REPUBLIKA SRPSKA

MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU

KAO PRIRODNOG DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

SPOMENIK PRIRODE

PE]INA ORLOVA^A

BAWALUKA, 2008. godine

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO ISTORIJSKOG I

PRIRODNOG NASQE\A REPUBLIKE SRPSKE BAWA LUKA

PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD

Elaborat ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE
PE]INA KUK KAO PRIRODNOG
DOBRA OD IZUZETNOG ZNA^AJA

Rukovodilac Jelena Kadi}

Goran Dujakovi},speleolog

Dr Du{an Mijovi}, geolog

Obra|iva~
Dragan Kova~evi}, dipl.in`.{um.

Goran Pani}, geograf

Fotografije Goran Dujakovi}

Jelena Savi}, dizajn

Tehni~ka obrada Goran Kalini}, obrada priloga

Svetlana [iqegovi}, lektor

Direktor Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 1

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

REPUBLIKE SRPSKE pristupio je:
Pravni osnov za dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu prirodnog dobra sadr`an je u
~lanu 33 stav 1. i 2. Zakona o za{titi prirode prema kome se prirodno dobro stavqa pod
za{titu aktom nadle`nog organa na osnovu Prijedloga ministarstva nadle`nog za
za{titu za{titu `ivotne sredine.
Republi~ki zavod za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike
Srpske pripremio je Elaborat: Prijedlog za stavqawe pod za{titu spomenika prirode
"PE]INA ORLOVA^A" kao prirodnog dobra od velikog zna~aja sa prijedlogom akta o
za{titi.

Bawa Luka, 2008. god.

Direktor

Svetlana [iqegovi}

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 2

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SADR@AJ
PRIJEDLOG ZA STAVQAWE POD ZA[TITU SPOMENIKA PRIRODE "PE]INA ORLOVA^A"
KAO PRIRODNOG DOBRA OD VELIKOG ZNA^AJA

ú IDENTIFIKACIJA
Vrsta i naziv prirodnog dobra
Osnovna vrijednost
Polo`aj
Povr{ina i granice za{tite
Prethodni status za{tite
Kategorija
Me|unarodni status
úú OPIS PRIRODNOG DOBRA
Priroda
^ovjek i priroda
úúú VREDNOVAWE
Ocjena ispuwenosti uslova za za{titu
Ocjena vrijednosti
Prijedlog kategorije
úñ KONCEPT ZA[TITE
Optimalni model za{tite
Ciqevi razvoja
Proceduralni, prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite
Re`im za{tite
Mjere odr`avawa, ure|ivawa i razvoja Prirodnog dobra
Upravqawe za{titom
Finansirawe za{tite
Smjernice

ñ PRILOZI
prilog 1: Polo`aj pe}ine Orlova~a na karti 1:100 000
prilog 2: Polo`aj pe}ine Orlova~a na karti 1:25 000
prilog 3: Katastarska skica
prilog 4: Popis i povr{ine katastarskih parcela
prilog 5: Granice za{ti}enog podru~ja i zone za{tite
prilog 6: Geolo{ka karta 1:100 000
prilog 7: Plan pe}ine

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 3

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

I IDENTIFIKACIJA

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 4

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

VRSTA I NAZIV PRIRODNOG DOBRA

Spomenik prirode "Pe}ina Orlova~a"

OSNOVNA VRIJEDNOST
Podzemni horizontalni oblik karstnog reqefa. Razgranat podzemni sistem razvijen u tri
nivoa. Podzemni kanali i galerije su ispuweni raznovrsnim, atraktivnim pe}inskim
nakitom: stalaktitima, stalagmitima, salivima, pe}inskim stubovima i koraqnim
nakitom. Trenutno jedina turisti~ka pe}ina Republike Srpske. Prona|eni brojni ostaci
pe}inskog medvjeda. Pe}ina je stani{te Charonites zoppai orlovancensis (Reitter
1913.).

POLO@AJ
Isto~na Republika Srpska, brda Orlova~a.
Teritorija op{tine Pale, selo Sumbulovac, zaseok Dowe Siwevo.
Udaqenost: od Sarajeva 15 km, od Pala 10 km.
Pristupa~no putni~kim vozilom iz tri pravca:

ƒ od Sarajeva preko Han Dervente prema Sokocu, skretawe na makadamski put u

Sumbulovcu, a daqe putem oko 1km do pe}ine,
ƒ od Pala preko Han Dervente prema Sokocu, skretawe na makadamski put u
Sumbulovcu, a zatim oko 1km putem do pe}ine,
ƒ od Sokoca prema Sarajevu, skretawe na makadamski put u Sumbulovcu, a zatim oko 1
km putem do pe}ine.
Nadmorska visina: 948 metara
Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i

X - 4860,0 N
Y - 6547,19 E

POVR[INA I GRANICA ZA[TITE

U za{ti}enom Spomeniku prirode Pe}ina Orlova~a utvr|uje se re`im za{tite II

stepena.
Pod re`imom za{tite drugog stepena nalaze se sqede}e katastarske ~estice: k.~. 640/1 ;
k.~. 640/2 i dio k.~. 641/2 ukupne povr{ine 27,015 hektara koje pripadaju katastarskoj
op{tini Mokro.

PRETHODNI STATUS ZA[TITE

Pe}ina Orlova~a se do sada nije nalazila na listi za{ti|enih prirodnih dobara
Republike Srpske, a ni Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture i prirode BiH
(predratni period).

KATEGORIJA
Spomenik prirode.
Prirodno dobro od izuzetnog zna~aja - ú kategorija.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 5

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

ME\UNARODNI STATUS
• IUCN klasifikacija za{ti}enih prirodnih podru~ja: Category III - Natural
Monument / Natural Landmark - Prirodni spomenik.
IUCN Lista nacionalnih parkova i za{ti}enih podru~ja (United Nations List of
National parks & Protected Areas). Ne upisuje se zbog male povr{ine.
• Na osnovu Inventara objekata geonasqe|a Republike Srpske, prirodno dobro
pe}ina Orlova~a je objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja i nominovano je za
verifikaciju pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju geolo{kog nasqe|a -
ProGEO.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 6

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

II OPIS PRIRODNOG DOBRA

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 7

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

PRIRODA

GEOLO[KA GRA\A
Geolo{ka gra|a {ireg podru~ja pe}ine Orlova~a pripada strukturno-facijalnoj
jedinici Romanija–Pra~a-Jahorina u kojoj su zastupqene stijene razli~itog sastava i
starosti, gorwosilurski mermerasti kre~waci, sprudni kre~waci devona, gorwopermski
i dowotrijaski klastiti, anizijski kre~waci i dolomiti, slojeviti kre~waci sa
ro`nacima.

U bli`oj okolini pe}ine zastupqene su mezozojske karbonatne mase dowo i

sredwojurske starosti (OGK, List Pra~a, 1983), prikazane u prilogu 6.

Mezozoik
Najstarije stijene bli`e okoline pe}ine Orlova~a su klasti~ni sedimenti doweg
trijasa (T 1 ), zastupqeni sa "sarajevskim pje{~arima". Prostiru se ju`no od samog ulaza u
pe}inu.
Ove stijene u {irem podru~ju izgra|uju jugozapadne padine planine Romanije, kao i
podinske dijelove Jahorine i Ravne planine. Pje{~ari su naj~e{}e tro{ni, od
svjetlosme|e, crvene do qubi~aste boje. Rijetko se nalaze krupnozrno granulirane
partije, ili slojevi sa krupnim listi}ima liskuna. Mjestimi~no se javqaju proslojci i
ulo{ci plo~astih sedimenata u plavi~astim i zelenim tonovima. Debqina
dowotrijaskih klastita iznosi oko 600 m.
Sjeverno od ulaza u pe}inu prostiru se sedimenti anizika sastavqeni od kre~waka (T1 2 ).
Kre~waci su bankoviti, masivni, svjetlosivi sa rijetkim ostacima brahiopoda. Sadr`aj
kalcijum karbonata se kre}e od 84,20 do 99,97%, dok procenat nerastvorenih ostataka od
0,10% do 0,40% prete`no glinovito-gvo`|evite materije i kvarca. U sastav stijena ulazi
bogata makro- i mikrofosilna fauna koja dokazuje anizijsku pripadnost.
Debqina anizijskih sedimenata iznosi oko 450 m.
Sjeverno od ulaza u pe}inu, u podru~ju sela Bjelogorci nalaze se razli~iti ladinski
sedimenti (T2 2 ), tektonski ukqe{teni u vidu uskih izdu`enih pojaseva prevu~enih preko
anizijskih kre~waka. Ove sedimente predstavqaju plo~asti ro`naci, tufovi, glinci i
tamni plo~asti kre~waci.

