D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 2

ANNA TOMTAS-ANDERS Anna Tomtas-Anders Poznan

STAN NAUKI I TECHNIKI W POLSCE LIWOS CI WYKORZYSTANIA FUNDUSZY EUROPEJSKICH A MOZ Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich Od czasu uzyskania przez nasze pan stwo czonkostwa w strukturach europejs dyskusje na temat ro kich trwaja z norodnych szans, jakie ono niesie. Szczego lna przykada sie obecnie do moz uwage liwos ci wykorzystania funduszy europejskich jako stymulatora rozwoju Polski. Podmioty z kaz dej bowiem dziedziny z ycia sie teoretycznie o te s spoecznego i gospodarczego moga rodki ubiegac . W praktyce jednak aplikowanie o fundusze europejskie jest skomplikowanym procesem i pracocy, by ich projekt mia szanse powodzenia, powinni chonnym zadaniem. Aplikuja s posiadac najcze ciej odpowiednie zaplecze finansowe, techniczne, a takz e kapita zania ludzki. Niejednokrotnie realizacja projektu nie jest moz liwa bez zawia partnerstwa. Czy w tej sytuacji rzeczywis cie kaz da dziedzina z ycia spoecznego na rozwo ki wykorzystaniu europejskich i gospodarczego w Polsce ma szanse j dzie ce sie z wieloma problemami na s rodko w finansowych? Czy sfery borykaja da w stanie spenic poziomie krajowym be wymogi szczebla europejskiego? W niniejszym artykule autorka pro buje odpowiedziec na pytanie, czy obecny stan polskiego sektora badawczo-rozwojowego pozwala na was ciwe i cakowite wykorzystanie europejskich s rodko w finansowych kierowanych was nie do niego. W swych rozwaz aniach wychodzi od pokazania wspo lnotowych z ro de finan pan nimi sowych, z jakich korzystac moga stwa czonkowskie w zakresie B;R. Sa polityka badawczo-rozwojowa Wspo lnot Europejskich oraz fundusze strukturalne.

RODKI FINANSOWE PRZEZNACZANE NA ROZWO J B;R EUROPEJSKIE S Polityka badawczo-rozwojowa Wspo l not Europejskich cymi podstawe ksztatowania poliPierwszymi przepisami prawnymi stanowia tyki badawczo-rozwojowej Wspo lnot Europejskich byy: art. 55 Traktatu o EWWiS oraz art. 4-11 Traktatu o Euroatomie. Dla programo w badawczych w innych

108

Anna Tomtas-Anders

prawna wywodzono z art. 41 i 235 Traktatu o EWG. Jednakz dziedzinach podstawe e cym podstawe do ksztatowania polityki podstawowym z ro dem prawa stanowia dopiero Jednolity Akt Europejski (JAE) badawczo rozwojowej Wspo lnot sta sie s w 1986 r., kto ry po raz pierwszy wprowadzi do cze ci III Traktatu o EWG Tytu VI cy art. 130 f-g. Okres Badania i rozwo j technologiczny obejmuja la on cele i instrumenty polityki badawczo-rozwojowej oraz kompetencje w jej zakresie Rady Ministro w, Komisji, Parlamentu Europejskiego i Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego. Stworzy prawnoinstytucjonlne podstawy do dziaalnos ci w dziedzinie c ce do polityki badawczo-rozwojowej, definiuja cele Wspo lnoty jako zmierzaja wzmocnienia bazy naukowej przemysu europejskiego i wzrostu jego konkurencyjdzynarodowym. Cele to zostay poszerzone o wspomaganie nos ci w wymiarze mie na podstawie innych wszelkiej dziaalnos ci badawczej uznanej za konieczna rozdziao w Traktatu. Podstawowym instrumentem polityki badawczo-rozwojowej stosownie do art. 130 i programy ramowe 1. Okres one cele naukowe stay sie laja i techniczne, priorytety naukowe, go wne kierunki planowanych dziaan , sume potrzebnych s rodko w finansowych, a takz e szczego owe reguy udziau finandzy poszczego sowego Wspo lnoty w caym programie i podzia kwoty pomie lne konkretyzowane poprzez programy przewidywane dziaania. Programy ramowe sa realizowaszczego owe (opracowywane dla ro z nych dziedzin B;R). Te ostatnie sa bezpos ne go wnie w formie akcji pos redniej i bezpos redniej. Przez akcje rednia bezpos rozumie sie redni udzia Wspo lnot w pracach badawczych i rozwojowych, cy sie w dziaalnos wyraz aja ci Wspo lnego Os rodka Badawczego. Os rodek ten stanowi wasnos c Wspo lnot i zatrudnia pracowniko w ze wszystkich krajo w w peni finansowane z budz czonkowskich. Prace tam prowadzone sa etu Wspo lnot. Akcja pos rednia polega na popieraniu B;R w krajach czonkowskich poprzez zawieranie kontrakto w badawczych z ich narodowymi placo wkami badawczymi biorstw itd.). Wspo (np. uczelniami wyz szymi, laboratoriami przedsie lnoty ponosza s c oddziauja cze ciowo albo w peni koszty wydatkowane na prace naukowe, a wie na rozwo j nauki w sposo b pos redni 2. Fundusze strukturalne na zwie kszenie s Szansa rodko w dla sektora badawczo-rozwojowego moz e byc tne wykorzystanie instrumento umieje w polityki rozwoju regionalnego Wspo lnot Europejskich. Polityka ta realizowana jest przez Wspo lnoty w celu likwidacji dzy pan dysproporcji mie stwami czonkowskimi oraz ich negatywnych skutko w puja cych na paszczyz wyste nie politycznej, ekonomicznej, spoecznej i kulturowej.
Obecnie jest to art. 166 Traktatu o Wspo lnocie Europejskiej. Por. P. Kalka, Polityka badawczo-rozwojowa Wspo lnot Europejskich, Instytut Zachodni, Poznan 1997, s. 62-65.
2 1

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

109

, w latach 2000-2006 zostaa Polityka regionalna, zwana ro wniez strukturalna skoncentrowana na trzech podstawowych celach: dem rozwoju spoe udzielaniu pomocy regionom zacofanym pod wzgle czno-ekonomicznego. Podstawowym kryterium identyfikacji takich regiono w jest cy 75% s poziom produktu krajowego brutto (PKB) nie przekraczaja redniej ta Unii Europejskiej (ok. 70% caos ci nakado w). Polska zostaa w caos ci obje tym celem. cych problemy ekonomicznej i spoecznej restrukturyzacji regiono w posiadaja do nich terytoria dotknie te regresja przemysowa , zacofane strukturalne. Nalez a ca tereny wiejskie, zagroz one dzielnice miast i obszary kryzysowe, gdzie dominuja zia gospodarki jest ryboo gae wstwo (12% nakado w). harmonizacji i modernizacji polityki os wiatowej i zatrudnienia oraz systemo w os wiaty i zatrudnienia (13% nakado w). Pozostae 5% s rodko w przeznaczone zostao na Inicjatywy Wspo lnotowe. cych W latach 2000-2006 ww. polityka opieraa sie na nastepuja zasadach: przede wszystkim dla koncentracji s rodki finansowane przeznaczane sa cych sie w najtrudniejszej sytuacji, obszaro w znajduja partnerstwa wspo praca ukadu europejskiego, krajowego, regionalnego i lokalnego z partnerami gospodarczymi i spoecznymi, programowania proces organizowania, podejmowania decyzji i finan w kilku szczego sowania odbywa sie owo okres lonych etapach, dzy poszczego koordynacji pomie lnymi funduszami poprzez: dokumenty pomocy, indykatywne wytyczne Komisji programowe, monitorowanie i ocene Europejskiej w sprawie polityk wspo lnotowych, uzupeniac dodatkowos ci s rodki europejskie musza finansowanie krajowe, go zaste powac a nie moga , byc zgodnos ci operacje finansowane z funduszy europejskich musza zgodne z innymi politykami Wspo lnot i prawodawstwem wspo lnotowym. fundusze strukturalne, kto Instrumentami polityki rozwoju regionalnego sa rych zadaniem jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek krajo w Wspo lnot. W latach 2000-2006 istniay cztery fundusze strukturalne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF European Regional bsze rozbiez Development Fund) powstay w 1975 r. jako reakcja na coraz ge nos ci pieniem do w rozwoju regiono w (spowodowane kryzysem gospodarczym i przysta UE Wielkiej Brytanii i Irlandii) 3. Jego go wnym zadaniem jest niwelowanie cych do UE. Zakres dysproporcji na poziomie rozwoju regionalnego krajo w nalez a finansowania ze strony Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dotyczy:
3

dzie funkcjonowa ro Wyz ej wymieniony fundusz be wniez w nowym okresie programowania.

