Πώς αλλάζει ο κόσμος γύρω μας;

Μια επιστημονική ιστορία σε Κείμενα

Τα κείμενα είναι σε επιμέλεια της Πηνελόπης Γυφτοπούλου με βάση

την παρουσίαση του θέματος “Από το Γεωκεντρισμό στον Ηλιοκεντρισμό” των Κώστα Γαβρόγλου
και Σπύρου Τζόκα που φιλοξενείται στο διαδίκτυο στην διεύθυνση themes.protovoulia.org

QuickTime™ and a
decompressor
are needed to see this picture.
 Περιεχόμενα

Από το γεωκεντρισμό στον ηλιοκεντρισμό............................................ 3

Γεωκεντρισμός...............................................................................5
Πρώιμη Αρχαιότητα..............................................................................7
Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι και ο κόσμος τους....................................8
Ο Θαλής, ιδρυτής της Ιωνικής φιλοσοφικής σχολής................................10
Πυθαγορισμός - Η κοσμοθεωρία των Πυθαγόρειων...............................14
Το αστρονομικό σύστημα του Φιλόλαου..............................................17
Το αρχαιότερο αστρονομικό όργανο, ο γνώμων...................................19
Ο Μέτωνας και το ημερολόγιο..........................................................21
Κλασικοί Χρόνοι................................................................................22
Μια περιγραφή του κόσμου του Πλάτωνα............................................22
Η υπερβατικότητα του Πλάτωνα.........................................................25
Οι ομόκεντρες σφαίρες του Εύδοξου..................................................27
Ο κόσμος του Αριστοτέλη.................................................................29
Κι όμως η γη γυρίζει…!!! - Η ιδέα του Ηρακλείδη του Ποντικού...............32
Η παράδοση του «σώζειν τα φαινόμενα».............................................33
Ύστερη Αρχαιότητα.............................................................................34
Ο Αρίσταρχος και η απόσταση Γης – Ήλιου/Γης – Σελήνης.....................35
Η ηλιοκεντρική υπόθεση του Αρίσταρχου.............................................36
Ο «Ψαμμίτης» του Αρχιμήδη..............................................................38
Η εποχή για την κατανόηση μιας ηλιοκεντρικής θεώρησης του κόσμου.......39
Ο Ερατοσθένης και η μέτρηση της Γης.................................................41
Ο Ίππαρχος και οι επίκυκλοι..............................................................43
Ο αστρολάβος...............................................................................47
Η Μεγίστη του Κλαύδιου Πτολεμαίου.................................................49
Το αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου............................................51
Ηλιοκεντρισμός............................................................................55
Αναγέννηση......................................................................................56
Το κύρος των αστρονομικών οργάνων.................................................58
Επιστημονική Επανάσταση....................................................................59
Ο Κοπέρνικος και το «De Revolutionibus».............................................60
Το αστρονομικό σύστημα του Κοπέρνικου............................................63
Ο Μπράχε και η ανακάλυψη ενός Νέου Άστρου..................................65
Το αστρονομικό σύστημα του Μπράχε................................................68
Ο Κέπλερ, το Mysterium Cosmographium και οι φυσικοί νόμοι...............69
Ο Γαλιλαίος και το τηλεσκόπιο..........................................................73
Ο Γαλιλαίος και ο «Αγγελιαφόρος των Άστρων»...................................75
Ο Γαλιλαίος και τα «Δύο Κύρια Συστήματα του Κόσμου».........................78
Η διαμόρφωση της επιστημονικής κουλτούρας - Η περίπτωση του Γαλιλαίου.......80
2
Από το γεωκεντρισμό στον ηλιοκεντρισμό

Όλοι οι λαοί έστρεψαν τα μάτια τους στον ουρανό αλλά δεν αντίκρισαν την ίδια εικόνα. Κάθε πολιτισμός έβλεπε τα ουράνια
φαινόμενα από τη δική του σκοπιά. Για τους αρχαίους Έλληνες η μελέτη των ουρανών ήταν μια σπουδαία επιστήμη την οποία
προστάτευε μια από τις εννέα μούσες, η Ουρανία.

Ανέκαθεν οι άνθρωποι, κοιτάζοντας τον ουρανό, έβλεπαν ένα πλήθος σώματα και παρατηρούσαν μια σειρά από φυσικά
φαινόμενα τα οποία προσπαθούσαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν με διάφορους τρόπους. Οι πρώτοι παρατηρητές
του ουρανού έπλασαν τις θεωρίες τους στηριγμένοι μόνο σε ό,τι μπορούσαν να δουν με τα ίδια τους τα μάτια. O κάθε
λαός είχε τις δικές του εξηγήσεις για τα φυσικά φαινόμενα, ανάλογα με την εποχή και τον πολιτισμό του.
Η αρχαία ελληνική επιστήμη κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της αστρονομίας. Ο ορθολογικός τρόπος με τον
οποίο οι Έλληνες εξηγούσαν τον κόσμο επηρέασε την επιστημονική σκέψη για πολλούς αιώνες.
Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες δανείστηκαν πολλά από τους λαούς της Ανατολής, όπως τους Βαβυλώνιους και τους Αιγύπτι-
ους. Ειδικά οι Βαβυλώνιοι είχαν μεγάλη παράδοση στην αστρονομία και υπερηφανεύονταν ότι οι παλιότερες παρατηρή-
σεις τους είχαν ηλικία 470.000 ετών! Ο Ηρόδοτος πρώτος μας πληροφορεί πως η γεωμετρία ήρθε στην Ελλάδα από
την Αίγυπτο και η αστρονομία από τη Βαβυλώνα. Ο Αριστοτέλης στο «Περί Ουρανού» παραδέχεται ότι πολλές αξιόπιστες
γνώσεις για τα αστέρια τις χρωστάμε στους Βαβυλώνιους.
Όμως αυτό που εισήγαγαν οι Έλληνες από την Ανατολή ήταν τεχνολογική γνώση και όχι ιδέες. Οι Βαβυλώ-
νιοι μελετούσαν τα άστρα με σκοπό να κάνουν σωστές αστρολογικές προβλέψεις και να βελτιώσουν
το ημερολόγιό τους. Αντίθετα οι Έλληνες προσπάθησαν να επινοήσουν ένα μαθηματικό σύστημα
που θα τους βοηθούσε όχι μόνο να καταλάβουν τι γίνεται στον απέραντο ουρανό αλλά και να
γνωρίσουν πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν (το οποίο, ας μην ξεχνάμε, παλιά ταυτιζόταν με
το ηλιακό μας σύστημα). Έχοντας στα χέρια τους τις παρατηρήσεις των Βαβυλώνιων οι
Έλληνες ανέπτυξαν τις ιδέες, τις κοσμολογικές θεωρίες τους.
Έχοντας ως αφετηρία την αρχαία ελληνική επιστήμη θα παρακολουθήσουμε πώς άλλα-
ξαν οι απόψεις μας για το σύμπαν, πώς μέσα στο διάβα της ιστορίας αναθεωρήθηκε
το κοσμοείδωλο: αρχικά στο κέντρο του βρισκόταν η Γη η οποία στη συνέχεια
παραχώρησε την προνομιακή θέση της στον Ήλιο. Ο κόμβος αυτός παρακολουθεί
την εξέλιξη των κοσμολογικών μοντέλων από τα χρόνια της αρχαιότητας μέχρι τις
απαρχές της Επιστημονικής Επανάστασης.

3
 Γεωκεντρισμός
Τα πρώτα σπέρματα γεωκεντρισμού
συναντάμε στους ορφικούς ύμνους. Εκεί
διαβάζουμε ότι στο σύμπαν κεντρική θέση
κατέχει ο Ήλιος, ο κοσμοκράτορας, που
«έλκει την εναρμόνια τροχιά του κόσμου».
(Απεικόνιση του γεωκεντρικού μοντέλου
από τον Πορτογάλο Μπαρτολομέου Βέλιου,
1568)

Όταν μιλάμε για την παρατήρηση του

στερεώματος από τους αρχαίους θα
πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη τη διαφορά
του τότε ουράνιου θόλου με τον σημερι-
νό, όσον αφορά στη φωτεινότητά του.
Οι αρχαίοι παρατηρούσαν με μοναδικό
αστρονομικό όργανο το γυμνό μάτι έναν ουρανό γεμάτο άστρα, πιο φωτεινό από αυτόν που βλέπουμε εμείς σήμερα και
σίγουρα πιο προσιτό εξαιτίας αυτής της φωτεινότητας. Ατενίζοντας καθημερινά τον ουράνιο θόλο οι άνθρωποι έβλεπαν
μια σειρά από επαναλαμβανόμενα φαινόμενα που επηρέαζαν τη ζωή τους. Έμεναν με την εντύπωση, από τη μια, ότι
οι ίδιοι – και επομένως η Γη – βρίσκονται στο κέντρο του κόσμου και, από την άλλη, ότι κάποια φυσικά φαινόμενα
εμφανίζονται περιοδικά, άλλα πιο συχνά και άλλα σπανιότερα.
Αν μπορούσαμε να μπούμε στη θέση των αρχαίων, εύκολα θα πιστεύαμε ότι η Γη βρίσκεται πράγματι στο κέντρο του
σύμπαντος. Άλλωστε όλα τα δεδομένα από τις αισθήσεις μας θα συνηγορούσαν υπέρ της άποψης αυτής. Θα βλέπαμε
καθημερινά να εναλλάσσεται η μέρα με τη νύχτα, θα παρακολουθούσαμε δηλαδή τον Ήλιο, το πιο λαμπρό ουράνιο
σώμα, να εμφανίζεται και να χάνεται συνεχώς από μία κατεύθυνση προς κάποια άλλη.
Θα βλέπαμε καθημερινά να παίρνει τη θέση του ένα άλλο ουράνιο σώμα, η Σελήνη και να παρουσιάζεται άλλοτε πιο
μικρή κι άλλοτε μεγαλύτερη, πότε πιο φωτεινή και πότε όχι (θα σημειώναμε δηλαδή τις φάσεις της Σελήνης και τις διαφο-
ρές του μεγέθους της πανσελήνου).
Πιο σπάνια θα παρατηρούσαμε με δέος πότε τη Σελήνη και πότε τον Ήλιο να «κρύβονται» αναπάντεχα κι ύστερα πάλι να
εμφανίζονται στο στερέωμα (εκλείψεις).

Παρατηρώντας προσεκτικά τον ουράνιο θόλο, βλέπουμε

τα άστρα να περιστρέφονται κυκλικά, ξεκινώντας από ένα
σημείο και επιστρέφοντας σε αυτό ύστερα από κάποιο
χρονικό διάστημα.

Θα προβληματιζόμαστε από τις περίεργες κινήσεις

(ανάδρομες) που πραγματοποιούν κάποια άλλα ουρά-
νια σώματα, οι πλανήτες. Πάντα όμως, όποιες και να
είναι οι παρατηρήσεις μας, θα είχαμε την ακλόνητη
πεποίθηση ότι εμείς είμαστε ακίνητοι και ότι όλα τα
ουράνια σώματα κινούνται γύρω από μας.

4
Πρώιμη Αρχαιότητα
Κατά την περίοδο της πρώιμης ελληνικής αστρονομίας, το κύριο μέλημα των στοχαστών της εποχής είναι να εξοβελίσουν
το υπερφυσικό στοιχείο από τις αντιλήψεις για τον κόσμο και τη δημιουργία του. Μέχρι την εποχή εκείνη οι άνθρωποι
θεωρούσαν ότι οι απαντήσεις στα μυστήρια της φύσης κρύβονταν στον κόσμο των θεών. Σιγά σιγά όμως οι μύθοι που
είχαν πλάσει για την εξήγηση και την κατανόηση των φυσικών φαινομένων άρχισαν να παραμερίζονται. Οι θεοί έπα-
ψαν να σώζουν και να καταστρέφουν τον άνθρωπο ανάλογα με τις ιδιοτροπίες τους. Μέχρι τα χρόνια του Θαλή του
Μιλήσιου, οι πρόγονοί μας θεωρούσαν ότι τους σεισμούς προκαλούσε με την τρίαινά του ο οργισμένος Ποσειδώνας. Ο
Θαλής ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να δώσει μια λογική εξήγηση, με τη θεωρία του ότι οι σεισμοί οφείλονταν στους
κλυδωνισμούς της Γης πάνω στο νερό.

Από την κατοικία του στην κορυφή

του Ολύμπου, ο Δίας εξακόντιζε τους
κεραυνούς του στους ανθρώπους.
Ένας από τους λόγους για τους
οποίους οι αρχαίοι πρόγονοί μας δεν
ήθελαν να απαρνηθούν την ιδέα του
γεωκεντρισμού ήταν και αυτός: η Γη
ήταν η έδρα των θεών άρα η θέση
της δεν μπορούσε παρά να είναι
στο κέντρο του κόσμου. Για να μην
ταράσσεται η ολύμπια ηρεμία των
θεών, η Γη όφειλε να είναι ακίνητη.

Βλέπουμε λοιπόν ότι αυτή την εποχή ο άνθρωπος προσπάθησε για πρώτη φορά να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα με
μια σειρά λογικά επιχειρήματα, που θα του έδιναν ικανοποιητικές απαντήσεις. Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν οι
πρώτοι που άρχισαν να διερευνούν με ορθολογικό τρόπο το φυσικό κόσμο και να βάζουν τα θεμέλια της θεωρητικής
αστρονομίας.

5
 Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι και ο κόσμος τους
Ο Ηράκλειτος, ο πιο σκοτεινός από τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους,
πίστευε ότι ο Ήλιος γυρίζει γύρω από τη Γη, τρέφεται με νερό και έχει
εύρος ενός ανθρώπινου ποδιού!

Όπως προαναφέραμε, οι πρώτοι που άφησαν πίσω τους μύθους

και τις δεισιδαιμονίες —καθώς και την πίστη ότι η θεϊκή παρέμβαση
κρύβεται πίσω από όλα τα ουράνια φαινόμενα, για να ασχοληθούν
με επιστημονικό τρόπο με το πρόβλημα της δημιουργίας ήταν οι
Προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι διανοητές
τους οποίους ονομάζουμε Προσωκρατικούς; Και γιατί τους ‘βαφτί-
σαμε’ έτσι;
Κάτω από την ομπρέλα του όρου αυτού χώρεσε μια πλειάδα φιλο-
σόφων που έζησαν κυρίως στη Μικρά Ασία, τη Σικελία και την Κάτω
Ιταλία καθώς και την κυρίως Ελλάδα. Αν και οι περισσότεροι έζησαν
πριν από το Σωκράτη και μέχρι το θάνατό του, ο όρος Προσωκρατικός δεν είναι αυστηρά χρονολογικός: δηλώνει κυρίως
αυτούς τους διανοητές που δεν συνδέονται με τη φιλοσοφία του Σωκράτη και του Πλάτωνα, και όχι τόσο εκείνους που
ήταν προγενέστεροι. Θα ήταν ίσως πιο σωστό να τους ονομάζουμε Μη-Σωκρατικούς.
Το κύριο πρόβλημα που απασχόλησε τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους ήταν ποια είναι η θεμελιώδης ουσία, η αρχή,
που κρύβεται πίσω από όλα τα φυσικά φαινόμενα, το βασικό στοιχείο από το οποίο σχηματίστηκε το σύμπαν.
Αν και η συμβολή τους στην αστρονομία και γενικότερα στην επιστήμη είναι πολύ σημαντική, στην πραγματικότητα λίγα
πράγματα γνωρίζουμε για το έργο τους. Ιδίως όσον αφορά τους πρώιμους Προσωκρατικούς, όσες από τις απόψεις τους
έχουν σωθεί μέχρι τις μέρες μας είναι μέσα από τα γραπτά μεταγενέστερων δοξογράφων. Όμως και αυτοί πολλές φορές
δεν είχαν στα χέρια τους τα αυθεντικά έργα των Προσωκρατικών, κυρίως γιατί οι περισσότεροι δίδαξαν προφορικά.
Έτσι και οι πιο φιλότιμοι καταγραφείς μάς μεταφέρουν απλά ό,τι άκουσαν, από δεύτερο και τρίτο χέρι. Για το λόγο αυτό,
σήμερα δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τις θεωρίες των Προσωκρατικών, κυρίως των παλαιότερων, και μόνο
εικασίες μπορούμε να κάνουμε για την αξιοπιστία των στοιχείων που τους αφορούν.
Αυτός που μας δίνει πολλές πληροφορίες για το έργο των Προσωκρατικών είναι ο Αριστοτέλης, ο πρώτος που προσπά-
θησε να συλλέξει το έργο των προγενέστερών του φιλοσόφων. Σ’ αυτό το δύσκολο εγχείρημα τον βοήθησαν και κάποιοι
μαθητές του. Ειδικά με τη συλλογή των παλαιότερων θεωριών για το σύμπαν και την αστρονομία ασχολήθηκε ο μαθητής
του Εύδημος ενώ με ό,τι είχε να κάνει με τη φυσική ο Θεόφραστος.
Ακόμα κι αν δεν ξέρουμε όσα θα θέλαμε για τους Προσωκρατικούς είμαστε πάντως σε θέση να γνωρίζουμε ότι ο κα-
θένας τους είχε διατυπώσει και τη δική του θεωρία για την αρχή του κόσμου και όλοι τους έβαλαν από ένα λιθαράκι για
την καλύτερη κατανόηση του σύμπαντος.

6
Ο Θαλής, ιδρυτής της Ιωνικής φιλοσοφικής σχολής
Στο σταυροδρόμι μεγάλων πολιτισμών, η Ιωνία ήταν το λίκνο της επιστήμης. Από
την ιωνική πόλη της Μιλήτου καταγόταν ο Θαλής ο οποίος εκτός από σοφός υπήρ-
ξε και επιτυχημένος έμπορος. Στα επαγγελματικά του ταξίδια στην Αίγυπτο ήρθε
σε επαφή με ιερείς, οι οποίοι του μετέδωσαν τις αστρονομικές τους γνώσεις (Κατ’
άλλους ο Θαλής έκανε τις σπουδές του στη Μίλητο όπου ένας σοφός Βαβυλώνιος,
ο Βερόσης, είχε ιδρύσει σχολή).

Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα σε ποια χώρα της Ανατολής διδάχθηκε ο Θαλής

τις αστρονομικές γνώσεις του, είναι όμως σίγουρο ότι τις αξιοποίησε δημιουργι-
κά προσπαθώντας να τις συνθέσει με συλλογισμούς που βασίζονταν στα γεωμε-
τρικά σχήματα και ιδιαίτερα στα τρίγωνα. Από δω και στο εξής, το γεωμετρικό
σχήμα θα αποτελέσει βασικό αντικείμενο μελέτης και στοχασμού τόσο σε πρα-
κτικά προβλήματα της καθημερινότητας, όσο και στην αστρονομία. Οι λογικοί
συλλογισμοί που χρησιμοποίησε, οι οποίοι έχουν διασωθεί στην ιστορία των επιστημών ως τα πρώτα σπέρματα «μαθηματι-
κών συλλογισμών», χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς από τους μεταγενεστέρους για τις αστρονομικές τους παρατηρήσεις.
Στο Θαλή αποδίδεται η πίστη ότι πρώτο συστατικό στοιχείο του κόσμου είναι το νερό.
Πάνω στο νερό η Γη επέπλεε σαν ξύλο, «πλωτήν είναι, μένουσαν ώσπερ ξύλον ή τοιούτον έτερον». Μπορεί η άποψη αυτή
του Θαλή να μην ήταν σωστή ο τρόπος σκέψης του όμως ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση: η Γη δεν ήταν δημιούργημα των
θεών αλλά κάποιων φυσικών διεργασιών.
Ο Μιλήσιος σοφός προσπάθησε να κατανοήσει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και την περιοδικότητα κάποιων αστρο-
νομικών φαινομένων. Οι τριγωνομετρικοί του συλλογισμοί και η αντίληψη της κυρτότητας του ουράνιου θόλου τον βοήθησαν
να ερμηνεύσει με ένα διαφορετικό τρόπο το στερέωμα. Στο Θαλή αποδίδεται η πρόβλεψη της έκλειψης του Ηλίου του 585
π.Χ., η άποψη ότι οι τέσσερις εποχές δεν έχουν την ίδια διάρκεια, ο κατά προσέγγιση υπολογισμός των διαμέτρων του
Ήλιου και της Σελήνης, η χρήση του πολικού αστέρα ως οδηγητικού άστρου για τους ναυτικούς κατά τη διάρκεια της νύκτας,
καθώς και η γνώση ότι η Σελήνη είναι ετερόφωτη, ότι δηλαδή αντανακλά το φως του Ήλιου και δεν λάμπει η ίδια.

«Οίον η ψυχή η ημετέρα αήρ ούσα συγκρατεί ημάς, και όλον τον κόσμον πνεύμα και αήρ περιέχει» έλεγε ο Αναξιμένης δεχόμενος
σαν θεμέλια αρχή του κόσμου τον αέρα.