Kenozoik
Kvartarne stijene (al) u okolini pe}ine Orlova~a su slabo zastupqene i ~ine ih
aluvijalni sedimenti vodotokova Siwave, Bijelog potoka i Miqacke. Wihova debqina
nije velika, a predstavqaju ih {qunkovi, pijeskoviti {qunkovi i pjeskovi koji su ~esti
izmje{ani sa proluvijalnim nanosom. Unutar wih se rje|e nalaze pjeskovite gline u vidu
izdu`enih so~iva.

Istorija stvarawa terena

Regionalno gledano podru~je Pra~a-Jahorina-Romanija, kao i ~itava isto~na Republika
Srpska, pripadaju geotektonskoj jedinici unutra{wih Dinarida.
Pe}ina Orlova~a sa okolinom pripada jedinici Romanija–Pra~a-Jahorina, koja je
formirana tokom sedimentacijskog re`ima.
Najstariji paleontolo{ki dokazani sedimenti {ire okoline pe}ine Orlova~a stvarani
su u relativno plitkomorskoj sredini gorwosilurskih mora, koja su prema fosilnim
ostacima bujala `ivotom. Tokom devona nastavqa se sprudna sedimentacija, kada su se u
veoma ~istoj i uzburkanoj vodi stvarali biogeni kre~waci i odvijao masovan `ivot.
Zavr{etak, vjerovatno kaledonskog orogenetskog ciklusa u ovim sedimetacijskim
prostorima izaziva bitne promjene.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 8

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Produbqivawe sedimentacijskog prostora izra`eno je u {irem prostoru, tokom koga se
mijewa sedimentacijski re`im uz povremenu vulkansku aktivnost. Nakon izvr{enih
promjena, tokom doweg i sredweg karbona stvaraju se klasti~ni sedimnti sa ve}im i
mawim karbonatnim serijama sedimenata.
Tokom sredweg karbona, sedimentacijski prostor predstavqa kopno na kome dolazi do
formirawa vegetacije. Krajem sredweg perma dolazi do spu{tawa kopnenih sredina
koje postaju osnova novoj klasti~noj sedimentaciji tokom gorweg perma.
Tokom doweg trijasa nastavqa se diferencijalno spu{tawe i pro{irewe sedimentacij-
skog prostora. Anizik karakteri{u bitne promjene u {irem sedimentacijskom prostoru
koji se stabili{e i u {iroj oblasti po~iwe dugotrajni ciklus karbonatne
sedimentacije.
U postkrednom tektonskom djelovawu dolazi do kompresija i ubirawa stijenskih masa i
nastavka navla~ewa zapo~etog tokom gorwe jure. Krajem paleogena dolazi do spu{tawa
pojedinih blokova du` starih i novonastalih ruptura. Spu{tawem i erozionim
djelovawem formirani su slatkovodni miocenski bazeni. Zavr{no oblikovawe terena
izvr{eno je erozionim procesima i nagla{enim neotektonskim djelovawem, poslije ~ega
se na novonastalom kopnu masovno javio biqni i `ivotiwski svijet.

REQEF

Pe}ina Orlova~a se nalazi na istoimenom uzvi{ewu (1056 metara n.m.), koje je u odnosu
na okolni teren tektonski izdignuto. Okolina pe}ine predstavqa prostranu zatalasanu
povr{ sa ~ije isto~ne strane se nalazi planina Romanija razvijena na karbonatnom
terenu.
Na istra`nom podru~ju isti~u se dvije morfolo{ke cjeline koje su bitno odredile
morfogenetske karakteristike same pe}ine, odnosno uzvi{ewe Orlova~a na kome se
nalazi pe}ina i potok Siwava, koji izvire u podno`ju uzvi{ewa.
Brdo Orlova~a, u kome je razvijen speleolo{ki sistem ispresjecano je brojnim
pukotinama i rasjedima koji su odigrali bitnu ulogu u stvarawu podzemnih kanala.
Tektonske pukotine je tokom vremena voda razgradila i pro{irila, stvaraju}i na
pojedinim mjestima relativno prostrane kanale i dvorane. Daqwim odvijawem karstne
i fluvijalne erozije oblikovao se sistem kakav danas poznajemo.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 9

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Potok Siwava, koji izvire stotiwak metara isto~nije od glavnog-turisti~kog ulaza u
pe}inu, jednim kra}im dijelom (184 m n.v.) podzemno te~e najni`om zonom speleolo{kog
sistema, koja istovremeno predstavqa i najni`u eta`u pe}ine. U ranoj fazi razvoja
podzemnog sistema, on je tekao sredwom eta`om sistema. Tokom vremena, podzemni tok se
izmje{tao prate}i erozionu terminantu, ostavqaju}i suhe kanale, spu{taju}i se u ni`u
eta`u kojom i danas te~e. Podzemni kanali kojima sada stalno te~e nisu velike propusne
mo}i, pa se za vrijeme velikih padavina doga|a da podzemne vode poplave i pojedine
dijelove sredwe eta`e, preko kojih se izlivaju na glavni ulaz. Paleotok Siwave je u
ranim fazama razvoja pe}inskog sistema odigrao bitnu ulogu u razgra|ivawu i
oblikovawu tektonskih pukotina. U kasnijim fazama razvoja pe}inskih kanala do{lo je
do stvarawa i oblikovawa akumulativnih oblika.

Hidrogeolo{ke karakteristike

Morfohidrolo{ke odlike pe}ine Orlova~a

Pe}ina Orlova~a predstavqa slo`en morfolo{ki i hidrolo{ki sistem sa dva ulaza.

Nalazi se u centralnom dijelu ~itavog sistema koji je i nazvan po woj. Posmatrano u
planu i profilu, pe}ina je razgranata i sastoji se iz jednog glavnog prostranog kanala, i
vi{e mawih kanala od kojih se jedan na kraju zavr{ava sa stalnim podzemnim tokom.
Ukupna du`ina istra`enih pe}inskih kanala iznosi oko 2.500 m.
Na osnovu morfolo{ke analize izdvojene su sqede}e osnovne cjeline pe}ine Orlova~a:
Glavni kanal, dvorana Galerija (turisti~ki dio pe}ine), drugi ulazni kanal (Ulaz prvih
istra`iva~a), kanali gorweg nivoa, kanali doweg nivoa sa stalnim podzemnim tokom.
U sklopu spelelo{kog sistema kojem pripada pe}ina Orlova~a, nalaze se i Okrugla
pe}ina, Vasina pe}ina, Mala pe}ina i izvor potoka Siwave koja mawim dijelom
podzemno te~e najni`om eta`om Orlova~e.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 10

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Podjela pe}inskog sistema na cjeline

