KONTROLA I SUPERVIZIJA BANAKA

Seminarski rad

Sarajevo, Novembar 2010.

1.

Zato postoji regulacija?

Bez prudencione kontrole i supervizije banaka i drugih finansijskih institucija, deregulacija u sferi bankarstva i finansija mogla bi da dovede do sistemskih bankarskih i finansijskih kriza. Potrebno je obezbijediti zatitu deponenata od gubitaka koji mogu da nastanu ukoliko banke ulaze u pretjerano visoke rizike, naroito ako nemaju odgovarajue pokrie za njih. Pored toga, bitna je i sistemska pozicija banaka u platnom prometu, alokaciji kredita i trinoj korporacijskoj kontroli kompanija na realnom sektoru ekonomije (corporate governance) regulacija i supervizija banaka je sredstvo da se smanji sistemski rizik u bankarstvu. Jer, bankrotstvo jedne vee banke moe da dovede do lananog procesa i da uzdrma itav bankarski i finansijski sistem. Tradicionalni sistem zatite bankarskog sistema temelji se na funkcijama banaka: platni promet, tednja, provoenje monetarne politike (kreiranje novane mase), dok je intervencionalistika politika na planu regulacije i supervizije banaka usmjerena na: kontrolu kamatne stope; kontrolu kretanja kapitala; ograniavanje okvira poslovanja finansijskih institucija (osiguranje depozita i davanje kredita za likvidnost od strane Centralne banke). Novi (savremeni) trend regulacije i supervizije naglaava: proces deregulacije potpuna redukcija administrativnih ogranienja koja su postojala u bankarstvu i finansijama; b) proces sekjuritizacije povezivanje banaka sa finansijskim tritem; c) proces internacionalizacije ukidanje ogranienja na meunarodnom planu. a) Navedene promjene u bankarskom i finansijskom poslovanju nameu i dodatne zahtjeve za kontrolu u novim uslovima i pravilima. Objektivno se javljaju vei i novi rizici, to bi bez supervizije finansijskih institucija i uslovima trinog poslovanja dovelo do haotinog kretanja. Novi koncept regulacije banaka obuhvata trojnost kontrole i to od strane; (1) Bankarskog menadmenta i menaderskog tima; (2) Trita kapitala sa trinim mehanizmima; (3) Supervizije specijalne dravne institucije. Bankarski menadment ima glavnu ulogu u obezbjeivanju sigurnosti, efikasnosti i profitabilnosti poslovanja banaka. Ali performanse bankarskog menadmenta su pod kontrolom trita kapitala kao i dravnih supervizorskih institucija. Matrica ukupne kontrolne mree u savremenom bankarstvu moe se prikazati slijedeom tabelom: Trina kontrola Trite kapitala Menaderski tim Bankarski menadment Bord direktora banke

Prudenciona supervizija

Supervizorske institucije Dravni zatitni mehanizmi

1

Uloga trine discipline sastoji se prije svega u tome de se performanse svake banke procjenjuju na finansijskom tritu. To se ogleda u promjeni riziko premije u okviru kamatne stope koju plaaju banke na obveznice koje one emituju. Promjena trinog rejtinga banke ogleda se i u promjeni trine cijene njenih dionica, jer te promjene odraavaju oekivanja trinih uesnika u pogledu buduih stopa prinosa na kapital dotinih banaka. Ukoliko cijene dionica neke banke padaju, njen trini rejting se smanjuje i time oteava mogunost plasmana novih serija dionikog kapitala u cilju podravanja dalje kreditne ekspanzije banke. Prema tome, trina disciplina ima svoju informacionu dimenziju u vidu kretanja cijena dionica i obveznica banke, ali i dimenziju pritiska na menadmentsku i vlasniku strukturu da dovoljno brzo vri pozitivna prilagoavanja, jer moe da doe do preuzimanja banke ili njene likvidacije.

2.

Nadzor bankarskog poslovanja

Nadzor se definira kao kompleks metoda, mjera i postupaka kojim se utvruje da li se poslovni subjekt i pojedinci ponaaju u skladu sa zakonskim propisima i internim aktima. Funkcija nadzora nad poslovanjem usmjerena je praktinim ciljevima: da se postigne efikasnije upravljanje i zatita integriteta imovine. Zajedniko ime za kontrolu i reviziju je nadzor. Oblike nadzora nije mogue strogo razgraniiti, ali sa stanovita organa koji ga obavljaju moe biti: 1. Interni nadzor obavljaju organi banke, koji su sastavni dio organizacione eme (interne kontrole i interne revizije). 2. Eksterni nadzor obavljaju organi izvan banke, nisu dnevno prisutni, obino se dogaa nakon zavretka poslovnog perioda. Ima za cilj da osigura potivanje vaeih zakonskih propisa i drutvenih normi.

