D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 3

ANDRZEJ SAKSON Andrzej Sakson Poznan

CIOWE 1945-1950 KRAJ KAJPEDZKI. ZMIANY LUDNOS

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950 Zakon czenie II wojny s wiatowej oznaczao w Prusach Wschodnich zagade dku i adu spoecznego. Przerwana zostaa i upadek dotychczasowego porza gos dotychczasowa, kilkusetletnia cia c pan stwowa, terytorialna, narodowa, gospodarcza, polityczna, historyczna, kulturowa i cywilizacyjna. Zwarty obszar wszed w skad trzech pan stw o ro z nej wielkos ci, potencjale gospodarczym, tradycji historycznej i stosunku do tych ziem. Istotnym elementem w ksztatowaniu toz samos ci lokalnej i regionalnej nowych mieszkan co w Prus Wschodnich by przebieg procesu zasiedlania, ich skad narodowos ciowy, polityka wadz centralnych i regionalnych, znaczenie tych obszaro w w mitologii narodowej oraz stosunek do przeszos ci, a szczego lnie do niemieckiego dziedzictwa kulturowego.

DA KRATASMEMELLAND) 1. KRAJ KAJPEDZKI (KLAIPE W GRANICACH MACIERZY

tek nowej epoki historycznej dla Rok 1945 to swoista godzina zero, pocza cej w przeszos odchodza c krainy nazywanej Prusami Wschodnimi. Dla nowych Litwa , Okre gu Knigsmieszkan co w Kraju Kajpedzkiego, nazywanego takz e Maa gu Kaliningradzkiego, Warmii i Mazur byo to zetknie cie z nowa berskiego Okre rzeczywistos . Dotychczasowi mieszkan i obca cia cy niewiele z niej rozumieli i czuli ro sie wnie obco, zdegradowani do ludzi drugiej lub trzeciej kategorii lub tez jak to sto bywao pozbawieni jakichkolwiek praw. Byli oni przeznaczeni na cze tki tysie cy zesanych do obozo zatracenie, tak jak dziesia w koncentracyjnych, jen co w wojennych oraz robotniko w przymusowych z Polski i innych krajo w, kto rzy w latach 1939-1945 budowac mieli w Prusach Wschodnich podwaliny pod cletnia III Rzesze . tysia ksza , najkrwawsza , najtragiczMieszkan cy Prus Wschodnich zapacili najwie cene ws niejsza ro d ogo u obywateli pan stwa Adolfa Hitlera, kto ry zgotowa Europie z wojen. Jako jedyni Niemcy pozbawieni zostali cakowicie swoich najokrutniejsza ksze straty ws stron ojczystych, ponies li najwie ro d ludnos ci cywilnej, na nich

106

Andrzej Sakson

tkowy ogrom nienawis pierwszych spad wyja ci i wrogos ci za to, co uczynili ich rodacy podczas wojny i okrutnej okupacji na obszarach Rosji, Biaorusi, Ukrainy i Polski. Totalny upadek III Rzeszy doprowadzi do cakowitej zagady Prus Wschodnich. W paz dzierniku 1944 r. oddziay Armii Czerwonej przekroczyy po nocne kszych strat zaje y rejony Godapi, Gumbina granice Prus Wschodnich. Bez wie i poudniowych obszaro w Kraju Kajpedzkiego. Rejony te w wyniku zorganizowanej akcji wysiedlen czej, przeprowadzonej przez wadze niemieckie, pozbawione byy w 90% ludnos ci cywilnej. Podobna sytuacja bya w Tylz y (Tilsit) i Wystruci (Insterburg). y ilute (niemiecka nazwa: W paz dzierniku 1944 r. wojska radzieckie zaje Heidekrug, polska nazwa: Szyokarczma) oraz pozostae miejscowos ci na poudnie te walki trway na Mierzei Kuron . od Kajpedy. Zacie skiej oraz o Kajpede 28 stycznia 1945 r. pada Kajpeda, kto ra wraz z caym historycznym regionem Kraju Kajpedzkiego wcielona zostaa w skad Litewskiej Socjalistycznej Republiki piy do tworzenia Radzieckiej (LSRR). Nowe wadze sowieckie w Wilnie przysta nowej struktury administracyjnej na tym obszarze. Na bazie komendantur wojen nowego komunistycznego porza dku, stopniowo nych, kto re stanowiy forpoczte napywaja cym z ge bi Litwy i z innych obszaro przekazywano wadze w ZSRR by po funkcjonariuszom partyjnym, kto rzy tworzyli zre z niejszej nomenklatury nowej sowieckiej elity wadzy. Historyczny obszar Maej LitwyKraju Kajpedzkiego nie zosta nigdy, pomimo licznych zmian administracyjnych dokonywanych po 1945 r., odtworzony w dawnych granicach. W wyniku przegranej przez Niemcy I wojny s wiatowej, z najbardziej wytego obszaru Prus Wschodnich Rzeszy Niemieckiej utworzono w 1919 r., sunie na mocy 99 traktatu wersalskiego, nowy obszar administracyjny nazywany Krajem KajpedzkimMemelgebietKleipe dos Kratas. Liczy on ogo em 2708 ci Luksemburga. Utworzono go z byego pruskiego km 1, co odpowiadao wielkos powiatu Kajpedzkiego i Szyokarczmy oraz z na po noc od rzeki Niemen cych cych lez a obszaro w stanowia czes c powiatu Tylz a oraz Ragneta (Ragnit). c od 1920 r. skada sie on z miasta Kajpedy oraz trzech powiato Poczynaja w: Kajpeda, Szyokarczma oraz PogiegiPagegiaiPogegen. Ten ostatni powiat powsta w 1920 r. i by nowym tworem administracyjnym. W jego skad wchodziy wschodnie obszary dawnego powiatu Szyokarczma oraz po nocne czeniu Kraju Kajpedzkiego w marcu poacie powiato w Tylz a i Ragneta. Po przya
1 Por. G.H. Goring, Das Memelland. Gestern und heute. Eine historische und rechtliche odmienne wielkos Betrachtung, Bonn 1991, s. 19 Inni autorzy podaja ci: 2848 km (A. Arbuauskaite, Die alteingesessene Zivilbevlkerung das Memelgebietes whrend der sowjetischen Okkupation, Annaberger Annalen 1999, nr 7, s. 40) lub tez 2657 km (E. Schwertfeger, Memelland Land in Fesseln. Schicksal an deutschen Grenzen, Teil I, Berlin 1935, s. 24).