U {irem okviru posmatrano, sistem se sastoji iz dvije celine - pe}ine Orlova~a i
izvora rje~ice Siwave koja podzemno te~e najni`im nivoom Orlova~e. Pe}inu Orlova~u
prema razvijenoj morfologiji pojedini autori dijele na razli~ite cjeline ili izdvajaju
pojedine karakteristi~ne morfolo{ke oblike.
Lazarevi} (1995.) izdvaja najve}u dvoranu Orlova~e i daje joj ime Gora Romanija. Tokom
radova na projektu ure}ewa pe}ine, 1987. godine imenuje i pojedine masivnije oblike
pe}inskog nakita u prvom horizontu (sada{wi turisti~ki dio pe}ine): Starina Novak
(stalagmit u dvorani Gora Romanija), Igla i Mermerna stra`a.
Peceq (2002.) u svojim radovima se posebno bavi turisti~kim dijelom Orlova~e,
odnosno sredwim nivom pe}ine. Turisti~kim dijelovima pe}ine daje nazive: Ulazna
sala, Zmajeva jazbina, Krokodilski hodnik, Dvorana svodova, Dvorana Ermita`, Prolaz
svjetionika, Dvorana Slonovo oko, Termopilski prolaz, Dvorana Romanija, Dvorana
Galerija, Medvje|a dvorana, Tajnovita dvorana, Vise}i hodnik i Tajni prolaz.
Opis morfolo{kih odlika pe}ine Orlova~a ovde je prikazan na osnovu sqede}ih
izdvojenih podcjelina (nazivi dvorana turisti~kog dijela prema M.Pecequ):

¾ Ulaz i glavni kanal (od Ulazne dvorane do dvorane Romanija);

¾ Dvorana Galerija;
¾ Kanali doweg nivoa sa podzemnim tokom rje~ice Siwave;
¾ Izvor rje~ice Siwave;
¾ Mala pe}ina.

Ulaz i glavni kanal (Ulazna dvorana do dvorane Romanija)

Ulaz u pe}inu Orlova~a le`i u vertikalnoj ravni istoimene kre~wa~ke litice ~ija je
visina 70-80 m. Sam ulaz je visok 3,9 m, {irok 3,1 m i nalazi se na nadmorskoj visini od
949 m. Na ulaz se nastavqa Ulazna dvorana sa povr{inom od 143 m2 koja je ispuwena
siroma{nim oblicima pe}inskog nakita. Visina dvorane se kre}e od 2,6 do 8 m.
Na wu se nastavqa Zmajeva jazbina sa bogatijim oblicima pe}inskog nakita. U
unutra{wosti se nalaze dva velika pe}inska stuba i jedna draperija. Visina dvorane se
kre}e od 3,9-4,3 m. U nastavku pe}ine, prva interesantna dvorana je Ermita` koja je
izuzetno bogata pe}inskim nakitom. U woj se nalaze i ugla~ane stijene, ostaci ~e{awa
pe}inskih medvjeda. Dvoranu krase veliki masivni oblici pe}inskih stubova koji su po
atraktivnosti jedni od qep{ih do sada prona|enih u pe}inama Republike Srpske.
Gra|eni su od ~istog kalcita, od kojih je posebno atraktivan Kosi toraw, visok 2 m, i
Ledeni stub visok 1,5 m sa obimom od 1,8 m. Ovdje se tako|e nalazi i grupa od 16
atraktivnih pe}inskih stubova i 20 stalagmita.
Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 11
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Na Ermita` se nastavqa 77 m dug kanal Prolaz svjetionika sa tavanicom visokom od 8-10
m. Dvorana je bogato ukra{ena raznim oblicima pe}inskog nakita, stalaktitma, stalag-
mitima, pe}inskim stubovima i salivima razli~itih boja od kojih dominiraju braon,
siva i mlije~no bijela.

Dvorana Slonovo oko se nastavqa na Prolaz svjetionika. Duga~ka je 52 m najve}e

{irine 12 m, i povr{ine od 520 m2. Dvorana je bogato ukra{ena pe}inskim nakitom,
draperijama, salivima, stalagmitima ,stalaktitima i pe}inskim stubovima. Na strani
galerije se nalazi saliv oblika okrenute olimpijske bakqe, koji je kao motiv i uzet za
za{titni znak pe}ine. Olimpijska bakqa simboli~no podsje}a na Zimske olimpijske igre
koje su 1984. godine odr`ane u Sarajevu. U ovoj dvorani se nalaze dva pe}inska stuba
visoka 6 i 7 metara.
Termopilski prolaz je hodnik dug 66 m sa prosje~nom {irinom 6 m i povr{inom od
203m2. Kao i ostale galerije i dvorane turisti~kog dijela Orlova~e, jako je bogata
raznim oblicima pe}inskog nakita. Dominiraju masivni oblici pe}inskih stubova,
stalaktita, stalagmita i veliki salivi.
Dvorana Romanija je posqedwa galerija turisti~kog dijela Orlova~e. Duga~ka je 18 m,
{iroka 17 m sa povr{inom od 245 m2. U dvorani dominira masivni stalagmit visok 2,1m
sa obimom od 3 m. Tako|e se tu nalaze raznovrsni oblici stalaktita, stalagmita i saliva.
Iznad turisti~kog dijela Orlova~e nalaze se dvije galerije bogate pe}inskim nakitom
od kojih je posebno interesantna Medvje|a dvorana, duga~ka 46 m, {iroka 13 sa
povr{inom od 394 m2. U woj se nalaze zaobqeni stalagmiti, stalaktiti, salivi i bigrene
kade.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 12

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Dvorana Galerija je najve}a

dvorana sistema sa {irinom od 42 m,
du`inom 63 m i visinom od 15 m.
Sa povr{inom od 1.839 m2
predstavqa centralni dio
cijelokupnog sistema Orlova~e.
Dvorana je izuzetno bogata
pe}inskim nakitom, stalagmitima,
salivima i stalaktitima. Dvorana se
izdi`e 30 metara iznad Dvorane
Romanija. U prvoj fazi turisti~kog
ure|ewa Orlova~a nije prilago|ena
za posjete turista. Iz ove galerije
vode kanali u dowe i gorwe nivoe
pe}ine.

Kanali doweg nivoa sa

podzemnim tokom rje~ce
Siwave nastavqaju se poslije
malog su`ewa iz dvorane Galerija.
Osim {turog opisa prvih
istra`ivawa ovog dijela Orlova~e
ne postoje publikovani detaqni
morfolo{ki podaci. Na osnovu
opisa (M. Kurtovi}) kanali doweg
nivoa se sastoje od prostranog
kanala koji se u drugom dijelu ra~va
u dva mawa kanala. Kanali su
duga~ki izme|u 700-1000 metara.
Strane i strop kanala na pojedinim
mjestima ukra{avaju veliki
stalaktiti i draperije.

Na kraju kanala nalazi se usje~eni hodnik kojim proti~e podzemni tok rje~ice Siwave.
Istra`ivawe podemnog toka Siwave napravili su slovena~ki speleolozi Jamarskog
kluva Prebold, 1981. godine, kada su izmjerili i detaqno nacrtali podzemni kanal.
Podzemni sifoni na oba kraja kanala su ih onemogu}ili da prodru daqe u unutra{wost
podzemnog sistema. Ukupna du`ina kanala sa podzemnim tokom Siwave u tre}oj zoni
iznosi 184 m.

Izvor rje~ice Si-

wave izvire iz kre~wa-
~kih blokova isto~no od
glavnog ulaz u pe}inu
Orlova~a. Nalazi se uda-
qena 25 metara od ot-
vora Male pe}ine koja je
tokom morfolo{ke evo-
lucije terena bila izvor
Siwave. Podzemni tok
Siwave povremeno za
vrijeme velikih padavi-
na plavi pojedine
dijelove Glavnog kanala,
a rje|e se desi i da
izbije pod velikim
pritiskom na Ulaz prvih
istra`iva~a, u mlazu
dugom pet metara (prema
kazivawu mje{tana).

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 13

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Mala pe}ina se nalazi udaqena 25 metara od sada{weg izvora rje~ice Siwave. To je

morfolo{ki ostatak nekada{wog vodotoka ove rje~ice. Ulaz u pe}inu je visok 3,5 m i
{irok 5 m. Pe}ina se spelomorfolo{ki sastoji od glavnog kanal dugog 16,8 m i sprednog
dugog 5,1m. Glavni kanal se zavr{ava spu{tawem na ~ijem dnu se nalazi malo jezero dugo
2 m i duboko oko 45 cm. Sporedni kanal ima povremeno hidrolo{ku funkciju. Pe}ina je
bez pe}inskog nakita, a strane kanala su ugla~ane od nekada{weg vodenog toka.

