem
filii.
patris,
neque
spiritus
sanctus alicuius spiritus

est
in
eiusdem
patris
filius
et et
Haec
itaque
dici
sola
causa pluralitatis
deo, ut pater et
alii
spiritus
sanctus
non possint de invicem, sed

est
sint
ab
invi-
cem, quia praedictis duobus modis

15
deus de deo.
Quod
nascendo
cessionis
et
totum
potest
dici
relatio.
Nam
et
quoniam
filius
existit
de deo
et
spiritus
sanctus
procedendo, ipsa diversitate

ut
diversi
alii
nativitatis
;
pro-
referuntur
ad
invicem,
ab invicem
et
quando
si
18
substantia
habet
illas
esse
de substantia, duae
fiunt
ibi
relationes insociabiles,
secundum
nomina ponantur substantiae.
Cum
enim homo
;
est
gignendo
de homine,
2i
dicitur
homo de quo
patrem cuius
est
homo,
pater
et
homo
qui est de
homine,
et
filius.
Impossibile igitur est patrem esse illum filium cuius pater est,
filius
filium esse illum
est
quamvis patrem esse

pater est et
filium et
filium
esse patrem nihil prohibeat,
cum unus homo
filius,
quoniam ad
78,25-1 79,6 pater eius] Cf.

et illud elucescit,
AUGUSTINUS, De
quod
exeat,
Trinitate,
1.
V.
cur
c.
XIV (PL 42,920 s.):

non
Filius
sit
Ubi
ut potest,
et
solet multos
sicut
movere,
in
;
etiam
15,26).
Spiritus sanctus,
cum
ipse a Patre
Evangelio
et ideo
legitur
(Joh.
Exiit enim, non
quomodo
natus, sed
quomodo
datus
non
dicitur filius,
quia ne-
que natus
tur,
est sicut Unigenitus,
neque factus
ut per
Dei gratiam
adoptionem nascerefide, c.
I,
sicut nos.
14 de deo]
Ad
praecedentia
cf.
FULGENTIUS, De
Deus
de
Pater,
qui
n.
6 (PL 65,675):
In illa igitur sancta Trinitate... unus est

;
qui solus essolus est
sentialiter
de seipso unum Filium genuit

;
et
unus
qui
Filius,
uno
Patre
essentialiter genitus
et
unus
Spiritus sanctus,
solus
essentialiter
de Patre Filioque
procedit.
et
Hoc autem
se.
totum una persona non posset, id
est et gignere se, et nasci
de
se,
procedere de
Quia
igitur aliud est genuisse
quam natum
est
esse,
alius
aliudque est
est
proalius
cedere
Filius,
quam
genuisse, vel natum esse,
mamfestum
quoniam
Pater,
alius Spiritus sanctus.
Filius] filius
alii
/
sint
spiritus] Spiritus
is]
hic
post
insert.
(is
ex his /)
180

filius.
alium est pater et ad alium

filius
Nempe cum ISAAC

et
filius
sit
pater
IACOB
et
ABRAHAE,
alium
dicitur
;
pater est
filius
pater sine repugnantia,

et
filius
quoniam
3
ad
pater
quam ad suum patrem,

in
ad alium quam ad
filium
suum
est,
filium
patrem autem esse
eodem
ISAAC
filius,
illum
est
et
cuius
pater
aut filium esse illum patrem cuius est

Ita
non
possibile.
ergo
in
deo,
cum deus
filii
sit
pater et
nisi
filius
spiritus
sanctus, nec 6
alicuius
filius
sit
pater nisi eiusdem
nec
:
filius
eiusdem patris nec

est
filius
spiritus
nisi
eiusdem
est
patris
et
filii
pater
non
aut spiritus sanctus,

filius
non
pater,
nec
spiritus
sanctus est pater.
Quippe quoniam
de quo
est
de
patre et spiritus sanctus est de patre,

llle
nec
est
llle
est aliquis potest esse

llle
qui
de
se
est
est,
:
nec qui de aliquo

nec pater est
Filius
valet esse
de quo
est,
sicut
filius 12
iam
sive
dictum
spintus
idcirco
filius

ut
nec
sanctus est pater.
autem -
lntenm aham causam

illo
sit et
di-
cam, quoniam nondum constat quia

ideo
spiritus
sanctus de
procedat filius
non
est
spiritus
sanctus,
nec
spiritus
sanctus est
filius,
quia
na-
15
scendo
habet esse de patre, spintus sanctus vero non nascendo sed procefilius
dendo, nec
potest esse suus spiritus,
nec
spiritus
sanctus valet esse
ille is
cuius spiritus est.
His deo
sunt,
praemissis,
quomodo
habeant
indivisibilis
unitas
et
insociabilis
pluralitas
in
ad
invicem
se
inquiramus.
Quoniam autem haec quae
dicta
21
pariter
credimus mdubitanter et confitemur et nos qui dicimus spiritum

filio
sanctum de
procedere, et Graeci qui nobiscum de hac re non sentiunt

ulla
debemus absque
consensu
ambiguitate
quae ex
his
necessarie consequuntur
dei
uno
24
suscipere.
Sequitur
ut
enim secundum
unitatis
quae
nullas
habet
est
partes proprietatem,
citur,
quidquid de uno deo qui totus

et
est
quidquid
di-
de toto deo patre dicatur

et
de
filio
et de spiritu sancto, quia unus-
quisque solus
positio,
totus
et
perfectus deus est.
Supradicta vero relationis op-
27
quae ex hoc
patrem
aliis
nasc.itur,
quia supradictis duobus modis deus est de deo,

spiritum sanctum de invicem dici,
et
prohibet
et
filium
et
propria
singulorum
tiae
attribui.
Sic ergo huius unitatis et huius relationis consequen- 30
se
contemperant, ut nec pluralitas quae sequitur relationem transeat ad
6-8
etfilii]
.
Cf. P
179,10-12.
27 Supradicta] Cf.
p.
179,15
ss.
28
supradictis]
Cf. P
178,13
ss.
11
valet]
potest
15
nec] non
18 est spiritus

ea,
in
181
quibus praedictae simplicitas sonat unitatis, nec unitas cohibeat pluubi
ralitatem,
3
eadem
relatio significatur.
Quatenus nec
unitas amittat aliquando
suum consequens,
dat quod
ubi non obviat aliqua relationis oppositio,

nisi
nec
relatio per-
suum
si
est,
ubi obsistit unitas inseparabilis.
Quod
6
per exempla consideremus, clarius apparebit. Qualiter quidem

a se excludat pluralitatem, quae est in relativorum nomifacile est
unitatis
simplicitas
num
est
9
significatione,
cognoscere.
Confitemur
enim quia pater non
filius

filius.
nec
filius
pater aut spiritus sanctus, nec spiritus
sanctus pater aut

et
filium
et
Sequitur ergo alios ab invicem et plures esse patrem
spiritum
sanctum.
At
pater est deus et
filius
deus et
spiritus
sanctus deus.
12
Quid
itaque consequentius
si
praedicta personarum pluralitas

filium
et
suam
res
servat proprietatem -, esse

et
alios
quam patrem
?
et
spiritum sanctum plu-
deos
ab invicem
Sed hoc
nullatenus admittit inviolabilis
simplicitas
15
deitatis,
quam unum solum deum

quomodo
esse credimus.
Sic repellit uni-
tas
essentiae dei relativorum consequentiam.
Considerandum quoque
consequentiae,
18
si
est
relationum pluralitas obviet unitatis
prius posuerimus aliqua
ex
iis
in
quibus nulla obsistit opet
positio.
Dicimus unum deum esse patrem
et esse
filium
esse spiritum sancsive

tres
tum,
et
unum eundemque deum

aeternus est pater,
singuli
esse,
:
sive
singuli
sive
bini
simul
dicantur.
2i
Si ergo deus est aeternus
propter unitatem deitatis ex necessitate

filius,
sequitur quia
aeternus
simul
aeternus spiritus sanctus.
Et
quoniam unus
24 sive
sive
sive
est
plures
si
sunt
unus
deus
non
est nisi
aeternus.
Similis
in
consequenria,
deus dicitur creator sive iustus

intelligitur
aliquid aliorum,
quibus nulla praedicta

unitatis
relatio.
Videamus nunc quomodo hanc

relatio.
27
dei
consequentiam restringat
ergo unus est deus
ut
filius
sit
Dicimus
et
filius
enim
et
quia
deus
est
pater.
Quoniam
dei,
pater
spiritus
sanctus,
exigit
unitas
pater et
praedictae] Cf. p. 180,24-25.

1.
2-4 inseparabilis] Cf.

pars
I,
AUGUSTINUS, De
civitate
Dei,
XI,
c.
10, n.
(CSEL XXXX,
p.
526;
nitas unus est
Deus
nec ideo non simplex, quia Trinitas.
Et haec TriNeque enim propter hoc naFilius,
PL 41.325):
turam istam boni simplicem dicimus, quia Pater in ea solus, aut solus
Spintus sanctus
;
aut
solus
aut vero sola est lsta nominis Trinitas sine subsistentia personarum, sicut
;
Sabelliani haeretici putaverunt
sed ideo simplex dicitur, quoniam quod
habet
hoc
est,
excepto quod relative quaeque persona ad alteram dicitur.
17 ex his
AMRIQ
ratio
17-18 oppositio
obsistit /
18 esse filium]
esse
om.
24
relatio]
182
spiritus

sanctus
pater
sed obviat relatio, quae prohibet filium aut spiritum

intellectus
existit
sanctum esse patrem. Quippe nec natura permittit nec

stentem
capit
exi3
de
aliquo
esse
de quo
filius
existit
aut de
quo
esse
existentem
potest
de
se.
Existit
autem
et
spiritus
sanctus de patre.
sit
Quare non
filius
aut spiritus
sit
sanctus esse pater, quamvis deus

et
filius
pater, et unus
idemque
si
deus
pater
filius.
filius.
et
spiritus
sanctus.
Id ipsum cognoscitur,
dicitur 6
deus esse
sanctus
ritus
sit
Vult enim
unitatis
dei
consequentia,
ut et pater et spiritus
se est. Spi-
Sed
pater de
existit
quo
est filius,
non potest esse qui de
vero sanctus qui
de patre procedendo, non

:
est ille qui est
de patre
nascendo.
Item
cum
dicitur
et
deus est
spiritus
sanctus,
requirit
unitas prae-
dicta patrem
est
quoque
sanctus,
filium
esse spiritum
ille
sanctum. Sed nec pater de quo

se est
;
spiritus
potest esse
ille
qui
de
nec
filius
qui existit de
12
patre
nascendo, est
qui de
eodem
patre est procedendo, id est spiritus
sanctus.
Cum
erit
filius.
autem apparebit quia

propter
spiritus
sanctus est de
filius
filio,
tunc quoque
15
palam
sanctus
quia
hoc
nequit
esse
spiritus
sanctus et spiritus
Consideremus adhuc quomodo supradictae oppositiones obsistant consequentiae
praedictae
unitatis.
Deus
est
et
de
deo.
Hoc
ergo semel accepto

sequitur
18
quoniam idem deus
est
pater et
filius
sit
spiritus
sanctus,
secundum
hanc identitatem, ut deus pater

et
similiter
filius
deus de deo, et deus de quo est deus deus de quo deus

est
sit
;
deus de deo,
et
et
eodem modo
21
spiritus
sanctus.
Verum
aliud
quaerere
utrum
unusquisque
deus de quo est

sit
deus,
non
est
quam
de
considerare,
utrum singulus quisque

nisi
deus de
24
deo.
Non
enim
potest
deo deus
filio
esse,
pater aut
filius
aut spiritus
sanctus, et nisi
de patre aut de
aut de spiritu sancto. Inspiciamus ergo utrum

sit
unusquisque
est
sit
deus de deo, et patebit utrum

potest esse
nisi
singulus quisque deus de
quo
27
deus.
Sed pater non

sit
de deo propter praedictam oppositionem.

filius
Cum
ex hoc de
iis
enim non
deus
:
aut pater aut
aut spiritus sanctus, aut

nisi
duo
aut tres simul
non potest esse deus pater de deo

aut de
filio
aut de patre,
est
de
se
ipso,
aut de spiritu sancto,

esse,
filio
aut de duobus aut 30
tribus.
De
se ipso
non potest
esse.
quia existens de aliquo et de quo
existit
non
potest
idem
De
non
est,
quia
filius
est
de
ipso,
et
2-4 de se] Cf. P
180,9-11.
18 de deo] Cf. p. 178,13-14.
4 sanctus 2 om.
his
29 ex
E MRIEQ
5 nequit] nequid {sic saepius)
20
est deus]
deus
est

ideo
183
est,
non
potest
esse
de
filio.
De
ille
spiritu
sancto non
quia de
vel
illo
est
spiritus
3
sanctus,
nec valet esse

pater
esse
ipso,
qui de se est.
De
duobus
de
tribus
simul
nequit
esse
est
propter
eandem
oppositionis rationem.
est
Filium vero
illo.
deum
vero,
6
necesse
de patre deo, quia pater non

esse nequit,
sit
de
De
filio
hoc
est
de se
existit.
quia non est idem
existens
de aliquo
sanctus
et
de
illo,
quo
Utrum autem
Sed
praedictam
esse,
de
spiritu
sancto aut spiritus
de
post
monstrabitur.
prius
sit
dicemus
et
de de
spiritu
sancto,
si
secunqui-
dum dem
pater
consequentiam
necesse
est
de patre
nulla
se
ipso.
eum
se
et
quia
obviat
oppositio.
De Non
patre
est
enim
de
illo.
De
ipso
vero impossibile est
eum
In
esse,
quia non potest

nihil
existens
12
de
aliquo
de
quo
est
idem
nisi
esse.
his
omnibus
praedictis
ob-
viat
consequentiae
unius
identitatis,
in
aliqua
de
oppositio.
Quod
15
vero in
iis
cognoscitur,
omnibus quae de deo dicuntur immutabiliter
evenire necesse est.
Nunc quaerendum
filius
sit
est
per
supradictas
irrefragabiles
filio.
rationes,
utrum
per
de
spiritu
sancto,
aut spiritus sanctus de
Dico quia,
de patre,
:
sicut
supradictam
18
rationem
spiritu
aut
pater est de pater

aut
filio
aut
filius
et
ita
similiter
aut
filius
est
de
sancto
spiritus
sanctus de patre
filio.
est
aut
de
spiritu
sancto,
Quod
his
qui negat,
neget
etiam necesse est

21
unum solum deum
esse aut filium esse
deum
sequitur
aut spiritum
sanctum esse deum aut deum esse de deo, quia ex

Amplius.
quod
dico.
Non
est
est filius
illi
aut spiritus sanctus de patre,

filio
nisi
de
patris essentia,
filius
quae
24 est
una
cum
:
et spiritu
est
sancto.
Cum
ergo dicitur quia
de
deo
patre
si
idem deus
ut
sit
pater et spiritus sanctus,
sequitur se-
cundum unitatem
confitemur
27 filius,
deitatis,
etiam de spiritu sancto.

:
Eodem modo quando

est
spiritum
sanctum esse de deo patre

deitatis
filius
si
idem deus
ut
sit
pater et
sequitur
secundum eandem
cognoscitur
;
unitatem,
est
et
de
filio.
Ex
his
igitur
aperte
quia
aut
de
spiritu
sancto aut spiritus
sanctus de
30
filio
quoniam utrumque nequit esse verum aut falsum.

ergo
spiritum
Necesse
filium
et
est
sanctum esse
si
de
filio,
si
potest monstrari
non
esse
de
illo.
Nam
;
quis dicit
non sequi
est
filium
esse de patre
de
spiritu
si
sancto, idcirco quoniam unus deus
pater et spiritus sanctus,

filio,
33
etiam
non opponitur aliud
aut spiritum sanctum esse de patre et de
17 supradictam] Cf. p.
182,18
ss.
4 De] Sed
8 praedictam consequentiam
13 in his
AMIEQ
184
DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTl

est
quoniam unus
consideret
parte,
deus pater et
filius,
quamvis non
est
sit filius
de
spiritu sancto
quia,
cum
est
deus de deo, aut

aut pars de toto.
totus
de
toto,
aut pars de
3
aut totus de parte,

sit
Sed deus nullam habet partem.

deus de deo, totus
est
Impossibile igitur est ut

toto,
sit
deus de deo ut totus de parte, aut ut pars de
aut ut pars de parte.

toto.
Necesse
est
igitur
ut,
si
est
de
Cum
alius
ergo
totus
filius
dicitur esse
de deo, qui
totus
si
pater et spiritus
ut
sanctus,
aut
et
erit
pater,
alius
;
spiritus
sanctus,
de toto
patre
sit
non de
toto
spiritu
sancto
est
aut
idem
toto,
totus
deus
est pater et
9
spiritus
sanctus,
spiritus
ex necessitate, cum
sanctus,
est
de deo
et
qui unus totus est pasancto,

si
ter
et
pariter
de patre
de
spiritu
non
re-
pugnat
aliud.
Eodem modo cum

filius,
filio
dicitur spiritus sanctus esse de toto deo

alius
qui est pater et

toto
ritus
aut alius totus erit pater,

spiritus
totus
filius,
ut
sit
de
spi-
12
patre et non de toto

sanctus,
sanctus
si
aut
cum
est
de patre
non potest non
esse
de
filio,
non
est filius
de
spiritu sancto.
filio.
15
Nulla enim
Dicet
alia ratione potest negari spiritus sanctus esse de
aliquis
est
Si
- quoniam unus deus
est
pater et spiritus sanctus -,

sancto,
filius,
cum
tus
filio
filius
de patre, sequitur eum esse de
spiritu
aut
est
cum
spiri18
sanctus
:
est
de
patre, quia idem deus est pater et
etiam de
cum
pater gignit filium,
necesse est
filius
eum
gignere quoque spiritum sanc;
tum, quia unus idemque deus est

tus
ti
et spiritus sanctus
et
cum
et
spiritus sancspiritus sanc21
procedit de patre, procedit

in
filio
sit
propter
eandem umtatem
ita
deitatis
filii
etiam
et
filius
de patre
sicut
spiritus
sanctus.
Si
vero
unitas
dei
spiritu
sancto non illam habet vim consequentiae, ut uterque

et
similiter
genitus
et
procedens
videtur
quod
non
ex hoc,
quia
unus
sancto
24
deus
est
pater
spiritus
sanctus,
sequatur
filium
esse
de
spiritu
3-6 de toto]
Cf.
FULGENTIUS,
Quaestiones
1.
de
III,
processione
c.
Spiritus
sandi (apud
s.
;
RATRAMNUM,
Spiritus
Filii.
ille
Contra Graecorum opposita,

Patris, totus est Filii
;
V. [PL 121,295
65,834])
totus est
quia unus naturaliter Spiritus est Patris et

totus in Patre
Proinde totus de Patre procedit

ut procedat,
1.
et Filio,
manet ac Filio
testatur,
quia
sic
manet
posita,
sic
procedit ut maneat.
RATRAMNUS,
sicut
Contra Graecorum optotus
III,
c.
V
et
(PL
totus
121,296):
Proinde
beatus
illius
Fulgentius
de
Patre procedit,
a Filio
;
de
Filio
non enim pars

et
sic
a Patre, pars quoque procedit Est enim msecabihs et
neque pars manet eius
in Patre, pars rursus in Filio.

:
impartibilis,
neque ex diversis compositus
manens
ut procedat, sic
procedens ut
maneat.
sit
filius]
filius
sit
E
est
5 ut pars] ut om. I
21
spiiitus sancti]
spiritus sanc-
tus
25 pater
deus

aut
spiritum
1-2
185
est
sanctum
esse
de
filio,
quoniam idem deus
pater et
filius,
ut dicis.
3
Ad
sed
quod
ego
;
Habent
quia
alter
est
;
utique a patre esse
filius
et
spiritus
sanctus,
sint
diverso
modo
ut
nascendo,
et ideo
alter
procedendo, ut ahi
unus,
per
hoc ab invicem,
6
dictum
cum
nascitur
non potest cum
eo
nasci
;
ille,
qui
per hoc est ahus ab eo, quia non similiter nascitur sed
procedit,
procedit
est
9
et
cum unus
illo,
nequit
ille
srmul
procedere,
;
qui per hoc
alius
ab
quia non similiter procedit sed nascitur
et ideo
non ha-
bet
hic unitas illam vim consequentiae,

nascitur
et
quia pluralitas obviat, quae ex nasi
tivitate
processione.
Nam
et
per aliud non essent plures

diversi.
spiritu
:
filius
et
12
spiritus
sanctus,
per
hoc solum essent
Cum
autem dico ex
eo,
quia pater est unus deus
cum
filio
aut
cum
sancto,
sequi filium esse
de
spiritu
sancto aut spiritum sanctum de

unitatis
filio
nulla ibi pluralitas generatur,
quae obviet
15
consequentiae, quia non utrumque dico esse, sed alterum
tantum.
Omnimoda
sunt
igitur
et
inexpugnabili necessitate concluditur quia
si
vera
quae
supra
dixi
nos
panter
cum Graecis
filio.
credere
aut
filius
est
de
18 spiritu
sancto,
aut spiritus sanctus est de
spiritu
sancto,
palam
est
ex catholica
fide.
Quod autem filius non sit de Non enim est deus de deo, nisi
Fihus autem non
aut nascendo ut fihus, aut procedendo ut spintus sanctus.

21
nascitur
spiritus
de
spiritu
sancto.
Si enim
nascitur
de
illo,
est filius spiritus sancti, et

filius est.
sanctus pater eius.

filius
Sed
alter alterius
nec pater nec

est
Non
ergo
nascitur
24
de
spiritu
sancto.
Nec minus apertum

spiritus
sancti.
filii.
quia non procedit
de
illo.
Esset
enim
spiritus
eiusdem
et
cum
spiritus
sui
sanctus
dicitur
creditur spiritus
Quod aperte negatur, Non enim potest esse

sancto.
spiritus
27
spiritus.
Quare non
sancto
filius.
procedit
filius
de
spiritu
Nullo
igitur
modo
est
de
spiritu
Sequitur itaque inexpugnabili ratione spiritum
sanctum esse de
filio,
sicuti
est
de patre.
//.
30
rorsitan
est
filius
negabunt
Graeci
spiritum sanctum esse
deum de
et
deo, sicut
deus de deo, quoniam probamus per hoc illum esse
procedere
17 supra] Cf. P
n.
177,18
ss.
20-22
filius est]
Ci.
AUGUSTINUS,
Sermo
CCXIV,
10
(PL
ille
38,1071): Credimus etiam
in
Spiritum sanctum, de Patre procedentem, nec
7 simul
E E
14 esse om.
31
E E
18 est de
filio]
est
om.
28
sicuti] secuti
30 deum om.
11-24
deus om.
186

filio
;
de
nec
est
positum
in
illo
filio.
symbolo,
in
quo reprehendimur ab
illis
adesse
3
didisse
processionem eius de
est
Sed
qui
hoc putat, negat aut patrem
deum de quo
non
igitur
spiritus
sanctus,
est
aut spiritum sanctum esse

spiritus
deum
qui est
de patre, aut hoc ipsum quod

esse
sanctus esse de patre.

suscipit
sit
At patrem
Videamus
;
deum
aut spiritum sanctum,

est
nullus
Christianus.
utrum hoc ipsum quod
essentialiter,
spiritus
sanctus de patre
quod quendam episcopum Graecis

nolle
sentire.
forsitan
faventem in Barensi civitate sensi

est
:
Nam
qui
si
non
est
hoc ipsum de patre quod

nequit unde alius
sit
cum
sit
unus
idemque
deus
est,
pater,
inveniri
a patre.
Non
enim
mde
causa
alius
quia pater habet filium et spiritus sanctus non habet filium.

alii
Per hoc enim probari possunt quia

ut diversae
filium
alter
sint
sunt ab invicem,
si
non tamen haec
est
personae.
:
Quippe
duo
sint
homines, quorum
diversi,
alter 12
habeat
non
ab
quamvis per hoc ostendi possint esse

invicem
alii
;
non
tamen
ob
hoc
sunt
quia quoquo
modo
sese habeant in
Ita in patre
15
habendo
vel
non habendo
non quia
filium, diversitatem
tamen non amittunt.
et spiritu sancto
alius
habet, alius non habet filium, idcirco sunt di-
versi
sed
quoniam
diversi
sunt,
ideo nihil prohibet eos in habendo et non

18
si
habendo fihum
Similiter
illo
esse dissimiles.
responderi potest,
sicut
ideo dicitur
a
alius,
quia non procedit ab
spintus
sanctus,
ipse
procedit
patre.
Quippe
ut
:
secundum
sicut
illos
loquar
est
qui
negant
quia
alius
spintum
sanctum
de
fiho
procedere
non
habet
21
haec
sicut
causa
ut
spiritum sanctum
sit
filius
de se procedentem non
ut,
si
pater,
a
esset
patre
filius
- sequeretur enim
alius
spiritus
sanctus
24
procederet de
ritus
filio,
non
a patre -,
filium
ita
per hoc non est spi-
sanctus alius a patre,

sicut pater.
quia
non habet
filius
aut spiritum de se proceest

alius
dentem
patrem
Et quemadmodum
non ideo
si
a patre, quia
27
habet
et
pater
non habet patrem -
enim pater haberet patrem,
tamen
Filii
filium
:
super Filium manentem, nec

Filii.
Filii
patrem
1
de
Filio accipientem,
I.
nec tamen
filium
sed Spiritum Patris et

(Denzinger, n. 86).
in illo
symbolo]
e.
Nicaeno-Con-
stantinopolitano
3-4 esse
de patre]
Cf.
FULGENTIUS,
Cordra Graecorum
sanctum di-
Quaestiones de processione Spiritus sancti (apud

opposita.
1,
RATRAMNUM,
Non
III,
c.
[PL
121,296; 65,834]):
ergo accepit Spiritum
vinitas Filii,
cum qua
est
iste
unius est naturae Spintus sanctus, et

est.
ex qua habet quidquid habet,

a.
immo de qua
habito.
hoc quod
7 in Barensi civitate] In concilio Barensi
1098
Quis
episcopus fuerit non constat.
17 eos] esse add.
BAMRIQ;
Trecensis
964
(s.
XII.); Paris.
5305
(s.
XII.)
DE PROCESSIONE SPIRITUS S.ANCTI

alius
187
tamen
a
esset
filio
ita
spiritus
sanctus,
quia de aliquo procedit et

;
pater
3
nullo,
non propter hoc

minus
est
est
alius
a patre
quia
si
pater de aliquo
procederet,
igitur
non tamen
quia
esset
spiritus
alius
a patre de quo procedit. Palam

quia non habet
est
non ideo
sanctus alius a patre,

;
filium
6
aut spiritum de se procedentem sicut pater
nec quia de aliquo pro-
cedit et pater
de
nullo.
intelligi
Sed neque per hoc

patris, si
9
potest esse a patre alius,
quia est spiritus
de
sit
illo
non habet
quamvis
alicuius
dicitur,
esse.
Potest enim
intelligi
aliquis alius
ab aliquo,
dici-
priusquam
tur
illius,
alicuius
nequeat
alterius
esse,
nisi sit alius.
Ut cum
homo dominus
illo
aut
homo
sit
hominis,
vel
prius intelligitur
alius
si
ab
12
cuius
esse
quam
eius
dominus
homo. Sic
alium
itaque,
intelligi
spiritus
illo,
sanctus non est de patre, nihil prohibet

sit
eum
prius
ab
quam
eius
illius
illius.
si
Quare non
per
facit
illum
ut
alium esse a patre hoc, quia

sit
spiritus
1
est,
;
hoc
non habet
alius
ab
illo,
per quod est

filius eius,
spiritus
sicut filius
per hoc alius est a patre, per quod est
quod non
est
aliud nisi quia ex ipso existit nascendo.
Videtur
18 nisi
itaque
illo
quod
spiritus
sanctus non
;
sit
per aliud a patre

suo
alius,
filius.
quia
ab
habet esse quod est
quamvis
alio
modo quam
fuit spiritus
Investigemus tamen hoc diligentius.
Utique aut postquam

;
sanctus
hoc quod
2i
est,
contigit
illi
alium esse a patre
aut in existendo habet
unde
con-
alius
tingit
est.
Contingit enim aliquem esse quod
est,
priusquam
sit
alius, et
aliquem
sit
alium
in
est,
existendo
fieri
prius
autem quemquam esse alium,

primus
quam
24
hoc quod
esset
extitit
;
non
est
possibile.
Namque
homo priusquam
de
illo
homo
de
qui
aliquis,
illo
erat ipse
:
homo, sed non

de quo
extitit
erat alius.
Cum
fuit,
vero
factus
primum
est
27
aliquis
illo
et
ille
postquam
alius
et
de
extitit,
simul habuit et esse et alium esse.

fuit,
Aut
aut
ergo spiritus sanctus, sicut dixi, postquam
factus est
a patre
alius,
habet
illi
in
existendo propter quod alius dicitur.

:
Sed
si
postquam
fuit
contigit
alium esse a patre
cum non
tres
illae
sit
alia
persona,
nisi
quoniam
alius est
ab
30 illo,
non fuerunt semper

fuit
personae, quia
alius
ista
non semper
fuit, sicut
non semper
spiritus
sanctus
a patre.
Quoniam
est.
filius,
:
itaque falsa sunt
haec, patet quia in existendo habet unde alius

33
Esse
pater.
autem
si
nequit
nullo,
nisi
aut ex aliquo,
sicut
aut ex nullo, sicut aut

ita
Quod
ex
quemadmodum
pater existit
existit
dii
unuspater
quisque per se ut neuter ab altero quicquam habeat, et sunt duo
27
et
28 postquam] post qui {cum rasura) I
188
sanctus

spiritus
;
et
aut
quoniam
unus deus sunt,
si
uterque de nullo
est,
penitus nihil inveniri valet in fide Christiana
unde
sint
ab mvicem
;
alii,
sed
fides
3
unus
idemque
est
pater et spiritus sanctus et una persona
quae vera
Si
abhorret.
Non
ipso
quis
est
ergo verum spiritum sanctum a nullo esse.

niss
autem
est
ex
aliquo,
se
si
non
est
ex deo, qui
est
pater et
filius
et
spiritus
sanctus.
Sed a
nequit esse,
quoniam
esse a
nulla persona a se ipsa
potest existere. 6
esse.
Quare
Si
negat
eum
dicit
filio,
negare nequit lllum a patre
quis
autem
alius
in
quia
licet
:
non habeat esse de
patre,
tamen per
arbitror,
9
processionem
potest
intelligi
ad hoc quoque respondendum
ne possit ahquid
hac quaestione nostrae obici

miretur aliquis
ille
assertioni, cui responsio nostra
non
obviet.
Nec
est
me
suos,
tantum
in
hoc immorari, quoniam non

non
sentire
parvae auctoritatis erat
inter
quem
sensi
spiritum
sanc-
12
tum hoc quod

dendi.
habere ex patre, nec tunc habui opportunitatem
respon-
Qui ergo
a patre,
licet
spiritum
sit
sanctum dicere vult ex sola processione alium esse

illo,
15
non
ex
mitti
intelligit
aut id ipsum esse procedere de patre

ut
solummodo quod
ter,
est
vel
dari a patre,
;
cum
dan
mittit
vel
dat
eum paest
tunc
patre.
tantum procedat a patre
aut hoc esse procedere,

est
quod
esse
is
de
a
Sed
a
si
si
idem
patre
est
procedere quod
sanctus,
vel mitti, procedit

illo
panter
et
21
filio
sicut
spiritus
quoniam ab
similiter
mittitur
datur.
Item
alius
non
a
est
aliud spiritui
sancto procedere
a
patre,
est
nisi
quam
mitti
vel
dari,
;
non
est
patre
nec
procedit
cum
datur vel mittitur
quod nemo puto
intelligit.
;
Semper enim
alius
a patre spintus sanctus,

nisi
etiam ante creaturam
non autem datur

ei
vel
vel
mittitur
mitti.
creaturae.
ipse
Nec
sit
ta- 24
men dicendum
et
est
:
quod accidat
dari
Nam cum
ubique
immutabihs
erat
accipienti
et
quidem
;
accidit
ahquid,
quia circa illum
fit
fit
quod
quod
27
pnus non
non
erat.
abesse potest
in
circa spiritum sanctum vero nihil
Cum
non
enim caecus
;
luce non sentit lucem,
nec magis nec minus
habet
fit
lux aliquid
et
si
depulsa caecitate sentiat caecus lucem, circa illum

Patet itaque non esse spiritum sanctum alium
processionem,
ut
30
motus,
patre
circa
lucem.
per
sic
intellectam
non
sit
aliud
illi
procedere
quam
patre
alius
dari vel mitti.

et
Est ergo patens
eum
per processionem habere esse de

filius
per hoc alium esse a patre, sicut

per hoc,
et
non per aliud
est
a patre
33
quam
quia de
illo
existit.
Est ergo deus de deo et procedit
de deo, quia
ipse
deus et pater deus, de quo est et procedit.
12
ille]
Cf. P .
186,7.
189
At
quando
3
si
dicimus
duas
spiritus
sancti
posse nominan processiones,

vel
mittitur
:
unam
existit
de patre, alteram quando datur

si
non puto hoc

quippe pro-
esse
negandum,
unaquaeque
vel mittitur,
vult
in
suo sensu
intelligitur.
De
sic
illa
cessione
qua datur
ubi
non incongrue dominum

et
dixisse intelligi-
mus
6
Spiritus
spirat,
vocem
eius
audis,
:
et
nescis
unde veniat
aut quo vadat. Sic enim hoc potuisse dici videtur

aut quo recedat.
Nescis unde procedat

et
Cum
velut
enim datur, quasi de occulto venit
procedit
cum
vero
9
subtrahitur,
ad
illi
occultum
vadit
et
recedit.
De
hac processione
potest dici
quia idem est

igitur
procedere quod
nisi
mitti.
Sive
datur
12
non
et
procedat
procedit
ut
existendo
de
patre,
sive
non
sive
nisi
cum
deus
aut
mittitur
:
ad
sanctificandum
filio.
creaturam,
utroque
modo
est
procedat
;
sequitur
procedat de
ut dictum
est,
est,
Si enim est ex patre,
de deo
illo
unde probatur,
esse
quoque de
existit
filio
et procedere.
Ab
15
namque
procedit de quo
et
de
illo
a quo procedit. Si
filio,
vero tunc tantum procedit

et mittitur.
cum
mittitur vel datur, procedit a
a quo datur
Quod
deo,
si
utroque procedit modo, pariter utroque
cognoscitur a
18
filio.
Ecce videmus
non
est
spiritum sanctum esse
modo procedere deum de deo et pronegent
cedere
de
quod
positum
filio,
in
praefato symbolo. Si ergo ideo

lbi
negant
esse
21
eum
esse et procedere
et
de
quia
tacetur
eum
hoc
et
similiter
diffiteri
de
deo
procedere,
quod ibidem
non
dicitur.
Aut
si
nequeunt, non timeant
confiteri in
ibi
nobiscum spiritum sanctum esse

inveniunt.
procedere
de
filio,
quoniam hoc
dicent
:
eodem symbolo non

significatur
At
24 citur
Satis
quia est et procedit de deo,
cum
di-
quia
a patre procedit, quoniam pater est deus.

filio,
Et nos
similiter
dici-
mus quia aperte monstratur procedere de

quia
27
filius est
cum
dicitur procedere
sit
de deo,
deus. Interrogo enim utrum ideo intelligendus
spiritus sanctus
esse
de
patre,
quia est de deo,
aut idcirco esse de deo,
quia est de patre.
Licet
enim
invicem alterum altero
probetur -
si
enim
est
de patre,
est
de
5-6 vadat] Ioh. 3,8 (Vulg.

17-22 inveniunt]
Cf.
sed nescis).
18
in
praefato
symbolo]
1.
Cf. p.
II,
186,1.
II
RATRAMNUS,
Quod
Contra
Graecorum
Latinos
opposita,
c.
(PL
121,245): Ubi ergo nunc regula qua vos muniri, vel
arbitramini
constringi, ut
liceat
vobis liceat dicere procedentem a Patre Spiritum sanctum,
Romanis non
dicere
vultis
procedentem a Filio
si
sequentes auctoritatem Nicaeni concilii nihil
ultra
addere, removete procedentem a Patre, quia non continetur in Nicaeni concilii Symbolo:
et fortassis liceat
removeri quod a Romanis superadditum est procedentem a Filio.
nescis /
ad sanctificandam
AI
utroque] utro
in]
im
190
deo, et
est

si
2-3
de deo,
est
de patre, quoniam nulla praedicta obviat
relatio
non tamen
similiter
invicem sunt alterum alterius causa.

est
Nam
esse id
est,
si
esse spiritum
3
sanctum de patre
est
causa ut
sit
sit
de deo
cum
dicitur
de patre, non
est
intelligendum
;
quod
de
hoc,
quod
est,
pater deus
id
est
de divina
refertur
patris,
essentia
filium.
sed de hoc quod deus pater
de hoc unde
ad
sed
6
Erit ergo divina essentia in spiritu sancto

;
non de deitate
de
relatione
quod
et
stultissimum est dicere.

si
Quamvis
sanctum
sine
hoc
aliquis
velit
accipere,
non minus sequitur spiritum

nulla est
relatio
de
filio
filii,
quam de
sicut
patre procedere.
est
filii
Nempe
sine
patris 9
relatione
nihil
nihil
relatio
patns relatione. Si ergo

relatione patris esse
si
altera
est
sine
altera,
non potest aliquid de
sine
relatione
filii.
Quare sequetur
si
spiritum sanctum esse de utraque,

erit
est
de
filio
12
una.
Itaque
est
de
patre secundum relationem,
simihter
et
est
de
secundum eundem sensum. Verum quoniam nemo tam

opinetur,
insipiens
qui hoc
15
credendum
de deo.
et confitendum est ideo esse de patre spiritum sanctum,
quia
est
Non autem
et
filius.
magis
est
pater deus
si
quam
filius,
sed unus
solus verus
deus pater
Quapropter
spiritus
sanctus est de patre,

filio,
quia
est
de deo qui pater

est
filius.
est,
negari nequit esse quoque de
cum
sit is
de deo qui
v_>onsideremus
etiam
vita
quod
dominus
ut
dicit
in
te
evangelio.
Ait
enim
21
Haec
quem
verus verus
est
autem
aeterna,
cognoscant
ergo
ita
solum verum deum,
et
misisti,
IESUM
ut
Christum.
Aut
intelligendus est iste
soIus
solus 24
deus,
deus,
cum nominamus solum patrem,

quando nominamus
solum
non
significetur
ille
neque
iste
filium,
sed
tunc solummodo
;
intelligatur
solus verus deus,

intelligitur,
quando
simul dicimus patrem et filium
aut solus
filium.
verus deus
si
cum nominamus solum patrem

filio,
aut solum
27
At
sine
solo patre nominato aut solo
non
intelligitur
solus
verus
deus
filius
adiectione
nominis
alterius,
non
est
pater perfectus deus neque

filio.
perfectus deus,
sed est deus compositus ex patre et

et
Sed credimus
perfectum
30
patrem esse perfectum

et
solum verum deum,
et
filium simihter
solum
verum
deum.
Cum
ergo nominamus patrem solum aut filium,
22-23 Christum] Ioh.
7,3 (Vulg.
deum verum).
27-28 aut
solus
aut
solum nlium om.
AE
29
sine abiectione /

non aliud
intelligimus
3-4
191
- excepta
et
relatione
qua referuntur ad invicem -, quam

in
so!um verum deum

3
eundem, quem
:
utriusque prolatione cognoscimus.
Itaque
scant
disset
te
cum
dixit
dominus
et
Haec
est
autem
vita
aeterna,
ut cognosi
solum verum deum,

:
quem
misisti,
IESUM
ille
Christum,
sanctus'
:
addiau-
dicens
,et
de hoc solo vero deo procedit

illa
spiritus
quis
deret separare filium ab

gis
processione,
filius ?
cum
solus
si
verus deus non

solus
ma-
aut
minus
sit
pater
quam
Quapropter
filius
idem
verus deus
intelligitur,
9
cum
solus pater dicitur aut
et
cum ambo
Quare
simul nominantur
filius,
quid apertius
spiritus
quam
quia de solo vero deo, qui est pater et

dicitur
procedit
sanctus,
cum
si
a
filius
patre
procedere
sicut intelligeretur
de
1
filio
procedere,
dixit
idem
patrem
dixisset
de solo vero deo illum procedere,

:
quando
se
et
solum verum deum esse

se
significat
ita
cum
dicit
eum
de patre procedere, absque dubio eum de
procedere.
IV.
15
Dicit etiam dominus

pater in nomine meo.
ParacIitus autem, spiritus sanctus,
quem
mittet
Et
Cum
autem venerit
paraclitus,
quem ego
:
mit-
tam vobis a patre. Quid

18
ergo intelligendum est
cum
dicit
quem
mittet
pater
in
nomine
meo
An
vobis
quia spiritus sanctus habebit

sit
nomen
eius,
ut
cum
ait
2i
:
mittet pater spiritum
sanctum, idem
a
quod
non
mittere filium ?
Sed quod
quia
mittit
quem ego mittam

spiritum
patre,
pater,
recipit
et
hunc sensum,
neque
filius
eundem ipsum
filium.
quem
mittit
mittit
filius,
Denique nusquam legimus
et
omnino negamus spiritum sanctum nomine meo,

:
esse
filium.
24
Quid
mittet,
itaque est
filius
quem
mittet
mittet pater in
;
nisi
quem
a
pater
quoque
sicut
cum
dicit
quem ego mittam
3-4 Christum] Ibidem.