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

107

1939 r. do Niemiec powiat ten zlikwidowano, by odtworzyc go ponownie w 1945 r. w granicach sowieckiej Litwy 2. na byej granicy Utworzony w 1919 r. Kraj Kajpedzki na po nocy opiera sie prusko-rosyjskiej (po z niej litewskiej), na wschodzie ograniczaa go Mierzeja Kuron ska, gdzie 4 kilometry na poudnie od Nidy przebiegaa granica z republika . Niemen stanowi rzeke graniczna na poudniu. W okresie przynalez weimarska no on z 65 gmin s ci Kraju Kajpedzkiego do Litwy w latach 1923-1939 skada sie (Amtsbetzierke), 30 miasteczek i 551 wsi. W 1939 r. obszar ten zamieszkiwao 153 tys. mieszkan co w 3. Nowy ksztat administracyjny Maej Litwy wzbudza rozliczne kontrowersje ws ro d nowych komunistycznych wadz w Wilnie. Wedug pierwotnych zaoz en , tych podczas posiedzenia w dniu 22 listopada 1944 r. Biura Politycznego przyje Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Litwy (KC KPL) obszar ten skadac mia z dwo sie ch powiato w: Kajpeda w dotychczasowych granicach oraz powiatu Szyokarczma. Tworzyc go mia dawny powiat o tej nazwie oraz 6 gmin czonych z dawnego powiatu Pogiegi: Katyc przya iaiKoajdjuthen, NatnikiaiNatkischken, RuckaiRuckan, Pogiegi, Piktupe naiPiktupnen i VilkikiaiWillkiszken. Trzy pozostae gminy dawnego powiatu Pogiegi: SmalininkaiSchmalliningken, VieileWischoill i LauskargiaiLangszargen zamierzano czyc przya do powiatu TaurogiTaurage. puja cy Ostatecznie najwyz sze gremium litewskich komunisto w uchwalio naste podzia administracyjny Nadniemen skiego Kraju: powiat Kajpeda z 16 gminami, powiat Szyokarczma z 15 gminami oraz powiat Pogiegi z 16 gminami. Miejscowos ci: Piekule Prkulis (powiat Kajpeda), Rus Rusne Russ i Szyokarczma (powiat gu ze stolica w Kajpedzie. Zmiany Pogiegi) podlegay bezpos rednio wadzom okre g, powiat nazewnictwa organo w wadzy na poziomie lokalnym i regionalnym: okre takz i rejon przyczyniy sie e do tworzenia sowieckiej (ogo lnoradzieckiej) rzeczywibiaja c poczucie obcos stos ci, poge ci, szczego lnie ws ro d dawnych mieszkan co w. czanie do nich miejsZmiany granic dawnych powiato w, m.in. poprzez przya cowos ci z Ziem Dawnych, czyli historycznej Duz ej Litwy miay dla nowych wadz, podobnie jak na Warmii i Mazurach, istotne znaczenie symboliczne. Tworzono nie dek spoeczny oparty na ideologii stalinowsko-leninowsko-marktylko nowy porza sistowskiej, ale takz e wyznaczano nowe granice terytorialne, kto rych gwarantami tym samym od dawnego porza dku byy nowe komunistyczne wadze. Odcinano sie i tradycji historycznej, zaro wno tej niemiecko-pruskiej (wilhelmin skiej, weimarskiej, narodowosocjalistycznej), jak ro wniez litewskiej (z lat 1923-1939), czy tej z II Rzeczpospolitej, jak to miao miejsce na Dziadowszczyz nie (1920-1939).
Grundri zur deutschen Verwaltungsgeschichte 1815-1945. A. Rheie, Preuen, Hrsg. von W. Hubatsch, Band 1. Ost- und Westpreuen bearbeitet von D. Stttgen, MarburgLahn 1975, s. 101, 115, 121. 3 A. Arbuaukaite, Die alteingesessene..., s. 40.
2