PALEONTOLO[KI NALAZI IZ PE]INE ORLOVA^A

Paleontolo{ka istra`ivawa su prakti~no zapo~ela neposredno po otkri}u novih
podzemnih kanala. Konzervirani hodnici koji su bili nepoznati i nedostupni hiqadama
godina predstavqali su idealno mjesto za boravak pleistocenskih sisara i da pri tome
ostanu dobro o~uvani kroz du`i vremenski period po wihovom izumirawu. Prva
paleontolo{ka istra`ivawa uradio je paleontolog Malez 1984. godine sa saradnicima.
U po~etnim istra`ivawima novotkrivenih kanala, prona{ao je ugla~ane stijene na
strani dana{we dvorane Ermita`, - medvje|a bru{ewa, ostatke od ~estih kretawa
medvjeda podzemnim kanalima.

Kosti pe}inskog medvjeda

Tokom ovih istra`ivawa prona|ene su lobawe pe}inskog medvjeda (Ursus spelaeus) i

brojne wihove kosti. Odontolo{ka istra`ivawa obuhvatila su istra`ivawe 43
izolovana zuba i zube usidrene u ~equstima. Du`ine zuba su pokazale da su za 5% ve}i
od prosjeka pe}inskih medvjeda i pokazuju da se radi o tipi~nom predstavniku
gorwopleistocenske spelaus grupe. Istra`ivawa su pokazala da su se pe}inski medvjedi
iz Orlova~e nalazili na visokom stepenu evolucije. Na osnovu mjerewa apsolutne
starosti ostataka pe}inskih medvjeda Malez je utvrdio da su pe}inski medvjedi
naseqavali Orlova~u prije 16 000 godina.
Najnovija paleontolo{ka istra`ivawa izvr{ena su za vrijeme posqedwih radova na
ure|ewu pe}ine za turisti~ke posjete tokom mjeseca avgusta 2002. godine. Detaqnim
pregledom povr{ine pe}ine prona|ene su dvije lobawe pe}inskih medvjeda, fragmenti
gorwe vilice, nekoliko dowih vilica i vi{e desetina drugih kostiju. Istra`ivawima je
utvr|eno da prona|eni paleontolo{ki materijal pripada medvjedima razli~ite
starosne dobi i pola.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 14

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Prema broju prona|enih lobawa, pe}inske kanale je nastawivalo najmawe osam jedinki
ali se pretpostavqa da je wihov broj daleko ve}i s obzirom da su prona|ene lobawe
mla|ih pe}inskih medvjeda.

Lobawa pe}inskog medvjeda

Entomofauna pe}ine Orlova~a

Prvo biospeleolo{ko istra`ivawe poznatog, ulaznog kanala pe}ine Orlova~a izvr{io je
kustos Zemaqskog muzeja u Sarajevu, Viktor Afelbek (1835-1934. Ovaj stru~wak za insekte
tokom 36 godina aktivnog rada prikupio je veliki broj insekata u zbirke muzeja i
opisao nekoliko novih insekata, vrsta i podvrsta koleoptera. Sara|ivao je sa
najpoznatijim evropskim keleopteorolozima svoga vremena i slao im materijal na
determinaciju. Tokom svojih brojnih posjeta pe}inama u ukolini Sarajeva prona{ao je i
insekta u ulaznom dijelu pe}ine Orlova~a iz porodice Coleoptera, roda Charonitis,
podvrste Zoopai orlovancensis (po lokaciji dobio ime, kasnije ga je determinisao
Reiter, 1913 godine). Tokom posqedwih istra`ivawa ovaj slijepi pe}inski insekt iz
porodice koleoptera ponovo je prona|en u sredi{wem dijelu pe}ine (Peceq, 2002.).

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 15

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

^OVJEK I PRIRODA

Uvidom u stawe na terenu, ne zapa`aju se nikakvi fizi~ki, ili drugi vidqivi

indikatori neposredne ugro`enosti. Neposredna okolina pe}ine Orlova~a nije
zahva}ena antropogenim uticajima u smislu razvoja intezivne poqoprivrede, a nema ni
industrijskih i privrednih postrojewa ili uslu`nih i sli~nih objekata.
U u`oj zoni pe}ine, nisu primje}eni direktni uticaji ~ovjeka.
Iznijeto stawe ne naru{ava prirodne vrednosti pe}ine Orlova~a, ali ukazuje da budu}i
Staralac treba ozbiqno da pristupi poslovima ure|ewa i za{tite prirodnog dobra.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 16

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

III VREDNOVAWE

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 17

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OCJENA ISPUWENOSTI USLOVA ZA ZA[TITU

Pe}ina Orlova~a predstavqa hidrolo{ki aktivnu pe}inu. Odlikuju je razgranati kanali

sa tri horizonta i bogat pe}inski nakit, po qepoti i kvalitetu jedan od najqep{ih u
Republici Srpskoj. Pomenuti skup vrijednosti speleolo{kog objekta pe}ine Orlova~a
daje joj svojstvo prirodnog dobra u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine
("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02).

Determinisawe istra`nog podru~ija kao prirodnog dobra i ocjena ispuwenosti uslova

za za{titu vr{eni su uokviru standardne procedure vrednovawa sa stanovi{ta potreba
i ciqeva za{tite prirode i `ivotne sredine ~iji su kriteriji iskazani kao:

ƒ Izvornost (autohtonost) – stepen izmjewenosti prirodnog stawa, glavnih ~inilaca,

elemenata i odlika nekog prostora ili pojava pod direktnim ili posrednim
uticajem ~ovjeka,

ƒ Reprezentativnost – pokazateq jedinstvenosti i specifi~nosti prirodnog dobra

u okviru grupe srodnih pojava,

ƒ Rijetkost - izraz kvantitativnog stawa i pokazateq ugro`enosti odre|ene pojave

ili procesa, vezano za odre|eni prostorni ili vremenski okvir,

ƒ Raznolikost - izra`ena bogatstvom raznovrsnih, me|usobno kombinovanih,

prirodnih pojava i procesa,

ƒ Cjelovitost - koja izra`ava stepen jedinstva i zaokru`enosti odre|enog prostora

ili pojave i wihovih sadr`aja,

ƒ Esteti~nost - po kojoj se cijene atraktivnost ambijentalnih pojava i qepota

prirodnog dobra.
Ispuwenost uslova za za{titu ocjewena je i u kontekstu potencijala za razvoj op{tih
funkcija ovog podru~ja kao za{ti}enog prirodnog dobra. Op{te funkcije predstavqaju
nau~na, kulturna i obrazovno-vaspitna, dok }e ostale potencijalne funkcije (turisti~ko-
rekreativna, privredna ...) biti razmotrene pri definisawu koncepta za{tite. Na osnovu
izvr{ene analize konstatovanih vrijednosti i funkcija za{tite, utvr|en je visok stepen
me|usobne zavisnosti i uslovqenosti ~lanova navedene relacije.
Me|utim, bez obzira na pomenute pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti pe}ine
Orlova~a imaju sna`nu argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.
Prilikom valorizacije postojalo je vi{e problema, a jedan od va`nijih je svakako bio
nedovoqni stepen definisanih i propisanih kvantitativnih metoda, {to proisti~e iz
~iwenice da za svaki kriterijum postoji vi{e pokazateqa. Oni se ~esto ne mogu egzaktno
iskazati numeri~kim veli~inama, ve} se determinacija wihovih vrijednosti vr{i na
iskustveno-komparativnoj i kvalitativnoj osnovi. Me|utim, bez obzira na pomenute
pote{ko}e valorizacije, prirodne vrijednosti Pe}ine Orlova~a imaju sna`nu
argumentaciju koja obezbje|uje uklapawe u navedene kriterijume.