Ο Αναξίμανδρος (~611- ~547π.Χ.), συμπολίτης, φίλος και μαθητής του Θαλή, υπο-
στήριζε ότι «έστιν η γη μετέωρος» στο κέντρο του κόσμου. Φαίνεται ότι υπέθεσε και
την κίνηση της Γης γύρω από τον άξονά της, ενώ για τα ουράνια σώματα θεωρούσε ότι
είναι κύκλοι από πυκνό αέρα και ότι περιείχαν πυρ.
Ο συμπατριώτης του Αναξιμένης (585-528 π.Χ.) δεχόταν σαν πρώτη αρχή του κό-
σμου τον αέρα ο οποίος στήριζε τη Γη όπως η ψυχή στηρίζει τον άνθρω-
πο. Φανταζόταν τον Ήλιο επίπεδο σαν φύλλο, και πίστευε πως οι
αστέρες γυρίζουν γύρω από τη Γη καρφωμένοι σε κρυστάλλινη
σφαίρα. Παρότι έκανε το λάθος να θεωρεί τη Γη επίπεδη,
ήταν ο πρώτος που έκανε διάκριση ανάμεσα σε αστέρια και πλανήτες. Στην ίδια επίπεδη Γη
πίστευε και ο Ξενοφάνης (575-475 π.Χ.) από τον Κολοφώνα και μάλιστα θεωρούσε ότι
αυτή είναι ριζωμένη στο άπειρο.
Για τον Ηράκλειτο τον περίφημο φιλόσοφο που πίστευε ότι όλα στον κόσμο αλλάζουν
διαρκώς («πάντα ρει»), αρχή του σύμπαντος ήταν η φωτιά. Πρέσβευε ότι το σύμπαν
δεν δημιουργήθηκε από κανένα θεό αλλά ανέκαθεν υπήρχε («..πάντα χωρεί και ου-
δέν μένει κόσμον τόνδε, … ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν, αλλ’ ην αεί και
έστιν…). Κατά τη γνώμη του ήταν η Δίκη (ή αλλιώς το μέτρο) αυτή που εμπόδιζε τον
Ήλιο να πλησιάσει πολύ τη Γη. Μάταια όμως! Τελικά η Γη δεν θα γλίτωνε από τις φλό-
γες αφού το σύμπαν που γεννήθηκε από τη φωτιά, σ’ αυτήν θα κατέληγε μια μέρα.

7
 …Και άλλοι Προσωκρατικοί
Με το ένα πόδι στην Ιωνία και το άλλο στην Κάτω Ιταλία, κάπως έτσι θα μπορούσαμε να φανταστούμε το σοφό Αναξαγό-
ρα. Αν και γεννήθηκε τις Κλαζομενές (έζησε γύρω στο 450 π.Χ.) της Μ. Ασίας και γαλουχήθηκε με τις ιδέες των Ιώνων
φιλοσόφων, ο Αναξαγόρας θα επηρεαστεί αργότερα και από τους φιλοσόφους της Κάτω Ιταλίας. Σκοπός της ζωής του
ήταν: «να ερευνά τον Ήλιο, τη Σελήνη, τον Ουρανό». Ο ανήσυχος νους του αρνιόταν να προσδώσει θεϊκή υπόσταση στα
ουράνια σώματα. Πίστευε ότι ο Ήλιος και τα αστέρια είναι πυρακτωμένες πέτρες που εκσφενδονίστηκαν στο διάστημα
από μια περιστρεφόμενη νεαρή Γη. Η Σελήνη βρίσκεται κοντά στη Γη είναι γεμάτη πεδιάδες και κοιλάδες και δεν έχει
δικό της φως. Όταν η σκιά της Γης πέφτει πάνω στη Σελήνη, σημειώνεται έκλειψη. Ο Ήλιος βρίσκεται πιο μακριά μας και
είναι μεγαλύτερος από… την Πελοπόννησο!
Παρότι ο Αναξαγόρας τοποθετούσε τη Γη στο κέντρο του κόσμου, οι πρωτοποριακές απόψεις του τάραξαν τα νερά της
εποχής και ο ίδιος πέθανε στην εξορία.
Την εποχή που τα παράλια της Ιωνίας καταστρέφονται από τις περσικές επιδρομές, στις αποικίες της Κάτω Ιταλίας οι Έλλη-
νες φιλόσοφοι έβρισκαν πρόσφορο έδαφος να ασχοληθούν ανενόχλητοι με τις πνευματικές τους αναζητήσεις. Ένας από
τους γνωστότερους Ιταλιώτες σοφούς ήταν ο Παρμενίδης (512-450 π.Χ.) που γεννήθηκε στην Ελέα. Όσο ο Ηράκλειτος
πίστευε στη συνεχή αλλαγή, με την ίδια θέρμη ο Ελεάτης φιλόσοφος δίδασκε την αιώνια σταθερότητα του κόσμου. Στο
σφαιρικό σύμπαν του, η Σελήνη ήταν ένα ετερόφωτο σώμα («αλλότριον φως») που περιφερόταν γύρω από τη Γη.

Μια σύγχρονη ματιά στα τέσσερα στοιχεία

του Εμπεδοκλή («Τέσσερα γαρ πάντων
ριζώματα…»). Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε
ότι όλος ο κόσμος σχηματίστηκε κατά
τύχη («φύσει και τύχει») και όχι σύμφωνα
με κάποιο θεϊκό σχέδιο, με πρώτες ύλες
τέσσερα στοιχεία: τη γη, τον αέρα, τη φωτιά
και νερό.

Στο σύμπαν του Εμπεδοκλή δρούσαν δύο

αντίθετες δυνάμεις, η Φιλότητα, ή αλλιώς
η αγάπη, που είχε την τάση να τα φέρνει
όλα κοντά και το Νείκος, η φιλονικεία,
που όλα τα χώριζε. Πίστευε και αυτός ότι
η Σελήνη γύριζε γύρω από τη Γη.

8
Πυθαγορισμός - Η κοσμοθεωρία των Πυθαγόρειων
O δοξογράφος Αέτιος αναφέρει ότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που
χρησιμοποίησε τη λέξη «κόσμος», από το ρήμα κοσμώ= στολίζω, θέλοντας
να τονίσει την έννοια της τάξης του σύμπαντος. Συσχέτιζε την τάξη και
την αρμονία που επικρατούσαν στο σύμπαν με την τάξη και την αρμονία
που χαρακτήριζαν τους μουσικούς ήχους. Έτσι οι Πυθαγόρειοι συνέλαβαν
την τόσο ποιητική θεωρία για την αρμονία των ουράνιων σφαιρών: κάθε
ουράνιο σώμα καθώς κινείται παράγει ήχο σε διαφορετικό τόνο από τα
άλλα. Όλο το πλανητικό σύστημα συνθέτει μια εξαίσια μελωδία την οποία
εμείς, δυστυχώς, δεν αντιλαμβανόμαστε γιατί την ακούμε διαρκώς από τότε
που γεννηθήκαμε.

Ποιος ήταν άραγε ο Πυθαγόρας; Ένας αινιγματικός φιλόσοφος για τον

οποίο θα μπορούσαμε να πούμε, μεταφορικά, ότι τα πόδια του πατούν
στη γη αλλά το κεφάλι του χάνεται στα σύννεφα του θρύλου. Πράγ-
ματι ενώ η ιστορική του υπόσταση δεν αμφισβητείται (τη βεβαιώνουν,
ανάμεσα σε άλλους ο Ησίοδος, ο Ηράκλειτος και ο Εμπεδοκλής), η
διδασκαλία του και τελικά η ίδια του η προσωπικότητα, με τον καιρό απέκτησαν μυθικές διαστάσεις. Για το λόγο αυτό,
δεν μπορούμε να είμαστε διόλου σίγουροι για όσα του αποδίδονται από τις διάφορες πηγές και μαρτυρίες.
Ο Πυθαγόρας γιος του Μνήσαρχου και της Πυθαΐδας γεννήθηκε γύρω στο 580 ή 560 π.Χ. στη Σάμο. Γυρίζοντας από
την Αίγυπτο και τη Βαβυλώνα, όπου σπούδαζε για καιρό, έφερε μαζί του την αγάπη για το μυστικισμό που έμελλε να δια-
κρίνει τη φιλοσοφία του. Με την άνοδο του τυράννου της Σάμου Πολυκράτη, ο Πυθαγόρας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει
την πατρίδα του και να εγκατασταθεί στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας. Εκεί − αργότερα και σε άλλες ιταλικές πόλεις−,
ίδρυσε ένα συνέδριο, μια κλειστή αδελφότητα μαθητών που μελετούσαν τις επιστήμες και τη μουσική. Στους κόλπους της
οργάνωσης επικρατούσε ο νόμος της σιωπής και η τυφλή αποδοχή της αυθεντίας του δασκάλου («Αυτός έφα»). Εφαρμό-
ζοντας στον εσωτερικό τους κόσμο την αρμονία που επικρατούσε στο σύμπαν οι μυημένοι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι θα
μπορούσαν να κατακτήσουν την αθανασία.
Ο Πυθαγορισμός δεν υπήρξε απλώς ένα φιλοσοφικό ρεύμα. Ήταν ταυτόχρονα μια μυστηριακή θρησκεία οι οπαδοί της
οποίας επιζητούσαν την επικράτηση της ολιγαρχίας, υπηρετούσαν την επιστήμη, είχαν μια πρωτότυπη, γεωμετρική θεώρη-
ση του κόσμου και ακολουθούσαν έναν αυστηρό τρόπο ζωής.
Μια τόσο κλειστή σχολή που πάντρευε τη θρησκεία με την επιστήμη δεν ήταν για όλους. Γι’ αυτό από την αρχή κιόλας ο
Σάμιος φιλόσοφος αντιμετώπισε την αμφισβήτηση και την αντιπάθεια όσων είχε διώξει από τον κύκλο του αλλά και πολ-
λών διανοητών, κυρίως των υλιστών. Ο Ηράκλειτος, για παράδειγμα, τον κατηγορούσε για πολυμάθεια και κακοτεχνία
(«πολυμαθίην, κακοτεχνίην»). Τελικά η δημοκρατική μερίδα του Κρότωνα εξόρισε τον Πυθαγόρα ενώ γύρω στο 400 π.Χ.
οι Πυθαγόρειοι, εκτός από δύο, βρήκαν φρικτό θάνατο από τη φωτιά που έβαλαν οι εχθροί τους στο σπίτι όπου είχαν
συγκεντρωθεί.

9
 Για τους
Πυθαγόρειους οι
αριθμοί δεν ήταν
αφηρημένες
έννοιες αλλά
είχαν φυσική
υπόσταση. Κάθε
ένας από τους
αριθμούς της
πρώτης δεκάδας
είχε τη δική
του ξεχωριστή
σημασία ενώ
το 10 ήταν ο
τελειότερος
από όλους.
Πολύ σημαντικό
ήταν και το
3, γι’ αυτό και
διέκριναν το
σύμπαν σε τρία
τμήματα: τον
Όλυμπο, τον
κόσμο και τον
ουρανό.

Όπως και οι Ίωνες φιλόσοφοι έτσι και ο Πυθαγόρας επιθυμούσε να ανακαλύψει την αρχή των πραγμάτων. Και θεώρησε
ότι την βρήκε στους αριθμούς. Δέχτηκε δηλαδή τους αριθμούς ως τα θεμελειώδη στοιχεία του σύμπαντος, την πρώτη ύλη
από την οποία φτιάχτηκε ο κόσμος, και τα μαθηματικά ως το κατεξοχήν εργαλείο με το οποίο ο άνθρωπος μπορούσε να
κατανοήσει την πραγματικότητα.
Με όπλο τους αριθμούς, οι Πυθαγόρειοι βάλθηκαν να διερευνήσουν ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων, από τη
μουσική και τη φιλοσοφία, έως την αστρονομία και την κατασκευή οργάνων.
Στην αστρονομία βάδισαν, κατά μια έννοια, πάνω στα χνάρια των προγενέστερών τους: Κοίταξαν τους ουρανούς μέσα
από το φακό της θεωρίας και όχι της πραγματικής παρατήρησης και φρόντισαν κι αυτοί να υποτάξουν τα πραγματικά
γεγονότα στις επιταγές των δογμάτων τους. Από την άλλη όμως πρωτοτύπησαν σε ένα πολύ σπουδαίο σημείο: Τόλμησαν
να βάλουν, επιτέλους, τη Γη στη θέση της, μια θέση που για πρώτη φορά δεν βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου. Ακόμα,
έκαναν διάκριση ανάμεσα στους πλανήτες και τους απλανείς αστέρες και βοήθησαν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν
μια ώρα αρχύτερα την ιδέα της επίπεδης Γης.
Παρά τις υπερβολές τους και τις μυστικιστικές εμμονές τους οι Πυθαγόρειοι συνέβαλαν ιδιαίτερα στην πρόοδο της αστρο-
νομίας. Όπως τονίζει και ο Αυστριακός φυσικός Έρβιν Σρέντινγκερ «οι Πυθαγόρειοι με όλες τις προκαταλήψεις τους…
προόδευσαν περισσότερο στον τομέα της κατανόησης του κόσμου από τους Ίωνες ‘Φυσιολόγους’ και τους συναδέλφους
τους Ατομικούς».

10
Το αστρονομικό σύστημα του Φιλόλαου
Στα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα ο Φιλόλαος από τον Κρότωνα, συνοψίζοντας τις απόψεις των Πυθαγόρειων, διατύπωσε την
περιγραφή ενός κοσμολογικού συστήματος. Αν δεχτούμε τις πηγές, ο Φιλόλαος πίστευε πάνω κάτω τα εξής: «Ο κόσμος
είναι ενιαίος, άρχισε να δημιουργείται από το μέσον, δηλαδή από το κεντρικό σημείο… Το αρχικό ‘εν’ το οποίο αποτελεί
την απαρχή της δημιουργίας του σύμπαντος, καλείται Εστία…». Γύρω από την Εστία κινούνταν αέναα σε κυκλικές τροχιές
10 ουράνια σώματα (το 10 όπως είπαμε ήταν ιερός αριθμός για τους Πυθαγόρειους) με σχήμα σφαιρικό. Πρόκειται για
τη σφαίρα των απλανών, τους πέντε πλανήτες που ήταν γνωστοί στην αρχαιότητα (Κρόνο, Δία, Άρη, Αφροδίτη, Ερμή),
τον Ήλιο και τη Γη. Για να συμπληρωθεί η δεκάδα, ο Φιλόλαος δέχτηκε την ύπαρξη μιας φανταστικής ουράνιας σφαίρας,
της Αντίχθονας (Αντί-Γης) που κινείτο αντίθετα από τη Γη («εξ εναντίας κειμένην τε και περιφερομένην»). Οι άνθρωποι δεν
μπορούσαν να αντιληφθούν την ύπαρξή της ακριβώς γιατί ζούσαν στο ημισφαίριο που δεν έβλεπε την Αντί-Γη. Για τον
Ήλιο ο Φιλόλαος θεωρούσε ότι ήταν «υαλοειδής» και ότι έστελνε στη Γη την ανάκλαση του κοσμικού φωτός.

«Οι Πυθαγόρειοι από την Ιταλία λένε ότι στο κέντρο (του σύμπαντος) υπάρχει φωτιά και ότι η Γη είναι ένα άστρο σαν τα
άλλα που γυρίζει γύρω από το κέντρο και έτσι δημιουργείται η μέρα και η νύχτα» αναφέρει ο Αριστοτέλης στο έργο του «Περί
Ουρανού».

Αν και απέτυχε να τοποθετήσει τον Ήλιο στην καρδιά αυτού του συστήματος ο Φιλόλαος κατάφερε κάτι
ανεπανάληπτο. Απομάκρυνε τη Γη από το κέντρο του σύμπαντος και την υποχρέωσε να γυρίζει μαζί
με τους άλλους πλανήτες γύρω από μια πύρινη εστία.
Αργότερα το σύστημα του Φιλόλαου εκφυλίστηκε σε μια πιο ‘συνεπτυγμένη’ εκδοχή, σύμφω-
να με την οποία η Αντι-Γη έγινε το Δυτικό Ημισφαίριο του πλανήτη μας, το κεντρικό πυρ
μετακόμισε στο κέντρο της γήινης σφαίρας και η περιφορά της Γης γύρω από την Εστία
έγινε η περιστροφή του πλανήτη μας γύρω από τον άξονά του.

11
 Το αρχαιότερο αστρονομικό όργανο, ο γνώμων
Ο γνώμονας αποτελεί το δημοφιλέστερο και αρχαιότερο αστρονομικό εργαλείο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε συστηματικά
από πολλούς αρχαίους πολιτισμούς. Στην Ελλάδα λέγεται ότι τον εισήγαγε ο Ίωνας φιλόσοφος Αναξίμανδρος (κατ’ άλ-
λους ο Αναξιμένης). Είναι το αστρονομικό όργανο που οδήγησε στον προσδιορισμό των ηλιοστασίων και των ισημεριών,
γεγονός που έδωσε στους λαούς έναν αντικειμενικό και όχι συμβατικό διαχωρισμό των εποχών, με βάση την κίνηση του
Ήλιου. Πρόκειται για μια απλή εγχάρακτη ράβδο ή στύλο, με γνωστό μήκος, τοποθετημένη κατακόρυφα στο έδαφος. Η
κίνηση της σκιάς του γνώμονα αναπαριστά την κίνηση του Ήλιου και επέτρεπε τη διαίρεση της ημέρας σε ίσα μέρη. Όταν
ο Ήλιος βρισκόταν ψηλά στον ουρανό, το μεσημέρι για παράδειγμα, η σκιά του γνώμονα ήταν η μικρότερη από όλες τις
άλλες σκιές που αντιστοιχούσαν στις διαφορετικές θέσεις του Ήλιου, ενώ όταν αυτός βρισκόταν προς τη δύση, η σκιά
έδειχνε προς την ανατολή. Το μήκος της σκιάς διέφερε επίσης ανάλογα με τη μέρα του έτους.

Ο γνώμονας αποτέλεσε το πρώτο ηλιακό ρολόι. Στην αρχαία Αίγυπτο,

μεγάλες πόλεις οικοδόμησαν ψηλούς γνώμονες (οβελίσκους) για
την κοινή μέτρηση του χρόνου. Καταγράφοντας τις εναλλαγές της
κατεύθυνσης και του μήκους της σκιάς, οι Αιγύπτιοι, ήταν σε θέση να
προβλέψουν επίσης το χειμερινό και θερινό ηλιοστάσιο, όπως και την
εαρινή και φθινοπωρινή ισημερία.

Έτσι, αφού συνέταξαν ειδικούς πίνακες, από το μήκος της σκιάς οι

αρχαίοι λαοί μπορούσαν να υπολογίσουν την ώρα για κάθε μέρα
του μήνα.
Παρατήρησαν ότι κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο ο Ήλιος είχε την μι-
κρότερη τροχιά, άρα, η ημέρα διαρκεί λιγότερο από τη νύχτα, ενώ
κατά το θερινό ηλιοστάσιο συνέβαινε το αντίθετο. Επίσης, ανακάλυ-
ψαν ότι κατά την εαρινή και τη φθινοπωρινή ισημερία, η ημέρα και η
νύχτα έχουν ίση διάρκεια. Ή μάλλον περίπου ίση, όπως υποστήριξε
ο γεωμέτρης Μέτωνας, το 432 π.Χ. Η διόρθωσή του αυτή βοή-
θησε τους αστρονόμους να καθορίσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια,
σύμφωνα με τον γεωκεντρισμό, τη φαινομενική τροχιά του Ήλιου
γύρω από τη Γη.
Ο γνώμονας επέτρεψε στους αρχαίους λαούς να αναπτύξουν μια
ιδιαίτερη επιστημονική πρακτική για τον προσδιορισμό διάφορων αστρονομικών δεδομένων (όπως να μετρήσουν κατά
προσέγγιση τη φαινομενική διάμετρο του Ήλιου και της Σελήνης). Με τη βοήθεια του γνώμονα και του αστρολάβου
δημιούργησαν υπολογιστικές μεθόδους χρήσιμες στην πρακτική αστρονομία.

Ο Μέτωνας και το ημερολόγιο

Ο Μέτωνας έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ., στην Αθήνα. Υπήρξε αστρονόμος, γεωμέτρης και μηχανικός. Επινόησε έναν ημε-
ρολογιακό κύκλο βασισμένο στις κινήσεις της Σελήνης, ο οποίος είναι γνωστός και ως «κύκλος του Μέτωνα» ή «κύκλος
της Σελήνης». Μια ουσιαστική προϋπόθεση για να υπάρξει αστρονομία βασισμένη στα μαθηματικά, ήταν η δημιουργία
ενός σταθερού συστήματος χρονολόγησης που θα καθόριζε την περιοδικότητα των φαινομένων σε σχέση με κάποια
σταθερά αριθμητικά δεδομένα. Παρατηρώντας την περιοδικότητα της Σελήνης και καταγράφοντας την εμφάνιση της
πανσελήνου για πολλά χρόνια, ο Μέτωνας διέκρινε μια σειρά από επαναλήψεις: Προσδιόρισε λοιπόν ότι κάθε 19 έτη
οι πανσέληνοι επαναλαμβάνονταν με την ίδια σειρά. Έτσι μπόρεσε να συσχετίσει το ηλιακό έτος με τους σεληνιακούς
μήνες να προβλέψει ακριβώς και τις μελλοντικές πανσελήνους.
Είναι ενδιαφέρον ότι τις παρατηρήσεις του ο Μέτωνας τις πραγματοποιούσε με έναν τελειοποιημένο γνώμονα ή αλλιώς
ηλιοτρόπιο. Με τον συνεργάτη του Ευκτήμονα και με τη χρήση του γνώμονα ανακάλυψαν ότι οι ισημερίες και οι τροπές
δεν διαιρούσαν το έτος σε 4 εποχές ίσης διάρκειας, κάτι που λέγεται ότι είχε υποστηριχθεί παλαιότερα από το Θαλή. Ο
κύκλος του Μέτωνα χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως παραλλαγή για το εβραϊκό ημερολόγιο, καθώς και από τη χριστιανική
Εκκλησία για τον προσδιορισμό των εορτών.

12
Κλασικοί Χρόνοι
Στους κλασικούς χρόνους, δηλαδή από τον 4ο αιώνα π.Χ., οι στοχαστές αρχίζουν να βλέπουν τον κόσμο με άλλο μάτι. Η
περίοδος της πρώιμης αστρονομίας είναι η εποχή της κατανόησης της κίνησης των ουρανίων σωμάτων, των αστέρων και των
πλανητών, δίχως τις μυθολογικές προκαταλήψεις του παρελθόντος. Αντίθετα, η περίοδος της αστρονομίας των κλασικών χρό-
νων, επικεντρώνεται στην ακριβή περιγραφή της κίνησης κυρίως των πλανητών. Οι αστρονόμοι προσπαθούν να δημιουργήσουν
γεωμετρικά μοντέλα και να χρησιμοποιήσουν τις μαθηματικές γνώσεις τους, για να αναπαραστήσουν τις πλανητικές κινήσεις. Για
να επιτευχθεί αυτού του είδους η μετατόπιση προς την ακρίβεια, οι μαθηματικοί και οι αστρονόμοι της εποχής προσπάθησαν
να ερμηνεύσουν τις φαινομενικές κινήσεις των πλανητών επιλέγοντας συγκεκριμένο φιλοσοφικό/μεταφυσικό πλαίσιο. Το φιλο-
σοφικό σύστημα που κυριάρχησε ήταν εκείνο του Πλάτωνα. Στον πυρήνα του πλατωνικού κόσμου η τελειότητα των ουρανών
αναδεικνυόταν μέσα από ένα σχήμα, τον κύκλο.