Patre procedit.
10 procedere?] Cf. 13 procedere]
Ioh.
15,26:
spiritum veritatis, qui
Ad
n.
III
1.
cf.
AUGUSTINUS,
c.
Tractat.
in
Joh.
XCIX,
n.
(PL
35,1889
s.);
De
nisi
Trinit.,
XV,
XXVII,
n.
48 (PL 42,1095):
Si ergo et de Patre et de Filio procedit Spiritus sanctus, cur Filius dixit,

cedit (Joh.
est,
De
Patre pro-
15,26)? Cur putas,

et ipse est ?
quemadmodum ad eum
quod
ait,
solet referre et
quod
ipsus
de quo
Unde
et illud est
Mea
doctrina non est mea, sed eius
qui
me
misit (Joh.
;
7,16). Si igitur
intelligitur
hic
eius doctrina,
quam tamen
procedit?
dixit
non
suam, sed Patns

tus,
quanto magis ilhc intelligendus
est et
de ipso procedere Spiritus sanc15-16

Cf. n.
I,
ubi sic
loh.
ait,
De
Patre procedit, ut non diceret,
De me non
meo]
P
.
14,26.
16-17 a patre] Ibidem, 15,26.
22-23
filium]
178,25-179,6.
3 Haec] haec
ARI
16
Cum] cum /
192
patre,
illius

non
est
aliud
:
quam
ego mittam
in
:
et
pater? Filius namque est nomen
qui
dicebat
mittet
pater
nisi
nomine meo.
mittet pater in
nisi
:
Non
nomine
est
filii.
ergo aliud
mittet pater in nomine

est
:
meo,
nomine
Quid
si
igitur
mittet
ut
in
pater
in
filii,
mittet pater
filii
tamquam
vero
ait
mittat
filius,
missione patris missio mtelligatur

:
Quod
quem
mittit 6
ego mittam a patre

filius,
ille
quomodo
Mittit
intelligendum est ? Utique a quo

patre.
eum
ab eo
mittitur.
autem eum a
Ergo
a patre mittitur.
Sed
ego
mittit,
a quo mittitur. Pater itaque mittere

a
intelligitur,
cum
filius
dicit
:
ego
mittam
patre.
si
Quid
ergo est
ut
ego mittam a patre,

sit
nisi
mittam tamquam
mittat pater,
una eademque
missio
mea
et patris?
Cum
et
itaque
filius
tanta dihgentia ostendat

nisi
unam
nec
esse missionem patris

filius
suam, ut nec pater mittat

:
cum
filius
mittit,
nisi
nisi
cum
se
mittit
12
pater
quid vult significare aut quid

spiritus
intelligi,
quia non
aliter
habet
ad
patrem
sanctus
nimis
et
aliter
ad
filium,
nec magis
est
est
unius
quam
1
alterius ?
Quamobrem
spiritum
difncile,
immo
esse
impossibile
est
filio
ostendere quo-
modo non
vel
procedat ab utroque.
Unde enim
hunc
simul
si
cum
patre dare
mittere
?
sanctum
et
utriusque,
simul non est de

spiritus
utroque
filium,
Cur enim magis dat

non
filius
spiritum sanctum,
filii
quam
sanctus
nisi
ie
aut cur magis est spiritus sanctus

filius
quam
de
filius
spiritus
sancti,
quia
est
ita
simul
de
patre
et
spiritu
sancto,
sicut spiritus
filio, 21
sanctus
est
de patre
filio
et
de
filio ?
Si ergo spiritus sanctus non est de

filii,
non detur a
neque
nec dicatur esse

sancti,
sicut
filius
non datur a
de
spiritu
spiritu sancto
dicitur esse spiritus

spiritus
quoniam non
est
sancto. Si au24
tem dicunt quia

prophetam
:
sanctus mittit etiam filium sicut idem ipse dicit per
et nunc dominus deus misit
me
et
spiritus
eius
hoc secun-
dum hominem quem

una voluntate
et
gerebat
intelhgendum
est,
qui patris et spiritus sancti

in
dispositione
mundum
redempturus
mundo
apparuit.
27
AUGUSTINUS, De Trinitate, 1. IV, c. XX, n. 29 Dominus Quem ego mittam Vobis a Patre (Ioh. 15,26), ostendit Spiritum et Patns et Filii. Quia etiam cum dixisset Quem mittet Pater, addidit, in nomine meo (Ioh. 4-26). 2 -23 de spiritu sanctoj Cf ibidem : Nec possumus dicere quod Spiritus sanctus et a Filio non procedat neque enim frustra idem
10 patris?]
Ad
praecedentia
ergo
cf.
(PL
42,908):
Quod
ait
Spintus et Patris et Filu Spiritus dicitur.

paruit]
25 spmtus
Patre
missus,
eius]
Is.
48,16.
1.
27 apVIII,
:
Ad
praecedentia cf.
FULGENTIUS,
est igitur
Contra Fabianum, ex
Fragm.
XXIX
3
21
igitur]
{PL
65,797): Filius
non Pater a
Filio
quia Filius
ergo R.
15 ostendendere
et
de
spiritu sancto
de
patre om.
Q E
si
om.
simul om,
20-

Quaero tamen ab
de
3 iis
193
qui
negant spiritum sanctum esse et procedere

sic
filio,
quomodo
illum
intelhgant
mittat.
eum
esse spiritum
filii,
ut
filio
filius
tamquam
suum
Sed ab
suum
spiritum
se
An
?
putant quia pater dedit
spiritum
alio.
tamquam a
alio
6
non
habenti
nisi
Aut enim a
se
habet aut ab
non potest habere

ei
a patre. Accepit igitur a patre, a quo habet et
dedit
pater
sint
spiritum
sanctum ut a se non habenti. Hic ostendant, cum

filius
aequales
ciens,
9
pater et
fuit
et
spintus sanctus et unusquisque sibi

indigentia
filii,
sit
suffi-
quae
causa vel quae

spiritui
ut pater daret ei
spiritum
suum magis quam

bere
ut
filium
sancto filium suum.
Non negamus hoc modo

quoniam idem esse
est
ha-
spiritum sanctum a patre,
quia a quo habet esse, ab eo habet

pater,
de se spiritum existentem habeat

et
filii.
sicut
pa-
12 tris
Non
est
et
enim idem a patre accipere essentiam de qua procedit

accipere
a
spiritus
sanctus,
patre
spiritum
sanctum.
Cum
enim
dicitur
habere
a patre essentiam de qua spiritus sanctus procedit, nulla monstratur

filii.
isindigentia
Cum
non
vero dicitur quia

sicut
filius
accipit a patre spiritum sanctum,

significari
filius
quem de
se
habet
pater,
et
videtur
velut
quasi aliquid
dari spiritum
minus habere
is
quam habeat
pater,
ad supplementum
filius
ei
sanctum. Sed non apparet cur magis egeat

sanctus
ut
filio.
spiritu sancto
quam
spiritus
filio,
Si enim respondetur
ad hoc datum esse spiritum sanctum

illi
cum
ipse
quoque cum patre daret eundem spiritum sanctum, par
cum
est
a Patre natus, non Pater a Filio.
Similiter
etiam Spiritus
sanctus
a Patre et Filio
in Scripturis sanc-
legitur missus, quia a

tis
Patre Filioque procedit. Sed quia non uno

Incarnationis
modo
dicitur missio, propterea in sacramento

:
non solum a Patre, verum etiam
a Spiritu sancto missus est Filius
quia mediator Dei et
hominum homo
Christus Jesus
totius est Trinitatis operatione plasmatus.
3-6 habenti] Cf.
AUGUSTINUS, De
Trinitate,
1.
XV,
c.
XVII,
n.
29
(PL
:
42,1081):
Ideo autem addidi, Principaliter,
Sed hoc quoque illi Pater dedit, non iam existenti et nondum habenti sed quidquid unigenito Verbo dedit, gignendo de3-! 9 spiritus sanctus filio] Cf. RATRAMNUS, Contra Graecorum opposita, dit. 1. II, c. III (PL 121,249): Accipit autem non tamquam non habendo quod accipit, sed tamquam procedens. Ibidem, c. IV (255) Num aliud potuit accipere Spiritus sanctus a Filio quod antea non habebat, cum sit unius substantiae cum Filio, unius potentiae et quaecumque Filius habet, habeat etiam et Spiritus sanctus ? Ibidem, c. V (261): Si
et
qma
de Filio Spiritus sanctus procedere reperitur.
sapientia Filius est, et Spintus

accipit a Filio.
sanctus sapientiam,
accipit?
quae Filius
est,
loquitur in apostolis,
Quemadmodum autem
:
procedendo
certe,
non participando quod
ante non habuent
non enim
fuit
aliquando Spiritus sine sapientia, sed accepit a Filio ut

;
semper esset sapiens, ab ipso procedens

cuius est Spiritus.
quia unius est naturae
cum
Filio et
cum
Patre,
Quaero tamen]
hic deficit
codex
ab
hiis
7 dare
11-25
194
patre

gratia imputaretur
:
4-5
terrena est haec opinio et longe ab intellectu di-
vinitatis
extranea,
ut
si
tamquam homo homini deus deo

dat
pater
spiritum
et
quasi indigenti sub-
veniat.
Namque
enim
deus
sanctum
filio,
dat deus
et
deum
hoc
deo.
Pater
deus.
et
filius
deus
spiritus
sanctus deus,
unus idemque
dicatur,
6
Non autem
est
filii
intelligimus
filius
deum
et
nisi
a deo
deum
sanctus.
accipere, nisi
cum
tus
deus de deo ut
spiritus
Dicitur ergo spiritus sanc-
spiritus
non ob
aliud,
quia ex ipso
est.
ost
illis
resurrectionem legimus quia insufflavit dominus in discipulos suos

:
et
ait
Accipite
flatus
spiritum
ille
sanctum.
Quid
sibi
vult ista
insufflatio ?
Scimus enim quia

sanctus.
esse.
qui de ore eius tunc processit, non erat spiritus

12
Non
ergo credimus illam insufflationem sine aliquo mysterio factam

rectius
Quid
igitur
hic intelligi potest aut aptius,
quam hoc
?
ideo illum
si
fecisse,
ut intelligeremus spiritum
sanctum de
illo
procedere
Ac
et
diceret
15
Sicut videtis hunc flatum, per

insensibilia
significari
:
quem
vobis spiritum sanctum sicut sensibilibus
queunt,
scitote
deitatis
significo
de intimo corporis mei
de persona
mea procedere
significo,
ita
spiritum sanctum,
quem
vobis per hunc flatum
de secreto
et
meae
et
de mea persona procedere.
Unam
enim
18
personam verbi
credimus
et
hominis
et in
ea duas naturas, divinam
scilicet et
humanam,
confitemur.
:
Sed
et
dicent forsitan
Flatus utique
emittebat.
ille
non
erat
de substantia humana,
21
tamen
quasi
suum
illum
Quapropter docemur per huiusmodi

filius
sancti spiritus
dationem,
quia
cum
dat
spiritum sanctum,
dat et mittit
si
suum
spiritum,
sed non de suae divinitatis essentia.

sicut
flatus
Dicant
igitur
qui hoc
24
opinantur quia,
ita
filio
non
est
humana natura cum
emittitur
ab homine,
a deo
spiritus
;
sanctus
nullus
non
est
divina substantia
Christianus.
spiritu
oris
cum
omnis
datur vel
mittitur
:
quod
caeli
confitetur
sunt,
et
Dicant etiam cum audimus

eius
virtus
verbo
ibi
27
domini
negant
esse
solet
firmati
eorum,
si
non
intelligendum
per
spiritum
oris
domini spiritum sanctum, non illum

quia spiritus qui ex ore
30
de
essentia domini, cuius oris spiritus dicitur,

est
hominum procedere, non
de substantia
illius
de cuius ore procedit.
9-10 sanctum] Ioh. 20,22.
27-28 eorum] Ps. 32,6.
enim om. I
divitatis
23
sancti spiritus] spiritus sancti
dationem] donationem
24
195
esse
Quod
et
3
si
non
audent
dicere spiritum scilicet dei

id
est
non
de essentia
dei,
per verba rerum
sensibilium,
eius
per spiritum
oris,
intelligunt
spiritum
:
sanctum
teantur
de
etiam
secreto
essentiae procedere cuius oris spiritus dicitur
fa-
eundem
dicitur.
spiritum
sanctum
in
de
illius
essentia procedere,
cuius
labiorum
6
spiritus
Legimus enim
impium.
propheta de Christo quia spiritu

ergo ostendant diversitatem inter
nequit -, aut pariter concedant
et
labiorum
suorum
interficiet
Aut
spiritum oris et spiritum
labiorum - quod
lllo
fieri
spiritum sanctum procedere de

9
cuius oris,
de
illo
cuius labiorum spiibi intellig isto
ritus
designatur.
At
si
dicunt
nequaquam per spiritum labiorum

quae ex
spiritum
spiritu
12
sanctum
debere, sed verba praedicationis eius,

formavit,
aereoi
humano more
avertit
quia verbis suis

:
interficit
impium, cum docendo

verba sensibilia et
ab
iste
homine
spiritus
impietatem
non
utique
hoc
faciunt
sensibilis,
sed spiritus sanctus, de quo dicit deus per prophetam

vestra,
et
Auferam cor Iapideum de carne

15
dabo vobis cor carneum,
et
spiritum
meum ponam
in
medio
vestri.
Spiritus ergo sanctus interficit im-
pium,
in
18
cum
cor eius convertit ab impietate ad pietatem.
Quod
si
intelligimus
:
illo
impio antichristum,
aliquis
quem dominus IESU5
interficiet spiritu oris sui

spiritui vocis
non puto quod
tantum attribuat virtutem illam
humanae,
quantum
Si
21
spiritui
divino.
ergo
oris
spiritus
sanctus
intelligitur
in
his
dictis,
cum
pariter
dicatur
spiritus
domini, cuius verbo

et
spiritus
caeli firmati sunt, id est patris, et spiritus

:
oris
domini IESU,
labiorum eius
non apparet cur magis

filii.
intelligi
debeat procedere de ore patris

24
quam de
est
ore
Et
si
per os patris intelessentia eius,

eius
ligimus essentiam patris

sicut
non enim
est
aliud os eius
eius,
ita
quam
oris oris
filii,
ut
nisi
verbum domini
essentia
et
?
de essentia
spiritus
non
sit
de
eius
quid apertius quam, sicut spiritus

ita
patris est
de
essit
:
27 sentia
patris
procedit,
spiritus
oris
et
labiorum
de
filii
essentia
et
procedat
Puto
caeli et
enim
quia
nemo
et
intelliget
simpliciter,
ubi dictum est

virtus
Verbo domini
30
firmati sunt,
spiritu
oris
eius
omnis
eorum,
verba
transitoria,
spiritum
qui
de hoc aere assumptus per os loquentis
emittitur.
Sed quomodocumque haec

33 illa
aliquis
exponere
conetur,
suflficit
quod
est
in
insufflatione
domini
in
discipulos,
cuius feci mentionem,
factum
ad
5-6 irapium]
Is.
11,4.
14-15
vestri]
Ezech. 36,26
s.
17 oris sui] 2Thess. 2,8.

ss.
29 eorum] Ps. 32,6.

25 non
sit
33
et nisi
feci
mentionem] Cf. p. 194, 9
nisi]
non
om.
29 Verbo] verbo
AR
196
significandum quia de eiusdem personae secreto procedebat

dabat,
ille
spiritus
quem
de
cuius
occulto
spiritus
ille
procedebat quem insufflabat. Denique
cum
scriptura divina significat aliquid secretum per sensibihum similitudines,
non per
omnia
quae
esset
significant
et
quae
significantur,
similia
possunt esse.
Non enim hoc

illam
spirituali
similitudo,
ita
sed identitas. Nisi forte quis dicere voluerit

esse
insufflationem
simpliciter
factam
ita
sapienria
dei
sine
omni
significatione.
Sed neminem puto
insensatum ut hoc sentiat
7 sentiat]
Ad
c.
cf.
AUGUSTINUS, De
dicere
Trinitate,
et
1.
IV,
c.
XX,
n.
29
:
(PL
si-
42,908)
Nec possumus
idem
quod
spiritus sanctus
Filio
non procedat
quid
neque
enim
frustra
Spiritus et Patris et Filii Spiritus dicitur.

:
Nec video
Accipite
aliud
gnificare voluerit,
(Joh. 20,22).
cum sufflans in faciem discipulorum ait Neque enim flatus ille corporeus, cum sensu
fuit
;
Spiritum
tangendi
sanclum
proce-
corporaliter
dens ex corpore, substantia Spiritus sancti
sed demonstratio per congruam significa-
tionem, non tantum a Patre, sed et a Filio procedere Spiritum sanctum.
De
Genesi
ad
litteram,
flatus
1.
X,
c.
V (CSEL
;
XXVIII,
pars
II,
p. 301
PL
sancti,
34,412): Neque enim
etiam
ille
ex corpore Domini substantia erat Spiritus
quando
sufflavit et ait:
accipite Spiritum
sanctum
sed utique significatum est
sic
etiam ab ipso procedere Spi-
ritum sanctum,
n.
quomodo ab
eius corpore flatus lpse processit.
Tractat. in Joh.
XCIX,
aliud
(PL
35,
1889): Si enim non ab eo procederet, non post resurrectionem se reprae:
sentans discipulis suis insufflasset dicens

significavit illa insufflatio,
Accipite Spiritum sanctum.

Spiritus
Quid enim
?
nisi
quod procedat
sanctus
et
de ipso
:
I,
Ibidem,
Tract.
CXXI,
n.
4 (1958): Hoc cum

significavit
dixisset,
insufflavit
et dixit
Accipile
Spiritum
sanclum. Insufflando
Spiritum sanctum non Patris solius esse Spiritum, sed et

c.
suum.
De
cioilate
Dei,
1.
XIII,
XXIV,
n.
(CSEL XXXX,
1.
pars
III
p.
655;
PL
41,400).
- RATRAMNUS,
Contra Graecorum opposila,

nisi Spiritus
I,
231): Quid enim per msufflationem,

flatus ille
sancti processionem
(PL 121, significat ? Non ut

c.
corporeus ex aere sumptus, et
pulmonum
ministerio per oris

voluit edocere,
organum
Spiritum
effusus,
Spiritus sancti fuerit substantia,
verum tah nos modo

Filii Spiritus
sanctum
ex seipso procedere,
Ibidem,
1.
et
de substantia
Similiter
:
quoque
sancti substantiam
:
manare.
II,
c.
VI
(267):
cum
insufflat
eum
mittendo
non
mittit
extraneum,
nec aliunde quam de propria natura
nec potest negari processu eius a Filio,
quem
in-
sufflando ex intimis suae divinitatis Filius emittit.
Ibidem,
c.
IV (257
ut
s.):
Itaque
cum
quo
diceret (sanctus
AMBROSIUS) Quem
:
,
Dominus Jesus
interficiet
Spiritu oris sui,

Spiritus
et subiunxerit,
si
non hic acquisitam gratiam

ut
esse,
humanitatem removit,
ons,
Antichristus interficiendus
divinitatis intelligatur Spiritus, videhcet Spiritus sanctus,

;
qui est in sancta Trinitate una persona
quod
ait,
sit
Quem Dominus
Domini
Jesus
interficiet
Spiritu oris sui, Spiritum sanctum intelligas, qui
Spiritus
Jesu.
Simul viden-
dum, quia cum de eodem Spiritu dicatur quod sit Spiritus ons Domini, et nunc dicitur quod sit Spiritus oris Domini Jesu, clarissime monstratur Spiritus sanctus procedere ex ore Domini Jesu, non quod secundum divinitatem os habeat, sed quod de substantia ilquemadmodum dicitur Spiritus oris Domini, quoniam procedit de Patris lius procedat
;
5 esset] esse /
7 spintali
197
VI.
Item
3
filius
dicit
de
spiritu
sancto
Non enim
est
loquetur a semetipso,
sed
nisi
:
quaecumque audiet loquetur.

ab
alio
nisi
: :
Quid
?
non loquetur a semetipso,

est
habebit
quod loquetur
Et quid
,ab alio habebit

?
quod
post-
loquetur',
6
ab alio habebit scentiam eorum quae loquetur

:
Unde
quam
discere
dicit
non loquetur a semetipso, addit

est
sed
quaecumque audiet
Ioquetur.
nisi
Quid
ab
audire
spiritui
sancto
nisi
quasi discere, et quid est
scientiam
illo
accipere ?
Si
ergo scientia eius non est aliud

et
quam
quae
essentia eius,
habet essentiam, a quo audit ea quae loquitur

est
illi
docet,
quoniam
idem
loqui
quod docere. Non autem audit neque

filio.
habet
12
essentiam ab
alio,
nisi
aut a patre aut a
Verum
et
si
habet esse
patre,
secundum supradictam rationem habet etiam

filius
:
filio.
Unde
hoc
est
et
idem
dicit
Ille
me
clarificabit,
quia de
meo
:
accipiet et annuntiabit
vobis.
15
Quippe quid
aliud est hoc dicere

?
quam
:
me
audiet,
me
ne
sciet,
quod annuntiabit vobis

determinavit
patri
Cum
;
dixit
quaecumque audiet loqueait

:
tur,
non
quo audiet
cum
vero
de meo
accipiet
quis
soli
attribuat
quod ab
alio
audit,
aperte se esse a quo sicut
a patre scientiam sive essentiam accipiat demonstrat. Sicut enim
cum
dicitur
non loquetur a semetipso, sed quaecumque audiet loquetur

vobis,
2i
et annuntiabit
ita
significatur
ab
eo esse et procedere a quo audit

annuntiabit vobis,
cum
profert
filius
de meo
de
accipiet et
palam ostendit eum de suo,
hoc
est
essentia sua,
est,
essentiam habere et procedere.

sancto est
dicit
:
Quod enim
non aliud
ibi
divina
essentia
24
non
est.
sub
spiritu
filius
nec ipse accipit aliquid de hoc quod

accipiet,
sub se
Quare cum
de meo
suum
significat
quam suam
essentiam.
substantia. Igitur evidentissima monstratur assertione procedere
Spiritum
tam
de Patre
quam de
Ioh.
Filio,
dum
legitur
quod
sit
Spiritus oris et Patris et Filii.

II,
2-3 loquetur]
16,13.
12 supradictam] Cf. n.
p. 189,23
ss.
13-14 vobis] Ioh. 16,14.

I.
25 essentiam]
Ad n. VI
s.)
:
cf.
FULGENTIUS,
loquetur.
?
Contra Fabianum, ex
VII, Fragm.
XXV
sim-
(PL
plicis
65,780
Illud igitur primitus attendamus,
quod
non
ait
Non
enim
loquetur a sesit
metipso, sed
quaecumque audiet
est aliud audire
Quis autem comprehendit

Ubi,
sicut
qualis
illius
naturae locutio, vel qualis auditio
est aliud sapere, vel scire,
quam
quam esse. Audit itaque Spiritus sanctus quaecumque Pasicut videt Filius quae Pater facit, et haec eadem similiter dicit et Filius dicit, ter et haec eadem similiter facit. In illa enim natura, ubi est summa et vera simplicitas,
esse, ita
non
14 est om.
22 essentiam] essentia /
198
VII.
Illud
aliter
forsitan
quod
dixit
filius
de meo
accipiet et annuntiabit vobis,

ait
:
conabuntur intelhgere quam ego exposuerim. Sed quid dicent ubi

novit
filius
nemo
voluerit
filium
nisi ?
pater,
neque patrem quis novit

quia
nisi
filius,
aut cui
nisi
6
revelare
et cui
si
Audimus
filius.
nemo
novit patrem
dicit
si
aut filium
quasi
pater aut
filius,
revelat
:
Non autem
nullus'.
nemo
hoc
ait
:
,nullus
homo',
sed
ac
diceret
.omnino
Quippe
intelligeret,
non
adderet nisi pater, quia pater non est homo. Et

quis
cum
neque patrem
in9
novit
in
hac monosyllaba dictione, videlicet quis, non magis

quaelibet persona.
filius,
telligitur
humana quam
nisi
Omnino
idem
igitur
nullus
habet hanc
notitiam
pater
et
et
cui
filius
revelat.
Aut
itaque spiritus
12
sanctus non cognoscit patrem et filium

revelat
ei
- quod impium
est
est opinari -, aut filius
sui
et patris
scientiam,
quae non
aliud
quam eiusdem
sancti
spintus essentia.
Quodsi
dicunt
quia
licet
filius,
quantum
se
et
ad pronuntiationem
attinet, 15
nullum ad hanc admittat notitiam
nisi
illa
patrem, et cui ipse revelat, non

aut illam a
nisi
filio
tamen
spiritum
est,
sanctum
aut
ab
et et
separatum,
accipere
is
fatendum
quoniam pater
spiritu
filius
non
se
cognoscunt
per hoc quod
unum
nosse,
ritui
sunt
cum
sancto,
ideo
cum
ait
patrem
et
filium
invicem se
intelligendus est simul
spiritus
;
sanctus,
si,
et
cum
revelat
filius,
non
spi21
sancto
sed creaturae revelat

:
inquam, hoc dicunt, nos statim con-
stanter inferimus
Ergo
si,
ubi aperte veritas secundum
quod verba
oris eius
in
eo Filius videt quod Pater

quia
facit,
et
Spiritus
sanctus
audit
quod cum Patre
Filius
dicit,
communione
Patre
naturalis
essentiae et Filius de Patre natus exstitit, et Spiritus
sanctus
de
Filioque
procedit.
de
natura
cui
1.
Patns
Filuque
est
procedere...
esse
Hoc est igitur Spiritui sancto audire, quod est Hoc est ergo audire Spiritui sancto quod
scire.
est esse,
non aliud
II,
quam
RATRAMNUS,
in utroque, et
Conlra
Graecorum
opposita,
scilicet
c.
IV (PL
121,256):... sic et Spiritus quae audit Ioquitur, procedendo

substantialiter
de Patre Filioque, quia

III
manens
procedens ab utro-
que, audit quae loquitur per unitatem

1.
substantiae et proprietatem
:
scientiae.
;
Ibidem,
I,
c.
(PL
121,229): Hinc in consequentibus

16,14).
At
ille
me
clarificavit
quia de
meo
accipiet,
et
annuntiabit vobis (Joh.
Quid enim
?
accipiet Spiritus sanctus a Filio,

accipiet, dixit:
cum
a
unius sint substantiae uniusque potentiae
Nimirum, de meo
id est
me
procedit, quia sicut sint unius substantiae Pater et Filius, sic et de utroque proceSpiritus sanctus accepit consubstantiahtatis existentiam.
1 1
dendo
2 vobis] Ioh. 16,14.
4-5 revelare] Matth.

13-14
spiritus sancti
,27 (Vulg.
et cui).

pronuntiant negat spiritum sanctum nosse
nisi
7-8
199
patrem
et filium,
revelante
filio
dicunt
3
non
tantum nos verba debere attendere quantum unitatem essentiae,

tnbus
et
quae
una
inseparabihs
est
multo
magis debemus huius
unitatis
servare consequentiam,
de qua supra locutus sum, cum eam nulla aut scripto
aut sensu negat auctoritas, nec profert aliquid

6
quod contrarium
sit
aut
ali-
quo modo repugnet.

Eligant
stere
:
itaque Graeci
unum de duobus,
hoc per
si
aperte veritati nolunt resinisi
aut aut
sunt
scilicet
spiritum sanctum non
nosse patrem et filium
revelante
filius,
filio
propterea
quia
in
quod
ipsi
se
cognoscunt pater et
unum
cum
ut
in
spiritu
sancto,
notitia
quando
dicuntur se nosse, consequi ex

sanctus.
necessitate
12
eadem
intelligatur
spiritus
Nempe
nihil
est
medium,
ritatis
si
nolunt hanc notitiam a spiritu sancto aut veritatem a verbis ve-
penitus abdicare.
:
Quae
utraque execratur vera confessio. Sic enim
ait
veritas
15
Nemo
voluerit
et
novit filium nisi pater,

filius

eligunt
nisi
filius,
et
cui
revelare.
Si
quidem
filii,
spiritum sanctum nosse

est
patrem
aliud
18
illi
filium
per
revelationem
igitur
habet a fiho nosse, quod non

filio,
quam
Si
esse.
Est
et
procedit a
pater
est
:
quoniam ab
illo
procedit
quo
est.
autem
se
dicunt,
cum
et
filius
dicuntur se nosse, quia
essentia
per
quam
noscunt
eadem
spiritui
sancto,
consequi spiritum
sanctum eiusdem esse consortem notitiae

21
cum
illum
legunt illum a patre procedere,

confiteantur nobiscum propfilio
de
ter
quo
ait
filius
ego
et
pater
unum sumus,
filii,
essentialem identitatem patris et
quoque
procul
dubio
procedere.
24
VIII.
oi vero
a patre et
27 stituimus,
obicitur,
cum
dicimus filium a patre nasci et spiritum sanctum
filio
procedere, quia quosdam gradus et

spiritus
filio
quaedam
prius
intervalla con-
quasi
sanctus
sit
esse
non
possit, et
nisi
filius
nascatur a
patre,
sint
3
ut
posterior
filius
sit
spiritus
sanctus,
ideo rectius dici quod pariter

ita
a patre,
nascendo
nec nec
et
spiritus
sanctus procedendo,
filio,
ut nec
filius
a spiritu sancto
sunt
spiritus
sanctus a
sicut splendor et calor pariter

;
de
uno
sole,
splendor a calore est nec calor a splendore

:
si,
inquam, hoc aliquis nostrae obicit assertioni, respondemus
supra] Cf. n.
I,
p.
180,19
21
ss.
14-15 revelare] Matth. 11,27.

10,30.
20 procedere]
Cf. Ioh.
15,26.
sumus] Ioh.
30-31
a splendore]
Ad
hoc exem-
plum
cf.
CASSIODORUS,
Expositio in Ps. L, vers. 13
(PL
70,367): Invenimus enim
200
Nos nec gradus

stendo
filium
dignitatis
ponimus
in
deo qui unus
est,
filio
nec in exiintervalla
in
3
de
patre
est
aut spiritum sanctum de patre et
aeternitate,
quae
fidem
extra
omne
de
tempus,
statuimus.
Similiter
enim omnes
Christianam
esse patre,
tenentes
nisi
confitemur nec minorem nec posteriorem filium

illo
sit.
quamvis non
filio
Ita
quoque nos qui dicimus spiritum

filio
6
sanctum de
fatemur.
esse
sole
nisi
esse sive procedere,
nec minorem nec posteriorem eum
Nempe
sit
quamvis
splendor et calor de sole procedant, nec possint

sunt,
et
ita nihil
ille
de quo
splendore
tamen
prius
aut posterius in tribus,
in
9
scilicet
et
calore,
sint,
intelligimus.
in
Multo itaque minus cum

quae tempore non clau-
haec
ditur,
in
rebus temporalibus
tres
aeternitate,
praedictae
personae
in
existendo
susceptibiles intervalli possunt

I2
intelligi.
Quod autem
solo
sicut
dicitur
filius
quia
sit
filius
et
spiritus
sanctus sic possunt esse de

filio,
patre,
ut
nec
de
spiritu
sancto nec spiritus sanctus de

sit
splendor et calor simul procedunt de uno sole ut alter non

:
de
al-
15
tero
non recte hoc nobis opponitur.

sanctum
Cum
enim dicimus
filium
filium
de patre
et
spiritum
de patre
deo,
esse,
et
fatemur
deum
et
spiritum sanctum
esse
deum
id
esse
de
patre
has tres personas

In sole vero
unum solum
deum
et
is
ipsum esse de eodem

splendor aut
ipso.
non dicimus solem esse de
sole,
cum
est
cum
illa
calor est de sole,

tria
nec id ipsum esse solem et quod
de
sole,
nec
si
unum
esset
esse solem.
sol
Nam
esset,
si
sol
et
splendor unus
21
esset
sol,
aut
sol
et calor
similiter
unus
necesse esset aut splencalor,
dorem
esse
de
calore,
cum
de toto sole qui id ipsum esset quod

sole
aut calorem de splendore esse,

doris differret essentia.
cum de
haberet esse,
qui non a splen- 24
in sole tres istas proprietates
prima ipsa
;
est substantia corporalis,
quod
sol est
deinde
splendor eius qui in ipso permanet

venit.
tertia calor qui
a splendore eius usque ad nos per-
Quae hoc modo

ut
(si
tamen tantae
rei potest similitudo aliqua reperiri) arbitror aestiita
manda,
quod
:
est in sole substantia corporalis,
intelligatur in Trinitate
sit
quodammodo
Filii, sicut
persona Patris
et
:
quod
est in sole
splendor eius, hoc

1
in Trinitate
persona
Apostolus
dicit
Splendor gloriae eius (Hebr.
,3)
quod autem
in sole calor,
hoc
sit
in Trinitate
persona Spiritus sancti, sicut legitur

3-7 fatemur] Cf.
Quis se abscondit a calore eius? (Ps.

c. III (PL 83,71): Nam Quomodo Pater numquam Quomodo Filius numquam sine
1.
18,7).
ISIDORUS,
Differentiae,
II,
quis considerare sufficiat ipsius Trinitatis interna mysteria?...

sine Filio, et
tamen
sine
Filio
ait
:
Pater genuit Filium ?
Spiritu sancto, et
tamen
non de
Nisi ego abiero, paracletus non veniet ad Vos (Ioh. 16,7)?

sed de Patre
est,
Quomodo Quomodo
Filius
se,
nec tamen
Filio,
ei
est posterior
eis
de quo est?
praeceditur a
Spiritus sanctus
?
de Patre
procedit
et
nec tamen ab
quibus procedit

Ponamus tamen
patre,
3
8-9
201
filium
et
spiritum
sanctum
ita
pariter
si
esse
:
de solo
sicut
calor
et
splendor sunt de uno sole.
Sed
ita
est
unde haet
sit
bent
qui
hoc dicunt
spiritus
quod
spiritum
sanctum confitentur esse

ratio
filii
filium
negant esse
doris
6
sit
filii
sancti ?
caloris,
Nam
ita
sicut nulla
admittit ut calor
splen-
aut
splendor
filius
filii,
non
patitur veritas ut spiritus sanctus magis

si
quam
sicut
spiritus
sancti.
et
Quapropter
spiritum
negare non audent spiritum

ita
sanctum esse
patre,
9
negent filium
sanctum
sole.
esse pariter
si
de solo
sunt splendor et calor de
uno
Quare
illis
hoc nobis obiciunt

est.
quod
dixi
de splendore
et
calore
solis,
nec cum
nec contra nos
IX.
oicut nobis
12
dicitur,
ne omnino separent filium a patris communione

asserunt
in
hac
sancti
spiritus
processione,
intelligi
eum de
videtur,
patre per filium procedere.
Sed hoc quomodo

quod
ut ex
possit
non
praesertim
cum nusquam
le-
gant unde hoc aperte probare queant.

15
Nam
quem
si
hoc
suffragari sibi existimant,
legimus de deo quia ex lpso
et
per ipsum et in ipso sunt omnia,

filius,
quo sunt omnia
sit
pater,
et per
et in
quo
spiritus sanctus,
:
et inter
18
omnia quae sunt per

sint
filium, spiritus sanctus intelligatur
hoc quidem
quod ex patre
pimus
stolus,
;
omnia
et
per filium et in spiritu sancto, sine scrupulo accisit
illud
vero quod spiritus sanctus
inter
omnia, quae
sic esse dicit
apo-
nimis est scrupulosum asserere.
Impossibile
namque
est
unamquamlibet
9 contra nos
est]
Ad
n.
Vlil
cf.
AUGUSTINUS, De
summa
Trinitate quae
Trinitate,
1.
XV,
c.
XXVI,
sit
n.
45
(PL
sunt,
42,1092): Deinde
in illa
Deus
est, intervalla
temporum
nulla
per quae possit ostendi aut saltem requiri, utrum prius de Patre
natus
Filius,
et postea
dicit
amborum... Ibidem,
de ambobus processent Spintus sanctus

n.
quoniam Scriptura sancta Spiritum

est Filius,
eum
47 (1094): Numquid ergo possumus quaerere utrum lam
processerat de Patre Spiritus sanctus,

et illo nato
quando natus
an nondum
processerat,
ista ibi
de utroque
processit, ubi nulla sunt tempora...?
Non
possunt prorsus
quaeri, ubi nihil ex tempore inchoatur, ut consequenti perficiatur in tempore. Quapropter,
qui potest intelligere sine tempore generationem
Filii
de
Patre,
intelligat n.
sine tempore
processionem Spiritus sancti de
utroque.
et
Tractat.
in Joh.
C,
(PL
35,1892):
minor
Quod autem
licis
ait,
De meo
:
accipiet,
annuntiabit vobis, catholicis audite aunbus, cathosicut
percipite mentibus.
Non enim
propterea,
quidam
haeretici
putaverunt,
est Filio Spiritus sanctus
quasi Filius accipiat a Patre, et Spiritus sanctus a Filio
qur
121,
busdam gradibus naturarum. Absit hoc

dibus cogitare.
credere, absit hoc dicere, absit a Christianis corI.
RATRAMNUS,
alternis
I,
c.
IV (PL
11,36.
232)
Non quod
temporibus de Patre procedat vel Filio, sed quod nullo inter15 omnia]
veniente tempore de Patre procedat simul et Filio.

11-26
Rom.
202

tribus personis inter illa
filius
de
si
illis
omnia includere
et
duas
alias
excludere.
Quod
3
pater et
et
et
spiritus
sanctus sunt inter omnia quae sunt ex patre et per
filium
in
spiritu
sancto,
:
videat
mens
et
rationalis
quanta sequatur confusio.
Cum
et per
ergo
dicit
apostolus
ex ipso
per ipsum et in ipso sunt omnia,

ita
intelligere
sine
dubio debemus omnia creata a deo, quae

et
sunt
ex ipso
ipsum
in
ipso,
est,
sicut aliud ex alio et per aliud et in alio.

est
Quidsanctus
quid
enim factum
est
non
idem deo sed aliud ab
eo.
Spiritus
autem non
aliud,
sed idem ipsum quod est pater et
filius.
Utique
nihil
aliud intelligi potest,

sicut
quo ostendere possint spiritum sanc-
tum
non
de
per
filium
de patre unitate
aiunt - procedere.
Cum
enim pater
et
filius
differant in
deitatis,
nec
spiritus
sanctus procedat de
patre
nisi
12
deitate
si
eadem
deitas
filii
est
filii,
nequit intelligi
quomodo procedat de
deitate, nisi forte quis
deitate patris per deitatem
et
non de eiusdem
filii
dicat
spiritum
sanctum non procedere de deitate

filii
patris
sed de paternitate,
se
nec per deitatem

tate
suffocat.
sed per filiationem
quae opinio sua
patenti fatui-
15
Quod
et
filii,
si
dicit
aliquis
quia,
cum
spiritus
dico illum procedere de deitate patris

sancti
non
possum
deitatem
et
ab
hac
et
patris
et
filii
deitate
18
separare,
tate
quoniam una
et
filii
eadem
est
deitas
trium,
ideo sequi,
et
si
de
deispiri21
patris
procedit,
de sua quoque eum procedere

:
ob hoc
tum sanctum de
se ipso procedere
ad hoc iam supra me
sufficienter
memini
respondisse quia nulla persona ex se ipsa esse potest.

est
Nam
filii
sicut filius,
cum
est
24
de
patris
essentia,
quamvis non
sit
alia
sed
eadem
:
essentia
quae
patris, non tamen est de se ipso sed de patre solo
ita spiritus sanctus,
cum
est
de essentia
patris
et
filii
quae eadem
filio.
est
illi,
non tamen
est
de
se ipso,
sed tantummodo de patre et
Dicent
per
est
Cur non
similiter
possumus dicere spiritum sanctum de patre
27
filium
filius ?
procedere,
Sicut enim
sicut
dicimus a patre omnia facta per verbum quod

pater facit per
est,
cum
ipse
verbum suum, non
facit
per aliud
30
quam
eadem
per
hoc
et
quod
tamen
hoc
est
per essentialem potestatem quae est
verbi,
dicitur facere per
verbum
cur non
similiter
dicimus
spiritum sanctum a patre procedere per verbum, cum non procedat a patre,
nisi
de hoc
et per
hoc quod idem
est
?
illi
cum
filio,
quamvis non ut crea-
33
tura sed ut id ipsum
de eodem ipso
21
supra] Cf. n.
est]
est
I,
p.
180,10-11.
28 per verbum] Cf.

et filio] et
Ioh.
1,3.
23 quae
om.
26
de
filio
Q/
34
id ipsum] id
om.

Videamus quid
sequatur,
si
203
sit
hoc dicimus,
et
pax
inter
nos.
Nempe
similiter
quae facta sunt a patre per verbum, facta sunt ab ipso verbo. Ipsum namque
3
verbum
facit.
dicit
Quaecumque enim
igitur
pater
fecerit,
haec
et
filius
Dicamus
quia spiritus sanctus,
cum
procedit a patre per filium,
procedit et a
6
filio
similiter, sicut
quae facta sunt a patre per verbum, facta
sunt similiter ab ipso verbo. Nisi

forte
intelligunt
spiritum
fluit
sanctum procedere de patre per

colligitur
filium,
quemadmodum cum
9
fons
in
rivum et rivus
in
lacum,
dicitur
lacus
esse
de
fonte
est
per
in
rivum.
Sed
et
ibi
non
est
rivus
in
fonte sed extra

sic
fontem,
spiritus
12
sicut
filius
patre
non extra patrem. Quare non

sicut
filio,
est
sanctus
sic
est,
de patre per
filium,
est
Iacus de fonte per rivum.

sit
Si
tamen
sicut
negari nequit esse de

est
quamvis
sit
de patre per
filium,
fatendum
lacum esse de
rivo,
rivo,
quamvis
de fonte per rivum. Qui de fonte

rivus
:
enim negat lacum esse de

15
quoniam
prius est
dicat se
est
non
esse
de patre suo sed de

filium
ADAM,
non
isti
quoniam per patrem suum

esse
de
ADAM. Dicat etiam nec de ABRAHAM,

lsesse
virginis
de
MARIA
de
tuo
nec de
;
DAVID
quoniam
prius fuerunt
:
ADAM
et dicat falsum
quod
;
dictum
est
ABRAHAE
:
in
semine
benedicentur omnes
super sedem tuam;
gentes
et
2i
et
ad
DAVID
:
De
fructu ventris tui
ponam
ad
MARIAM
benedictus fructus ventris tui; dicatque Christum

vel
non
esse
horum semen
fructum sed
est
filius
ADAE,
virginis
quoniam
isti
ab
illo
descendunt.
Sed neque de
ADAM
:
secundum hunc sensum. sed de
limo de quo factus est

24
ADAM.
filio
At
de
fonte
inferent
Bene dicimus spiritum sanctum non procedere de

quamvis
sit
sed
de patre per
et
filium,
de patre
et
de
filio,
sicut
dicis
lacum esse
de
rivo.
De
processionis
namque verbo
quaestio est inter nos,
27
quam
de
vos
asseritis
esse
de
filio
et nos
negamus. Ecce enim videtis rivum
fonte
procedere
quasi de originali principio.
Lacus autem non procedit

Ita
igitur etiamsi spiritus
sed colligitur de rivo, quamvis habeat esse de

30
illo.
sanctus
habeat
esse
de
filio,
non tamen procedere proprie
dicitur
de
filio,
sed de patre quasi de principio.
3-4
n.
facit]
Ioh.
5,19.
p.
7 Nisi forte]
31
ss.
Ad
sequentia cf. Epist. de incarnatione Verbi,
XIII
et
XIV,
18-19 gentes]
semine tuo omnes gentes
terrae).
19 tuam] Ps. 131,11.
benedicentur in Gen. 22,18 (Vulg. 20 ventris tui] Luc. ,42.