Morfohidrolo{ke pojave
Pe}ina Orlova~a po svojim dimezijama i karakteristikama spada u petnaest
najzna~ajnijih speleolo{kih objekata Republike Srpske, nau~no vrednovanih u okviru
radne grupe za speleologiju pri Nacionalnom savjetu za geonasqe|e Republike Srpske.
Kao pojedina~ne vrijednosti jedinstvene speleomorfolo{ke pojave izdvojeni su:

¾ Ulaz i glavni kanal (od Ulazne dvorane do dvorane Romanija);

¾ Dvorana Galerija;
¾ Kanali doweg nivoa sa podzemnim tokom rje~ice Siwave;
¾ Izvor rje~ice Siwave;
Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 18
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
¾ Mala pe}ina;
¾ Vredan paleontolo{ki materijal;
¾ Specifi~na entomofauna

OCJENA VRIJEDNOSTI

Utvr|ivawe stepena zadovoqewa kriterijuma vrijednovawa izvr{eno je na osnovu

kvalitativne analize obiqe`ja podru~ja pe}ine Orlova~a po zastupqenim prirodnim
komponentama.

Izvornost
Pe}ina Orlova~a je u velikoj mjeri sa~uvan u izvornom obliku speleolo{ki objekat, koji
zajedno sa ostalim dijelovima speleolo{kog sistema pokazuje prirodu razvoja kra{kog
procesa. Antropogenim aktivnostima uz najmawe intervencije prilago|en je jedan dio
pe}ine turisti~kim posjetama, poboq{ani su pristupni putevi ulazu u objekat ~ime
bitno nije izmijewen ni jedan prirodni atribut. Iako je djelimi~no izmijewena
ambijentalno pejza`na komponenta, izvornost objekta je visoko rangirana.

Reprezentativnost
Reprezentativnost pe}ine Orlova~a i izdvojenog predjela ogleda se u:

¾ jedinstvenosti geomorfolo{kih i spelomorfolo{kih obiqe`ja;

¾ podzemnom toku koji odra`ava sada{wu erozionu terminantu ovog kra{kog
predjela;
¾ specifi~noj genezi koja nije u potpunosti razja{wena;
¾ paleontolo{kom materijalu vrste ursus, koji se mo`e upore|ivati sa ostalim
nalazima u Republici Srpskoj i jugoisto~noj Evropi;
¾ biospeleolo{koj entomofaunisti~koj raznolikosti;

Zbog ~ega je pe}ina Orlova~a svrstana u objekte geonasqe|a Republike Srpske od

izuzetnog zna~aja.

Rijetkost
Zna~ewe pojma ili kategorije "rijetkost" ispoqava se kroz prisustvo oblika i pojava
objekata ne`ive prirode, pri ~emu se uspostavqa posebna skala za kvalitativno ili
kvantitativno izra`avawe brojnosti i determinisawe teritorije kroz "rijetkost kao
vrijednost sebi" , koja je izra`ena kao prirodna dragocjenost, i formira obavezu
za{tite i o~uvawa, a opredjequje i na~in (u pogledu vrste i re`ima za{tite) za
ostvarivawe tog ciqa. S obzirom da pojedini elementi i oblici reqefa i
hidrografije predstavqaju rijetkost svojom pojavom i na~inom izra`enosti koja je
obiqe`ena kao geonasqe|e u okviru kojeg egzistuje specifi~an biotop sa svojevrsnom
entomofaunom, zakqu~uje se da je podru~je pe}ine Orlova~a izuzetno.

Raznolikost
Spomenik prirode pe}ina Orlova~a pokazuje znatan stepen raznolikosti prirodnih
sadr`aja, prije svega elemenata geodivirziteta, s obzirom na analizirane vrijednosti.
Kategorija "raznolikosti" ukqu~uje u sebi prostornu varijabilnost fenomena i procesa
fizi~ko-geografskih ~inilaca (elemenata) i jedinstvenog `ivog svijeta, i mo`e se
ocjewivati kao zasebna vrijednost ili kao estetska vrijednost koja proisti~e iz
obiqe`ja predionog lika i uklopqenosti speleolo{kog objekta.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 19

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Cjelovitost
Cjelovitost je preduslov za{tite prirodnog dobra, odnosno jedna od bitnih odrednica
prostornog okvira za{tite. Primjena ovog kriterijuma veoma je slo`na s obzirom na
izuzetnu iznijansiranost pojma "cjeline" u fizi~ko-geografskom, biolo{kom, odnosno
ekolo{kom ili u nekom drugom pogledu, kao i nejednaku taksonomiju "cjelina" u nau~nim
disciplinama. Stepen cjelovitosti prirodnog dobra cijeni se prije svega sa prakti~nog
kao skup realnih mogu}nosti da se sa granicama za{tite obuhvate su{tinske vrijednosti
jednog prostora koje su me|usobno uzro~no-posqedi~no povezane i time obezbjede
uslovi wihove za{tite i razvoja. Na osnovu ovakve postavke, zakqu~uje se da je skup
osnovnih vrijednosti pe}ine Orlova~a u mnogome homogenizovan i prostorno uobli~en,
odnosno lako prepoznatqiv sa aspekta utvr|ivawa aspekta okvira za{tite.

Estetika predjela
Pejsa`no-ambijentalne vrijednosti pe}ine Orlova~a se visoko rangiraju i pored
subjektivnosti do`ivqavawa i ocjene lijepog u prirodi. Te se vrijednosti zasnivaju na
izuzetnoj predionoj raznolikosti nanaru{enosti predionog lika direktnim efektima
privrednih aktivnosti. Estetika predjela posebno dolazi do izra`aja zbog mogu}nosti
{iroke vizuelne percepcije ne samo pojedinih elemenata ve} i cjelovitog prostora ~iji
su oni dio. Relativna skrovitost prirodnog dobra uticala je da se o~uva estetika
predjela i pored posje}enosti turista i dobre pristupa~nosti objektu.

PRIJEDLOG KATEGORIJE

Polaze}i od utvr|enih vrijednosti i cijene}i ~iwenicu da su{tinska obiqe`ja pe}ine

Orlova~a po ve}ini kriterijuma imaju najvi{i ili visoki rang u trostepenoj skali
vrednovawa, i da ovo podru~je mo`e uspje{no razvijati za{titne i druge dozvoqene
funkcije, kao i da se nalazi u blizini Jahorine koja je u postupku istra`ivawa za
za{titu prirode, predla`e se svrstavawe pe}ine Orlova~a u prirodna dobra od
izuzetnog zna~aja, odnosno prirodna dobra I kategorije.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 20

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V KONCEPT ZA[TITE

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 21

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

OPTIMALNI MODEL ZA[TITE

Koncept za{tite Spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a" se zasniva na dosada{wim

iskustvima u za{titi, razvoju, ure|ivawu i upravqawu spomenikom prirode koji su
bazirani na:

ƒ o~uvawu i unapre|ivawu ukupnih prirodnih vrijednosti,

ƒ o~uvawu predionih odlika,
ƒ uskla|enoj za{titi i kori{}ewu prirodnih resursa,
ali i potrebama koje se name}u nakon detaqnog vrednovawa prirodnih i qudskim radom
stvorenih vrijednosti, kako bi za{ti}eno prirodno dobro moglo da bude nominovano za
objekat geonasqe|a balkanskog zna~aja pri Evropskoj asocijaciji za konzervaciju
geolo{kog nasqe|a (ProGEO).

CIQEVI RAZVOJA

Op{ti ciqevi
Prostorni plan Republike Srpske (1996-2015), odnosno Etapni plan 1996-2001, poglavqe
10. ta~ka 3. "Za{tita prirodnih dobara", jedini trenutno relevantni dugoro~ni program
razvoja, postavqa sqede}i op{ti ciq razvoja:
"postizawe racionalne organizacije i ure|ewe prostora, uskla|ivawem wegovog
kori{}ewa sa mogu}nostima (i ograni~ewima) u raspolagawu prirodnim i stvorenim
vrijednostima i sa potrebama dugoro~nog socijalnog i ekonomskog razvoja", a prije svega
sa za{titom `ivotne sredine.
Konceptom za{tite i razvoja, neophodno je, u op{tem smislu obezbijediti:

ƒ funkcionalnu integrisanost prostora i uskla|ivawe;

ƒ saobra}ajnom integracijom i stru~nom opremqeno{}u prihvatnog punkta posti}i

boqu povezanost spomenika prirode sa okru`ewem.