Ο Αριστοτέλης υπήρξε
μαθητής του Πλάτωνα
στην Ακαδημία. Αν και ως
φιλόσοφος ο Αριστοτέλης
φαίνεται να υστερεί
κάπως του δασκάλου
του, στον επιστημονικό
στοχασμό τον ξεπέρασε.
Στο έργο του Ραφαήλ, η
«Ακαδημία των Αθηνών»,
ο ιδεαλιστής Πλάτωνας
δείχνει τον ουρανό ενώ
ο επιστημονικότερος
Αριστοτέλης τη γη.
Στα χέρια του γέροντα
Πλάτωνα ο ζωγράφος
έχει τοποθετήσει το έργο
του «Τίμαιος».

Μια περιγραφή του κόσμου του Πλάτωνα

Ο Πλάτωνας, δεν ήταν αστρονόμος, δεν έκανε ο ίδιος αστρονομικές παρατηρήσεις και η συμβολή του στη θεωρία της αστρονο-
μίας δεν υπήρξε ακριβώς πρωτότυπη. Παρόλα αυτά ο μεγάλος φιλόσοφος επηρέασε την εξέλιξη της επιστήμης επισημαίνοντας
στους μελετητές του ουρανού την ανάγκη να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζαν το αντικείμενό τους.
Πίστευε πως ήταν πια καιρός να γίνει η μετάβαση από τις απλές παρατηρήσεις της κίνησης των ουρανίων σωμάτων στη χρήση
της γεωμετρίας για την ερμηνεία των ουράνιων φαινομένων.
Ο Πλάτωνας δεν εμπιστευόταν και πολύ τις αισθήσεις. Καμιά σίγουρη γνώση δεν μπορούσε να αποκτηθεί από τη
μελέτη των αντικειμένων του ορατού κόσμου. Οι εμπειρικές παρατηρήσεις του ουρανού μπορούσαν κάλλι-
στα να παραπλανήσουν τον αστρονόμο. Αντίθετα, τα μαθηματικά φανερώνουν τις ακριβείς θέσεις και
κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Με λίγα λόγια πρέσβευε ότι μπορούσε κανείς να προχωρήσει
στην αστρονομία χωρίς απαραίτητα… να κοιτάει τα άστρα.
Με τις απόψεις του αυτές ο Πλάτωνας άλλαξε το χαρακτήρα της αστρονομίας: η απλή
παρατήρηση του ουρανού έδωσε τη θέση της σε μαθηματικές και γεωμετρικές αναπαρα-
στάσεις (μοντέλα), στις οποίες ο κύκλος, ως κυρίαρχο γεωμετρικό σχήμα, εξέφραζε
την τελειότητα με την οποία έχει κατασκευαστεί ο κόσμος.

13
 Μεσαιωνικό χειρόγραφο, μετάφραση του «Τίμαιου» στα λατινικά. Μέχρι το 12ο αιώνα ο Τίμαιος ήταν το μοναδικό έργο
του Πλάτωνα που μπορούσε κανείς να διαβάσει στα λατινικά και στο βιβλίο αυτό προσέτρεχαν οι άνθρωποι του Μεσαίωνα
προκειμένου να λύσουν τις απορίες τους για το σύμπαν.

Πληροφορίες για το αστρονομικό σύστημα του Πλάτωνα παίρνουμε από διάφορα έργα του. Στο «Φαίδωνα» μας μιλά
για μια σφαιρική Γη που κατέχει κεντρική θέση στο σύμπαν. Στην «Πολιτεία» ο Ήλιος παρουσιάζεται «τρόπον τινά» ως
δημιουργός των εποχών και «πάντων αίτιος» στο φαινομενικό κόσμο. Ολόκληρη η κοσμοθεωρία του μεγάλου φιλοσό-
φου, όμως, αναδύεται μέσα από το έργο του «Τίμαιος».
Το πλατωνικό σύμπαν, είναι μια ενιαία, μοναδική δημιουργία που έχει το ιδανικό σχήμα μιας σφαίρας στην οποία έχει
δοθεί περιστροφική κίνηση. Ο δημιουργός έπλασε τον κόσμο κατ’ εικόνα και ομοίωση, του χάρισε τάξη, νόηση και
ψυχή. Όλα τα ουράνια σώματα έχουν νου και ψυχή. Αυτή κινεί τον κόσμο.
Στο κέντρο του σύμπαντος βρίσκεται η Γη. «Κάποιοι πιστεύουν ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από άξονα, όπως έχει γρα-
φτεί και στον ‘Τίμαιο’» αναφέρει ο Αριστοτέλης. Είναι αλήθεια αυτό; Η λέξη που διαλέγει ο Πλάτωνας για να περιγράψει
τη Γη (ιλλομένην) και η οποία υποτίθεται ότι δηλώνει την περιστροφή της, έχει και άλλες σημασίες. Άλλωστε σε άλλα έργα
του όπως την «Πολιτεία», το «Φαίδωνα» και το «Φαίδρο» ο ίδιος μας ωθεί στο συμπέρασμα ότι η Γη είναι ακίνητη. Ποια
ήταν τελικά η άποψή του; Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά. Το βέβαιο είναι ότι η Γη, ακίνητη ή όχι, καταλαμβάνει
κεντρική θέση στο πλατωνικό σύμπαν. Οι πλανήτες (και μαζί μ’ αυτούς η Σελήνη και ο Ήλιος) κινούνται γύρω της σε
κυκλικές τροχιές εκτελούν όμως δύο διαφορετικές κινήσεις πάνω σε δύο διαφορετικούς κύκλους.
Οι δύο αυτοί κύκλοι που τέμνονται πάνω στην ουράνια σφαίρα είναι ο κύκλος του Αυτού (ή ισημερινός) και ο κύκλος του
Ετέρου (ή ζωδιακός). Στην κίνηση του Αυτού παίρνουν μέρος και οι απλανείς αστέρες (αυτός ο κύκλος είναι υπεύθυνος για
την ημερήσια περιστροφή της ουράνιας σφαίρας) ενώ στον κύκλο του Ετέρου οι πλανήτες εκτελούν τις δικές τους κινήσεις.
Από τη σύνθεση των δύο κυκλικών κινήσεων προκύπτει ότι τα ουράνια αυτά σώματα τελικά κινούνται πάνω σε μια «στρέ-
φουσα έλικα» Με αυτό τον τρόπο ο Πλάτωνας έδωσε εξήγηση για τις ανώμαλες κινήσεις των πλανητών οι οποίοι κάποιες
φορές φαίνονταν να επιταχύνουν, να επιβραδύνουν, να σταματούν και να αλλάζουν πορεία στην ουράνια σφαίρα.

14
Η υπερβατικότητα του Πλάτωνα
Αν και επιφυλακτικός απέναντι στις επιστήμες,
ο Πλάτωνας πίστευε ότι όλοι οι πολίτες έπρεπε
να γνωρίζουν μαθηματικά και αστρονομία και
χαρακτήριζε τους αστρονόμους «σοφώτατους».

Θεμέλιο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα είναι η

πίστη του στην ιδέα. Παράλληλα με τον κόσμο
τον ορατό τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τις
αισθήσεις μας υπάρχει και ο κόσμος των ιδεών,
υποστηρίζει ο μεγάλος διανοητής. Ενώ στο δικό
μας κόσμο, τον φθαρτό, όλα είναι ατελή κι όλα
αλλάζουν, όπως δίδαξε και ο Ηράκλειτος, στον
ιδανικό κόσμο των ιδεών βασιλεύει η σταθερό-
τητα για την οποία είχε μιλήσει ο Παρμενίδης.
Εκεί όλα είναι άφθαρτα, αναλλοίωτα και αιώνια.
Αυτό λοιπόν που βλέπουμε γύρω μας στη φύση
δεν είναι η «πραγματικότητα» αλλά «ατελείς εικό-
νες και αντίγραφα», η αντανάκλαση του τέλειου
κόσμου των ιδεών. Τα αισθητά, λοιπόν, μιμού-
νται τις ιδέες και κινούνται από αυτές.
Φαίνεται όμως πως με την πάροδο του χρόνου ο
Πλάτωνας αναδιπλώνεται και απομακρύνεται κάπως από την ιδεοκρατία του. Αυτή η τάση του διαφαίνεται στον «Τίμαιο»
που είναι από τα μεταγενέστερα έργα του. Εδώ, χωρίς φυσικά να απαρνηθεί τον κόσμο των ιδεών, ρίχνει λίγο νερό στο
κρασί του. Κρατά την πίστη του στις ιδέες, παράλληλα όμως στρέφεται προς μια πιο γεωμετρική ερμηνεία του σύμπαντος.
Ακολουθώντας τις αντιλήψεις των Πυθαγόρειων αγκαλιάζει την ιδέα των σφαιρικών ουράνιων στρωμάτων και της κυκλικής
κίνησης των πλανητών που εκφράζουν την τελειότητα και εκπέμπουν την αρμονία. Υιοθετώντας τις απόψεις του Εμπεδοκλή
δέχεται σαν συστατικά του σύμπαντος τα τέσσερα στοιχεία: γη, ύδωρ, νερό και αέρα. Στη συνέχεια υποστηρίζει ότι τα
τέσσερα αυτά συστατικά στοιχεία με τη σειρά τους αποτελούνται από κάποια πρωταρχικά σωματίδια, που έχουν τη μορφή
γεωμετρικών σχημάτων. Πρόκειται για τρίγωνα τόσο μικρά που δεν φαίνονται με το μάτι («σμικρά… ουδέν ορώμενον»).
Αυτά τα μικροσκοπικά τρίγωνα τα φαντάζεται να ενώνονται για να σχηματίσουν αυτά που σήμερα ονομάζουμε πλατωνικά
στερεά, δηλαδή τετράεδρα (το στοιχείο της φωτιάς), οκτάεδρα (τον αέρα), εικοσάεδρα (το νερό) και κύβους (τη γη).
Κι εδώ, σ’ αυτά τα «άτομα τρίγωνα», δεν μπορεί παρά να αφουγκραστεί κανείς τον απόηχο της ατομικής θεωρίας του
Δημόκριτου.

Τα πλατωνικά στερεά, τα πέντε κανονικά πολύεδρα. Δυο από

αυτά, το οκτάεδρο και το εικοσάεδρο, είχε ανακαλύψει ο
πρόωρα χαμένος μαθητής του Πλάτωνα, Θεαίτητος ενώ τα
υπόλοιπα (κύβος, τεράεδρο, δωδεκάεδρο) οι Πυθαγόρειοι.

Ο ιδιοφυής νους του Πλάτωνα έπλασε τη γεωμετρική

κοσμολογία του με το πάντρεμα διάφορων θεωριών της
εποχής και μ’ αυτήν επηρέασε την πορεία της αστρονομί-
ας για αιώνες. Παρ’ όλα αυτά -και σύμφωνα με τα γρα-
φόμενα ενός μαθητή του, του Θεόφραστου- γερνώντας
ο Πλάτωνας μετάνιωσε που τοποθέτησε η Γη στο κέντρο
σύμπαντος! Άραγε ποια θα ήταν η εξέλιξη της κοσμολο-
γίας αν ο μεγάλος φιλόσοφος, στη δύση του βίου του,
έφτανε στο σημείο να αποκηρύξει το γεωκεντρισμό;

15
 Οι σφαίρες του Εύδοξου
Κύριος εκφραστής των απόψεων του Πλάτωνα υπήρξε ο μαθητής του Εύδοξος, μαθηματικός και αστρονόμος από τη
Μικρά Ασία, ο οποίος δημιούργησε το πρώτο γεωμετρικό μοντέλο του σύμπαντος. Ο Εύδοξος συμφωνούσε με το πλατω-
νικό σύστημα, όπως φαίνεται και μέσα από τα έργα του «Ένοπτρον» και «Φαινόμενα», αλλά προσπάθησε να το επεκτείνει
και να το ερμηνεύσει με μαθηματικό τρόπο. Κατάλαβε ότι αν κατάφερνε να αναγάγει σε κύκλους και συνδυασμούς
κύκλων τις περιοδικές κινήσεις των πλανητών που παρατηρούσε στον ουρανό, θα μπορούσε να προβλέψει τις κινήσεις
τους στο χώρο και να υπολογίσει σε πόσο χρόνο θα πραγματοποιούνταν. Μόνο που, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν
χρησιμοποίησε ένα μηχανισμό από κύκλους αλλά από ομόκεντρες σφαίρες.
Το σύστημα του Εύδοξου περιλάμβανε 27 ομόκεντρες σφαίρες, σε διαφορετικές αποστάσεις μεταξύ τους, τέσσερις για
κάθε έναν από τους πέντε πλανήτες (Αφροδίτη, Ερμής, Άρης, Δίας, Κρόνος), τρεις για τον ήλιο και τη Σελήνη και μία
σφαίρα για τους απλανείς αστέρες.

Η κάθε μια από τις σφαίρες του Εύδοξου, εκτός από την εσωτερική που αναπαριστούσε την κεντρική και ακίνητη Γη, παρουσίαζε
τη δική της περιστροφή, είτε από την ανατολή στη δύση ή και την αντίθετη, από τη δύση στην ανατολή.

Ο γεωμετρικός αυτός μηχανισμός μπορούσε να ερμηνεύσει την εναλλαγή μέρας–νύχτας, την εναλλαγή των μηνών, των
ετών, καθώς και τις θέσεις των απλανών αστέρων. Επιπλέον, εξηγούσε τις ορατές ανωμαλίες στις τροχιές των πλανητών
(στάσεις, επιβραδύνσεις, επιταχύνσεις και οπισθοδρομήσεις). Οι παλινδρομήσεις αυτές των πλανητών εξηγήθηκαν με την
ιπποπέδη, μία καμπύλη γραμμή, σαν ένα οριζόντιο «8», η οποία μπορούσε να ερμηνευθεί από τον Εύδοξο ικανοποιητικά
εντός τους συστήματός του. Το σύστημά του εμπλουτίστηκε με περισσότερες σφαίρες τόσο από τον Κάλλιππο από την
Κύζικο της Προποντίδας, όσο κυρίως από τον Αριστοτέλη.

16
Ο κόσμος του Αριστοτέλη
O Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) γιος του Νικόμαχου γεννήθηκε
στα Στάγειρα. Σπούδασε στην Ακαδημία στο πλευρό του
Πλάτωνα, διετέλεσε δάσκαλος του Μεγάλου Αλέξανδρου και
ίδρυσε στην Αθήνα τη δική του περίφημη σχολή, το Λύκειο.
Στην προσπάθειά του να πλάσει ένα επιτυχημένο κοσμολογικό
πρότυπο, ο Αριστοτέλης έριξε περισσότερο βάρος στη λογική και
τη μαρτυρία των αισθήσεων απ’ ό,τι είχε κάνει ο διδάσκαλός του.

Το σύμπαν του Αριστοτέλη ήταν διαφορετικό από εκείνο του

δασκάλου του, του Πλάτωνα. Αν και επηρεασμένος από την
πλατωνική κοσμοθεωρία, ο Αριστοτέλης ακολούθησε το δικό
του δρόμο: σιγά σιγά αποδεσμεύτηκε από την επιρροή των
ιδεών και έστρεψε το ενδιαφέρον του στη φυσική πραγμα-
τικότητα. Αρνήθηκε να στηριχτεί αποκλειστικά στη θεολογία
και προτίμησε μια πιο λογική προσέγγιση των επιστημών.
Στο έργο του «Περί Φιλοσοφίας» τον βλέπουμε να ασκεί
κριτική στον Πλάτωνα για το γεγονός ότι το σύμπαν του ήταν
φθαρτό.
Για τον Αριστοτέλη ο κόσμος χωρίζεται σε δύο εντελώς δια-
φορετικής ποιότητας περιοχές, τη γήινη ή υποσελήνια και το χώρο πέρα από τη Σελήνη, τον υπερσελήνιο. Ο υποσελήνιος
κόσμος χαρακτηρίζεται από διαρκή αλλαγή. Εδώ όλα γεννιούνται, αναπτύσσονται και πεθαίνουν. Επίσης όλα αποτε-
λούνται από τα γνωστά τέσσερα στοιχεία – γη, αέρα, νερό και φωτιά. Αυτά κατατάσσονται σε ομόκεντρους κύκλους
ανάλογα με το βάρος τους. Στο κέντρο υπάρχει η γη και το νερό ενώ στην περιφέρεια η ελαφρύτερη φωτιά —η οποία
γίνεται ορατή στους ανθρώπους με τη μορφή των αστραπών— και ο αέρας. Ο υπερσελήνιος κόσμος της τελειότητας και
της αιωνιότητας συντίθεται από ένα και μοναδικό στοιχείο, το πέμπτο στη σειρά (πεμπτουσία), τον αιθέρα. Ολόκληρο το
σύμπαν είναι μια αχανής, αλλά πεπερασμένη σφαίρα, στο κέντρο της οποίας βρισκόταν η Γη.

Ένα έργο του Πέτρου Απιανού φιλοτεχνημένο το 1540, εικονίζει

το κοσμολογικό μοντέλο του Αριστοτέλη. Ανάμεσα στη Σελήνη
και τη Γη βλέπουμε τα τέσσερα στοιχεία του υποσελήνιου χώρου
διατεταγμένα σε ομόκεντρες σφαίρες, με εξωτερική αυτή της
φωτιάς και εσωτερική τη σφαίρα της γης.

«Ημείς δε λέγομεν πότερον έχει κίνησιν ή μένει…» δηλαδή

«εμείς τώρα θα ασχοληθούμε με το αν η γη κινείται ή μένει
ακίνητη» λέει ο Σταγειρίτης φιλόσοφος στο βιβλίο του «Περί
Ουρανού» για να διατυπώσει στο τέλος το συμπέρασμα: «Φα-
νερόν τοίνυν ότι ανάγκη επί του μέσου είναι την Γην και ακίνη-
τον» («Είναι λοιπόν φανερό ότι η Γη βρίσκεται στο κέντρο του
σύμπαντος και είναι ακίνητη»).
Ο Αριστοτέλης είχε προβληματιστεί και γενικότερα με το θέμα της
κίνησης. Θεωρούσε ότι κάθε σώμα είχε από τη φύση την τάση
να είναι ακίνητο. Όμως δεν ίσχυαν οι ίδιοι νόμοι και στις δύο
περιοχές του αριστοτέλειου κόσμου. Στην υποσελήνια περιοχή διέκρινε διάφορων ειδών
κινήσεις. Ένα είδος ήταν η φυσική που ανάγκαζε κάθε σώμα ανάλογα με τη σύστασή του
να κατευθυνθεί προς το φυσικό του τόπο: για παράδειγμα, μια πέτρα που αποτελείται
κυρίως από το στοιχείο της γης έχει την τάση να κινείται προς τα κάτω. Ένα άλλο είδος
κίνησης ήταν η βίαιη. Στην περίπτωση αυτή μια δύναμη ασκείται πάνω σε ένα σώμα με
επαφή και το αναγκάζει να ξεφύγει από τη φυσική του τάση. Μόλις η δύναμη πάψει να
ενεργεί, το σώμα ξαναγυρίζει στην ηρεμία. Στην υπερσελήνια περιοχή, από την άλλη,
μόνο μια κίνηση ήταν δυνατή: η ομαλή κυκλική. Ποια δύναμη ήταν υπεύθυνη για την
αρμονική αυτή κίνηση; Ο Αριστοτέλης δέχτηκε την ύπαρξη μιας έννοιας διόλου φυσικής,
17
 μιας δύναμης την οποία ονομάζει «Πρώτον Κινούν Ακίνητον». Αυτός ο παράγοντας, ο ξένος προς την αστρονομία, αλλά και ο
διαχωρισμός του σύμπαντος σε δύο περιοχές —κάτι που απέκλειε τη γενίκευση των φυσικών νόμων— υπήρξαν δύο από τα
πιο αδύναμα σημεία του κοσμολογικού μοντέλου του Σταγειρίτη φιλοσόφου.
Ο Αριστοτέλης είχε συμπεράνει το σφαιρικό σχήμα της Γης παρατηρώντας τη σκιά της πάνω στη Σελήνη στη διάρκεια
μια έκλειψης. Είχε κάνει μια αρκετά σωστή εκτίμηση για την ακτίνα της και ακόμα θεωρούσε και τα αστέρια σφαιρικά.
Πίστευε ότι οι απλανείς αστέρες αλλά και οι πλανήτες κινούνταν, γύρω και πάνω από τη Γη, πάνω σε κοίλες σφαίρες
αιθέρα παρόμοιες με αυτές του Εύδοξου (ο Εύδοξος είχε την τύχη να μαθητεύσει δίπλα στις μεγαλύτερες διάνοιες: εκτός
από τον Πλάτωνα είχε δάσκαλο του και τον Αριστοτέλη). Για να εξηγήσει όμως και φαινόμενα που δεν μπορούσε να
ερμηνεύσει ο μαθητής του, ο Αριστοτέλης εισήγαγε τις αντι-σταθμιστικές σφαίρες. Αυτές είχαν φυσική υπόσταση, ήταν
ενωμένες μηχανικά μεταξύ τους και εξηγούσαν τις πολύπλοκες κινήσεις των αστέρων στον ουρανό. Τώρα όμως οι σφαί-
ρες ανήλθαν στον, προβληματικά μεγάλο, αριθμό των 56.
Κύριος γνώμονας του Αριστοτέλη στην εξήγηση των ουράνιων φαινομένων ήταν η αναζήτηση των αιτίων. «Πάσα επιστήμη
… περί αιτίας και αρχάς εστίν». Μόνο όταν ανακαλύψει κανείς τις «πρώτες αρχές» της κοσμολογίας θα μπορέσει να
ερμηνεύσει και τα επιμέρους αστρονομικά φαινόμενα. Δεν πίστευε όμως ότι τα μαθηματικά βοηθούσαν τον άνθρωπο
να συλλάβει την ουσία των φυσικών φαινομένων. Κι αυτή ήταν άλλη μια μεγάλη του αδυναμία. Όπως αποδείχθηκε
αργότερα, οι αστρονόμοι που πλησίασαν περισσότερο στην αλήθεια ήταν τελικά εκείνοι, όπως ο Κοπέρνικος, που δεν
αναλώθηκαν στην αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων αλλά προσέγγισαν τα αστρονομικά φαινόμενα με έναν ακόμα πιο
«φυσικό» ή καλύτερα «μαθηματικό» τρόπο.