:
14 quoniam]
quam
19 De] de
EQI
204
Hoc
sanctus
forsitan
diceretur recte,
si
filius
nascens de patre procederet extra
patrem, et medio
quodam
spatio interveniente prius intelligeretur esse spiritus

filio,
de
patre
quam de
intervallo
sicut
rivus
de fonte
et
fluens
extra fontem
procedit et
quodam
rivo
;
in
lacum
colligitur,
prius
est lacus
de fonte
quam de
manens
et
ideo est de fonte per rivum, non de rivo per fontem. nascens
Verum cum
nec
filius
de
patre
non exeat extra patrem, sed

essentia
in
ipso
loco
sit
nec
patri
tempore
et
filio
nec
id
diversus
sit
a patre
:
et
cum
intel9
unum idemque
ligi
filio.
unde procedit
sanctum
spiritus
sanctus
nec
et
potest
nec
ergo
dici
debet spiritum
procedere
spiritus
de patre
non de
Non
filio,
videtur
qua ratione dicatur

filium,
sanctus non procedere
de
sed
de patre per
cum
etiamsi per filium,
nequeat non de
12
filio.
Si
quis
tamen
vult
dicere
filium
de
patre
procedere
sanctus de
magis proprie
illo
sit
quam
rivus
spiritum
sanctum
de
filio,
quamvis
spiritus
sicut
15
magis
illi
videtur procedere de fonte

filio
quam
lacus de rivo -, ne concedat

esse, sicut
illo
spiritum sanctum procedere de
de quo habet
lacus
de
rivo
nos non negamus nascentem ahquo

et
modo procedere de
tamen
ut
de quo
nascitur,
spiritum sanctum suo
modo
asserimus non quasi de duobus fontibus,

ita
sed
is
vere
filii
de
uno fonte procedere,

nec
filius
nomen
nativitatis
nec processio
cur magis
21
amittat
spiritus
sancti processio
recipiat.
spiritus
sit
Ncn
est
igitur
dici
debeat
procedere de patre
diligentius
quam
sanctus de
filio.
Consideremus
ut per
quomodo
lacus
de fonte pariter
intelligi
et
de
rivo,
hoc
sicut
per temporale et Iocale aliquid potest
quod
aeter24
num
in
est,
cognoscamus spiritum sanctum esse de patre

consideratione, sicut in epistola ad venerabilis
et
filio.
Multa enim
horum
memoriae
uni
URBANUM
deo
et
papam
personis
De
per
incarnatione
verbi
scripsi,
inveniuntur,
quae
tribus
quandam
et
et
similitudinem
aptantur.
Constat
quia una et
eadem
27
aqua
sint
est
quae
rivus
fons et rivus et lacus dicitur,

lacus.
non
tres
aquae, quamvis tres

et
fons,
Discernamus itaque
tria
sint,
inter
in
fontem
rivum
et
lacum,
30
et
videamus quid singula haec, cum

In fonte
fluit,
una
intelligantur
in
aqua.
quidem de abysso ascendens aqua

in
ebullit,
rivo
de fonte
descendens
lacu colligitur et manet. Per fontem ergo intelligitur aqua
25-26
scripsi]
Cf. n. XIII, P
31,2
ss.
2-3 spiritus sancti esse
10 spintus sanctus] sanctus sanctus (scs scs) a prima

in sanctus spiritus (scs s"ps)
manu
in
ab alia
manu mutatum
per lacum, superscript. vel in lacum
ergo]
igitur
R R
32
in lacu]
mulat.

de abysso
ibi
3
9-10
205
ebulliens,
per rivum, quia de fonte

rivus
fluit,
per lacum, quia simul
coadunatur.
Videmus autem quia

est,
non
;
est
de hoc unde aqua fons

est
dicitur,
sed de hoc quod

rivus,
id est
de aqua
nec lacus
de hoc unde
est in fonte
aqua
et in
6
dicitur fons aut

rivo.
sed de lpsa aqua, quae una et
eadem
Non
ergo de hoc unde differunt fons et rivus, sed de hoc in quo

Si
unum
rivus,
sunt Iacus existit.
ergo non magis est fons hoc unde lacus est
quam
nequit
intelligi
lacus
magis
filius
esse
de fonte quam de
una
rivo.
Sic itaque
intelligi;
cum deus
9
dicitur
et
pater aut

est
in
tribus
tur
essentia
in
unus
deus,
quod nomen
in
filio
ipsius
in
significativum essentiae
spiritu
sed
patre
et
intelligitur
gignens,
genitus,
sancto singulari
lacus
quodam
12
ineffabili
modo
sunt
procedens.
Quemadmodum
fons et rivus,
igitur
non
est
de
hoc
unde
:
diversi
ita
ab
invicem
sed de aqua in qua

alii
unum
sunt
spiritus
sanctus non est de hoc unde
sunt
ab invicem
pater et
filius,
sed de divina essentia in qua
unum
filius,
sunt.
Si ergo
non magis
I5est pater hoc

sit
unde
spiritus
filio.
sanctus est
quam
intelligi
nequit cur magis
de patre quam de
X.
18
v2uod
principiis,
si
dicunt non
eum
posse esse de duabus causis sive de duobus

sicut
filius,
respondemus
quoniam,
non credimus spiritum sanctum esse

sed de hoc in quo
de
21
hoc unde
duo
sunt pater et
unum
sunt
ita
non dicimus duo

cimus
eius
esse principia,
sed
unum
principium.
Quippe cum
di-
deum
principium
creaturae,
tria
intelligimus
patrem
et filium
et spiritum
tres
sanctum unum principium non

24 creatores,
principia,
filius
sicut
unum creatorem non

sanctus,
sunt,
est
quamvis
tres
sint
pater et
et
spiritus tres
quoniam per
pater aut
fi-
hoc
lius
27 sit
in
quo unum
spiritus
et
sunt,
non per hoc per quod
aut
sanctus principium sive creator. Sicut igitur,

filius
quamvis pater
principium
principium et spiritus sanctus principium,
non tamen
sunt tria principia sed

et
unum
ita
cum
spiritus
sanctus dicitur esse de patre

fi-
de
filio,
non
est
est
de duobus
principiis
est
sed de uno, quod est pater et

filius,
30 lius,
sicut
de uno deo, qui
pater et
si
tamen
dici
debet deus
habere principium aut causam.
5 et in rivo]
(s.
sic
B;
Trecens.
964;
Dioion.
in
182
om.
in
om.
ARE;
Trecens.
XII.) ; Ebroicens.
esse eius
qui]
86
(s.
XII.)
Q
24
rasura
sint
differunt] differtur
Ebroic.
835 86
21
30
quod
RI R;
esse om. Trec.
E
964
25 per quod] per om.
RI
835
et
206
Principium
nisi

namque
spiritus
10-11
videtur
non
nisi
rei
incipientis
esse et causa
non
ali,ef3
effectus,
et
sanctus
esse,
numquam mcepit
esse nec est effectus

esse
;
cuius.
fectus'
Quod enim
rei
incipit
proficit
de non esse ad
et
nomen
est
quae
et
fit
aptan propne videtur. Quoniam tamen verum

filio,
si
filium
esse
de patre
spiritum sanctum de patre et
suo
ineffabili
quodam
6
modo
test
intelligitur
quoniam
aliter
proferri
filii
nequit
dici
filius
non incongrue poprincipium spiritus

filium,
pater
quodam modo
principium
et
pater et
sancti.
Nec tamen duo

et
confitemur principia,
sicut
unum patrem ad
alterum
9
patrem
trem
filium
ad spiritum sanctum,
filius,
non credimus alium deum paet
de
quo
est
;
est
et
alium
deum patrem
sive
filium
de quo
spiritus
sanctus
quamvis de eodem deo

scilicet
de eodem
principio
si
suo quisque
singulari
12
modo
et
dicitur,
sit,
alter
nascendo,
ista
alter
procedendo, Processio
sicut
quodam
ineffabili
modo
intelligitur
iste
processio.
namque
filii
multis modis
singularis cofilii,
de quibus
solitarius
si
intelligitur,
nativitas
gnoscitur.
et
Id ipsum intelligitur,
dicimus patrem esse causam
et
patrem
causas,
15
filium
causam
filii,
spiritus
sancti.
Non enim
et
duas
possumus
dicere
aliam videlicet
dii
aliam spiritus sancti, sed unam,
quemadmodum non duo

'8
sunt sed unus,
de quo
est
filius
spiritus
sanctus.
XI.
oi autem
ritus
quaeritur,
cum dominus
non
dixit
cum
venerit paraclitus,
:
spi,a
21
veritatis,
si
qui
patre
:
procedit, cur non addidit

est
,et
filio'
vel
ut
me',
sic
voluit
mtelligi
hoc inusitatum
in
dictis
illius,
cum
in24
attribuit
telligi
aliquid patri quasi soli vel sibi vel spiritui sancto,

in
velit
in
aliis
quod
quia
:
uno
loquitur.
Nam cum
non
spiritus
dicit
beatus
es,
SIMON BAR
cum
IONA,
caelis
caro
et sanguis
filius
revelavit
tibi,
sed pater meus qui est in
nonne
ipse
et
sanctus intelligendus est revelasse
18
spiritus sanctus]
Ad
n.
cf.
AUGUSTINUS, De
eum
:
Trinitate,
1.
V,
quia
c.
XIV (PL
42,921): Si ergo
accepit illud
et
quod
datur, principium habet
a quo datur,
non aliunde
Spiritus sancti,
quod ab ipso procedit fatendum est Patrem et Filium pnncipium esse non duo principia sed sicut Pater et Filius unus Deus, et ad creaturam
;
relative unus creator et unus
Dominus,
sic relative
ad Spiritum sanctum unum principium;
ad creaturam vero Pater

et
et
Fihus et Spiritus sanctus
unum
:
principium, sicut unus creator
unus Dominus.
20-21
procedit] Ioh. 15,26 (Vulg.
Cum
autem 24-26
venerit
Para-
clitus,
quem ego mittam

:
vobis a Patre, spiritum veritatis...).
in caelis]
Matth.
16,17 (Vulg.
qui in caelis est).
6 nequit
proferri
13 modis multis
AI
22 hoc om.

patre ?
11
207
est,
Quoniam enim
est,
pater
non revelat per hoc quia pater

est
filius
sed per
hoc
3
quod deus
et
idem deus
filius
et
spiritus
sanctus,
sequitur ut
:
quod
novit
filius
revelat pater,
filium
nisi
revelet
et
spiritus
sanctus.
Item
nisi
cum
dicit
nemo
voluerit
et solus
pater,
neque
filius
patrem quis novit
filius,
et
cui
se,
revelare,
quasi solus
:
cognoscat et revelet patrem et
pater cognoscat filium

esse
intelligendum est ibi revelare et nosse tribus personis

alii
commune,
quoniam non per hoc quod

et
filius
sunt ab invicem,
sed per
hoc quod unum sunt pater

9
et
spiritus
sanctus, cognoscunt et revefilium
Iant.
Cum
se
et
etiam
dicit
patrem nosse filium

vult intelligi
et
nosse patrem et reve-
lare
et
12
patrem,
aperte
quia pater noscit spiritum sanctum,
filius
filius,
noscit et revelat spiritum sanctum,

est
:
quoniam
id
:
ipsum quod
qui
est
pater
videt
et
et in
etiam spiritus sanctus. Similiter
cum
dicit
me
videt,
patrem
non
est
separandus
et
filius
spiritus
sanctus, sanctus,
quoniam qui videt hoc

non potest videre unum
dicit
quo unum sunt pater

his
et spiritus
de
tribus
sine aliis
duobus.
ille
De
spiritu
veritatis,
quoque sancto
ad apostolos
cum autem
quasi
solus
sine
venerit
spiritus
sanctus
isnec
ritus
filio
doceat
scilicet
filio,
docebit vos omnem veritatem, omnem veritatem, cum nec sine patre omnem veritatem. Non enim per hoc quia est spispiritus
doceat
alicuius,
patris
est
et
filii
spiritus,
sed
est,
per
hoc quod unum
est
cum
21
patre et
id
per hoc
in
iis
quod deus
docet
omnem
ventatem.
soli attri-
Videtis igitur
buit,
quomodo
quae proposui, quod uni quasi
ab
aliis
non
possit personis
duabus separari? Multa huiusmodi

singulariter
dicitur,
in sacra
scriptura
24
legimus,
ut
quod de una persona
indifferenter
aliis
de
tribus
intelligatur.
intelligi,
Quidquid enim de una pronuntiatur persona, de

nisi
pariter
oportet
cum hoc unde
aliae
sunt
ut dixi
- ab invicem
de
obviare
27
cognoscitur.
Quapropter
cum credimus
spiritum
sanctum de patre
essentia
simi-
procedere,
patris,
liter
quoniam deus de deo,

est
id est essentia spiritus sancti

:
quae una
tribus
si
esse intelligitur
necesse est ut de
illo.
filio
eum
esse confiteamur,
filius
non
est
est
de
De
hoc
enim
est
spiritus
30 sanctus,
quod
est
filius
et
quod
pater.
ss.
Item] Cf. supra n. VII, p. 198,3
ss.
3-5 rcvelare] Matth.
,27.
12-13 pa-
trem] loh.
14,9 (Vulg.
qui
1.
videt me).
I,
12-15
duobus]
s.)
:
Cf.
RATRAMNUS,
Ioh.

stum, videt et Spintum
c.
VII
{PL
121,240
Sic ergo et qui videt Chri16 veritatem] 16,13.
sanctum,
.
qui est in Christo.
25 8
ut dixi] Cf. n.
et filius] et
I,
180,19-181,4.
12 videt
om.
me
14
unum
videre /
18-19 spi-
ritus est
; :
208

Sed
dicet ahquis
:
11
Ideo intelligimus filium et spiritum sanctum revelare

et
quod
nosse
solus
pater revelare dicitur,

solus
filius
patrem
et
:
et
spiritum sanctum revelare et

et
quod
facere dicitur,
ire
patrem
filium
docere quod solus
spiritus
legitur,
sanctus
doctum
alibi
promittitur
quia quod de uno solo in uno loco
de
aliis
aperte significatur.
alicubi
Cum
vero dicit spiritum sanctum de

filio
patre procedere,
non legimus
eum de
procedere
asserere.
per quod
mo-
nemur non nostro sensu quod nusquam dictum
est
Ad
sunt,
quod
in
respondemus
quia
potius
docemur per haec quae
sic
dicta
ea quae
similibus dictis
tacentur similiter mtelligere,
praesertim
cum
ex
iis
quae dicuntur, nulla ratione contradicente ea quae non dicuntur

necessitate
:
ratio-
nabili
consequi
est
apertissime
viderimus.
Cum
enim
dicit
dominus
12
ad
patrem
et
Haec
autem
vita
aeterna,
:
ut cognoscant te
solum deum
verum
quem
misisti,
IESUM
Christum
an ideo debemus separare ab

quia nusquam legitur
:
hac salubri et vitali cognitione spiritum sanctum,

est
haec
15
autem
;
vita
aeterna,
ut cognoscant
vita
patrem solum deum verum

ut cognoscant filium
et spiritum
sanctum
aut
haec
est
aeterna,
solum deum ve-
rum
et
spiritum sanctum ?
sic
Aut cum
filio
Iegimus quia
in
sicut pater habet vitam

ia
in semetipso,
dedit et
habere vitam
semetipso: dicemus spiritum

in
sanctum
uti
non habere a
et
patre, a
quo
est,
ut
habeat vitam
dicit filius
semetipso,
sic-
habet pater
filius,
quoniam hoc nusquam
de
spiritu sancto,
in
sicut
de se ipso
videt
Item
cum
et
dicit
pater in
:
me
est
et
ego
patre;
et: 21
qui
me,
et
videt
patrem
et
an negabimus spiritum sanctum esse

;
in
patre et
filio,
patrem
filium
esse in spiritu sancto

si
aut
eum
qui videt
24
filium videre spiritum
sanctum, sicut videt patrem,

filio
haec non eadem pro-
nuntiatione leguntur qua de patre et
proferuntur ?
filius et spiritus
Immo quoniam
cum
et
dicitur
unus idemque deus est pater et
sanctus
27
cognoscere solum
deum verum, patrem

illa
et
filium,
esse vitam
aeternam,
inseparabiliter
intelligendus est in
cogmtione
spiritus
sic
sanctus
cum
legimus
quia
sicut pater habet vitam in semetipso,
dedit
filio
habere
vitam
in
semetipso, non debemus vitam eandem aestimare alienam
30
11
ss.
Cum
enim] Cf. supra, n.
III,
p. 190,21 ss.
12-13
21
IESUM
Ioh.
Christum]
:
Ioh.
17,3.
creditis quia
17-18
in semetipso] et
Ioh. 5,26.
in patre] Ioh.
14,10 (Vulg.
14,9.
Non
ego
in Patre,
Pater in
me
est?).
22 patrem]
12 Haec] haec
Trec.
ARI
dubium
in
15 verum
deum
30
16 verum
deum RI
835
et
964
17 sanctum?] }om. I
in
semetipso?
Non
11-12
209
a spiritu sancto, aut quod illam non in semetipso habeat. Et
cum audimus
pater in
3
me
est
et
ego
in
patre
et
qui videt me, videt et patrem:

dicuntur,
filius
cognoscere
est
debemus per haec quae
ita
quia spiritus sanctus non
extra patrem et filium, aut pater et

filii
extra spiritum sanctum, et quia
per visionem
6
videtur spiritus sanctus sicut pater. Sicut enim
non
est alius
deus pater,
aliud
milis
alius
deus
filius,
alius
deus
spiritus
sanctus
sic
non habet deus

est
dissi-
in
se
ipso
quam
deus, nec est deus extra deum,
nec deus
deo.
Denique ubi legimus
in
propheta aut evangelista aut apostolo

aut
his verbis
deum unum
de deo
12
esse
tres
personas,
illo
unum deum
in
esse trinitatem,
aut
deum
Sed neque
filio,
in
symbolo,
quo non
est prolata processio sancti
spiritus
iis
de
invenimus nomen personae vel
trinitatis.
Quoniam tamen ex
et
quae legimus haec apertissime sequuntur, constanter ea

ore confitemur.
sacra
scriptura
corde credimus
et
15
Quare non tantum

leguntur,
suscipere
cum
certitudine
his
debemus quae
alia
in
sed etiam ea,
quae ex
nulla
contradi-
cente ratione rationabili necessitate sequuntur.
XII.
18
(^Juamvis
aliquid
quae
supra
spiritus
iam
dicta
sunt
possint
sumcere, adhuc tamen
addam unde
Quaero
sanctus
cognoscatur
spiritum
esse
de
et
filio.
Confitentur
Graeci nobiscum
2i
spiritum
sanctum
si
esse
dei
spiritum patris et
esse illum spiritum
est
spiritum
filii.
itaque
eodem modo
filii,
intelligunt
dei et spiritum patris et spiritum
aut dissimiliter.
ut
Certum
autem quia
alicuius
vel
non
24
dicitur
spiritus
dei
sicut
possessio,
est
cum
dicitur
equus
domus
autem
maior
alicuius.
Maior
maior
enim
qui possidet
quam quod
possidetur.
Deus
non
est
est
spiritu
sancto,
spiritus
quia spiritus sanctus est deus nec deus

dei
ut
deo.
Neque
dicitur
membrum
dei,
sicut
manus
vel
II
in illo
symbolo]
Scil. in
symbolo Nicaeno-Constantinopolitano.
13-14 corde cre-
dimus
et ore confitemur]
1.
Cf.
Rom.
10,10.
22-26 deo]
RATRAMNUS,
Contra
Graecorum opposita,
sic
I, c.
V {PL
quasi
121,235):
Nemo quod
non habet donare praevalet:
Filius testatur habere Spiritum sanctum,
quem
dedit omnibus obedientibus sibi.
Quem-
admodum autem habet per cum donat, non alieni iuris

impertitur.
unitatem substantiae, non per possessionis obtentum, sic et
donum
tribuit,
sed sui quod
est
proprium muneris
6 habet deus] deus om.

his
11-27
21
ilium om.
R R
9 Denique] denique /
23 dei om.
evanglista
2-
3 ex
24
est
enim
(est insert.)
210
pes
hominis.
12
Non
aliud
enim deus habet
membrum
nisi
aut partem ullam.
Quomodo
est ?
3
ergo intelligendus est spiritus esse dei,
quia hoc
quod
est
ex deo
Non autem
de
filio.
significat
nomen
patris
quam deum
habet.
filii,
qui pater est,

Similiter
aut reest
lationem eius ad filium, ex qua patris
nomen
dicendum
filius est,
Quid namque
refertur
intelligitur
in
nomine
nisi
deus qui
aut
6
relatio
qua
ad patrem, per quam
filius
appellatur? Sed nullus sensus

filii,
capit
pater,
spiritum sanctum esse spiritum patris aut

alter
filius,
secundum quod
alter est
sed secundum quod uterque unus idemque deus
est.
Quare
filii.
idem
intellectus
est,
cum
dicitur
spiritus
dei et spiritus patris et spiritus
Sed
et
filii
spiritus
dei dicitur et spiritus patris,
quia est et procedit de deo

quia
de
patre.
Itaque est et procedit etiam de
filio,
eodem
sensu spiritus
:
1
dicitur.
Nam cum
ibi
dicitur
spiritus
filii
sanctus spiritus dei et spiritus domini

patris,
si
non
intelligimus
spiritum
eo sensu quo spiritum
aut sepaspiritus dei

15
rabimus filium a nomine dei vel domini, aut bifariam

sive
spiritus
intelligetur
domini.
Sed unde hunc habent sensum,

non
intelligatur
;
aut ubi legitur in sacra

filio,
scriptura
quod
dei
similiter
de
patre et de
cum
legimus
?
is
spiritum
aut
:
spiritum
domini
aut
quid invenitur unde hoc sequatur
Nam
enim
ritus
si
dicunt
cum
dicitur
spiritus
patris,
duobus modis
intelligitur
filii
est
spiritus
patris,
nisi
quia est de patre et quia datur a patre,

filio
vero spi-
non
est,
quia datur a
in
sit
:
hoc
est
quod quaero unde habeant.

nec sequitur ex eo
21
Et
si
dicunt
ibi
quod
nulla
authentica dictum est pagina,
quod
scriptum
filio,
cur nos reprehendunt,
cum
dicimus spiritum sanctum
procedere de
et credunt
ideo quia haec verba non legunt,

?
sit,
cum ex
iis
quae legunt
24
hoc ex necessitate consequi intelligamus

ergo
ipsi
:
Iudicent
quid
potius suscipiendum
quamvis utrumque
in
sacra pagina taceatur
an hoc quod nos dicimus spiritum sanctum procedere

iis
de
ipsi
filio,
quod ostendimus ex
consequi quae veraciter credimus

aliter
filii,
an quod
27
dicunt spiritum sanctum aliter esse spiritum patris,
quod nec
auctoritate nec ratione nec
ex
iis
quae certa sunt possunt ostendere. Utique
aut
debent
spiritus
cessare
ab hac
sua sententia
spiritus
filii
si
tamen hoc dicunt, ut audio,

spiritus
30
quia
sanctus aliter
vel
est
quam
patris -,
cum hoc
his
nusquam
legant,
unde
hoc probent
aut saltem nos non reprehendere

filio,
debent, qui dicimus spiritum sanctum procedere de
quamvis
verbis 33
hoc
non legamus, quoniam ex
iis
quae
pariter credimus
hoc consequi mon-
14 intelligeretur
20
nisi
om.
27 ex
his
/Q
29 ex
his
34 ex
his
RQ

stramus.
12-13
211
Sed
si
cessant ab hac sua assertione, credant pariter nobiscum spiesse patris et

si
filii
ritum
3
sanctum
similiter
spiritum,
et
intelligant
eum
filio
sicut
a patre procedere. Et
nos reprehendere desinunt, fateantur nobiscum
hoc unde cognoscunt nos reprehendi^non debere.
XIII.
Ad
nos et
dere,
illi
hoc
autem quod nos reprehendunt
in
symbolo
illo,
quod
filio
pariter
suscipimus et tenemus,
addidisse spiritum sanctum de

sit
proce-
et
quaerunt
est,
cur
ut
hoc
factum
et
quare prius hoc eorum ecclesiae

et
monstratum non
deretur
communiter consideraretur
erat
:
communi consensu adsufficiens
quod addendum
si
ad hoc, inquam, responsum

factum
sit,
habemus.
Nam
12
quaeritur
cur
dicimus
quia necesse erat propter

illis
quosdam
minus
intelligentes,
qui non animadvertebant in

his
quae universa
filio
credit ecclesia contineri,
et
ex
sequi spiritum sanctum de
procedere,
illos
ne
15
forte
hoc credere dubitarent.

quia
in
illo
Quod quam
necessarium
est,
fuerit,
per
qui
hoc negant,
igitur
et
symbolo positum non

et
cognoscimus.
Quoniam
hoc ad-
necessitas
fiducialiter
cogebat
asseruit
ratio
nulla prohibebat et vera fides
mittebat,
18
Latinitas
quod credendum
et
confitendum esse
cognoscebat. Scimus enim quod non omnia quae credere et confiteri debemus,
ibi
dicta sunt,
nec
illi
qui
symbolum
illud
dictaverunt, voluerunt fidem Chriibi
stianam esse contentam ea tantummodo credere et confiteri quae

2i
posuerunt.
Ut enim
tamen
alia
taceam, non
et
ibi
dicitur
dominus ad infernum descendisse, quod
pariter
nos et Graeci credimus. Si autem dicunt nullo
modo
de-
buisse corrumpi
24
symbolum
nihil
tanta auctoritate taxatum, nos non iudicamus esse

iis
corruptionem, ubi
addimus quod
quae
ibi
dicta sunt adversetur.

:
Et
quis
quamvis defendere possimus hanc adiectionem non esse corruptionem
si
tamen hoc contentiose

27
voluerit asserere,
Illud
respondemus nos
illud
non
corrupisse,
sed
aliud
novum
edidisse.
enim secundum proprietatem Graeci dicta-
minis translatum,
cum
illis
integrum servamus et veneramur, istud autem quo
frequentius in populi audientia utimur, Latino

30
more dictatum cum additamento
supradicto edidimus.
4 debere]
Ad
n.
XII
cf.
RATRAMNUS,
Contra
Graecorum
Patris?
re
opposita,
1.
I,
c.
IV
est
(PL
121,232):
Num
alius est Spiritus Filii
quam
Spiritus
Quod
est
si
idem
Spiritus
amborum, profecto procedit ab

nisi
utroque...
Qua de
non
quare dicatur Spi-
ritus Filii,
quia procedit a Filio
sicut dicitur Spiritus Patris,
quia procedit a Patre.
212
13-14
Quod autem
non
est,
quaeritur quare hoc

et
Graecorum
ecclesiae consensu factum
respondemus quia
re
nimis erat Latinis
difficile
eorum episcopos ad
3
consulendum de hac
in
colligere,
nec erat necesse unde non dubitabant hoc
quaestionem adducere.
regni
dilatetur,
in
Quae
non
est
enim ecclesia quae

aliquid
vel per
amplitudinem
consti&
unius
tuere,
cui
liceat
secundum rectam fidem

aut cantetur ?
quod
licuit
conventu populi
utiliter
legatur
in
Quanto ergo
et
magis
Latinis
hoc constanter proferre,

litteris
quo omnes gentes

?
omnia
regna quae Latinis utuntur
pariter
concordant
XIV.
Côlligamus breviter quod supra pluribus rationibus effectum
stat
est.
Conpatre,
l2
inexpugnabili ratione spiritum sanctum esse de
filio,
sicuti
est
de
nec
tamen
esse quasi
et
filius
de
duobus
sunt,
diversis,
sed quasi de uno.

est
spiritus
Ex
eo enim
quod pater
eo unde
est
alii
unum
id est
ex deo,
sanctus,
non ex
sunt
filius,
ab invicem. Sed quoniam deus de quo

idcirco vere dicitur esse
est
est
est spiritus sanctus

filio
pater et
de patre
filio
et
de
qui
duo
sunt.
I5
Et quoniam pater non

alter
prior
aut posterior
aut maior aut minor, nec

est
magis
aut
minus
filio,
deus
quam
filio
alter
non
spiritus
sanctus prius
la
de
est
patre
quam de
nec de
quam de
filio,
patre,
nec maior nec minor

est
existens
de patre quam
existens
de
nec magis nec minus
de uno
quam de
altero.
Nam
si
prius
aut post,
altero
:
vel
maior aut minor, aut magis aut

spiritus
21
minus de uno esset
quam de
ex necessitate sequeretur ut aut

sunt pater et
filius,
sanctus non esset de hoc in quo
unum
aut ipsum
unum
qua
non
illa
esset
perfecte et simpliciter unum,

dixi
in
sed esset
ibi
aliqua diversitas, de
esset
quam
dici et
sit
existendo de
eodem uno spiritum sanctum

sanctus non
sit
varietas. 24
Sed
pater
non potest quod

filius
spiritus
de hoc
in
quo unum sunt

in
alioquin non esset de

est
deo -, nec credi debet quod
ipso
27
uno
secundum quod
aut
aliqua diversitas.
est
Quare nec
spiritus
prius
nec post, nec
maior
minor,
nec
magis aut minus

patre.
sanctus de patre
spiritus
quam
sanc-
de
filio,
aut de
filio
quam de
Non
enim unus idemque
8 concordant]
c.
II
Ad
n.
XIII
cf.
RATRAMNUS,
s.
Conlra
Graecorum
p.
opposita,
I.
II,
(PL
121,245
ss.).
10-14 ab invicem] Cf. n.

Athanasii
:
X,
205,18
ss.
16-20 de
prius
altero]
Cf. symbolum, quod dicitur
Et
in
hac
Trinitate
nihil
aut
posterius, nihil
maius aut minus (Denzinger, n. 39)-
2 dimcile Latinis
19
quam
existens] existens
om.
nec magisj nec
bis

tus,
14
213
qui
semel
totus
est
de deo
toto,
magis
et
minus potest esse de uno
et
3
summe
simplici
si
deo. quia
spiritus
filio,
Quod
magis
sit
dicitur
sanctus principaliter est de patre,

ita
quasi
ulla
de patre quam de
varietatum
non
dicendum
filius
est,
ut intelligatur
est
praedictarum
6
inesse.
Sed quoniam
spiritus
hoc quod
filio
habet de
patre,
idcirco
hoc ipsum quod
sanctus est de
asseritur.
sit
habere de patre,
sic
de
esse
9
quo
habet esse, non inconvenienter

filius
Quoniam tamen
et
habet
de patre
solus
et
ut
omnino
deus
id
ipsum
quod pater
unus idemque deus,
sicut
simplex
non potest esse maior

in
vel
:
minor se
sic
filius
ipso,
nec
prior
aut
posterior,
nec
aliquid
se
est
illo
habet diversum
patre,
nec prior
in
nec
12
posterior,
nec maior nec minor

;
nec habet aliquid

ita
se di-
versum
ab
eo
sed sicut habet ab

illi
perfecte esse,
id
habet per omnia

sicut pa:
ab eodem aequalem
ter
15
et
similem
filius,
immo
patre
In
ipsum
filius
esse.
Quapropter
non
est
est
magis deus
spiritus
illo
sit
quam
quamvis
habeat esse de patre

filio,
ita
non
magis
ut
sanctus
de
quam de
eo enim
in
licet
filius
a patre
habeat
de
spiritus
sanctus.
quo
est
unus idemque
cum
i
patre,
id est in eo
quod deus
est,
non
est alius ille et alius pater,
neque
ne-
s dissimiliter
habet aliquid, quia non

id
iste.
est
alius
in
deus pater et alius deus

ille
filius,
que
alius
2i
dissimiliter sunt
ille
quod
Et
sunt,
sicut
sed
eo quod
filius
est pater, iste filius, est
et
alius
non
est
alius
alio
deus
quam
pater,
ita
secundum
quod
deus
est
non habet aliquid ab
quam
a se ipso.
Nam
cum
alio
24
dicimus
deo,
deum de
deo, filium de patre, non intelligimus alium

ipso deo,
deum de
quemad-
sed
alio,
eundem ipsum deum de eodem

filium
scilicet
quamvis dicamus
est,
alium de
de patre. Sicut enim supra dictum

significans
modum
tatem
27 mittit
:
deus
ita
secundum
nomen
unitatem
nullam
recipit diversi-
secundum nomina
Si
significantia
deum
esse
de deo, necessario adsit
pluralitatem.
ergo
dicitur
quod
spiritus
filius
sanctus principaliter
patre,
tus,
30
non aliud
significatur,
quam
quia ipse
sanctus
sit
de quo
est
;
spiritus
sancid
habet
est
hoc ipsum
ut
spiritus
de
in
illo,
a patre
quoniam
quod
habet de patre, non
quemadmodum
rebus creatis,
cum
aliquid
5-7 asseritur] Cf.

Trinit.,
(est
1.
AUGUSTINUS,
XXVII,
n.
illo
Tradat.
in Joh.
XCIX,
illo
n.
XV,
c.
48 (PL 42,1095):
quo autem habet
8 (PL 35,1890); De Filius ut sit Deus
enim de Deo Deus), ab
habet utique ut etiam de
procedat Spiritus sanctus
ac per hoc Spiritus sanctus ut etiam de Filio procedat, sicut procedit de Patre, ab ipso habet Patre.
24 supra] Cf.
de add.
n.
I,
p.
180,19
ab
ss.
11
minor
estj
21
ab
alio]
illo
214
asserimus
dicitur
alicuius
et

esse
principaliter,
14
volumus
illud
significare
quod magis
refertur.
sit
hoc quod
dispensator
3
esse
principaliter,
quam
ad quod
Ut cum
domini
eius
praecepto pascit familiam domus, dominus principaliter
magis
eam
pascere recte dicitur
quam
dispensator.
Nam
non omnia quae

filii
sunt domini sunt dispensatoris aequaliter, sicut ea quae sunt patris,
quoque
6
sunt non inaequaliter.
Quaeret
ut
forsitan
aliquis
et
mirabitur dicens
et
habeat
aliquid
et
esse
de aliquo,
et
non
ex
id
sit
principalius
dignius,
hoc quod
eo
Quomodo potest intelligi aliquo modo id de quo est est quodam modo minus et
:
quasi secundarium,
gere,
ut
sit
- praesertim cum
quo
est,
quod
de
est
de aliquo videatur
est
indi-
eo
de
illud
vero
quo
nequaquam egeat eo
dei
quod de
se est ?
Ad
quod respondendum quia

ita
sicut
essentia
valde di-
12
versa et aliena est a creata essentia,
cum
dicimus
deum
existere
de deo
nascendo vel procedendo, longe

cessio,
aliter
aliis
intelligenda est ista nativitas sive pro-
quam cum
nihil
dicimus
in
rebus
vi
aliquid
nasci vel procedere.
Ibi
15
enim
aut
aut aut
natura aut tempore aut

ulla
aliqua prius aut posterius,

;
magis
minus,
vel
ratione
sibi
aliquo indigens
sed totum quod

sibi
ipsi,
est
non tam
sibi ia
aequale
ipsi
simile
et
coaeternum quam idem

ibi
et
per se
omnino ad
sufficiens,
nec nascitur vel procedit
aliquid quasi
de non esse
proficiens
esse.
Sicut igitur intellectus noster non potest transire ultra aesic
ternitatem,
tate
ut
quasi de principio eius iudicet,
non potest de hac
nativi-
21
vel
processione nec debet ad similitudinem creaturae sentire vel iudicare.

et
Sed quoniam
quo
est
quod
vel
nascitur et
quod quod
procedit,
est
non
est
aliud
:
quam
sicut
id
de
24
nascens
procedens,
solus et unus deus
idem
Ad praecedentia cf. AUGUSTINUS, De Trinitale, 1. XV, c. XVII, 29 (PL 42,1081): Et tamen non frustra in hac Trinitate non dicitur Verbum Dei nisi Filius, nec Donum Dei nisi Spiritus sanctus, nec de quo genitum est Verbum et de quo procedit principaliter Spiritus sanctus nisi Deus Pater. Ideo autem addidi, Principaliter, quia et de Filio Spiritus sanctus procedere reperitur. Sed hoc quoque illi Pater dedit, non iam existenti et nondum habenti sed quidquid unigenito Verbo dedit, gignendo de6
inaequaliter]
n.
:
dit.
est,
illi
Sermo LXXI,
est
c.
XVI,
n.
et Spiritus sanctus principaliter
communis
idem
Spiritus.
26 (PL 38,459):... quia et Filius de de illo natus de illo procedit, de quo natus et Filius, et cum quo Contra Maximinum Arianum, 1. II, c. XIV, n.
I
(PL
42,770): Sed ideo cum de
illo
Filius
loqueretur,
ait,
De
Patre procedit (Joh.
ei dedit ut
15,26); quoniam Pater processionis eius est auctor, qui talem Filium genuit, et gignendo 20-21 iudicet] Cf. Prosloetiam de ipso procederet Spiritus sanctus.
c. III,
gion,
vol.
I,
p.
103,4-6.
ut sit
de eo de quo
est

deus non
et
3
14-15
215
filio
est
se
ipso maior vel minor, ita in tribus, id est in patre et
spiritu
sancto,
non
est
aliquid
maius vel minus, nec

sit
est
alius
alio
hoc
quod
et
est
magis vel minus, quamvis verum
quia deus est de deo nascendo
procedendo.
Ecce vidimus de quanta

6
veritate et quanta necessitate sequatur spiritum

si
sanctum procedere de
filio.
Quod
verum non
est,
est
aut aliquid
eorum ex
quibus hoc diximus consequi falsum
quod
est
contra Christianam fidem
quam cum Graecis tenemus

9
aut non consequenter conclusimus,

est,
quod ostendi
est
nequit.
Quare
si
si
verum non
fides
Christiana destruitur.
Palam etiam
intelligenti,
falsum esse ponitur, quia nulla inde veritas nascitur. Conside-
remus
12
quoque
quid
eveniat,
cum
a
filio
pro
sicut
vero asseritur. Utique
si
verum
filii
est
spiritum
est
sanctum
patris,
procedere
mittitur
et
a patre, sequitur quia

sicut
spiritus
sicut
et
datur a
filio
a patre, quae divina docet
auctoritas
1
et
filio
nulla
penitus
sequitur
falsitas.
Cum
autem processio
illa
spiritus
sancti
de
negata tantam inducat falsitatem, ut
ex quibus eam con-
sequi monstravimus destruat contra fidem Christianam nec ullam generet veritatem,
18
et
asserta
tantam
probet
:
veritatem,
cogitet
si
sicut ostendimus,
nec aliquam
ratione illam
filio
ullatenus
secum
a
fide
trahat
falsitatem
cor
rationale
qua
excludat
ritus
21
Christiana.
Denique
error est
hanc credere de
spi-
sancti processionem,
ipsa divina auctoritas

et
nos in errorem inducit,
cum
et illa
ex quibus haec sequitur processio

aut
illam
quae illam sequuntur nos docet,
nec
Si
24 esse
alicubi
negat aut quod
illi
repugnet aliquo
profert
modo
pronuntiat.
ergo
opponitur
:
quia
nusquam eam
divina
auctoritas,
ideo non
dicendam
dicatur similiter, quia

esse
nusquam
illam
negat nec aliquid dicit

satis
quod repugnet, non
negandam. Dicimus etiam quia

et
illam affirmat,
cum
27
illa
asserit
unde probatur,
nullo
modo
aliquid significat
unde negetur.
XV.
I
atet ergo,
sicut supra
promisi,
praeter hoc quia
filius existit
nascendo
sanc-
et
30 tus
spiritus
sanctus procedendo, hac

filio,
quoque causa quia

dici,
scilicet
spiritus
est
de
eos de invicem non posse
et
propter hoc solum filium

est,
non
posse
esse
de
spiritu
sancto.
Nam
quoniam, ut dictum
aut
filius
28 supra] Cf.
5.'an/e
n.
I,
183,30
ss.
31
ut
dictum
est]
Cf. n.
I,
183,15-29.
Ecce signum
incisionis
IQ;
Paris.
5305
eveniat] veniat /
22 pro-
nuntiet
23 auctoritas profert
25 etiam] enim
216
est

de
spiritu
15-16
sancto,
filio
si
non
esset
de
filio spi-
ritus
sanctus,
sequeretur
de
spiritu
sancto filium esse. Apparet itaque per

est,
supradictas
rationes
et
filius
quia
est
pater est deus de quo deus
et
non
;
est
deus
de
deo
deus
deo,
filius
de deo,
nec
et
et
deus de quo
est
est
deus
et
spiritus
sanctus
patre
patre,
est
deus
de
est
deus de quo
sanctus,
spiritus
deus.
Et quamvis de
dii
sint
duo, id est
spiritus
filius
non tamen duo

sanctus.
sunt
sint
de
de
sed unus deus, qui est

filius dii,
et
Et
licet
duo
quo
sunt
est
et
qui est de
filio,
id
est
pater et spiritus sanctus, non tamen
duo
sed unus deus,

sit
qui est pater et spiritus sanctus. Et

id
est
quamquam
est
spiritus
sanctus
diis,
de
duobus,
de patre
et
de
filio,
non tamen
de duobus
Si
iis
sed de uno deo, qui est pater et

et
filius
filius.
12
autem pater
dicta
sunt,
et
spiritus
sanctus bini considerentur, liquet ex
quae
est
quia
necesse est alterum ex altero aut esse,

quia
esse
ille
quia
ille
non
ex
se,
aut non esse,

filium
est
ex
se.
Nam
si
conferamus paest
trem et
filium,
videmus
de patre, quia pater non
de
si
illo;
etis
patrem
non
esse
et
de
filio,
quia fihus est de patre.
Et simihter
conside-
ramus patrem
spiritum sanctum, invenimus spiritum sanctum esse de patre,

illo illo
quia non est de

ritus
pater
est.
et
patrem non esse de

si
spiritu
sancto,
quia spisint
ie
sanctus de
Ita
quoque
filius
et
spiritus sanctus
quomodo
quia
ad invicem speculemur, intelligemus spiritum sanctum esse de

non
est
sint
filio,
filius
21
est
de
illo
et
filium
igitur
non esse de
spiritu
sancto,
quia spiritus sanctus

licet
de
in
filio.
Apparet
quod supra
dixi,
quia relationes praedictae
uno, non possunt unitati immittere pluralitatem suam, nec unitas re24
lationibus singularitatem suam.
XVI.
I
orro
sex sunt differentiae patris et

Id est habere patrem,
;
filii
et
spiritus
sancti
;
ex his nafilium, 27
scentes nominibus.
non habere patrem

et
habere
non habere
filium
habere spiritum de se procedentem,
non habere
spi-
ritum de se procedentem.
Harum
differat
differentiarum singulus quisque habet

et
unam
ut 30
propriam
qua
differt
ab
aliis
duobus,
duas
ita
communes
et
proprias,
quam communicat
uni,
ea
ab
altero.
Pater namque habet filium so-
22 supra] Cf.
n.
I,
p.
180,19-181,4.
3 de quo est deus
E
duo
dii
8
sunt
spiritus sanctus] spiritus et sanctus
9 sunt om. I
duo om.
12-13 ex his
31
quam] qua
; ;

lus,
16
217
se,
quo
differt
ab
est
aliis
illi
duobus. Habet spiritum sanctum procedentem de
quod commune
3
cum
spiritus
filio,
et
quo
differt
spiritu
sancto.
Patrem
autem non habet

habet patrem,
in
sicut
sanctus,
sed in hoc
differt a filio. Filius solus

illi
quo
differt
a patre et spiritu sancto. Est

illo spiritus
commune cum
unde
di-
patre, sicut dictum est,

6
quia procedit de
sanctus,
unde ab eodem
sancto
spiritu
divisus
est.
Caret autem
filio
sicut
spiritus
sanctus,
screpat a patre. Spiritus sanctus solus est de quo alius non procedit.
Comest
mune
9 filio.
est
illi
cum
patri
alii
patre,
est
ut
dixi,
non habere patrem,

ut
in
quo
dissimilis
Cum
filio
quoque
non
illi
commune,
iam monstratum
est,
est,
non habere
filium,
unde
concordat. Solus itaque pater