Polaze}i od opredjeqewa da je jedna od razvojnih aktivnosti podru~ja turizam, na bazi

motiva i resursa prirodne i stvorene sredine, ciqevi bi se ostvarivali kroz:

ƒ ukqu~ivawe lokalnog zainteresovanog stanovni{tva u tr`i{ni sistem kori{}ewa

turisti~kih i komplementarnih razvojnih potencijala,
ƒ ekonomsko stimulisawe i predfinansirawe nekomercijalnih aktivnosti, koje
obezbje|uju pripremu podru~ja,
ƒ logisti~ku i institucionalnu podr{ku na svim nivoima.
Prema op{tim ciqevima razvoja i za{tite koji su definisani planskim i zakonskim
odredbama i stru~nim postulatima, primjewuju se ciqevi upravqawa u skladu sa
me|unarodnom kategorizacijom za{ti}enih prirodnih dobara IUCN i predla`e se
usvajawe me|unarodne kategorije III,
"Upravqawe podrazumjeva:
ƒ za{titu vrijednih i o~uvanih prirodnih cjelina i wenih elemenata;
ƒ plansko i programsko usmjeravawe i uskla|ivawe za{tite, djelatnosti i
aktivnosti;
ƒ o~uvawe skladne interakcije prirode i kulture kroz za{titu predjela i/ili
marinskih predjela i odr`avawe tradicionalnog kori{}ewa zemqi{ta, na~ina
gradwe i dru{tvenih i kulturnih manifestacija;
ƒ podr{ka na~inu `ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i za{tita
dru{tvenog i kulturnog miqea zajednice;
ƒ o~uvawe diverziteta predjela, stani{ta, pridru`enih vrsta i ekosistema;
Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 22
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
ƒ eliminacija i daqe spre~avawe eksploatacije zemqi{ta i preobimnih aktivnosti;
ƒ mogu}nost kori{}ewa kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvaliteti-
ma podru~ja;
ƒ podr{ka nau~nim i obrazovnim aktivnostima koja }e doprinijeti dugoro~noj dob-
robiti lokalnog stanovni{tva i razvoj javne podr{ke za{titi takvih podru~ja; i
ƒ doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbje|ewe prirodnih proizvoda
({umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao {to je ~ista voda ili prihod iz
odr`ivih oblika turizma)."

Posebni ciqevi
S obzirom na status i funkcije pe}ine Orlova~e kao za{ti}enog prirodnog dobra,
djelimi~nu ure|enost i ve}inom nenaru{enost okolnog prostora, djelimi~no
uspostavqenu "turisti~ku" infrastrukturu u pe}ini, neophodno je planirati i sprovesti
niz mjera sanaciono-ure|ajnog karaktera, kao {to su:

• obiqe`avawe pe}ine i granica za{ti}enog prostora na propisan na~in; postavqawe

informativnih tabli, putokaza i tabli upozorewa o po{tovawu uspostavqenog reda
i re`ima;
• izvesti dodatne ure|iva~ke radove za obilazak pe}inskih kanala; obim i vrstu
radova prilagoditi prema projektu i budu}oj namjeni pe}ine, u zavisnosti od
koncepta turisti~ke posjete uspostaviti dio pe}ine od ulaza do Dvorane Galerije
pod re`im za{tite ú stepena, Kanale doweg nivoa pretvoriti u objekat nau~nog i
obrazovnog rada sa ograni~enom posjetom;
• pristupni put urediti iz svih pogodnih pravaca;

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 23

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Istra`iva~ki radovi
Program istra`ivawa pe}ine Orlova~a podrazumijeva sqede}e radove:

• nastavak speleomorfolo{kih istra`ivawa u pe}ini, du` speleolo{kog sistema i

okolinih speleolo{kih objekata;
• obezbje|ivawe stacionarnih, kontinualnih hidrolo{kih osmatrawa vodotoka
Siqave;
• uspostavqawe mikroklimatskih osmatrawa u pe}ini;
• nastavak paleontolo{ka istra`ivawa u pe}ini.
• istra`ivawe pe}inske faune, a posebno entomofaune;
Rezultate planiranih istra`ivawa pe}ine Orlova~a i planove sanacije i ure|ewa
potrebno je na programskom i projektnom nivou integrisati kroz Program za{tite i
razvoja.
Bli`e uslove odr`avawa reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekata i
posjetilaca na za{ti}enom prostoru utvrdi}e Staralac posebnim aktom.

PROCEDURALNI, PROSTORNI I VLASNI^KI ASPEKT ZA[TITE

Proceduralni aspekt za{tite

Na osnovu odredbi Zakona o za{titi `ivotne sredine ("Slu`beni glasnik RS", br. 50/02)
zakqu~eno je da treba donijeti akt o stavqawu pod za{titu pe}ine Orlova~a u statusu i
pod nazivom Spomenik prirode "Pe}ina Orlova~a". Aktom o za{titi treba ustanoviti
wen za{titni status kao jedinstvenog prirodnog dobra koje obuhvata pe}inu Orlova~u,
Malu pe}inu i izvor rije~ice Siwave koji predstavqaju jedinstvenu morfolo{ku i
hidrolo{ku cjelinu.
S obzirom da je navedeni speleolo{ki objekat vrednovan kao prirodno dobro od
izuzetnog zna~aja dono{ewe akta o stavqawu pod za{titu je u nadle`nosti Vlade
Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 24
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva za prostorno ure|ewe gra|evinarstvo i
ekologiju i Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog nasqe|a
Republike Srpske.

Prostorni i vlasni~ki aspekt za{tite

Za za{titu u svojstvu spomenika prirode osim pe}ine Orlova~a predla`e se prostor u

wenoj neposrednoj okolini obuhva}en povr{inama katastarskih parcela na katastarskoj
op{tini Mokro, Skup{tine op{tine Pale, prikazane na prilogu 3 i 4.

RE@IM ZA[TITE
Na prostoru koji je predmet ovog Elaborata i koji se predla`e za za{titu neophodno je
uspostaviti, u skladu sa ~lanom 49. Zakona o za{titi `ivotne sredine, re`im za{tite úú
stepena.
U konkretnoj primjeni, navedeni re`im podrazumijeva tretman Spomenika prirode "Pe}i-
na Orlova~a" kao za{ti}enog prirodnog dobra poluotvorenog tipa, odnosno ograni~ene
posjete po broju posjetilaca i pa`qivog ~uvawa. Na osnovu ovakvog re`ima neophodno je
aktom o za{titi, u ciqu preventivnog djelovawa, utvrditi pravno-administrativne mje-
re, kao {to je navedeno.
Djelatnosti na za{ti}enom prostoru koje nisu zabrawene, kao i radovi van za{ti}enog
prostora za koje se osnovano predpostavqa da mogu nepovoqno imati {tetne posledice
za za{ti}eni Spomenik prirode "Pe}ina Orlova~a", podlije`u proceduri dobijawa
saglasnosti u skladu sa Zakonom o za{titi `ivotne sredine i Uredbe o projektima za
koje se provovodi procjena uticaja na `ivotnu sredinu. Izre~ene zabrane i navedena
procedura ne odnose se na postoje}i na~in kori{}ewa poqoprivrednog zemqi{ta.
Bli`e uslove reda i pona{awa vlasnika zemqi{ta, korisnika objekta i posetilaca na
za{ti}enom podru~ju utvrdi}e Staralac posebnim aktom, a po prethodno pribavqenim
uslovima i mi{qewu Republi~kog zavoda za za{titu kulturno-istorijskog i prirodnog
nasqe|a Republike Srpske.