108

Andrzej Sakson

g Kajpedzki jest dwukrotnie wie kszy o historycznego Kraju Obecny Okre go w poowie obszary Duz Kajpedzkiego z lat 1919-1939. Tworza ej Litwy, tzn. mudz to ziemie przynalez ce niegdys . Sa a do historyczpoudniowa i wschodnia Z nych obszaro w Taurogo wTauraga, Szyeleilale, PungianyPlunga oraz KretyngaPalanga. W tego skad wchodza cztery rejony: SzkudowgaKretinga i Poa skiSkuodas, KretyngowskiKretinga, KajpedzkiKlaipe da oraz Szyokarczem jednostke administracyjna skiilute, trzy miasta wydzielone: Kajpeda, Neringa (te trzy miejscowos tworza ci na Mierzei Kuron skiej: Pervalka, Preila i Nida) oraz sma jednostke administracyjna tworzy samorza d nadmorski kurort Palanga. O Pogiegi (z czterema go wnymi miejscowos ciami: Rukai, Pagiegi, Rambynas, Vilkykai). Obszar ten zamieszkiwao w 2003 r. ponad 380 tys. oso b 4. ce sie w pierwszych latach po II wojnie s Przemiany spoeczne dokonuja wiatowej na obszarze historycznym Maej Litwy przebiegay w odmienny sposo b i zalez ay od specyfiki poszczego lnych subregiono w. Inaczej ksztatoway sie procesy osadnicze oraz stosunki narodowos ciowe w stolicy regionu Kajpedzie, a inaczej na obszarze powiato w, w kto rych ludnos c miejscowa, nazywana podobnie autochtoniczna , stanowia znacza cy odsetek jak na Warmii i Mazurach ludnos cia specyfimieszkan co w (powiaty Kajpeda-wies , Szyokarczma oraz Pogiegi). Swoja posiaday miejscowos ke ci na Mierzei Kuron skiej, gdzie zamieszkiwali potomcych z tereno kowie pochodza w otwy Kuro w. cych nowa spoecznos Ogo mieszkan co w tworza c Maej Litwy po upadku III Rzeszy podzielic moz na generalnie, podobnie jak na Warmii i Mazurach, na trzy grupy: 1. Dawni mieszkan cy Maej Litwy: Litwini Pruscy, Kurowie oraz Niemcy. a ludnos Z krajobrazu kulturowego tego obszaru znikne c z ydowska, kto ra od stuleci zamieszkiwaa ten region. 2. Litewscy osadnicy, kto rzy w sposo b spontaniczny lub tez zorganizowany mudzi oraz innych cze s li napywac siedniej Z ci Litwy. zacze z sa 3. Rosjanie oraz przedstawiciele innych narodowos ci, kto rzy z ro z nych stron zku Radzieckiego zacze li napywac Zwia do Kraju Kajpedzkiego. W przypadku Rosjan byli to go wnie zawodowi wojskowi wraz z rodzinami, marynazani z przemysem morskim. Oddzielna grupe rze oraz pracownicy zwia stanowili aktywis ci partyjni oraz specjalis ci ro z nych dziedzin, kto rzy tworzys nomenklature . Zajmowali oni z reguy li w znacznej cze ci po z niejsza uprzywilejowane pozycje, szczego lnie w pierwszym okresie powojennym. Przedstawiciele innych grup narodowych to go wnie Biaorusini, Ukrain cy oraz wie ksze miejscooraz Polacy. Zamieszkiwali oni go wnie Kajpede wos ci.

Dane spisu powszechnego z 2003 r.; www.std:lt. (25 paz dziernika 2005).