;
qui est de nullo
et
12
de quo sunt
duo
solus econtra spiritus sanctus est,
qui de duobus
et
de quo nullus;
solus
filius,
qui de uno et de quo unus. Est autem tribus
commune ad duos habere

sanctum
refertur,
relationem.
Pater
enim
Filius
ad
filium
et et
spiritum
sicut
ad
illos
qui de se sunt.
ad patrem
illo.
ad
spi-
i5ritum sanctum, quia est de patre et spiritus sanctus de
Spiritus sanctus
ad patrem
et
filium,
quia est de utroque.
Possidet
18
ergo
unusquisque
suas
proprietates,
quarum
collectio in
alio
non
enim
est
eadem, ad similitudinem diversarum hominum personarum. Per hoc

diversae sunt ab invicem,
est est
in
hominum personae
collectio
si
quia uniuscuiusque pro-
prietatum
2i
non una
si
alia
eadem.
Interest
tamen
;
aliquid.
si
Nam
in
personis
hominum
persona.
plures
sint
persona, unus est
homo
plures
et
unus est homo,
una
et
24
est
si
Item
sunt,
plures sunt personae,

illae
quoque sunt homines

effugiunt.
et
licet
isti
etiam
pluralitatem
non
;
In
deo vero
quamvis
personae
tres,
unus
tamen
est
deus
In
sit
unus deus,
relative
nequaquam tamen personae
pluralitatem
amittunt.
hoc itaque quod
9 monstratum
nitatem qua
est]
Cf.
n.
XV,
p.
II,
215,28
n.
ss.
16 de utroque]
Ad
praecedentia
cf.
FULGENTIUS, De
unum
fide, c.
(PL
;
65, 675): Sicut ergo, secundum illam divi-
sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus, neque
Patrem natum^credimus,
proprium
neque Spiritum sanctum,
sed solum
Filium
sic
etiam
secundum carnem solum Fiiium

in illa Trinitate
natum catholica
solius Patris,
Filii,
fides
et credit et praedicat.
est natus ipse,
quod non quod non genuit ipse, sed quod nec natus
ipse nasceretur
sed
Neque enim unum Filium
esset
solius
genuit
neque proprium
;
solus
de
Patris essentia natus est
neque proprium Spi-
ritus sancti,
si
est ipse,
nec genuit, sed solus de Patre Filioque procedit

illo
secundum divinam quidem naturam Deus Pater de

de
virgine.
nasceretur
Deo, secundum
car-
nem tamen
I
quo] quod
in alio
13 et ad spiritum
R
E
16 et ad filium
RIQ;
Paris.
5305
20
11-28
22 plures
sunt] sunt plures
23
plures] plurales corr. ex plures
218
deus ad
in
16
deum
dicitur,
sicut
plures homines personarum admittit diversitatem

id
est
hoc vero quod per
se est,
in
deo, inseparabilem ad similitudinem
unius
hominis servat singularitatem. Pluralitas namque

est
nisi
;
humanarum personarum
non
in
pluribus hominibus,
nec unus
homo
et
pluralitatem accipit per-
sonarum
deus
vero
unus
est
tres
personae,
personae
tres
unus deus.
6
Hoc
itaque
modo
nec unius nec diversarum integre servat aliarum persona-
rum proprietatem.
Cur autem
ita
sit,
quamvis
in
praefata Epistola de incarnatione verbi

fit
de hoc aliquantulum dixerim, breviter tamen hic repetam. Saepe

conveniant in
singula,
ut plura 9
unum sub eodem nomine
et
eadem
si
quantitate,
quam habebant
antequam
aut
unum
fierent.
Quippe
puncto punctum sine intervallo

aut superficiem aequalem in
linea,
12
addimus,
aequali
aequalem lineam
collocamus
si
:
in
aequali linea,
ht
nisi
superficie
non
unum punctum, una

similia inveniet.
si
una
superficies.
In
multis
quis voluerit quaerere,
Hoc
itaque
15
modo,
quamvis
non
est
sint
nisi
plures
aeternitates,
;
tamen
in
dicitur
aeternitas in
aeternitate,
non
una
aeternitas
et
lumen
lumine
unum tantum
si
lumen
est.
Eodem modo quaecumque de

sicut
;
dei
dicuntur essentia,
in
se
reis
plicentur,
nec quantitatem augent nec pluralitatem admittunt.

aeternitas
:
Quoniam autem
deus
est
extra aeternitatem omnino nihil
est, ita extra
deum
una
21
penitus non est aliquid

aeternitas,
sic
atque sicut aeternitas in aeternitate non est

solus
fide
nisi
deus
in
deo unus
vera
deus
est.
Habemus autem ex
deus de deo vel
extra
deum
est
esse
de deo nascendo
et
deum
de deo procedendo. Sed quoniam non
aliquid extra
deum
cum
nascitur
24
cum
procedit deus de deo,

in
non
exit nascens vel

in
procedens
est
nisi
deum,
:
sed
manet
deo.
Quoniam ergo deus

est
deo non
unus deus
cum
nascitur deus
de deo, unus solus
deus gignens et geni-
7 proprietatem]
1.
Ad
praecedentia
s.)
:
cf.
VIGILIUS TAPSENSIS,
sane est ne
isti...
Contra Eutychetem,
I,
n.
(PL 62,100
Metuendum
;
;
tate
quaestionem aliquam moveant
ut quia sunt
et sunt et sunt
nec ad Spiritum sanctum pertinent nec ad Spiritum sanctum pertinent
de Tnniquaedam propria Patris, nec ad Filium quaedam propria Filii, quae nec ad Patrem
similiter nobis et
etiam Spiritus sancti nonnulla propria,

tres
quae
nec ad Patrem nec ad Fihum pertinere monstrantur,
a se invicem
separatos crimiFilii
nentur catholicos colere deos... Proprium Patris est genuisse, et

fuisse,
proprium
natum
propnum vero
s.
est
Spintus sancti procedere.
Nec omnino
reciprocat in aliam per-
sonam, quod
p.
est unicuique
personae
specialiter
proprium.
verbi]
Cf.
n.
XV,
33
plures] plurales
17 dicuntur de dei essentia

tus
et
3
;
16
219
est
et
cum
procedit
deus
de deo, unus tantummodo deus

sequitur,
procedens
de quo procedit.
Unde
inevitabiliter
:
quoniam deus
et
nullas
habet
partes,
sed totus est quidquid est

esse
unum eundemque
esse
filium,
non alium
et alium
deum totum
Quare
6
patrem,
et
totum
totum esse spiritum sanctum.
pater et
in
filius
spiritus
nisi
;
sanctus per hoc quia,

:
cum
est
deus de deo
deus
deo,
non
est
unus deus
servant in deitate ad similitudinem
unius hominis singularitatem
per hoc vero quia,
cum deus
est
de deo aut de aliquo
nascendo
9
aut
procedendo, non potest unus idemque esse qui

:
est
et
de
quo
est
secundum nomina
has
relationes
significantia
tenent sicut
diversae
hominum personae
quia
uni
pluralitatem.
Notandum tamen
12
quia
nec
deus
est
sine
persona, nec persona sine
deo
et
singulis
personis
attribuimus
aliquando
est
aliis.
propria
singularum,
aliquando
solus
15
quasi proprium
tribus
est,
quod commune
Nam cum
filius
dicimus
pater est in
personis qui a nullo est,

spiritus
solus
est
qui de uno
:
et
de
quo
unus
solus
sanctus est de
quo
nullus est
singulas
:
personas nominantes singulis propria attribuimus.

novit
18
Cum
nisi
vero legimus
filius,
nemo
filium
nisi
pater,
nisi

spiritus
et
quae dei
sunt
nemo cognovit
dicit
dei
quamvis videatur scriptura, quod de

est
una
persona negare de
aliis,
commune tamen
patrem
aut
omnibus, quod singulis

filius
quasi proprium attribuit.

21
Non
enim ignorat pater aut

filium.
se
ipsum
et
et
quae
dei
sunt,
neque
spintus
sanctus
Cur autem
satis
quando
est.
quod de uno quasi de
solo dicitur,
de
aliis intelligatur,
supra dictum
Haec de
24
processione
spiritus
sancti
aliis
cogentibus,
non de me sed
de
ea
eodem
spiritu
sancto confidens, pro Latinis contra Graecos scribere, et

unitate
deitatis
occasione
de
et
de
trinitate
illos
personarum aliquid addere

qui Latinis utuntur
dixi
si
praesumpsi,
27
quamvis innumerabiles
sint
inter
litteris,
qui
hoc
melius
sit,
quam ego
facere possint.
Quidquid ergo
veritatis
;
quod
susci-
piendum
protuli
non mihi
attribuatur
sed
sit,
spiritui
autem aliquid
quod aliquatenus corrigendum
mihi imputetur, non sensui Latinitatis.
16-17
n.
I,
filius]
Matth. 11,27.
ss.
17-18
spiritus dei]
Cor. 2,11.
22 supra] Cf.
p. 180,19
10 hominum] horum
nitatis]
16
Cum] cum
19 persona dicit
29
Lati-
EXPLICIT LIBER (LIBELLUS A) ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI DE PROCESSIONE SPIRITUS SANCTI BAI EXPL. liadd.
ber anselmi archiepiscopi de processione spiritus sancti
sine Explicit
RQ
EPISTOLA DE SACRIFICIO AZIMI ET FERMENTATI

EPISTOLA WALERAMNI AD
ANSELMUM
EPISTOLA DE SACRAMENTIS ECCLESIAE
INDEX SIGLORUM.
A.
Ad
Epistolam de
sacrificio
azimi tt fermentati
Hunteriani, 244,
s.
G A
A'
= Glascoviensis, Musaei = Atrebatensis 484
XII.
s.
(catalogi n.
s.
805)
olim
Anselmi, deinde ecclesiae
Cathedralis Atrebatensis),
XII. ineuntis.
continebat quaeque deinde
=
=
= =
Recensio Epistolae
in
prior,
quam idem codex

est.
ultimam recensionem commutata

(catatogi
s.
B
L
riensis,
n.
1938) Bodley 271 (olim Cantua-
Ecclesiae Christi),
XII. ineuntis.
Londiniensis Lambethianus 59 (item olim Cantuariensis, Ecclesiae Christi),

s.
XII. ineuntis.
lat.
P
E Q
Parisinus
ineuntis.
2478 (olim
Cantuariensis, ecclesiae
s.
Augustini?),
s.
XII.
= Edinburgensis 104 (olim = Londiniensis, Musaei X= 5305 (olim = K Trecensis 1547, XII.
Parisinus
lat.
s.
s.
Mariae Radingensis),
Regius
s.
s. s.
XII.
XII.
Britannici,
5.
E.
V,
Colbertinus),
exeuntis.
XII.
Ad
hanc Epistolam
cf.
SCHMITT,
azimi
p.
et
FR. SAL., Eine dreifache

des
hl.
Gestalt der
Epistola
de sacrificio
fermentati
Anselm Von Canterbury,
Rev. Beêdictine 1935,

B.
216-225.
Ad Epistolam Waleramni L P vide supra. C = Vaticanus Chisianus

:
A. VI.
184,
a.
s.
XIV.
XV.
ss.).
g
C.
Editio Gerberoniana, Parisiis
1721
:
(PL
158, 547
Ad
Epistolam de sacramentis ecclesiae

vide supra.
B L P K:
W=
Y= Z=
Londiniensis Lambethianus 224 (olim Malmesberiensis),

dimidii.
s.
XII., prioris
Londiniensis,
Musaei
Britannici,
Regius
5.
F. IX,
I,
s.
XII.
Londiniensis, Musaei Britannici, Claudius E.
s.
XII, alterius dimidii.
Epistola de sacrificio azimi et fermentati.
ANSELMUS,
3
servus ecclesiae Cantuariensis,
WALERAMNO,
Nuen-
burgensi episcopo.
Scienti breviter Ioquor.
Si certus essem prudentiam vestram

et
non favere
contra
successori
6
IULII
CAESARIS
NERONIS
apostoli,
et
IULIANI Apostatae
successorem et vicarium
PETRI
qui
libentissime vos
ut amicissimum et
veritatis,
nulli
reverendum
episcopum
salutarem.
Quoniam autem ad defensionem

quaeritis,
misi,
quam
9
contra
Graecos
ad vos venerunt
secundum posse
deesse
contra
debemus, opusculum vobis

illos
quod
De
spiritus
sancli processione
edidi.
12
De
stianam.
sacrificio
vero
in
quo idem Graeci nobiscum non
sentiunt,
multis
rationabilibus catholicis videtur quia
quod agunt non
est
contra fidem Chrisacrificat.
Nam
et
azimum
et
fermentatum sacrificans panem
Et cum
3 episcopo] Annis 1089-1111.

1
5 successori]
I.
e.
imperatori
Henrico IV. (1056143,929
106).
9 processione] Cf. opusculum praecedens.

Adversus Graecorum columnias
12 non sentiunt] Cf.
BERTUS CARDINALIS,
(PL
ss.).
DO-
HUM
MINICUS GRADENSIS, Epist. ad Petmm patriarcham Antiochenum (PL 141,1455 - NICETAS, Libellus contra Latinos (PL 143,973 ss.). ss.). 12-14 Christianam]
Cf.
GREGORIUS
VII., Registrum,
1.
VIII, Epist.
(PL
148,573):
De
reliquo, quia
INCIPIT
EPISTOLA DE SACRIFICIO AZIMI ET FERMENTATI B

anselmi de sacrificio azimi et fermentati
In-
cipit epistola
sis
lnc.
ep. anselmi cantuarien-
archiepiscopi de sacr. az. et ferm.
Inc. ep. ans.
archiep.
de
sacr.
azimi
fer-
mentati
Item eiusdem de sacr. az. et ferm.
sine Incipit
AGLP P
excepta
una incisione, quae indicabitur, epistola in mss. non dividitur; nos numeros capilum, quae editiones habent, in uncis posuimus 2 Waleranno LPEK Walamno G nuuenburgensi L (correctura) ; 7 autem om. G 9 spia defensione
ritu
3 rationalibus
:
(rationabilibus ex rationalibus
B)
Prima
recensio
qui ad vos venerunt om.
224
legitur
EPISTOLA DE SACRIFICIO AZIMl ET FERMENTATI

de domino, quando corpus suum de pane
fecit,
[1]
quia accepit pa-
nem
est
et
benedixit, non additur ,azimum' vel .fermentatum'.
Certum tamen
hoc exigebat,
alibi
3
quia
azimum benedixit
coena
in
forsitan
non quia
est
res
quae
fiebat
sed quoniam
et
ita
qua hoc factum
hoc exhibebat. Et cum pane

vivit
se
carnem suam panem vocavit, quia

illo
sicut isto
homo
temporaliter,
6
vivit
in
aeternum
non
ait
.azimum' vel .fermentatum', quia uterque

et
pariter
ut
panis
est.
Non
enim differunt azimus
fermentatus substantialiter
quidam putant -,
sicut
homo novus
ante peccatum et inveteratus fermento
peccati
se et
nequaquam
carnem
substantialiter
differunt.
Propter hoc ergo solum videtur

fecisse,
ita
suam ,panem' vocasse

azimus
sive
et
de pane corpus suum
quia
sicut
iste
panis
fermentatus
dat vitam transitoriam,

;
corpus
ubi
12
eius fere
aeternam,
non
quia
fermentatus est vel azimus
quamvis
in
in
lege,
omnia
in
figura
fiebant,
praeceptum
sit
azimum
Pascha
panem
cognovimus Ecclesiam vestram azyma sacrihcare,

quasi de haeresi reprehendi... Et
nis in nos levissima
1II1
et ob hoc a Graecis dumtaxat imperitis quidem suum fermentatum commendantes, reprehensio-
verba contumaciter ioculari non desinunt. Nos vero
azymum nostrum
(Tit. 1,15).
inexpugnabili secundum
Dominum
26,26.
ratione defendentes, ipsorum fermentatum nec vituperaesse
mus nec reprobamus, sequentes Apostolum dicentem mundis

1-2 benedixit] Matth.
omnia munda
223,14-224,2 fermentatum] Cf.

n.
HUMBERTUS,
2-4
c.
Adversus Graecorum calumnias,

nimus panem indifferenter
exhibebat] Cf.
dici,
XII (PL 143,939)

fuerit
Et
in
omnibus Scripturis invefermentatus.

1.
sive
azymus,
sive
fuerit
RHABANUS MAURUS,
Christi
sanctificari
De
et
clericorum institutione,
in
I,
XXXI
(PL
107,318): Ergo panem infermentatum,
vinum aqua mistum

quia ipsas res de se
sacramentum cortestificari
poris et sanguinis
oportet,
Evangelium
1
narrat.
:
HUMBERTUS,
si
Dominum
n.
Adoersus Graecorum calumnias,

veritati
resistitis,
XIV (PL
si
43,940
s.)
Quia
fuisse,
non obstinata mente manifestae

ipse
et
Vetus
et
Novum Testamentum
aperte non impugnatis, nobiscum sentire
et
profiteri
habetis, azy-
mum panem
in aeternum] n.
II
quem
Dominus Jesus
in
coena primis Ecclesiae suae fundatorin.
bus distribuit in memoriam suae passionis. Nam...

Cf. Ioh. 6,52.
Ibidem,
XVI
(943
ss.).
5-6
8 quidam] Cf.
autem non
NICETAS,
Libellus contra Latinos,
(PL
143,975):
Azymum
est panis.
Neque enim
indigens
compositus, neque per

plenitudine fermenti.
se
ipsum perfectus
est,
sed indigens semique perfectus,
3 exigebat] exiebat
P
G G
in
quo
LP
exhibebat] exigebat
PK
LP
5 sicut
1
homo
est
isto
pane
vivit
7 azimus] azimis
LP
om.
panis azimis
azimus vel fermentatus
azimis
LP
differunt
Prima
recensio:
7-9 Non enim -
G A
1
azimus sive
fermentatus om.
G
:
Secunda
recensio
8-9
ut
quidam -
differunt
om.
[1-2]
225
et
comedere, ut ostenderetur quia Christus quem exspectabant sincerus

futurus esset, et nos qui manducaturi
3
mundus
eramus corpus
eius, similiter
<mundi)> esse
moneremur ab omni fermento

veteri
malitiae et nequitiae.
Iam vero postquam de

Christi
figura
ad novam
est
veritatem venimus et
necessaria
illa
azimam
carnem comede quo carnem
dimus,
6
non
nobis
vetus figura in pane,
ipsam conficimus.
Apertissimum
9
tamen
est
quia
melius
sacrificatur
de azimo quam de
fit,
fermentato,
cum
fecit.
quia valde aptius et purius et diligentius
tum quia do-
minus hoc
tizant
12
Unde
sic
illud
non
est
tacendum quia cum Graeci anathema-
,azimitas'
enim nos vocant -, anathematizant Christum. Si autem

dicant similiter Christum
iudaizasse.
dicunt
quia
iudaizamus,
Et
si
audent
servaret,
asserere Christum propter iudaismum, ut praeceptum
de azimo datum
de azimo corpus suum

15
fecisse
absurdissime errant,
cum
illum
igitur
tam sinceram
quia
novitatem infecisse fermento vetustatis existimant. Patet
cum
ussu
224,12-225,1 comedere] Cf. Exod.
28,17;
n.
Deut.
16,3
s.,
8.
12,8,15,17-20; 13,6
s.
34,18; Lev. 23,6;
Num.
PETRUS DAMIANUS,
Expositio
Canonis
Missae,
2 (PL 145,881); Panis fermentatus non debet offerri in sacrificium, tum ratione facti, tum ratione mysterii. Sic legitur in Exodo. Fermentum etiam corruptionem significat, teste
Apostolo
:
modicum jermentum totam massam

Adversus
est,
corrumpit. Graeci tamen in suo pertinaces

1
errore de fermento conficiunt.
3 nequitiae]
Cor. 5,8.
n.
diligentius
fit]
Cf.
HUMBERTUS,
Graecorum calumnias,
XXIX
(PL
145,948
et in
s.):
Salva ergo, ut dignum

tato et in
reverentia corporis
Domini
nostri Jesu Christi,
fermen-
azymo, perquiramus an fermentum ad humanas mensas praeparalum sincerius ac mundius sit plebeio azymo... Unde... nulli dubium est quin fermentato azymum mundius
sit,
quod, nullam corruptionem fermenti admittens, ex

1
1
munda
farina
tantum et pura
Graecos
aqua
conficitur.
:
vocant]
Cf.
Fragmenlum
cur
disputationis contra
(PL
reci-
143,1215)
Cf.
Si enim corpus
Domini
creditis
quod ex azymo pane

azymitas
vocatis?
n.
I
conficitur, cur
non
pitur?... cur et
fermentum praeponitur?...
Epist.
12 iudaizamus]
LEO ARIDANUS,
et
ad Joannem Tranensem,
(PL
143,929): Dei ma-
gna dilectio
et
iucunda compositionis viscera flexere nos scribere ad tuam sanctitatem...

et et
memorari de azymis
sabbatis,
quae mystice indecenter

a
custoditis,
;
et
communicatis
Judaeis.
Etenim azyma
est.
sabbata
ipsi custodire
Moyse
iussi sunt
nostrum vero pasest, et
cha Christus
legale
Qui, ut non iuxta legem inveniretur adversarius, et circumcisus

illo
pascha celebravit primitus. Sic,

1
discedente, nostrum
novum
operatus
est.
15
fermento vetustatis] Cf.
Cor. 5,7 (vetus fermentum).
2 mundi] supplevi;
deest in mss.
9 cum] tum
GQX
eius
aptius]
apertius
K
Prima
11-29
tum] tunc
12 Christum similiter
15 novitatem] voluntatem
LP
recensio
2 qui manducaturi eramus corpus
om.
226
est
EPISTOLA DE SACRIFIO AZIMI ET FERMENTATI

azimo
[2-3J
ad
illud
opus,
non hoc
fecit
ut
praeceptum de azimo
servaret,
sed aut ut fermentarios quos praevidebat reprobans azimitas approbaret, aut

certe ut,
si
etiam fermentarii approbarentur, azimitas quoque approbaret.
Quod autem
de azimo
ut
aiunt nos iudaizare
non
est
verum, quia non sacrificamus

fiat,
legem veterem servemus, sed ut hoc diligentius
et
dominum
qui hoc non iudaizando fecit imitemur.

daei,
ut
Cum
enim facimus aliquid quod Iusi
iudaismum servarent, faciebant, non iudaizamus,

comedit -
non propter
iu9
daismum, sed propter aliam causam hoc agimus. Si enim
diebus Paschae
azimum panem
illo
aliquis
sive
quia non habet alium, sive quia magis

si
delectatur
quam
fermentato -, aut
si
quis propter infirmitatem praeputium

:
circumcidere cogitur, aut

nullus nisi insipiens
bovi suo quis trituranti ne esuriat os non obturat

iudicabit.
12
haec agentem iudaizare
Cum
eius
ergo nos
panem
fu15
azimum
turum
sacrificamus,
significemus,
non
sed
ut
per azimi figuram talem
dominum
IESUM
ut
ipsum panem
:
in
corpus
in
divina virtute ope-
rante sicut ipse fecit sacrificemus
nequaquam
hoc
legis
vetustatem serva-
mus, sed evangelii veritatem celebramus.
Denique quando idem

in
ipse
:
hoc
si
fecit
et
ait
discipulis
suis
hoc
facite 18
meam commemorationem
noluisset
:
ut nos,
quibus hoc in apostolis

eis et
praecepit,
faciatis
hoc de azimo faceremus
praemonuisset nos in
:
dixisset
ne
:
hoc de azimo. Quare cum dicens

cuius
intellectus
hoc
facite
azimum non
et
excepit
21
quis
est
audet excipere quod ipse
fecit,
hoc prohibere
?
24
quod
Quis,
ipse
non solum
nisi
nullo sermone prohibuit,
sed etiam opere praecepit
inquam,
plus
sapiens
quam
oportet sapere,
tantum confidit
5-6 servemus] Cf.
HUMBERTUS,
Judaeis
Adversus Graecorum calumnias,

carnaliter
n.
V {PL
legis
143,935):
coelitus
Haec omnia,
illis
si
ita
carnalibus
observanda veteris
lator
censuit, constat
haec secundum carnalem observationem omnino aliena a nobis. Quia in septem diebus quotidie fermentatum in omnibus finibus et terminis nostns et domi-
bus invenitur, apparet atque comeditur.
Nec
ipsos septem dies aliter
quam
reliquos totius
anni in azymis observamus... In quo ergo
communicamus
Judaeis, et in quo solemnitatem

1
1
Cor.,9,9; 12 obturat] Cf. Deut. 25,4; azymorum custodimus? 24 sapere] Cf. Rom. 12,3. 18-19 commemorationem] Luc. 22,19.
Tim. 5,18.
2 aut om.
aiunt
G
14
2-3 aut certe
IESUM]
Christum add.
?
approbaret om. LP 15-16 X

om.
5 autem om.
LP
om.
nos
sed ut
sacrificemus G
LP
20
in eis nos
23 praecepit?]
LP
ergo
Prima
recensio:
226,13-228,24
Cum
ostendere om.

de sapientia
facite,
3
[3-4]
227
sua,
ut
praesumat vel proferre quia, cum

:
dixit
dominus
hoc
sub-
sicut
:
competenter subintelligimus
sed non de hoc unde ego ?
quod ego,
sic
indubitanter
sit
audiendum
Item.
Si
divina
per
ea
quae digniora cognoscimus exequi debemus

de panis
cum
6
sacrificium,
de quo
agitur,
:
sive azimi sive fermentati substantia
constet esse
celebrandum
quem panem digniorem aestimamus ad faciendam

nisi
dominici
corporis
et
veritatem,
illum
quem
et
vetus lex elegit ad signifi?
candam
9
evangelium ad exhibendam eandem veritatem
Si ergo respon-
demus Graecis nos hoc de azimo non propter figuram, sed propter praedictas
causas facere
nihil
hic intelligi valet cur nos Graeci anathematizandos
aut saltem reprehendendos recte iudicent.
12
[IV.]
At
per
15
si
dicunt nos non hoc agere posse de azimo sine intellectu figurae,
iudaizare
sine
quod
probamur
figura,
ergo nec
et
illi
similiter
queunt ad hoc ipsum
uti
fermentato
quia
vetus scriptura per fermentum designat
peccatum,
cum
in
execratur in Pascha suo comedere fermentatum, et nova
dum
fer-
monet
18
nos
Pascha nostro epulari non

et nequitiae.
in
fermento veteri neque
in
mento malitiae
Dicimus
etiam
quia nos non iudaizamus,

sine
si
figuram tenemus in azimo,
quoniam non significamus Christum

21
fermento peccati venturum,

et
tamquam
Iudaei
sed monstramus
tales
Illi
eum
talem venisse, sicut Christiani,

quale
per hoc mo-
nemur
camus.
24
nosmetipsos
exhibere,
Pascha nostrum
est
quod mandu-
autem
nec
Iudaeos nec Christianos in hoc se profitentur, quia

ut
deum
stiani,
in
fermenti sui figura nec venturum,

significant
;
Iudaei,
nec venisse, ut Chri-
sine peccato
alios
sed potius paganis favere videntur, qui illum
sicut
homines peccato fermentatum existimant.
15-16 fermentatum] Cf. Exod.
c.
12.
17-18 nequitiae]
n.
Cor. 5,8.
Cf. HUBERvero fermen.
TUS,
tum,
Adversus
sicut
Graecorum calumnias,
in
XXIX {PL
litteris
143,949):
in
Quod
ponatur,
praefati sumus,
testatur
:
divinis
et
humanis
malum
(1
Dominus
in
Evangelio
Caoete, inquiens,
:
a jermento Pharisaeorum,
quod
est
hypocrisis
(Luc. 12,1). Et Paulus
Expurgate,
veteri
inquit, vetus
fermentum
Cor. 5,7). Et paulo post

et
Epulemur, non
in
fermenlo
neque
in
fermento malitiae
nequitiae (ibidem, 8).
7 et vetus] ad vetus
tum] per fermentatum

paganis potius
LP E
7-8 ad signihcandam]. r. add. P 15 per fermen20 non om. P sine peccati fermento 25
228

Si vero aiunt Christianos non debere uti figuris,
[4-5]
quia
vetera
transie-
runt,
in
quibus erant necessariae, negent - ut
alia
taceam - baptismum esse

dicentem
:
figuram
cuiusdam
baptizati
mortis
et
sepulturae,
contra apostolum
in
Qui-
cumque
sumus
in
Christo
illo
IESU,
mortem
in
ipsius
baptizati sumus.
si
Consepulti enim sumus
cum
per baptismum
mortem. Aut
conce6
dunt nos
batur,
et
uti
figuris,
sed non in eisdem rebus quibus
rn figura lex vetus ute-
ideo non esse

in
panem azimum assumendum ad ullam

:
figuram, quia
ad
hoc
eadem
in
lege accipitur
non baptizent
in
aqua,
et in
quoniam
patres
9
nostri
gari
omnes
MOYSE
baptizati sunt in
nube
mari - quod ne-
nequit in figura fuisse -, et ne videantur baptizare baptismo
IOHANNIS,
qui baptizavit in aqua. Si ergo irreprehensibiliter figurate baptizamus

licet
m
:
aqua,
quae12
illud
baptisma vetus, quod

ista
fuit
huius novi figura, in aqua fuerit
nam
per
est
Graecorum
sapientia
est,
quae propter
celebratum
est
hoc,
in
quia vetus Pascha,

detestatur nos
in
quod nostrum
corpus
figuratum
Christi,
azimis,
sacrificare
sive
qui est
talis
Pascha
fuit
ille
nostrum,
de azimo
figura,
15
ad commemorandum quia
peccati infectione, sive ad
cuius corpus sacrificamus, scilicet

nos, qui corpus eius
:
sine
tales
commonendum
azimi
in
comedimus,
'
debere esse secundum apostolum dicentem
expurgate vetus fermentum,
ut
est
sitis
nova conspersio,
;
sicut
estis
etenim Pascha nostrum immolatus

fermento
veteri
Christus
itaque
epulemur,
non
neque
?
in
fermento
21
malitiae et nequitiae,
sed in azimis sinceritatis et veritatis
[V.]
Sive itaque in figura sacrificemus azimum panem, sive sine omni figura
nullatenus nos Graeci reprehensibiles valent ostendere
;
sed aut soh nos bene bene.
24
agimus,
illi
non bene, aut nos melius
et
diligentius,
si illi
Nempe
morte
satis
1-2 transierunt] 2 Cor. 5,17.
3-5 in mortem]
10-11
in
Rom.
6,3
s.
(Vulg.
in
ipsius).
8-9
1
in mari]
Cor.
10,1
s.
aqua] Cf. Matth. 3,11.
18-21
veritatis]
Cor. 5,7
s.
2 erant om.
1
LP
in
morte
1
7 quia] qui
AX
4 figuratum
9-10 negare
est]
est
baptismo baptizare
K
E
3 vetus] in add.
om.
P LP
in azimis
celebratum est
18 debere] decere (ras.)
gate
17-18 (come) dimus
fermentum
abscisum
in
LP E
expurgate] Expur-
Prima
recensio
24
sed aut] hic verbis
Quare
aut pergit
G
om.
228,25-
231,4 Nempe
Secunda
satis
de
11-21
fermentato laudem om.
GA l
veritatis
recensio
Si ergo irreprehensibiliter
A1
.:
[5]
229
ostendunt se nullam habere rationem ad suam partem confirmandam, et nostram

3
infirmandam,
cum hoc
illis
contra
nos
proferunt
quod
nullo
modo
in
aut
contra nos aut

stra
legi
cum
quod
esse cognoscitur.
dicit
Obiciunt enim nobis,

littera
sicut
ve-
epistola,
;
quod
apostolus
enim
occidit,
spiritus
autem
vivificat
6
et
AMOS
occidit,
propheta
sacrificate
inquit
de fermentato
laudem.
iubet
in
Unde
azimis,
nituntur ostendere quia littera,
quae vetus Pascha celebrari

sacrificando,
nos
cum eam servamus azimum

Litteram enim tunc
dicit
non
bene apostoli verba

9
illa
intelligentes.
occidere,
nisi
quando
iubens a peccato declinare peccatum ostendit, quoniam,

fiat
adiuvet gratia
ut
quod
iubetur,
inoboedientem
et
praevaricatorem
facit.
:
Quod
in
epi-
stola
12
ad
Romanos idem
nisi
aperte monstrat apostolus dicens
Peccatum non
nisi
cognovi
per
legem.
Nam
concupiscentiam nesciebam,
lex diceret
non concupisces. Occasione autem accepta peccatum per mandatum, operatum est in me omnem concupiscentiam. Sine lege enim peccatum mortuum
iserat,
ego autem vivebam

revixit.
sine lege
aliquando. Sed
et
cum
venisset
est
mandatum,
peccatum
Ego autem mortuus sum,

esse
et
inventum
mihi mandatum,
quod
isper
erat
ad vitam, hoc
seduxit
Spiritus
ad mortem.
Nam
peccatum occasione accepta

Sic
littera sine adiuvante
mandatum
occidit.
me
et
per illud occidit.

vivificat, sicut ait
gratia
autem
idem apostolus ad
nostri
TITUM:
non ex
Cum
21
autem benignitas
humanitas apparuit salvatoris
dei,
operibus iustitiae quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam salvos
nos
fecit
per nos
lavacrum
regenerationis
et
renovationis spiritus sancti,
quem
iusti-
effudit
24 ficati
in
abunde per
IESUM
Christum, salvatorem nostrum, ut
gratia ipsius
haeredes simus secundum spem vitae aeternae.

:
Ideo
fecit
cum
dixisset
sufficientia
nostra ex deo
littera
si
est,
qui et idoneos nos

ait
:
ministros
spiritus
novi
testamenti,
non
sed
dicat
spiritu,
:
Littera enim
27 occidit,
autem
vivificat.
est
Ac
Fecit nos deus ministros

vetiis,
novi
ritu
30
testamenti,
vivificante.
spiritus,
quod non
in
littera
occidente sicut
sed in spiet
vivifilitteris
Ad
utrumque vero, ad occisionem
scilicet
litterae
cationem
pertinet
quod subiunxit: Quod
si
ministratio mortis
4-5
vivificat]
2 Cor. 3,6.
5-6 laudem]
Amos
4,5.
11-18 occidit]
Rom.
spiritu]
7,7-1
18-19
3,5
s.
vivificat]
2 Cor. 3,6. 20-24 aeternae] Tit. 3,4-7. 26-27 vivificat] Ibidem, v. 6.
25-26
2 Cor.
5 de fermento
LP
ait
Littera
LPX
LP
illam
idem apostolus
ritu]
19 gratia] spiritu
25 Ideo] Iam
27 deus nos
LP
28
in spi-
in littera
30 subiungit
230

fuit
[5-6]
deformata in lapidibus
in
in
gloriam,
ita
ut
non possent intendere

:
filii
Israel
faciem
MOYSI
multo
est,
propter gloriam vultus eius quae evacuatur

spiritus
erit
quomodo non
3
magis
gloria
ministratio
est,
in
gloriam
Nam
si
ministratio damnationis
in
magis
abundat ministerium
in
iustitiae
gloria.
Nam
nec
glorificatum
quod
claruit
hac parte propter excellentem gloriam. Si

est,
enim quod evacuatur per gloriam
multo magis quod manet in gloria
est.
Habentes
ponebat
igitur
talem spem, multa fiducia utimur. Et non sicut

super
MOYSES
in
velamen
faciem
suam,
ut
non intenderent
filii
ISRAEL
in
faciem eius.
Quod
quoniam
evacuatur,
sed obtunsi sunt sensus eorum.

in
Usque
ho-
diernum enim diem idipsum velamen

revelatum,
in
lectione veteris testamenti
manet non
Christo
evacuatur.
est
Sed
usque in hodiernum diem,
cum
Ubi
riam
legitur
MOYSES,
velamen
positum super cor eorum.
Cum
autem
12
conversus
fuerit
ad dominum, auferetur velamen. Dominus autem
spiritus est.
autem spiritus domini, ibi libertas.

domini
speculantes,
in
Nos
vero omnes revelata facie gloclaritate in

15
eandem imaginem transformamur a

spiritu.
claritatem,
tamquam a domini
Ideo habentes hanc ministrationem,
iuxta
litterae
quod misericordiam
et
consecuti
sumus,
non
deficimus.
De
occisione
18
vivificatione
igitur
littera
spiritus
superfluum
mihi videtur super haec aliquid
addere.
Satis
patet quia nec Graecis prodest nec nobis obest,

obiciunt.
quod
de occidente
[VI.)
21
Quod autem
et
sacrificate
tale
assumunt de propheta
fermentato
venite in Galgal et impie agite

intelligendum
est
de
Iaudem,
esse
dictum aut
24
approbando
ut
sacrificium
aut reprobando.
illos
Sed
si
hoc praecipit propheta qui litteram servando de

est
:
secundum
eos
loquar -,
occidit
littera,
fermentato sacrificant.
ficant
At
in
si
hoc exprobrando dictum

execratur,
qua
fronte sacri-
quod propheta
sacrificium
aut qua ratione hoc in aucto- 27
229,30-230,17 deficimus] 2 Cor. 3,7-4,1 (Vulg.

positum
est
;
fuit in gloria;
erit
in gloria;
obtusi
hanc om.
v.
administrationem).
22
agite] Cf.
Amos
4,4.
23
lau-
dem] Ibidem,
1
5.
in gloria
LPEK
7
2 exvacuatur
P R
3 in gloria
gloriam
tusi
HXK
dictum
spem]
spiritus
LP
utamur
13 auferretur
15 domini om.
LP 6 9 Quod] quod in eadem
in gloria]
in
ob-
23 dictum
fer-
aut] aut
LP
L
24 Sed] sed
25
littera occidit
25-26 de
mentato] de om.
v w g
s 3
-*
,T* i-
Bvj e 4* rt
>*
it
'#
*tt
k 5 *H
ti *
rr^H s -JL JT5 Ji
*-
r*
^ ^
*
11 iii* 114 gs
c r
j-
55
*>
c 5 5
v ^
-*
<u
O GO
r oo
c
jU
_Q

I
[6-7]
231
ritatem sibi assumunt ?
Quod autem
est,
hoc propheta non iubendo sed reprehenactioni associaverit.
dendo
3
dixerit
dubium non
cum hoc impiae
Dixerat
incre-
enim
Venite ad Bethel
ait
:
et
impie agite. Et paulo post continuata
patione
Et
sacrihcate de fermentato laudem.
Aut
illud
ergo tanta ratione

azimitae
;
partem suam fermentarii defendant quanta suam roborant

6
aut re-
iciant
suum fermentum
et
fiant
azimitae
aut
si
nec
valent nec istud
volunt,
saltem non reprehendant azimitas.
[VII.]
9
In
tertia
quaestione
ubi
sicut
intelligo
- mandastis
alia
quia Graeci detestantur
nostra
conubia,
cognati
cognatis
de
cognatione copulantur.
Quod
cur faciant nullam video auctoritatem aut rationem.

12
Nam
quod
viri
est,
si
hoc
in suis fieri
prohibent conubiis, aut non extendunt cognationes usque ad septimam generationem

sicut
in
nos,
aut
impossibile
plus
videtur
servari
praecipiunt.
Sunt
enim
saepe
una
cognatione
quam centum
et
mulieres egentes
singulis
i5coniugio.
singuli
Toridem
igitur
cognationes invenire necesse
de quibus
eligantur viri et mulieres,
quibus
illi
de una cognatione
singuli singulis
si
copulentur.
18
Aut
itaque detestabilia sunt indubitanter

sunt,
eorum conubia,
intra
septem
generationes
nec
debent reprehendere nostra, quando cognati
3 agite]
tione,
Amos
4,4.
4 laudem] Ibidem,
v.
5.
tres
10 copulantur]
De
ea cogna-
quae ex duobus diversis matrimoniis
inter
familias oritur, quaestio est.
Hoc
fuit.
alterum genus cognationis, quod apud Graecos ex antiquis iam temporibus vigebat, in ecclesia Latina
non ante saeculum XII.

s.
in usu esse coepit,
inde
s.
Anselmo lgnotum
12-13 sicut nos] Temporibus
Anselmi consanguinitas
et legitima affimtas,
quae matri-
monium
dus.
prohibebant, usque ad septimum gradum extendebantur.
At
Graeci eundem gratertius gra-
dum secundum computationem Romanam

Alterum genus
cognationis,
computabant, qui est apud Latinos

agitur,
de quo hic
apud Graecos primum tantum gradum
tangens secundum (computationis Latinae) complectebatur.
3 Et] et
ut
K
9
In]
continuata] contuata
cum
signo incisionis
1
I
P 5 quanta suam] quanta sua K AGBLPX cum littera initiali K

E
1
aut]
dete-
stantur Graeci
nullam auctoritatem aut rationem video
2 non om.
15 coniugia
17 eorum] illorum
AQ
Prima
recensio:
4 Aut
ergo] hic pergit
G
aut
si]
6
Si
reiciant
suum fermen11-12
1
tum] expurgent vetus fermentum

prohibent
singuli
fieri
1
autem
G
6
A GE
5 cognationes]
alias
add.
7 itaque] ergo
indubitanter
om.
G G
singulis
232
[7]
coniunguntur cognatis de alia cognatione - quod nulla prohibet auctoritas vel

ratio
tot
viri
aut impossibile est
ut dixi
servare
quod
praecipiunt,
ut scilicet
in
illa 3
cognationes
et
exquirantur
ad unius cognationis conubia, quot sunt
mulieres petentes coniugia.
Quod autem
sine
omni auctoritate
et
ra-
tione
fit
contra rationem, absque dubio rationabiliter repudiandum iudicatur.
cognatione] cognatio
2 servari
AGQX
servari
ut dixi
GX
3 ex-
quirant
EXPLICIT EPISTOLA ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI DE SACRIFICIO AZIMI ET FERMENTATI (in
5 iudicatur] addunt
fine Epistolae de sacramentis ecclesiae erronee ponitur)
idem
in litteris
minusculis
Expl. ep. ans. archiep. de sacr. azimi fermentati
E
5
sine Explicit
AGLPQX
1
Prima
prohibet
dicatur]
recensio
coniunguntur]
copulantur
-2
quod
nulla
iu-
auctoritas vel ratio

est
om.
rationabiliter
om.
Epistola
Waleramni
episcopi ad
Anselmum.
Oerenissimo domino
3
ANSELMO,
instantiam
sanctae Canluariensis ecclesiae revedei gratia Nuenburgensis epiin
rentissimo
archiepiscopo,
WALERAMNVS,
scopus,
servile
obsequium,
orationum ac semetipsum omnino
omnibus deditissimum.
6
Cum MINERVA
simum
litate
est,
de litterarum professione aliquid praesumere ineptis-
atque
inter
edecumatos litterarum sectatores ratiocinandi probabi-
fidem facere non nostram attingit facultatem.

revela oculos meos,
et
Sed cum propheta

:
su-
spirando:
considerabo mirabilia de lege tua

vestrae celsitudinis,
cum
summa
12
devotione oculos levo
ad montem
ut inde veniat
auxilium mihi. Auxilium vestrum auxilium a domino, qui fecit caelum

et
terram.
Qui adhaeret domino, unus

audire,
spiritus
est
ut inde pateat ex
eius plenitudine Vos
etiam profunda dei scrutari, nostram vero parvilatem
Vocem
eius
sed prorsus nescire unde veniat aut quo vadai.
Individua
ipso.
trinitas in
deus
est,
et
quotquot
est
sunt in deo,
contraria.
Diversitas
ecclesia
admodum
unitati
unum sunt in Diu non potest
2 Serenissimo domino] Cf. Epist. Walramni de

maniae, Lih. de
Cf. ibidem Ps.
:
causis Henrici regis,

principi...
Momimenla
9
Ger-
lite,
t.
II,
p.
286,21
serenissimo
4-5 deditissimum]
tua]
cum
1
instantia
orationum semet ipsum ad omnia devotissimum.

mihi] Cf. Ps.
120,1.
118,18.
est]
10-11
11-12 terram]
Cf. ibidem, v. 2. 14 vadat] Cf.
12 spiritus
loh. 3,8.
Cor. 6,17.
13 scrutari] Cf. ibidem, 2,10.
Epistola
Waleram
nuienburgensis episcopi. ad anselmum
sine Incipit
LP
epi-
stola in mss.
incisionem non habet; nos loco capitum quae editiones habent, numeros in
uncis posuimus
3 archiepiscopo] episcopo
nuienburgensis
NUS
11-30
LPC
LPg
cumatos mss.; g
attigit
C WALERANWaleramus C Nwemburgensis g 7 atque] ac g edo2 ut om. C 5 signum incisionis LP

1
1
7
:
234
stare,
EPISTOLA WALERAMNI EPISCOPI AD ANSELMUM
[1-2]
quod partium
Palaestina,
in
se
grassatur dissensione.
De
sacramentis ecclesiae
et
tripertita
aliter
aliud
Gallia.
aliud
Armenia,
aliud
nostra
aliter
Roma
Ex
sentif
3
Dominici etiam corporis mysterium
Romana,
Gallicana
ecclesia,
ac diversissime nostra tractat Germania.

sacrificandi,
et
antiquis patribus ordi-
nem habemus
in
calde admiror unde haec novitas surrepserit

heri
et
domo
domini.
"IESUS
tendit.
Christus
hodie,
ipse
est
in
saecula,
semper unus, semper idem, nullam patiens mutabilitatem.

qui
in
Christo dissentit,
diversitatem
et
Christus est panis angelorum qui de caelo dtsatietas saeculi.
scendit,
factus
est
panis hominum, esca pauperum,

in
cum
Unus
eo repanis,
gnantium, ut qui digne comedunt vivant
saeculum
unum
Christo
corpus
multi sumus
est
in
Christo,
y>omnes qui de uno pane partici-
pamus.
Christus
exorbitat,
via
per
quam
gradiamur,
Inter
quem
imitemur.
Qui a
Christus
12
periculose
ambulat.
sacrificandum
quod
fecit et nos faciamus,
quoniam
inquit: hocfacite, quotienscumque sumitis.
[II.]
Armenii quidtm de fermentato

novitate
lari
se
laudem
sacrificare putant
sed in
vitae
in
cum
Christo non ambulant. Imitatores

Vtteri,
Christi oportet tpuis
non
ftrmtnio
sed
in
azimis sinctritatis tt vtritatis. FtrChristi corpus incor-
mtntum
ruptibilt, sacrificio
lictt
modicum totam massam corrumpit.

possibile
est,
quantum
nulla
inficiatur
corruptione.
sinceritatis
21
omnis huiusmodi absit corruptio. Qui exoptant indui Christi corporis

novi sacrificii sinceritate veterem exuant hominem. In Christi
incorruptionem,
233,17-234,1 dissensione] Cf. Epist. Walramni supra citatam.p. 286,22-24:

utilis
est concordia...
Qui autem
intestina grassando
dissensione...
in saecula]
in
Omni regno domo do-
mini] Cf. Ps.

ipse et in
121,1: in
domum
domini ibimus.
Hebr. 13,8 (Vulg.