2. 1.

Bankarska kontrola

Kontrola u najoptijem smislu, predstavlja mehanizam ili proceduru koja osigurava da se neki proces ili aktivnost odvija na prethodno definisani nain. Kontrola u bankarstvu je usmjerena na sprijeavanje ili brzo otkrivanje devijantnih pojava izraenih prvenstveno kroz: Pronevjere (izvori rizika lee u socijalnoj ili psiholokoj sferi, akcidentnim razlozima, te nepostojanju adekvatnog sistema brze detekcije nelegalnih postupaka); Operativnu neefikasnost (prekomjerni operativni trokovi ili neracionalne poslovne procedure); Greke zaposlenih (nekompetentnost i nepanja, ali i nejasne smjernice djelovanja). Kontrola kao funkcija upravljanja se naslanja na osnovne smjernice iz domena kadrovske politike. Meu njima su najvanije: a) briljiva selekcija u zapoljavanju kandidata provjere radnih i ivotnih referenci; b) adekvatan sistem plaanja zaposlenih ili takav koji im osigurava naknade korespondentne njihovom zalaganju, odgovornosti, strunim kompetencijama i uslovima rada; c) periodini razgovori menadera sa neposredno potinjenim radnicima;
2

d) pomaganje zaposlenim u njihovim kriznim finansijskim situacijama Pored navedenih smjernica koje djeluju kao snaan faktor amortizacije potencijalnih pronevjera, pojedine banke koriste osiguranje od gubitaka uzrokovanih pronevjerama to obeteuje banku u cjelosti u sluaju nastupanja datog tetnog dogaaja, ali ne iskljuuje potrebu razvijanja adekvatnog sistema kontrole koji bi morao minimizirati mogunost njegovog nastupanja. Kontrola moe biti: a) fizika (npr.brave, poevi od onih specijalnih na bankarskim sefovima do obinih na kutijama za platne naloge graana) b) proceduralna (npr.obaveznost dva potpisa na ekovima kojima se nalae raspolaganje bankarskim sredstvima preko utvrenog iznosa) c) raunovodstvena (npr.provjera da li su zaduenja rauna jednaka njihovim kreditiranjima ili odobrenjima); ili u irem smislu dokumentarna, izraena pismenim dokazom (npr.indigokopija) svake transakcije.
Osnovni principi bankarske kontrole:

a) razliitost lica koje raspolae sredstvima od lica koje registruje poslovne promjene (nalogodavca i raunopolagaa); b) uspostavljanje dvostruke odgovornosti nad raspolaganjem novcem i hartijama od vrijednosti (npr. dvostruka brava na sefu ili dva potpisa na eku), ili jasna izolacija i nametanje odgovornosti pojedincu (npr.alterskom slubeniku za gotovinsko poslovanje ); c) rotacija zaposlenih na njihovim radnim mjestima ili nedoputanje nijednom nezaposlenom permanentno angaovanje na samo jednom radnom mjestu; d) obavezivanje svakog zaposlenog (ukljuujui i glavnog menadera) na godinji odmor neprekinutog trajanja od samo dvije sedmice (pomoglo je u otkrivanju velikih pronevjera); e) specijalni sistemi raunovodstva koji pomau vremenskoj distribuciji prihoda i trokova, odnosno konkretizaciji financijskog rezultata u kraim vremenskim periodima. U bankarsku kontrolu se moe ukljuiti i kontrola ostvarenja zadatka plana, u prvom redu onog profitnog. Indikacije o njegovom (ne)ostvarenju ukazuju i na stepen realizacije stratekog plana. Takoe, provoenje principa operativnog upravljanja se moe sagledati i kroz finansijsko izvjetavanje razvijeno sa ciljem praenja realizacije profitnog plana. Izvjetaji o perfomansama se uporeuju sa planskim veliinama, unutar kojih su profitne projekcije od osnovne vanosti.

2. 2.