Στους μεσαιωνικούς χρόνους, η κοσμολογία

του Αριστοτέλη συστηματοποιήθηκε και
συνδυάστηκε με τις πτολεμαϊκές τεχνικές.
Το σύστημα που προέκυψε κυριάρχησε στη
δυτική, και όχι μόνο, επιστημονική σκέψη
για πολλούς αιώνες. Αναμφισβήτητα η
επιστήμη χρωστά πολλά στον Αριστοτέλη.
Στον τομέα της βιολογίας, για παράδειγμα, η
συμβολή του χαρακτηρίστηκε η μεγαλύτερη
που πρόσφερε ποτέ ένας άνθρωπος στην
επιστήμη. Στον τομέα της κοσμολογίας
όμως, ο γεωκεντρισμός του φαίνεται τελικά
ότι αποτέλεσε τροχοπέδη στην εξέλιξη της
αστρονομίας.

Κι όμως η γη γυρίζει…!!! -
Η ιδέα του Ηρακλείδη του Ποντικού
Η ιδέα μιας Γης ακίνητης στο κέντρο του σύμπαντος δεν ήταν σύμφωνη με τις απόψεις του Ηρακλείδη του Ποντικού (388-
310 π.Χ). Για την ακρίβεια πολλές θεωρίες δεν έβρισκαν σύμφωνο το φιλόσοφο από τον Πόντο που συνήθιζε να έχει
τις δικές του ιδέες για διάφορα θέματα, πολλές φορές μόνο και μόνο για να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος.
Εκτός από εγωκεντρικός και πομπώδης, όμως, ο Ηρακλείδης υπήρξε επίσης ευφάνταστος και διορατικός: στα μέσα του
4ου αιώνα π.Χ. διατύπωσε την ιδέα της ημερήσιας περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της.
Αυτή δεν υπήρξε η μόνη επαναστατική θεωρία του. Από τον Σιμπλίκιο, κύριο σχολιαστή του Αριστοτέλη, πληροφορούμα-
στε ότι υπήρξαν κάποιοι μαθηματικοί, όπως ο Ηρακλείδης και ο Αρίσταρχος, οι οποίοι πίστευαν ότι θα μπορούσαν να
κατανοήσουν κάποιες από τις ουράνιες κινήσεις με την προϋπόθεση ότι οι αστέρες και η ουράνια σφαίρα δεν κινούνται,
ενώ η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της. Ο Ηρακλείδης γνώριζε ότι ο Ερμής και οι Αφροδίτη δεν φαίνονταν
ποτέ να απομακρύνονται από τον Ήλιο. Έδωσε μια θαυμάσια εξήγηση στο φαινόμενο αυτό υποστηρίζοντας ότι οι δυο
πλανήτες δεν ακολουθούν τους υπόλοιπους στην περιφορά τους γύρω από τη Γη, αλλά διαγράφουν κυκλικές τροχιές γύρω
από τον Ήλιο. Έτσι, έγινε ο ιδρυτής ενός ηλιοκεντρικού συστήματος που περιλάμβανε δύο μόνο πλανήτες.
Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε αν ο φιλόσοφος από τον Πόντο διατύπωσε τις θέσεις του με τη χρήση κάποιας γεωμετρικής
μεθόδου, αν και οι ιστορικοί συγκλίνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Πάντως το κοσμολογικό σύστημά του αποτέλεσε μια
πρώτη παρουσίαση ενός γεωμετρικού μηχανισμού που ακολουθούσε την παράδοση του «σώζειν τα φαινόμενα».
18
Η παράδοση του «σώζειν τα φαινόμενα»
Η αρχή του «σώζειν τα φαινόμενα» επικράτησε στην αστρονομία, από την εποχή του Πλάτωνα και μετά. Με λίγα λόγια
ήταν η προσπάθεια των φιλοσόφων να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα με βάση τις θεωρίες που στην εποχή τους ήταν
αποδεκτές. Προκειμένου να το επιτύχουν οι φιλόσοφοι συχνά κατέφευγαν σε διάφορους ελιγμούς και τεχνάσματα έτσι
ώστε θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην πράξη αυτό που έπρεπε να σωθεί δεν ήταν τα φαινόμενα αλλά οι κυρίαρχες
θεωρίες!
Στην αστρονομία η αρχή του «σώζειν τα φαινόμενα» ενσωμάτωνε δύο χαρακτηριστικά κριτήρια. Πρώτον, θα έπρεπε
κάθε αστρονομική θεωρία να προβλέπει τη φαινομενική κίνηση των σωμάτων, αυτή δηλαδή που είναι ορατή από έναν
παρατηρητή στη Γη με γυμνό μάτι. Σκοπός της κάθε θεωρίας θα έπρεπε να είναι η πρόγνωση και η ερμηνεία της κίνησης.
Δεύτερον, κάθε γεωμετρικό σύστημα θα έπρεπε να χαρακτηρίζεται από απλότητα. Όσο πιο απλό στις μεθόδους του ήταν
το σύστημα που πρότεινε ο κάθε αστρονόμος, τόσο πιο πολύ θα άγγιζε την «ιδεατή» τελειότητα.

Ύστερη Αρχαιότητα
Η Αλεξάνδρεια σε ψηφιδωτό
του 6ου μ.Χ. αιώνα. Η
πόλη που έχτισε το 331
π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος
στα βόρεια παράλια της
Αφρικής αναδείχθηκε στο
σπουδαιότερο κέντρο του
ευρύτερου ελληνισμού
και εκεί καλλιεργήθηκαν
συστηματικά οι τέχνες, τα
γράμματα και οι επιστήμες.

Η περίοδος της ύστερης αρχαιότητας, δηλαδή από τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., είναι η περίοδος εξέλιξης και ωριμότη-
τας τόσο της αρχαίας αστρονομίας όσο και ευρύτερα της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. Στην ελληνιστική εποχή, το κέντρο
των επιστημών έχει μεταφερθεί από την Αθήνα, τον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο και τα παράλια τις Μικράς Ασίας, στην
Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας, το πρώτο πνευματικό ίδρυμα που λειτουρ-
γεί με κρατική επιχορήγηση, αποτέλεσαν τον πυρήνα γύρω από τον οποίο συσπειρώθηκαν οι πνευματικοί γίγα-
ντες του καιρού: Προσωπικότητες όπως ο Ευκλείδης, ο Αρχιμήδης, ο Ερατοσθένης, ο Απολλώνιος και ο
Πτολεμαίος που υπήρξαν διαμορφωτές της μαθηματικής επιστήμης της εποχής, έζησαν και δίδαξαν
στην Αλεξάνδρεια. Όσοι ασχολήθηκαν με την αστρονομία επικεντρώθηκαν στην ανάπτυξη
μεθόδων που επικύρωναν τη γεωκεντρική παράδοση. Μοναδική εξαίρεση ο Αρίσταρχος ο
Σάμιος που την εποχή αυτή διατυπώνει την ηλιοκεντρική του υπόθεση, η οποία όμως, για
διάφορους λόγους, δεν βρήκε την ανάλογη αποδοχή.

19
 Ο Αρίσταρχος και η
απόσταση
Γης – Ήλιου/Γης- Σελήνης
Ο Αρίσταρχος (310 πΧ. - 230 π.Χ.) γεννήθηκε στη Σάμο αλλά
εργάστηκε και δίδαξε στην Αλεξάνδρεια. Υπήρξε σπουδαίος μαθη-
ματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος αλλά από το πλούσιο έργο
του δεν σώζεται παρά μόνο το «Περί μεγεθών και αποστημάτων
Ηλίου και Σελήνης».

Στη μοναδική σωζώμενη πραγματεία του «Περί μεγεθών και αποστημάτων Ηλίου και Σελήνης», ο Σάμιος αστρονόμος
προσπάθησε, για πρώτη φορά στην ιστορία, να προσδιορίσει την απόσταση καθώς και το μέγεθος της Σελήνης και του
Ήλιου, με γεωμετρικές μεθόδους. Η μέθοδός του, βασισμένη σε ορθογώνια τρίγωνα, ήταν σωστή, όμως καθώς ο Αρί-
σταρχος δεν είχε τα κατάλληλα όργανα για να είναι ακριβής, τα συμπεράσματά του απέχουν από την πραγματικότητα. Για
παράδειγμα, συγκρίνοντας την απόσταση Γης και Ήλιου με την απόσταση Γης και Σελήνης υπολόγισε ότι η πρώτη είναι
20 φορές μεγαλύτερη από τη δεύτερη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η απόσταση που μας χωρίζει από τον Ήλιο είναι 400
φορές μεγαλύτερη από αυτή που μας χωρίζει από τη Σελήνη. Ο Αρίσταρχος δεν κατάφερε να υπολογίσει με ακρίβεια
ούτε το μέγεθος του Ήλιου αν και απέδειξε ότι είναι σαφώς μεγαλύτερος από τη Γη.

20
Η ηλιοκεντρική υπόθεση του Αρίσταρχου
Το μέγεθος του Ήλιου είχε προβληματίσει το Σάμιο αστρονόμο. Αν ο Αριστοτέλης είχε δίκιο όταν υποστήριζε ότι η Γη
δεν κινείται λόγω του μεγάλου μεγέθους της τότε γιατί να κινείται γύρω της ο Ήλιος που, όπως αποδεικνυόταν, ήταν πολύ
μεγαλύτερός της; Οι σκέψεις αυτές τον οδήγησαν στη διατύπωση της ηλιοκεντρικής θεωρίας του, η οποία υπήρξε και κυ-
ριότερη συμβολή του στην αστρονομία. Υπέθεσε λοιπόν ο Αρίσταρχος, «τον Ήλιον μένειν ακίνητον την δε Γην φέρεσθαι
περί τον Ήλιον κατά λοξού κύκλου περιφέρειαν». Επίσης, ισχυρίστηκε ότι τα αστέρια φαίνονται σαν να μην κινούνται,
οπότε πρέπει να βρίσκονται πολύ μακριά μας.
Το ηλιοκεντρικό αυτό σύστημα ήταν ένα μείγμα ιδεών. Βασιζόταν τόσο σε ιδέες των Πυθαγόρειων για την κίνηση της Γης,
όσο και σε ιδέες του Ηρακλείδη του Ποντικού για την κίνηση των πλανητών γύρω από τον Ήλιο.
Αναφορές στο έργο του Αρίσταρχου συναντάμε τον Αρχιμήδη.
Στην πραγματεία του με τον τίτλο «Ψαμμίτης» ο Αρχιμήδης μας παρουσίασε τις κύριες προτάσεις του Αρίσταρχου:
1. Ο Ήλιος είναι ακίνητος
2. Οι απλανείς αστέρες είναι ακίνητοι
3. Η ουράνια σφαίρα, όπου είναι στερεωμένοι οι απλανείς αστέρες, έχει το ίδιο κέντρο με το κέντρο του Ήλιου.
4. Η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο εκτελώντας κυκλική τροχιά.
5. Η σχέση της ακτίνας της Γης προς την ακτίνα της ουράνιας σφαίρας είναι ίση με την σχέση του κέντρου μιας σφαίρας
προς την επιφάνειά της.
Όπως σχολιάζει ο ίδιος ο Αρχιμήδης, αυτός ο λόγος: κέντρο σφαίρας/επιφάνεια σφαίρας είναι αδύνατος από μαθημα-
τικής σκοπιάς, αφού το κέντρο της σφαίρας δεν έχει μέγεθος. Φαίνεται λοιπόν ότι σκοπός του Αρίσταρχου δεν ήταν να
εκφράσει μια μαθηματική αναλογία αλλά απλά να δείξει πόσο μεγαλύτερο ήταν στην πραγματικότητα το σύμπαν, απ’ ό,τι
πίστευαν οι αστρονόμοι της εποχής.

Αν πράγματι η Γη περιφερόταν
γύρω από τον Ήλιο, όπως πρότεινε
ο Αρίσταρχος, τότε τα άστρα θα
έπρεπε να παρουσιάζουν παράλλαξη,
δηλαδή να φαίνονται κι αυτά σαν
να κινούνται πάνω στην ουράνια
σφαίρα. Έτσι σκέφτονταν οι
σύγχρονοί του αστρονόμοι και καθώς
δεν παρατηρούσαν το φαινόμενο
της παράλλαξης απέρριψαν το
αριστάρχειο σύστημα. Δεν γνώριζαν
ότι η απόσταση που μας χωρίζει από
τα άστρα είναι τόσο μεγάλη ώστε η
παράλλαξη δεν μπορεί να μετρηθεί
δια γυμνού οφθαλμού παρά μόνο με
το τηλεσκόπιο. Αυτό όμως έμελλε να
ανακαλυφθεί μετά από 19 αιώνες.

Χωρίς να είναι ο πρώτος που συνέλαβε την ιδέα του ηλιοκεντρικού συστήματος ο Αρίσταρχος είναι αυτός
που την διατύπωσε με μεγαλύτερη σαφήνεια κι αυτός που άπλωσε τους ορίζοντες του περιορισμέ-
νου σύμπαντος της εποχής του. Σήμερα θεωρείται ως ένας από τους σπουδαιότερους αστρο-
νόμους της αρχαιότητας. Το όνομά του έχει δοθεί στο τηλεσκόπιο του όρους Χελμός και σε
έναν κρατήρα της Σελήνης. Όμως στις μέρες του η κοσμολογική θεωρία του δεν βρήκε
υποστηρικτές. Οι κορυφαίοι αστρονόμοι του 3ου και του 2ου π.Χ. ο Απολλώνιος και ο
Ίππαρχος, την απέρριψαν ενώ και ο Αρχιμήδης στον «Ψαμμίτη» του δεν παίρνει θέση
για την ορθότητα της ηλιοκεντρικής θεωρίας, απλώς την αναφέρει.
Κι ενώ οι περισσότεροι φολόσοφοι δεν υποστήριξαν τις ιδέες του Αρίσταρχου,
κάποιοι φάνηκαν να ενοχλούνται από αυτές. Μάλιστα, ο στωικός Κλεάνθης τον
μήνυσε με την κατηγορία ότι «κινεί την εστία του κόσμου» και δεν αποκλείεται ο
Σάμιος αστρονόμος να δικάστηκε για τη θεωρία του.

21
 Ο «Ψαμμίτης» του Αρχιμήδη
Ο σοφός Αρχιμήδης ο σπουδαιότερος μαθηματικός,
μηχανικός και φυσικός του καιρού του, και από τις
μεγαλύτερες διάνοιες όλων των εποχών, γεννήθηκε
στις Συρακούσες το 287 π.Χ. Ο ιδιοφυής νους του
δεν φαίνεται να αναγνώρισε την ορθότητα του
ηλιοκεντρικού συστήματος του Αρίσταρχου. Όπως
και οι περισσότεροι διανοητές του 3ου π.Χ. αιώνα,
ο Αρχιμήδης πίστευε ότι η Γη βρίσκεται στο κέντρο
του κόσμου, ακίνητη. Προσφερόταν μάλιστα να την…
κινήσει ο ίδιος με τη δύναμη των μοχλών του («Δος
μοι πα στω και ταν γαν κινήσω»).

Ο «Ψαμμίτης» [«Άμμου Καταμέτρης» δηλαδή Αυτός που μετράει τους κόκκους της άμμου] είναι ένα μικρό έργο αστρονομι-
κού περιεχομένου αφιερωμένο στο γιο του τυράννου των Συρακουσών Γέλωνα. Σε αυτό, ο Αρχιμήδης παρουσιάζει μια
σειρά αστρονομικών ζητημάτων και αναφέρεται και στην ηλιοκεντρική υπόθεση του Αρίσταρχου. Το βασικό ζήτημα που
απασχολεί τον Αρχιμήδη σε αυτή την μικρή πραγματεία είναι να προσδιορίσει το μέγεθος του κόσμου, ώστε στη συνέχεια
να υπολογίσει το πλήθος των κόκκων που χρειάζονται για να τον γεμίσουν!

22
Η εποχή για την κατανόηση μιας ηλιοκεντρικής
θεώρησης του κόσμου
Όπως παρουσιάζεται η ηλιοκεντρική υπόθεση του Αρίσταρχου από τον Αρχιμήδη, φαίνεται ότι ο Σάμιος αστρονόμος
είχε προτείνει το ηλιοκεντρικό σύστημα ως μία υπόθεση. Οι φιλόσοφοι εκείνη την εποχή συνήθιζαν να διατυπώνουν
υποθέσεις για διάφορα θέματα, θέλοντας να ελέγξουν κατά πόσο μπορούν οι θεωρίες αυτές να «αντέξουν» στην κριτική.
Το σημαντικό γι’ αυτή την υπόθεση του ηλιοκεντρισμού και, κυρίως, για την περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο ήταν
ότι διατηρήθηκε «ζωντανή» καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της αστρονομίας. Γιατί όμως χρειάστηκαν 1800 χρόνια
για να καθιερωθεί από τον Κοπέρνικο και το Γαλιλαίο η ηλιοκεντρική θεωρία, ενώ είχε διατυπωθεί ως υπόθεση από τις
αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα;

Οι μόνοι από τους μεταγενέστερους διανοητές που αναγνώρισαν την ορθότητα της ηλιοκεντρικής ιδέας του Αρίσταρχου ήταν
ο Σέλευκος από τη Σελεύκεια (1ος π.Χ. αι.) και ο φιλόσοφος-αυτοκράτορας Ιουλιανός ο Παραβάτης (4ος .Χ.). Η νέα θεωρία δεν
αποδείχθηκε δημοφιλής κι ένας από τους λόγους ήταν το γεγονός ότι δεν έσωζε τα φαινόμενα: δεν εξηγούσε καλύτερα από την
παλιά τις κινήσεις των πλανητών. Η απόρριψη του γεωκεντρισμού δεν ήταν αρκετή. Έπρεπε να εγκαταλειφθεί και η πυθαγόρεια
ιδέα της κυκλικής τροχιάς των πλανητών (εδώ τους βλέπουμε σε μια σύγχρονη απεικόνιση, γύρω από τον Ήλιο).

Η απάντηση έχει δυο σκέλη: Από τη μια πλευρά, oι φυσικοί νόμοι που προϋποθέτει το μοντέλο του Αρίσταρχου ήταν
δύσκολο να σταθούν απέναντι στη συστηματική φυσική του Αριστοτέλη που στηριζόταν στην εμπειρία των ανθρώ-
πων. Δηλαδή, αν η Γη ήταν σε κίνηση γύρω από τον Ήλιο, τότε γιατί οι άνθρωποι δεν αισθάνονταν αυτήν
την κίνηση; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, για να κινηθούμε, κάτι μας υποχρεώνει να το κάνουμε, και
επομένως θα έχουμε πλήρη συνείδηση της κίνησής μας. Από την άλλη πλευρά, το μοντέλο του
Αρίσταρχου είχε κοινωνικές και θρησκευτικές προεκτάσεις που θα μπορούσαν να υπονομεύ-
σουν την ιδέα της τελειότητας του ουράνιου κόσμου. Μια ιδέα που είχε προταθεί από τον
Πλάτωνα, είχε υποστηριχθεί από τον Αριστοτέλη και είχε γίνει αποδεκτή τόσο από τον
αρχαίο ελληνικό κόσμο όσο και, αργότερα, από το χριστιανισμό. Για όλους αυτούς
τους λόγους οι κοσμολογικές απόψεις του Αριστοτέλη και αργότερα του Πτολεμαίου
διατηρήθηκαν ακλόνητες μέχρι και τις αρχές του 17ου αιώνα.

23
 Ο Ερατοσθένης και η μέτρηση της Γης
Στην ιστορία ο Ερατοσθένης έμεινε γνωστός με το παρωνύμιο «ο Βήτα».
Κάποιοι λένε ότι ονομάστηκε έτσι επειδή είχε ευρύτατη πολυμάθεια σαν ένας
δεύτερος Δημόκριτος. Άλλοι όμως υποστηρίζουν ότι καθώς εντρυφούσε σε
πολλά επιστημονικά πεδία ερχόταν, δυστυχώς, από άποψη επιτευγμάτων, σε όλα
δεύτερος!