110

Anna Tomtas-Anders

s rodowiska produkcyjnego zwaszcza w celu podniesienia konkurencyjnos ci biorstw poprzez rozwo firm (przede wszystkim maych i s rednich przedsie j ich potencjau produkcyjnego) oraz wzrost atrakcyjnos ci regiono w poprzez poprawe standardu infrastruktury, pu w dziedzinie badan poste i technologii (promocja wdroz en oraz wzmocnienie potencjau rozwojowego badan i technologii), rozwoju spoeczen stwa informacyjnego, rozwoju turystyki i inwestycji w dziedzinie kultury, w tym ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego, ochrony i poprawy stanu s rodowiska przyrodniczego, z ro wnouprawnienia kobiet i me czyzn w dziedzinie zatrudnienia, dzyregionalnej wspo cej na transnarodowej, transgranicznej i mie pracy maja celu trway regionalny i lokalny rozwo j. Europejski Fundusz Spoeczny (ESF European Social Fund), kto ry dziaa naste puja ce: od 1960 r., a obszary wsparcia z jego strony sa aktywizacja zawodowa bezrobotnych i zagroz onych bezrobociem, przeciwdziaanie wykluczeniu spoecznemu, ksztacenie ustawiczne, biorczos doskonalenie kadry pracowniczej i rozwo j przedsie ci, aktywizacja zawodowa kobiet. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF European Agriculture Guidance and Guarantee Funds) powstay w 1964 r. na mocy Traktatu cego Europejska Wspo Gospodarcza . Zajmowa sie wspieraniem ustanawiaja lnote przeksztacen struktury rolnictwa oraz wspomaganiem rozwoju obszaro w wiejskich. s Na Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej przeznaczono cze c budz etu Unii Europejskiej. Finansowy Instrument Orientacji Ryboo wstwa (FIFG Financial Instrument for Fisheries Guidance) 4 powsta w 1993 r. w ramach reformy funduszy strukturalnych. Ten instrument polityki strukturalnej wspiera restruk ryboo turyzacje wstwa pan stw czonkowskich. Fundusz Spo jnos ci, inaczej nazywany Funduszem Kohezji lub Europejskim Funduszem Kohezji, jest to czasowe wsparcie finansowe dla krajo w Wspo lnot, kto rych Produkt Krajowy Brutto nie przekracza 90% s redniej dla wszystkich krajo w projekto zanych ze s czonkowskich. Kierunki finansowania dotycza w zwia rodowis4

pny be dzie w latach 2007-2013. Fundusz ten podobnie jak ERDF doste

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

111

kiem oraz transportowych projekto w infrastrukturalnych zidentyfikowanych w racych rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej. mach wytycznych dotycza du na zasie g oraz Fundusz ten nie nalez y do grupy funduszy strukturalnych, ze wzgle okres lony czas, w kto rym dziaa. Poprzez swo j charakter i cel Fundusz Spo jnos ci jest instrumentem polityki strukturalnej.

SYTUACJA SEKTORA B;R W POLSCE

a sie Debata na temat stanu polskiej nauki, a tym samym sfery B;R rozpocze w naszym kraju juz w momencie przemian ustrojowych, jakie zachodziy w Polsce po cy przez ostatnie 1989 r. System finansowania i koordynacji polityki naukowej istnieja 50 lat by skostniay, a jego instrumenty nie pasoway do nowego modelu gospodarki to reforme polskiego sektora badawczo-rozwojowego. rynkowej. W 1989 r. rozpocze Reforma ta trwa do dzis , a jego stan, zwaszcza w konteks cie naszego czonkostwa z cy. Zgodnie ze Strategia w strukturach europejskich, wcia nie jest zadowalaja , kto realizuja od 2000 r. kraje Unii Europejskiej, Wspo Lizbon ska ra lnota Europejska w cia gu dziesie ciolecia najbardziej konkurencyjnym obszarem na miaaby stac sie ciu latach realizacji zaoz s wiecie. Po prawie pie en Strategii Lizbon skiej jej wyniki sa d tez dalekie od oczekiwanych efekto w. Sta w 2005 r. szeroko dyskutowano cych wypenienie misji lizbon koniecznos c wzmocnienia dziaan zapewniaja skiej. badawJako waz ne zadanie traktowano zwro cenie szczego lnej uwagi na polityke Wspo czo-rozwojowa lnot i zagwarantowanie was ciwej roli B;R w tworzeniu dzynarodowej konkurencyjnos mie ci gospodarki europejskiej. Proces ten ma sie kszenie nakado odbywac m.in. poprzez zwie w na badania i rozwo j z 1,95% PKB do 3% PKB Wspo lnoty Europejskiej w 2010 r. Zaoz ono jednoczes nie, z e cel ten gnie ty, gdy 23 wydatkowanych s dzie z prywatzostanie osia rodko w pochodzic be gnie cie takiego celu wymaga, aby nakady rosy przecie tnie rocznie nych z ro de. Osia o 8%, przy 6% rocznym wskaz niku wzrostu wydatko w ze s rodko w publicznych i 9% wskaz niku wzrostu zaangaz owania s rodko w podmioto w gospodarczych. Polska czona w wypenianie postanowien zostaa wa Strategii Lizbon skiej w marcu 2002 r., o ogromne na szczycie w Barcelonie. W tej sytuacji przed naszym krajem stane zane z reforma sektora B;R. Powaz wyzwanie zwia ne opo z nienia, z jakimi boryka nasz kraj, nieatwo jednak nadrobic sie . Koniecznos c budowy gospodarki opartej na z wiedzy (GOW) wymusza na Polsce liczne zmiany, na kto re kraj nasz niestety wcia gna c cy wydatkowanie nie jest gotowy. Aby osia cel Strategii Lizbon skiej przewiduja 3% PKB na prace badawcze i rozwojowe, nalez y przede wszystkim stworzyc narodowe strategie wzrostu nakado w na te prace, ponadto wprowadzic metody ce sie do rozwoju potencjau badawczo-rozwojowego 5. i instrumenty przyczyniaja
5

Por. Investing in research: an action plan for Europe, COM (2003) 226 final.

112

Anna Tomtas-Anders

W Polsce taka narodowa strategia jest wprawdzie tworzona: wesza w z ycie nowa ustawa o zasadach finansowania nauki, ustawa o niekto rych formach wspierania dokumenty prodziaalnos ci innowacyjnej, na szczeblu ministerialnym powstaja gramowe na temat zaoz en polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej ce lata. Niestety sa to w go na nadchodza wnej mierze zaoz enia teoretyczne. Dla dne jest realizacji strategii opracowywanych na szczeblach ministerialnych niezbe puje. wdroz enie was ciwych instrumento w, co zdaniem autorki nie naste te moz Sytuacje na w prosty sposo b przedstawic na przykadzie wydatko w na prace badawcze i rozwojowe. We wszystkich dokumentach strategicznych mowa jest o dramatycznie niskich wydatkach budz etowych na badania i rozwo j oraz konieczkszania. Niestety kolejne ustawy budz zwie kszenia nos ci ich zwie etowe nie przynosza kwot na ten cel w budz ecie pan stwa. Nakady na prace badawcze i rozwojowe nauki i technologii, a wie c i potencja B;R w naszym Na stan oraz strukture odgrywa on w Polskiej kraju, wpyw miay uwarunkowania historyczne (rola, jaka ce zaniedbania rozwoju tego Rzeczpospolitej Ludowej), jak ro wniez powaz ne biez a niejednokrotnie mniejsze od funduszy sektora. Krajowe nakady Polski na B;R sa dzynarodowe koncerny, a na dodatek od przeznaczanych na ten cel przez mie
Wykres 1 Nakady na dziaalnos c B;R w Polsce w relacji do Produktu Krajowego Brutto w latach 1990-2003 (w%)

ro Z do: Opracowanie wasne na podstawie Nauka i technika w 2003 r., GUS, Warszawa 2005, Nauka i technika w 2001 r., GUS, Warszawa 2003.