Bankarska revizija

U sistem nadzora bankarskog poslovanja ulazi i revizija koja ima identian cilj kao i kontrola u uem smislu - sigurnost i efikasnost operativnih postupaka zajedno sa tanou i potpunou poslovnih izvjetaja, ali se od nje razlikuje po nosiocima, predmetu i metodama. Operativni nosioci kontrole i revizije moraju biti personalno i organizacijski razdvojeni, pri emu revizori za razliku od kontrolora ne odgovaraju samo manederima ve i odboru direktora. Interna revizija jest:

 aktivnost neovisnog, kontinuiranog i objektivnog konsultiranja u cilju poveanja vrijednosti organizacije i poboljanja njenog poslovanja ocjenjivanje ekonominosti i uspjenosti poslovanja U veim bankama se organizuje poseban odjel za internu reviziju sa osobljem koje je zaposleno na puno radno vrijeme. U manjim bankama se te aktivnosti mogu eksternalizirati. Eksternalizacija interne revizije jeste ugovor izmeu banke i vanjskog izvritelja o pruanju usluga interne revizije. Eksternalizacija, naroito ograniena i ciljana, donosi koristi bankama u pogledu specijalistikih strunih znanja koja inae nisu dostupna unutar banke. S druge strane, uvodi rizike tipa gubitka ili slabljenja kontrole nad aktivnostima interne revizije. Vanjski izvritelj mora biti sposobna, finansijski zdrava firma s odgovarajuim znanjem i strunou. Postoji nekoliko vrsta interne revizije: finansijska revizija - procjena pouzdanosti raunovodstvene evidencije i finansijskih izvjetaja, te upravljakih i finansijskih informacijskih sistema; revizija koja se odnosi na potivanje zakona, propisa, politika i postupaka; operativna revizija - analiza organizacijske strukture, ocjenjivanje ekonominosti i uspjenosti poslovanja; revizija uprave - procjena kvaliteta pristupa uprave prema upravljanju rizikom, sistemu unutarnjih kontrola, zatiti imovine i dr. u okviru ciljeva banke. Revizijski izvjetaj sadri svrhu i opseg revizije, te obuhvaa nalaze i preporuke odjela. Revizor mora biti ukljuen ne samo u provjeru postojeih operativnih postupaka (njihove sigurnosti, efikasnosti i respektovanosti), ve i u razmatranju uvoenja novih. Njegove konstatacije o grekama ili propustima moraju biti praene analizom uzroka koji ne moraju leati semo na izvriocima, ve i na instrukcijama rukovodilaca.

2.2.1. Odnos nadlenog nadzornog tijela, odjela interne revizije i vanjskog revizora
Bankovni supervizori trebaju ocijeniti rad odjela interne revizije banke te se, ako su njime zadovoljni, mogu pouzdati da e on utvrditi podruja potencijalnog rizika. Provode se i periodine konsultacije kako bi raspravili utvrena podruja rizika i poduzete mjere. Konkretna uloga vanjskih revizora razlikuje se od zemlje do zemlje. Ipak se oekuje da stiu spozanaju o sistemu unutranjih kontrola, utiu na njihovu kvalitetu preko svojih revizijskih aktivnosti, izvjetavaju Upravu, Odbor direktora i nadleno nadzorno tijelo o znaajnim slabostima koje je utvrdio. Supervizoru e vjeravatno biti vano: informacije koje upuuju na neispunjavanje uslova za dobivanje odobrenja za rad; ozbiljan sukob izmeu tijela zaduenih za donoenje odluka; informacije koje upuuju na krenje zakona, propisa ili statuta i dr. akata; namjera o ostavci ili opoziv revizora; negativne promjene u rizicima vezanim za poslovanje banke.

U nekim zemljama je uloga vanjskih revizora proirena na obavljanje dodatnih zadaa: preispitivanje metoda sastavljanja bonitetnih izvjetaja;
4

procjena adekvatnosti organizacije i sistema unutranjih kontrola; procjena usklaenosti banke sa zakonima i propisima; vrednovanje sistema unutranjih kontrola banke (ukljuujui odjel interne revizije); izraavanje miljenja o potivanju odgovarajuih raunovodstvenih politika.

Stvaranje revizijskog odbora jeste rjeenje kojim se mogu savladati praktine potekoe koje mogu nastati iz zadae odbora direktora da osigura postojanje i odravanje adekvatnog sistema kontrola. Osim toga, takav odbor ojaava i sistem internih kontrola, kao i internu i eksternu reviziju. Banke se stoga potiu da osnuju stalni revizijski odbor, posebno ako se bave sloenim aktivnostima. Revizjski odbor treba poticati komunikaciju izmeu lanova odbora direktora, vie uprave, odjela interne revizije, vanjskog revizora i nadlenog nadzornog tijela.