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

109

CI 2. KAJPEDA TOTALNA WYMIANA LUDNOS Dane Miasto nad rzeka , podobnie jak i inne os rodki miejskie Prus Wschodnich g, Mora g, Ek czy Nidzica) doznay wielu (Kro lewiec, Tylz a, Wystuc , Olsztyn, Elbla zniszczen zaro wno w toku walk zbrojnych (Kajpeda, Tylz a, Kro lewiec, Orneta, g), jak ro Elbla wniez w wyniku podpalen i grabiez y dokonywanych przez z onierzy trzyn). We Armii Czerwonej juz po przejs ciu frontu (np. Olsztyn, Nidzica, Ke kszych miastach regionu nasta pia prawie cakowita wymiana wszystkich wie kszos mieszkan co w. Byo to wynikiem faktu, iz wie c ludnos ci miejskiej Prus dz Wschodnich stanowili Niemcy ba zgermanizowani Litwini, Mazurzy i Warmiacy, lub uciekli przed ofensywa Armii Czerwonej. W okresie kto rzy ewakuowali sie bezpos rednio powojennym oraz w latach po z niejszych zostali oni wysiedleni dz z miejsc dotychczasowego zamieszkania (1945-1949) ba w wyniku bardziej czy tez mniej dowolnych emigracji wyjechali do obu pan stw niemieckich (go wnie w latach 1961-1968 z Maej Litwy oraz w latach po 1956 r. z Warmii i Mazur). W wyniku krwawych walk, toczonych w styczniu 1945 r., Kajpeda zostaa zniszczona w okoo 28%. Dalsze 36% zabudowy ulego silnemu uszkodzeniu. w caym regionie). Wiele Najbardziej ucierpiao centrum miasta (co byo regua cych budowli (gieda, ratusz, hala targowa) oraz cae kwartay ulic (np. domy znacza z miasta przy o wczesnej Marktstrae) legy w gruzach. Podczas wycofywania sie dzenia portowe, fabryki oraz Niemcy systematycznie wysadzali w powietrze urza nadbrzez ne ulice. Wiele wysokich budowli zostao powaz nie uszkodzonych, np. wiez e kos cielne, neogotycka poczta czy tez wiez a cis nien . Cakowitemu zniszczeniu w ogniu bomb i poz arze ulego wiele symbolicznych i zabytkowych budowli, knych kamieniczek 5. takich jak spichlerz (Elefantenspeicher) czy tez wiele pie dem strat ludnos wyja tkowym fenomePod wzgle ciowych Kajpeda okazaa sie nem nie tylko w skali Prus Wschodnich, ale caej powojennej Europy. Utracia ona ogo em prawie wszystkich swych mieszkan co w z okresu przedwojennego (szacuje , iz sie Gdan sk utraci 93% mieszkan co w, cay obszar Prus Wschodnich 94,9%, a Wschodnia Brandenburgia, obszar dzisiejszej Ziemi Lubuskiej 94,9%) 6. Prawie stuprocentowa utrata ludnos ci Kajpedy wynikaa z totalnej ewakuacji (Rumung) miasta dokonanej przez narodowosocjalistyczne wadze do centralnych obszaro w wzie cie, gdzie przed zbliz cym sie Rzeszy. Byo to jedyne tego rodzaju przedsie aja frontem duz o wczes niej ewakuowano prawie wszystkich cywilnych mieszkan co w cego podo z licza wczas 40 tys. oso b miasta. W kon cu 1944 r. do Kajpedy powro cio okoo 10% ludnos ci cywilnej, kto rej zadaniem byo utrzymanie miejskiej infrastrukca radzieckich jen tury. W tym czasie w mies cie przebywao okoo tysia co w cym zniszczone wojennych. Ostatnich stu mieszkan co w ucieko z opuszczaja Kuron w rejon Kro i zaminowane miasto wojskiem przez Mierzeje ska lewca.
V. Vareikis, Klaipe da zwischen der Sowjetunion und der Litanischen SSR, 1945-1990, Nordost-Archiv. Zeitschrift fr Regionalgeschichte, Band X2001, s. 122-123. 6 Ibidem, s. 123.
5