MJERE ODR@AVAWA, URE\IVAWA I RAZVOJA PRIRODNOG DOBRA

Na podru~ju Spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a", u smislu odr`avawa, ure|ivawa i

razvoja prirodnog dobra, kao dozvoqene mjere se propisuju:

9 Nau~na istra`ivawa;
9 Poqoprivredna proizvodwa doma}instava u individualnom re`imu.

9 Podizawe autohtonih sastojina li{}ara na povr{inama pod {ikarama i

{ibqacima, ako su uslovi povoqni, uz o~uvawe postoje}e autohtone vegetacije.
9 Izgradwa novih objekata i izvo|ewe radova koji su u funkciji prezentacije i
za{tite za{ti}enog prirodnog dobra, a koji su imenovani ovim elaboratom -
ure|ewe saobra}ajnica, prihvatnih povr{ina, i dr., ili odgovaraju}im Planskim
aktom spomenika prirode.
9 Zadr`avawe postoje}ih trasa saobra}ajnica, a mo`e se predvidjeti i
asfaltirawe iskqu~ivo onih saobra}ajnica koje }e voditi do planiranog
parkinga kako bi se omogu}ilo povezivawe naseqa i postoje}e lokacije posebne
namjene.
9 Zadr`avawe elektromre`e podru~ja na postoje}im pravcima dok se ne steknu
uslovi za wenu rekonstrukciju u cjelini ili dijelovima uz obavezno kablirawe.
9 Prikqu~ivawe novih objekata uz obavezno kablirawe na mjestima gdje se
naru{ava ambijentalna cjelina.
9 Da se planovima obezbjedi racionalizacija elektromre`e podru~ja i provo|ewe
kablova du` saobra}ajnica.
Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 25
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A
9 Javno osvjetqewe na urbanizovanim povr{inama koje mo`e imati iskqu~ivo
pejza`ni karakter uz upotrebu odgovaraju}ih svjetlosnih tijela.
9 Individualno vodosnabdijevawe objekata iz bunara, s tim {to }e se
odgovaraju}im urbanisti~kim planovima omogu}iti zajedni~ko
vodosnabdijevawe za pojedine grupacije objekata, a prema posebnim tehni~kim
uslovima.
* * *
Na podru~ju spomenika prirode pe}ina Orlova~a , u ciqu odr`avawa, ure|ivawa i
razvoja prirodnog dobra, i sprovo|ewa re`ima za{tite úú stepena zabrawuje se:

⇒ Industrijska eksploatacija mineralnih i nemineralnih sirovina na cijelom

podru~ju, osim ako se ne radi o strate{kim sirovinama, pri ~emu odluku donosi
nadle`ni dr`avni organ u skladu sa Zakonom o rudarstvu.
⇒ Primarna prerada i predkoncentracija sirovina, osim u slu~aju strate{kog
interesa, pri ~emu se utvr|uju posebni uslovi za{tite `ivotne sredine.
⇒ Deponovawe primarnih i sekundarnih jalovina, komunalnog, industrijskog i drugog
otpada i vi{kova zemqe sa otkopa na za{ti}enom podru~ju.
⇒ Izgradwa industrijskih, infrastrukturnih, privrednih, hidrotehni~kih i drugih
objekata ~iji rad i postojawe mogu izazvati nepovoqne promjene kvaliteta zemqi{ta,
voda, vazduha, `ivog svijeta, qepote predjela, kulturnih dobara i wihove okoline.
⇒ Promjena namjena povr{ina, izuzev promjena koje proisti~u iz programskih
dokumenata Staraoca.
⇒ Gradwa stambenih, ekonomskih pomo}nih objekata poqoprivrednih doma}instava i
vikend objekata izvan gra|evinskih podru~ja utvr|enih posebnim planskim i
urbanisti~kim dokumentima, odnosno gradwa objekata poqoprivrednih
doma}instava izvan postoje}ih gra|evinskih parcela do dono{ewa tih dokumenata.
⇒ Prosjecawe bilo koje nove saobra}ajnice, ukoliko nije utvr|ena va`e}im prostornim
ili urbanisti~kim planom, ili granskim osnovama koje su usagla{ene sa re`imima i
mjerama za{tite podru~ja.
⇒ Uzimawe fosilonosnih materijala sa geolo{kih profila.
⇒ Svaka promjena postoje}e morfologije terena i vodotoka, prevo|ewe voda jednog u
drugi vodotok, i izmjena hidrodinami~nih karakteristika i re`ima vodotoka bez
saglasnosti nadle`nih institucija.
⇒ Izvo|ewe hidrogeolo{kih radova bez saglasnosti Zavoda za za{titu kulturno
istorijskog i prirodnog nasqe|a Republike i Staraoca;
⇒ Kaptirawe izvora, izgradwa hidrotehni~kih objekata (akumulacija, brana ...),
ukqu~uju}i i regulaciju vodotoka.
⇒ Svako pregra|ivawe vodotoka i izgradwa novih ribwaka.
⇒ Formirawe deponija bilo kog otpada.
⇒ Formirawe mrcini{ta na podru~ju otvorenog karsta.
⇒ Skladi{tewe, deponovawe i bacawe komunalnog otpada i otpadnih materijala svih
vrsta van mjesta odre|enih za tu namjenu, kao i neregulisano formirawe mrcini{ta
i odlagawe stajskog |ubriva.
⇒ Rukovawe otrovnim hemijskim materijama, naftnim derivatima i drugim opasnim
materijama.
⇒ Uni{tavawe {umskih kompleksa i wihovo usitwavawe.
⇒ ^ista sje~a u prirodnim sastojinama i kr~ewe {uma, kresawe lisnika i prekomjerno
kori{}ewe drvne mase u odnosu na ciqeve i principe gazdovawa {umama.
⇒ Kr~ewe {uma i obavqawe drugih radwi na mjestima i na na~in koji mogu izazvati
procese jake i ekscezivne vodne erozije i nepovoqne promjene predjela.
⇒ Preoravawe prirodnih livada i pa{waka.
⇒ Sadwa, zasijavawe i naseqavawe vrsta biqaka stranih za prirodni `ivi svijet ovog
podru~ja, osim za potrebe spre~avawa erozije i klizi{ta.
⇒ Sakupqawe i stavqawe u promet vrsta iz Naredbe o kontroli prometa i kori{}ewa.
⇒ Sakupqawe i kori{}ewe svih za{ti}enih divqih biqnih i `ivotiwskih vrsta.
⇒ Uni{tavawe divqih vrsta biqaka i `ivotiwa za{ti}enih kao prirodne rijetkosti
ili drugih zakonski regulisanih kategorija.
⇒ Naseqavawe vrsta `ivotiwa stranih za prirodni `ivi svijet ovog podru~ja, u
slobodnom prostoru.

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 26

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

UPRAVQAWE ZA[TITOM
Uspostavqawe zakonske za{tite, odnosno progla{ewe pe}ine Orlova~a za za{ti}eno
prirodno dobro - spomenik prirode, jedan je od osnova za upravqawe za{ti}enim
prirodnim dobrom. Upravqawe prirodnim dobrom podrazumijeva efikasno planirawe,
pra}ewe stawa, preduzimawe mijera i aktivnosti na unapre|ivawu, razvoju i
kori{}ewu prirodnih vrijednosti podru~ja saglasno utvr|enim mjerama i uslovima
za{tite.
U preduzimawu mjera i uslova za{tite, imaju}i u vidu potrebu o~uvawa prirodnih
vrijednosti, ne`ive i `ive prirode posebnu pa`wu u upravqawu spomenikom prirode
treba posvetiti za{titi speleolo{kog objekta i prirodnih otvora u karstu.
Na osnovu konsultacija i mogu}nost razvoja prirodnog dobra i wegovog ukqu~ivawa u
Programe razvoja regionalnog i vi{eg karaktera, preporu~uje se da se za staraoca
spomenika prirode "Pe}ina Orlova~a" odredi Op{tina Pale koja je nosila dosada{we
aktivnosti na turisti~kom ure|ewu pe}ine.
Me|usobne obaveze Staraoca i predstavnika organa koji donose akt o za{titi,
neophodno je regulisati ugovorom koji mo`e biti ograni~enog ili neograni~enog
trajawa. Veoma je zna~ajno da Staralac dobije neposrednija ovla{}ewa u domenu
obustavqawa radova koji nisu u skladu sa propisanim re`imom za{tite i nalagawem
mjera koje su du`ni da sprovedu korisnici prostora.