3.

Koncept Baselskog komiteta

U kontekstu procesa internacionalizacije, neophodna je meunarodna harmonizacija pravila u poslovanju banaka i drugih finansijskih institucija. Organizacioni nosilac meunarodne koordinacije prudencionih pravila za banke je Baselski komitet za bankarsku superviziju. Sainjavaju ga visoki finansijski funkcioneri i kontrolori dvanaest zemalja, od kojih su osam iz zemalja Evropske Unije i etiri iz drugih zemalja (SAD, Kanade, Japana i vajcarske). Propisi donijeti od strane baselskog komiteta nisu automatski pravno obavezujui za bankarske institucije postaju tek kad ih u vidu zakona usvoje skuptine u zemljama i operativno sprovode kod banaka na svojoj teritoriji preko nacionalnih supervizorskih institucija. Smatra se da bankarstvo neke zemlje nema zadovoljavajui kredibilitet, ukoliko nisu usvojena baselska pravila o solidnom poslovanju banaka i treba istai da ih je prihvatilo preko 100 zemalja. Bazelski komitet tretira pitanja: 1. 2. 3. 4. 5. Meunarodne saradnje u superviziji Unapreenja supervizorskog razumijevanja i kvalitetu supervizije irom svijeta Razmjenu informacija na osnovu nacionalnih sporazuma o superviziji Unapreenje efektivnosti tehnika za superviziju meunarodnog bankarskog poslovanja Uspostavljanje minimalnih standarda supervizije

Prvi kljuni dokument o minimumu obaveznog kapitala donijet je jula 1988. i odnosio se na regulisanje i superviziju kreditnih rizika (Basel I). Propisivao je jedinstveni i centralizovani sistem odreivanja visine kreditnih rizika. Zatim je januara 1996. usvojen amandman koji se odnosi na regulisanje trinih rizika banaka orijentie se na dvojni sistem: centralizovani i drugi zasnovan na internim rejting sistemima samih banaka. Dinamian razvoj finansijskog trita ukazao je na potrebu izrade novog, sofisticiranijeg okvira za mjerenje rizika Novi Bazelski sporazum-Bazel II (2005.). Koncipiran je tako da se povea osetljivost na rizik kod finansijskih organizacija. On daje kompleksan pristup utvrivanju minimalno potrebnog kapitala u svjetlu veeg broja metodologija za mjerenje rizika, mogunosti izbora metodologije. Aktuelni dokument baselskog komiteta o prudencionoj kontroli i superviziji banaka sadri tri stuba. Prvi stub odnosi se na regulisanje minimalnog obaveznog kapitala banaka kao pokria za kreditni, trini i operativni rizik banaka pri emu se polazi od nominalnih iznosa aktive koji se koriguju faktorima rizika, da bi se dobila riziko ponderisana aktiva. Generalni stav je da banke moraju da sadre najmanje 8% procenata kapitala u odnosu na riziko ponderisanu aktivu. Drugi
5

stub odnosi se na superviziju banaka od strane nadlenih supervizorskih institucija, koje prije svega prate da li su banke formirale adekvatne nivoe obaveznog kapitala u skladu sa propisima ili u skladu sa internim metodologijama, kao i kontrolu tih metodologija. Supervizori, takoe, podstiu banke da razvijaju savremene tehnike upravljanja rizicima. Trei stub odnosi se na trinu disciplinu koja je definisana kao obavezno davanje informacija o kljunim performansama banaka. Davanje odgovarajuih informacija doprinosi transparentnosti profila rizika. Predvieni su i ciklusi davanja seta adekvatnih informacija na polugodinjoj bazi, odnosno kvartalnoj (za meunarodno aktivne banke).

3. 1.