110

Andrzej Sakson

Jak pisa jeden z pierwszych nowych litewskich mieszkan co w: Byy tylko dwie z 80-90-letnie Litwinki, dwo ch biaoruskich jen co w wojennych, mody me czyzna oraz dwie polskie architektki, kto re zesane byy tutaj na roboty przymusowe 7. ciu Kajpedy Ogo em radzieckie wadze wojskowe stwierdziy, iz po zaje tu 28 przedstawicieli miejscowej ludnos znajdowao sie ci cywilnej. W pierwszych cach 1945 r. do Kajpedy zacze li napywac miesia pierwsi nowi mieszkan cy. Bya to prawdziwa godzina zero. Pierwsza fala napywu nowych mieszkan co w Kajpedy miaa, podobnie jak i na Warmii i Mazurach, charakter spontaniczny i nie zawsze kontrolowany przez nowe wadze. Do stolicy regionu oraz przygranicznych miejscowos ci Kraju Kajpedzli napywac oni ro kiego zacze Litwini, z tzw. Duz ej Litwy. Kierowali sie z nymi s motywami. Cze c z nich przybya tu w celach szabrowniczych, by zrekompensowac na poniemieckich sobie poniesione straty z lat wojny lub tez wzbogacic sie tu na duz dobrach. Inni mieli zamiar osiedlic sie szy lub kro tszy czas. Do miasta cych tu z li napywac obok stacjonuja onierzy Armii Czerwonej zacze pierwsi litewscy i radzieccy funkcjonariusze partyjni, suz by bezpieczen stwa, milicji, administracji, specjalis ci ro z nych dziedzin. Do swego rodzinnego miasta powracali tkowo jego dawni mieszkan nieliczni pocza cy oraz ludnos c z okolicznych miejscowos ci dawnego Kraju Kajpedzkiego. Byli to Niemcy, Litwini i ludnos c rodzima, s nazywana tak, jak i w polskiej cze ci Prus Wschodnich, mianem autochtono w. Ten pierwszy, niekontrolowany przez wadze, okres dzikiego osadnictwa trwa do poowy 1946 r. W dniu 23 marca tegoz roku KC KPL oraz Rada Komisarzy Ludowych y dekret w sprawie zasiedlenia Okre gu Kajpedzkiego. Litewskiej SR przyje Planowano w stosunkowo szybkim czasie osiedlic tu okoo 13 tys. rodzin (okoo jednak, z 39 tys. oso b) z innych regiono w Litwy. Szybko okazao sie e uchway nierealne. i plany wadz okazay sie Powojenna rzeczywistos c bya o wiele bardziej zoz ona i trudna. Tak jak zrealizowac polskim i radzieckim wadzom nie udao sie pierwotnych plano w z wieloma problemami, osadnictwa, tak ro wniez litewscy komunis ci zderzyli sie kto re musiay doprowadzic do korektury ich zamierzen . Brak poczucia bezpieczen stwa, wojenna demoralizacja, niedostatek s rodko w finansowych na wsparcie dla nowych osiedlen co w, nieudolnos c nowych wadz, ogrom zniszczen i spustoszen dku powojenwojennych, niepewnos c co do ostatecznego ksztatu granic i porza nego, wojna domowa, to go wne czynniki, kto re powodoway iz zasiedlenie nowych obszaro w napotykao trudnos ci i rozliczne przeszkody. w skali problemu zmuszone zostay do zredukowaWadze zorientowawszy sie nia plano w osiedlen czych. Ograniczono je do liczby 9600 rodzin, kto re miay zamieszkac w Kajpedzie i regionie. Ostatecznie w wyniku akcji osiedlen czej prowadzonej w pierwszych latach powojennych, na obszarze Kraju Kajpedzkiego
7

Ibidem.

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

111

zamieszkao tylko 5300 rodzin. W kon cu 1945 r. mieszkao w Kajpedzie okoo 6 tys. oso b, w 1947 r. ich liczba wzrosa do 51 tys. W 1946 r. do miasta przybyo 19 tys. oso b, w 1947 r. 19,5 tys., a w 1948 13,8 tys. nowych mieszkan co w. Przyrost ludnos ci w Kajpedzie nalez a w latach 1945-1950 do kszych na caej Litwie. Zdecydowana wie kszos najwie c nowych mieszkan co w stolicy regionu to ludnos c wiejska. Do wybuchu II wojny s wiatowej 91,47% Litwino w, spos ro d ogo u 88,45% aktywnych zawodowo w skali caego kraju, mudzi, siedniej Z pracowao na wsi. Powojenni osadnicy przybywali go wnie z sa Dzu kij oraz z regionu Suwalszczyzny 8. Przykad litewskich przesiedlen co w z Suwalszczyzny wart jest bliz szej analizy, ca polskich wysiedlen juz chociaz by z uwagi na analogie dotycza co w z Wilen szczyzny, kto rzy zamieszkali w miastach i wsiach Warmii i Mazur. Obie te grupy, ofiara Wielkiej podobnie jak Niemcy i inni mieszkan cy Prus Wschodnich, stay sie Wojny, kto ra spowodowaa, iz zostali oni wykorzenieni i zmuszeni do opuszczenia swych stron rodzinnych. dek II wojna s wiatowa wywara doniosy wpyw na ksztat granic, porza spoeczno-polityczny i gospodarczy oraz na stosunki narodowos ciowe. Spowo polsko-radzieckiej, a w konsekwencji po rozpadzie ZSRR poldowaa zmiane sko-rosyjskiej, ukrain skiej, biaoruskiej i litewskiej granicy pan stwowej. Spos wodowao to, iz cze c ludnos ci polskiej, ukrain skiej, biaoruskiej i litewskiej cej obywatelstwo polskie, znalaza sie w granicach republik radzieckich. posiadaja W latach 1944-1946 wysiedlono dobrowolnie, po przymusowo lub pod przymusem cych w Polsce z Polski 489 tys. Ukrain co w (z ogo lnej liczby 600 tys. zamieszkuja w latach 1945-1946) i okoo 36 tys. Biaorusino w, kto rych na terenie polskim dzy PKWN a rza dem sowieckiej pozostao 150 tys. Na mocy ustawy zawartej pomie opus Litwy z dnia 22 wrzes nia 1944 r. w sprawie wymiany ludnos ci Polske cio 9 czonej do okoo 1 tys. Litwino w (z liczby okoo 20 tys.) . Z tereno w przya Litwy Wilen szczyzny przybyo w latach 1944-1948 197 156 oso b, (co stanowio ogo em 12,98 proc. ogo u repatrianto w z obszaru caego ZSRR) Na obszar poudniowych Prus Wschodnich, tzn. na Warmie i Mazury trafio okoo 100 tys. Polako w z Wilen szczyzny 10. losy Polako Ro wniez i w tym przypadku w dziwny sposo b splatay sie w i Litwino w. Litwini opuszczali swe domostwa z obszaru Suwalszczyzny, kto ra w granicach Polski i przenosili sie na obszar po znajdowaa sie nocnych Prus Wschodnich, czyli do Kraju Kajpedzkiego.
8 9