Θα μπορούσε κάποιος να υπολογίσει το μήκος της περιφέρειας της Γης κατά

την αρχαιότητα; Για να πραγματοποιηθεί μία τέτοια μέτρηση θα έπρεπε να
είναι δεδομένο το σχήμα της Γης. Από την εποχή του Θαλή όλο και περισσό-
τεροι σοφοί αναφέρονται σε μια σφαιρική Γη. Στα χρόνια του Πλάτωνα και
του Αριστοτέλη η σφαιρική Γη είναι πλέον μια βεβαιότητα (κατά τη διάρκεια
μιας έκλειψης της Σελήνης, μπορούσε κανείς να δει ότι η σκιά της Γης πάνω στην επιφάνεια της Σελήνης ήταν το κομμάτι
ενός δίσκου). Κατά τον Αριστοτέλη, η περιφέρεια της Γης θα έπρεπε να ανέρχεται σε σαράντα μυριάδες (40Χ10.000=
400.000) στάδια (το στάδιο, ήταν μονάδα μήκους και ισοδυναμεί περίπου με 185 μέτρα). Αργότερα, πολλοί μαθη-
ματικοί προσπάθησαν με διάφορους τρόπους να υπολογίσουν το μήκος της περιφέρειας της Γης, ανάμεσά τους και ο
Αρχιμήδης στο έργο του «Ψαμμίτης». Αυτός που το κατάφερε ήταν ένας φιλόλογος (όπως του άρεσε να τον αποκαλούν),
ιστορικός, μαθηματικός και γεωγράφος, ο Ερατοσθένης (276-195 π.Χ.).
Γεννημένος στην Κυρήνη, ο Ερατοσθένης σπούδασε στην Αθήνα και έζησε στην Αλεξάνδρεια όπου διετέλεσε έφορος
της Βιβλιοθήκης. Λέγεται ότι δεν υπήρξε στην εποχή του άνθρωπος τόσο πολυμαθής. Σαν διευθυντής του μεγαλύτερου
πνευματικού ιδρύματος του τότε γνωστού κόσμου, ο Ερατοσθένης είχε πρόσβαση σε χιλιάδες συγγράμματα. Σε ένα από
αυτά διάβασε κάτι που του κέντρισε το ενδιαφέρον: Το μεσημέρι της 21ης Ιουνίου (θερινό ηλιοστάσιο) ο Ήλιος καθρε-
φτιζόταν ακριβώς στο κέντρο ενός πηγαδιού της Συήνης (Ασουάν). Αυτό σήμαινε ότι την ώρα εκείνη ο Ήλιος βρισκόταν
κατακόρυφα πάνω από τη συγκεκριμένη πόλη. Άραγε αυτό συνέβαινε τη ίδια στιγμή και στην Αλεξάνδρεια, που βρισκό-
ταν 5.000 στάδια βορειότερα, πάνω στον ίδιο μεσημβρινό; Η απάντηση ήταν αρνητική. Την ώρα που ο Ήλιος βρισκόταν
ακριβώς πάνω από τη Συήνη, στην Αλεξάνδρεια οι ακτίνες του σχημάτιζαν με την κατακόρυφο γωνία λίγο μεγαλύτερη από
7 μοίρες. Φυσικά, σε μια επίπεδη Γη δεν θα σημειωνόταν μια τέτοια διαφορά. Δεν υπήρχε, λοιπόν, αμφιβολία ότι η Γη
είναι στρογγυλή. Στη συνέχεια ο Ερατοσθένης έκανε έναν απλό, και ταυτόχρονα ιδιοφυή, συλλογισμό: αφού σε γωνία
λίγο μεγαλύτερη των 7 μοιρών αντιστοιχούσε ένα τόξο μήκους 5.000 σταδίων (τόση είχε υπολογίσει την απόσταση Συ-
ήνης – Αλεξάνδρειας) στις 360 μοίρες θα αντιστοιχούσαν σε περίπου 250.000 στάδια. Έτσι υπολόγισε την περιφέρεια
της υδρογείου με θαυμαστή ακρίβεια (η σωστή τιμή σε στάδια είναι 216.000).

24
Ο Ίππαρχος και οι επίκυκλοι
Γύρω στο 190π.Χ. γεννήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας, ένας μεγάλος επιστήμονας της αρχαιότητας, ο Ίππαρχος ο… Ρόδι-
ος (που ονομάστηκε έτσι γιατί έζησε στη Ρόδο μεγάλο μέρος της ζωής του). Με όπλα του την τριγωνομετρία, της οποίας
υπήρξε θεμελιωτής, και την ανεξάντλητη διάθεσή του για παρατήρηση ξεκίνησε να κατακτήσει το μυστηριώδη κόσμο της
αστρονομίας (της αστρολογίας όπως λεγόταν τότε).

Ακούραστος παρατηρητής, ο Ίππαρχος θεωρείται από

πολλούς ο πραγματικός ιδρυτής της αστρονομίας μια και
είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη συστηματική μελέτη
του ουρανού. Προκειμένου να εστιάζει την προσοχή του σε
ένα ορισμένο σημείο του στερεώματος ο Ίππαρχος κοιτούσε
μέσα από ένα στενό σωλήνα, αφού το τηλεσκόπιο δεν είχε
ακόμα ανακαλυφθεί.

Προσπαθώντας να εξηγήσει φαινόμενα όπως η ανάδρομη κίνηση των πλανητών, ο Ίππαρχος επινόησε ένα μοντέλο που
συνδύαζε κύκλους πάνω σε κύκλους: Θεώρησε δηλαδή πως ένα πλανήτης κινείται κυκλικά διαγράφοντας έναν ‘επίκυκλο’
το κέντρο του οποίου με τη σειρά του διέγραφε έναν άλλο μεγαλύτερο κύκλο τον ‘φέροντα’ (βλ. σχήμα). Στο κέντρο του
φέροντα κύκλου, ή κάπου εκεί κοντά τέλος πάντων, βρισκόταν η Γη. Κάθε πλανήτης κινούνταν με διαφορετική ταχύτητα
πάνω στο δικό του επίκυκλο και γύρω από τη Γη. Ο συνδυασμός των επικύκλων μπορούσε να ερμηνεύσει τις φαινομενι-
κές κινήσεις των πλανητών και συμφωνούσε απόλυτα με την παράδοση του «σώζειν τα φαινόμενα».

25
 Ο Ίππαρχος ήξερε να προχωρά μπροστά, αφού ήταν ο πρώτος που ενσωμάτωσε τα αριθμητικά στοιχεία που συγκέντρω-
σε από τις μετρήσεις του στα γεωμετρικά μοντέλα του, αλλά και να κοιτάζει πίσω, αφού μελέτησε και αξιοποίησε όσο
κανείς το υλικό που άφησαν πίσω τους οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι αστρονόμοι. Υπολόγισε με θαυμαστή ακρίβεια τη διάμετρο
της Σελήνης και την απόστασή της από τη Γη, προσπάθησε να κάνει το ίδιο και με τον Ήλιο, ανακάλυψε το φαινόμενο
της μετάπτωσης των ισημεριών, υπολόγισε τη διάρκεια του έτους και ήταν σε θέση να υπολογίζει με ακρίβεια την ώρα
ακόμα και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Τελειοποίησε πολλά από επιστημονικά όργανα της εποχής του, όπως η διόπτρα
και ο αστρολάβος (του οποίου κατά μια άποψη υπήρξε ο εφευρέτης). Έκανε μετεωρολογικές παρατηρήσεις, συνδύασε τα
αγαπημένα του μαθηματικά και με τη γεωγραφία και προσπάθησε να καταγράψει όσους περισσότερους απλανείς αστέ-
ρες μπορούσε. Κάτι παρόμοιο είχε επιχειρήσει και ο Ευκλείδης σε έναν κατάλογο 475 αστέρων χωρίς συντεταγμένες.
Ο κατάλογος του Ίππαρχου περιλάμβανε περίπου1.000 αστέρια με το όνομά τους, τη θέση τους καθώς και τα σχετικά
τους μεγέθη. Το έργο του αυτό θα έδινε τη δυνατότητα στους μετέπειτα επιστήμονες να γνωρίζουν ποια αστέρια άλλαξαν
θέση ή λαμπρότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ίππαρχος ήταν αυτός που υποστήριξε ότι ο ουρανός δεν είναι αμετάβλητος και
αιώνιος όταν με έκπληξη διέκρινε ένα καινούργιο ‘αστέρι’ στον ουρανό, πιθανώς κάποιον κομήτη.
Με την καταστροφή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, πριν από 1600 χρόνια, χάθηκαν όλα τα σημαντικά έργα του
Ίππαρχου μαζί και ο πολύτιμος κατάλογος του ουρανού. Πρόσφατα όμως ένας Αμερικανός αστροφυσικός, ονόματι
Μπράντλυ Σέφερ, σε μια επίσκεψή του στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης εντυπωσιάστηκε από την ουράνια
σφαίρα που σηκώνει στις πλάτες του ένας μαρμάρινος Άτλαντας. Μετά από υπολογισμούς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι
επρόκειτο για έναν ακριβή χάρτη του ουρανού όπως αυτός θα φαινόταν γύρω στο 125 π.Χ. Να είναι άραγε το ρωμαϊκό
άγαλμα αυτό η μόνη απεικόνιση του ουράνιου χάρτη του Ίππαρχου, ο οποίος συνέταξε τον κατάλογό του εκείνη ακριβώς
την εποχή;

Ο Άτλας του Φαρνέζε ένα ρωμαϊκό άγαλμα του 2ου μ.Χ. αιώνα, αντίγραφο
παλαιότερου ελληνικού έργου σηκώνει στις πλάτες του μια ουράνια σφαίρα βασισμένη
στον αστρικό χάρτη του Ίππαρχου.

«Αυτόν τον Ίππαρχο δεν μπορεί κανείς να τον παινέψει αρκετά» αναφωνεί γεμά-
τος θαυμασμό ο Πλίνιος και τον αποκαλεί «μεγαλόνοια γιγαντώδη και υπεράν-
θρωπον» ενώ ο Πτολεμαίος δηλώνει «Ίππαρχον ηγούμαι φιαλαληθέστατον».

Ο Ίππαρχος έχαιρε
πάντα μεγάλης
εκτίμησης, από την
αρχαιότητα μέχρι
σήμερα. Η μορφή
του κοσμεί εξώφυλλα
επιστημονικών
συγγραμμάτων που
γράφτηκαν πολύ
μετά το θάνατό
του, σύγχρονα
γραμματόσημα ενώ το
όνομά του έχει δοθεί
σε έναν κρατήρα της
Σελήνης και έναν
του Άρη, σε έναν
αστεροειδή καθώς
και σε έναν τεχνητό
δορυφόρο της ESA.

Παρά την ακρίβεια των παρατηρήσεών του, παρά την εργατικότητα και τη μεθοδικότητά του, ο ‘εραστής της αλήθειας’
ο ‘πατέρας της αστρονομίας’ παρέμεινε τόσο προσηλωμένος στην κρατούσα κοσμοθεωρία της εποχής του όσο αμετακί-
νητη ήταν αντίστοιχα και η Γη στην καρδιά του γεωκεντρικού συστήματος. Ποιος ξέρει ποια θα ήταν άραγε η εξέλιξη της
αστρονομίας αν μια τέτοια σπουδαία διάνοια σαν τον Ίππαρχο είχε διακρίνει το φως της αλήθειας μέσα από τις θεωρίες
των Πυθαγόρειων, του Ηρακλείδη του Ποντικού και του Αρίσταρχου που τοποθετούσαν τον Ήλιο στη θέση που του
άρμοζε;

26
Ο αστρολάβος
Οι Άραβες υποστήριζαν ότι την
ανακάλυψη του επίπεδου αστρολάβου
είχε κάνει ο Πτολεμαίος, αλλά όχι
μόνος του: είχε βάλει το χεράκι της
και η τύχη, και το… πόδι του ένα
τετράποδο. Διηγούνταν ότι μια μέρα
που ο Πτολεμαίος ταξίδευε με ένα
γαιδουράκι, τού έπεσε από τα χέρια
η ουράνια σφαίρα που κρατούσε και
το ζώο την πάτησε. Έτσι λοιπόν,
κατά το μύθο, γεννήθηκε ένα από τα
πιο χρήσιμα αστρονομικά όργανα της
αρχαιότητας.

Ο αστρολάβος, αρχικά αστρονομικό όργανο χειρός, ήταν ένα από τα πιο εύχρηστα όργανα. Εφευρέθηκε κατά τους ελληνι-
στικούς χρόνους και η χρήση του διαδόθηκε σε διάφορους πολιτισμούς. Οι Άραβες το χρησιμοποίησαν σε ποικίλες παραλ-
λαγές. Η χρήση του πέρασε κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα από τον ισλαμικό κόσμο στην λατινική δύση. Υπήρχαν πολλές
παραλλαγές του οργάνου είτε σε σφαιρικό σχήμα είτε σε επίπεδο. Στην επίπεδη μορφή του, ο αστρολάβος αποτελούνταν
από συνδυασμούς πολυεπίπεδων δίσκων και μία μετακινούμενη ακίδα, η οποία επέτρεπε τη σκόπευση ενός άστρου ή ενός
πλανήτη, καθώς και την προβολή της νοητής ευθείας πάνω σε ένα «χάρτη του ουρανού» σχεδιασμένο επάνω σε κάποιον δίσκο.
Το όργανο αναπαριστούσε, σύμφωνα με τον γεωκεντρισμό, δεδομένες θέσεις του Ήλιου, σημαντικών άστρων, του
ζωδιακού κύκλου, την γραμμή του ορίζοντα, σε ορισμένους χρόνους και συντεταγμένες. Με την πάροδο των
χρόνων, ο αστρολάβος εξελισσόταν και αποκτούσε περισσότερους δίσκους, οι οποίοι απέδιδαν με
μεγαλύτερη ακρίβεια τις παρατηρούμενες θέσεις των άστρων. Οι σφαιρικοί αστρολάβοι χρησιμο-
ποιήθηκαν ως μοντέλα αναπαράστασης του πλανητικού συστήματος, ενσωματώνοντας κινητές
ομόκεντρες σφαίρες.

27
 Η Μεγίστη του Κλαύδιου Πτολεμαίου

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος «ο περίφημος Αλεξανδρινός αστρονόμος,

μαθηματικός και γεωγράφος του 2ου μ.Χ. αιώνα» υπήρξε ο τελευταίος
μεγάλος αστρονόμος της αρχαιότητας και ο πρώτος του μεσαιωνικού
δυτικού κόσμου. Με τον Πτολεμαίο περνάμε από την πρώιμη και κλασική
αστρονομία, σε έναν διαφορετικό τρόπο θεώρησης του σύμπαντος, που
δεν παύει να είναι γεωκεντρικό, είναι όμως πιο γεωμετρικό και μαθηματικά
σύνθετο.

Το τελειότερο και πληρέστερο έργο που γράφτηκε ποτέ για την υπε-
ράσπιση του γεωκεντρικού συστήματος υπήρξε η «Μεγάλη Μαθη-
ματική Σύνταξις» του Κλαύδιου Πτολεμαίου που έγινε γνωστό σαν
«Αλμαγέστη» (έτσι αποδόθηκε στα αραβικά «η Μεγίστη»).
Η «Αλμαγέστη» αποτελείται από 13 βιβλία. Πρόκειται για μία κατά-
θεση των αστρονομικών παρατηρήσεων του Πτολεμαίου και μια σύν-
θεση όλων των μαθηματικών και αστρονομικών γνώσεων της εποχής.
Ο ίδιος πιστοποιεί ότι χρησιμοποίησε ως πρωταρχικές πηγές του τις
αστρονομικές παρατηρήσεις του Ίππαρχου, τις οποίες τακτοποίησε,
συμπλήρωσε και συνέθεσε, προσδίδοντάς τους μεγαλύτερη ακρίβεια. Στα δύο πρώτα βιβλία ο Πτολεμαίος μελετά το
σύμπαν, μέσα από το πρίσμα του γεωκεντρισμού. Η Γη είναι σφαιρική και ακίνητη στο κέντρο του κόσμου ενώ η ουράνια
σφαίρα γυρίζει γύρω της. Στο τρίτο και τέταρτο βιβλίο εξετάζει τον Ήλιο, τη Σελήνη και υπολογίζει τη διάρκεια του έτους
και των μηνών. Αναφέρεται μάλιστα και στην επίδραση που ασκεί ο Ήλιος στην πορεία της Σελήνης. Στο πέμπτο βιβλίο
περιγράφει τον αστρολάβο και τις χρήσεις του στην αστρονομία. Στο έκτο βιβλίο εκθέτει τη θεωρία των εκλείψεων. Στο
έβδομο και στο όγδοο παρουσιάζει έναν αστρονομικό κατάλογο, παρόμοιο με εκείνον που είχε συντάξει ο Ίππαρχος,
εμπλουτισμένο και με τις παρατηρήσεις που έκανε και ο ίδιος ο Πτολεμαίος για δεκατρία χρόνια. Ο κατάλογός του
ανέφερε 1022 αστέρες μεταξύ των οποίων και τρεις διπλούς. Ο Αλεξανδρινός αστρονόμος διέθετε ατελή όργανα και
πραγματοποίησε τις παρατηρήσεις του με γυμνό μάτι. Εντούτοις αυτές χαρακτηρίζονταν από μεγάλο βαθμό ακριβείας,
γεγονός που δικαιολογεί γιατί το γεωκεντρικό του σύστημα εξακολουθούσε να είναι αποδεκτό και σεβαστό για 14 και
πλέον αιώνες. Στα τελευταία πέντε βιβλία, εκθέτει τις θεωρίες του για την κίνηση των πλανητών. Παρουσιάζει διεξοδικά
την πίστη του στο γεωκεντρικό σύστημα καθώς, τις εξελιγμένες μαθηματικές του τεχνικές και εξηγεί τους λόγους για τους
οποίους ο γεωκεντρισμός αποτελούσε το πλέον αποδεκτό εργαλείο για την ερμηνεία του κόσμου, την εποχή εκείνη.

28
Το αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου

Το κοσμολογικό σύστημα
του Πτολεμαίου δεν περιείχε
στοιχεία φυσικής και δεν
προσπαθούσε να εξηγήσει
τις κινήσεις των ουράνιων
σωμάτων, τις προέβλεπε όμως
με θαυμαστή ακρίβεια.

Για να εξηγήσει τις φαινομενι-

κά ανώμαλες κινήσεις των ου-
ράνιων σωμάτων ο Πτολεμαί-
ος πρότεινε ένα αστρονομικό
σύστημα το οποίο βασιζόταν
σε πολύπλοκες μαθηματικές
τεχνικές. Το σύστημα αυτό
ικανοποιούσε παράλληλα τις
δύο κυρίαρχες αντιλήψεις της
εποχής και ταυτόχρονα συμ-
μορφωνόταν με την παράδο-
ση του «σώζειν τα φαινόμενα», της οποίας υπήρξε κατεξοχήν εκφραστής. Ποιες ήταν αυτές οι δύο γενικά αποδεκτές
αντιλήψεις; Ότι η Γη βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου και η πυθαγόρεια αντίληψη ότι όλες οι ουράνιες κινήσεις θα πρέπει
να περιγράφονται με τέλειους κύκλους.
Έχοντας μελετήσει τις θεωρίες του Ίππαρχου αλλά και του Απολλώνιου του Περγαίου, ο Πτολεμαίος χρησιμοποίησε τρεις
γεωμετρικές κατασκευές με βάση τον κύκλο· τον έκκεντρο, τον επίκυκλο, και τον εξισωτή. Ο έκκεντρος ήταν ένα πολύ
αποτελεσματικό γεωμετρικό τέχνασμα: ένας πλανήτης τοποθετείται σε κυκλική κίνηση γύρω από ένα κέντρο, το οποίο
όμως δεν συμπίπτει με τη Γη. Να λοιπόν που η Γη αναγκάζεται να μετακινηθεί από το κέντρο του κόσμου, έστω και
ελάχιστα. Ο γεωκεντρισμός συνεχίζει να ισχύει αλλά στο… περίπου! Με την παραχώρηση αυτή ο Πτολεμαίος κατάφερε
να εξηγήσει τη μικρή διαφορά που είχαν στη χρονική τους διάρκεια οι εποχές του έτους. Ο έκκεντρος όμως δεν αρκούσε
για την ερμηνεία των κινήσεων των πλανητών. Ούτε ο συνδυασμός του με τον γνωστό μας επίκυκλο έφερνε το ποθητό
αποτέλεσμα. Έτσι ο Πτολεμαίος συνέλαβε την έννοια του εξισωτή, ενός σημείου διαφορετικού από το γεωμετρικό κέντρο
του φέροντος κύκλου (το κέντρο γύρω από το οποίο κινούνται όλοι οι πλανήτες).

Ο εξισωτής (equant) ήταν ένα φανταστικό

μαθηματικό σημείο που από τη θέση του ‘έβλεπε’
τον πλανήτη να κινείται με σταθερή γωνιακή
ταχύτητα. Όμως το γεγονός ότι το
σημείο αυτό δεν βρισκόταν στο
κέντρο του φέροντος κύκλου
σήμαινε ότι ο πλανήτης
διέτρεχε την κυκλική
τροχιά του, άλλοτε
πιο γρήγορα
(στο περίγειο,
δηλ. όταν
βρισκόταν
κοντά στη
Γη) και
άλλοτε πιο
αργά (στο
απόγειο).

29
 Με την επινόηση του εξισωτή ο νόμος περί ομαλής κυκλικής κίνησης του Αριστοτέλη παραβιαζόταν. Ο Πτολεμαίος είχε
κάνει άλλον ένα συμβιβασμό προκειμένου να σώσει τα φαινόμενα. Αυτό όμως δε φάνηκε να ενοχλεί πολλούς (λίγοι
ήταν εκείνοι που θεώρησαν τον εξισωτή ένα υπερβολικό γεωμετρικό τέχνασμα). Άλλωστε το πτολεμαϊκο σύστημα ήταν
ολοκληρωμένο, επιστημονικό και, το κυριότερο, έδειχνε να δουλεύει.

Οι συνδυασμοί επικύκλων, έκκεντρων

κύκλων ή εξισωτών, εβδομήντα
περίπου ξεχωριστές κατασκευές,
δικαιολογούσαν τις ανωμαλίες των
φαινομενικών κινήσεων των πλανητών
που παρατηρεί κανείς με γυμνό μάτι.

Τόσο επιτυχείς για την πρόβλεψη των

πλανητικών θέσεων αποδείχτηκαν οι
συνδυασμοί των τριών κύκλων, ώστε σ’
αυτούς βασίστηκαν οι Ρωμαίοι για να δη-
μιουργήσουν ένα ημερολόγιο που έμεινε
σε χρήση έως τον 16ο αιώνα. Δεν είναι
τυχαίο ότι το σύστημα του Πτολεμαίου
εξακολουθεί να εφαρμόζεται ως τις μέ-
ρες μας σε τομείς όπως η ναυσιπλοΐα,
όπου είναι βολικότερο να θεωρείται ότι
η Γη είναι στο κέντρο του ουράνιου θό-
λου!
Ο Πτολεμαίος με τις προτάσεις του καθόρισε τον τρόπο με τον οποίο κατανοούσε ο δυτικός κόσμος το γεωκεντρισμό
για περισσότερα από χίλια χρόνια. Τόσο οι σύγχρονοί του αστρονόμοι όσο και οι μετέπειτα γενιές, αντιμετώπισαν τις
πτολεμαϊκές μαθηματικές μεθόδους ως τα ακριβέστερα εργαλεία για την ερμηνεία της ορατής κίνησης των πλανητών σε
έναν γεωκεντρικό κόσμο που καθορίζεται από την τελειότητα του κύκλου.