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich Wykres 2 Wydatki na badania i rozwo j jako procent PKB w ro znych krajach w 2003 r. (w %)

113

ro Z do: Science, Technology and Industry Scoreboard, OECD, 2005; Main Science and Technology Indicators, OECD, 2004; Nauka i technika w 2002 r., GUS, Warszawa 2004. tku lat 90. udzia tych nakado pocza w systematycznie maleje. Od 1990 r., obniz y on z 1,08% do zaledwie 0,58% PKB w 2002 r. i 0,56% w 2003 r. 6 Wartos sie c ta jest tku okresu transformacji. najniz sza od pocza Udzia nakado w na B;R w PKB w Unii Europejskiej by w latach 2002-2003 gaa ponad trzykrotnie wyz szy niz w Polsce. Najwyz szy wskaz nik w Europie osia cej niz w 2002 r. Szwecja 4,27% i Finlandia 3,44%, czyli wyraz nie wie
6

Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013. Wste pny projekt, Warszawa 2005, s. 18.

d Zachodni 2007, nr 2 8 Przegla

114

Anna Tomtas-Anders Wykres 3 Relacja wydatko w na badania i rozwo j z budz etu pan stwa do PKB w ro znych krajach (w %)

gier i Malty. UE 25 bez Cypru, Czech, We

ro do: Towards a European Research Area, Science Technology and Innovation., Key Figures Z 2003-2004, Brussels 2003, Nauka i technika w liczbach 1998- 2002, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2004. proponowaa Strategia Lizbon ska dla pan stw czonkowskich na 2010 r. Udzia wydatko w na badania i rozwo j w PKB w 2003 r. w najbiedniejszych krajach ga w tym czasie: Grecja 0,64%, Portugalia 0,94%, a z krajo unijnych sie w gry 1,02%, Czechy 1,22%, jedynie Sowacja, podobnie jak akcesyjnych np. We pnie Finlandia 3,49%, na Polska 0,58%. W 2003 r., przodoway Szwecja, naste Japonia 3,15%. Wskaz trzecim miejscu usytuowaa sie nik powyz ej 3% odnotowano jeszcze jedynie w Islandii wynio s on 3,04%. Stany Zjednoczone na szo c w tyle za Korea 2,64%. znalazy sie stej pozycji 2,60% pozostaja W krajach Unii Europejskiej (15 pan stw czonkowskich) udzia wydatko w na tnie 1,95%, a w krajach OECD 2,24%. Pan badania i rozwo j wynosi przecie stwa

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

115

gne y wskaz Wspo lnoty, kto re osia nik powyz ej 2%, to Dania, Niemcy, Belgia, Austria i Francja 7. Polska pozostawaa na jednej z ostatnich pozycji 0,56%. czne nakady na W 2004 r., wedug danych Ministerstwa Nauki i Informatyzacji a pnych danych B;R w Polsce miay stanowic 0,64% PKB. Z kolei wedug wste 8 du Statystycznego sie gay one jedynie 0,58% PKB . Go wnego Urze Finansowanie budz etowe badan i rozwoju ro wniez maleje z roku na rok. W 1991 r. jego udzia w PKB spad z 1,2% w 1990 r. do 0,76%, w 2000 r. na poziomie 0,37%, w 2002 r. wynio ksztatowa sie s 0,35%, by ostatecznie 9 gna c osia w 2004 r. 0,32% . Ten niekorzystny trend ma niestety nadal miejsce. W 2005 r. zaplanowano finansowanie budz etowe na poziomie 0,3% PKB. Dla poro wnania w krajach Wspo lnoty wartos c tego wskaz nika wyniosa w 2002 r. we Francji az 1,03% PKB, w Finlandii, kto ra jest przykadem kraju cego gospodarke oparta na wiedzy, 0,98% (2003 r.), z powodzeniem buduja w Szwecji 0,95%, w Niemczech 0,81%, w Holandii 0,77%, w Hiszpanii 0,69%, w Portugalii 0,66%, w Belgii 0,61%, w Austrii 0,59%. Warto w tym momencie nadmienic , iz poziom finansowania budz etowego jest cym o wielkos czynnikiem decyduja ci finansowania ze z ro de pozabudz etowych. te stymuluja wzrost finansowania ze z Kraje wysoko rozwinie ro de pozabudz etokszanie nakado wych was nie poprzez zwie w budz etowych na ten cel. Pro g finansowania budz etowego B;R dla ro z nych krajo w OECD wynosi 0,4%-0,6% jest, iz PKB. Zasada powyz ej tego poziomu wzrost budz etowego finansowania powoduje s rednio trzykrotnie szybszy wzrost finansowania pozabudz etowego, a co za tym idzie wymierne skutki gospodarcze. W Polsce udzia wydatko w poza na staym poziomie i wynosi ok. budz etowych od dugiego juz czasu utrzymuje sie 0,3% PKB. Z zamieszczonych poniz ej wykreso w nr 4 i 5 wyraz nie wynika, iz w Polsce w przeciwien stwie do wielu krajo w europejskich czy Japonii podstawowym z ro dem finansowania B;R jest budz et pan stwa. cym na efektywnos Istotnym czynnikiem wpywaja c wydatko w badawczo-rozdzy badania podstawowe, stosowane i prace wojowych jest ich podzia mie ciu struktura tych wydatko rozwojowe. W tradycyjnym uje w powinna charak wzgle dnie ro teryzowac sie wnomiernym podziaem s rodko w na wspomniane typy kszania innowacyjnos dziaalnos ci. Dla zwie ci gospodarki w kro tkim okresie ksze znaczenie maja nakady na badania stosowane i prace rozwojowe; najwie , z jednostke s zakada sie e na kaz da rodko w wydatkowanych na badania podstawowe nalez y przeznaczac dwie jednostki na badania stosowane oraz trzy jednostki na prace rozwojowe. Nakady na badania podstawowe duz o trudniej
7 ro wartos Ro z ne z ro da OECD podaja z na c wskaz nika dla wspomnianych pan stw. Niemcy puja zamiennie z Dania , a Belgia z Francja . wyste 8 Por. Nauka i technika w 2004 r., GUS, Warszawa 2005. 9 Informacja za rok 2004 wedug danych Ministerstwa Nauki i Informatyzacji.

8*

116

Anna Tomtas-Anders Wykres 4 Struktura nakado w na B;R w Polsce wedug z ro de finansowania (ceny biez ace)

ro do: Nauka i technika w 2003 r., GUS, Warszawa 2005. Z

Wykres 5 Struktura nakado w na B;R wedug z ro de finansowania w OECD w 2001 r. (ceny biez ace)

ro do: Nauka i technika w 2003 r., GUS, Warszawa 2005. Z

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

117

Struktura nakado w na B;R w wybranych pan stwach w 2001 r.

Wykres 6

118

Anna Tomtas-Anders Wykres 7 Udzia badan podstawowych w wydatkach na B;R w ro znych krajach (w%)

ro do: Towards a European Research Area, Science Technology and Innovation. Key Figures Z 2003-2004, European Commission, Brussels 2003.

sie na efekty ekonomiczne, a ich wdroz sto dodatprzekadaja enie wymaga cze kowych wysiko w i nie znajduje przeoz enia czasowego. Z drugiej jednak strony przynies badania podstawowe moga c nieoczekiwanie bardzo praktyczne rezultaty. role Obok praktycznych zastosowan wyniko w prac badawczych, nauka peni istotna w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym spoeczen stwa. Finansowanie badan podstawowych ma pozytywny wpyw na rozwo j nauki jako dyscypliny badawczej i umoz liwia jej wypenianie funkcji edukacyjnej, cywilizacyjnej, informacyjnej i kulturotwo rczej. tendencje nadmiernego wzrostu W Polsce nakady w tej dziedzinie wykazuja od 1995 r. w zakresie badan podstawowych. Wspomniana sytuacja utrzymuje sie do braku wspo dzy Taka struktura alokacji s rodko w przyczynia sie pracy mie biorstwami. Obie strony uwaz , iz sektorem naukowym i przedsie aja wspo praca ta jest nieefektywna. W 2000 r. na badania podstawowe przeznaczono 38,5% cakowitych krajowych wydatko w na B;R, na badania stosowane 24,9%, a na prace rozwojowe 36,6%. Dla poro wnania w krajach zbliz onych do Polski pod dem rozwoju spoeczno-gospodarczego sytuacja ksztatuje sie naste puja co: wzgle w Hiszpanii w tym samym roku na badania podstawowe przypadao 20,5%, na badania stosowane prawie 36,6%, a na prace rozwojowe prawie 42,9% wszystkich