Osnovna naela

Osnovna naela djelotvorne supervizije banaka su sistem minimalnih standarda dobrih supervizorskih praksi i smatraju se univerzalno primjenjivim. Baselski odbor je sastavio osnovna naela i metodologiju kao svoj doprinos jaanju globalnog finansijskog sistema. I skupina: Ciljevi, neovisnost, ovlasti, transparentnost i suradnja; 1. naelo Ciljevi, neovisnost, ovlasti, transparentnost i suradnja II skupina: Izdavanje odobranja za rad i struktura; 2. naelo Doputene aktivnosti 3. naelo Kriterij za izdavanje odobrenja za rad 4. naelo Prijenos znaajnog vlasnikog udjela 5. naelo Velike akvizicije III skupina: Bonitetna ragulativa i zahtjevi; 6. naelo Adekvatnost kapitala 7. naelo Postupak za upravljanje rizikom 8. naelo Kreditni rizik 9. naelo Problematina imovina, rezervacije i rezerve 10. naelo Ogranienja velike izloenosti 11. naelo Izloenosti prema povezanim stranama 12. naelo Rizik drave i rizik transfera 13. naelo Trini rizici 14. naelo Rizik likvidnosti 15. naelo Operativni rizik 16. naelo Kamatni rizik u knjizi banke 17. naelo Unutarnja kontrola i revizija 18. naelo Zloupotreba finansijskih usluga IV skupina: Metode stalne supervizije banaka; 19. naelo Supervizorski pristup 20. naelo Supervizorske tehnike 21. naelo Izvjeivanje supervizora V skupina: Raunovodstvo i objavljivanje; 22. naelo Raunovodstvo i objavljivanje VI skupina: Ovlasti supervizora da naloe korektivne mjere i mjere za poboljanje stanja u banci; 23. naelo Ovlasti supervizora da naloe korektivne mjere i mjere za poboljanje stanja
6

VII skupina: Konsolidirana i prekogranina supervizija banaka; 24. naelo Konsolidirana supervizija 25. naelo Odnos izmeu supervizora matine drave i supervizora drave domaina.

4. Regulacija i supervizija banaka

Odredbama Baselskog komiteta nametnuti su principi za superviziju banaka kojima se reguliu: 1. Preduslovi za efikasnu superviziju banaka postojanje zakonskih okvira koji reguliu institucionalno utemeljenje agencije za superviziju banaka i odluka koje obezbjeuju postupak supervizije i zatitu supervizora; Djelotvoran sistem supervizije treba se temeljiti na nizu eksternih elemenata ili preduvjeta. Iako uglavnom izvan nadlenosti supervizora, utiu izravno na djelotvornost supervizije u praksi. Zdravu i odrivu makroekonomsku politiku Dobro razvijena javna infrastruktura (sistem poslovnih zakona, definirana raunovodstvena naela,sistem neovisnih revizija, uinkovito i neovisno sudstvo, regulirana ostala finansijska trita, djelotvoran sistem plaanja i kliringa); Jaka trina disciplina Mehanizmi za osiguravanje zatite bankarskog sistema (ili mree javne sigurnosti).

2. Izdavanje dozvola ili licenciranje banaka kontrola onoga to banka ini sa stanovita djelatnosti koju ona obavlja. Izdavanje dozvola stavlja banku u poloaj da mora ispuniti niz kriterija. Struktura vlasnitva, sastav organa nadzora, kvalitet menadmenta, postojanje strategije i vizije banke, kvalitet interne i ekstene kontrole, organizaciona struktura, povezanost banke sa drugim licima, su predmet ocjene i ispunjenja uslova. Uslov visine temeljnog kapitala je vie vaan kao standard zatite banke od rizika, dok uslovi koji se tiu kvaliteta i nadzora su sutinski za uspjenost poslovanja. 3. Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu podrazumijevaju zatitu od rizika. Kljuni rizici su: kreditni rizik, trini rizik, rizik kamatnih stopa, valutni rizik i rizici koji dolaze iz okruenja usljed izmjene zakonske regulative i promjena uslova privreivanja. U pricipu rizici se ne mogu izbjei, ali se posljedice mogu smanjiti kroz sistem upravljanja rizicima. 4. Metode stalne supervizije banaka obuhvataju prikupljanje i analizu informacija. Aktivnosti supervizora su kombinacija aktivnosti na licu mjesta i na osnovu izvjetaja. 5. Zahtjevi za informisanjem podrazumijavaju da banka vodi finansijske izvjetaje koji odraavaju njeno realno stanje i koji su u skladu sa meunarodnim raunovodstvenim standardima primijenjenim na bankarske institucije. 6. Ovlatenje supervizora kreu se u rasponu od poduzimanja prekrajnih mjera do ukidanja bankarske dozvole. Ovlatenja supervizora su i da ogranii odreene aktivnosti banke ili da

odobri aktivnosti Uprave banke. Proces likvidacije banke je povezan sa aktivnou supervizora koji nastoji da zatiti stabilnost bankarskog sistema 7. Meudravno bankarstvo vano je sa stanovita globalizacije i internacinalizacije. Supervizori banaka moraju provoditi globalnu konsolidovanu superviziju banaka nadzirui sve bankarske organizacije, a posebno filijale, zajednika ulaganja i supsidijarna lica.