30
Μεσαίωνας
Μικρογραφία από τον Μεσαιωνικό Κώδικα Μανέσε, που
σήμερα φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της
Χαϊδελβέργης, του παλαιότερου ανώτατου εκπαιδευτικού
ιδρύματος της Γερμανίας (έτος ίδρυσης 1386.)

Από τον 5ο έως και τον 15ο αιώνα στη Δύση επικρατεί
ένας πνευματικός χειμώνας που κρατά περίπου χίλια χρό-
νια, ο Μεσαίωνας. Οι επιστήμες βυθίζονται σε νάρκη και
δεν θα ξυπνήσουν παρά με τις πρώτες θερμές ακτίνες του
ήλιου της Αναγέννησης. Αυτοί που θα κρατήσουν τη σπίθα
της αρχαίας σοφίας ζωντανή είναι οι Άραβες και οι Βυζα-
ντινοί λόγιοι. Αντιγράφουν, μεταφράζουν, σχολιάζουν, και
καμιά φορά διαστρεβλώνουν κιόλας, τα έργα των Ελλήνων
φιλοσόφων, σίγουρα όμως τα σώζουν από τη λήθη.
Γύρω στο 12ο αιώνα στην Ευρώπη ιδρύονται τα πρώτα
πανεπιστήμια. Οι λόγιοι στρέφονται στις αρχαιοελληνικές
πηγές σοφίας και κάνουν τη γνωριμία τους με τον Πλάτωνα
και τον Αριστοτέλη. Οι λόγιοι του Μεσαίωνα εξετάζουν
τις κοσμοθεωρίες των δύο μεγάλων φιλοσόφων μέσα από
το πρίσμα του χριστιανισμού. Ποιο από τα δυο συστήματα
συμφωνεί περισσότερο με τη Βίβλο; Όσο περνά ο καιρός
οι απόψεις του Αριστοτέλη κερδίζουν έδαφος. Όχι όμως χωρίς δυσκολίες. Στην πρώτη επαφή της με το αριστοτελισμό η
Εκκλησία τον αντιμετωπίζει με καχυποψία. Στις αρχές του 13ου αιώνα η μελέτη των βιβλίων του Αριστοτέλη απαγορεύε-
ται. Όμως με τη μεσολάβηση φωτισμένων μοναχών και φιλοσόφων όπως ο Αλβέρτος ο Μέγας και ο Θωμάς Ακινάτης ο
χριστιανισμός θα πειστεί ότι δεν έχει τίποτα να φοβάται από το αριστοτελικό σύστημα και θα το αγκαλιάσει.

31
 Ηλιοκεντρισμός
Ηλιοκεντρικό, ονομάστηκε το σύστημα που πρότεινε ο Κοπέρνικος και θεωρούσε ότι ο ήλιος και όχι η γη είναι το κέντρο
γύρω από το οποίο περιφέρονται οι πλανήτες. Η επαναστατική ιδέα του εκτοπισμού της γης από το κέντρο του σύμπαντος
προκλήθηκε από το ότι οι ίδιες οι παρατηρήσεις των κινήσεων των ουρανίων σωμάτων από τους αστρονόμους μπόρεσαν
να κατευθύνουν μια θεωρία αλλαγής του κοσμοειδώλου και όχι η προσκόλληση των παρατηρήσεων στη θεωρία, όπως
συνέβαινε από την αρχαιότητα. Μια διαδικασία δύσκολή, γεμάτη ιδεολογικές και φιλοσοφικές μάχες, που προκάλεσε
ρήξεις τόσο στην αρχαία ελληνική αυθεντία όσο και στις κύριες θέσεις της Καθολικής Εκκλησίας.

Η αδυναμία της πτολεμαϊκή αστρονομίας να δώσει μια φυσική απάντηση και όχι απλώς μια μαθηματική απάντηση, στα
ανομοιόμορφα φαινόμενα που παρατηρούνταν στον ουράνιο θόλο, οδήγησε μια σειρά αστρονόμων και φυσικών φιλο-
σόφων να κοιτάξουν με μια άλλη ματιά τον κόσμο. Ο διαφορετικός τρόπος σκέψης τους, οι νέες μαθηματικές τεχνικές
που ανέπτυξαν, η κατασκευή νέων επιστημονικών οργάνων όπως το τηλεσκόπιο και η προσήλωση στις παρατηρήσεις του
ουράνιου θόλου, κλόνισαν την πίστη των ανθρώπων στις κοινές ενδείξεις των αισθήσεών τους. Ενδείξεις που υποδεικνύ-
ουν ότι η γη βρίσκεται πράγματι στο κέντρο του σύμπαντος.

Η νέα δομή του σύμπαντος που προτάθηκε με τον ηλιοκεντρισμό, εξήγησε τις εμφανείς ανωμαλίες των πλανητικών κινή-
σεων. Κινήσεις που έως τότε έπρεπε να ακολουθούν την τελειότητα του κύκλου και τις φιλοσοφικές πεποιθήσεις που τις
συνόδευαν. Δηλαδή οι παρατηρήσεις έπρεπε να δικαιολογούνται απόλυτα με την θεωρία που είχαν υποδείξει ο Πλά-
τωνας και ο Αριστοτέλης. Με την μετατόπιση του ήλιου στο κέντρο του σύμπαντος ερμηνεύθηκαν μια σειρά φαινομένων
ανοίγοντας τον δρόμο για την εποχή της «Νευτώνειας επιστήμης».

32
Αναγέννηση

Με τη βοήθεια της άλγεβρας και της τριγωνομετρίας οι Άραβες σοφοί βελτίωσαν και συμπλήρωσαν την παρακαταθήκη της
γνώσης που άφησαν πίσω τους οι Έλληνες αστρονόμοι. Η συμβολή των Αράβων στην εξήγηση της κίνησης των ουράνιων
σωμάτων ήταν πολύτιμη και επηρέασε πολλούς Ευρωπαίους αστρονόμους της Αναγέννησης. Φαίνεται πως και ο Κοπέρνικος ήταν
ένας από αυτούς.

Στις αρχές του 15ου αιώνα, άρχισε να αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για τη μελέτη των πρωτότυπων αρχαίων πηγών,
ελληνικών και λατινικών, από λόγιους που θεώρησαν ότι η αρχαία «αλήθεια» είχε διαβρωθεί από τους μεσαιωνικούς
αντιγραφείς και σχολιαστές των κειμένων αυτών κατά τους προηγούμενους αιώνες. Οι άνθρωποι της εποχής επιστρέφουν
στην αρχαία σοφία και υιοθετούν τις αρχαίες πρακτικές πρώτα στην τέχνη και μετά στην επιστήμη. Τα χρόνια εκείνα οι
αστρονόμοι άρχισαν να παρατηρούν με μεγαλύτερη λεπτομέρεια την κίνηση των ουράνιων σωμάτων. Οι επίκυκλοι του
Πτολεμαίου δεν ήταν αρκετοί για να εξηγήσουν τις κινήσεις αυτές. Η απλότητα στην αναπαράσταση του κόσμου είχε
χαθεί και αλλοιωθεί από την εισαγωγή πολύπλοκων μαθηματικών μηχανισμών. Αυτή η πολυπλοκότητα αποδείχθηκε η
αχίλλειος πτέρνα του γεωκεντρικού κοσμολογικού συστήματος. Η ώρα του ηλιοκεντρισμού είχε σημάνει.
Τον ερχομό της Επιστημονικής Επανάστασης σηματοδότησε στα μέσα του 16ου αιώνα, ο Κοπέρνικος με το έργο του. Από
την εποχή αυτή και μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα, οι άνθρωποι αλλάζουν τρόπο σκέψης και βλέπουν με κριτική ματιά
τις κατεστημένες θεωρίες.

Τον ίδιο καιρό εμφανίστηκαν και τα πρώτα αστικά κέντρα που συγκέντρωσαν πληθυσμούς από τις
γύρω αγροτικές περιοχές. Η επιστήμη της μηχανικής που αναπτύχθηκε πάνω στα πρότυπα και
τις τεχνικές των αρχαίων, δοκιμάστηκε σε τεχνικά και στρατιωτικά έργα καθώς και σε αρχι-
τεκτονικές κατασκευές. Η εφεύρεση της τυπογραφίας συντέλεσε στη διάχυση της γνώσης
και των νέων ιδεών, έστω και ανάμεσα σε εκείνους τους λίγους που είχαν πρόσβαση
στα βιβλία. Η τεχνολογία των φακών, των αστρονομικών οργάνων, των μετρητικών
οργάνων του χώρου και του χρόνου εξελίχθηκε. Με τις εφαρμογές των οργάνων
αυτών στις εξερευνήσεις νέων τόπων, άνοιξε κατά την Αναγέννηση ο δρόμος για την
Επιστημονική Επανάσταση. Όσον αφορά στην αστρονομία και στην κοσμολογία της
εποχής σημειώθηκε μια σημαντική αύξηση των αστρονομικών παρατηρήσεων. Αυτό
οφειλόταν αφενός στην κατασκευή νέων αστεροσκοπείων, αφετέρου στη σύνταξη
υπολογιστικών - αστρονομικών καταλόγων.
33
 Το κύρος των αστρονομικών οργάνων
Ο Δανός αστρονόμος Τύχο Μπράχε και οι βοηθοί
του, στο υπερσύγχρονο για την εποχή του
αστεροσκοπείο του, την «Ουρανιούπολη», ανάμεσα σε
αστρονομικά όργανα.

Τα αστρονομικά όργανα παρουσιάζονται συχνά

σε διαφορετικά είδη τεκμηρίων (χειρόγραφα,
χάρτες, εικόνες, τοιχογραφίες, ζωγραφικούς πίνα-
κες κ.α.). Την περίοδο της Αναγέννησης εμφανί-
ζονται σε ειδικές αναπαραστάσεις (π.χ. προσω-
πογραφίες αστρονόμων, αστρονομικούς χάρτες
κ.λ.π.), αλλά και ως διάκοσμοι σε απεικονίσεις
ποικίλου ενδιαφέροντος, οι οποίες συνδέονται
άμεσα, έμμεσα ή και καθόλου, με την κύρια θεμα-
τική πρόταση του έργου. Άλλοτε αντικατοπτρίζουν
το κύρος, την εκπαίδευση, την οικονομική κατά-
σταση, την κοινωνική τάξη και τις προσδοκίες του
εικονιζόμενου, και άλλοτε τα ενδιαφέροντα και
τους στόχους του ίδιου του καλλιτέχνη.

34
Επιστημονική Επανάσταση
Με όπλο τους την προσεκτική
παρατήρηση και την κριτική ματιά,
από το 16ο αιώνα και μετά, κάποιοι
Ευρωπαίοι φιλόσοφοι, μαθηματικοί και
αστρονόμοι (όπως ο «Αστρονόμος»
του περίφημου Ολλανδού ζωγράφου
Γιοχάνες Βερμέερ) δεν δίστασαν να
αμφισβητήσουν την αυθεντία του
Αριστοτέλη και των Γραφών.

Η περίοδος που μεσολαβεί από τη δημοσίευση του «Revolutionibus Orbium Coelestium» («Περί της Περιστροφής των Ου-
ρανίων Σωμάτων») του Κοπέρνικου, το1543, μέχρι τη δημοσίευση των «Philosophiae Naturalis Principia Mathematica»
(«Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας») του Νεύτωνα, το 1687, είναι γνωστή ως Επιστημονική Επανάσταση.
Με τη ‘ενθρόνιση’ του Ήλιου στο κέντρο του σύμπαντος καταρρέει κυριολεκτικά και μεταφορικά ο παλαιός αριστοτελικός
κόσμος και αλλάζει ριζικά ο τρόπος με τον οποίο ο επιστήμονας προσπαθεί να προσεγγίσει τα μυστήρια της φύσης.
Αναζητά όχι πλέον τις αρχές και τα αίτια αλλά τους φυσικούς νόμους που κινούν το σύμπαν. Σκοπός του είναι
να διατυπώσει τους νόμους αυτούς με μαθηματικό τρόπο και να μπορεί να τους ελέγχει πειραματικά. Ο
μαθηματικός και αστρονόμος της εποχής επιδιώκει το διαχωρισμό της επιστήμης από τη φιλοσοφία,
και ψάχνει να βρει απαντήσεις στο ερώτημα «πώς λειτουργεί η φύση» και όχι «γιατί η φύση έχει
τα χαρακτηριστικά που έχει».

35
 Ο Κοπέρνικος και το «De Revolutionibus»

Φοβούμενος τις αντιδράσεις του κλήρου και τη χλεύη των συναδέλφων του αστρονόμων ο
Κοπέρνικος άργησε πολύ να εκδώσει το «De Revolutionibus Orbium Coelestium» («Περί
της περιστροφής των Ουρανίων σφαιρών»). Στο βιβλίο του αυτό περιέγραψε το δικό
σύμπαν χωρίς να μπορέσει όμως να το υποστηρίξει με νέους νόμους της μηχανικής οι
οποίοι θα αντικαθιστούσαν αυτούς του Αριστοτέλη.

Γιος αρτοποιού ο Κοπέρνικος γεννήθηκε στην Πολωνία το 1473. Σπούδασε ιατρι-

κή και διετέλεσε κληρικός. Γνώριζε άριστα την αρχαία ελληνική γλώσσα γεγονός
που του επέτρεψε να μελετήσει το έργο του Ηρακλείδη και του Αρίσταρχου. Ο
Κοπέρνικος από πολύ νέος διέκρινε την ορθότητα της ηλιοκεντρικής θεωρίας του Αρί-
σταρχου, περίμενε όμως μέχρι το 1541 για να προχωρήσει στην έκδοση του «De
Revolutionibus Orbium Coelestium» («Περί της περιστροφής των Ουρανίων σφαι-
ρών»). Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1543, τη χρονιά του θανάτου του Κοπέρνικου. Αν και ο θρύλος υποστηρίζει ότι ο
Πολωνός αστρονόμος πρόλαβε να το κρατήσει στα χέρια του λίγο πριν κλείσει τα μάτια του, στην πραγματικότητα μπορεί
και να μην είχε την τύχη να δει το έργο της ζωής του δημοσιευμένο.
Το «De Revolutionibus» θεωρείται σταθμός στην ιστορία των επιστημών, αφού τοποθετεί τον Ήλιο στο κέντρο του κόσμου,
εκεί όπου πρώτος τον είχε τοποθετήσει ο Αρίσταρχος ο Σάμιος. Μάλιστα, στην πρώτη έκδοση του βιβλίου υπήρχε και μια
σημείωση στην οποία ο Κοπέρνικος αναφερόταν στον πατέρα του ηλιοκεντρισμού, τον Αρίσταρχο. Φαίνεται όμως ότι και
οι πιο φωτισμένες διάνοιες στην ιστορία της επιστήμης είναι άνθρωποι με αδυναμίες, κι έτσι στις επόμενες εκδόσεις του
βιβλίου κάθε αναφορά στον Πυθαγόρειο φιλόσοφο είχε απαλειφθεί.
Το «De Revolutionibus» αποτελείται από 6 επιμέρους βιβλία. Το πρώτο περιέχει μια γενική περιγραφή του κόσμου. Στο
κέντρο του συστήματος είναι ο Ήλιος και όχι η Γη. Ο Κοπέρνικος υποστηρίζει ότι αυτό που βλέπουμε σε καθημερινή
περιγραφή του στερεώματος είναι το αποτέλεσμα της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της. Η απόσταση Ήλιου -
Γης είναι πολύ μικρή σε σύγκριση με τις τεράστιες αποστάσεις που χωρίζουν τη Γη από του απλανείς αστέρες, οι οποίες
όμως ήταν δύσκολο να υπολογιστούν, γιατί τα αστρονομικά όργανα της εποχής δεν είχαν τη δυνατότητα να κάνουν τις
αντίστοιχες μετρήσεις. Το δεύτερο βιβλίο περιέχει έναν αστρονομικό κατάλογο, βασισμένο σε πηγές της αρχαίας και της
σύγχρονής του αστρονομίας. Τα υπόλοιπα τέσσερα βιβλία περιλαμβάνουν λεπτομερείς γεωμετρικές τεχνικές και τριγω-
νομετρικές μεθόδους για την πρόβλεψη των κινήσεων των πλανητών, ως προς τη Γη και τον Ήλιο μαζί με τις πραγματικές
κινήσεις της Γης και της Σελήνης.
Η εκτύπωση του βιβλίου έγινε με την επίβλεψη του εκδότη Andreas Osiander. Ο τελευταίος, θέλοντας να προλάβει τις
αντιδράσεις από θρησκευτικούς κύκλους, πήρε την απόφαση να προλογίσει το «De Revolutionibus» το οποίο, ας σημειω-
θεί, ήταν αφιερωμένο στον Πάπα Παύλο τον Γ.
Στον πρόλογο, ο Osiander παρουσίασε την ηλιοκεντρική πρόταση του Κοπέρνικου μόνο ως υπόθεση, μαθηματικό τέχνα-
σμα, με απώτερο στόχο του συγγραφέα να περιγραφούν οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων με τη μεγαλύτερη δυνατή
ακρίβεια, διεκδικώντας για το σύστημά του μόνο μαθηματική συνέπεια και όχι φυσική πραγματικότητα.

Το «De Revolutionibus Orbium Coelestium» κυκλοφόρησε το 1543 αλλά δεν μπορούμε

να πούμε ότι έγινε δεκτό με ενθουσιασμό. Ήταν γραμμένο στα λατινικά και γεμάτο
δύσκολους μαθηματικούς υπολογισμούς γι’ αυτό και δεν αποτελούσε ιδιαίτερα ευχάριστο
ανάγνωσμα. Το πραγματικό πρόβλημα όμως βρισκόταν στην ηλιοκεντρική θεωρία που
προωθούσε και η οποία ερχόταν σε αντίθεση με το χριστιανικό δόγμα. Στις αρχές του
16ου αιώνα κανείς δεν διακινδύνευε να χαρακτηριστεί αιρετικός.

Ο ίδιος ο Κοπέρνικος αποφεύγει να πάρει συγκεκριμένη θέση. Παρουσιάζει όμως

για πρώτη φορά στην ιστορία της επιστήμης μία θέση τομή για την νομιμοποίηση της
επιστημονικής δραστηριότητας. Αγνοεί τους σχολαστικούς φιλοσόφους και τους θεο-
λόγους, που έως τότε θεωρούνταν αποκλειστικοί κάτοχοι της γνώσης των ουρανών,
και υποστηρίζει την άποψη ότι η αστρονομία είναι για τους αστρονόμους. Με το
ρητορικό αυτό εγχείρημα, ορίζει ότι οι ενασχολήσεις με τη φύση και τα φαινόμενά

36
της, αφορούν αποκλειστικά στους μαθηματικούς και όχι στους θεολόγους και φιλοσόφους, οι οποίοι είναι ανάγκη να
ασχολούνται με τα θεολογικά ζητήματα.
Όμως οι θεολογικοί κύκλοι της εποχής του δεν ήταν καθόλου διατεθειμένοι να περιοριστούν στα δικά τους ζητήματα.
Η αντίδραση που φοβόταν ο Osiander ήρθε και μάλιστα πρώτα από την πλευρά των Διαμαρτυρόμενων. Η Καθολική
Εκκλησία άργησε να αντιδράσει, εντέλει όμως, πενήντα χρόνια αργότερα, εκδήλωσε την αντίθεσή της στο καινούργιο
κοσμολογικό σύστημα και απαγόρευσε το βιβλίο.

Το αστρονομικό σύστημα του Κοπέρνικου

«Τελικά θα τοποθετήσουμε τον

Ήλιο στο κέντρο του κόσμου. Εκεί
θα μας οδηγήσει η συστηματική
μελέτη των γεγονότων και η
αρμονία του σύμπαντος, αρκεί να
εξετάσουμε όλα τα στοιχεία έχοντας
και τα δυο μας μάτια ανοιχτά»
γράφει ο Νικόλαος Κοπέρνικος.