8-9 descendit] Cf.
1
saecula).
et 51.
8 panis angelorum] Cf. Ps. 77,25.

10 saeculi] Cf. ibidem,
v. 52.
Ioh. 6,41
10-12 participamus]
1
Cor.
quot.
10,17.
bibetis).
12 via] Cf. Ioh. 14,6. 16 sacrificare] Cf.

1
14 sumitis] Cf.
4,5.
1
Cor. 11,25 (Vulg.
Amos
16-17 ambulant] Cf.
Rom.
6,4.
18
veritatis]
Cor. 5,8.
18-19 corrumpit]
Cor. 5,6; Gal. 5,9 (Vulg.: modi1
cum fermentum).
Cf. Col. 3,9.
crassatur mss.
21-22 incorruptionem] Cf.
Cor. 15,53.
22 hominem]
dissencione
mutabilitatem
1
LPC
20
escas
C C
inquit
2 Roma] Romana g 11 omnes qui] qui om. g

21
facitis
7 mutabilitatem] lm-
C
1
12 imitetur g
1
4 quoniam
inquit]
Quotiescumque
corruptio g
g g
6 Armeni g 22 incorruptione g
vitae om.
LP
indui] imbui

corporis
[2-4]
235
confectione
displicet
est
alia nisi
quam
ipse
obtulit
substantia.
Et
si
ausim
profiteri,
tenenda
ea
quam
dedit sacrificandi regula.
[III.]
Nos
nes,
6
singulariter
panem,
singulariter benedicimus calicem.

initio
Hoc
cano-
hoc antiquus Ordo Romanus praecipit, ut ab

singulis.
in
canone singulas
cruces faciamus
Hoc
et
publico
et
inveterato
usu ubique tenemus
a progenie
fecit
9
in
progeniem,
vestram miramur diversitatem.
Hoc
Christus
et
nos facere
praecepit.
Hoc
inquit
facite,
et
quotienscumque susimiliter.
mitis.
Accipiens panem singulariter benedixit,

ut
noster
et
calicem
Singulas
singulis,
immo Romanus ordo

hodie
et
praecipit,
cruces fecit, et ita ab

est,
ipso
12
qui
heri
usque
in
saeculum idem
nostra inolevit
consuetudo.
ror
des,
De
crucum
singularitate
Christi nobis assentitur auctoritas.
Mi-
autem valde qua
ratione sacrificandi coeperit diversitas.
Una
est fi-
unum baptisma, una
Christi
amica,
sponsa
et
columba. Ecclesiae
est licitum
15
unitati valde obest in
sacramentis discrepare, et quidquid libitum
facere.
[IV.]
18
Praeterea inter consecrandum nonnulli ab
initio
calicem operiunt, qui-
dam
in
2i
corporali,
alii
panno complicato
instar sudarii,
quod repertum legimus

Via per quam gramanere, debe^
nisi
monumento non cum

uno loco.
ut
linteaminibus
positum,
sed separatum involutum
in
Christus via est et veritas et vita.
diamur,
sicut
24 tores
ad ipsum
ambulavit
Paschalis
et
veniamus.
ipse
Qui
dicit se
in Christo
ipse
vitae.
ambulare.
Non
veniunt
in
ad vitam
imitaest.
hostia
nudato
corpore
ara crucis immolata
Ordo Romanus]
Cf.
Romani,
vicibus
;
PL
haec
78,
1380:
Append. ad S. GREGORII Te igitur... benedicas. Hic
opera,
Append. ad
libellos Ordinis
signat oblationem et calicem tribus

singulas faciens cruces.
non tamen sub una cruce, sed separatim
singulis
Haec
1
+ dona,
23-25.
+
11
munera, haec
sancta sacrificia illibata.

1
7 progeniem] Luc.
,50
(in progenies).
8-9 sumitis] Cf.
Cor.
11,25.
similiter] Cf.
ibidem, v.
14
;
idem
vita]
est]
Cf. Hebr.
13,8.
13-14
baptisma]
:
Eph. 4,5.
separatim
:
columba] Cf. Cant. 2,10 et 6,8.

locum).
21
Ioh.
20-21 loco] Ioh. 20,7 Vulg.
in
unum
14,6.
22-23 ambulare]
Ioh. 2,6 (Vulg.
sicut ille).
romamus
7 vestram] nostram 18 ab initio om.
10 praecepit
LP
20
in
13 valde om.
g vumento
coepit
C
21
19 reperto
monumento]
in
no-
separatim g
Christus via veritas est et vita
236

corpore
offerri
voluit,
[4]
Nudato
fecit.
qui
omnia
quae
audivit a patre, suis nota
In
sua immolatione semetipsum
sicuti est
ei
sit
manifestavit,
cuius glo3
riam revelata facie contemplabimur, ut

figurati
tudine.
per omnia conformemur, connobis
corpori
claritatis
suae,
utar
:
ut ipse
omnia
in
aeterna beati-
Et
ut
ipsius
verbis
et
consummatum
esse.
in
est, inquit, ut vetera
non
ambigamus
transisse
omnia nova
Velum
non
templi scissum est
a
est
summo
super
usque
deorsum,
quod usque
oculos
hodiernum diem
videant,
positum
el
corda
Iudaeorum, ut
vero,
habentes
aures
non
9
intelligant.
Nobis
quibus
deus revelavit per spiritum suum, non
sed exemplo domini IESU clarificare. Non cum MOYSE ut Iudaei velamen superimponamus, sed cum domino IESU offerentes de claritate in claritatem transferri studeamus. Nudus IESUS in ara crucis, nudus appareat in ara noslrae immolationis. Quod
oportet sacrificandi mysteria implicare,
verbis
et
12
protestamur,
operibus exequamur.
Panis
ille
vere
Christi corpus est,

15
ut
Christi corporis
immolationem immolari
oportet.
Christi corpus in ara
crucis
nudatum
in
sepulcro linteis est involutum.

in
In
passione
nudus
disci-
pulorum
devotione
sepultura est involutus. Sepeliendo sicut
mos
est
Iuis
daeis sepelire,
ostendunt erga magistrum studii devotionem, sed adhuc ignoveritatem.
rabant
sacramenti
Iudaeis
similem
sepeliunt
ut
Iudaeum, quia
scrutatur, etiam
21
nondum perpenderant
profunda
cruciiixus
crucis mysterium.
Spiritus
omnia
dei.
Illis
autem nondum
spiritus
erat datus,
quia ex infirmitate
IESUS
deserit,
non erat
glorificatus. Glorificatus vero
IESUS
corruptionis
vestimenta
corruptibilia
se
removit incorruptionem vestitus, sepul24
crum
bilis
deserit,
gloriam suam se amantibus patefecit. Cur ergo ex corruptiet
sudarii involutione quasi Christi protestamur infirmitatem

tenebris
in
huiuset
modi
involutionem,
cum eum
verissime protestamur dei virtutem
1-2 fecit] Cf. loh.
15,15.
sicuti
est]
Ioh. 3,2.
2-3 conformemur] Cf. 2

1
Cor. 3,18.
3-4 suae] Phil. 3,21.

5 consummatum
4 omnia] Cf.
est] Ioh.
;
Cor.
15,18: ut
sit
Deus
omnia
in
omnibus.
19,30.
5-6 nova esse] Cf. 2

7-8 super corda] 2
Is.
Cor. 5,17.
6-7 deorsum] Matth. 27,51
Marc. 15,38.
intelligant]
1
Cor. 3,15 (Vulg.: super cor eorum).
8-9
Cf.
6,10; Matth. 13,15;

12 transferrij
Marc. 4,12; Luc. 8.10; Ioh. 12,40.

Cf. 2 Cor. 3,18 (Vulg.: a 14 exequatur g 20 omnia] autem
ruptione vestitus
in]
9 suum]
20-21 dei]
Cor. 2,10.
1
claritate).
Cor. 2,10.
19 Iudaeis] Iudaei
16 nudus om. g
17 involutum g
Cg
et
LP
C
22
24-25
crucifixus
IESUS]
g
crucifixus Christus
23
incor-
incorruptibilis
25 sudari
involutioni
in
om.
LP
[4-5]
237
nullatenus
obtulit
mundi lucem
sub
3
Lux
et
de luce,
quae illuminat
omnem hominem ,
sacerdos
et
sudarii
ponatur
ita
modio
sed sicut
ipsemet
hostia
divo,
semetipsum,
bus
nostrum
Christi
ei
offeratur sacrificium.
Positum sub
omni-
ad vitam
erit,
in
luceat
domo.
Tunc maxime
sed
acceptabilis victima
nostra
6
si
Christi hostiae fuerit consimilis.
Involvimus
tamen
et
nos
vi-
talem hostiam,
et
non
sicut
Vobis
mos
est
principio,
in
in fine
cum IOSEPH
rei
NICODEMO. Quod
non oportet
Christus
non solum offertur

in
specie
sed
in
verilate,
discrepare
9
sua
et
immolatione.
Qui offerendo
Si autem
in
discrepat,
non
sicut
ambulavit
ipse ambulat.
est
hac parte sacooperculo

vetustissimo
crificandi sinceritas causelur,
facillimum
nobiscum
sinceritatis
munaitiam
12
observare,
et
tamen
ab
ipso
initio
sacrificandi
ecclesiae ritu
non exorbitare.
[V.]
15
Imperfectum
meum
videant oculi
vestri,
et
sicut estis
in
omnem
nostrae
ec-
circumspectionis
plenitudinem
quasi
virtutum
manibus
compactus,
in
imperfectionis compatimini excessibus.

clesia,
is
Glorificat
deum
me
catholica
quoniam
id
in
nostra mutatione divinae bonitatis apparet gratia. Gratia
dei
sum
quod sum, ex
SAULO PAULUS,
acceptissimus,
ex adversario
Romanae
in
ecclesiae intimus,
et
2i
PASCALI papae
in
cardinalium consecretarius,
in
omnibus
hac parte prosperos spero successus.

in
IOSEPH
Neque
domo
PHARAONIS,
Apostata
ego
palatio
si
HENRICI
absit
imperatoris.
iniquitas
neque peccatum
meum,
- quod
- aut quasi
NERO
incestus aut
IULIANUS.
Gratias deo, quoniam sub vestrae sanctitatis regimine

et vitulus
24
lupus
et
agnus simul pascuntur, leo
simul accubant, puerque parvuvestri,
lus minat eos.
Et quia virga
aequitatis virga regni
dei
laudamus
mundi lucem] Cf
Ioh. 8,
2.
de
luce]
Cf
Symbolum Nicaeno
hominem]
6-7
Ioh.
Constantino-
politanum (Denzinger n. 86): lumen de lumine.

dio] Cf. Matth. 5,15.
1,9.
2 moCf. Ioh.
4 domo] Cf. ibidem.

1
NICODEMO]
138,16.
19,38-41.
9 ambulat] Cf.
15,10.
et
Ioh. 2,6.
14 vestri] Cf. Ps.
17-18
Cf. Epist.
vestri]
sum]
de
Cor.
21-22 meum] Ps. 58,5.
20-23
Is.
1
1ULIANUS]
1
sacrij.
azimi
(cf.
ferm., p. 223,4-5.
24-25 eos] Cf.
,6.
25
Cf.
Hebr. 1,8
lucem?]
Ps. 44,7).
om.
Lux] Iux
LP
C
tui
hostia
ntatis
C
g
Involvimus et nos tamen

causetur] sic
11
3 sub divo] ut add. g 10 6 est om. g
5 hostiae]
sinceritas] since-
causae
LP
C
cause tue
C
g
g
si
nobiscum]
et alio
istis
add.
mundicia
munditiem g
19 cardinarium
a] et mss.;
Hestis]
LP
17mutatione] nudatione
22
om.
238
virtutem,

ecclesiastico
[5]
terrore
indomitas feras mansuescere, nullique

rugiet
:
in
monte
virtutum domini nocere.

leo
Leo
quis non
timebit P
Sed quia
fortis
iustus ut
i
confidit
in
huiusmodi
in
quasi
virtute
ipsius
in
DA VID
manu
cor vestrum
non
trepidat,
sed
dei
omnibus triumphat. Dominus, qui vos

vestris,
ille
inunxit
oleo
exultationis
prae
in
participibus
vos
coronet
in
6
misericordia et miseratione
regno beatitudinis.
2timebit]
Am.
3,8.
2-3 confidit] Cf. Prov. 28,1.
5 vestris] Hebr.
1,9 (cf.
Ps. 44,8).
5-6 miseratione] Ps.
102,4 (Vulg.
miserationibus).
2 virtutum om. g
4 non om.
LP
Epistola de sacramentis ecclesiae.
Domino
3
et
amico
WALERAMNO,
gratia dei
Nuenburgensi venerabili
episcopo,
tiones,
ANSELMUS,
et
servus ecclesiae Cantuariensis, salutem, servitium, ora-
dilectionis
affectum.
gratias
Gaudeo
6
ago deo quia,

in
sicut
scribitis,
glorificat
eum
in vobis
catholica
gratia
et
ecclesia,
quoniam
papae
vestram
vestra
mutatione
divinae
bonitatis
apparet
domini
liceat
PASCALIS
amicabiliter
amicitiam habetis et familiaritatem, ut

salutare sanctitatem.
iam
9
mihi
Quod
vestra su-
blimis
accipio,
humilitas
quoniam
esse
me comparat MINERVAE et vocat ,montem', non in me nihil in me cur hoc dici de me debeat intelligo. Non taingratus
men debeo
12
vestrae benignitati,
quoniam hoc
facit
abundantia
iis
vestrae erga
me bonae
voluntatis.
Solemus enim saepe
sentire
meliora de
quos diligimus, quam

tinet,
15
ipsi
mereantur.
De
Iaude
igitur
quae ad
me non
amanda
perest,
cor
meum non
laetatur.
gloriatur,
sed de dilectione quae semper
gratias
agendo
5 sicut
p.
scribitis]
Cf.
Waleramni Epistolam,
p. 237,16-19.
9 montem] Cf. ibidem,
223,6.
EPISTOLA DE SACRAMENTIS ECCLESIAE AD EUNDEM EPISCOItem eiusdem episcopi de sacramentis ecclesiae

ecclesiae
PUM B
sine Incipit
ad eundem episcopum
episcopum
nos
K
Z
Epistola anselmi archiepiscopi de sacramentis
ad Walerannum
LPWY
in
in
mss. epistola non dividitur in capitula;
loco capitum
editionum numeros
uncis posuimus
2 Domino]
Domno
om.
NO]
.A.
dici
Waleranno
BLZK
6 appareret
.W.
PY
8 Quod]
nueburgensi
venerabili
nueburgensi
PWY
nuenburniensi
LP
Z Z Z
WALERAMnuemburgensi
3
cum
signo incisionis
ANSELMUS]
10 de
me
cisionis
12 vestrae] vestra
ZK
de
his
ZK
15 Iaetatur]
cum
signo in-
240
[1-2]
[/]
Queritur
vestra
reverentia
de sacramentis
in
ecclesiae,
locis
quoniam non uno

Utique
si
modo
et
fiunt
ubique, sed diversis modis
diversis
tractantur.
per universam ecclesiam uno

laudabile.
modo
eius
:
et
concorditer celebrarentur,
bonum
esset
Quoniam tamen
in
sunt multae diversitates, quae non in
summa
unam
6
sacramenti
neque
virtute
aut fide discordant, neque omnes in
consuetudinem
randas,
patribus
colligi
possunt
aestimo eas potius in pace concorditer tolesanctis
quam
quia,
discorditer
si
cum scandalo damnandas. Habemus enim a

nihil
unitas servatur caritatis in fide catholica, Si
officit
con-
suetudo
varietates
diversa.
:
autem
quaeritur
unde
istae
natae
sint
consuetudinum
nihil
rei
aliud
intelligo
quam humanorum sensuum

non
dissentiant,
in
diversitates.
Qui
de12
quamvis
in
virtute et
veritate
aptitudine
tamen
et
centia administrationis
alius
non concordant.
Quod
in
enim unus aptius esse
iudicat,
saepe minus aptum existimat.

rei
Neque
huismodi varietatibus non con15
sonare puto ab ipsius
veritate exorbitare.
Nempe quod
cruces
singulis
alii
in
sacrificando
initio
corpore et sanguine domini singulas

alii
faciunt
ab
in
canone,
corpus,
solummodo
singulas singulis,
ie
ubi
singulatim
nominatur
panis
vel
et
singulatim calix vel sanguis;

faciunt
ita
ubi vero oblatio vel hostia nominatur,
unam crucem ambobus

obtulit
- quouna
est
21
niam
sicut et
in
illi
unus
est
Christus,
in
qui se ipsum
et
pro
nobis,
oblatio
una
hostia
pane
vino
quam
offerimus
non video
istos
magis
hoc discordare a Christo, qui singulatim utraque benedixit, quam

discordant,
qui calicem post
sicut
omnes
fecit,
coenam non
Christus
sacrificant, sicut Christus 24
neque semper ad vesperum,
fecit,
et qui
utrumque simul
fecit.
uno nomine vocant oblationem

possumus
veritate
ipsius
vel hostiam,
quod Christus non

in
Unde
rei 27
colligere
quia
esse
nobis
invicem
sine
huiusmodi acrione servata
possumus
dissimiles
reprehensione,
cum ab
ipso auctore
sacrificii
simus
diversi
sine
offensione.
2 Queritur] Cf. ibidem, p. 233,16

(o posteriore
ss.
17-22 offerimus] Cf. ibidem, p.
235,4
ss.
c.
manu?)
vel hostia
2 reverentia vestra
K
Y
2-3
1
modo uno
I
5 multae sunt
1
Z
20
7 in pace potius
c.
in
hoc om.
22 om. 24 post coenam calicem
quaeritur om.
Qui] qui
in
W
Z
offerrimus
23 discordare
hoc
[2-3]
241
Ubi autem dicimus

sive
3
,haec dona, haec munera,
haec sancta
sive
sacrificia',
singulatim pani et vino singulae cruces assignentur,

sanctificentur
:
una cruce duo
simul
nisi
non video
in
hac
diversitate reprehensibilem discordiam,
quia
forsitan
convenientius
ambo una
cruce notantur, sicut uno verbo

res simul
benedictionis sanctificanlur.
6
Cum
enim plures homines aut diversas
benedicimus, non singulis singulas cruces reddimus, sed omnibus

sufficere
unam crucem
credimus.
Quod
sicut
vero
nonnulli
ab
initio
calicem operiunt, quidam corporali,
alii
panno complicato propter custodiam munditiae, nec nudum

Christus
:
dimittunt calicem,
nudus crucifixus
magis
intelligo
est,
ut sicut significatis ostenderet se
mundo
12
revelatum
Christi,
non
eos
debere
in
reprehendi
propter
nuditatem
quae
in
non
significatur
sacrificio
ab
illis
sacrificando,
quam
quia non deextra
monstrant
15
eodem
eum
esse
crucifixum
extra
civitatem,
domum
et
sub nudo
qui
caelo.
est
Quae tamen magna non
carent ratione.
Nam
Christus,
passus
:
pro nobis, nobis relinquens exemplum, ut
sequamur vestigia eius

18
in his
quoque dedit nobis exemplum propter

et
iustitiam
sustinendi incomparabilem
contemptum
iudicatus,
paupertatem.
Adeo enim
contemptui
habitus
est
et execrabilis
ut nec mori dignus haberetur intra alinisi
quam hominum
21
habitationem, neque inter homines
inter execrabiles, ne-
que
sub
tecto aliquo nisi
sub caelo,
de
sub
et
quo
eici
non
plebis
potuit,
ut
se-
cundum prophetam opprobrium hominum

Pauper vero
24
abiectio
in
aestimaretur.
ita
fuit,
ut veniens in
mundum non
loci
in
sua sed in aliena
domo
nec
nasceretur,
et
natus
propter
inopiam
praesepio brutorum animalium
poneretur,
et vivens in
mundo non haberet

suam
tegeret,
ubi
caput
suum
reclinaret,
moriens
27
unde nuditatem
nec mortuus unde involveretur, nec
sepulchrum aut locum ubi corpus mortuum collocaretur.
9-12 revelatum] Cf. ibidem,
p.
235,18
ss.
16-17 vestigia eius]
Petr.
2,21.
22
1
plebis] Ps. 21,7.
25
reclinaret] Cf.
Matth. 8,20; Luc. 9,58.
Ubi] signum
incisionis
W
2 eos
15 non
sacrificia sancta
notentur
8 signum
incisionis
nudus Christus
crucifixum om.
W
iis
intelligo
W W
K
in
c.
4 convenientius 9 calicem om.
forsitan
K
1
12-13 Christi nuditatem

16-17 nobis
magna
WY
WK
om.
14esse
eius] n.
nisi
r.
e. ut s. v. eius
17 in his]
in
LP
19 iudicatus om.
K
aliena
23
in
sua sed in] in suas. In
retur
11-31
WY
LP
domo
27 mortuum corpus
20
inter]
inter
WY
25 poneretur] repone-
242
[3]
Quae omnia magis

quam
stus
sunt vivendo per effectum,
cum
ratio exigit, imitanda,
per
nuditatem
sacrificii
nuditas Christi significanda.

sit,
Neque
coniectare
3
possum cur potius curandum

nudus passus
est,
ne panno operiatur sacrificium, quia Chritecto vel intra civitatem

est.
fiat,
quam ne sub
quoniam
Christus sub
nudo caelo extra civitatem passus

fiat
Si
:
autem usus non hasimilis
bet, ut extra tectum
propter perturbationes aeris
causa videtur,
ut calix in
sacrificando
non discooperiatur propter quasdam quae contingere

Tutius
ltaque
et
possunt
incommoditates.
diligentius
puto ut cahx, ne aut

contigisse cognoscimus, 9
musca aut
operiatur,
aliquid indecens in illum cadat,
quod saepe
quam
discoopertus contingentibus immunditiis exponatur.
Haec
spuens,
sapientiae vestrae pro
meo
sensu,
nullius
meliorem rationem remisi
respondeo.
epistolam.
De
iis
qui
sacrificant
de
fermentato,
vobis olim
12
quandam
13 epistolam]
I.
e.
Epist. de sacrificio azimi et fermenlaii, p.
223
2
ss.
sunt
magis
W
K
per
effectum
vivendo
W
12
Christi
nudutas
WY
7 non om.
K
olim om.
(cf.
10 operiatur] cooperiatur
De
his
ZK
sacrificat
LP
13 epistolam] addunt
EXPLICIT EPISTOLA ANSEL.
MI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI
DE SACRIFICIO AZIMI ET FER-
MENTATI
Epist. de sacrif. azimi et ferment., infine)
Explicit epistola ansine Explicit
selmi cantuariensis archiepiscopi de sacramentis ecclesiae
LPWYZ
DE CONCORDIA PRAESCIENTIAE
ET PRAEDESTINATIONIS ET GRATIAE DEI
CUM
LIBERO ARBITRIO
INDEX SIGLORUM.
A.
Ad
totum opus
B
C E
=
= =
clesiae Christi),
s.
(n.
1938) Bodley 271 (olim Cantuariensis, Ec-
XII. ineuntis.
s.
Rotomagensis 434 (olim Gemmeticensis),

Edinburgensis 104 (olim Radingensis),
s.
XII.
XII.
O
S'=
B.
s.
(n.
3578) e Musaeo
112 (olim S.
Edmundi),
XII.
S.
Audomari
palatii
379 (olim Gemmeticensis),
s.
XII.
Ad
eas partes, quae priorem recensionem constituunt
V
1
=
2
Vindobonensis 533,
latinus
s.
XII., prioris dimidii.
M = Monacensis M = Monacensis M =M + M L = Londiniensis

l
22273
(olim Windbergensis),
s.
XIIs.
Iatinus
22291 (item olim Windbergensis),
XII.
Lambethianus 59 (olim Cantariensis,
Ecclesiae
Christi,
s.
XII.
s.
T =
Cf.
Trecensis 652,
XIII.
SCHMITT, FR. SAL.,
Eine fruhe Rezension des IVerfyes

p.
De
concordia
des hl.
terer
Anselm oon Canterbury, Revue Benedictine 1936,

I.
41-70.
Ein weiibidem,
Textzeuge fur die
Rezension von
De
concordia des
hl.
Anselm,
318-320.
De
concordia
praescientiae
et
praedestinationis
et
gratiae dei
cum
in
libero arbitrio.
De
destinationi
tribus
illis
quaestionibus,
et
quibus dei praescientiae atque praearbitrium repugnare videtur,
nec
non
gratiae
liberum
quod
scribendo ostendere. mihi deus dignabitur aperire, tentabo ipso adiuvante
[Qaestio
I.]
De
praescientia et libero arbitrio.
Videntur quidem
niam
ea
praescientia dei et liberum arbitrium repugnare, quo-
quae
deus
praescit,
necesse est esse futura, et quae per liberum
arbitrium fiunt, nulla necessitate proveniunt.
Sed
si
repugnant, impossibile est

et
2simul
et
esse
praescientiam
dei
quae omnia praevidet,
aliquid
fien
per
ANSELMI CANTUARIENSIS ARCHIEPISCOPI DE CONCORDIA PRAESCIENTIAE ET PRAEDESTINATIONIS ET GRATIAE DEI idem in litteris minusculis C (DEI om. S) CUM LIBERO ARBITRIO BOS
1
INCIPIT LIBER
Incipit liber venerabilis anselmi archiepiscopi
ac gratiae dei
cum
libero arbitrio
E
tres
de concordia praescientiae et praedestinationis textus duabus aliis inscriptionibus, in mss.

in
nulla alia incisione interveniente, in
partes dividitur; nos praeterea numeris
un-
in indicavimus cis inclusis capita editionis Maurinae Divion. S; dignatur 5 meros in marginibus posuit
manus posterior 182 (s. XII.)
XXIX
nu-
7 hanc in-
scripiionem supplevi; in mss. deest
Prior recensio: 3-5
De
tribus
ostendere om.
VM
9 quidem om.
VM
12
et
esse]
esse et
VM
246
libertatem arbitrii.
DE CONCORDIA
[1]
Quae
impossibilitas
si
abesse
igitur
intelligitur,
repugnantia quae
et
videtur inesse penitus removetur.

dei,
Ponamus
simul esse
et
praescientiam
3
quam
sequi
necessitas
sine
ulla
futurarum
necessitate
esse.
rerum videtur,
fieri
libertatem arbitrii,
et
per
quam multa
sit
creduntur,
si
videamus utrum
oritur
impossibile
aliud
quitur.
haec
duo simul
Quod
est,
est
impossibile,
inde
6
impossibile.
Impossibile siquidem
est
quo posito
aliud impossibile se-
Sed
si
aliquid
futurum sine necessitate, hoc ipsum praescit deus,
qui
est,
praescit
omnia
futura.
Quod
est
autem
praescit deus,
necessitate
futurum
9
sicut praescitur.
Necesse
igitur
aliquid esse
futurum sine necessitate.

praescientia
Nequaquam
sequitur
et
ergo
recte intelligenti hic repugnare videntur

et
quam
necessitas,
libertas
arbitrii
a qua removetur necessitas, quoniam

esse,
necesse est
quod deus
praescit futurum
et
deus praescit aliquid esse
12
futurum sine omni necessitate.
Sed
non
et
dices mihi
Non
removes tamen a
praescit
si
me
necessitatem peccandi vel

vel
peccandi,
ideo
quoniam
est
deus
me peccaturum
non peccaturum,
si
15
necesse
:
me
peccare
:
pecco, vel non peccare
non pecco.
Ad
quod ego
Non
;
debes dicere
:
non peccaturum
peccaturum.
sine
sed
ita
praescit
deus
praescit deus me peccaturum tantum vel me peccaturum sine necessitate vel non
ib
Et
sequitur quia, sive peccaveris sive non peccaveris, utrumque
necessitate
erit.
erit,
quia
praescit
esse
deus
futurum
esse
sine
necessitate
hoc
21
quod
per
Vides
futura
igitur
non
impossibile simul esse praescientiam dei,

esse
quam
quae
praescit
fiunt
dicuntur
sine
ex necessitate, et libertatem
Si
arbitrii,
per
quam multa
necessitate?
enim
est
impossibile, se24
quitur aliquid impossibile.
Sed
nulla
ex hoc nascitur impossibilitas.

a corde
esse vel
Forsitan dicis
cis
quia necesse est
Nondum aufers me peccaturum
meo vim
necessitatis,
cum
di-
non peccaturum
sine necessitate,
27
quia
hoc deus
praescit.
Necessitas enim videtur sonare coactionem vel pro-
fieri
om.
12 esse futurum
20-21 quod hoc
23
sine necessi-
tate?] ?
om.
E
2
24
nascitur]
sequitur
E
5-6
Prior recensio:
igitur]
ergo
VM
quidem
Quod
8
si
impossibile
scilicet
om.
VM
est
6 siquidem]
aliquid (aliquod
VM
futura]
quia
futurum
sine necessitate add.
VM
deus
8-9 Quod
praescitur
1
om.
VM
20
sequitur]
esse futurum]
futurum
praescit
esse (esse om.
M-
in
M expund.) VM 24-25 VM
sine
necessitate
futurum
esse
inde (tamen M=) add.
VM
DE CONCORDIA
hibitionem.
[1-2]
247
Quare
si
necesse est
me
peccare ex voluntate, intelligo

;
me
cogi
aliqua occulta vi
3
ad voluntatem peccandi
et
si
non pecco, a peccandi vosi
luntate
prohiberi.
si
Quapropter necessitate videor mihi peccare
pecco,
vel
non peccare
non pecco.
tt
vi
ego
Sciendum
;
est
quia
saepe dicimus necesse esse, quod nulla

esse,
esse
cogitur
:
et
necesse
non
quod
nulla prohibitione removetur.

et
Nam
9
dicimus
iniustum
necesse est
deum
esse immortalem,
vis
necesse est
deum non
immor-
esse
non quod aliqua
cogat
eum
esse
immortalem aut prohiut
beat esse iniustum, sed quoniam

talis
12
nulla res potest facere,

si
non
sit
aut ut
sit
iniustus.
Sic itaque
dico
necesse est esse te peccaturum

praescit:
erit,
vel
non peccaturum
sola voluntate, sicut deus
non
est intelligendum
quod
erit.
aliquid prohibeat voluntatem
quae non
aut cogat illam esse quae
Hoc
ipsum namque praescit deus qui praevidet aliquid futurum ex sola
4 non pecco]
32,
Ad
1273
ss.).
De
:
n.
cf.
AUGUSTINUS, De
Dei,
in
1.
libero arbitrio,
I.
III,
cc. III et
IV (PL
222
inter
ss.;
civilate
PL
41,148
ss.).
Traclal.
Quid
V,
cc.
IX
n.
et
X (CSEL XXXX,
eorum
Domine, quis
pars I,p.
loh. LIII,
4 (PL 35,1776): Quidam ergo

fuit,
si
se
mussitant... dicentes
fecerunt Iudaei, vel quae culpa
necesse erat
ut sermo Isaiae prophetae irnpleretur

et
quem
dixit,
credidit auditui
noslro?
fufe-
Quibus respondemus, Dominum praescium turorum, per prophetam praedixisse infidelitatem Iudaeorum praedixisse tamen, non
brachium Domini cui revelatum
est ?
;
cisse.
Non enim
propterea
quemquam Deus ad peccandum

non
ea quae
ille
cogit,
;
quia
futura
hominum
alterius,
peccata iam novit. Ipsorum enim praescivit peccata,
sua
non cuiusquam
non
alius,
sed ipsorum. Quapropter

ille
si
praescivit ipsorum,
falli
non sunt ipsorum, non vere

sed
ipsi
praescivit: sed quia illius praescientia
non
potest, sine dubio
peccant, quos
Deus peccaturos
facere, cui
si
esse praescivit. Fecerunt ergo peccatum Iudaei,

;
quod eos
nihil
et
non compulit
latet.
peccatum non placet
sed facturos
voluissent,
esse
praedixit,
quem
;
Et ideo
non malum, sed bonum facere

ab eo qui novit quid
ibidem, n.
ss.
sit
non prohiberentur
et
hoc
facturi praeviderentur
quisque
facturus,
quid
ei sit
pro eius
opere redditurus.
Cf.
E
12
6 (1776
s.).
6-11 iniustus] Cf. Cur deus ho-
mo,
1.
II,
c.
XVII,
p. 122
10 sed] vel add.
12 praescit
sicut
deus
Prior recensio:
deus praescit om.

erit
:
VM
14
erit]
ideo quo-
niam propter praescientiam dei necesse

sicut
sit
esse ex voluntate vel
non
esse,
deus praescit
sed intelligendum est
quia non est aliquid, quod pos-
cogere vel prohibere quicquam esse vel non esse contra dei praescientiam,
idcirco
cum
peccat aliquis vel non peccat secundum voluntatem suam (suam
248
voluntate,
libertate
fit
DE CONCORDIA
[2]
quod voluntas non cogitur aut prohibetur quod

fit
ulla
alia
re,
et
sic
ex
ex voluntate. Si
dei
et
igitur
haec diligenter
simul
intelliguntur,
puto
quia
et
praescientiam
libertatem
arbitrii
esse
nulla prohibet 3
inconvenientia.
Denique
praesciri
si
quis
intellectum
verbi
proprie considerat
hoc ipso quod

nisi
aliquid dicitur,
praescitur,
futurum esse pronuntiatur.

scientia
Non enim
quod
fu- 6
turum
est
quia
non
est
nisi
veritatis.
Quare cum dico

X,
41,153): Non ergo propterea nihil est in nostra voluntate, quia Deus praescivit quid futurum esset m nostra voluntate. Non enim qui hoc praescivit, nihil praescivit. Porro si ille, qui praescivit quid futurum esset in non.
4 inconvenientia] 2 (CSEL
Ad
praecedentia
pars
1,
cf.
AUGUSTINUS, De
cioitate
Dei,
1.
V,
c.
XXXX,
p.
230;
PL
stra voluntate,
non utique
nihil,
sed aliquid
praescivit
profecto
aut
et
illo
praesciente est
praescientia
est)
aliquid in nostra voluntate. Quocirca nullo

tollere voluntatis
modo
cogimur,
retenta
Dei
arbitrium, aut retento voluntatis arbitrio

;
Deum
(quod nefas
negare
praescium futurorum
mur...
sed utrumque amplectimur,

eius
utrumque
ut
fideliter et
veraciter confite-
Unde
absit a nobis
negare praescientiam,
dubitatur
libere velimus,
quo adiuvante
llle,
sumus
liberi vel
;
erimus...
Neque enim
ideo peccat homo,
quia
Deus
illum peccaturum
esse praescivit
immo
ideo non
lpsum peccare cum peccat, quia

sed
si
cuius
praescientia falh non potest, non fatum, non fortunam, non aliquid aliud, sed ipsum pec-
caturum esse praescivit. Qui
si
nolit,
utique non peccat
peccare noluent, etiam
hoc
2
ille
praescivit.
igitur]
ergo
5 ipso] ipsum
E
nulla
om.
tate,
),
sicut
deus praescit eius voluntatem,
duci
(dici
necessi-
sed sola libertate.
At
si
dicis
cum
dico quod secundum (propter

nulla
re
praescientiam dei futurum vel non futurum est ex voluntate,

cogi vel prohiberi esse vel non esse
quitur
aliter
posse
quam
est
in
voluntate,
quia se-
quod,
cum
vult
homo
peccare,
non
potest
ipse
voluntatem
suam
(voluntate sua
prohibere a peccato, et
cum non
ideo
(non om.
M)
vult,
vult peccare,
cogere eam (eum
ad peccatum,
et
idem valere
et
(valet
),
ac
si
dicam quia, cum

velle
nihil
:
vult,
non potest non
velle,
cum non
non
potest
non sequitur hoc, quod putas ex eo quod ego

posse obsistere
voluntati
dico.
Cum
enim dico
praeest
peccandi vel non peccandi,
quam deus
aliter
videt, non nego potestatem inesse mutandi voluntatem
enim non
illam
libera voluntas
-, sed affirmo non
posse aliquam
qui]
aliam
rem
auferre
libertatem add.
1
VM
1
praescit deus,
est in praescientia,
qua
VM
1
quod
voluntas
non cogitur aut prohibetur
ulla
alia
re]
ut
(ubi
et
2
voluntas a se ipsa mutari,
sed ab ulla alia re non possit (posset ex
possit
VM
enim -
fit ]
fiat
VM
non
est
5 Denique]
Nam
VM VM
6-7 Non
veritatis]
Si enim
futurum, non praescitur
DE CONCORDIA
quia
si 3 si
[2]
249
praescit
:
deus ex
aliquid,
necesse est illud esse futurum

erit.
idem
est
ac
dicam
Si
erit,
necessitate
Sed
haec necessitas nec cogit nec
prohibet aliquid esse aut non esse.
Ideo enim quia ponitur res esse, dicitur
ex
necessitate
;
esse
aut quia ponitur non esse,

necessitas
erit,
amrmatur non esse ex ne-
cessitate
6
non
dico
quia
:
cogat aut prohibeat rem esse aut non esse.

erit
:
Nam cum
sitionem,
si
ex necessitate
valet,
si
hic
sequitur necessitas rei po:
non praecedit. Idem
sic
pronuntietur
Quod
nisi
erit,
ex neerit
cessitate erit.
9
Non enim
non
aliud
significat
haec necessitas,
quia quod
non
poterit simul
esse.
Pariter autem
et
12
verum
est quia fuit et est et erit aliquid
non ex
est, et
necessitate,
quia necesse est fuisse

erit.
omne quod
idem rem
fuit,
et
esse
quod
futurum esse
esse
;
quod
Quippe non
;
est
esse praeteritam et
et
rem praeteritam
esse praesentem
praeteritam
aut rem esse praesentem,

et
rem praesentem
futuram
;
aut
rem
esse
futuram,
rem futuram
esse
sicut
non idem
est
est
rem
lsesse albam, et rem albam esse albam.

sitate
Lignum enim non

fieret
semper necesfieri
album, quia aliquando priusquam

est
album, potuit non
album
et
18
postquam
est
album, potest album,

quia
sit
fieri
non album. Lignum vero album semper

antequam
sit,
necesse
fieri
esse
ut
nec
nec postquam est album,

res
potest,
album simul
non album.
Similiter
fieri
non
necessitate est
praesens,
21
quoniam antequam
est
esset
praesens, potuit
fieri
ut praesens
non
esset
et
postquam
est
praesens, potest
non praesens.
Rem
autem praesentem
sit
necesse
est
24
esse
praesentem
praesens
actio
sit
semper, quia nec priusquam

simul
esse
nec postquam
res
sit,
praesens,
potest
non
praesens.
Eodem modo
quia priusquam
est
aliqua
fieri
ut
quaedam
ut
- non
;
necessitate
futura est,
potest
non
futura
rem vero futuram necesse

non futurum.
esse futuram,
quoniam futurum nequit

27
esse simul
De
praeterito
autem
similiter
verum
esset,
est
quia res aliqua non est necessitate praeterita, quoniam antequam

fieri
potuit
ut
non
esset
et
quia
praeteritum
semper
necesse
est
praeteritum esse, quoniam non potest simul non esse praeteritum.