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

119

wydatko w. W Sowacji w 2001 r. badania podstawowe sfinansowano ro wniez na niz szym poziomie aniz eli w Polsce 25, 7%, na badania stosowane przeznaczono az c 47,6%, a pozostae 26,7% na prace rozwojowe. W krajach tych dominowao wie cych wdraz finansowanie dziaan uatwiaja anie wyniko w badan i wprowadzanie innowacji do gospodarki. Udzia prac rozwojowych w nakadach na badania i rozwo j traktowany jest jako miernik bliskos ci sektora do rynku. Krajami, Stany Zjednoczone oraz w kto rych wartos c tego wskaz nika jest najwyz sza, sa Japonia, a w Europie Irlandia 10. W Japonii w 2001 r. wynosi on 87,6%, a w USA ponad 79% 11. Od nakado w inwestycyjnych zalez y poziom i jakos c zaplecza technicznego cych dziaalnos . Wyposaz jednostek prowadza c badawczo-rozwojowa enie w maszydzenia na obecnym etapie rozwoju nauki, zwaszcza w takich dziedzinach, ny i urza ce znaczenie dla poste pu jak nauki techniczne czy przyrodnicze ma decyduja naukowego i wdroz en . W naszym kraju poziom infrastruktury badawczej ksztatuje wre cz dramatycznie. Stopien ga sie zuz ycia aparatury naukowo-badawczej sie w 1995 r. 73,3%, a w 2003 r. wzro s do 77,9%. Najwyz szy stopien odnotowano wtedy w jednostkach naukowych PAN 87,7%, a najmniej zdekapitalizowana powaa w jednostkach rozwojowych 73,7%. W szkolnictwie aparatura wyste wyz szym stopien ten wynio s 77,4%, a w jednostkach badawczo-rozwojowych 76,7%. W tej sytuacji prowadzenie badan naukowych na europejskim poziomie sto staje sie niewykonalne. cze Zasoby ludzkie dnieniem poziomu wyksztacenia i kwalifikacji sa Zasoby ludzkie, z uwzgle czynnikiem, kto ry w duz ej mierze decyduje o efektywnos ci sektora badaw w trzech go czo-rozwojowego. Zatrudnione w nim osoby pracuja wnych kategoriach stanowisk: pracownicy naukowo-badawczy, technicy i pracownicy ro wnorze gu pie ciu lat (1999-2002) liczba zatrudnionych dni oraz personel pomocniczy. W cia w dziaalnos ci B;R w Polsce w ekwiwalentach penego czasu pracy (ECP) zmalaa do niewiele ponad 76 tys. o okoo 7%. Z ponad 82 tys. w 1999 r. zmniejszya sie w 2002 r. Rok 2003 przynio s nieznaczny wzrost liczby zatrudnionych do ponad 77 tys. oso b. Intensywnos c zasobo w pracy w omawianym sektorze odzwierciedla wskaz nik zatrudnionych w stosunku do liczby aktywnych zawodowo. W przeliczeniu na 1000 oso b aktywnych zawodowo mala on w naszym kraju s rednio od 1995 r. gna c niz w kolejnych latach, by w 2003 r. osia wartos c dwukrotnie niz sza w krajach c Unii Europejskiej (15). W 1995 r. wynio s on 4,9, pie lat po z niej spad do 4,6,
Por. Nauka i technika w 2002, GUS, Warszawa 2004. Por. Nauka i technika w 2003, GUS, Warszawa 2005; Towards a European Research Area, Science Technology and Innovation. Key Figures 2003-2004, European Commission, Brussels 2003.
11 10

120

Anna Tomtas-Anders

gna wartos a w 2003 r. osia c jedynie 4,5 12. Dla poro wnania we Wspo lnocie w tym czasie przypadao prawie 10 zatrudnionych w B;R na 1000 aktywnych zawodowo; przy czym w takich krajach jak Szwecja, Finlandia czy Holandia liczba ta bya duz o wyz sza i przekraczaa 25 oso b. W tym samym czasie liczba pracowniko w naukowo-badawczych w naszym kraju rosa i wskaz nik na 1000 aktywnych ga juz zawodowo w 1995 r. wynio s 2,9, a w 2003 r. sie 3,4. Ci pracownicy stanowia najliczniejsza grupe zatrudnionych w B;R 58,6 tys. ECP, co stanowi 74% ogo u naste puja co: blisko 66% zatrudnionych. Struktura ich zatrudnienia ksztatuje sie badaczy zatrudnionych jest w szkoach wyz szych, 21% w jednostkach badawczo-rozwojowych, ok. 8% w placo wkach naukowych PAN i jedynie ok. 5% biorstwach. Niewielki odsetek badaczy zatrudnionych w przedsie biorstw przedsie wach cechuje kraje o niskim poziomie innowacyjnos ci. , iz Oceny dorobku jednostek naukowych wskazuja dorobek ten obejmuje przede wszystkim publikacje oraz uzyskiwanie stopni i tytuo w naukowych. W 2002 r. w analizie za okres minionych czterech lat tylko 14% cakowitego dorobku naukowego wszystkich ocenianych jednostek naukowych dotyczyo efekto w bezpos rednio przydatnych dla praktyki gospodarczej. W ostatnich latach wzrastaa liczba cych stopien oso b posiadaja naukowy doktora oraz tytu naukowy profesora. Wzrost liczby awanso w naukowych jest wprawdzie pozytywnym zjawiskiem, nie sposo b jednak przeoczyc fakt, iz stopien doktora habilitowanego, jak i tytu profesora w naszym kraju stosunkowo w po cej, okoo 55% uzyskuje sie z nym wieku. Najwie badacze mie dzy 40 a 50 rokiem z habilitacji uzyskuja ycia. Zaledwie 14% rednio okoo 24% tytuo poniz w naukowco w habilituje sie ej 40 roku, z ycia. S osoby do 50 roku, z cej okoo 52% badacze profesorskich uzyskuja ycia, a najwie redni czas dojs dzy 50 a 60 rokiem z mie ycia. S cia badacza do penej samodzielnos ci badawczej od ukon czenia studio w wynosi w Polsce tyle samo, ile czas od urodzenia do magisterium. Publikacje cym ocene Jednym z go wnych wskaz niko w bibliometryczych umoz liwiaja gu ostatnich efektywnos ci prowadzonych badan jest liczba publikacji. Mimo iz w cia ciu lat liczba publikacji naukowych w Polsce wzrosa o okoo 25%, to jednak pie publikacji odnotowanych przez Instytut Inforefektywnos c badan mierzona liczba macji Naukowej w Filadelfii na 1 mln mieszkan co w jest w naszym kraju zdecydowanie niska. W 2002 r., wynosia ona 266 publikacji na 1 mln ludnos ci, w krajach UE 15 byy to w tym samym czasie 673 artykuy.

12

Por. Nauka i technika w 2003, GUS, Warszawa 2005.

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

TABELA 1

121

Dane bibliometryczne dla Polski Wyszczego lnienie Liczba publikacji naukowych na 1 mln ludnos ci Liczba publikacji naukowych ogo em Udzia polskich publikacji naukowych ws wiatowej puli publikacji (w %) 1998 1999 2000 2001 2002

207 8010 1,14

216 8574 1,2

232 8931 1,25

252 9764 1,33

266 10 046 1,38

ro Z do: Nauka i technika w liczbach 1998-2002, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2004.
Wykres 8 Liczba publikacji naukowych na 1 mln mieszkan co w za granica w 2003 r.

ro Z do: Towards a European Research Area, Science Technology and Innovation, Key Figures 2005, Brussels 2005.

122

Anna Tomtas-Anders

Pat enty i sprzedane licencje cza cym sektor badawczo-rozwojowy z dziaalnos produkcyjna Ogniwem a cia miara s ca o skali moz e byc wynalazczos c 13. Patenty i sprzedane licencje sa wiadcza i stopniu nowoczesnos ci oraz oryginalnos ci opracowan technologicznych. Poziom wynalazczos ci w naszym kraju w stosunku do krajo w UE, w tym takz e do ostatnio rodkowo-Wschodniej, jest bardzo niski czonych do Wspo wa lnoty krajo w Europy S w czasie. Liczba zgaszanych wynalazko i obniz a sie w i udzielanych patento w w stosunku do potencjau demograficznego i rynku pracy jest w Polsce wyraz nie grzech. Liczba ta moz niz sza niz w Czechach, Estonii czy na We e byc traktowana jako miernik oceny dziaan sfery badawczo-rozwojowej. Liczba zgaszanych krajowych wynalazko w i udzielanych patento w w Polsce du Patentowego zgoszono 4105 spadaa systematycznie od 1990 r., kiedy to do Urze wynalazko w, w 1995 r. 2295, w 1999 r. 2285, a w 2003 r. liczba zgoszonych wynalazko w stanowia 55% zgoszen z 1990 r. i wynosia jedynie 2268 wynalazko w. pi takz Podobny trend wysta e w przypadku udzielonych patento w: w 1990 r. udzielono 3242 patenty, w 1995 r. 1619, w 1999 r. 1022, a w 2003 r. zaledwie 613 patenty 14. W tym samym czasie wzrastaa liczba zgaszanych z Polski wynalazko w do ochrony . Najwie ksza dynamika tego wzrostu odnotowana przez Europejski Urza d za granica d Patentowy Stano pia Patentowy (EPO) i Urza w Zjednoczonych (USPTO) wysta dzy 1999 a 2001 r. Liczba wynalazko mie w zagranicznych zgaszanych do ochrony w Polsce jest zdecydowanie wyz sza od liczby wynalazko w krajowych i wynosi 4200. W efekcie wartos c wspo czynnika innowacyjnos ci, czyli wynalazko w zgoszonych ciokrotnie niz przez rezydento w na 10 tys. ludnos ci w Polsce, jest s rednio dziesie sza niz na takich dziedzinach, jak: transport, w krajach OECD. Patentowanie koncentruje sie tych chemia, metalurgia, budownictwo. Zjawisko to jest was ciwe dla sabiej rozwinie krajo w. Liczba patento w uzyskiwanych przez dany kraj zalez y od wielu ro z norodnych do nich: poziom rozwoju gospodarczego, poziom wydatko czynniko w. Nalez a w na B;R, szczego lnie ze s rodko w podmioto w gospodarczych, prawo patentowe, du patentowego czy liczba badaczy. skutecznos c dziaania urze Innowacje Wedug raportu przygotowanego dla Komisji Europejskiej w 2003 r. przez kszos ksze zespo niezalez nych eksperto w 15 dla wie ci pan stw kandydackich najwie ce wystarwyzwanie polegao na tym, z eby znalez c firmy innowacyjne, posiadaja
zan Wynalazczos c rozumiana jest tutaj jako zdolnos c gospodarki do generowania nowych rozwia tnos technicznych oraz umieje c zapewnienia ich ochrony prawnej. 14 Por. Nauka i technika w 2004 r., GUS, Warszawa 2005; Nauka i technika w 2003 r., notatka GUS, Warszawa (paz dziernik) 2004. 15 Raising EU R&D Intensity, Report to the European Commission by an independent expert group, Brussels 2003.
13