Το αστρονομικό σύστημα του Κοπέρνικου αποτελείται από διαδοχικές σφαίρες που έμοιαζαν με τις, μεσαιωνικής ερμηνεί-
ας, κρυστάλλινες σφαίρες του Αριστοτέλη. Πάνω σε αυτές κινούνταν οι πλανήτες. Ο Κοπέρνικος στο σύστημά του αναδι-
ατάσσει το μεσαιωνικό κοσμολογικό μοντέλο, βάζοντας την ακίνητη Γη να περιστρέφεται καθημερινά σε κυκλική τροχιά
γύρω από τον άξονά της και κάθε χρόνο να εκτελεί μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον Ήλιο, όπως και τα υπόλοιπα
ουράνια σώματα. Η Γη παύει να είναι το κέντρο του κόσμου. Ο Κοπέρνικος αναζητούσε την απλότητα στο σύστημά του.
Με την αμοιβαία αυτή αλλαγή θέσεων ανάμεσα στη Γη και τον Ήλιο, εξαλείφθηκαν κινήσεις που φαίνονταν να πραγ-
ματοποιεί ο Ήλιος, με μια Γη ακίνητη. Με αυτό τον τρόπο μειώθηκαν οι επίκυκλοι οι οποίοι την εποχή αυτή ανέρχονταν
σε 80! Μέσα στους αιώνες που είχαν μεσολαβήσει από την περιγραφή του πτολεμαϊκού αστρονομικού συστήματος,
μεταγενέστεροι αστρονόμοι είχαν μεταμορφώσει το γεωκεντρικό σύστημα σε ένα πολυσύνθετο και δύσκολο στη χρήση
μηχανισμό. Η αρχή της απλότητας που αποτελούσε πρωταρχικό στόχο του Πτολεμαίου, είχε χαθεί. Την επανέφερε ο
Κοπέρνικος μειώνοντας δραστικά τους επίκυκλους σε 34. Ούτε ο ίδιος όμως μπόρεσε να απαλλαγεί εντελώς από
αυτούς, επειδή δεν τόλμησε να αμφισβητήσει την αριστοτελική άποψη περί ομαλής κυκλικής κίνησης των
ουράνιων σωμάτων. Απαλλάχθηκε όμως από αυτό που τον ενοχλούσε περισσότερο, τον εξισωτή.
Ο Κοπέρνικος έδειξε υπερβολική εμπιστοσύνη στις παρατηρήσεις του Πτολεμαίου και προσπάθη-
σε να τον ερμηνεύσει εκ νέου. Δεν αναζήτησε κάτι καινούριο, δεν αμφισβήτησε την αυθεντία
του Αριστοτέλη αλλά πρότεινε έναν μαθηματικό τρόπο που να εξηγεί καλύτερα την κίνηση
των ουράνιων σωμάτων.
Αν και ο ίδιος ο Κοπέρνικος κάθε άλλο παρά επαναστάτης ήταν, η θεωρία του υπήρξε
ιδιαίτερα επαναστατική για την εποχή της. Όμως η επιστημονική κοινότητα της εποχής
δεν ήταν έτοιμη για μια τέτοια ανατροπή. Ο τρόπος που έβλεπε ο άνθρωπος τον
κόσμο και τη θέση της Γης μέσα σε αυτόν δεν ήταν εύκολο να αλλάξει ριζικά από
τη μια στιγμή στην άλλη. Έτσι, αυτό που κατάφερε αρχικά ο Πολωνός επιστήμονας
ήταν να οδηγήσει την αστρονομία σε ένα μεταβατικό στάδιο. Όλο και περισσότε-
ροι αστρονόμοι άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι αυτό που τους χρειαζόταν ήταν
μια νέα θεώρηση του κόσμου.
37
 Ο Μπράχε και η ανακάλυψη ενός Νέου Άστρου
Ό,τι μπορούσε να καταφέρει ο άνθρωπος στην παρατήρηση
του ουρανού με γυμνό μάτι, το πέτυχε ο Δανός αστρονόμος
Τύχο Μπράχε. Τα αστρονομικά όργανα που ο ίδιος
τελειοποίησε τον βοήθησαν να κάνει μετρήσεις δέκα φορές
πιο ακριβείς απ’ όσες είχαν γίνει μέχρι την εποχή του.

O Τύχο Μπράχε (1546-1601), ήταν δεκατεσσάρων

ετών όταν πληροφορήθηκε ότι σύμφωνα με τις προβλέ-
ψεις των αστρονόμων μια ηλιακή έκλειψη θα γινόταν
ορατή από την πατρίδα του τη Δανία στις 21 Αυγούστου
του 1560. Η έκλειψη σημειώθηκε όπως ακριβώς είχε
προβλεφθεί. Ο νεαρός Μπράχε εντυπωσιάστηκε πολύ.
Είχε βρει το σκοπό της ζωής του, τη μελέτη του ουρανού.
Σύντομα θα εγκατέλειπε τις φιλολογικές σπουδές του και
θα αφοσιωνόταν ολοκληρωτικά στην αστρονομία.
Ακούραστος παρατηρητής, ο Μπράχε είχε την πρώτη
επιτυχία του το 1572. Τη χρονιά εκείνη διέκρινε στον
αστερισμό της Κασσιόπης ένα νέο άστρο (σήμερα γνω-
ρίζουμε ότι ήταν ένας υπερκαινοφανής-super nova). Ο
Μπράχε πρόσεξε ότι το άστρο ήταν στην αρχή πολύ
φωτεινό και ύστερα από δύο χρόνια, το 1574, χάθηκε
από το στερέωμα.
Με την παρατήρηση αυτή ο Δανός αστρονόμος εγκαινίασε μια περίοδο αμφισβητήσεων της αυθεντίας της αριστοτελικής
κοσμολογίας. Σύμφωνα με την αριστοτελική παράδοση, όποια παράξενα και παροδικά φαινόμενα (όπως κομήτες, σύν-
νεφα κλπ.) παρατηρούνταν στον ουράνιο θόλο αποτελούσαν φαινόμενα της υποσελήνιας περιοχής, δηλαδή αυτής που
ήταν μέρος του φθαρτού και ατελούς κόσμου.

Το 1577 ο Μπράχε αντίκρισε στον ουρανό

έναν κομήτη σαν αυτούς που βλέπουμε σε
αυτή τη γερμανική γκραβούρα του 17ου
αιώνα. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του
ο κομήτης βρισκόταν έξι φορές πιο μακριά
από τη Γη απ’ ό,τι η Σελήνη. Πώς μπορούσε
να εμφανιστεί ένα καινούργιο ουράνιο σώμα
στον αμετάβλητο υπερσελήνιο χώρο και
πώς μπορούσε αυτό να κινείται χωρίς να
συγκρούεται με τις κρυστάλλινες σφαίρες του
σύμπαντος; Η κοσμολογία του Αριστοτέλη δεν
είχε απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά.

Η ανακάλυψη του Μπράχε κλόνισε αυτήν

την παράδοση, αφού σύμφωνα με τους
υπολογισμούς του το αστέρι βρισκόταν
πέρα από τη γήινη ατμόσφαιρα στους
υπέρτατους ουρανούς εκεί όπου όλα είναι
άφθαρτα, τέλεια και κυρίως, αμετάβλητα.
Το 1573, ο Μπράχε εξέδωσε ένα βιβλίο
με τίτλο «De Nova et Nullius Aevi Memoria
Prius Visa Stella» («Περί του νέου και μέχρι τώρα ποτέ ιδωμένου άστρου»), στο οποίο παρουσίαζε τις λεπτομέρειες για
τις παρατηρήσεις του νέου φαινομένου.

38
Το 1576 ο αυτοκράτορας και προστάτης του Φρειδερίκος Β' παραχώρησε στον Μπράχε ένα μικρό νησάκι κοντά στην
Κοπεγχάγη. Εκεί ο μεγάλος αστρονόμος έζησε το όνειρο της ζωής του: έφτιαξε ένα υπερσύγχρονο για την εποχή αστε-
ροσκοπείο, την «Ουρανιούπολη» και αφιερώθηκε στην παρατήρηση των άστρων για 20 ολόκληρα χρόνια.
Μετά το θάνατο του γενναιόδωρου ευεργέτη του, ο Μπράχε έπεσε σε δυσμένεια και το αστεροσκοπείο του έκλεισε. Οι-
κονομικά κατεστραμμένος, αναζήτησε καταφύγιο αρχικά στο Αμβούργο και κατόπιν στην Πράγα όπου συνέχισε το έργο
του με την υποστήριξη ενός άλλου αυτοκράτορα, του Ροδόλφου Β'. Στην Πράγα η πορεία του Μπράχε διασταυρώθηκε
με αυτήν ενός μεγάλου επιστήμονα, του Γιοχάνες Κέπλερ.
Ο Μπράχε ήταν μέτριος μαθηματικός αλλά δεινός παρατηρητής του ουρανού. Κατάφερε να συντάξει ένα μεγάλο αστρο-
νομικό κατάλογο, καταγράφοντας πάνω από 1.000 αστέρια. Μπορεί να μην ήταν ο μεγαλύτερος που είχε συνταχθεί
ποτέ ως προς τον αριθμό των αστεριών, αλλά υπήρξε για την εποχή του ο πιο βελτιωμένος ως προς τις μεθόδους και την
ακρίβεια των αστρονομικών παρατηρήσεων.
Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι ο Μπράχε αναγνωρίστηκε ως ο κορυφαίος αστρονόμος του καιρού του. Κατασκεύασε και
τελειοποίησε πλήθος αστρονομικών οργάνων. Ακόμα τροποποίησε τον τρόπο παρατήρησης των ουράνιων σωμάτων. Ενώ
μέχρι τότε οι αστρονόμοι αρκούνταν να σημειώνουν τη θέση των πλανητών σε καθορισμένα σημεία της τροχιάς τους, ο
λεπτολόγος Δανός παρακολουθούσε τους πλανήτες βήμα προς βήμα. Το ευτύχημα ήταν ότι τα δεδομένα των παρατηρήσε-
ών του πέρασαν στα χέρια του βοηθού του, Γιοχάνες Κέπλερ. Ό,τι δεν κατάφερε ο Δανός αστρονόμος, γιατί δεν διέθετε
τα απαραίτητα μαθηματικά εφόδια, το πέτυχε ο ιδιοφυής μαθηματικός νους του βοηθού του. Λέγεται ότι στο νεκρικό του
κρεβάτι, μέσα στο παραλήρημά του, ο Μπράχε παρακαλούσε τον Κέπλερ να μην αφήσει το έργο του να πάει χαμένο.
Και πράγματι η τελευταία του επιθυμία εκπληρώθηκε, όχι όμως με τον τρόπο που είχε φανταστεί.

Το αστρονομικό σύστημα του Μπράχε

Γύρω στο 1583 ο Μπράχε συνέλαβε το δικό του

‘υβριδικό’ κοσμολογικό μοντέλο. Ενώ ήταν πεπεισμένος
ότι το πτολεμαϊκό σύστημα ήταν εσφαλμένο, φάνηκε
συντηρητικός και δεν μπόρεσε να αποδεχτεί τη
ριζοσπαστική θεωρία του Κοπέρνικου.

Οι αστρονομικές παρατηρήσεις του Μπράχε δημι-

ούργησαν τις προϋποθέσεις, για να αμφισβητηθεί η
αυθεντία της αριστοτελικής μεταφυσικής. Για τον ίδιο
όμως ήταν δύσκολο να αποδεχθεί την μετατόπιση της
Γης από το κέντρο του κόσμου, όπως υποστήριζε η
κοπερνίκεια θεωρεία. Υποστήριξε λοιπόν μία μέση
άποψη σύμφωνα με την οποία η Σελήνη, οι πλανήτες
και οι απλανείς γυρίζουν γύρω από τον Ήλιο και όλο
το σύστημα περιφέρεται γύρω από την ακίνητη Γη που κατέχει περίοπτη θέση στο κέντρο του κόσμου. Με αυτό τον τρόπο
συνδύαζε το πτολεμαϊκό και το κοπερνίκειο σύστημα και έδινε λύσεις στις υπολογιστικές ατέλειες της θεωρίας
του Κοπέρνικου που δεν είχε καταφέρει να αντικαταστήσει του επίκυκλους ούτε να προβλέψει τις θέσεις
των πλανητών καλύτερα από τον Πτολεμαίο.
Όπως ήδη γνωρίζουμε, ένα παρόμοιο σύστημα είχε πρώτος προτείνει ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα
ο Ηρακλείδης ο Ποντικός. Όμως ενώ το κοσμολογικό σύστημα του Ηρακλείδη ήταν πρωτοπο-
ριακό για την εποχή του και έφερνε την αστρονομία πιο κοντά στην αλήθεια, το ‘υβριδικό’
σύστημα του Μπράχε, αν και δημοφιλές στην εποχή του, ήταν μάλλον αναχρονιστικό, μια
ατυχής προσπάθεια συμβιβασμού δυο αντιμετρικά αντίθετων θεωριών.
Σαράντα χρόνια είχαν περάσει από την έκδοση του «De Revolutionibus» και ακόμα
το σύστημα του Κοπέρνικου δεν είχε καθιερωθεί. Αλλά και αργότερα, έναν αιώνα
μετά το θάνατο του μεγάλου Πολωνού αστρονόμου, οι περισσότεροι συνάδελφοί
του θα αρνούνταν να απαγκιστρωθούν από το σύστημα εκείνο που κολάκευε πε-
ρισσότερο την ανθρώπινη ματαιοδοξία και το οποίο τοποθετούσε τη Γη στο κέντρο
του Σύμπαντος.

39
 Ο Κέπλερ, το Mysterium Cosmographium και
οι φυσικοί νόμοι
Με τους δυο πρώτους νόμους
του ο Κέπλερ αμφισβήτησε
μια παράδοση που άντεξε
πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια
και ήταν προσηλωμένη στην
εμμονή της κυκλικότητας.
Προσέβαλε την ιδέα της θεϊκής
τελειότητας των ουρανών και
της συμμετρίας που μέχρι τότε
οριζόταν από τον κύκλο.

Ο Κέπλερ υπήρξε ένας γε-

μάτος αυταπάρνηση εραστής
της επιστήμης. Γεννήθηκε
στην πόλη Βάιλ ντερ Στατ της
Γερμανίας το 1571. Σπού-
δασε θεολογία και αργότερα
μαθηματικά και αστρονομία
στο πανεπιστήμιο του Τύμπι-
γκεν, δίπλα στον περίφημο
Μίχαελ Μέστλιν. Επισήμως
ο Μέστλιν φαινόταν να υπο-
στηρίζει το καθιερωμένο
αστρονομικό σύστημα του
Πτολεμαίου, όμως σε κάποια
ιδιαίτερα σεμινάρια δίδασκε
στους καλύτερους από τους μαθητές του τις λεπτομέρειες του κοπερνίκειου συστήματος. Ο Κέπλερ ήταν ένας από αυ-
τούς.
Το 1596, όσο ακόμα εργαζόταν ως καθηγητής των μαθηματικών και της αστρονομίας σε μια λουθηρανική σχολή του
Γκρατς, ο Κέπλερ εξέδωσε το έργο του «Mysterium cosmographicum» («Κοσμογραφικό Μυστήριο»). Ο συνδυασμός των
θεολογικών και των μαθηματικών του σπουδών καθώς και του μυστικισμού που εκφραζόταν από διάφορα φιλοσοφικά
ρεύματα εκείνη την εποχή, τον ώθησαν να αναζητήσει το λόγο που ο Θεός επέλεξε να κατασκευάσει το σύμπαν με έξι
πλανήτες (τόσοι ήταν τότε γνωστοί) αντί για επτά (Ας μην ξεχνάμε ότι στο ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου, η Σελήνη
ήταν δορυφόρος της Γης, και μόνο στο γεωκεντρικό ήταν πλανήτης). Ο Κέπλερ υποστήριξε ότι ο αριθμός των πλανητών
καθοριζόταν από μια «μυστική αρμονία» που υπήρχε ανάμεσα σε αυτούς και στα γεωμετρικά σχήματα. Τα σχήματα, τα
οποία, κατά τη γνώμη του, μπορούσαν να εκφράσουν την αρμονία της δομής του σύμπαντος, ήταν τα πέντε πλατωνικά
κανονικά πολύεδρα: το τετράεδρο, ο κύβος, το οκτάεδρο, το δωδεκάεδρο και το εικοσάεδρο. Ο Κέπλερ θεώρησε πώς,
αν υπάρχουν μόνο πέντε κανονικά πολύεδρα, τότε δεν είναι δυνατόν παρά να υπάρχουν έξι πλανήτες.

40
 Με το βιβλίο του «Mysterium cosmographicum» ο
Κέπλερ υπερασπίστηκε το σύστημα του Κοπέρνικου.
Με τον ίδιο ενθουσιασμό και έμπνευση υποστήριξε
αργότερα και τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου ο οποίος
όμως φάνηκε να αγνοεί επιδεικτικά τον Κέπλερ και
τους νόμους του.

Στο «Mysterium cosmographicum» υποστήριξε ότι

η Γη ήταν το μέτρο των πάντων και κατασκεύασε
γύρω από αυτήν ένα εγγεγραμμένο δωδεκάεδρο.
Ο κύκλος που περιέβαλλε το δωδεκάεδρο ήταν ο
Άρης, ενώ γύρω από αυτόν εγγραφόταν ένα τε-
τράεδρο. Ο κύκλος γύρω από το τετράεδρο ήταν
ο Δίας και γύρω του κατασκεύασε έναν εγγεγραμ-
μένο κύβο. Ο κύκλος που περιέβαλλε τον κύβο
ήταν ο Κρόνος. Στο εσωτερικό τη Γης, ο Κέπλερ
σχεδίασε ένα εικοσάεδρο το οποίο περιεχόταν
σε έναν κύκλο, την Αφροδίτη. Μέσα στην Αφρο-
δίτη κατασκεύασε ένα οκτάεδρο και ο κύκλος που
το περιέβαλλε ήταν ο Ερμής. Μεταξύ άλλων απέδειξε ότι οι άνισες αποστάσεις που χωρίζουν τις τροχιές των έξι γνωστών
τότε πλανητών μπορούν να καθοριστούν ακριβώς από τα πέντε κανονικά πολύεδρα.
Το «Mysterium cosmographicum» αποτελεί έναν ενδιαφέροντα συνδυασμό της βαθειάς θρησκευτικότητας του Κέπλερ,
των πυθαγoρικών και πλατωνικών φιλοσοφικών απόψεών του και της νέας κοπερνίκειας αντίληψης για τον κόσμο.
Το 1599 ο Γερμανός αστρονόμος εγκαταστάθηκε στην Πράγα μετά από πρόσκληση του Τίχο Μπράχε που κατείχε τότε
το ζηλευτό τίτλο του Βασιλικού Αστρονόμου. Ο Μπράχε ήταν ένας εκκεντρικός αριστοκράτης, θορυβώδης, εγωιστής,
δεσποτικός. Εξίσου εκκεντρική ήταν και η εμφάνισή του: σε ηλικία είκοσι ετών είχε χάσει τη μύτη σε μονομαχία και την
είχε αντικαταστήσει με μια… χρυσή! Ο Κέπλερ ήταν ένας επαρχιώτης βασανισμένος, θεοσεβούμενος, μετρημένος,
σχεδόν ασκητικός. Η συνεργασία τους υπήρξε επεισοδιακή. Ο Μπράχε δεν αντιμετώπισε τον Κέπλερ σαν ίσο, ούτε
ποτέ του έδωσε την αμοιβή που του είχε υποσχεθεί. Πεθαίνοντας όμως, του κληροδότησε τον ανεκτίμητο θησαυρό των
παρατηρήσεών του.
Απαλλαγμένος από τις προστριβές και τον εκνευρισμό που του προξενούσε η συνεργασία του με τον εργοδότη του, ο
Κέπλερ στρώθηκε στη δουλειά. Είχε στα χέρια του ένα χάος παρατηρήσεων, μια πρώτη ύλη την οποία ο Μπράχε δεν
είχε καταφέρει να αξιοποιήσει. Όμως ο Κέπλερ διέθετε ένα μοναδικό ταλέντο στην ανάλυση δεδομένων. Μελετώντας
τις πολύ λεπτομερείς παρατηρήσεις του Μπράχε, προσπάθησε να ταιριάξει τις θέσεις του Άρη στον ουρανό με κάποιου
είδους κυκλική κίνηση. Παρά τις φιλότιμες προσπάθειές του όμως, αυτό αποδείχθηκε αδύνατο. Τελικά, μετά από ένα
σκληρό «πόλεμο με τον Άρη» ο Κέπλερ βγήκε νικητής: Το 1609 διατύπωσε τον πρώτο νόμο του που ορίζει ότι «η τροχιά
του Άρη, αλλά και κάθε πλανήτη, είναι έλλειψη στην οποία ο Ήλιος κατέχει μια από τις εστίες».

Με το δεύτερο νόμο του που υποστήριζε ότι οι

πλανήτες κινούνται με μεγαλύτερη ταχύτητα όταν
βρίσκονται στο περιήλιο και με μικρότερη στο
αφήλιο, ο Κέπλερ αποχαιρετούσε για πάντα την
ιδέα περί ομαλής κυκλικής κίνησης των ουράνιων
σωμάτων.

Ο δεύτερος νόμος του Κέπλερ δηλώνει ότι αν

φέρουμε μια γραμμή από ένα πλανήτη μέχρι
τον Ήλιο (επιβατική ακτίνα) αυτή θα διαγράψει
σε ίσους χρόνους ίσα εμβαδά. Με άλλα λόγια
έλεγε ότι όσο πιο κοντά στον Ήλιο έρχεται ένας
πλανήτης καθώς κινείται πάνω στην τροχιά του,
τόσο πιο γρήγορα ταξιδεύει. Τα αποτελέσματα

41
 αυτών των μελετών δημοσιεύτηκαν το 1609, στο έργο του, «Astronomia Nova» («Νέα Αστρονομία»). Δέκα χρόνια μετά
εξέδωσε το έργο του «Harmonices Mundi» («Αρμονία του κόσμου»), στο οποίο εξηγούσε ότι οι κινήσεις των πλανητών
ακολουθούν τους νόμους της μουσικής αρμονίας και διατύπωσε τον τρίτο του νόμο. Σύμφωνα με αυτόν, τα τετράγωνα των
χρόνων περιφοράς των πλανητών γύρω από τον Ήλιο είναι ανάλογα με τους κύβους των μέσων αποστάσεών τους από
αυτόν. Έτσι, ο Κέπλερ συνέδεε την απόσταση ενός πλανήτη από τον Ήλιο με το χρόνο περιφοράς του: οι πλανήτες που
είναι μακριά από τον Ήλιο θέλουν πιο πολύ χρόνο για να ολοκληρώσουν μια περιφορά γύρω από αυτόν.
Για το Γερμανό επιστήμονα ο Ήλιος ήταν η πηγή της ζωής και της κίνησης. Μέσα του κρυβόταν μία κινητήρια δύναμη, η
anima motrix [κινητήρια ψυχή], η οποία μπορούσε να προκαλέσει όλες τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων.
Ο Κέπλερ ήταν ο πρώτος που μπόρεσε να εξηγήσει πώς κινούνται οι πλανήτες χωρίς τη βοήθεια των επικύκλων και άλλων
τεχνασμάτων. Οι νόμοι του όμως ήταν εμπειρικοί και δεν ήταν σε θέση να εξηγήσουν γιατί οι πλανήτες κινούνται με τον
τρόπο αυτό. Από την άλλη, η πίστη του ότι η ταχύτητα ενός πλανήτη εξαρτάται από την Ήλιο, προετοίμασε το έδαφος για
τη διατύπωση της θεωρίας της βαρύτητας του Νεύτωνα.
Λίγο πριν δημοσιεύσει την «Νέα Αστρονομία» του ο Κέπελερ έγραφε με ενθουσιασμό: «Τίποτα δεν με κρατεί πλέον…
θα θριαμβεύσω υπέρ την ανθρωπότητα». Δυστυχώς τα όνειρά του δεν έγιναν πραγματικότητα. Αντίθετα, εξακολούθησε
να φτιάχνει ωροσκόπια για να κερδίζει τον επιούσιο μέχρι που πέθανε μέσα στη φτώχεια το 1630. Ο 17ος αιώνας
είχε ανατείλει αλλά η επιστημονική κοινότητα εξακολουθούσε να αρνείται πεισματικά να παραδεχθεί την ανατροπή του
κόσμου του Αριστοτέλη.