30
Sed
in
re
praeterita
est
quiddam, quod non

ut
res
est
in
re praesenti
vel futura.
Numquam
;
enim
fieri
potest,
quae
praeterita est fiat
non
praeterita
sicut res
6-7 praecedet] Cf. Cur deus homo,

4-5 ex necessitate non esse
1.
II,
c.
XVII,
p.
125,8
ss.
15 et 17 Lignum] Signum
Prior recensio: 7
si]
cathegorica propositione (categorica propositionem

Pariter autem
add.
VM
11-32
249,10-251,2
- creaturae
voluntate om.
VM
250
DE CONCORDIA
est
[2-3]
quaedam quae praesens

rum
non
de
potest
fieri,
fieri
non praesens,
sit
et
aliqua res quae
non
necessitate futura est potest

futuro,
ut
non
futura.
Itaque
cum
dicitur futuest 3
necesse
est
esse
quod
dicitur,
quia futurum
numquam
futurum,
sicut
est
quotiens
idem
aut
si
dicimus
est
de
eodem.
est
Cum
;
enim dicimus
quia omnis
est
homo
et
si
homo
homo, homo
:
aut
omne album
quia
6
album
est
album, album
et
est
necesse est esse quod dicitur,
non potest aliquid simul esse

futurum esse futurum,
bile.
est,
non
esse.
Quippe
est
est
;
si
non
est
necesse
omne
quoddam futurum non

omne futurum futurum
de
futuro
;
futurum, quod est impossiet

si
Necessitate ergo
est futurum,
futurum
nihij
cum futurum
dicitur
sed
necessitate
sequente,
quae
esse cogit.
[///.]
12
Cûm autem
quamvis
sit
futurum
dicitur
si
de
re,
non
seditio
fieri
sit
semper
res
necessitate est,
futura.
Nam
dico
,cras
futura est in populo',
non
fiat, 15
tamen
etiam
futura
necessitate
si
ent
seditio.
Potest
enim
antequam
sit,
ut
non
est
futura.
si
Aliquando vero
cras esse
est,
ut res
ex necessitate quae dicitur

Si ergo
ut
dico
futurum ortum
:
solis.
cum
necessitate
is
pronuntio
futura est,
futurum
de
re
futura
hoc
modo
seditio
cras futura necessitate

;
aut ortus solis cras futurus necessitate futurus est

erit
seditio
quidem
quia
quae
non
ex necessitate, sola sequenti necessitate futura

Si enim
cras
asseritur,
futura de futura dicitur.
futura est, necessitate futura est.

intelligitur, scilicet et
sit
Ortus
21
vero
facit
solis
duabus necessitatibus futurus

esse
praecedenti quae
rem
cogit
ideo enim
erit,
quia necesse est ut

necessitate
futurus
-, et sequenti
quae
est. 24
nihil
esse,
quoniam
dicimus
idcirco
est,
quia futurus
Quapropter
cum
quia quod deus praescit futurum necesse est esse
futurum, non asserimus semper rem esse necessitate futuram, sed rem futuram
necessitate esse futuram.
Non
dicitur
enim potest futurum simul

:
non esse
futurum.
,fu-
27
Idem sensus
turum':
scire
est
si
sic
,si
deus praescit aliquid', non addendo

futurum.
quoniam
scire
in
,praescire'
intelligitur
si
Nam
non
est
aliud prae30
quam
futurum, et ideo
praescit deus aliquid,
necesse est illud
esse futurum.
Non
ergo semper
sequitur
praescientiam
dei
rem
necessitate
futuram esse, quoniam quamvis omnia
futura praesciat,
non
tamen praescit
est
om.
S
illum
21
futurum de futuro
26-27 sed necessitate futuram rem
30
lllud]
32 esse futuram
DE CONCORDIA
cuncta futura necessitate,
creaturae voluntate.
3
[3]
251
futura
sed
quaedam
praescit
ex
libera
rationalis
Notandum
vult,
ita
quippe
est
est
quia
sicut
non
est
necesse
deum
Et
vult
si
velle
quod
necesse non
in multis velle
ita
hominem quod
vult.
sicut ne-
cesse est esse quidquid deus vult,

6
iis
esse necesse est

ut
si
quod
fiant,
:
homo,
vult
in
quae deus
ita
subdit
humanae
voluntati,
vult
vult
non
non
fiant.
Quoniam enim quod deus

vult effectum
non potest non esse
cum
vel
vult hominis
voluntatem nulla cogi vel prohiberi necessitate ad volendum

9
non volenesse
fit
dum,
et
sequi voluntatem
vult.
tunc
necesse est
est
voluntatem
liberam et esse quod
In
huiusmodi ergo verum

facere,
quia necessitate
velit.
opus peccati quod vult

i
homo
est
quamvis non
necessitate
Quod
sit
2 si
quaeritur de peccato ipsius voluntatis
cum
non
peccat volendo,
vult
necessitate,
utrum
ita
neest
cessitate:
respondendum
voluntatis
vellet
quia
sicut
non
peccatum
1
necessitate.
Nec
necessitate operatur
eadem
voluntas,
sit fieri,
qiiia
si
non
sponte non operaretur, quamvis quod facit necesse
ut supra dixi.
Nam
est
quoniam non
est aliud
ibi
peccare,
quam
velle
quod non
est
debet,
i
ita
non
peccatum voluntatis necessarium,

est
sicut
velle
non
ne-
cessarium.
Tamen verum
quod
vult
quia
si
vult
homo
dixi
peccare,
necesse
est
eum
velle,
li-
peccare
sed ea necessitate,
quam
supra
nihil
cogere aut prohibere.

potest
Itaque
21
Iibera voluntas;
et
potest et non
velle
non
et necesse
est
et
eam
velle.
Potest
namque non
antequam
velit,
quia
bera
est,
cum iam
illi
vult,
non potest non
velle,
sed
eam
velle necesse est,
quoniam impossibile
24
est id ipsum simul et velle et non velle.
Opus
sit,
vero
voluntatis,
cui
datum
est
ut
quod
vult
sit
et
quod
non
vult
non
fit,
vo-
luntarium sive spontaneum

est necessarium,
27
est,
quoniam spontanea voluntate

fieri,
et
bifariam
quia et voluntate cogitur

necessitates
facit
et
quod
fit
non potest simul

sint
nisi
non
fieri.
Sed has
voluntatis libertas,
quae priusquam
veritatem et non
eas cavere potest.
Haec omnia
7
deus,
qui scit
omnem
5-6 in his
necessitate
ES
non
Quoniam enim quod] Quod enim

16 quoniam] quia
cum]
Cum E
E
14 Nec] nec
Recensio prior : 3 quippe] quoque
dem om.
tas]
VM
vult lib. vult
sint,
15
cessarium] voluntas non est
VM sponte om. VM necessaria VM

27-28
VM
non
lib.
eaest ne-
17-18
velle
20 quod
vult
1
volun-
cum
voluntas aliquid (aliquid om.
2
;
aliquod
M VM
)
non
et
velle]
quod
add.
VM
voluntatis
libertas
potest]
priusquam
cavere potest voluntatis Hbertas
VM
252
veritatem
sicut
DE CONCORDIA
:
[3-4]
sunt spontanea vel necessaria videt
et
sicut
videt, ita sunt.
Hac
scit
test,
ergo consideratione palam est quia sine omni repugnantia et deus prae-
omnia,
ut
et
multa
fiunt
ex libera voluntate, quae antequam
sint
fieri
po-
numquam
ut dixi
sint,
et
tamen quodam modo sunt

Iibera voluntate.
necessitate,
quae neces-
sitas
- descendit de
[IV.]
vôgnosci potest etiam non omnia quae praescit

sitate,
deus esse ex neces-
sed
quaedam
fieri
ex
Iibertate voluntatis,
per hoc quia,
cum
vult aut
facit
deus aliquid, sive secundum aeternitatis dicatur

in
immutabilem
simul
praesensunt
sine
faciet
tiam,
qua
nihil
est
si
praeteritum aut futurum,
sed omnia
omni motu aliquid,
ut
dicimus
quia
non
voluit
aut volet nec fecit aut

velut
sed tantum vult et
facit -, sive
secundum tempus -
cum
pro-
12
ferimus quia volet aut faciet,

gari
quod nondum factum

facit,
esse cognoscimus -: ne-
nequit scire quae vult

si
et
et
praescire quae volet atque faciet.

ingerit
Quare
scire
nihil
et
praescire dei necessitatem
omnibus quae
scit
aut aut
15
praescit,
facit
secundum
aeternitatem
aut
secundum ullum tempus
vult
ipse ex libertate,
sed omnia ex necessitate.

est,
Quod
vel
si
absurdum
deus aut
est vel
opinari,
non necessitate non

esse.
aut non est
omne quod
sciri
scit
praescit
illo
ie
esse vel
nostris
Ergo
nihil
prohibet aliquid
fieri
praesciri
ab
in
voluntatibus et actionibus
sit
aut futurum esse per liberum arbitrium,
ut
quamvis necesse
esse
quod
scit
aut
praescit,
tamen multa
sint
nulla2i
necessitate,
sed libera voluntate,
quemadmodum
supra monstravi.
7-19 non esse] Cf.
AUGUSTINUS, De
Deus
puto.
sis
libero arbitrio,
1.
III, c. III
(PL 32,1273
fieri
s.):
A. Res
tas.
ergo universas quarum

ita
est praescius,
non voluntate sed necessitate
pu-
E. Omnino
si
A. Expergiscere tandem,
teque lpsum paululum mtuere, et dic
mihi,
potes,
qualem
habiturus cras voluntatem, utrum peccandi, an recte faciendi.
E. Nescio.
A. Quid? Deum
itidem nescire hoc putas?
E. Nullo modo id putaverim.

sive qui sunt,
A.
Si ergo voluntatem tuam crastinam novit, et
omnium hominum,
sive
qui futuri sunt, futuras praevidet voluntates, multo magis praevidet quid de iustis impiis-
que facturus
sit.
E. Prorsus
si
meorum operum praescium Deum

sit
dico,
multo
fidentius
igi-
eum
tur
sitate
dixerim praescire opera sua, et quid

tibi
si
facturus certissime praevidere.

est,
A. Nonne
caves ne
dicatur, etiam
ipsum quaecumque facturus

est,
non voluntate sed necesfiunt,
facturum,
omnia quorum Deus praescius

III.
necessitate
non voluntate?...
22 supra] Cf.
c.
p. 251,3 ss.
4 quae] Quae S; Dioion. 182
13-14 nequit negari
DE CONCORDIA
[4-5]
253
ex libertate
et
Nempe
sitate,
3
quid mJrum
sint,
si
hoc modo aliquid
est
ex neces-
cum
multa
quae recipiunt opposita diversa ratione? Quae namet

ire
que magis opposita sunt quam adire

aliquis
abire?
est
Videmus tamen, cum
transit
de loco ad locum, quia idem

et adit
adire et abire.
Abit enim de
caeli,
loco,
6
ad locum. Item
si
consideremus solem sub aliqua parte
cum semper caelum

locus est a
Iustrando ad
eandem partem
et
festinet
videmus quia idem
quo
recedit et
ad quem accedit,
indesinenter ei
eodem temparte ad
pore appropinqiiat a quo elongatur.

9
Patet etiam cursum eius non ignoranoccidentali
tibus,
quia
;
si si
caelum
consideramus, semper transit ab
orientalem
vero terram attendimus,

sic
numquam
nisi
ab
orientali
licet
ad occi-
dentalem
1
et
;
semper contra firmamentum vadit,

in
et
tardius
- cum
esse
firmamento
quod ipsum
si
omnibus planetis
rationes
cernitur.
Ita
ergo nulla oritur

aliquid
repugnantia,
secundum
praedictas
asserimus
idem
necessitate futurum,
15 nisi
quia est futurum, et nulla cogi necessitate esse futurum,

fieri
ea necessitate, .quam supra dixi
a libera voluntate.
[V.]
oi vero per hoc quod de homine

i8rios
tuit
dicit
IOB deo:
constituisti
termi-
eius,
qui praeteriri non poterunt, vult aliquis ostendere quia nullus podifferre
accelerare vel
diem
in
qua moritur,
quamvis
aliquando
est
nobis
obi-
videatur aliquis facere ex libera voluntate unde moritur:

21
non
quod
fallitur,
citur
contra hoc
videt nisi
constituisse
24 tari
quod supra diximus. veritatem - sive ex libertate

apud
se
Nam
sive
quoniam deus non
nec
ex necessitate eveniat -, dicitur

prius
iis
immutabiliter,
est,
quod apud hominem
quam
qui
fiat
mucon-
potest.
Tale etiam
quod
PAULUS
:
apostolus de
secundum
propositum vocati sunt sancti

formes
27
fieri
dicit
sit
Quos
ipse
praescivit, et praedestinavit
in
imaginis
filii
sui,
ut
primogenitus
multis
fratribus.
iustifi-
Quos autem
cavit.
praedestinavit,
hos et vocavit. Et quos vocavit,

illos et
hos et
Quos autem
iustificavit,
magnificavit.
aeternitate,
in
Hoc
quippe propositum,
est praeteritum
secundum quod vocati sunt
sancti
in
qua non
15 supra] Cf. ibidem.
17-18 poterunt] Iob

v.
14,5.
24-25
sancti]
Rom.
8,28.
25-28 magnificavit] Ibidem,
29
s.
(Vulg.
glorificavit
pro magnificavit).
5 ad locum] ad (correctura) om.
E
E
14 cogi om.
et u.
E
modo
20-21 obiciatur
in
9 consideramus] consideremus videbimus quod 27 Quos a. prae. 24 de his ES
E
h.
etc.]
hoc
loci
sacrae scripturae abbreviantur
254
vel
DE CONCORDIA
[5]
futurum sed tantum praesens, lmmutabile

arbitrii
est
sed
in
ipsis
hominibus ex
in
libertate
aliquando
aliquid,
:
est
mutabile.
est,
Sicut
et
enim
quamvis
in
aeternitate
fuit
non
fuit
aut
sine
erit
sed tantum
ita
tamen
tempore
nequit,
et
erit
aliquid
repugnantia
quod
in
aeternitate
sit,
mutari
in
tempore
aliquando per Iiberam voluntatem, antequam
esse mutabile probatur absnisi
que inconvenientia. Quamvis autem
nihil
ibi
sit
praesens,
non
est
ta-
men
illud
praesens temporale sicut nostrum, sed aeternum, in quo tempora
cuncta continentur. Si quidem
quemadmodum
:
praesens tempus continet

aeterno praesenti
om-
nem locum
ditur
stolus
et
quae
in
quolibet loco sunt
ita
simul clau- 9
ait
omne tempus,
et
quae sunt
in
quolibet
tempore.
Cum
ergo
apo-
quia deus sanctos suos praescivit,

magnificavit:
nihil
praedestinavit, vocavit, iuaut

posterius
stificavit,
horum
prius
apud deum
est, 12
sed omnia simul aeterno praesanti sunt
intelligenda.
Habet enim
vel
aeternitas
et
suum
simul,
in
quo sunt omnia quae simul sunt loco
tempore,
quae
'5
sunt diversis in locis vel temporibus.
Ut autem
significatione
ostenderet idem apostolus non

illa
illa
verba
se
pro temporali
posuisse,
etiam quae futura
sunt praeteriti
verbo temporis
is
pronuntiavit.
Nondum enim
iustificavit,
quos praescivit adhuc nascituros iam temporaliter
vocavit,
magnificavit.
Unde
cognosci
potest
eum
propter
indigentiam verbi significantis aeternam praesentiam

teritae
significationis;
usum
esse verbis
prae21
quoniam quae tempore

sunt.
praeterita sunt,
In
ad similitudinem
magis
similia
aeterni praesentis
omnino immutabilia
hoc
siquidem
praesentia,
sunt aeterno praesenti

ibi
temporaliter praeterita
quam
quoniam quae
24
sunt,
numquam
possunt non esse praesentia, sicut temporis praeterita non
valent
umquam
praeterita
non
esse,
praesentia
vero
tempore
omnia quae
transeunt fiunt non praesentia.
Hoc
ergo
modo quidquid de
:
iis
quae
libero
fiunt
arbitrio,
velut 27
in
necessarium sacra scriptura pronuntiat
secundum
aeternitatem
loquitur,
6-10 tempore] Cf.

pars
vel
1,
AUGUSTINUS, De
41,334):
est aspicit,
civitale
Dei,
1.
XI,
vel
c.
XXI (CSELXXXX,
est prospicit,
;
p.
541
PL
Non enim more

vel
nostro
ille
quod futurum
sed alio
Ille
quod praesens
quod praeteritum
est
respicit
modo quodam
in
a nostrarum cogitationum consuetudine longe alteque diverso.

illud cogitatione mutata,
quippe non ex hoc
sed omnino incommutabiliter videt
ita ut illa
quidem quae temiam non

sint,
poraliter fiunt, et futura
nondum
sint,
et praesentia
iam
sint,
et praeterita
ipse vero haec
omnia
stabili
ac sempiterna praesentia comprehendat.
12 est
deum
13 enim aeternitas] aeternum
27 de
his
ES
DE CONCORDIA
qua
praesens
est
in
[5-6]
255
;
omne verum
non
et
non
nisi
verum immutabiliter
et
non
seet
cundum tempus,
3
quo non semper sunt voluntates

est
actiones
nostrae,
sicut
dum non
sunt,
necesse eas esse, ita saepe non est necesse

;
ut aliquando sint.
Nam
est
non semper scribo aut volo scribere

scribere,
et
sicut
dum
non scribo aut non volo

6
non
est
necesse
me
scribere aut velle scri-
bere
ita
nequaquam
res
necesse ut aliquando
esse
scribam
aut
velim
scribere.
Cum
9
autem
tam
aliter
sit
cognoscatur in tempore
aliquid
quam
et
erit
in aeternitate,
ut aliquando
aeternitate,
et
ibi
verum
quia
erit
:
quoniam
in
non
ibi
est
in
tempore
quod
est
in
fuit
tempore quod
non
fuit,
temporaliter
aliquid
esse
quod non
in
12
nulla ratione negari videtur posse

ibi
similiter
tempore mutabile, quod
est
immutabile.
Quippe non magis opposita
sunt mutabile in tempore et immutabile in
aeternitate,
;
quam
non
esse
in
aliquo
tempore, et esse semper
in
aeternitate
et
fuisse vel
futurum esse se-
cundum tempus, atque non

1
fuisse
aut non futurum esse in aeternitate.

in
Siquidem non dico aliquid numquam esse

in aeternitate,
tempore, quod semper est
sed tantum in aliquo tempore non esse.
Non enim
dico actio-
nem meam
18
crastinam nullo tempore esse, sed hodie tantum nego

est
in
eam
vel
esse,
quae tamen semper
aeternitate.
in
Et quando negamus
fuit
fuisse
futu-
rum
fuit
21
ibi
esse aliquid,
quod
ibi
tempore
;
aut
erit,
non asserimus
vel
id
quod
aut erit nullo

ibi
modo
esse
ibi
sed tantum
praeterito
futuro
modo
In his
dicimus non
esse,
quod
indesinenter est suo praesenti
modo.
vero nulla videtur adversari contrarietas. Sic utique sine ulla repugnantia dicitur
24
aliquid
esse
mutabile
;
in
tempore,
sit
antequam
vel
sit,
quod
sed
ibi
in
aeternitate
manet immutabiliter
quia
nihil
non antequam
postquam
hoc ipsum
sit
est,
indesinenter,
aeternaliter,
sicut
est
ibi
secundum tempus.
est,
Nam
est
quia temporaliter aliquid et

27 dixi.
et
antequam
potest
non
esse,
iam
dei
Sufficienter
ex
iis
quae dicta sunt puto
patere
quia
praescientia
facit
et
liberum arbitrium nequaquam invicem repugnant.
Quod
vis
aeterni-
tatis,
quae claudit omne tempus
et
quae sunt
[VI.]
in
quolibet tempore.
30
Oed quoniam non

est
in
omnibus liberum habemus arbitrium, videndum

arbitrii,
ubi et quae
sit
illa
libertas
quam semper habere
creditur
homo,
27 25
dixi]
Cf. P
254,4-6.
ibi est
26
aliquid
est
et
hoc
antequam
27 ex
his
ES
puto
patere] patere arbitror
256
et
DE CONCORDIA
quod
sit
[6]
illud
arbitrium.
Non
est
enim idem arbitrium

ut
eius
et libertas
qua
dici3
liberum dicitur.
In multis dicitur libertas et arbitrium,
cum aliquem
arbitrio
et
mus
libertatem
velit.
habere
loquendi
aut
aliis
tacendi,
similiter
et
in
esse quid
horum
In
pluribus
quoque
dicitur
libertas
arbitrium,
sunt.
quae non semper assunt aut ad salutem animae nobis necessaria

illo
Pro
sine 6
autem
arbitrio
tantum
nequit,
et
pro
illa
libertate
ista
ventilatur
quaestio,
quibus
homo
salvari
postquam potest
vel
illis uti.
Nam
ideo conquerentur
multi quia putant
ad salutem
damnationem
nihil valere
liberum arbitrium,
salva:
sed solam necessitatem propter dei praescientiam.

tur
est
Quoniam ergo non

unde
homo, postquam ad
investigandum
intelligibilem
et
pervenit aetatem, sine sua

libertas
iustitia
ibi
hoc arbitrium
haec
agitur,
ista
ubi sedes est

istud
12
iustitiae.
Primum
itaque ostendenda est
iustitia,
deinde
libertas et
arbitrium.
Est quidem
propter
se
iustitia
quaelibet
- magna Quas
in
vel
:
parva -
rectitudo voluntatis
15
servata.
Libertas autem ista est
potestas servandi rectitudinem
voluntatis propter ipsam rectitudinem.
definitiones puto
me
apertis ra-
tionibus monstrasse,
priorem quidem
edidi
et
et
tractatu
quem
feci
De
veritate, alte18
ram vero
est
in
eo
quem
De
hac ipsa
sit
libertate.
in
In
quo etiam ostensum

libertas,
quornodo naturaliter
;
inseparabiliter
homine haec
quamvis
non ea semper utatur

praedictam,
luerit
uti,
quod
ita
sit
fortis, ut nulla res homini rectitudinem
id
est
iustitiam,
Iustitia
quam habet
valeat,
quamdiu hac
fuit
libertate vo-
21
auferre.
in
vero non est naturalis, sed
separabilis in prin-
cipio et angelis
caelo et hominibus in paradiso, et est adhuc in hac vita,
non tamen
iustitiam
necessitate,
iustus
est
sed habentium illam propria voluntate.

aliquis
est
Sed quoniam
24
qua
constat esse rectitudinem voluntatis,

in
quam
vult
dixi,
quae rectitudo tunc tantum

velle
:
aliquo,
cum
ipse vult
quod deus
eum
27
patet quia deus non potest

velle.
eandem rectitudinem
velle
invito auferre,
quoniam
non potest hoc
Sed neque
potest,
ut
eam habens
quod
vult
nolens ulla
necessitate' illam deserat.
Quippe
ergo
vellet
illum
velle
non
velle,
eum
velle
30
quod
esse
nequit.
Sequitur
deum
hoc modo rectam voluntatem
17
trii,
De
c.
veritate]
III ss.
In
c.
XII, vol.
I.
I,
p.
ss.
191
et p.
ss.
18 libertate] Cf.
De
libertate
arbi-
et
XIII, vol
p.
210
225.
18-20 utatur] Cf. ibidem,

ss.
c.
c. III,
p.
210
18-22 auferre] Cf. ibidem, cc. V-VIII, p. 214
22-24 propria
VIII, p. 220
s.
voluntate] Cf. ibidem, c.
XIV,
p. 226.
24-30 nequit] Cf. ibidem,

5 necessaria] non add.
et
quod
sit illud
arbitrium om.
10
homo om.
29
illam] illa
DE CONCORDIA
ad
volendum
recte
et
[6-7]
257
rectitudinem
facit.
ad
servandum
vult,
eandem
facit
esse
Iiberam,
quae quando potest quod

3
Iibere
quod
Unde quoque
cum
est.
aper-
tissime
cognosci
potest
aliquam
esse
liberam
voluntatem
actione sua,
non repugnante dei praescientia,
sicut supra
monstratum
Ponamus nunc exemplum

6
aliquod,
et
in
quo
appareat
;
et
recta,
id
est
iusta
voluntas,
et
libertas
arbitrii,
ipsum
arbitrium
et
et
quomodo
recta
voluntas
arbitrio.
9
impugnetur
ut
deserat
in
rectitudinem,
ut
qualiter
eam
libero servet
Habet
aliquis
corde
veritatem teneat,
quia
intelligit
rectum
esse
amare
veritatem.
Hic
utique rectam iam habet voluntatem, et rectituest
dinem
voluntatis.
alius,
Aliud autem
nisi
voluntas, et aliud rectitudo

illi
qua recta
in
est.
Accedit
12
et
mentiatur minatur
mortem. Videmus nunc
eius
esse arbitrio
vita.
an
deserat vitam pro voluntatis rectitudine,
an rectitudinem pro
est,
Hoc
arbitrium,
quod
et
iudicium dici potest, liberum
quoniam
ratio
qua
15
intelligitur
rectitudo,
docet rectitudinem illam eiusdem rectitudinis amore

et
semper esse servandam,
quidquid obtenditur ut deseratur esse contemnen-
dum, atque
rationis
18
voluntatis est ut ipsa
quoque reprobet ac
eligat,
quemadmodum
rationali crea-
intellectus
et
monstrat.
ratio.
Ad
hoc enim maxime datae sunt
turae
voluntas
Quapropter
cogitur
sit
idem
voluntatis
arbitrium
mortis
ut
eandem
rectitudinem
difficultate.
21
deserat,
nulla
necessitate,
quamvis
impugnetur
Licet enim necesse
aut vitam aut rectitudinem relinquere, nulla

servet aut deserat.
tamen
necessitas
ibi
determinat
teneat,
quam
nec
Nempe
sola voluntas
determinat
electio
24
quid
aliquid
facit
vis
necessitatis,
ubi operatur
sola voluntatis.
necessitas,
At
cui
non
est deserendi rectitudinem voluntatis
quam
esse
habet
palam
est
quia non deest servandi potestas

libera
est.
sive
libertas.
Semper enim haec

dixi
27
potestas
Haec enim
est
libertas,
quam
potestatem
libertate
servandi
rectitudinem
voluntatis propter
ipsam rectitudinem.
Hac
rationalis
naturae et arbitrium liberum et voluntas libera dicitur.
[VII.]
Restat
30
nunc
ut
consideremus,
sit
cum deus omnia
praescire
sive
scire
credatur,
utrum eius
scientia
a rebus, an res habeant esse ab eius

illae
scientia.
Nam
si
deus a rebus habet scientiam, sequitur quod
prius sint
quam
17-18
ratio]
Cf. Cur deus homo,
1.
II,
c.
I,
p.
97
s.
recta] recte
10 qua] quae
16
est
om.
30
sit]
fiat
(m
correctura)
11-33
258
eius
scientia,
DE CONCORDIA
et
sic
[7]
deo
non
sint,
quo
nequeunt esse
nisi
per eius
scientiam.
est
Si
vero
auctor
quaecumque
sunt a scientia dei sumunt essentiam,

et
deus
factor et
malorum operum,
ideo non iuste punit malos
quod
non suscipimus.
Haec autem
quod
est
iustitia,
questio
facile
solvi
;
potest,
si
prius cognoscitur
bonum,
omni
6
vere aliquid esse
malum
vero,
quod
et
est
iniustitia,
carere existentia.
Quod
et
in
tractatu
De
casu diaholi,
titulavi,
in
libello
quem De
conceptu virginali
est
de originali peccato
apertissime monstravi.
Non
9
enim
iniustitia
iustitiae,
qualitas aut actio aut aliqua essentia,
sed tantum
iustitia.
absentia
debitae
nec est
vel
nisi
voluntate,
dicitur
ubi debet esse

rationalis
Per quam
voluntatem
eius
iustam
iusta
iniustam
omnis
natura et quaelibet
actio
iustitia
actio
vel
iniusta.
Omnis quippe
a deo
est,
qualitas et omnis
et
quidnulla
id
12
quid aliquam habet

iniustitia.
essentiam,
a quo est omnis

sive iniusta
facit
et
Facit igitur deus omnia,

et
quae
iusta
voluntate
sunt et
fiunt,
est
bona opera
in
mala.
facit
In
bonis
sunt,
quidem
quod
quod bona
15
sunt,
rei
malis
vero
vel
quod
est
sed non quod mala sunt.

esse
;
Nam
esse
omni
esse
iustam
bonam
esse.
aliquid
nulli
vero
rei
est
aliquid
iuis
iniustam vel
stitiam,
malam
est
Si
;
quidem bonum
vel
iustum esse
vel
est
habere
quod
aliquid
malum
autem esse
est
iniustum est non habere

Iustitia
iustitiam
est,
quam debet
vero
habere,
sicut
quod non
dixi.
aliquid.
namque
aliquid
21
iniustitia
nihil,
Est
est
autem
aliud
est
bonum,
quod
dicitur
.commodum',
cuius
contrarium
est,
malum,
;
quod
.incommodum'.
aliquid,
ut
Hoc malum
est
aliquando
nihil
ut
caecitas
aliquando
est
dolor.
Sed hoc malum cum

sicut
aliquid est 24
deum
creans
iustos
facere
non
negamus,
Ipse
quia
ipse
legitur
faciens
pacem
et
malum.
et
namque
creat
incommoda,
quibus exercet et purgat
punit iniustos.
De
illo
itaque tantum malo,
quod
est
iniustitia,
per
rei
27
quam
dicitur iniustum,
certum
est
quia
numquam
est aliquid,
nec
alicui
257,29-258,2 scientiam]
42,931
s.):
Cf.
AUGUSTINUS, De
Triniiate,
1.
VI,
c.
X,
n.
II
(PL
ac
Non enim haec quae

XIII (1076).
I,
creata sunt, ideo sciuntur a
Deo, quia
facta sunt:
non potius ideo

1.
facta sunt vel mutabilia,
quia immutabiliter ab eo sciuntur.
s.
Ibidem,
XV, XXXI,
c.
c.
7
ss.
De
8 de
casu diaboli]
Cf. cc. IX-XI, Cf.

c.
XV, XVI, XIX,

p.
vol.
p.
246
originali peccato]
vol.
I,
V,
146
24
virginali,
ut dolor] Cf.
De
casu diaboli,
c.
XII,
p.
255,7-8.
De
conceptu
V, P
146,30-147,1.
25-26 malum]
Is.
45,7.
2 a
scientia dei] abei scientia (ras.)
28
rei
om.
DE CONCORDIA
est
facit
3
[7]
259
facit
esse
aliquid
iniustam
esse.
Et
sicut
deus non
iniustitiam,
ita
non
aliquid iniustum esse.

facit
res,
Qui tamen
facit
omnes
actiones et
omnes motus,
;
quia ipse
et
a quibus et ex quibus et per quas et in quibus fiunt
nulla
res
habet
velle,
ullam
potestatem
volendi
aut
faciendi
nisi
illo
dante.
est
Ipsum quoque
6
quod aliquando iustum

et
est,
aliquando iniustum, nec

:
aliud
est,
quam
uti
voluntate
et
est
potestate volendi quas deus dat
in
quantum
bonum
et
est
;
a deo.
Quod
tunc quidem,
quando
recte est,
est,
;
bonum
malum
et
9
iustum est
quando vero non
recte,
hoc
solo
quia non recte
est
iniustum.
Est autem aliquid recte esse, et hoc est a deo

est
non esse
utitur
vero
gladio
i2sive
recte
non
aliquid,
nec
est
a deo.
Nam
est
sicut
cum
aliquis
aut
lingua
aut
potestate
loquendi,
usus,
sicut
non
et
aliud gladius aut lingua
potestas,
cum
rectus est
eorum
aliud
cum non
est
rectus
ita
voluntas
qua
aliud
utimur
ad volendum,
quis
illa
ratione utimur
et
ad ratiocinandum,
recte.
non
est
quando
est
recte utitur,
est
aliud
quando non
est
iusta,
Nec
ismagis
nec
minus
hoc quod
essentialiter
cum
quam cum
quod
sunt,
iniusta est voluntas,
per
quam
dicitur
aut substantia aut actio iusta vel iniu-
sta. Sic itaque facit deus in omnibus voluntatibus et operibus bonis et

18
essentialiter
sunt
et
quod bona
sunt
in
malis vero non
quod mala
est
sed tantum quod per essentiam sunt.
Quemadmodum
ab
ipso.
enim non
essentia
rerum
21
nisi
a deo,
ita
non
est
recta nisi
Huius vero
est
nisi
rectitudinis
de qua loquor absentia, quae est
iniustitia,
non
in
voluntate rationalis creaturae, quae semper debet habere iustitiam.

et
Cur autem non habeat quam semper debet habere,

24 faciat
quomodo deus bona

malum
sola
sola
sua bonitate et mala sola culpa hominis vel diaboli, et qualiter

faciat
homo bona
27 et
per
liberum
arbitrium
praesulante gratia et
sua operante propria voluntate, et quid habeat deus in malis sine culpa sua
homo
in
bonis
et
cum
laude sua, ut tamen bona hominis videantur aperte

:
imputando deo
ut puto,
30
mala homini
cum de
gratia et libero arbitrio tractabimus,
deo donante apertius
patebit.
Nunc autem tantum

eam
eam
dico
quod malus
;
angelus ideo iustitiam non habet, quia
deseruit nec postea recepit

abiecit,
et
homo
vero idcirco
illa
caret,
quia in primis parentibus

reiecit.
postea aut
non illam recepit aut receptam

33
Puto
quia
gratia
dei
adiuvante monstravimus quod praescientiam dei
illo]
ipso
7 a deo] est add.
ita]
cutn add.
3 ad
ratio1
cinandum utimur ratione

iniusta est] est iniusta
5 haec ex hoc
quod
est]esse add.
ES
23 habere]
iniustitiam add.
33 monstrabimus
260
et
sit
DE CONCORDIA
si
II
[1]
liberum arbitrium simul esse,

impossibile,
diligenter considerentur
quae diximus, non
neque
possit
aliquid obici
quod non
sit
dissolubile.
[Quaestio
II.]
De
praedestinatione et libero arbitrio.
INunc ergo
quae
in
eo
sperantes
et
qui
hucusque
nos perduxit, discordiam
inter praedestinationem
liberum arbitrium videtur esse, aggrediamur

disseruimus,
sicut in
dissolvere.
Ad
quod per ea quae supra
sequentibus
9
patebit,
non parum profecimus.

videtur
Praedestinatio
et
idem
esse
quod praeordinatio
sive
praestitutio
ideo
quod deus
futurum esse.
futurum.
praedestinare dicitur, intelligitur praeordinare,
quod
est
vi12
statuere
Quod autem
deus
statuit
futurum esse, necessitate
detur
esse.
esse
Quare quidquid deus

bona
et
praedestinat,
necesse est futurum

nihil
fit
Si ergo deus praedestinat
mala quae
fiunt,
per libe15
rum
sola
arbitrium,
sed
omnia
ex necessitate.
At
si
tantum bona praedestinat,

nisi
bona sunt ex
necessitate,
nec
est
liberum arbitrium
ad mala
quod
nimis est absurdum.
Non
ergo sola bona praedestinat deus. Si autem quaeiusti
dam bona
stinatione,
opera
facit
liberum arbitrium, per quae fiunt
absque praede-
is
non praedestinat deus omnia bona opera, quae

iustos,
iustos faciunt.
Quare
nec
eos,
illos
qui sunt per opera liberi arbitrii.
Non
ergo praescivit deus

est
quia
quos praescivit, hos et praedestinavit. Sed falsum

iustos.
illa
deum
so-
21
non praescire aliqua bona opera aut aliquos

lius
Non
igitur
quaedam
liberi
arbitrii
opera bona
iustificant,
sed
sola
quae deus praedestinat.

:
Si ergo deus
nihil
omnia praedestinat,
et
praedestinata sunt ex necessitate

fiat,
si
cum
24
per
liberum arbitrium necessitate
sequi videtur nihil esse liberum
arbitrium
arbitrium,
manente
perire in
praedestinatione
illis
aut
statuimus
in
aliquibus liberum
27
praedestinationem.
21
praedestinavit]
Rom.
8,29.
De
praedestinatione
et]
et
libero
arbitrio]
in
hanc inscriptionem omnes codices mss. ha-
bent
de add.
consequentibus
DE CONCORDIA
II
[2-3]
261
In primis igitur ante quaestionis responsionem videndum est quia prae3
destinatio
non solum bonorum
est,
sed et malorum potest

facere,
dici,
quemadmodum
dicitur
deus
mala
quae non
facit
dicitur
emollit,
quia
permittit.
Nam
ho-
minem
6
indurare
cum non
ac inducere
si
in tentationem
cum non
liberat.
Non
et
est
ergo inconveniens,
hoc modo dicimus praedestinare deum

et
malos
eorum mala opera, quando eos

specialius praescire et
eorum mala opera non

illis
corrigit.
Sed bona
9
praedestinare dicitur, quia in

malis autem
est.
facit
quod
sunt et
quod bona
sunt
ac
in
non
nisi
quod
sunt essentialiter,
est
;
non
quod mala
non
sunt,
in
ut supra dictum
dicitur
Sciendum quoque
nec praedestinatio
illi
quia sicut
illi
praescientia
12
deo
proprie,
ita
quia
nec
ante nec post aliquid
est,
sed omnia sunt
simul praesentia.
C_>onsideremus nunc an aliqua possint praedestinari per liberum

15
futura
arbitrium.
Dubitari utique non debet quia eius praescientia et praedestinatio

;
non
de
is
discordant
praescientia
sine
sed
sicut
praescit,
ita
quoque praedestinat.
praesciri
In
quaestione
cognovimus aperte aliqua

repugnantia.
futura per liberum arbiet

ratio
trium
omni
Unde
veritas
quoque evidens
docet
praedestinari
similiter
per
liberum
arbitrium
quaedam
futura
absque omni
inconvenientia.
2i
Nam
neque praescit deus neque praedestinat quemquam iustum
futurum ex necessitate.
voluntate.
Non enim
habet iustitiam, qui

sit
eam non
servat libera
et
Pariter igitur,
quamvis necesse
fieri
quae praesciuntur
quae
3-4 permittit] Cf.

Cf. Cf.
De
casu diaboli,
c.
XXVIII,
vol.
I,
p.
276,10-1
1.
5 indurare]
Rom.
9,18.
in tentationem]
Cf. Matth. 6,13; Luc.
11,4.
4-6
liberatj
AUGUSTINUS,
Tractat. inloh. LIII, n.
6 (PL 35,1777): Sic enim

2-7 non corrigit] Cf.
s.)
:
excaecat, sic
obdurat Deus, deserendo et non adiuvando.
AUGUSTINUS,
auditis
De
gratia et libero arbitrio, c.
XXIII (PL 44,910

quem
c.
Quando
14,9);
ergo
et
in
dicen-
tem Dominum, Ego Dominus seduxi prophetam illum

stolus,
(Ez.
quod
c.
ait
Aposeduci
Cuius vult miseretur,

proprie] Cf. qu.
et
vult obdurat
(Rom. 9,18):
eo
I,
quem
VII,
permittit vel obdurari,
mala eius merita credite.

I,
10 supra] Cf. qu.
p.
258,
ss.
11
STINUS, De
s.):
diversis quaestionibus
V, p. 254,6 ss. ad Simplicianum,

scientia
10-12 praesentia] Cf.

1.
AUGU40,138
II,
quaest.
II,
n.
(PL
Quid
est
enim praescientia,
nisi
scientia futurorum?
Quid autem
futurum est Deo,
qui
omnia supergreditur tempora? Si enim

;
Dei
res ipsas habet,
non sunt
ei
fu-
turae, sed praesentes
ac per hoc non iam praescientia, sed tantum scientia dici potest.
proprie dicitur
ac] at
11
262
praedestinantur,
necessitate
DE CONCORDIA quaedam tamen
II
[3]
praescita et praedestinata
et
facit,
non eveniunt
ea
quae praecedit rem
sed ea quae rem sequitur, sicut supra

facit
diximus.
Non enim
utatur
in
ea deus - quamvis praedestinet -
voluntatem cogendo
aut voluntati resistendo,
sed in sua illam potestate dimittendo.

nihil
Quamvis tamen
faciat
in
6
sua
voluntas
potestate,
tamen
facit,
quod deus non

;
bonis sua gratia,

ut
malis
non sua sed eiusdem voluntatis culpa

gratia
quod sicut
sic-
promisimus -
clarius
cum de
loquemur apparebit. Et
nisi
prae-
scientia,
quae non
:
fallitur,
non praescit
verum
sicut erit, aut
necessarium
nisi
9
aut spontaneum
sicut
est
sit
:
ita
praedestinatio,
quae non mutatur, non praedestinat,

licet
in
praescientia.
Et quemadmodum quod praescitur in
in
sit
aeter-
nitate
immutabile -, tamen
est
tempore
aliquando
antequam
mutari
12
potest
ita
per omnia de praedestinatione.
Patet
igitur
ex
iis
quae
dicta
sunt,
si
bene considerentur, quia nec

liberum arbitrium adversatur
supra
praedestinatio
excludit
liberum
arbitrium,
illa,
nec
praedestinationi.
Siquidem
omnia
quibus
pariter
monstravimus
liberum
15
arbitrium praescientiae non repugnare,
ostendunt illud praedestinationi
concordare.
tanea
ditur
Non
-
ergo rationabiliter quotiens aliquid contingit operante sponvelut
voluntate
-,
cum homo homini

dicentes
:
facit
iniuriam,
unde ab
illo
occi-
is
quidam
clamant
necessitate
irritavit
si
,Sic
est,
praescitum et
praedestinatum
potuit'.
fecit
erat
a deo, et ideo
qui alium
sola
iniuria
;
factum
nec
aliter
fieri
Quippe nec
sed
21
nec
qui
se vindicavit,
voluisset,
hoc
necessitate,
voluntate
quia
non sponte
neuter quod fecit fecisset.
261,22-262,2 sequitur] Cf.
RATRAMNUS, De praedestinatione
neminem
compellit ad peccatum,
Dei,
1.
II
(PL
121,54):
sin-
Sicut enim praescientia eius
cum
utique praescierit
gulorum ante saecula aeterna peccata, ita quoque et praedestinatio eius neminem compellit ad poenam, hcet et antequam nascatur aliquis, praedestinatus sit, si permansurus est m
iniquitate,
ad poenam. Ex eo enim quod praescivit singulos quid essent actun ex eo

singulis
et
praedestinavit aeternitate consilii sui quid esset de

qu.
I,
facturus.
I,
2 supra] Cf.
VII, p. 259,23-29.
Cf.
ibidem, p.
c.
II,
p. 250,9-11.
6-7 sicut promisimus] Cf. qu.

I,
c.
7-9 spontaneum]
Cf. qu.
c.
V,
p. 253,21-22.
10-12
cf.
potest]
253,22
fecisset]
ss.
c.
12 de praedestinatione]
Ad
praecedentia
et c.
AUGUSTINUS, De dono per-
severantiae,
XVII,
n.
47,
c.
XVIII,
XIX,
n.
Cf.
AUGUSTINUS,
quem
;
Tractat. in Ioh.
LIII,
17-22 48 (PL 45,1022 ss.). n. 4 (PL 35,1776): Fecerunt

;
ergo peccatum Iudaei, quod eos non compulit facere, cui peccatum non placet
turos esse praedixit,
sent,
nihil
latet.
sed facvoluis-
Et ideo
si
non malum, sed bonum facere

ab eo qui novit quid
sit
non prohiberentur
sit
et
hoc
facturi praeviderentur
quisque
facturus, et quid ei
pro eius opere redditurus.