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

123

ca ilos dziaania, kto czaja c s rodko w oraz wizje ra pozwala spojrzec dalej niz na odwage wejs codzienna walka o przetrwanie i zdobyc sie cia w rzetelny cykl trudnos zi inwestycji w dziaania innowacyjne. Kolejna c stanowi budowanie wie cymi z juz istnieja instytucjami badawczymi z uwagi na to, z e tradycyjne nie is kompetencje tego sektora moga c w parze z rzeczywistymi potrzebami biorstw dziaaja cych w warunkach szybko zmieniaja cego sie otoczenia przedsie technologicznego. Innowacyjnos c gospodarki kraju moz na oceniac na podstawie wielu wskaz niko w. Jednym z nich jest poziom innowacyjnos ci przemysu, kto ry cych z kolei ocenia sie m.in. na podstawie liczby przedsiebiorstw ponosza nakady biorstw. W Polsce w latach na innowacje w stosunku do ogo lnej liczby przedsie biorstw stanowiy przedsie biorstwa innowacyjne, tzn. 1994-1996 37,6% przedsie innowacje technologiczna , tj. nowy takie, kto re wprowadziy przynajmniej jedna lub zmodernizowany wyro b, nowy lub istotnie zmieniony proces technologiczny organizacyjno-techniczna . Ten sam wskaz lub innowacje nik (w latach 1990-1992) gna w Hiszpanii poziom taki sam jak w Polsce 37%, we Francji 39%, osia w Wielkiej Brytanii (w latach 1994-1996) 50%, w Danii 56%, a w Irlandii biorstw, kto wynio s az 72%. W 2003 r. przedsie re prowadziy dziaalnos c w Polsce, byo 39,3%. W 1996 r. nakady na dziaalnos innowacyjna c innowacyj w przedsie biorstwach przemysowych (w cenach biez cych) osia gne y poziom na a 8,1 mld z, natomiast w 1997 r. wzrosy o prawie 35%, do kwoty 11 mld z (w 1998 r. do kwoty 12 mld z). Ponad poowa tych nakado w (52,2%) cy w badanej zbiorowos przypadaa na sektor prywatny, licza ci 73,7% ogo u biorstw. przedsie biorstW poro wnaniu z krajami zachodnioeuropejskimi w Polsce mae przedsie bardzo niski procent w grupie maych przedsie biorstw wa innowacyjne stanowia biorstw zatrudniaja cych poniz ogo em (16% przedsie ej 50 oso b). Dla poro wnania w Niemczech w 1996 r. byo to 68%, w Danii i Holandii po okoo 45%. W strukturze zwro na niski udzia nakado w na dziaalnos c innowacyjna cic nalez y uwage . Dominuja ca pozycje w strukw wydatkach na dziaalnos c badawczo-rozwojowa nakady inwestycyjne w maszyny i urza dzeturze nakado w innowacyjnych zajmuja nia techniczne. Sytuacja taka s wiadczy o fakcie, iz w odro z nieniu od przedsie biorstw biorstw zachodnioeuropejskich dziaalnos c innowacyjna polskich przedsie zana z generowaniem nowej wiedzy, przemysowych jest w niewielkim stopniu zwia produkcji nowej wiedzy jest wielkos gdyz miara c nakado w na dziaalnos c . badawczo-rozwojowa Udzia wartos ci sprzedaz y wyrobo w nowych i zmodernizowanych wprowadzonych na rynek w wartos ci sprzedaz y ogo em w ostatnich latach systematycznie tku lat 90. do ok. 20% w latach 1995-1997. wzrasta: od ok. 10% na pocza cej sie w ostatnich latach wysokim poziomem innowacyjW Irlandii, charakteryzuja nos ci przemysu, udzia ten w 1995 r. wynosi 32%. rodki finansowe na dziaalnos w przemys z zasobo S c innowacyjna le pochodza w biorstw, budz wasnych przedsie etu pan stwa, s rodko w pomocy zagranicznej oraz

124

Anna Tomtas-Anders Wykres 9

Struktura nakado w na dziaalnos c innowacyjna w przedsie biorstwach przemysowych w Polsce wedug rodzajo w dziaalnos ci innowacyjnej (ceny biez ace)

ro do: Nauka i technika w 2003 r. notatka GUS, Warszawa (paz dziernik), 2004. Z

kredyto w bankowych. Go wnym z ro dem finansowania dziaalnos ci innowacyjnej s w przemys le polskim sa rodki wasne. Taki stan rzeczy to cecha charakterystyczna tych. W krajach o wysokim dziaalnos ci innowacyjnej w krajach sabiej rozwinie ksza cze s trznych poziomie innowacyjnos ci wie c s rodko w pochodzi ze z ro de zewne dowe programy wspierania dziaalnos (kredyty bankowe, venture capital, rza ci biorstwa w Polsce najcze s sie na B;R i innowacyjnej). Przedsie ciej decyduja wprowadzenie zmian w swojej dziaalnos ci, jes li w perspektywie moz na z tego gna c ciu wasnos biorstwa tytuu osia korzys ci ekonomiczne. W uje ciowym przedsie znacznie bardziej innowacyjne niz ce do zaliczone do sektora publicznego sa nalez a biorstwa stanowia ce wasnos (ponad sektora prywatnego. Przedsie c zagraniczna

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

125

mniej innowacyjne od przedsie biorstw krajo50% kapitau zagranicznego) sa wych 16. biorstw, choc Aktywnos c innowacyjna polskich przedsie w ostatnim czasie z wzrasta, wcia jest zwaszcza w firmach o s redniej wielkos ci (50-249 pracowniko w) oraz usugach dwukrotnie niz sza niz w krajach UE.

FUNDUSZE EUROPEJSKIE

Podobnie jak w innych dziedzinach z ycia spoecznego i gospodarczego Polska moz e w zakresie B;R korzystac z programo w europejskich. Instrumentami cymi wykorzystaniu s suz a rodko w publicznych na dziaalnos c badawczo-rozwojo sa we Wspo wa lnocie Europejskiej wspomniane juz wczes niej programy ramowe rodki pochodzace z budz oraz fundusze strukturalne. S etu unijnego stanowiy w 2003 r. 2,6% ogo u nakado w poniesionych w kraju na dziaalnos c B;R 17. Programy ramowe w Polsce W 1998 r., kraj nasz uzyska prawo do udziau we wszystkich programach jednak tematycznych 4. Programu Ramowego. Powyz szy program nie cieszy sie gier Polska duz ym powodzeniem w poro wnaniu do krajo w batyckich czy We wraz z rozpopozostawaa w tej dziedzinie na uboczu. Sytuacja ta zmienia sie ciem 5. Programu Ramowego. Pierwsze konkursy cieszyy sie wielkim zainterecze sowaniem polskich uczestniko w. Niestety rok 2000 przynio s regres w polskim dna odniesiona do potencjau badawczego lub uczestnictwie. Kaz da statystyka wzgle ludnos ciowego wskazywaa, z e Polska zajmuje ostatnie miejsce ws ro d krajo w kszeniu roli koordynuja cej i budz europejskich. Ostatecznie jednak po zwie etu Krajowego Punktu Kontaktowego Programo w Badawczych UE udzia polskich biorstw zakon przyzwoitym jednostek naukowo-badawczych i przedsie czy sie wynikiem finansowym odzysku 152 mln euro. 5700 polskich zespoo w zoz yo projekty, z czego Komisja Europejska wybraa do dofinansowania 1300. W 192 rodki wpacone do unijnej koordynatora 18. S projektach polski partner peni role w postaci dofinansowania projekto kasy wro ciy do Polski z nadwyz ka w badawwzie c czych lub innych przedsie . Udzia polskich zespoo w w 6. Programie wykresy zamieszczone poniz Ramowym obrazuja ej.

Por. Zwie kszanie innowacyjnos ci gospodarki w Polsce do 2006 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000. 17 Por. Nauka i technika w 2003 r., GUS, Warszawa 2005. 18 Por. S. Siemaszko, Moz liwos ci absorpcji s rodko w europejskich przez sfere B;R w latach 2007-2013, Warszawa 2003, s. 3-6.