Ο Γαλιλαίος και το τηλεσκόπιο

Ο Γαλιλαίος (1564 – 1642)
γεννήθηκε στην Πίζα και μεγάλωσε
στη Φλωρεντία. Ο πατέρας του,
φτωχός αριστοκράτης, ονειρευόταν
να δει το γιο του γιατρό, αλλά ο
νεαρός Γαλιλαίος με το ανήσυχο
πρακτικό πνεύμα είχε άλλα σχέδια.

Ο Γαλιλαίος ήταν σύγχρονος

του Κέπλερ. Οι δυο τους αλλη-
λογραφούσαν συχνά και με τα
γραπτά του ο Κέπλερ πολλές
φορές υποστήριξε ανοιχτά τον
Ιταλό του συνάδελφο.
Αν και έχουμε συνδέσει άρρη-
κτα το τηλεσκόπιο με το Γαλιλαίο
δεν ήταν αυτός ο εφευρέτης του.
Όμως ήταν ο πρώτος, το 1609,
που έστρεψε το τηλεσκόπιο στον
ουρανό για να τον μελετήσει συ-
στηματικά και να αποκαλύψει ένα
διαφορετικό κόσμο από εκείνον
που παρουσίαζαν ο Πλάτωνας
και ο Αριστοτέλης.
Από την τελευταία δεκαετία του 16ου αιώνα το τηλεσκόπιο πουλιούνταν στα διάφορα παζάρια και στις αγορές της
Ευρώπης. Το 1609, τρεις Ολλανδοί κάνουν αίτηση στην ολλανδική κυβέρνηση, για να κατοχυρώσουν το νέο όργανο.
Η κυβέρνηση την αρνήθηκε με τη σκέψη ότι η αντιγραφή του ήταν πολύ εύκολη. Την ίδια περίοδο, ένας μαθητής του
Γαλιλαίου, του στέλνει ως δώρο ένα τηλεσκόπιο. Το παράξενο όργανο που έφερνε τα μακρινά αντικείμενα πιο κοντά
στα ανθρώπινα μάτια, εντυπωσίασε το Γαλιλαίο που γρήγορα άρχισε να πειραματίζεται με διάφορους φακούς, κυρτούς
και επίπεδους. Οι φακοί έφταναν ύστερα από παραγγελία στο εργαστήριο του Γαλιλαίου από τη Φλωρεντία. Ενώ οι

42
Ολλανδοί, το 1608, είχαν κατορθώσει να κατασκευάσουν ένα τηλεσκόπιο που έδειχνε τα αντικείμενα τρεις ή τέσσερις
φορές μεγαλύτερα απ’ ό,τι ήταν στην πραγματικότητα, ο Γαλιλαίος με την προσθήκη και τους συνδυασμούς διάφορων
φακών τους ξεπέρασε κατά πολύ.

Δύο από τα πρώτα τηλεσκόπια του Γαλιλαίου που σήμερα βρίσκονται το Μουσείο
Φυσικής Ιστορίας της Φλωρεντίας. Την άνοιξη του 1609 ο Γαλιλαίος πληροφορήθηκε
για πρώτη φορά την ύπαρξη ενός οργάνου που μεγέθυνε τα μακρινά αντικείμενα
μέχρι τρεις φορές. Μέχρι το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς και μετά από πολλούς
πειραματισμούς ο Ιταλός επιστήμονας είχε καταφέρει να φτιάξει ένα τηλεσκόπιο που
έδειχνε τα αντικείμενα είκοσι φορές μεγαλύτερα. Κι αυτή ήταν μόνο η αρχή.

Αρχικά μπόρεσε να ενισχύσει τη μεγεθυντική ικανότητα του τηλεσκοπίου 8 με 9 φορές, όσο περνούσαν όμως οι μήνες
έφτιαξε τηλεσκόπια που μεγέθυναν τα αντικείμενα 20 και 32 φορές. Θέλοντας να εδραιώσει τη θέση του στο πανεπι-
στήμιο της Πάδουας, ο Γαλιλαίος άρχισε να σκέφτεται τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το
τηλεσκόπιο ως κατασκοπευτικό όργανο, κυρίως για τις ναυτικές δυνάμεις της εποχής, και προσπάθησε να το προωθήσει
στους Βενετούς.
Παράλληλα αξιοποίησε τις μεγεθυντικές ικανότητες του νέου οργάνου στις παρατηρήσεις του ουρανού. Όσα είδε συνέ-
τειναν στην ανατροπή του πτολεμαϊκού σύμπαντος.

43
 Ο Γαλιλαίος και ο «Αγγελιαφόρος των Άστρων»

Από την εποχή της αρχαιότητας ο άνθρωπος ταύτιζε το σύμπαν με το

ηλιακό μας σύστημα. Ο ουρανός που είδε με το τηλεσκόπιο ο Γαλιλαίος
είχε περισσότερα άστρα από όσα οι άνθρωποι γνώριζαν έως τότε και η Γη
έχανε την κεντρική θέση της μέσα σε αυτήν την πληθώρα των ουράνιων
σωμάτων.

Το 1610 ο Γαλιλαίος δημοσίευσε ένα μικρό βιβλίο με τίτλο «Sidereus

Νuncius» («Αγγελιαφόρος των Άστρων»). Το βιβλίο ήταν γραμμένο στα
λατινικά και περιείχε την πρώτη έντυπη καταγραφή των παρατηρήσεών
του με το τηλεσκόπιο στραμμένο στον ουρανό.
Ο «Αγγελιαφόρος» επιβεβαίωνε τη θεωρία του Κοπέρνικου. Παρουσι-
άζε τέσσερα πορίσματα που ανέτρεπαν όλες τις προηγούμενες αστρο-
νομικές παρατηρήσεις. Πρώτον, η Σελήνη δεν ήταν μια τέλεια, λεία
σφαίρα, αλλά όπως η Γη, έτσι κι αυτή ήταν γεμάτη από κοιλάδες και
βουνά το ύψος των οποίων μπορούσε να υπολογίσει μετρώντας τη
σκιά τους.

Η Σελήνη όπως την είδε και τη σχεδίασε ο Γαλιλαίος.

Δεύτερον, ο πλανήτης Δίας συνοδευόταν από τέσσερα ουράνια σώματα που άλ-
λοτε κρύβονταν πίσω του, άλλοτε μπροστά του κι άλλοτε εμφανίζονταν στο πλάι
του. Ήταν φανερό ότι ήταν τέσσερις δορυφόροι που κινούνταν γύρω από αυτόν
τον πλανήτη και όχι γύρω από τη Γη! Τρίτον, ο Γαλαξίας που διακρίνουμε κατά τις
βραδινές ώρες, δεν είναι ένα απλό νεφέλωμα αλλά ένα σύνολο από αμέτρητα
αστέρια. Τέλος, ο πλανήτης Κρόνος αποτελούνταν από ένα κεντρικό ουράνιο σώμα
και δύο εφαπτόμενα αστέρια. (Σήμερα γνωρίζουμε ότι τον Κρόνο περιβάλλει ένας
δακτύλιος).
Την ίδια περίοδο που τυπώνεται το βιβλίο, ο Γαλιλαίος κάνει δύο αξιόλογες αστρονομικές παρατηρήσεις. Παρατηρεί τις
φάσεις της Αφροδίτης και τις ηλιακές κηλίδες.

Με τη βοήθεια
του τηλεσκοπίου ο
Γαλιλαίος διέκρινε
στην επιφάνεια
του Ήλιου την
ύπαρξη κηλίδων που
μετακινούνταν πάνω
στην επιφάνειά του.
Ήταν προφανές ότι ο
Ήλιος δεν ήταν ένα
αψεγάδιαστο ουράνιο
σώμα μέσα σε έναν
τέλειο ουράνιο κόσμο.

44
Η Αφροδίτη βρίσκεται ανάμεσα στον Ήλιο και στη Γη και η κίνησή της εμφανίζει την ίδια περιοδικότητα με τον πλανήτη
μας. Αν το παλιό κοσμολογικό σύστημα ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα τότε η Αφροδίτη θα έπρεπε να μας φανερώ-
νεται ελάχιστα, σε σχήμα μηνίσκου. Αντίθετα η Αφροδίτη, όπως βεβαιώθηκε ο Γαλιλαίος, παρουσιάζει όλες τις φάσεις
της, γεγονός που εξηγείται μόνο αν ισχύει το ηλιοκεντρικό σύστημα.
Τις δύο αυτές παρατηρήσεις δεν τις είχε συμπεριλάβει στο βιβλίο του. Όσα έγραφε εκεί όμως ήταν αρκετά για να κλονί-
σουν την αριστοτελική κοσμολογία και τον τρόπο παρατήρησης του ουρανού. Αρκετά για να Καταρρίψουν την αριστοτε-
λική θεώρηση που ήθελε τον υπερσελήνιο κόσμο να είναι άφθαρτος και τέλειος. Ο Γαλιλαίος είχε ανακαλύψει κάποιον
πλανήτη, το Δία, που γύρω του περιστρέφονται άλλα σώματα. Με αυτό τον τρόπο, ο Ιταλός αστρονόμος υπονόμευσε
τον ιεραρχημένο αριστοτελικό κόσμο.
Το πλήγμα που προκαλεί στην κλασική κοσμολογία ο Γαλιλαίος με τη χρήση του τηλεσκοπίου είναι δυνατό. Τεκμηριώνει
τις αστρονομικές του απόψεις με πραγματικά γεγονότα και όχι, όπως συνέβαινε έως τότε, με γεωμετρικά μοντέλα. Μήπως
αυτό σημαίνει ότι οι φιλόσοφοι και οι μαθηματικοί της εποχής αποδέχθηκαν πρόθυμα τα επιχειρήματά του; Για άλλη μια
φορά, όχι. Υπήρξαν πολλοί, όπως ο Κοπέρνικος που ενθουσιάστηκαν με τις νέες ανακαλύψεις, αγόρασαν τα δικά τους
τηλεσκόπια και ρίχτηκαν στη μελέτη του ουρανού. Οι περισσότεροι όμως τον αντιμετώπισαν με καχυποψία. Αφενός διότι
τα υπόλοιπα τηλεσκόπια δεν ήταν εξίσου ισχυρά με το δικό του, και αφετέρου επειδή δεν πίστευαν στην πραγματική υπό-
σταση των αντικειμένων που έβλεπε ο Γαλιλαίος στον ουρανό. Τα θεωρούσαν κατασκευές και απάτες που δημιούργησε
ο ίδιος με τους φακούς του!

45
 Ο Γαλιλαίος και τα «Δύο Κύρια Συστήματα
του Κόσμου»
Από το 1624 έως το 1630 ο Γαλιλαίος έγραφε ένα βιβλίο με τον προσωρινό τίτλο «Διάλογοι για τις Παλίρροιες»,
μελετώντας τα επιχειρήματα για τη φυσική κίνηση της Γης. Ο Πάπας δίνει την άδεια στον Γαλιλαίο να εκδώσει το βιβλίο
που την τελευταία στιγμή μετονομάζεται σε «Dialogo sopra i Due Massimi Sistemi del Mondo» («Διάλογος περί των Δύο
Κύριων Συστημάτων του Κόσμου»). Τα δύο συστήματα ήταν φυσικά το πτολεμαϊκό και το κοπερνίκειο. Το βιβλίο ήταν
γραμμένο σε μορφή διαλόγου, όχι στα λατινικά τη γλώσσα των επιστημόνων, αλλά στα ιταλικά με την ελπίδα ότι έτσι
θα είχε μεγαλύτερη απήχηση. Ο Γαλιλαίος χρησιμοποίησε τρία πρόσωπα, έναν υποστηρικτή του Πτολεμαίου και του
Αριστοτέλη, έναν του Κοπέρνικου κι έναν ουδέτερο, μορφωμένο άνδρα που ζητούσε να πάρει πληροφορίες από τους
δύο προηγούμενους. Θέλησε με αυτό τον τρόπο και με μεγάλη λογοτεχνική δεινότητα να αναπτύξει τα επιχειρήματα υπέρ
του Κοπέρνικου και κατά του Πτολεμαίου.

Από τα τρία πρόσωπα που παίρνουν μέρος στο

«Διάλογο» του Γαλιλαίου, ο Σιμπλίκιος ήταν ο
υπερασπιστής του πτολεμαϊκού συστήματος. Οι
εχθροί του Γαλιλαίου υποστήριζαν ότι ο Σιμπλίκιος
δεν ήταν παρά μια καρικατούρα του Πάπα Ουρβανού,
γεγονός που εξόργισε τον τελευταίο.

O διάλογος αναπτσεται μέσα στο διάστημα τεσ-

σάρων ημερών. Την πρώτη γίνονται κάποιες ει-
σαγωγικές συζητήσεις με θέμα τη θεώρηση του
κόσμου σύμφωνα με το αριστοτελικό - πτολεμα-
ϊκό σύστημα. Τη δεύτερη ημέρα αναλύονται οι
αντιρρήσεις για την κίνηση της Γης και διατυπώνε-
ται από τον υποστηρικτή του Κοπέρνικου, για πρώ-
τη φορά, μια προδρομική έννοια της σύγχρονης
«αδράνειας»[η οποία θα αναπτυχθεί το 1638 στο
«Discorsi intorno à Due Nuove Scienze» («Πραγ-
ματείες περί Δύο Νέων Επιστημών») το βιβλίο που
θα γράψει ο Γαλιλαίος όταν θα βρίσκεται σε κατ’
οίκον περιορισμό]. Αντίθετα με ό,τι πρέσβευε ο
Αριστοτέλης, ο Γαλιλαίος υποστηρίζει ότι η φυσι-
κή κατάσταση ενός ελεύθερου σώματος είναι η
κίνηση και όχι η ακινησία! Φαίνεται να αναγνωρίζει τη συμβολή της βαρύτητας στις κινήσεις των σωμάτων πάνω στη
Γη, δεν μπορεί όμως να επεκτείνει τη δράση της και στο διάστημα. Την τρίτη ημέρα, διατυπώνονται τα επιχειρήματα για
τα φαινόμενα που αποδεικνύουν την περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της και τον Ήλιο, ενώ την τέταρτη ημέρα
συζητούνται τα θέματα που αφορούσαν στις παλίρροιες.
Το βιβλίο αμφισβητεί ανοιχτά την αριστοτελική θεώρηση του κόσμου και φέρνει το Γαλιλαίο σε μετωπική σύγκρουση
με την Καθολική Εκκλησία. Για πρώτη φορά ο Ιταλός αστρονόμος υπερασπίζεται φανερά το ηλιοκεντρικό σύστημα του
Κοπέρνικου έναντι του γεωκεντρικού. Θεωρεί ότι οι παλίρροιες αποτελούν απόδειξη για την περιφορά της Γης και, με το
καυστικό λογοτεχνικό του ύφος, υπονομεύει τις θέσεις του εκφραστή των απόψεων του Αριστοτέλη, οι οποίες ταυτίζονταν
με τις θέσεις της Καθολικής Εκκλησίας. Παρά την άδεια που είχε πάρει από τον Πάπα και τις «συνεννοήσεις» που είχαν
γίνει με την Ιερά Εξέταση το 1616, οδηγείται τελικά ενώπιόν της το 1633 και καταδικάζεται σε κατ’ οίκον περιορισμό
μέχρι το θάνατο του το 1642.

46
Η διαμόρφωση της επιστημονικής κουλτούρας -
Η περίπτωση του Γαλιλαίου

«Το βιβλίο του σύμπαντος είναι γραμμένο στη γλώσσα των μαθηματικών» έγραφε ο Γαλιλαίος στους «Διαλόγους» του. Το έργο
του αυτό γνώρισε αμέσως τεράστια επιτυχία, ανέδειξε το Γαλιλαίο σε κορυφαίο επιστήμονα της εποχής του, τον έφερε όμως
αντιμέτωπο με την Ιερά Εξέταση.

Ο Γαλιλαίος υπήρξε σπουδαίος αστρονόμος και εξίσου σημαντικός μαθηματικός και φυσικός. Επιπλέον ήταν απαράμιλλος
στην παρατήρηση του ουρανού. Χωρίς αμφιβολία όμως υπήρξε εξαιρετικά ικανός και στην προώθηση του έργου του.
Προκειμένου να καθιερώσει τις απόψεις του ο Γαλιλαίος ακολούθησε δύο πρακτικές. Η μια ήταν καθαρά επιστημονική:
φρόντιζε πάντα να αποδεικνύει την εγκυρότητα των θεωριών του με αδιαμφισβήτητες αποδείξεις, επειδή όμως αυτό δεν
ήταν πάντα αρκετό δεν δίστασε να χρησιμοποιεί διπλωματικά και πολιτικά τεχνάσματα, για να εδραιώσει τις θεωρίες
του. Κάθε επιστημονικό του εγχείρημα συνοδευόταν από την προσπάθεια ένταξης και διάδοσής του στο συντηρητικό
περιβάλλον της εποχής. Χρησιμοποίησε τη σχέση του με ισχυρούς παράγοντες (Μεδίκους, Ιησουΐτες κληρικούς κλπ.) για
να νομιμοποιήσει και να διαδώσει τις επιστημονικές ιδέες του τόσο σε κοινότητες φυσικών φιλοσόφων και μαθηματικών
που δρούσαν σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της εποχής, όσο και εντός της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Τα διπλωματικά
μέσα που χρησιμοποίησε ήταν διαφορετικά, ανάλογα με τις περιστάσεις: Σε πολιτικούς και φυσικούς φιλοσό-
φους δώρισε τηλεσκόπια προκειμένου να διαδοθεί η χρήση του στην παρατήρηση του ουρανού. Αφι-
έρωσε στο Μέγα Δούκα Κόζιμο των Μεδίκων τον «Αγγελιαφόρο των Άστρων» και έδωσε στους
δορυφόρους του Δία ονόματα μελών της οικογένειας των Μεδίκων. Δεν παρέλειψε να διατηρεί
μαζί τους συχνή αλληλογραφία για την προώθηση των ιδεών και των ανακαλύψεών του. Ο
πάπας Ουρβανός H΄ ήταν φίλος του Γαλιλαίου και μέντοράς του από παλιά.
Με τόσες διασυνδέσεις,ο Γαλιλαίος θεωρούσε ότι δεν είχε τίποτα να φοβηθεί. Είχε όμως
υπερεκτιμήσει τη δύναμή του. Με τη ανελέητη πένα του είχε κατά καιρούς γελοιοποιήσει
και δυσαρεστήσει πολλούς από τους ισχυρούς αντιπάλους του. Τα υψηλά πρόσωπα
που παλαιότερα τον ενθάρρυναν σιγά σιγά απέσυραν την υποστήριξή τους.
Έτσι, ο Γαλιλαίος οδηγήθηκε τελικά μπροστά στην Ιερά Εξέταση. Δεν ξέρουμε
αν πραγματικά τόλμησε να ψιθυρίσει το περίφημο «και όμως κινείται…» μπροστά
στους κατήγορούς του. Το σίγουρο είναι ότι πέθανε το 1642 κλεισμένος στους
τέσσερις τοίχους του σπιτιού του.

47
 Ο Νεύτωνας (1642
– 1727) κατάφερε
να παρουσιάσει μια
ολοκληρωμένη θεωρία
που εξηγούσε με
ομοιόμορφους φυσικούς
νόμους όχι μόνο αυτά που
συνέβαιναν στη Γη αλλά
και στον ουρανό.

Η χρονιά αυτή αποτελεί ορόσημο για την ιστορία της επιστήμης. Ο Γαλιλαίος πέθανε τον Ιανουάριο, ενώ γύρω στα
Χριστούγεννα γεννήθηκε ο Νεύτωνας. Ο Άγγλος διανοητής ερχόταν για να στηρίξει την κλασική μηχανική που είχε
θεμελιώσει ο Ιταλός αστρονόμος. Μια νέα εποχή ανεξαρτησίας ξημέρωνε για την επιστήμη. Στο διάβα των αιώνων ο
Αναξαγόρας είχε εξοριστεί, ο Αρίσταρχος είχε μηνυθεί, o Τζιορντάνο Μπρούνο (1548-1600), ο Ιταλός καλόγερος
και φιλόσοφος που πίστευε σε ένα άπειρο σύμπαν είχε καεί στην πυρά, ο Γαλιλαίος είχε φυλακιστεί. Όλα αυτά όμως
περνούν τώρα πια στη σφαίρα του παρελθόντος. Από δω και πέρα ο επιστήμονας παύει να υποτάσσεται στη θεολογική
αυθεντία. Ο Γαλιλαίος πλήρωσε ακριβά τη μαθηματική, ρεαλιστική κοσμοθεωρία του, τις επαναστατικές ιδέες του για
την κίνηση. Στηριγμένος στις πλάτες γιγάντων (του Κοπέρνικου, του Κέπλερ, του Γαλιλαίου) ο Νεύτωνας μπόρεσε να
συνδυάσει κάθε προηγούμενη γνώση και να διατυπώσει μια πλήρη, ενοποιημένη κοσμοθεωρία χωρίς το φόβο της ρήξης
με την Εκκλησία.

48