7-8 quae non
4 illam] eam
nec
aliter]
E
bis
fallitur praescientia
13 ex his
ES
20
nec
DE CONCORDIA
III
[1]
263
[Quaestio
III.]
De
gratia et
libero
arbitrio.
Hestat nunc
vante,
6
ut
de
gratia et
eodem
inde
libero arbitrio,
nascitur,
eadem
gratia adiuita
consideremus.
aliquando,
;
Quaestio
ut
nihil
ista
quia divina scriptura
loquitur
videatur liberum arbitrium prodesse ad salutem,

ita,
sed sola gratia
aliquando vero
velut
tota nostra
salus
:
in
libera nostra
consistat voluntate.
9
stis
facere.
Et
De gratia siquidem dicit Nemo venit ad me, nisi

:
dominus
Sine
me
nihil
pote-
pater meus traxerit illum.
Et
PAULUS
12
apostolus
Quid autem
et
habes, quod non accepisti? Et de deo
Cuius vult miseretur,

currentis,
quem
vult indurat.
Et
Neque
volentis
neque
sed miserentis est dei. Multa quoque alia leguntur quae
soli gratiae
sine
libero arbitrio
bona nostra opera
et salutem
nostram videntur attribuere.
Plures
15
etiam
asserunt
arbitrio
niti
experimento se probare quod

:
homo nequaquam
immo
ullo
libero fulciatur
quoniam multos absque numero immenso mentis

qui
et
corporis
conatu
nihil
sentiunt,
quadam
difficultate
impossibilitate
aggravati
1
proficiunt,
aut post
magnum
profectum repente irreparabiliter
deficiunt.
Liberum autem arbitrium monstrat eadem

modo. Dicit deus per
21
scriptura
nos
habere hoc
ISAIAM
:
Si volueritis et audieritis me, bona terrae

est
comedetis*. Et
DAVID
Quis
tuam
homo
qui vult vitam,

et
diligit dies
videre
bonos
Prohibe
linguam
malo,
labia tua ne Ioquantur dolum.

in
Diverte a malo et fac bonum.

24
Et dominus
evangelio
Venite ad
omnes qui
super
vos,
laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos.

et
Tollite
iugum
me meum
discite
a me, quia mitis
sum
alia
et
et
humilis corde, et invenietis
requiem
animabus
vestris*.
Plura etiam
innumerabilia sunt quae vi-
8-9 facere] Ioh. 15,5.
illum]
Ibidem, 6,44
(Vulg.
nemo
1
potest
venire
ad
me,
nisi Pater,
qui misit me, traxerit eum).
10 accepisti]
Cor. 4,7.
volentis).
vestris]
11 in-
durat]
Rom.
9,18.
1,19.
11-12 dei]
Ibidem, 9,16
(Vulg.
non
20-21
comedetis]
Is.
21-23 bonum] Ps. 33,13-15.
23-26
Matth.
11,
28 2
s.
De
gratia et libero
arbitrio]
hanc inscriptioncm omnes codices mss. habent

?] ?
De
gratia] dei
add.
10 accepisti
om.
12 miserantis
264
DE CONCORDIA
III
[1-2]
dentur liberum arbitrium ad bene operandum excitare, et quia monita contemnit
exprobare.
Quod
auctoritas
divina
nequaquam
ullo
faceret,
si
voluntatis
libertatem nullam in
homine cognosceret. Sed nec
modo
si
esset
cur deus
bonis vel malis pro meritis singulorum iuste retribueret, trium nullus
per liberum arbi-
bonum
vel
malum
faceret.
Quoniam
favere videntur,
ergo in sacra scriptura

et
quaedam invenimus quae

totam
;
soli
gratiae
quaedam quae solum liberum

quidam
superbi
qui
arbitrium statuere sine gratia
putantur
arbitrii
fuerunt
virtutum
sunt nostro
In
efficaciam
in
sola
9
libertate
consistere
sunt arbitrati
esse
et
tempore multi qui
liberum
arbitrium
aliquid
penitus
desperant.
hac itaque quaestione
haec
erit
nostra intentio,
ut liberum
arbitrium simul esse

illud
cum
gratia et
cum
12
ea operari in multis monstremus,

stinatione concordare
sicut
cum
praescientia atque praede-
repperimus.
[//]
dixi
ociendum est quia, sicut non de alio libero arbitrio fit haec - ut supra - quaestio nisi de illo, sine quo nemo salutem meretur, postquam intelhabet aetatem
:
15
ligibilem
ita
non de
alia
gratia
quam de
illa,
sine
qua nullus
;
salvator
homo. Omnis enim creatura

gratiam
gratia
in
existit,
quia gratia facta est

sine quibus
et is
multa
potest.
uti
bona dat deus per

In
hac
vita,
homo
salvari
infantibus
arbitrio,
quidem qui
baptizati moriuntur,
antequam suo
;
possint
in
illis 21
libero
non apparet concordia quam quaerimus

salutem
aliis
quoniam
gratia
gratia
tibus
sola
est,
operatur
quia datur
sine
illorum libero arbitrio.

ut
illis
Nam
hoc quoque
In
voluntas,
sua fide subveniant.
haben24
igitur
solis
intelligibilem
aetatem monstrandum est quod investigamus, quia
de
illis
versatur haec quaestio.

his
Quicumque autem ex
est.
salvantur,
per iustitiam salvari dubium non

27
Iustis
enim promittitur
est
vita
aeterna,
quia iusti in perpetuum vivent, et

iustitia
sit
apud dominum
tatis,
merces eorum.
monstrat
sacra
saepe
Quod autem auctoritas. Qua de
rectitudo volun-
re
sufficit
unum exemplum
13 repperimus]
44,881
ss.).
Sermo
O
Ad
n.
cf. AUGUSTINUS, De gratia CLXV, c. (PL 38,902 s.).

I I
et libero arbitrio, cc.
I-IV
I, c.
(PL
VI,
15 supra] Cf. qu.

c.
p. 256,5-12.
23 subveniant] Cf.
De
conceptu virginali,
XXIX,
p.
173,2-9.
27-28 eorum] Sap. 5,16.

3 nullam] nulla
DE CONCORDIA
proponere.
III
[2-3]
265
relinquet
Cum
:
enim
dixisset
DAVID
non
dominus
iustitia
plebem
suam,
3
et
haereditatem suam non derelinquet, quoadusque

ut doceret nos quid esset iustitia,
convertatur
:
in
iudicium
interrogando
ait
Et qui
iuxta illam ?
Ad
sicut
quod
ipse sibi
respondens omnes inquit qui recto sunt

et
corde, hoc est qui recta sunt voluntate. Quamvis enim corde credamus
6
intelligamus,
corde
volumus,
non
tamen iudicat
intelligit
spiritus
sanctus illum
:
rectum habere cor, qui recte credit vel

utitur
9
et
non
recte vult
quia non
rectitudine fidei et intellectus
ad recte volendum, propter quod datum
est
rationali
creaturae recte credere et intelligere.

est,
Nam
neque rectum
vult
;
intellec-
tum habere dicendus

habere
12
qui
secundum
qui
illum
non recte
fidem
neque
dicitur
fidem
nisi
mortuam,
datur.
secundum
igitur
non
recte vult
operari,
propter
quod
fides
Recte
intelligimus
DAVID
dixisse rectos
corde rectos voluntate. Sed ne quis existimet auctoritate divina dici iustum illum
vel rectum, qui
15
non
nisi
propter aliud tenet rectitudinem voluntatis

voluntatis
dicimus
iustitiam
esse
rectitudinem
illam
servat,
propter se servatam.
diligit,
Qui enim solum

quod
illam
est
propter aliud
servat,
18 iustitia.
non eam
sed
talis
illud
propter
et
ideo non est dicendus
iustus,
nec
rectitudo
nominanda
Quando de
monstravimus
2i
praescientia et libero arbitrio tractabamus,
exemplo quodam
iustitiam,
et
esse
posse
simul
rectitudinem
est
hanc,
quam voco
in
aliis
liberum
esse.
arbitrium.
Per
quod planum
intelligere
multis similiter
Si ergo possumus
nisi
ostendere nullam creaturam hanc adipisci posse recerit
titudinem
24
per gratiam, manifesta
inter
gratiam et liberum
arbitrium
ad salvandum hominem concordia quam quaerimus.
Dubium
27 est.
utique
non
est
quia voluntas non vult recte,

acutus,
nisi
quia recta
Sicut
namque
visus
:
non
ita
est
quia videt acute, sed idcirco videt

quia vult recte, sed recte
acute,
quia est acutus
voluntas non est recta,
1-3 in iudicium] Ps.
93,14
s.
(Vulg.
non repellet dominus).

Cf.
3-4 iuxta illam]

c.
Ibi-
dem,
vol.
v. 15.
4-5 corde] Ibidem.
10-12 datur] Cf. Monologion,
LXXVIII,
195,28
ss.
I, p. 84 s. 15 servatam] 20 monstravimus] Cf. qu. I, c. VI,
De
veritate,
c.
XII,
vol.
I,
p.
p. 257,5 ss.
2 non derelinquet] non om.

ideo] Et
4
(s.
sibi
om.
B
21
8 rectitudinem
Per] per
B
;
7 et
ideo
ES; Clm. 18208
XII)
EOS
Clm. 18208
22 nullam ostendere
U-34
22-23 rectitudinem om.
266
vult,
DE CONCORDIA
quoniam
vult.
III
[3]
recta
est.
Cum
autem
vult
nisi
hanc rectitudinem, procul dubio

quia recta
est.
recte
Non
nisi
ergo vult rectitudinem,
Idem autem
est
est
3
voluntati
rectam esse et rectitudinem habere. Palam

quia rectitudinem habet.
habet,
igitur
quia non vult
rectitudinem,
Non
vult
si
nego voluntatem rectam velle
rectitudinem
quam nondum
eam
posse
quando
maiorem quam habeat
sed
6
dico
illam
nullam
velit.
velle
rectitudinem,
non habet rectitudinem qua
Consideremus
aliquo
nunc
utrum
aliquis
hanc rectitudinem non habens, eam

nisi
modo
nequit
a se habere possit.
Utique a se illam habere nequit,
aut
volendo aut non volendo. Volendo quidem nullus valet

quia
eam
per se adipisci,
eam
velle,
nisi
illam
habeat.
Quod autem
non volendo
habere
aliquis
non habens
rectitudinem voluntatis,
accipit.
illam valeat per se
assequi,
mens
nullius
12
Nullo
valet
igitur
modo
potest
alia
illi
eam
creatura
se.
Sed neque
creatura
eam habere ab
ita
creatura.
Sicut
namque
creatura nequit
salvari. Sequitur
nisi
15
creaturam salvare,
non potest
dare per quod debeat
itaque quia nulla creatura

dei
sicut
rectitudinem habet
quam
dixi
voluntatis,
per
gratiam.
Hanc autem
dixi,
rectitudinem per liberum arbitrium servari posse,
supra
monstravimus.
Deo
igitur
largiente invenimus
gratiam eius
ut gratia sola
18
ad
salvandum
hominem cum
libero
arbitrio
concordare,
ita
fit
possit
et in
hominem
salvare nihil eius hbero arbitrio agente

ipsa
sicut
in infantibus
21
intelligentibus
illa
semper
salutem,
adiuvet
liberum
voluntati
arbitrium naturale,
quod
servet
sine
mhil
valet
ad
dando
rectitudinem
quam
per liberum arbitrium.
Et
vult
quamvis
:
non
omnibus
det,
quoniam cui
vult
miseretur,
et
quem
24
indurat
nulli
tamen dat pro aliquo praecedenti merito, quoniam quis
prior dedit
deo,
et retribuetur
accepit,
ei?
Si
autem voluntas, per liberum arbiiustitiae,

:
trium servando
quod
pro
meretur aut augmentum acceptae

voluntate,
aut
27
etiam
potestatem
bona
aut
praemium aliquod
haec omnia
18 supra] Cf.
c.
praecedens, p. 265,19-21.
gratia et libero arbitrio,
fit
17-23 per liberum arbitrium] Cf.

c.
AU-
GUSTINUS, De
semper
malae.
est
XV
(PL
44,899
s.)
Gratia vero Dei

fuit
bona, et per hauc

fit
ut
sit
homo bonae
voluntatis,
qui
prius
voluntatis
Per hanc etiam

fiat,
ut ipsa
bona voluntas, quae iam esse

mandata quae
voluerit,
coepit, augeatur, et
tam
magna
erit.
ut possit implere divina
cum valde
ei]
perfecteque volu11,35.
24-25 indurat]
Rom.
9,18.
25-26 retribuetur
Rom.
modo
quoniam] quia
E
S
6 habet] habeat
21
9 a
se aliquo
quit
eam] nequit illam
adiuvet semper
26 deo dedit
E E
ne-
DE CONCORDIA
fructus sunt
III
[3-4]
267
et
primae gratiae, et gratia pro gratia,

quia neque volentis est quod
ideo totum est impu-
tandum
3
gratiae,
vult,
neque
currentis
est
quod
citur
:
currit,
sed miserentis est dei. Omnibus enim, excepto solo deo diaccepisti?
Quid habes, quod non
Quod
si
accepisti: quid gloriaris,
quasi non acceperis?
[IV.]
vûomodo quidem
9
libertas
voluntatis
tenentis
acceptam rectitudinem
impugnetur, nec
libertate
arbitrii
nulla necessitate ut illam deserat expugnetur,
sed
in
difficultate
eidem
puto
gratia
difficultati
invita
sed
volens
cedat
tractatu
De
:
me
ostendisse.
Quibus autem modis post rectitudinem eandem acceptam

quamvis non omnes
erit
liberum arbitrium adiuvet ut servet quod accepit

facit -,
12
valeam enumerare multifanam enim hoc

quid inde dicere.
tamen non
inutile ali-
Nemo
certe servat rectitudinem

nisi
hanc acceptam,
nisi
volendo.
Velle autem illam aliquis nequit,

15
habendo. Habere vero illam nullatenus

nisi gratia
valet,
ita
nisi
per gratiam. Sicut ergo illam nullus accipit
praeveniente,
nullus
eam
servat
nisi
eadem
gratia
subsequente.
est
Nempe
quamvis
illa
servetur per librum arbitrium,

18 trio
non tamen
tantum imputandum libero arbi;
quantum
gratiae,
nisi
cum haec
rectitudo servatur
quoniam
illam
liberum
arbitrium non
per gratiam praevenientem et subsequentem habet et servat.
gratia pro gratia]
Ioh.
1,16.
Cf.
c.
IX,
n. 21
c.
(PL
44,893).
1-2 gratiae] Cf.
AUGUSTINUS, De gratia. et AUGUSTINUS, De

si
libero
arbitrio,
gratia et libero
nihil aliud
arbitrio,
VIII, n. 20
gratia,
(PL
44,893): Itaque, charissimi,
vita
bona nostra
est
quam Dei
:
sine dubio et vita aeterna,
quae bonae vitae redditur,

illa
Dei
cui
gratia
est
et ipsa
enim
gratis datur,
quia gratis data est

illi
tantummodo
est
lentis).
gratia est:
haec autem quae
datur,
Sed quoniam praemium

cui
datur.
illa
datur,
eius est, gratia

:
pro gratia,
tamquam merces pro

I
iustitia.
:
2-3 dei]
Rom. 9,16
(Vulg.
non vo-
4-5 acceperis]
:
Cor. 4,7 (Vulg.
Si autem accepisti).
5 acceperis]
Cf.
AUGUSTINUS
De
gratia et libero arbitrio, c.
versis quaestionibus
c.
XXI
ad Simplicium, 1. I, (PL 40,621). Sermo CLIX,
qu.
c.
II,
II
V (PL 44,887 ss.). De di(PL 7 s.). De patientia, 12 49, (PL 38,916 s.): Ne forte dicas, Promen.
1 1
rui,
et ideo accepi.
Non
putes te promerendo accepisse, qui non promerereris, nisi acce:
pisses.
Gratia praecessit meritum tuum

si
non
gratia
ex merito, sed meritum ex gratia.
Nam
vol.
gratia
ex merito, emisti, non

ss,
gratis accepisti...
arbilrii]
Cf. cc. V-VII,
I,
p.
214
-2 imputandum tum om. E

1
est
ES
3 hanc rectitudinem
5 accepit
7 tan-
268
DE CONCORDIA
Sic autem gratia subsequitur
III
[4]
donum suum,
nisi
ut
numquam -
sive
magnum
sive
parvum
sit
illud
dare
deficiat,
liberum arbitrium volendo aliud
rectitudinem
quam
nisi
accepit deserat.
Numquam
enim separatur haec rectitudo

rectitudini
voluntate,
quando
aliud
vult,
quod huic
non concordat.
Sicut
cum
quis
accipit rectitudinem
volendi sobrietatem, et
reicit
eam volendo
6
immoderatam
bibendi
voluptatem.
Quod cum
facit,
sua voluntate, et ideo
sua culpa perdit gratiam

trium,
quam
accepit.
Adiuvat etiam gratia liberum arbimitigando aut

9
quando
ut
deserat rectitudinem acceptam impugnatur,

tentationis impugnantis aut
penitus
removendo vim
Denique
augendo affectum eiusdem

:
rectitudinis.
tingit
cum omnia
adiuvet
subiaceant dispositioni dei
quidquid con-
homini,
quod
liberum arbitrium ad accipiendum aut ad serrectitudinem,
vandum hanc de qua loquor

Dixi
totum gratiae imputandum
est.
12
omnem iustitiam esse rectitudinem voluntatis propter se servatam. Unde sequitur omnem habentem hanc rectitudinem habere iustitiam et esse iustum, quoniam omnis habens iustitiam iustus est. Non tamen sentio iustis
omnibus
sine
15
promissam
iniustitia.
esse
Illi
vitam
perpetuam,
et
sed
illis
tantum, qui sunt

iusti et recti
iusti
omni enim
castus
sicut
enim proprie
aliquid
absolute dicuntur
et
corde.
ut
18
Est
qui
aliquis
est
secundum
invidus.
iustus
secundum
aliquid iniustus,
et
Talibus non promittitur beatitudo iustorum, quoita
niam
sine
vera beatitudo est sine omni indigentia,

iniustitia.
nulli
iustis
datur
nisi
iusto
erit 21
omni
Nam
:
quoniam
sicut in
beatitudo,
quae
promittitur,
similitudo
illis
angelorum dei
angelis bonis nulla est iniustitia, ita nullus
sociabitur
cum
est
aliqua
iniustitia.
Quomodo autem
fiat
homo
sine
omni
per
24
iniustitia,
non
huius nostri propositi ostendere.
Scimus tamen
hoc
sancta studia Christiano et per gratiam dei esse possibile.
7-10 rectitudinis]
44,887)
:
Cf.
AUGUSTINUS, De
non serventur
gratia et libero arbitrio, c. IV,
n.
(PL
Ut autem
ista
castitatis
sancta mandata, unusquisque lentatur a
concupiscentia sua abstracius et illectus (Iac.

vincor a concupiscentia
1,14).
Ubi
si
dixerit,
Volo
servare, sed
sed vince
in
mea bono malum.

II,
respondet Scriptura libero eius arbitrio... Noli vinci a malo,
Quod tamen
c.
ut
fiat,
adiuvat gratia.
Cf. ibidem, n. 9.
13 Dixi] Cf.
Cf.
c.
p.
265,13-18.
I,
17 corde] Cf. Ps. 93,15.

p.
20-21
iniustitia]
Cur deus homo, 1. erunt sicut Angeli Dei

2
deficiat]
XXIV,
in caelo.
22 dei] Cf. Matth. 22,30: sed Luc. 20,36: aequales enim Angelis sunt.
93,7-9.
desinat
E
aff.
3 accepit] acceperit
9-10 aut augendo

iustitia
eiusdem
rectitudinis
om.
E E
6 sua voluntate]
facit
add.
E
est
22
nulla est iniustitia] non
ulla
:;
DE CONCORDIA
III
[5]
269
[v.\
oi bene
3
considerentur
quae
dicta
sunt,
aperte cognoscitur quia
cum
aliquid dicit sacra scriptura pro gratia,
non amovet omnino liberum arbitrium

excludit gratiam
:
neque
aut
6
illis,
cum
loquitur
pro libero
arbitrium
arbitrio,
quasi sola gratia

sicut
solum
liberum
sufficiat
ad salvandum hominem,
videtur
qui hanc faciunt quaestionem.

dixi
Ita
quippe intelligenda sunt dicta divina,
ut
hoc excepto quod
de
infantibus,
nec sola gratia nec solum liberum
arbitrium salutem hominis operetur.

9
Quippe cum
nihil
dicit
dominus
sine
me
nihil
potestis
facere,
non
ait
valet vobis vestrum liberum

legitur:
arbitrium,
sed nihil prodest sine
mea
gratia.
Et cum
12
neque
volentis
neque
currentis,
sed miserentis est dei, non
negatur in volente et currente aliquid prodesse liberum arbitrium, sed significatur
non
esse
imputandum
ait
:
libero
arbitrio
quod
vult
et
quod
currit,
sed
gratiae.
15
Nam cum
vult et
neque
currit.
volentis
neque currentis
aliquis
est,
subaudiendum
nihil
est
quod
quod
Velut cum
nudo, cui
:
debet et
qui nullum a se potest

ipse habeat potestatem
18
indumentum habere, dat vestem
non tamen, quamvis

si
utendi et non utendi accepta veste,

est,
ea
utitur,
im-
putandum
potest
:
est induto
est
quia indutus
sed danti vestem. Quapropter
ita dici
Non
vero
induti
quod
est
indutus, sed miserentis, id est vestem dantis.

si
Multo
2i
magis
hoc
diceretur,
et
ille
qui
dedit vestem, dedisset etiam
potestatem servandi
eam
utendi
sicut
deus homini,
cum
dat rectitudinem
saepe fatam, dat etiam potestatem servandi et utendi, quia dedit prius libe-
rum arbitrium ad servandum

24
illam et
utendum. Si vero nudo, cui

ipse
nihil
nisi
deipsi
beretur,
non
daretur
eius
vestis,
aut
si
acceptam proiceret
nulli
imputaretur
cui
nihil
nuditas.
Ita
cum deus
dei
alicui
concepto et nato
:
in
peccato,
nisi
poenam
debet,
est
dat velle et currere

;
non
est
volentis
neque
aut
27 currentis,
sed
miserentis
et
qui
eandem gratiam non
accipit
2-6 quaestionem] Cf.

44,885)
:
AUGUSTINUS, De
est
gratia et libero arbitrio,

et
c.
IV,
n.
6 (PL
ut
Sed metuendum
ne
ista
omnia divina testimonia,

defensione
cui
liberi
quaecumque
sic
alia sunt,
quae sine dubitatione sunt plurima,

vitam piam et
in
arbitrii,
intelligantur,
et
ad
bonam
conversationem,
merces aeterna debetur, adiutorio

haeresis
gratiae
Dei locus non

Cf.
c.
III,
relinquatur...
(886) Talis
est
Pelagiana.
11
7 dei]
de infantibus]
266,19-20.
facere]
Ioh.
15,5.
Rom. 9,16 (Vulg.
non
volentis).
25
in
peccato] Cf. Ps. 50,7.
16 dat vestem habere
22 servandi] eam add.
270
acceptam
reicit
:
DE CONCORDIA
eius est,
III
[5-6]
non
dei,
est
quod
in
sua duritia et iniquitate permanet.

in
Idem
gratia,
intellectus
scilicet
habendus
non
aliis,
quibus scriptura loquitur pro

Similiter
ut
liberum
excludatur
soli
arbitrium.
quando
ita
loquuntur divina dicta, ut hbero arbitrio

buere,
nullo
intellectu
videantur salutem hominis

Sicut
ergo,
attri-
gratia
separanda
est.
nisi
quamvis naturalis
6
usus non procreet prolem sine patre nec

ullus intellectus
per matrem, non tamen removet

prolis
:
aut
patrem aut matrem a generatione
ita
gratia et
liberum arbitrium non discordant,
sed conveniunt ad iustificandum et salvan9
dum hominem.
[VI.]
In
his
tamen
in
quibus
videtur
scriptura
Iiberum arbitrium ad recte
volendum
volendum,
possit
nisi
et et
operandum
invitare,
quaeritur
cur
hominem
invitat
ad
recte
12
quare arguit non oboedientem,
cum ipsam
rectitudinem
nemo
gratia
dante habere vel accipere. Sciendum quia,

et
sicut terra innualitur
merabiles
herbas
arbores,
sine
quibus
humana natura
profert,
illas
aut etiam
15
quibus
vitam
cultore
perimitur,
sine
omni hominis cura

sunt
:
vero,
quae nobis ad
nutriendam
nec
maxime
necessariae,
ita
non
sine
magno labore atque

18
absque
seminibus
corda humana sine doctrina, sine studio

utiles
sponte quasi germinant cogitationes et voluntates nihil

noxias,
sine
illos
illas
saluti
aut etiam
vero,
sine
quibus ad salutem animae non proficimus, nequaquam

concipiunt aut germinant.
sui
generis semine et laboriosa cultura
Unde
21
homines,
quibus
talis
cultura impenditur,
agriculturam dei vocat apo-
stolus.
Est autem semen huius agriculturae verbum dei,
immo non verbum,
sed sensus qui percipitur per verbum.

in
Vox namque
sine sensu nihil constituit 24
corde.
Nec solum
sensus verbi, sed omnis sensus vel intellectus rectitudinis,

sive
quem mens humana

sive
per auditum, sive per lectionem, sive per rationem,

concipit,
quolibet alio
modo
est
semen
est
recte volendi.
27
Nullus
namque
quod
velle
potest,
quod
est
prius
corde
non
concipit.
Velle
autem
velle,
credere
si
credendum,
est.
recte velle.
Nemo
ergo potest hoc

:
nescit
quod credendum
Cum
enim praemisisset apostolus
omnis
30
22 agriculturam
dei]
Cor. 3,9: Dei agricultura
estis.
23 verbum dei] Cf. Luc.
8,1 1.
in iniquitate et duritia sua
7 ullus]
illius
5
1
In
iis
O
5
scriptura]
scriptum
saria
3 arguat corr. ex arguet
4 vel habere vel
17 neces-
BC
DE CONCORDIA
quicumque
invocaverit
in
III
[6]
271
subiunxit
nomen domini,
salvus
?
erit,
Quomodo
ei,
ergo invocabunt,
3
quem non
mittantur?
crediderunt
Aut quomodo
Ergo
dicit
credent
quem
vero
non
audierunt
Quomodo autem
audient sine praedicante ?

:
Quomodo
praedicabunt,
ditus
6
nisi
Et paulo post
.
fides
ex auditu, au-
autem
per verbum Christi

est
Quod autem
fidem esse ex auditu,

;
intelligendum
quia
fides
est
ex hoc, quod concipit mens per auditum
neque
ita
ut
sola
conceptio
mentis faciat fidem in homine, sed quia fides
esse nequit sine

9
conceptione. Addita
fides,
namque
rectitudine volendi conceptioni
per
gratiam
fit
quia credit quod audit.
Auditus autem
est
per ver-
bum
12
Christi,
nisi
hoc
est
per verbum praedicantium Christum. Praedicantes vero
non sunt
mittantur.
Sed quod
mittuntur,
gratia est.
Quapropter
;
et
prae-
dicatio est gratia,

gratia,
et
quia gratia est quod descendit ex gratia
et
auditus est
intellectus
ex auditu
auditus,
gratia,
et
rectitudo volendi gratia est.
Verum
missio,
1
praedicatio,
intellectus nihil sunt, nisi velit voluntas

nisi
quod mens
5 intelligit.
Quod
cum
voluntas facere nequit,

vult
accepta rectitudine. Recte nam-
que
est
vult,
quod debet.
et
Ita
quod
mens ex auditu verbi
concipit,
semen praedicantis,
rectitudo est
incrementum quod deus dat, sine

est aliquid,
isquo neque qui plantat

dat deus.
neque
qui
rigat
sed qui incrementum
Sicut ergo deus in principio per miraculum

21
fecit
frumentum,
seminibus
:
et alia
ita
de
terra
nascentia
ad alimentum hominum
sine
cultore et
sine
humana
et
doctrina mirabiliter fecit corda prophetarum et apostolorum necnon
evangelia,
in
foecunda salutaribus seminibus, unde accipimus quidquid
salunisi
24 briter
agricultura dei
ad alimentum animarum seminamus,
sicut
non
de primis terrae seminibus habemus, quod ad nutrimentum corporum propagamus. Siquidem

27
nihil
utiliter
ad salutem spiritualem praedicamus, quod sacra

foecundata non protulerit, aut intra
dictis eius
scriptura spiritus
contineat.
sancti miraculo
si
se
non
Nam
quid ratione dicimus aliquando quod in

ipsis
aperte
monstrare aut ex
probare nequimus
hoc modo per
illam
cognoscimus,
270,30-271,1 salvus
Chnsti] Ibidem, v.
erit]
Rom.
24
10,13.
1
1-4 mittantur]
Ibidem, v.
:
14
s.
4-5
est ali-
17.
17-19 deus]
Cor. 3,7 (Vulg.

1
neque qui plantat
quid neque qui
rigat).
agricultura dei]
Cor. 3,9.
2 Aut]
fidem
At
B
1 1
5 Christi] dei
E
O
S
fides est] est

1
om.
in
homine
15
Quapropter] quapropter
1
est gratia] gratia est
E
nihil] nil
Quod] quod C 28 si quid] sicut
7 dat deus
23-24
salubriter
om.
26
(in rasura)
272
utrum
illa
sit
DE CONCORDIA
III
[6]
accipiendum aut respuendum. Si enim aperta ratione
colligitur,
et
ex nulla parte contradicit

nulli
- quoniam
ipsa sicut nulli adversatur veritati,

dicitur, eius 3
ita
favet
falsitati
-:
hoc ipso quia non negat quod ratione

si
auctoritate suscipitur.
vis
At
ipsa nostro sensui indubitanter
repugnat: quamveritate
ratio
fulciri
nobis ratio nostra videatur

est.
inexpugnabilis,
nulla
tamen
credenda
Sic itaque sacra scriptura
omnis
veritatis
quam
semen.
colligit
auctoritatem continet,
cum
in
illam aut aperte
affirmat
aut nullatenus negat.

sit
Videamus nunc
quibus dicitur
dicitur
citur
:
exemplis
et
quomodo verbum
me
:
Cum
audiunt
si
volueritis
audieritis
intelligunt et
cogitant
quod
velle et audire,
hoc
est
oboedire.
Qui enim
nisi
audit et non oboedit, di-
non audire. Sed oboedire nequeunt,
velint.
Velle autem oboedire est

12
recte velle.
Recte vero
velle
nisi
nemo
potest, nisi habeat rectitudinem voluntatis,
quam
nulli
nullus habet
homo
per gratiam.
et
Verum
velle
rectitudo volendi aliquid
datur,
est
:
nisi
intelligenti
velle
et
quod
debet.
Videmus
itaque
quod
se
15
dictum
si
volueritis
audieritis
me,
semen
esse
nequaquam per
nec ipsam
ad aliquem fructum germinans

tudinem dari
nisi
sine
adiectione rectitudinis,
recti-
seminibus.
Similiter
cum
dicit
deus
convertimini
ad me ,
is
semen
est
sine
germine, quamdiu hominis voluntatem non convertit deus ad
volendum conversionem, quam cogitat

semine nullus potest velle converti.
aut ut magis convertantur,
cunt:
cum
audit convertimini,
sine
quo
Dicitur etiam conversis:
convertimini,
aut ut servent
quod conversi
sunt.
Qui vero
di-
21
converte nos deus, iam aliquatenus conversi sunt,
quia rectam vo-
luntatem habent
runt,
cum
volunt converti; sed orant per hoc

illi
quod iam accepe^

:
ut
augeatur eorum conversio, sicut
qui
credentes dixerunt
in
auge
24
nobis fidem.
perfice
est.
Ac
si
dicerent et
illi
et
isti
Auge
nobis quod
dedisti,
quod
incepisti.
Quod
de
his ostendi, in similibus
quoque intelligendum
27
Sicut igitur terra non germinat
naturaliter
et
ea quae
maxime
necessaria
sunt saluti corporis nostri sine seminibus,
licet
deus non det incrementum

seminare
in
omni semini, non tamen cessant agricolae
nostri
spe messis
ali- 30
4-6 credenda
est]
Cf.
AUGUSTINUS,
ratio contra
Epist.
CXLIII,
n.
(CSEL XXXIV,
9
p.
258;
PL
Is.
33,588): Si enim
sit,
divinarum Scripturarum auctoritatem redditur, quamh-
bet acuta
1,19.
fallit
veri similitudine;
nam
Is.
vera esse non potest.

45, 22
;
audieritis
me]
17 convertimini ad me]
Ioel
2,12; Zach. 1,3.

:
22 con-
verte
nos deus] Ps.
84,5.
24-25 fidem] Luc. 17,5 (Vulg.
Adauge).
aperte
20
converti velle
DE CONCORDIA
quantulae
sine
3
:
III
[6-7]
273
fidei
ita
terra
cordis
et
humani non
profert
fructum
atque
iustitiae
congruis seminibus,
quamvis deus non
faciat
cuncta huiusmodi semina
germinare,
tamen
praecipit agricolis suis in spe

sit
instantissime
verbum suum
seminare. Ostendimus, ut puto, quomodo non
supervacaneum homines ad
quamvis non omnes
fidem Christi
6
et
ad ea quae
suscipiant.
fides
haec
exigit invitare,
hanc invitationem
[VII.]
Dixi etiam posse

9
quaeri,
cur arguantur
nisi
illi
qui
verbum
dei non suscidirigente. Dicit
piunt,
cum hoc
facere nequeant
spiritu
gratia
eorum voluntates
enim dominus de
credunt in me.
12
sancto:
licet
Ille arguet
mundum de
sit
peccato,
quia non
Ad
quod
forsitan
difficile
respondere, quod tamen

quia impotentia, quae
deo dante possum, tacere non debeo. Notandum
est
descendit ex culpa, non excusat impotentem culpa manente.

tibus, in quibus exigit deus a natura
Unde
in
infan-
humana
illam
iustitiam,
in
quam
accepit in pri-
i5mis parentibus
excusat
cum
potestate
servandi
omnem prolem
suam, non
in
eam
impotentia habendi iustitiam, quoniam propter culpam
hanc
corruit impotentiam.
la
Hoc
ipsum namque, quia non habet

in
quod per
se re-
sumere nequit,
deseruit
est
illi
habendi impotentia,
potuit.
quam
ideo cecidit, quia sponte

deseruit iustitiam,
sibi
fecit.
quod servare
illi
Quoniam ergo peccando
ad
sosi-
peccatum
2i
imputatur impotentia,
iustitiam
quam
ipsa
peccando
Nec
lum impotentia
militer
in
habendi, sed etiam impotentia illam intelligendi
non
baptizatis imputatur
ad peccatum, quoniam
pariter
descendit
a peccato. Possumus etiam rationabiliter asserere quia, quod a prima condi24 tionis
humanae
est,
illi
dignitate ac fortitudine atque pulchritudine minorata et cor-
rupta
in
27
ad culpam imputatur.
Per hoc
namque
minoravit,
quantum
operis
ipsa
fuit,
honorem
et
laudem
dei.
Quippe secundum Quanto

igitur
dignitatem
laudatur et praedicatur sapientia
artificis.
natura humana, pre-
tiosum opus dei, unde ipse glorificandus erat, in se minoravit
atque foeda-
10-11 in me] 10 de peccato] Ioh. 16,8. 8 Dixi] Cf. c. VI, P 270,11-14. 12-13 culpa manente] Cf. Cur deus homo, crediderunt). Ibidem, v. 9 (Vulg. 13-17 impotentiam] Cf. De conceptu virginali, c. II, 1. I, c. XXIV, p. 92 ss.
. :
142,1-4.
credunt] crediderunt
26
in ipso
H-35
274
vit
DE CONCORDIA
tanto sua culpa
nisi
III
[7-8]
deum
exhonoravit.
Quod
illi
ad tantum
statuitur pec-
catum, ut non
per mortem dei deleatur.

sive
Siquidem ipsos motus

sicut
appetitus,
quibus propter peccatum
ADAE
bruta animalia subiacemus, quos apostolus vocat carnem et concu-
piscentiam,
facio,
id
quam
invitum se tolerare manifestat

:
cum
dicit:
quod
odi, illud
6
est
nolens concupisco
satis
ostendit sacra
auctoritas
imputari ad
peccatum. Quippe
qui irascitur
levem,
fratri
cum de
suo,
gravis,
solo
motu
irae sine opere vel voce dicit

:
dominus
reus erit iudicio

scilicet
aperte monstrat esse culpam non

sequitur damnatio.
si
quam
tam
mortis, facere,
Ac
si
dicat
Qui
ferri
facit
quod homo non debet
nec faceret
non peccasset,
au-
debet ex hominibus. Et cum

sentiunt
PAULUS
nihil
de
illis
qui carnem, id est coniis
cupiscentias,
nolentes,
ait:
damnationis est
qui sunt in
12
Christo IESU, qui non secundum carnem ambulant, hoc est non voluntate
consentiunt
:
sine
dubio
significat
eos qui non sunt in Christo sequi damnasi
tionem, quotiens
sentiunt
carnem, etiam
ut
non
secundum
de
ira
illam
dixi,
ambulant,
15
quoniam
Si
quis
sic
factus est
homo
eam
sentire,
sicut
non deberet.
qui propter
is
igitur
quae
dixi
diligenter
considerat,
nullatenus eos,
culpam suam verbum dei nequeunt suscipere

[VIII.]
recte
arguendos dubitat.
(^/uibus
dimittitur
et
totius
autem
datur
gratia
fidei
Christianae
sicut
illis
in
baptismo
originalis
iniustitia
cum qua
nascuntur, ita omnis culpa impotentiae

21
corruptionis,
quam
post
propter peccatum primi parentis incurrerunt et
per
quam
inhonoratur
in
illis
deus, ignoscitur.
De
nulla
namque
culpa,
quae ante
et
24
baptismum
appetitus,
erat,
baptismum arguuntur, quamvis ipsa corruptio

in
quae
sunt
poena peccati, non statim
baptismo deleantur
nec
4 camem] Cf. Rom.

5-6 facio]
8,
et
:
passim.
4-5 concupiscentiam]
Cf.
Rom.
7,7
s.
Rom.
7,15 (Vulg.
quod odi malum).

1.
3-7 ad pec:atum] Cf.

I,
AUGU44,560).
STINUS,
8
iudicio]
Contra duas epistolas Pelagianorum,

Matth. 5,22.
12-13 ambulant]
c.
X,
n.
1
18 et 19
(PL
Rom.
8,1
1-14 consentiunt] Cf.

dixisset Apostolus,
AU-
GUSTINUS,
Sermo
CLV,
autem
c.
II
(PL
38,841):
Ergo cum
Mente
servio legi Dei, carne
legi peccati,
non dando membra committendis

concupiscentiae manus dando
legi peccati, subiecit et ait,
:
iniquitatibus,
sed tantum concupiscendo, nec tamen

xisset,
illicitae
ergo
cum
di-
Mente
est
servio legi Dei, carne
autem
Nulla ergo conin carne
demnatio
nunc
est
:
his
qui sunt in
Christo
Iesu
(Rom.
8,1).
His qui sunt

est.
condemnatio
his qui sunt in Christo Iesu nulla
condemnatio
scilicet
om.
12
iis]
his
ES
DE CONCORDIA
ullum
rint.
3
illis
III
[8]
275
imputatur delictum post baptismum,
nisi
quod sua voluntate
fece-
Unde
apparet
quia corruptio et mala, quae fuerunt poena peccati et
post
est
baptismum
remanent,
illa
non sunt per
se
peccata.
Sola namque
iniustitia
per se peccatum, et
peccata,
in
quae sequuntur
ipsa
remittatur.
iniustitiam, propter
causam suam
iudicantur
6
donec
Nam
si
peccata essent, in bapsi
tismo
delerentur,
quo
omnia
peccata sanguine Christi lavantur. Item
proprie
peccata
illa
dicerentur,
essent in brutis animalibus peccata,
ad quorum
similitudinem
9
propter peccatum nostra sustinet natura.

est,
Est et aliud quod valde timendum

naturae cognosci potest.
diens,
quod
in
primo peccato humanae

relo-
Quoniam enim homo est spiritus vadens et non postquam sponte cadit - ut de voluntariis peccatis tantum nunc
nullo
in
quar -
modo
potest
resurgere
in
nisi
gratia
relevetur,
sed merito suo

fundo,
de
peccato
peccatum usque
aestimatione
vertatur in
abyssum peccatorum
nisi
ei
sine
hoc
ita
est
profundam
1
sine
illi
demergatur,
misericordia retineatur,
ut
etiam
bonum
odium
et
sit
in
mortem.
Unde
dicit
dominus
274,20-275.5 remittatur]
Cf.
AUGUSTINUS, De
Haec omnino
nuptiis
et
concupiscentia,
1.
I,
c.
XXIII,
in
n.
25
(PL
44,428):
concupiscentia,
haec lex peccati habitans

po-
membris, cui lex
iustitiae vetat
obedire...haec, inquam, concupiscentia, quae solo Satraicit in
cramento regenerationis expiatur, profecto peccati vinculum regeneratione

steros,
nisi
ab
illo
et ipsi
regeneratione solvantur.
Nam
et
non
est
peccatum
in regeneratis,
quando
illi
ad
allicita
quidem concupiscentia iam opera non consentitur... Sed quia

ipsa
facta
est,
modo quodam
vicerit,
facit
;
loquendi
peccatum vocatur, quod

:
peccato
et
peccatum,
si
reatus eius valet in generato

in regenerato,
si
omnium peccatorum
diat,
tari
valere non
sinit.
Retractationes,
ad mala opera
1.
quem reatum ei quodam modo

c.
Christi, gratia per
remissionem
iubenti
:
non obe-
I,
XV,
n.
2 (32,608)
Potest etiam pu-
falsa esse ista sententia
qua diximus, nusquam
nisi in voluntate esse
peccatum, quia
illud,
dixit
Apostolus: Si autem quod nolo hoc facio,
iam non ego operor
sed quod
habitat in
me
peccatum.
Quod
tum
nolo, hoc jacio.
Hoc enim peccatum usque adeo non est in voluntate, ut dicat Quomodo ergo nusquam est nisi in voluntate peccatum? Sed hoc
locutus Apostolus, ideo peccatum vocatur, quia
est
;
de peccato facquandoquidem hoc de concupiscentia carnis dicitur, quod Scio quia non habitat in me, hoc est in carne mea boaperit in consequentibus dicens Ibidem, num; oelle enim adiacet mihi, perficere autem bonum, non (Rom. 7,16-18).
peccatum de quo
est,
sic est
et
poena peccati
(608
s.)
Perfectio quippe boni

vivitur,
est,
ut
nec ipsa concupiscentia peccati
sit
in
homine, cui
quidem quando bene

Baptismate
ficit,
non consentit voluntas... cuius concupiscentiae reatus

fidelis
1.
solvitur,
sed infirmitas manet, cui donec sanetur, omnis
qui bene pro-
studiosissime reluctatur.
(PL
44,563).
Et
E
Contra duas epistolas Pelagianorum,

10-11
rediens] Ps. 77.39.
I, c.
XIII, n. 27
passim.
5 remittantur
276
apostolis
DE CONCORDIA
:
III
[8-9]
v Si
:
mundus vos
odit,
scitote
quia
me
priorem vobis odio habuit.
Et apostolus
tem,
aliis
Bonus odor sumus deo,

odor
et
aliis
quidem odor mortis
in
mor3
autem
vitae in vitam.
Propter quod dicitur de deo quia
cui vult miseretur,
quem
vult
indurat.
Verum quorum
miseretur,
non
omnium
aequaliter
miseretur,
neque quos indurat, omnes aequaliter indurat.
[IX.]
(^.ur
autem
quaestio
quia,
fideles,
in
hac
vita
perseveret in nobis poena peccati, deleto peclicet
cato,
alia
est.
si
De
in
qua
nunc tractare non proposuimus, breviter

statim in
nisi
tamen
dico
incorruptionem
baptismo vel
illi
in
martyrio
mutarentur
crederent,
nullus
periret
meritum, et homines,
qui primi sine exemplo
nullo
merito salvarentur.
intellectum
Nempe
dei
deficeret fides et spes, sine quibus
homo habens
regnum
mereri potest.
Fides
namque
et
12
spes sunt
earum rerum quae non
videntur.
Cum
enim viderent homines
eos,
qui
ad Christum converterentur, statim
transire
ad incorruptibilitatem
nullus
15
esset qui
saltem velle posset se subtrahere a tanta beatudine

gloriosius per
fidei
quam
videret.
Ut ergo
atque spei meritum beatitudinem

in
quam
deside-
ramus adispiscamur, manemus, quamdiu
hac
vita
sumus,
in
hoc quod iam

is
non imputatur ad peccatum, quamvis evenerit propter peccatum.