16

126

Anna Tomtas-Anders Wykres 10 Polska w 6. Programie Ramowym z podziaem na poszczego lne priorytety

P1(BIO) Genomika biotechnologia dla zdrowia czowieka; P2(IST) Technologie spoeczen stwa informacyjnego; P3(MAT) Nanotechnologie i nauka o materiaach; P4(AERO) Aeronautyka i przestrzen kosmiczna; P5(FOOD) Jakos c i bezpieczen stwo z ywnos ci; P6a(ENE) Energia; P6b(TRA) Transport; P6c(ECO) Zmiany globalne; P7(SOC) Obywatele i sprawowanie wadzy w spoeczen stwie opartym na wiedzy; NEST Nauka i technologia przyszos ci; INFRA Infrastruktura badawcza; Mobility System stypendialny Marie Curie; SME MSP ; badania i innowacje.

ro Z do: Krajowy Punkt Kontaktowy Programo w Badawczych UE, kwiecien 2005.

Wedug danych Krajowego Punktu Kontaktowego Programo w Badawczych UE do lutego 2005 r. Polska zoz ya 5582 projekto w w ro z nych priorytetach 6. PR, z kto rych 1017 uzyskao dofinansowanie. Wspo czynnik sukcesu w dofinan w zalez sowywanych projektach wynosi obecnie 18,2% i zmienia sie nos ci od wyniko w poszczego lnych konkurso w. Wspo czynnik sukcesu odnotowywany w nacych w 6. PR. szym kraju jest jednym z najniz szych pos ro d krajo w uczestnicza Wkad polskiego podatnika do unijnych programo w badawczych na podstawie globalnej polskiej skadki szacowany jest na ok. 100 mln EUR rocznie. Wraz ciem 6. PR, po wynegocjowaniu obniz z rozpocze enia skadki szacowano, iz 6. PR du kilkudziesie ciu mln EUR, pod powinien dostarczyc nam netto funduszy rze warunkiem aktywnego uczestnictwa polskich zespoo w badawczych. Polski sektor B;R jest niezdolny do odnoszenia sukceso w w 6. Programie game moz Ramowym, mimo iz program ten oferuje szeroka liwos ci dla caej sfery badawczo-rozwojowej. Powodo w omawianej sytuacji jest wiele. Jednym z nich jest c rodzaje projekto byc instrumentarium 6. PR, a wie w, kto re moga zgaszane

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich Wykres 11 Uczestnictwo w 6. Programie Ramowym. Polska na tle pan stw czonkowskich

127

ro do: Krajowy Punkt Kontaktowy Programo w Badawczych UE, luty 2005. Z c zaoz w kolejnych konkursach. Komisja Europejska opracowuja enia 6. PR pooz ya nacisk na koniecznos c tworzenia duz ych, szeroko zakrojonych ambitnych ro projekto w realizowanych przez wielu partnero w. Waz ne stao sie wniez utworze na celu zapobieganie nie staych, rozbudowanych sieci wspo pracy, kto re maja cych zgromadzic fragmentaryzacji badan europejskich, projekto w moga tzw. mase

128

Anna Tomtas-Anders Wykres 12

Wspo czynnik sukcesu projekto w dofinansowanych w stosunku do projekto w zoz onych (w %)

ro do: Krajowy Punkt Kontaktowy Programo w Badawczych UE, luty 2005. Z

zasobo byc krytyczna w ludzkich. Pozostae projekty moga projektami realizowany jednak partnerstwa minimum na mi przez mniejsze zespoy badawcze, wymagaja kszos szczeblu zachodnioeuropejskim. Wie c projekto w wymaga posiadania wkadu infrastruktura badawcza , wasnego, bardzo istotne jest dysponowanie nowoczesna ca prowadzic pozwalaja badania na wysokim poziomie. Poniewaz projekty 6. PR maja do zwie kszenia mie dzynarodowej konkurencyjnos przyczynic sie ci gospodarki europejskiej, szczego lnego znaczenia w projektach nabiera wspo praca nauki sie uzyskaniem patentu, maja obecnie duz i przemysu. Projekty, kto re kon cza o ksza szanse na dofinansowanie przez Komisje Europejska . Jak twierdza eksperci wie cy wnioski projektowe, ranga naukowco oceniaja w zaangaz owanych w projekt i ich gnie cia naukowe mierzone tzw. lista filadelfijska maja ro osia wniez duz y wpyw na projektu. ocene Z przedstawionej powyz ej analizy stanu polskiej nauki jasno wynika, z e polskie w 6. Programie Ramowym z niskiego puapu. I tak np. stopien zespoy startuja zuz ycia polskiej infrastruktury jest bardzo wysoki, niezalez nie od rangi os rodko w z tniej naukowych i wcia ros nie. Taki stan rzeczy sprawia, z e polskie zespoy najche angaz w projekty kon ce sie jedynie zakupem wysokospecjalistyczchca owac sie cza tu 19. Propozycje naszego kraju przedstawiane Komisji Europejskiej nego sprze sto w odniesieniu do polityki badawczo-rozwojowej Wspo lnoty Europejskiej, cze was dotycza nie tej kwestii. Polska stoi na stanowisku, z e s rodki finansowe na badawcza oraz na modernizacje wyposaz inwestycje w infrastrukture enia laboratotu sa bardzo rzadko spotykane, Komisja Europejska zakada, iz Projekty na zakup sprze tego typu projekty powinny byc finansowane na szczeblu krajowym.
19

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

129

tych krajach czonkowskich powinny zostac kszone. rio w w sabiej rozwinie zwie da zdolne do W przeciwnym razie zespoy badawcze z tych krajo w nie be w projekty. Kolejnym problemem jest znaczne rozdrobnienie angaz owania sie potencjau badawczo-rozwojowego oraz bardzo niska liczba os rodko w B;R zanych z przemysem. Struktura instytucjonalna sektora nauki, w tym dominazwia cja rozdrobnionych jednostek naukowych (sabych instytuto w czy maych katedr dzyuczelni wyz szych) utrudnia prowadzenie badan w duz ych europejskich i mie narodowych zespoach badawczych. Struktura z ro de finansowania B;R ro wniez do poprawienia sytuacji zaangaz biorstw nie przyczynia sie owanie przedsie w finansowanie dziaalnos ci badawczo-rozwojowej spada i jest prawie trzykrotnie z niz sze niz zakadano w Strategii Lizbon skiej. Wcia tylko niewielki procent naukowco w znajduje zatrudnienie w przemys le, a finansowanie badan stosowanych gne o satysfakcjonuja cego poziomu. Wspo i prac rozwojowych nie osia praca dzy jednostkami naukowo-badawczymi a sektorem przedsie biorstw nie jest mie ca. Zastosowanie wyniko wystarczaja w badan w przemys le jest na zbyt niskim tnos poziomie. Duz ym problemem jest ro wniez brak umieje ci menedz erskich naszej tnos bowiem niezbe dne dla was kadry naukowej. Takie umieje ci sa ciwego zadzania projektami w programach ramowych. rza Fundusze strukturalne w Polsce funduszy strukturalnych i Funduszu Spo ciu nowych Alokacje jnos ci dla dziesie 25 567 mln euro pan stw czonkowskich ustalono w latach 2004-2006 na kwote z czego 12,8 mld euro przeznaczonych zostao dla naszego kraju. Za przeznaczenie s rodko w z funduszy strukturalnych odpowiedzialny by d, polski rza kto ry na podstawie specjalnie opracowanego dokumentu, jakim by Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 (NPR), wynegocjowa z Komisja Podstawy Wsparcia Wspo Europejska lnoty. Celem horyzontalnym NPR miaa byc budowa konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (GOW) 20, zdolnej cej wzrost zatrudnienia oraz do dugofalowego harmonijnego rozwoju, zapewniaja spo Europejska poprawe jnos ci spoecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unia yc na poziomie regionalnym i krajowym 21. Realizacji celu strategicznego suz stkowe takie, jak: miay cele cza gnie cia i utrzymania w duz wspomaganie osia szym okresie wysokiego wzrostu PKB,
20 GOW z makroekonomicznego punktu widzenia cechuje szybki rozwo j dziedzin gospodarki zanych ciu mikroekonomicznym GOW to zwia z przetwarzaniem informacji i rozwojem nauki. W uje kszos biorstw sa przedsie wzie cia gospodarka, w kto rej z ro dem przewagi konkurencyjnej wie ci przedsie wiedzochonne. 21 Por. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006, Warszawa 2003, s. 63.