Ibidem. K. Sirblys, Lietuvos komunisty partijos veikla udgant socialistine darbininku klasa, Vilnius 1976,

s. 32. i Biaorusia (9 wrzes Podobne umowy zawary polskie wadze z Ukraina nia 1944) oraz z Moskwa w sprawie wyjazdu ludnos ci polskiej i z ydowskiej z pozostaych tereno w ZSRR (6 lipca 1945). Por. A. Sakson, Mniejszos ci narodowe w Polsce ze szczego lnym uwzgle dnieniem mniejszos ci niemieckiej, Kultura i Spoeczen stwo nr 4, 1991, s. 186-187.
10

112

Andrzej Sakson

Polscy wysiedlen cy z Wilen szczyzny, kto ra wesza w skad Litwy, w duz ej s nowa maa ojczyzne na poudniu Prus Wschodnich, czyli na cze ci znalez li swoja Warmii i Mazurach. Jedni i drudzy zamieszkiwali w domach i przejmowali gospodarstwa, w kto rych przez stulecia z yli dawni mieszkan cy, tzn. Niemcy s i autochtoni (Warmiacy i Mazurzy oraz Kleipediskis). Cze c Litwino w z terenu trznej zamieszkaa w przySuwalszczyzny w ramach dobrowolnej migracji wewne granicznym powiecie mazurskim (go wnie w Eku i powiecie eckim), kto ry podo wczas przynalez a do wojewo dztwa biaostockiego (na obszarze, kto rego lez aa takz e Suwalszczyzna). Go wnym celem zmiany miejsca zamieszkania bya cie dobrze urza dzonych gospodarstw poprawa warunko w z ycia, poprzez obje poniemieckich lub pomazurskich. W przypadku wysiedlonych Litwino w z Suwalszczyzny i Polako w z Wielen szcia ich ze swymi rodakami, kto czyzny dochodzio do zetknie rzy przez setki lat z yli sto w granicach Prus Wschodnich. Ro z nica mentalnos ci bya taka duz a, iz cze dzy obiema grupami dochodzio do wie kszych lub mniejszych antagonizpomie mo w. Jedni i drudzy postrzegali swych rodako w jako Niemco w, a w najlepszym przypadku jako zgermanizowanych Litwino w lub Polako w. Dostrzegano poczucie bnos c niz ich odre ci, atwiej je akceptuja Polacy z centrali czy Litwini z rdzennej Litwy. Wynikao to faktu, iz Polacy na Wilen szczyz nie i Litwini na Suwalszczyz nie z yli w spoecznos ciach ro z norodnych narodowo i kulturowo (polsko-litewsko-z ydowsko-rosyjskich). W ro z nych okresach historycznych two wie kszos , jak i mniejszos . Sta d atwiej byo im rzyli oni grupe ciowa ciowa cych tam zaakceptowac odmiennos c ich zgermanizowanych rodako w oraz z yja Niemco w. Ich rodacy z centralnej, prawdziwej, czy rdzennej Litwy czy Polski traktowali litewskich czy tez polskich autochtono w z reguy wrogo. Postrzegali ich jako faszysto w, hitlerowco w czy tez Niemco w. cie z kolonistami, czyli Litwinami z Wielkiej M.K tak wspomina zetknie Litwy:
sto moz Bylis my postrzegani jako wrogowie. Cze na byo usyszec : czego tu szukacie. Idz cie do waszego ukochanego Hitlera lub tez : Faszys ci czy tez po prostu Niemcy. Na nasze zapewnienia, z e sto mo jestes my Litwinami, z e mo wimy po litewsku cze wiono, iz takich farbowanych liso w tu peno. , to przypomnielis Jak byli tu Niemcy tos cie heilowali, a teraz jak Iwan da wam w dupe cie sobie, z e znacie litewski. Tak byo... (wywiad przeprowadzony przez autora w paz dzierniku 2005 r.).