4. 1.

Supervizija kapitala i rezervi

Osnovni smisao obaveznog kapitala je da se smanji nesolventnost banaka. Meutim, obavezni kapital banke znai ogranienje kreditnog potencijala banaka. Stoga njegovo formiranje ispod ili iznad adekvatnog nivoa stvara negativne efekta. Obavezni kapital banke ne smije biti nii od 8% u odnosu na riziko ponderisanu aktivu banaka i sastoji se iz tri sloja: 1. sloj primarni obavezni kapital sastoji se iz dionikog kapitala i zadranog profita banke s tim da mora da iznosi najmanje 4% u odnosu na riziko ponderisanu aktivu; 2. sloj sekundarni obavezni kapital sastoji se iz subordiniranih obveznica kao i dijelova operativnih rezervi. Ove obveznice, emitovane od strane dotine banke sa inicijalnim rokom dospijea od najmanje 5 godina, predstavljaju najvie 50% primarnog kapitala. 3. sloj slui iskljuivo za pokrie dijela trinog rizika, a dri se u obliku kratkoronih subordiniranih obveznica. Adekvatnost kapitala je osnova svakog bankarskog sistema i predstavlja zatitu ne samo deponenata i kreditora banke, nego i fondova za osiguranje depozita, Centralne banke i cijelog finansijskog i privrednog sistema. Visina adekvatnog kapitala moe se poveati ovisno od: nivoa rizika dotine banke kvaliteta bankarskog menadmenta. To se posebno odnosi na proraun potrebnih rezervi koje banka formira. Rezerve banke su primarno operativna sredstva za apsorbovanje gubitaka. Operativne razerve banaka sadre opte rezerve, specifine rezerve i rezerve za rizik zemalja. Da bi formirale ove rezerve na potrebnom nivou, banke izraunavaju visinu oekivanih gubitaka. U baselskim aranmanima prihvaen je stav da banke mogu da pretrpe dvije vrste gubitaka u poslovanju: oekivane gubitke (expected losses-EL) pokrivaju se operativnih rezervi koje se, dakle, izdvajaju za konkretne namjene; neoekivne gubitke (unexpected losses-UL), gubitke iz generalnog poslovanja banke pokrivaju se iz kapitala.

4. 2.

Supervizija kreditnog rizika

Kreditni rizik predstavlja osnovni bankarski rizik i odnosi se na kreditne transakcije ili investicije u obveznice koje nee biti isplaene o roku njihovog dospijea. Ovaj rizik je vezan za bilansne i vanbilansne pozicije banke. U osnovi postoje dva koncepta gubitka banke po osnovu kreditnog rizika. Prema prvom, gubitak nastaje samo u sluaju da dunik ne izvri plaanje o roku dospijea, a drugi ukljuuje i gubitak po osnovu pogoranja kvaliteta kredita. Kreditni rizik je mogue minimizirati putem:
8

1. Primjene odgovarajuih metodologija za ocjenu kreditne sposobnosti dunika; 2. Polaganjem pokria (kolaterala) ili davanjem garancije i primjenom zatitnih klauzula; 3. Diverzifikacije kreditnih plasmana (limit odobravanja kredita, smanjena kreditna izloenost po pojedinim privrednim sektorima i regionima). Kreditni rejting/stepen kreditnog rizika mora da bude odreen za svakog dunika i za svaku poslovnu transakciju i to utie na uslove pod kojima se zajam odobrava. Ovo vai naroito za visinu kamatne stope, jer ona treba da kompenzuje stepen kreditnog rizika. Metodologija baselskog komiteta kombinuje etiri komponente rizika: 1. PD (probability of default) vjerovatnoa neizvrenja dunikih obaveza; 2. LGD (loss given default) iznos gubitka banke ukoliko doe do neizvrenja dunikih obaveza. Odnosi se na tip bankarskog instrumenta/transakcije. Tako se kreditni rizik smanjuje ukoliko dunik poloi kolateral ili dobije garanciju neke institucije. 3. EAD (exposure at defaul) izloenost banke u momentu neizvravanja dunikih obaveza; 4. M (maturity) ronost kreditne izloenosti, gdje dua ronost znai vei kreditni rizik. Generalno se smatra da je banka duna izdvajati obavezni kapital u visini 8% u odnosu na riziko ponderisanu aktivu. Prema novoj metodologiji, uvodi se diferencijacija kreditnih rizika u skladu sa rejtingom svake kompanije posebno, pa slijedi: Kreditna procjena Ponder rizika AAA do AA 20% A+ do A 50% BBB+ do BB 100% Ispod BB 150% Bez rejtinga 100%