d Zachodni 2007, nr 2 9 Przegla

130

Anna Tomtas-Anders

kszenie poziomu zatrudnienia i wyksztacenia, zwie czenie Polski w europejskie sieci infrastruktury transportowej i infor wa macyjnej, wspomaganie udziau w procesach rozwojowych i modernizacyjnych wszystkich regiono w i grup spoecznych Polsce, kszenia w strukturze gospodarki udziau sektoro intensyfikacja procesu zwie w o wysokiej wartos ci dodanej, rozwo j technologii spoeczen stwa informacyjnego. dnym kierunkiem dziaan gnie cia ostatniego celu W mys l NPR niezbe dla osia stkowego , cza miao byc zwiekszenie nakado w na sfere naukowo-badawcza zostac w szczego lnos ci w tych dziedzinach, w kto rych wyniki moga bezpos rednio wykorzystane do tworzenia podstaw nowej gospodarki. Zakadano, iz nakady c powinny wzrosna do 1,5% PKB.
TABELA 2

Wykaz programo w operacyjnych wraz z instytucjami odpowiedzialnymi za ich przygotowanie i zarzadzanie Program operacyjny SPO Wzrost konkurencyjnos ci gospodarki SPO Rozwo j zasobo w ludzkich SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora z ywnos ciowego oraz rozwo j obszaro w wiejskich SPO Ryboo wstwo i przetwo rstwo ryb dzaja ca Instytucja zarza MGPiPS ca Instytucja pos rednicza dzaniu w zarza Ministerstwo Nauki i Informa rodotyzacji, Ministerstwo S wiska Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

MGPiPS Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

SPO Transport i gospodarka morska Ministerstwo Infrastruktury ZPORR Rozwo j regionalny PO Pomoc techniczna MGPiPS MGPiPS dy wojewo urze dzkie

Tabela nr 2 stanowi zestawienie wszystkich programo w, kto re suz yc miay wdroz eniu Podstaw Wsparcia Wspo lnoty w tym: Sektorowych Programo w Operacyjnych (SPO) oraz programu Pomoc Techniczna (PO) i Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) wdraz anego na poziomie wojewo dzkim 22.
Tabela zawarta w Narodowym Planie Rozwoju ulega z czasem modyfikacjom. Zmianom piony zosta SPO Wzrost podlegay nazwy ministerstw, SPO Wzrost Konkurencyjnos ci Gospodarki zasta biorstw. Konkurencyjnos ci Przedsie
22

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

131

Niestety ww. programy i s rodki finansowe na nie przeznaczone, nie stay sie instrumentem do realizacji tak ambitnego celu, jakim by wspomniany juz wzrost nakado w na dziaalnos c B;R. Na wspieranie nowoczesnej gospodarki przeznaczono zaledwie ok. 9% s rodko w wszystkich funduszy, podczas gdy 60% aden z Sektorowych wydatko w skierowano na rozwo j podstawowej infrastruktury. Z Programo w Operacyjnych nie zosta bezpos rednio skierowany na rozwo j strefy B;R. Programem, z jakiego moga ona korzystac by Sektorowy Program biorstw, kto Operacyjny Wzrost Konkurencyjnos ci Przedsie ry mia na celu wsparcie zan dzy sektorem B;R rozwoju przedsiebiorczos ci poprzez wzmocnienie powia mie biorstwami oraz zwie kszenie sprawnos a przedsie ci wdraz ania i komercjalizacji wyniko w badan i szybszego transferu technologii. Jednostki badawczo-naukowe mogy brac udzia w konkursie tylko jako otoczenie sfery biznesu. I tu pojawia sie kszos zan problem. Niestety wie c jednostek badawczo-rozwojowych takich powia ich wykluczenia z moz os nie posiada, co jest przyczyna liwos ci ubiegania sie rodki o pienia dze unijne na europejskie. Wykluczenie z moz liwos ci ubiegania sie sto demotywuja co na badaczy w odniesieniu do ich szczeblu krajowym, wpywa cze s cych wysiko w na poziomie europejskim. Ponadto cze c jednostek, posiadaja zania z przemysem nie angaz w projekty ze wzgle du na brak powia uje sie odpowiedniego potencjau ludzkiego (problem odpowiedniego wyksztacenia oraz ilos ci personelu). Fundusze na szkolenie i rozwo j kadr moz na byo uzyskac z Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwo j Zasobo w Ludzkich. Jednak pro zainteresowaniem 23. gram ten nie cieszy sie wydawac W tej sytuacji mogoby sie , z e potrzeba zmian w polskich dokumentach programowych na kolejne lata w odniesieniu do sektora B;R jest oczywista. powinien on odegrac dzySzczego lnie w konteks cie roli, jaka w podnoszeniu mie pnarodowej konkurencyjnos ci gospodarki naszego kraju. Niestety w nowym wste nym Narodowym Planie Rozwoju na lata 2007-2013, kto ry z zaoz enia mia byc dziem realizacji celo zane narze w Strategii Lizbon skiej w Polsce, priorytety zwia i rozwojem wiedzy ponownie nie odegray roli dominuja cej. z innowacyjnos cia cych realizacji nowego wste pnego Narodowego Spos ro d 30 kierunko w dziaan suz a do B;R. Byy nimi: wspieranie rozwoju Planu Rozwoju jedynie dwa odnosiy sie wzie ciami, jak: gospodarki opartej na wiedzy z m.in. takimi przedsie kszenie oraz zmiana struktury nakado zwie w finansowych na badania naukowe i prace rozwojowe, podniesienie poziomu infrastruktury naukowej i informatycznej, racjonalizacja ludzkiego i organizacyjnego potencjau B;R oraz komercjalizacja badan naukowych i prac rozwojowych z takimi przedsie ciami jak: wzie wsparcie rozwoju rynku innowacji,
23 przede wszystkim programami, w ramach kto Badacze zainteresowani sa rych moz liwy jest zakup cego badaniom naukowym. sprzetu suz a

9*

132

Anna Tomtas-Anders

okres lenie kierunko w badan i prac rozwojowych program Foresight, zania wspieranie dziaalnos ci badawczej i technologicznej w obszarach powia oraz wspo dzynarodowej, sfery B;R z gospodarka pracy mie biorstw do inwestowania w B;R, stwarzanie motywacji dla przedsie biorstw ukierun wspieranie rozwoju instytucjonalnego otoczenia przedsie kowanego na transfer nowych technologii 24. d we wste pnym Narodowym Planie Kierunki zaakceptowane przez polski rza na pewno suszne. Zdaniem autorki dziaan Rozwoju sa przeznaczonych dla sektora B;R w odniesieniu do jego kondycji analizowanej w niniejszym artykule, jest c pod uwage wste pne szacunki finansowe, z kto zdecydowanie za mao. Biora rych ce realizacji ww. kierunko liczyc wynika, z e dziaania suz a w moga najwyz ej na pewnos stwierdzic kilkanas cie procent s rodko w, moz na z caa cia , z e fundusze sie do wprowadzenia strukturalne przeznaczone na lata 2007-2013 nie przyczynia istotnych i potrzebnych zmian w sferze naukowo-badawczej.

PROPONOWANE KIERUNKI DZIAAN Z przedstawionej powyz ej analizy wynika, iz kondycja polskiego sektora B;R nie pozwala mu w penym stopniu korzystac ze s rodko w europejskich dla niego przewidzianych, a sabos ci polityki prowadzonej przez pan stwo, w tym zbyt mae sie do poprawy sytuacji. kwoty przeznaczane na prace naukowe, nie przyczyniaja c przedsie wzia c niekorzystna sytuacje ? Jakie kroki nalez aoby wie , by zmienic te dne jest zwie kszenie nakado Przede wszystkim niezbe w na B;R. Finansowanie wzrostu finansowania budz etowe, kto rego odpowiednia wysokos c jest przyczyna na poziomie okoo 1%. W obliczu pozabudz etowego, winno ksztatowac sie trudnos ci budz etowych szczego lnego znaczenia nabiera pobudzanie inwestycji i B;R ze strony podmioto gna c w nauke w prywatnych. By osia s redni poziom UE c nakady pozabudz etowe powinny w naszych kraju wzrosna prawie siedmiokrotnie z obecnego poziomu 0,3% PKB do poziomu 2% PKB. Wedug oceny Komisji sytuacja byoby bowiem, gdyby 23 wszystkich inwestycji Europejskiej optymalna pochodzio spoza z gniecie celu Strategii na nauke ro de budz etowych 25. Osia cego wydatkowanie 3% PKB na badania i rozwo Lizbon skiej przewiduja j do 2010 r., dzie w obecnej sytuacji moz dza ce i odpowiedzialne za polska nie be liwe. Elity rza powinny wyznaczyc date osia gnie cia tego celu i konsekwentnie do nauke realna z c konkretne dziaania (np. znaczne zwie kszenie wydatko niego da yc , podejmuja w w ustawie budz kszenie s na nauke etowej, zwie rodko w finansowych w ramach funduszy strukturalnych).

24 25

pny Projekt, Warszawa 2005, s. 29-32. Por. Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013, Wste Por. Investing in research: an action plan for Europe, COM (2003) 226 final.