FINANSIRAWE ZA[TITOM
Finansijska sredstva za izradu potrebne dokumentacije, istra`ivawa i izvo|ewa
radova na za{titi potrebno je obezbjediti iz izvora Republike i iz drugih izvora u
skladu sa ~lanom 44. Zakona o za{titi prirode. Tako|e treba deo radova koji se odnose
na turisti~ku prezentaciju lokaliteta da participira Staralac, a Republika da pru`i
ode|ene olak{ice nosiocu razvoja turizma, odnosno Staraocu. Tro{kovi teku}eg
odr`avawa za{ti}enog prirodnog dobra koje vr{i Staralac pokrili bi se dijelom iz
sopstvenih sredstava Staraoca, a dijelom iz op{tinskih sredstava, odnosno iz
namenskih fondova Republike, i dijelom iz naknada koje }e na zakonom propisan na~in
davati glavni korisnici ovog prostora, odnosno prirodnih resursa.

SMJERNICE
U ciqu stavqawa za{ti}enog dobra u funkciju i rje{avawa mogu}ih konfliktnih
interesa, neophodno je odmah pristupiti:
1. Obezbije|ivawu planskih osnova za upravqawe i ure|ewe podru~ja, {to bi
podrazumjevalo izradu sqede}ih dokumenata:
- sredworo~nog i godi{wih programa za{tite i razvoja za{ti}enog dobra;
- prioritetnih razvojnih programa za za{ti}eno podru~je, kao samostalnih
dokumenata ili dijelova programa regionalnog razvoja Pala i Jahorine.
2. Izradi dokumentacione osnove, pod kojom se podrazumijeva:
- utvr|ivawe stawa izgradwe na podru~ju, odnosno pravnog statusa svih postoje}ih
objekata, uz wihovu legalizaciju po Zakonu, ako odgovaraju kriterijumima iz ovog
elaborata;
- uspostavqawe katastra instalacija;
- revizija, a`urirawe katastra, posebno stawa vlasni{tva na poqoprivrednim
povr{inama.
-
3. Organizaciji za{tite na podru~ju i to:
- formirawe slu`be nadzora;
- organizovawe saradwe sa slu`bama op{tina, posebno inspekcijskim slu`bama iz
urbanizma i gra|evinarstva radi spre~avawa bespravne izgradwe;
- u saradwi sa Zavodom za za{titu kulturno istorijskog i prirodnog naslije|a
Republike Srpske i zavi~ajnim muzejima napraviti programe istra`ivawa
za{tite etnonasqe|a na za{ti}enom prostoru, odnosno rekonstrukcija zaru{enih
i zapu{tenih vodenica i drugo.
Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 27
 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

V PRILOZI

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 28

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Polo`aj pe}ine Orlova~a 1:100 000
(Topografska karta l. Gora`de, 1971)

Spomenik prirode pe}ina Orlova~a

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4860,00 N

Y – 6546,400 E
Nadmorska visina 948 m

Prilog 1

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 29

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Polo`aj pe}ine Orlova~a 1:25 000
(Topografska karta l. Gora`de 1-1,1986)

Spomenik prirode pe}ina Orlova~a

Koordinate u Gaus-Krigerovoj koordinatnoj mre`i X – 4860,00 N

Y – 6547,16 E
Nadmorska visina 948 m

Prilog 2

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 30

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Kopija katastarskog plana
Katastarska op{tina Mokro, broj plana 6- d/4 i 7 c/3
Republi~ka uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove
Podru~na jedinica Pale

Prilog 3

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 31

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Popis i povr{ine katastarskih ~estica

broj povr{ina
~estice (hektara)
640/1 13.235
640/2 6.800
dio ~estice 641/2 6.980

Prilog 4

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 32

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Zone i re`imi za{tite Spomenika prirode Pe}ina Orlova~a

Prilog 5

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 33

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Geolo{ka karta okoline Pustopoqa 1:100 000
(OGK Pra~a K 34-2, 1982)

Legenda

Aluvijalni nanos Granica osmatrana i

aproksimativna ili pokrivana
Urnisi i sipari Eroziona ili tektonsko – eroziona
granica
Deluvijalno-proluvijalni zastori Osa sinklinale

Kre~waci, ro`naci, tufovi i glinci Osmatran rasjed

Bankoviti i masivni kre~waci i Pokriven rasjed
bre~asti kre~waci Han Buloga
Fotogeolo{ki osmatran rasjed
Kvarc-liskunoviti pje{~ari
Sarajevski pje{~ari, {kriqavi
subgrauvakni i grauvakni pje{~ari,
alevroliti i glinci. Polo`aj pe}ine

Prilog 6

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 34

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

SPOMENIK PRIRODE PE]INA ORLOVA^A

Plan pe}ine Orlova~a

Prilog 7

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 35

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

LITERATURA

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 36

 REPUBLIKA SRPSKA
MINISTARSTVO PROSVJETE I KULTURE
REPUBLI^KI ZAVOD ZA ZA[TITU KULTURNO-ISTORIJSKOG I PRIRODNOG NASQE\A

Vujnovi}, L. i dr. (1983): Tuma~ za Osnovnu geolo{ku kartu 1:100 000, list Pra~a K 34-2,
Savezni geolo{ki zavod, Beograd
Vujnovi}, L. i dr. (1983): Osnovna geolo{ka karta SFRJ 1:100 000, list Pra~a, K 34-2,
Savezni geolo{ki zavod, Beograd
Dujakovi}, G. (2004): Pe}ine i jame RepublikeSrpske - Zavod za uxbenike i nastavna
sredstva, Srpsko Sarajevo
Kurtovi}, M. (1977): Savina pe}ina – Biser kraj Sarajeva - Na{ kr{, 3, Sarajevo
Kurtovi}, M (2004): Istra`eni speleolo{ki objekti na podru~ju op{tina Pale, Stari Grad
(Sarajevo), Ilixa, Sokolac, Kalinovik, Ilija{, Trebiwe, Bile}a, Gacko, Berkovi}i i
Nevesiwe.- (neobjavqeno)
Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj - Srpske zemqe i svijet,
Bawa Luka
Lazarevi}, R. (1995): Turisti~ke pe}ine u Republici Srpskoj - Zbornik radova
Simpozijuma "Resursi RS", Bawa Luka
Malez, M.; Lajtner, I.; Paunovi}, M.; Sli{kovi}, T (1987): Kartarnogeolo{ka i
paleontolo{ka Prou~avawa u spiqi Orlova~a kod Sarajeva.- Kr{ Jugoslavije, 12/3,
Zagreb
Peceq, M. R, Markovi}, S. B.; Jovanovi}, M; Peceq, J (2002): Novi rezultati istra`ivawa
pe}ine Orlova~a.- Glasnik Geografskog dru{tva Republike Srpske, sveska 7, Bawa Luka
Peceq, M. R, Markovi}, S. B.; Jovanovi}, M (2002): Pe}ina Orlova~a - Univerzitet u
Srpskom Sarajevu, Institut filozofskog fakulteta, Pale
Peceq, R. M; Markovi}, B. S.; Jovanovi}, M.: Novi rezultati istra`ivawa pe}ine
Orlova~e.- Zbornik radova filozofskog fakulteta u Srpskom Sarajevu , "Radovi", kw. 3
(u {tampi)

Curcic, S. B.; Pecelj, J. M.; Stojkoska, E. (2002): A redescription of

charonites orlovancensis reitter (Bathyscnae, Cholevidae, Coleoptera)
with some notes on its sistematic position and ecology.- ARCH. Biol. Sci.
Belgrade, 54 (3-4), 129-132
Turisti~ko ure|ewe pe}ine Orlova~a i za{tita wenog geo-nasqe|a i biodiverziteta,
Filozofski fakultet Univerziteta u Srpskom Sarajevu (projekat)

Spomenik prirode P e } i n a Orlova~a 37