Ako neka kompanija ima rejting A+ do A, primjenjuje se ponder rizika od 50%, to znai da izdvaja obavezni kapital u visini 4% (a ne 8%). Meutim za kompanije koje spadaju u najviu kategoriju kreditnog rizika (rejting ispod BB) predvien je ponder rizika od 150%, tj. formira kapital u visini od 12% u odnosu na iznos neotplaenih zajmova. Supervizorska vlast odreuje ponder rizika za svaku klasu rizika na bazi kreditne evaluacije neke priznate rejting agencije. Izraunavanje obaveznog kapitala vri se tako to se ukupna vrijednost zajmova u svakoj klasi rizika mnoi relevantnim ponderom rizika i na zbir riziko ponderisane aktive se primjenjuje stopa obaveznog kapitala (min.8%). U drugom koraku se ponderi rizika smanjuju ukoliko su potraivanja banke pokrivena kolateralima, garancijama ili kreditnim derivatima. U tim sluajevima primjenjuje se CRM metoda (credit risk mitigation) za smanjivanje kreditnih rizika. Uticaj na ukupni zajmovni portfolio ima faktor granulacije, koji pokazuje stepen koncentracije kreditne izloenosti banke i moe da povea ili smanji ukupan portfolio rizika i time utie na korekciju potrebnog nivoa kapitala. Ako postoji visok stepen koncentracije velikih zajmova, kreditni rizik portfolija je dodatno povean, i obrnuto. Efekat granulacije pokazuje da banke tee da smanje nivo kreditnog rizika, pa time i nivo obaveznog kapitala za obezbjeenje svoje solventnosti, ukoliko ostvare to veu disperziju zajmova na to vei broj dunika.

4. 3.

Supervizija trinih rizika

Drugi veliki kompleks bankarskih rizika su trini rizici. Radi se o riziku potencijalnih gubitaka koje banke mogu da pretrpe usljed nepovoljnog trinog kretanja kamatnih stopa, berzanskih cijena dionica kompanija, deviznih kurseva i pozicija po derivatnim instrumentima. Pad trinih vrijednosti dionica i obveznica, koje banke dre u svojim aktivama, negativno djeluje na njihovu finansijsku stranu i predstavlja gubitak banaka. Potrebno je ukazati na dva tipa trinih rizika kod vrijednosnica. Spacifian trini rizik znai vjerovatnou da banka pretrpi gubitak zbog nepovoljnog kretanja cijene neke vrijednosnice usljed faktora koji se odnose na emitenta te vrijednosnice. Generalni trini rizik odnosi se na mogui gubitak koji je prouzrokovan optim nepovoljnim kretanjima na finansijskom tritu. Supervizorska kontrola trinih rizika temelji se na sljedeim postavkama: (1.) definisanju minimalnih standarda za pokrie potencijalnih gubitaka banke (u vezi otvorenih pozicija portfolija akcija, obveznica i deviza); (2.) definisanju po priblino istim ekvivalentima obaveza izdavanja kapitala za akcije, obveznice i devize (bez mogunosti favorizovanja bilo koje hartije od vrijednosti); (3.) definisanju takvih dodatnih iznosa kapitala koji se mogu primjeniti na poslovne banke i na berzanske firme (securities firms); (4.) supervizorskoj kontroli koja ne iskljuuje znaaj interne kontrole poslovne banke;
(5.)

standardima Bazelskog komiteta, minimalnim standardima koje je neophodno primjeniti.

Trini rizik obuhvata i rizik promjene deviznih kurseva (njihov rast ili pad). S obzirom da se dio aktive i pasive poslovne banke izraava u stranoj valuti, ovaj oblik trinog rizika ima uticaja na finansijsku politiku poslovne banke. Stoga je neophodno voditi rauna o: 1.) ekspanziji poslovne banke u pojedinanoj stranoj valuti, 2.) prelasku iz dugih u kratke pozicije i obrnuto u raznim valutama. 3.) definisanju odgovarajueg iznosa kapitala banke radi eliminisanja deviznih rizika.

4. 3.