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

133

kszenie nakado Zwie w pozabudz etowych w obecnej sytuacji polskich przedsie dzie moz ki stworzeniu odpowiednich instrumento biorco w be liwe jedynie dzie w byc ty prawno-administracyjne, przez pan stwo. Instrumentami tymi moga zache finansowe, jak i podatkowe. System pieniez nego wsparcia finansowego koncentruje na priorytetach okres sto arbitralnie, przez wadze publiczne. W Polsie lanych, cze przede wszystkim instrumenty polegaja ce na finansowaniu lub sce stosowane sa wspo finansowaniu projekto w badawczych lub celowych wybranych w drodze konkursu, co przy trudnej sytuacji budz etowej nie przynosi zauwaz alnych efekto w makroekonomicznych. Uatwienia finansowe powinny przede wszystkim obejmowac szczego lnie dogodne kredyty dla inwestowania kapitau prywatnego w B;R zania stosowane sa oraz kapita wysokiego ryzyka typu venture capital. Takie rozwia te przewage , iz np. w Stanach Zjednoczonych. Instrumenty podatkowe maja przedsie biorcom samym ocenic cie jakich dziaan pozwalaja , podje prowadzic dzie do odniesienia sukcesu gospodarczego. Aktualnie obowia zuja ce przepisy be , z wzie cia podatkowe i ustawa o rachunkowos ci powoduja e wydatki na przedsie rozwojowe nie zakon czone sukcesem w postaci powstania nowego produktu lub byc gnie tego przez przedsie biorce technologii musza finansowane z zysku osia biorcy nie chca z pozostaych dziedzin jego aktywnos ci. W tej sytuacji przedsie podejmowac ryzyka. W celu poprawy innowacyjnos ci polskiej gospodarki poprzez kszenie nakado dnym wydaje sie zastosowanie naste puja zwie w na B;R niezbe cych elemento w 26: odliczenie nakado w na okres lone rodzaje dziaalnos ci innowacyjnej od podstawy opodatkowania, zan opo z nienie terminu patnos ci zobowia podatkowych, np. poprzez przy lub natychmiastowa amortyzacje , spieszona technologiczny kredyt podatkowy 27, pienia od zwolnienia od podatku VAT usug rozwaz enie moz liwos ci odsta z podatkowa 0% na zasadach zgodnaukowo-badawczych i obcia enia ich stawka zuja cymi we Wspo nych z przepisami obowia lnocie Europejskiej. biorcy mogli Wachlarz instrumento w powinien byc na tyle szeroki, aby przedsie dzi sa dla nich korzystne. Urozmaicenie palety tych sami decydowac , kto re z narze instrumento w stworzy bodz ce do inwestowania w B;R, odpowiednie dla ro z nych biorco kategorii przedsie w w zalez nos ci od ich potrzeb w danej chwili. Was ciwa kombinacja bezpos redniego wsparcia budz etowego oraz ww. uatwien dla przedsie cych w badania i rozwo biorco w inwestuja j pozwoli zaro wno ksztatowac priorytedzie stymulowac biorco towe kierunki dziaan przez pan stwo, jak i be przedsie w do
Por. Strategia zwie kszania nakado w na dziaalnos c B;R w celu osiagnie cia zaoz en Strategii Lizbon skiej, Warszawa 2004. 27 biorce technologii wdroz Kredyt ten polega na moz liwos ci sfinansowania przez przedsie eniowej z kredytu spacanego przez niego z przyrostu wpywo w podatkowych na rzecz Skarbu Pan stwa, ro wnego gnie tego kredytu. W przypadku braku zakadanego przyrostu wpywo przynajmniej wartos ci zacia w biorca spacaby ro z wasnych s podatkowych przedsie z nice rodko w.
26

134

Anna Tomtas-Anders

dna jest rozbudowa i mopodejmowania dziaalnos ci badawczo-rozwojowej. Niezbe cej badaniom i rozwojowi technologicznemu. Waz dernizacja infrastruktury suz a nym krokiem powinno byc ukierunkowanie wydatko w na nowoczesne dziedziny z nauki i praktyczne wykorzystanie wyniko w badan . Ponadto nalez y da yc do konsolidacji i racjonalizacji instytucjonalnego i ludzkiego obecnie mocno rozdrobnionego potencjau naukowo-badawczego w celu poprawy efektywnos ci kszenia moz zania wspo jego wykorzystania i zwie liwos ci nawia pracy naukowej w ramach europejskich programo w badawczych. Zmiany powinny obejmowac caa . strukture sektora oraz mobilnos c potencjau ludzkiego miedzy nauka a gospodarka Jednym z elemento w restrukturyzacji powinno byc zorganizowanie w jednostkach naukowych profesjonalnej obsugi menedz erskiej, prawnej oraz w zakresie ochrony do zwie kszenia efektywnos praw wasnos ci intelektualnej, co przyczyni sie ci transferu wyniko w badan naukowych do gospodarki. Proces restrukturyzacji, kto ry ty, powinien przede wszystkim dotyczyc zosta juz rozpocze przeksztacen jednostek cego stanu rzeczy nalez badawczo-rozwojowych. Dla poprawy istnieja y m.in. pan ograniczyc liczbe stwowych jednostek badawczo-rozwojowych, zmniejszyc kszyc rozdrobnienie i zwie potencja badawczy JBR poprzez ro z ne formy ich organizacyjna i wasnos JBR stosownie do konsolidacji, zmienic strukture ciowa ce celo w i zadan , kto re powinny wykonywac , zlikwidowac jednostki dziaaja ce zadan nieefektywnie, nie realizuja okres lonych w ustawie o jednostkach badawczo-rozwojowych lub pozbawionych perspektyw przydatnos ci ich prac dla gospodarki i spoeczen stwa, a takz e umoz liwic zespoom pracowniczym JBR partycypa we wasnos cje ci prywatnej. W stosunku do instytuto w Polskiej Akademii Nauk i pan stwowych szko wyz szych powinny zostac zastosowane podobne koncepcje czenia potencjao tego procesu konsolidacji i a w. Ro wnoczes nie z kontynuacja nalez y rozwaz yc i zainicjowac moz liwe formy i sposoby stworzenia wspo lnej platformy kadrowej dla wszystkich trzech piono w nauki oraz mechanizmu elastycznego przepywu kadr. Tworzenie wspo lnej platformy kadrowej, np. w szkoach wyz szych i placo wkach naukowych Polskiej Akademii Nauk, umoz liwi bowiem bardziej racjonalne wykorzystanie wiedzy zatrudnionych tam pracowniko w naukozaniem konsolidacji instytucjonalnej nauki sa wych. Dobrym i sprawdzonym rozwia Centra Zaawansowanych Technologii oraz Centra Doskonaos ci. Rozwojowi innodzie tworzenie regionalnych sieci wspo wacji i komercjalizacji badan suz yc be dzy jednostkami badawczymi, podmiotami gospodarczymi oraz instytucpracy mie cymi innowacje. Rza d powinien ponadto skierowac kszy strumien jami promuja wie finansowy dla strefy B;R w ramach funduszy strukturalnych. Poprawa kondycji ki tym s ksze moz B;R dzie rodkom mogaby znalez c przeoz enie na wie liwos ci polskich zespoo w badawczych w programach ramowych. Wprowadzenie sugerowanych powyz ej zmian jest warunkiem zmiany kondycji ga za soba trwaja ca reforma sektora B;R w Polsce. Mimo zmian, jakie pocia polskiej nauki, sektorowi temu politycy odpowiedzialni za podzia s rodko w z caja zbyt mao uwagi. Tylko prowadzenie konsekwentnej finansowych wcia pos wie

Stan nauki i techniki w Polsce a moz liwos ci wykorzystania funduszy europejskich

135

cej do nadania badaniom i rozwojowi was i stabilnej polityki zmierzaja ciwego znaczenia w z yciu spoeczno-gospodarczym moz e przynies c oczekiwane efekty. ce wypeniac Pan stwo powinno stworzyc was ciwe instrumentarium pozwalaja zaoz enia tej polityki. Tylko w warunkach stabilnej pozycji sfera badaw na was czo-rozwojowa ma szanse ciwe wykorzystanie s rodko w europejskich cych sie na sukces i uzyskanie dodatkowych z ro de finansowych przekadaja stac szansa na rozwo polskiej nauki. Fundusze europejskie moga sie j tylko pod dzie wysoki, a pracownicy warunkiem, iz strumien finansowy w ich ramach be da dobrze przygotowani do aplikowania o te s badawczo-rozwojowi be rodki. Pod ciem dobrego przygotowania rozumie sie zaro tnos poje wno umieje ci menedz erskie, dorobek naukowy, jak ro wniez zaplecze techniczne.

ABSTRACT This article is an attempt to answer the question about the efficiency of using European funds, which are assigned to the Polish R&D sector. To achieve this goal the author analyzes the situation of the R&D sector focusing particularly on expenditure for basic and applied research, human resources and innovation. Besides, the author introduces specific European funds including structural funds and instruments of R&D policy. Regarding the low efficiency of using European funds by the R&D sector in Poland, the paper presents also the most important tasks, which have to be undertaken to increase the absorption of European grants to develop Polish R&D activities.