Kolonis ci przybyli do Kajpedy zajmowali mieszkania i inne zabudowania, nie c z reguy uwagi, czy ich dawni mieszkan zwracaja cy byli Niemcami, Litwinami czy sto zabierano im ubrania, zboz t. autochtonami. Cze e, z ywnos c czy ro z noraki sprze Negowano tym samym historyczne i kulturowe dziedzictwo regionu. Przejawiao to m.in. poprzez grabienie zniszczonych kos sie cioo w, wycinanie stuletnich drzew, kto re przeznaczano na opa, wypasaniu byda na luteran skich cmentarzach, kto rych

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

113

z reguy nie szanowano, gdyz byy one postrzegane jako przynalez ne do niemieckiej wiary. ksze powroty dawnych mieszkan Pierwsze, wie co w miasta i regionu miay miejsce na przeomie 1945 i 1946 r. W okresie tym w specjalnych punktach s zarejestrowanych byo okoo 4 tys. oso b. Cze c z nich zamieszkaa w Kajpedzie. W 1948 r. przybyo do Kajpedy 562, a w 1949 r. 652 dawnych mieszkan co w , iz miasta. Szacuje sie ogo em w latach 1945-1949 do Kajpedy powro cio okoo ca dawnych mieszkan tysia co w. Z racji niewielkiej liczby nie stanowili oni istotnego li nowi elementu w krajobrazie miasta, do kto rego masowo napywac zacze mieszkan cy. tku nowi zacze li nadawac Od samego pocza ton oraz wpywac na jego charakter. Byy to, obok dawnych mieszkan co w, trzy zasadnicze grupy, kto re tworzyli: Litwini z Duz ej Litwy, Rosjanie oraz inne grupy narodowos ciowe ydzi). Bya to w zdecydowanej wie kszo(go wnie Ukrain cy, Biaorusini, Polacy i Z s ci ludnos c wiejska, dla kto rej fakt zamieszkania w mies cie stanowi bezsprzecznie awansu spoecznego i cywilizacyjnego. Okolicznos forme ci te w istotny sposo b agodzia i rekompensowaa niedogodnos c pierwszych lat powojennych. Ksztaca sie podo tuja wczas spoecznos c Kajpedy tworzya trwae podwaliny pod specyfi miasta. Wynikaa ona w znacznej mierze, w poro ke wnaniu do innych miast pia tu prawie cakowita wymiana mieszkan litewskich z faktu, iz nasta co w. Nie byo i do dzisiejszego dnia nie ma drugiego takiego miasta na Litwie, w kto rym mieszkaoby tak duz o Rosjan (w 1950 r. mieszkao tam tylko 40% Litwino w, ale az ydo 51% Rosjan, 3% Biaorusino w, 1%. Z w oraz 5% przedstawicieli innych liczbe 45 500 oso narodowos ci na ogo lna b). kszos Dla wie ci nowych mieszkan co w byo to najbardziej obce kulturowo miasto, gdzie jego niemiecki charakter by widoczny na co dzien . Szybko uzyskao sobie takz e miano miasta, gdzie mieszka bardzo duz o Rosjan. cym na specyfike miasta by Innym niezmiernie istotnym czynnikiem wpywaja jego portowy oraz militarny charakter. Podobnie, jak Kaliningrad i cay Obwo d pne dla cudzoziemco Kaliningradzki byo to miasto praktycznie niedoste w. By to ty, znajduja cy sie pod specjalnym nadzorem 11. obszar bardziej lub mniej zamknie odbudowe zniszczonego miasta oraz uruchomienie przemysNa intensywna owej infrastruktury, a co za tym idzie, takz e wzrost liczby mieszkan co w istotny p do wpyw wywierao korzystne pooz enie geograficzne miasta. Caoroczny doste gle rozkajpedzkiego portu powodowa, iz bya to nie tylko dogodna i cia budowywana baza wojskowa, ale takz e waz ny os rodek portowy. Do kon ca 1945 r. uruchomiono 12 zakado w przemysowych, kto re miay istotny wpyw na normalne funkcjonowanie i rozwo j miasta (myn, elektrownia, piekarnie, fabryka mebli, browar, itd.). W 1947 r. w Kajpedzie funkcjonowao juz 66 zakado w pracy. W kon cu 1945 r. Kajpeda wytwarzaa 1% produkcji przemysowej caej Litwy.
11