Supervizija operacionih rizika

Operacioni rizik je definisan kao rizik gubitka koji nastaje usljed neadekvatnih ili neuspjenih internih procesa, greaka zaposlenih, greke sistema ili usljed spoljnih faktora. Ova definicija ukljuuje pravni rizik, ali iskljuuje strateki ili reputacioni rizik. Predviene su tri metode mjerenja obaveznog kapitala banaka koji se odnosi na operacioni rizik. 1. Basic Indicator Approach Banke moraju da dre kapital koji pokriva operacioni rizik u iznosu koji se dobije kada se odreeni fiksni procenatalfa (15% po Baselu) primjeni na godinji bruto dohodak banke i to u prosjeku za prethodne tri godine. 2. Standardised Approach Sve aktivnosti banke su podijeljene na 8 poslovnih linija. Zatim se bruto dohodak banke za svaku liniju posebno mnoi faktorom beta (od 12% do 18%). 3. Advanced Measurement Approaches Obavezni kapital se dobija na osnovu internog sistema banke uz koritenje kvantitativnih i kvalitativnih kriterijuma.

10

4. 4.

Supervizija likvidnosti

Rizik likvidnosti proizilazi iz nemogunosti banke da udovolji potrebama potraioca po osnovu deponovanih ili pozajmljenih sredstava. Supervizijom se propisuju minimalni standardi koje je banka duna osigurati i odravati u procesu upravljanja rizikom likvidnosti, odnosno obezbijediti sposobnost banke da potpuno i bez odlaganja izvri sve obaveze na dan dospijea. Supervizija ima za cilj da otkrije uzroke nelikvidnosti i nesolventnosti, te da potpomogne procese konverzije aktive i poveanja pasive. Implikacije modela upravljanja aktivom javljaju se u naglaenoj ulozi monitoringa formiranja visine likvidne aktive u odnosu na likvidne obaveze banke. Stoga se likvidnost banke preputa menadmentu, dok se nadzor supervizije ogleda u procjeni raspona ronosti i visine debalansa zajmova i obaveza banke. Upravljanje pasivom banke se ogleda u konkretnom mehanizmu angaovanja kredita na finansijskom tritu kroz oblike meubankarskih kredita, aranmana o rekupovini i izdavanje depozitnih certifikata.

ZAKLJUAK
Zakoni su esto bili oteavajui faktor za poslovanje banaka, meutim u novije doba se javlja trend deregulacije karakteristian po tome to se kruti zakoni iz prolog perioda omekavaju ne bi li se ipak bankama olakalo poslovanje u uslovima dananje jake konkurencije. Tako se donose i potpuno novi zakoni koji ukidaju stare zakone i sve je to rezultat jednog stalnog procesa razvoja u kojem regulatorne agencije na jednoj i banke na drugoj strani prave okvir poslovanja banaka unutar finansijskog sistema. Na kraju je ipak ta silna i kruta regulacija tu u cilju zatite javnog interesa i speavanja finansijskih katastrofa te socijalnih problema. Drava je tu da se bori za dobrobit svih graana i da sprijei koncentraciju moi u rukama pojedinaca te manipulacije koje su nerijetke i u regulisnom okruenju, a da ne govorimo o kakvim bi manipulacijama bila rije da tu nema intervencije drave. Stalni trend razvoja novih naina poslovanja i novih bankarskih instrumenata do novih pitanja povezanih s regulacijom bankarskog poslovanja pogotovu pitanja koja se tiu sigurnosti i privatnosti. Posebni problemi pri reguliranju poslovanja banaka pojavljuju se kad su banke ukljuene u meunarodno poslovanje te kad se njihovo poslovanje seli iz zamlje u zemlju. Supervizorske institucije ne mogu i ne treba da garantuju da banka nee propasti, ali moraju imati adekvatne aranmane za rjeavanje problematinih situacija u bankama.

11

LITERATURA
1. irovi Milutin, Bankarstvo, Drugo inovirano izdanje, Beograd, 2006. godine. 2. Izudin Keetovi, Novac i bankarski sistem, Tuzla, 2002. godine. 3. Hadi Fikret, Efendi Velid, Bankarstvo-pregled predavanja i vjebi I i IIdio, Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006. godine 4. Zaklan Damir, Bankarstvo u trzinom makro sistemu, Ekonomski fakultet, Univerzitet Demal Bijedi, Mostar, 2000. godine. 5. Frederic S. Mishkin i Stanley G. Eakins, Finansijska trita i institucije, Mate-Zagreb, 2001. godine. 6. Shettield Hallam University, The monetary and finantial system, Bankers Workbook Series, 1996. 7. Internet www.fba.ba www.abrs.ba www.bis.org (21.10.2007.g.)

12