Denique
beatitudo
non
promittitur
nobis
in
per
baptismum
et
fidem Christianam
;
quam habebat
ADAM
paradiso ante peccatum
sed
quam ha21
biturus erat,
quando completus
esset
numerus hominum qui assumendi erant

angelis et hominibus est
ad perficiendam civitatem supernam, quae de

plenda,
versi
com-
ubi non generabunt homines,
sicut
facerent in paradiso. Si ergo con-
ad Christum
mox
transirent in
illam incorruptibilitatem,
ille,
non essent ho-
24
mines de quibus
viderent,
illis,
colligi
posset numerus
quoniam ad beatitudinem quam

dicit apostolus
nullus posset
non
festinare.
Hoc
puto esse quod
de
27
qui
per fidem
operati sunt iustitiam.
Et
hi
omnes
inquit
te-
stimonio fidei probati,
non acceperunt repromissionem, deo pro nobis melius
habuit] Ioh.
15,18.
2 deo] 2 Cor. 2,15.

cuius).
2-3 in vitam] Ibidem, v.
16.
4 indurat] Rom. 9,18 (Vulg.: 23 complenda]

Matth.
22,30.
Cf.
12-13 videntur] Cf. Hebr. 11,1.

p.
22-
Cur deus homo, 1. I, c. XVI, 27 iustitiam] Hebr. 11,33. 4 quem

om.
a
74
s.
23 homines] Cf.
3 quia om.
vult] vult
omnes om.
S
24
8 proposueriin illa
mus
proponeremus
15
beatitudine tanta
DE CONCORDIA
aliquid
III
[9]
277
providente,
ne sine nobis consummarentur. Si enim quaeritur quid

illi
melius nobis deus providerit, ex hoc quia

3
non acceperunt repromissionem,
nihil
licet
convenientius posse responderi video,

si
illis
quam quod
iustis
supra dixi
quia sci-
probatis non differretur promissa
beatitudo, periret meritum
in
6
illis
qui hoc non per fidem,
sed per experimentum cognoscerent.

nati
Propa-
gatio etiam
hominum, de qua nos
sumus, deficeret, quoniam omnes ad

currerent.
incorruptibilitatem,
quam praesentem
cum
et
viderent,
Magnum
fides,
itaque bodistulit
num
9
nobis providit deus,
sanctis
testimonio fidei probatis
ac-
ceptionem repromissionis, ut
nos propagaremur, et maneret
per
quam
cum
illis
repromissionem promereremur, et simul
cum
illis
consummaremur.
Alia
1
quoque
ratio
si
est,
cur baptizati atque martyres non statim fiunt
incorruptibiles.
Nempe
satisfacere,
quis
servum suum, quem proposuerat magnis

verberet pro culpa,
ali-
quando
ditare
honoribus
graviter
pro qua nullo
modo
per se queat
'5
post hanc verberationem constituto tempore detru-
surus
sit
eum
in
horrendum
carcerem, ubi gravissimis torqueatui suppliciis, et

qui
aliquis
potens
apud dominum
pro
illo
satisfaciens
eum
reconciliet
utique plagae, quas reus ante satisfactionem,

isscepit,
dum
erat in culpa,
merito sufuerat,
non delentur, sed tormenta

praeveniente
si
maiora, in quae
nondum
intrusus
reconciliatione
avertuntur.
Honores quoque, quos suo tempore

cariturus
accepturus
2i
erat,
non peccasset,
:
et quibus
erat post culpam,

sicut
si
non
reconciliaretur
sine
propter
perfectam
satisfactionem,
prius
statutum
fuerat,
omni
esset
immutatione
llhs
traduntur.
Quippe
si
ante reconciliationem
erat post
exhaeredatus
24
hononbus,
si
quemadmodum exhaeredandus
:
culpam
irrecuperabiliter,
non
reconciliaretur
non haberet locum subve-
niendi ulla reconciliatio.
Sed quoniam non

:
potuit exhaeredari honore,
quem
nondum habebat nec habere debebat

27
hanc
exhaeredationem
ille,
praevenire
potest reconciliatio et avertere,
si
tamen servus
corde
et
dum
iacet in aegritudine
vapulationis
donec
ipsa
transeat,
ore
domino
suo fidelitatem et
correctionem vovet et
30
solvit.
ha
peccavit,
est
inter
deum
et
hominem. Quippe quando humana natura primum

est,
hac poena
flagellata
ut
numquam
naturaliter
prolem
nisi
talem
276,27-277,1
consummarentur]
Ibidem,
cf. et
v.
39
s.
(Vulg.
ut
non
sine).
c.
10 con-
summaremur]
40,263).
Ad
praecedentia
AUGUSTINUS,
remissione,
1.
Enchiridion,
c.
LXVI (PL
s.).
- De
quod
peccatorum merilis
II,
XXXIV
20
si
(PL 44,183
quid]
13 verberaret
S; Dioion. 182
post culpam
278
quales
DE CONCORDIA
videmus
infantes
III
[9-11]
nasci
generaret,
ac post hanc vitam
in
inferno,
regno dei ad quod facta erat, in perpetuum exularet;

ipsa sola per se facere
nisi aliquis illam,
quod
3
non poterat, reconciharet.

In
quo autem
reconciliari
genitis
queat,
non
est
nisi
Christus.
omnibus
igitur
infantibus naturaliter
cum peccato
flagellatio
et
flagellata
nascitur.
Quae cum ad
illis
reconciliationem accedit,
merito remanet,
quam
ante reconciliationem suscepit.
Quae autem
in
inferno
tormenta
dei
passura erat, in
quos Christus redimit remittuntur,
et
regno
erat
quod
post conversationem paradisi terrenti suo tempore accepsi
tura
in
donatur,
tamen
in
fide,
quam
promittant
in
baptismo,
usque
finem perseverent.
[X.\
VyAiod autem quidam experimento existimant probari

arbitrium,
nihil valere
liberum
12
quia
multi
immenso conatu nituntur
ut
bene
vivant,
et
quadam,
ut aiunt,
rabiliter
scilicet
impossibilitate deficiunt
:
obstante nihil proficiunt, aut post profectum irrepadestruit
non
quod
rationabiliter
monstratum
est,
liberum
aut
15
arbitrium
cum
gratia
valere.
Ut autem
nitentes
non
proficiant
post profectum
facile
deficiant,
non
impossibilitate,
sed aliquando gravi,
aliquando
ia
superabili
difficultate
fieri
existimo.
Saepissime
perficere
namque
asserere solemus
impossibile nobis esse,

diligenter
quod
sine
difficultate
non valemus. Si enim

intelliget se
unusquisque motus voluntatis suae consideret,

nisi
numquam
simul
21
rectitudinem voluntatis acceptam per gratiam,

velle
aliud volendo
quod
nequit,
deserere.
Quod
certe
non
est
facit
deficiente
potestate servandi
eandem
rectitudinem,
quae potestas
ipsa libertas arbitrii,
sed deficiente
dixi, 24
voluntate servandi quae per se non deficit,

expellente.
sed alia voluntate illam, ut
[XI.)
v*)uoniam autem
altius
ista
consideratio
maxime
erit
versatur in voluntate, aliquid
27
de voluntate quod,
in
ut puto,
et
non
inutile,
dicendum existimo. Sicut
habemus
corpore
membra
quinque sensus singula ad suos usus apta,
16-18 existimo] Cf.
De
libertate arbitrii,
c.
VI, vol.
I,
p.
217,26
ss.
18-19 va-
lemus] Cf. ibidem, p. 218,4-6.
flagellata] flagellatio
7 redemit
27-28 versatur
quod
ut
abscisum
in
DE CONCORDIA
III
[11]
279
quibus quasi instrumentis utimur, ut sunt manus aptae ad capiendum, pedes
ad
3
ambulandum,
in
lingua
ad
loquendum,
visus
ad videndum
ita
et
anima
habet
se
quasdam
ratio
in
vires,
quibus utitur velut instrumentis ad usus congruos.

utitur
Est namque
anima, qua sicut suo instrumento

utitur
ad ratiocinanvel voluntas
dum,
6
et
voluntas,
qua
est
ad volendum.
aliquid
Non enim
in
est
ratio
tota
anima,
sed
unaquaeque
anima.
Quoniam ergo
singula
:
instrumenta habent et hoc quod sunt, et aptitudines suas, et suos usus
di-
scernamus
9
in et
voluntate
usus
propter
quam
ista
dicimus instrumentum, et aptitu-
dines
eius,
eius.
Quas
aptitudines in voluntate possumus nominare
,affectiones'.
Affectum
hominis
vel
quippe
anima,
est
instrumentum
volendi
suis
aptitudinibus.
Unde
dicitur
illud,
cum vehementer
vult
aliquid,
affecta esse
ad
i2volendum
affectuose velle.
dici
Voluntas
utique
videtur aequivoce tripliciter.

affectio
Aliud
est
enim
in-
strumentum volendi, aliud

15
instrumenti,
aliud usus
eiusdem instrumenti.
sicuti est
Instrumentum volendi
ratio
est
vis
illa
animae qua utimur ad volendum,
instrumentum ratiocinandi quo utimur
cum
ratiocinamur, et visus instruest,
mentum videndi quo utimur quando videmus.

16
Affectio huius instrumenti

aliquid
qua
illud
sic
afficitur
ipsum
instrumentum
ut
si
ad volendum
etiam quando
statim aut suo
quod
vult
non cogitat -,
venit in
memoriam, aut
tempore
21
illud
velit.
Nam
velit.
sic
est
instrumentum volendi affectum ad volendum
salutem
riam,
- etiam quando eam

illum
illam
non cogitat
sic
ut
statim
Et
est
affectum
venit in
memoad volendum somnum - etiam
mox cum
venerit in
quando non
24
cogitat -, ut
est
cum
mentem,
velit illum
suo tempore.
Numquam
numquam
statim
nisi
enim
ita
affectum, ut aliquando velit aegritudinem aut ut velit
dormire.
In iusto
quoque homine
similiter est
affectum idem instru-
mentum ad volendum
27
iustitiam
- etiam cum dormit
-, ut
cum eam
cogitat,
illam
velit.
Usus vero eiusdem instrumenti
est,
quem non habemus,
cum cogitamus rem quam volumus.
14 affectio instrumenti] instrumenti om.
E
:
1
19
si
veniat
27-28 (sta)tim
il-
lam
nisi
cum abscisum
in
E
;
Prior recensio
(= VML T in
dicitur
fine)
3 utique
1
dici videtur aequivoce]
nam-
que (om. L) aequivoce

add.
VML
et]
5 ad volendum] hoc vel illud
VM
(om.
L)
(om.
16
Et 19
VM (et
cogitatur
L)
17 videmus]
ali-
quid add.
VM
L)
om.
VML
posse
24-25
dormire
velit
numquam
25-27
dormire]
numquam
velit
velit
(vel,
numq. L)
VML
In iusto
VML
280
Dicitur usus
eius.
DE CONCORDIA
autem
,voluntas'
et
III
[11]
instrumentum volendi,
voluntatem
;
et
affectio
eius,
et
Instrumentum
voluntatem
quidem
diversa
vocamus,
quando dicimus nos

volendum
ambulare,
3
convertere
ad
modo
scilicet
ad
modo ad volendum sedere, modo ad volendum aliud et aliud. Hoc instrumentum semper habet homo, quamvis illo non semper utatur sicut habet visum qui est instrumentum videndi, etiam quando illo non utitur, ut cum
;
dormit.
Et cum eo
utitur,
convertit illum
modo ad videndum
Et
sicut
caelum,
modo
in9
ad
videndum terram, modo ad

est
aliquid aliud.
semper habemus
strumentum ratiocinandi, hoc

ratiocinando
citur
sibi
rationem, qua non semper utimur et
quam
bene
ad
diversa
convertimus. Affectio
vero instrumenti volendi diut
voluntas,
sit.
quando dicimus hominem semper habere voluntatem,
Vocamus
vult
namque hic voluntatem affectionem illam eiusdem instrusibi
12
menti,
ritur,
qua
etiam
homo bene
et
esse.
Eodem modo cum

cogitat,
sanctus
homo
asse-
cum dormit
non hoc
indesinenter
habere voluntatem
iuste vivendi.
Et cum hanc voluntatem asserimus alium

voluntatem
alio
maiorem habere,
15
non aliud dicimus

vult
iuste
quam
illam
affectionem ipsius instrumenti, qua

in
vivere.
Instrumentum enim non est
alio
maius, et in alio minus.

dicit
;
Usus
habeo
autem
huius instrumenti voluntas nominatur,

legendi,
id
est
:
cum
legere
aliquis
:
modo
ie
voluntatem
est
voluntatem
uti
scribendi,
hoc
modo modo volo

:
volo
aut
modo habeo
quando
scribere.
Sicut enim videre est

21
visu
qui est instrumentum videndi,
et
usus eius est visio vel visus,
visus
significat
:
idem quod
est
uti
visio
significat
enim etiam visus ipsum instrumenest
tum -
ita
velle
voluntate quae
est, nisi
instrumentum volendi,
et
usus
24
eius est voluntas,
quae non
quae
quando cogitamus quod volumus.

una sola
est
;
Voluntas
igitur
est
instrumentum,
id est,
instru-
7 Et cum] et cutn
COS
8 ad videndam terram
modo
ad] videndum add.
Et
sicut] et sicut
16 ipsius]
illius
18 cum] et
cum 5
21
usus est eius
S
:
1
Prior recensio
Dicitur aut. vol.

dicitur
et
instrum. volendi] Itaque et instrumen-
tum volendi voluntas

om.
VML
sicut
1
Et]
VML
sibi esse
8-10 Et
om.
- convertimus om.
3
Vocamus
et
1
non]
et
quando non
VML VML
22-23
Eodem
en.
VML VML modo] et VML

quem
illum
12-13
1
15-17 Et cum - minus om.

signif.
VML
8 huius] eiusdem
VML
etiam visus ipsum instru-
mentum om.
VML
DE CONCORDIA mentum
volendi
III
[11]
281
unum solum
est
in
homine,
sicut
una
sola ratio, id est

illud
unum
affi-
solum instrumentum ratiocinandi. Voluntas vero qua instrumentum

3
citur,
duplex
est.
Nam
sicut
visus
plures habet aptitudines, scilicet
ad viden-
dum
6
lucem, et per lucem ad videndum figuras, <et per figuras)' ad videndum

:
colores
tiones'.
ita
instrumentum
est
nihil
volendi duas habet aptitudines,
quas voco
,affec-
Quarum una rectitudinem. Nempe

ditatem
aut
ad volendum commoditatem,
vult voluntas
altera
ad volendum
nisi
quae
est
instrumentum,
vult,
aut
com-
moditatem aut rectitudinem. Quidquid enim aliud

9
aut propter
si
propter rectitudinem vult, et ad has

vult.
- etiam
est
esse.
commofallitur - putat
se referre
quod
Per affectionem quidem quae
ad volendum commoPer illam vero quae

id
est iustus esse.
ditatem, semper vult

12
homo
beatitudinem et beatus
vult vult
et
est
ad volendum rectitudinem,
rectitudinem et rectus,
aliquid,
Propter
commoditatem autem
unde tueatur vitam
vero,
ut
ut
cum
vult
arare vel
laborare,
ut habeat
15
salutem, quae iudicat esse

vult
commoda. Prop-
ter est
rectitudinem
iuste
cum
cum
labore discere, ut sciat recte, id
vivere.
Voluntas
vero quae est usus saepe dicti instrumenti, non
el
per figuras suppleci; deest in omnibus mss.
7 nihil] nil
5
sunt principales
Prior recensio
affectiones,
3-6
Nam
sicut
affectiones]
Duae namque
quae
omnes
alias
continent
VML
lendum
iustitiam,
in
7 rectitudinem] iustitiam
VML 6 VML e/ add.:

;
Quarum] quarum
quae
est
Illa
ad vo-
commoditatem,
hac
vita
inseparabilis est.
Illa
vero
quae
c.
est
ad
volendum
deseri potest (Cf. inferius,
ad
XII,
p.
284,1 0-14
id
est
in
Quae duae
tiam
voluntates...
manentibus)
nisi
aut]
commodum,
quo putat aliquam add.
VM
(om. L)
aut rectitudinem]
aut
iusti-
VML
et
9 propter
iustus esse
rectitudinem] propter iustitiam
VML
vult
1
9-
12
ad has -
om.
VML
hoc
(l.
loco
cf.
quae
eorum loco
ali-
sequuntur inferius post verba iuste vivere

quid
16)
13 autem
om.
VML
id est
et
salutem] vel salutem
VML
vult]
5 recti-
tudinem vero] iustitiam autem
15-16
quae
recte,
om.
VML VML
quae
est
cum
1
homo add.
Per
VML
et
iuste
vivere]
affectionem,
est
ad volendum
commoditatem,
2
semper
vult
homo
beatitudinem
beatus esse. Per illam vero,

et iustus esse (est esse
fallitur,
ad volendum
vult,
l.
iustitiam,
vult iustitiam
si
).
Quidquid aliud
superius
ad hoc, etiam
(et
si
putat se referre
(cf.
ad
9-12).
Est autem beatitudo
sufficientia
11-36
commodorum secundum
(scilicet
M)
sanae mentis voluntatem (C/.
282
est
nisi
DE CONCORDIA
III
[11]
cum
cogitat
aliquis
quod
vult,
ut
dictum
forsitan
est.
Huius
voluntatis multi-
plex est divisio,
de qua non modo, sed
alias
dicemus.
3
Velle
dicitur
autem
qui
aequivocum
utitur
est,
sicut
videre.
utitur,
Quemadmodum namque
sed habet aptitudinem vi-
videre
:
visu,
et
et
qui
non
dendi
ita
asseritur
velle
qui
utitur
instrumento volendi cogitando quod
2
D.
alias]
Cf.
SCHMITT, FR. SAL.,

zur
Geschichte
der
Ein neus,
Philosophie
unvollendetes
Wexk
des
des
hl.
Anselm
t.
C, XXXIII,
Beitrage
und Theologie
Mittelalters,
3 (1936), p.
16,37
ss.
ad
c.
XIII, p.
est
285,1 9-21
In
beatitudine autem,
secundum omnium senomni

vel
sum,
sufficientia
est
competentium
commodorum
sine
indigentia).
Mi(c/.
seria vero
indigentia (indignantia
:
alicuius
ibi
commodi
est
plurimorum
inferius p.
commodi
parva
sit
vel
286,3 Ubi commodorum
vero est indigentia,
miseria),
id est absentia
contra voluntatem carentis. Sive enim

est
magna
est
sive
indigentia,
miseria
add.
VML
(Quidquid - miseria
dicemus
est
om.
L)
281,16-282,2
propter rem
;
Voluntas vero :
om.
VML;
eorum
loco habentur quae sequuntur

est
Voluntas vero, quae
usus instrumenti, alia
quam
ut
(qua L) dicitur velle, ut
quando volumus salutem propter

loricam
propter
salutem.
esse,
alia
se
alia
est
propter aliud, ut
cum
vult
homo
Item.
Alia
ad
esse,
cum volumus
Qiic
aliquid
esse,
alia
ad non
et
ut
cum
potest
volumus aliquid non esse (Item - non esse om. L). Est
luntatis
efficiens,
est,
huius vodici
divisio.
Alia enim
alia
verbis
Voluntas
alia
incipit
T)
alia
approbans,
concedens,
si
alia (alia bis
M")
permittens.
Efficiens
et
legit
quae
(Et
facit ut sit
si
quod
vult,
potest,
ut
cum
1
vult aliquis legere,
et
T)
non
potest,
vult,
tamen
(tunc non
vult.
Secundum (Secundam L)
omnia (Omnia T)
quae
(qui
hanc, quae
facit
quod
dicitur
de deo (quia add. L):

est,
quaecumque
voluit
fecit
(Ps.
103,3). Approbans
ap-
probat aliquid, quod dicitur
velle.
salvum
fieri
(cf.
Tim. 2,4),
sit
;
Secundum hanc vult deus omnem hominem quoniam (quam M) nullum prohibet, quantum
L) cum
aliquis
ad
se,
facere ut salvus
si
sed (Sed
hoc (hoc om. L)
facit,
est,
approbat, et
omnes
aliquis,
facerent,
ut
fiat
approbaret (approbarent M).

aliquid.
Concedens
quando concedit
vult
est,
Per (Secundum
7")
hanc voluntatem
deus,
ut
homo, qui (quod

ut
melius non proposuit, uxorem ducat, id

est,
concedit
ducat.
Permittens
quando
permittimus
aliquid
dicitur
fieri,
quod (quam L) tamen nobis

velle
displicet (hic deficit L).
Hoc modo
(quia om.
deus
mala, quae permittit
fieri,
ut
cum
dicitur
quia
T) quem
DE CONCORDIA
vult,
et
III
[11]
283
qui
non
utitur,
quoniam
affectionem,
hoc
est
aptitudinem, habet
volendi.
3
Per
volendi,
dicitur
hoc
aliam
etiam
eius
cognosci
affectionem,
potest
aliam
esse
voluntatem
instrumentum
:
aliam
usum
et
eiusdem
instrumenti
quia
si
iustus
homo,
et
etiam
cum dormit
nihil
cogitat,
habere voluntatem
iuste
vivendi,
iniustus
homo
negatur habere,
cum
dormit, voluntatem iuste
vivendi,
eadem
quia,
voluntas
negatur de iniusto quae asseritur de iusto.
Palam
autem
9
est
cum
dicimus non esse in iniusto dormiente voluntatem iuste

in
vivendi,
non
negatur
eo voluntas esse
quam
et in in
dixi
instrumentum, quoniam
eam semper habet omnis homo, dormiens

non
12
vigilans.
Quapropter quoniam
alia
voluntas
pronuntiatur
hoc
modo
bono
esse homine, esse voluntas
quam
quae
in
illa
quae
removetur
malo
illa
non
significatur
bono
est
instrumentum, sed
qua
afficitur
sit
instrumentum.
Quoniam autem
usus,
dorest.
miente
'5
nisi
somniet
dicitur in
non
voluntas
quae
est
dubium
non
Quare cum
gitur
dormiente iusto voluntas iuste vivendi, non
ibi intelli-
voluntas voluntas
usus.
usus.
Non
est
igitur
voluntas affectio voluntas instrumentum
aut
18
Voluntatem
quoque
instrumentum
non
esse
voluntatem
scribendi,
usum
nullus ignorat,
intelligit
quoniam cum dico me non habere voluntatem

habere instrumentum volendi. Alia ergo
alia
nemo
me non
alia
est
voluntas
instrumentum,
21
voluntas affectio,
voluntas usus.
Voluntas quidem instrumentum
movet
omnia
alia
instrumenta quibus
eius] esse (wi
margine)
10 habet semper
15
in
iusto
dormiente
17 Voluntatem quoque] Voluntas quoque
C
:
(quos
T)
vult,
indurat
voluntatis,
voluntatem
(voluntatis
(Rom, 9,18). Cum ergo dico iustitia est rectitudo M-) quae est instrumentum (id est vis animae
T),
intelligo
qua
utitur
ad volendum add.
quibus
afficitur
(quae supradictas
in
se suscipit
affectiones,
aliquid
ad volendum, etiam cum

statim
illud
non cogitat
quod
vult.
Ut
si
venit in
memoriam, aut
est
aut suo tempore illud velit.

nisi
Usus autem huius instrumenti

cogitamus rem
nere,
vel ut
cogitatio,
quam non habemus,

est
cum
quam volumus.
ipsis
Rationis
autem
inter cogitationes
disceriustis
cum
cogitationibus ipsae affectiones
excitantur,
non
T).
nisi
utilibus
ac necessanis per consensum adquiescatur add.

si
Propter se
vult
servatam dico, quia

aliquis
propter aliud
quam
propter
ipsam
rectitudinem
quod rectum
est,
non idcirco
est iustus.
Servatur
autem
propter se
per libertatem
arbitrii.
284
DE CONCORDIA
-,
III
[11-12]
sponte utimur, et quae sunt in nobis

sunt extra nos ut stilus et securis
ut
et
manus, lingua, visus -,

facit
et
quae
omnes
voluntarios motus
3
ipsa vero se suis affectionibus movet.
Unde
dici
potest instrumentum se ip-
sum movens. Dico voluntatem instrumentum omnes

sed
si
voluntarios motus facere
diligenter
consideramus,
ille
verius
dicitur
facere
omne quod
facit
na6
tura aut voluntas,
qui facit naturam et
instrumentum volendi cum affectionifacit.
bus
suis,
sine
quibus idem instrumentum nihil
[XII.]
tx
in
his
duabus
affectionibus,
sive
illa
quas etiam voluntates dicimus, descendit

sive
omne meritum
hoc
illa
hominis,
bonum
quae
est
malum. Quae duae voluntates etiam

inseparabilis
differunt,
quia
ad volendum commodum,
est;
vero quae est ad volendum rectitudinem, separabilis
fuit
ut
su-
12
pra dixi - in principio in angelis et in primis nostris parentibus,

in
et est
adhuc
est
hac
vita
manentibus.
In
hoc
est
quoque
differunt,
quia
;
illa
quae
ad
15
volendum commodum, non
hoc quod
est.
ipsa
vult
illa
vero quae est ad

rectitudinem,
nisi
volendum rectitudinem, rectitudo
Nullus quippe
vult
nisi
rectitudinem habens; neque potest aliquis rectitudinem velle,
rectitudine.
is
Palam autem
nem.
est
eius
voluntatis
quae
est
instrumentum, istam esse rectitudi:
Hanc
pronuntiamus,
cum
iustitia
designatur
.rectitudo voluntatis
in
propter
se servata'.
Haec
est
;
etiam
veritas
illa
voluntatis,
qua arguitur a domino

21
diabolus non stetisse
quod
dixi in tractatu
De
veritate.
Nunc considerandum
salutem,
lius
est
.aptitudines' sive .affectiones',

sive
quomodo ex his duabus voluntatibus, quas voco procedant - sicut dixi -merita hominum, sive ad
in
ad damnationem. Recritudo quidem, quantum

est,
ipsa est, nulfavet spiritui

inte-
24
mali causa
et
omnis meriti boni mater
est.
Haec enim
concupiscenti
adversus carnem, et condelectatur legi dei

id
est
secundum
illa
riorem hominem,
secundum eundem
non ex
ipsa,
spiritum.
Si autem ex
marec-
27
lum aliquando sequi
videtur,
sed ex alio
<procedit>.
Per
12-13 supra] Cf. qu.

14-15.
I,
c.
VI, p. 256,22-23.
21
19-20 servata] "Cf
ibidem, p. 256,
vol.
I,
20-21 stetisse] Cf. Ioh. 8,44.
De
veritate] In c.
IV,
p.
180
s.
25-26 adversus camem] Cf. Gal. 5,17.

ut]
26-27 hominem] Rom. 7,22.

5 diligenter
si
est
add.
3 suis se
om.
mss.
18 rectitudinem esse
E E
15
(cf.
hoc
quod]
deest
hoc
in
28 procedit suppleoi
285,2);
DE CONCORDIA
titudinem quippe apostoli erant
erant
3
III
[12-13]
285
bonus odor deo. Sed quod quibusdam

:
odor mortis
in
mortem
Illa
non procedebat ex apostolorum
iustitia,
sed
ex malivolorum nequitia.
vero voluntas quae est ad

consentit carni
volendum commoadversus
dum, non semper mala, sed quando

spiritum
6
concupiscenti
[XIII.]
oed
et
9
ut
hoc planius
sit
intelligatur,
ista
investigandum
est,
unde
tam
est
vitiosa
tam prona
ad malum
in
voluntas.
Non enim credendum
talem
^llam
deum
fecisse
primis nostris parentibus.
Cum
talis
enim protuli
naturam
humanam
propter peccatum incurrisse corruptionem et appetitus ad similitudixi
dinem brutorum animalium, non

12
quomodo
voluntas orta
sit
in
ho-
mine. Aliud
consentiens.
namque
sunt appetitus vitiosi,
aliud vitiosa voluntas appetitibus
De
tali
ergo voluntate quaerendum puto,
unde homini
acciderit.
Sed
15 talis
si
primam
rationalis
naturae conditionem consideremus, facile nobis huius

fuit,
voluntatis
causa patebit. Intentio namque dei

se.
ut iustam faceret at-
que beatam naturam rationalem ad fruendum

beata esse potuit sine voluntate
18 stitiae
Sed
neque
iusta
neque
iu-
iustitiae et
beatitudinis.
Voluntas quidem
est
ipsa iustitia
voluntas vero beatitudinis non est beatitudo, quia non
omnis habet beatitudinem, qui habet eius voluntatem. In beatitudine autem,
secundum omnium sensum,

2i
est
sufficientia
competentium commodorum
sive
illa
sine
omni
indigentia,
in
sive
angelica intelligatur beatitudo,
quam habebat
quam
frigore,
ADAM
illa
paradiso.
Quamvis enim maior

in
sit
beatitudo
angelorum,
quae erat hominis
paradiso,
non
tamen
ideo negari potest

est
ADAM
est
24
beatitudinem habuisse. Sicut

et
namque
calor
;
magnus
sine
omni
tamen potest
calore,
alius
maior esse calor
et
quemadmodum
esse
frigus
:
frigus
nihil
sine
omni
27
cum
tamen
in
maius
paradiso
valeat
sine
ita
prohibet
esset
ADAM
1
beatum
fuisse
omni
indigentia,
licet
maior
deo] 2 Cor. 2,15.
in
mortem]
Ibidem,
v.
16.
ss.
4-5 adversus spiritum]
Cf. Gal. 5,17.

Cf. Cur deus homo,
1.
protuli] Cf. c. VII, p.

c.
I,
273,23
19-21
15-16 ad fruendum sej
1. II,
p. 97,4-5.
indigentia] Cf.
Cur deus homo,
I,
c.
1.
XXIV,
XIV,
c.
p. 93,8.
26-27 indigentia] Cf.

pars 2, p.
Dei,
XXVI (CSEL XXXX,
AUGUSTINUS, De civitale 53; PL 41,434): Vivebat itaque

iusserat
;
homo
in paradiso sicut volebat,
quamdiu hoc volebat quod Deus

ita
vivebat fruens
Deo, ex quo bono

potestate.
erat bonus; vivebat sine ulla egestata,
semper vivere
habens
in
23
illa
quae] quae om.
25 calor esse maior
286
angelica beatitudo.
DE CONCORDIA
III
[13]
Nempe
est
aliquid
minus
alio
habere non semper
est indigere;
sed aliqua
est
re,
cum eam
haberi oporteat, carere

indigentia,
ibi
- quod non
erat in
ADAM fecit
indigere.
Ubi vero
est
miseria.
Non autem
quam ad
sine
deus
sine
et
praecedente culpa rationalem naturam

se
miseram,
intelligendum
amandum
creavit.
Fecit igitur deus

rationalis
iustitiae,
hominem
et
beatum
omni indiet t
iu-
gentia.
Simul ergo accepit
natura
id
est
voluntatem
beatitudinis,
est
beatitudinem, et voluntatem
stitia,
rectitudinem,
quae
ipsa
et liberum
arbitrium,
sine
quo
iustitiam
servare
non
valuit.
Sic autem deus ordinavit has

luntas
duas voluntates sive affectiones,

est
iustitia,
;
ut
voet
quae
est
instrumentum, uteretur ea quae

spiritu,
ad imperium
altera
regimen, docente
qui
et
mens
et
ratio
dicitur
et
uteretur
ad
12
oboediendum
sine
omni
incommoditate.
Beatitudinem quidem dedit homini

eius
;
ut
de angelis taceam - ad
ita,
commodum
posset
iustitiam
;
vero
ad
honorem
illam
suum. Sed iustitiam

desereret,
ut illam
deserere
quatenus
cum
non
15
sed perseveranter servaret, provehi mereretur ad consortium angesi
lorum.
posset,
Quod
et et
illam
desereret,
nullatenus
eam per
se
deinceps
illa
resumere
beatitudinem angelorum non adipisceretur, et

in
quam
illis
habebat
corrup18
privaretur,
tioni
similitudinem brutorum animalium cadens

appetitibus subiaceret. Voluntas
cum
et
saepe
fatis
tamen beatitudinis maneret,

miseria
;
ut
per indigentiam
bonorum quae
iustitiam,
perdidisset,
gravi
iuste
puniretur.
Quoniam ergo
bonam
velle
deseruit
perdidit
beatitudinem
et
voluntas
quam
21
et
ad bonum suum accepit, fervens desiderio commodorum quae non

quia vera
:
nequit,
commoda
falsa et
rationali naturae convenientia,
quae perdidit
bestiales 24
habere non valet
ad
brutorum animalium commoda, quae

;
appetitus suggerunt,
se convertit
repellit,
et
ita
cum
ea vult inordinate, rectitudinem
aut ne accipiatur oblata

vult,
aut acceptam expellit.
Cum
vero ea
licite
27
non hoc
facit.
Hoc
esse,
igitur
modo
fortis
voluntas instrumentum,
creata bona inquantum habet

iustitiam
:
et
iusta et
ad servandum acceptam
est,
per liberum arbiiniusta
trium facta est mala, non inquantum
sed
inquantum
facta est 30
per absentiam sponte desertae
iustitiae,
quam semper habere

desertam.
deberet.
Infirma
quoque modo
facta est
ita
ad volendum
iustitiam
berum arbitrium
potest
eam
velle,
cum
illam
Non enim per linon habet, quemadmodum
33
4-5 creavit] Cf. Monologion,

beatitudo angelica
c.
LXVIII,
vol.
I,
p.
78
31
s.
26 oblatam
EOS
debet
DE CONCORDIA
valet
III
[13-14]
287
condita
eam
servare
:
cum
habet. Voluntas etiam commodi,

est,
bona
in-
quantum
3
est
aliquid
mala, id est iniusta facta

velle
quia
non
est
subdita
iustitiae,
sine
qua
nihil
debet.
Voluntas ergo instrumentum, cum sponte
facta
sitate
6
sit
iniusta,
post desertam iustitiam manet,

ancilla
iniustitae;
quantum
in ipsa est,
neces-
iniusta et
quia per se redire nequit ad iustitiam, sine

arbitrii
qua numquam
libera est,
quia naturalis libertas
sine
illa
otiosa est.
Ancilla etiam facta est suae affectionis,

iustitia
9
quae ad
vult.
commodum
et
est,
quia remota
et
nihil
potest velle nisi

,velle',
quod
illa
Dico autem
instrumentum
affectionem eius
tas,
quia et instrumentum est voluntas, et affectio volun:
nec incongrue utraque voluntas velle dicitur

et
affectio
et
vult,
quia et
vult
;
illa
vult,
quae
af-
fectione sua vult,

12
per
quam
illa
sicut videre dicitur et
homo
qui visu videt,
ipse visus
quo
videt.
Unde non
istis
absurde possumus
dixi,
dicere affectiones eius
voluntatis,
quam instrumentum animae

illa
quasi in-
strumenta eiusdem instrumenti esse, quia

15
nihil nisi
operatur.
Perdito
nisi
igitur
instrumento volendi iustitiam, id est rectitudine,
nullo
modo -
per
gratiam reddatur
potest voluntas instrumentum

nisi iuste
:
velle iustitiam.
Quapropter
iniuste.
quoniam
nihil
debet velle
quidquid vult sine rectitudine, vult
i8Appetitus vero, quos omnes vocat apostolus carnem et concupiscentiam,
inquantum
ubi
2i
sunt,
non sunt mali

esse,
vel
iniusti
sed quia sunt in rationali natura,
non debent
iniusti,
dicuntur
iniusti.
In brutis siquidem animalibus
non sunt
mali vel
quia ibi debent esse.
[XIV.]
lam ex
24
iis
quae supra dicta sunt, cognosci potest hominem ideo non habere
semper
test
facit
iustitiam,
quam
sine intermissione
debet habere, quia nullo
modo pobona
libero ar-
illam per
se adipisci vel
recuperare.
Palam etiam
est
quia deus
opera sola sua bonitate, quoniam ipse creat voluntatem

et
cum
27 bitrio,
dat
illi
iustitiam per
quam
si
operatur.
illa
Mala vero
non
voluntatem,
facit
sola
culpa
hominis, quia non ea faceret,
homo
in
facere
vellet.
Facit
sine
tamen
iustitia
hoc quod
sunt,
quoniam condidit
homine
qua
11-12 videt] Cf.
c.
XI, P
282,3
ss.
13 dixi] Cf. ibidem, p. 279,15.

s.
18
Cf.
carnem
et
concupiscentiam] Cf. locos ad p. 274,4
citatos.
:
25-28
ista
vellet]
AUte
GUSTINUS,
Sermo
CLXXVI,
te
c.
(PL
38,952)
Confitere
omnia a Deo
habere quidquid boni habes, a

14 nihil]
quidquid mali.
nil
15 rectitudinem
E
E
23 ex his
ES
24-25 quia nullo
modo
illam adip. vel recup. per se valet
288
utitur;
et
DE CONCORDIA
III
[I4J
ideo sola culpa hominis mala sunt quae operatur.

qui creavit in eo
Non
est
enim
ei
3
culpa
dei,
cum
libertate
arbitrii
voluntatem, et contulit
iustitiam,
ut nihil nisi iuste vellet;
sed culpa hominis,
qui iustitiam deseruit,
quam
servare potuit.
Deus
igitur
habet in bonis quidem quod bona sunt per

;
essentiam, et
quod bona
sunt per iustitiam
in
malis vero
solummodo quod
debitae
iusti6
bona sunt per essentiam, non quod mala sunt per

tiae,
absentiam
quae non
est
aliquid.
Homo
autem habet
mala
in bonis
quod mala non

deseruit,
sunt,
quia
vit
cum
posset deserere iustitiam et

et
facere,
non
sed serva-
per liberum arbitrium, dante
subsequente gratia.
est
In malis vero
hoc
facit.
solum quod mala sunt, quia ea sola propria, id
iniusta
voluntate
Puto me iam congrue posse finem ponere

quaestionibus,
renti
tractatui
de
tribus difficilibus
12
quem
in
spe auxilii dei incepi.
In
quo
si
qui dixi quod quae-
cuilibet
sufficere
debeat
non mihi imputo, quia non ego,

quia
si
sed gratia
dei
mecum. Hoc autem

in eis
dico,
quis mihi
quaerenti de quaestionibus
fluctuabat,
eisdem, quando
mens mea
egissem,
rationem
quia
quaerendo
ea quae
15
scripsi respondisset,
gratias
mihi
satisfecisset.
Quoniam ergo
quia
siis
quod inde manifestante deo cognovi, mihi valde

militer
placuit:
intelligens
quibusdam
placeret,
si
hoc scriberem, quod
gratis accepi, gratis volui
petentibus impendere.
7 quae non
eis
quod mala abscisum E

19 impendere] add.
iam congrue
me
15
mens mea
in
E
in
EXPLICIT LIBER ANSELMI CANTUARIENSIS
(CANT.
idem
ARCHIEPISCOPI DE CONCORDIA PRAESCIENTIAE ET PRAEDESTINATIONIS ET GRATIAE DEI CUM LIBERO ARBITRIO BCO
om. O)
litt.
minusculis
Explicit
-MAR-3-
992-
JUN
^
)i
932"
-JUH-+
PAH>
tt
-'i
'fl
JRN 15 199T~
Â
'flBiB
JAN
1
m^-
JUL
JAN
e-e-
? ^
i^-
JAN 2 2 2010
250184
BOSTON COLLEGE
3 9031 01524646 5
FEB
g 8 1989
6 765
>
Ptg3ftlS2>
Boston College Library

Chestnut Hill 67, Mass.
Books may be kept
shorter period
If is
for
two weeks unless a
speciiied.
you cannot
find
what you want, inquire
at
the circulation desk for assistance.

Sancti Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Sancti Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sancti Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera Omnia 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

u9 T*/

Digitized by the Internet Archive

2012 with funding from

Boston Library Consortium Member Libraries

AD FIDEM CODICUM RECENSUIT

FRANCISCUS SALESIUS SCHMITT

quae hoc volumine continentur.

Epistola de incarnatione verbi

Cur deus homo

processione spiritus sancti

Epistola de sacrificio azimi Epistola

3. Epistola de sacramentis ecclesiae

praedestinationis et gratiae dei

(805), fol 5'

EPISTOLA DE INCARNATIONE VERBI

Londiniensis Lambethanus 224 (olim abbatiae Malmesberiensis), ante

XII. ineuntis. XII. ineuntis.

Huius operis quinque diversae recensiones

quarum duae opus imperet

scriptione Epistolae de incarnatione Oerbi prior recensio reddidi;

fragmentum, quod initium operis imperfecti

ultima operis redactio,

Rec. I sive Rec. II opus imperfectum sive perfectum designant.

his diversis recensionibus,

huius editionis dice-

Anselme de Cantorbery, Revue Benedictine 1939,

facilius videri posset,

1,1 a Rec. 11,3

Epistola de incarnatione verbi.

ecclesiae in terra peregrinantis,

habitu monachus, sive

iubente sive permittente

deo Cantuariae metropolis vocatus episcopus,

divina providentia vestram

vitam Christianam custodiendam

quid contra er-

Incipit epistola anselmi

NATIONE VERBI R ARCHIEPISCOPI DE

Epist. anselmi cant. episcopi.

anselmi archiep. ad urbanum

EIUSDEM AD URBANUM PAPAM DE TRA BLASPHEMIAS RUZELINI COMPENDIENSIS M

Epistola in mss. dioiditur signis tantum incisionis, quorum loco numeros

ANS.] FR. AN.

Numeri, qui aliquoties lectionibus

textum prioris recensionis

volumine primo revocant.

domino 281, 3-6

281,5 becensis abbas, nunc autem dei clementia cantuariensis archiepiscopus

EPISTOLA DE INCARNATIONE VERBI

rorem respondetur ostenditur, ut eius prudentia examinetur. Quapropter

destino sapientiae, quatenus

Becci monasterio abbas essem, praesumpta

angeli aut tres animae, ita

voluntate et potentia omnino sint idem

esset, incepi contra

hunc errorem quandam epistolam, quam parte quadam edita

errorem suum abiuraverat,

tamen illam quam feceram, quidam