V. Vareikis, Klaipe da..., s. 128-129.

d Zachodni 2007, nr 3 8 Przegla

114

Andrzej Sakson

Wraz z upywem lat intensywnie rozbudowywano ryboo wstwo i przetwo rstwo ryb to w 1947 r.). W kon (poowy ryb na Batyku rozpocze cu lat 40. zakupiono 40 nowych kutro w rybackich do poowu ryb. W 1950 r. na Batyku statki z portu w Kajpedzie odawiay 80% ogo lnej produkcji ryb na Litwie. Produkty rybne bie caego ZSRR. W pierwszych latach powojennych rozprowadzane byy w obre kszos dominuja ca takz wie c rybako w stanowili Rosjanie, kto rzy byli grupa e cych tu licznie garnizonach wojskowych (kadra oficero w stacjonuja w i podoficero w zawodowych wraz z rodzinami) oraz ws ro d partyjnej nomenklatury, suz b bezzyk rosyjski zapisa sie na trwae pieczen stwa oraz w przemys le stoczniowym. Je do relatywnie w krajobrazie kulturowym miasta. Duz a liczba Rosjan przyczynia sie szybkiej i rozlegej sowietyzacji miasta, kto re za takowe uchodzio (i uchodzi nadal) pstwa w sferze mentalws wiadomos ci ogo u Litwino w. Rodzio to rozliczne naste dzie ulic, kulturze, nauce oraz w z nej, ale takz e w wygla yciu codziennym, co np. w walce z szeroko rozumiana niemieckos . Spektakularnym przejawiao sie cia kszos przejawem sowietyzacji by fakt, iz w latach 1947-1950 wie c dokumentacji dowej w urze dach miejskich prowadzona bya w je zyku rosyjskim! W latach urze w je zyku litewskim. 1945-1947 prowadzono ja Podobnie jak w Kaliningradzie oraz w niekto rych miastach Warmii i Mazur, gdzie napyway duz e grupy wysiedlen co w z ZSRR (np. w Braniewie) takz e pio w latach 1945-1946 zjawisko ruraryzacji miasta. Duz w Kajpedzie nasta y cych sie ze wsi oraz trudnos napyw osadniko w wywodza ci aprowizacyjne okresu powojennego powodoway, iz stolica regionu przypominaa bardziej wies niz miasto (w 1946 r. w Kajpedzie mieszkao juz 30 tys. oso b). Go wnym problemem by brak z ywnos ci oraz opau. Nowi obywatele miejscy powszechnie hodowali w swoich mieszkaniach i domach nie tylko kury i kro liki, ale takz e s winie i krowy. Jak pisze Vygantas Vareikis rano krowy byy przepedzane przez centrum ki, by wieczorem powracac miasta, ulicami Laukininkai i Liepoja na okoliczne a . cego byda po ulicach byli karani 100 rublowym Was ciciele wolno chodza cem pracy przymusowej. W 1950 r. zabroniono mieszkan mandatem lub tez miesia com miasta posiadania i wypasania kro w w granicach miasta 12. Trudna sytuacja zaopatrzeniowa w z ywnos c oraz inne produkty wynikaa z jednej strony z obiektywnych trudnos ci okresu powojennego, ale takz e z planowej komunistycznej gospodarki niedoboru. Kro tko po zakon czeniu wojny istnia prywatny handel, stoiska bazarowe czy tez jadodajnie. Zgodnie z sowiecka zabraniaja ca prywatnego handlu i przedsie biorczos doktryna ci szybko zakon czono ten wolnorynkowy epizod. Trudna sytuacja powojenna spowodowaa, z e wadze az do kon ca 1947 r. utrzymyway system reglamentacji z ywnos ci w postaci specjalnych kartek. Pracownicy mogli nabyc 600 gramo w chleba na tydzien , pozostali 250 gramo w, a dzieci miay prawo do 300 gramo w 13. Tak, jak w ogo lno12 13

Ibidem, s.131. V. Vareikis, Klaipe da..., s. 128-129.

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

115

sowieckim systemie dystrybucji deficytowych do br, istniay listy specjalne dla to w wyraz nomenklatury i funkcjonariuszy partii komunistycznej. Ko cio sie ny sposo b z propagandowymi hasami o ro wnos ci spoecznej, charakterystycznej rzekomo dla systemu socjalistycznego (komunistycznego). Podobnie jak na caym obszarze byych Prus Wschodnich, takz e w Kajpedzie oraz w okolicy na masowa pe dzono bimber, kto skale ry pozwala us mierzyc bo l, ale by takz e obok waluta , za pomoca kto papieroso w swoista rej moz na byo nabyc ro z ne dobra od s z onierzy Armii Czerwonej. Pochodziy one najcze ciej z grabiez y i rozboju. By to cy powaz ny problem. Jeszcze w 1946 r. marynarze bazy floty wojennej, stacjonuja cej nieopodal Giruliai, napadali i gwacili licznie kobiety w gruzowiskach w lez a gu dnia. Miasto w tym miasta. Pijani rosyjscy wojskowi zaczepiali kobiety w cia wa tpliwa sawa z uwagi na wysoka liczbe przeste pstw. okresie cieszyo sie te stosunki pomie dzy dawnymi i nowymi Zaostrzao to jeszcze i tak juz napie mieszkan cami przybyymi z Litwy a Rosjanami. Istotnym elementem antagonizuja cym wzajemne stosunki bya go wnie uprzywilejowana pozycja Rosjan (zaro wno pie do coraz czynnych, jak i zdemobilizowanych wojskowych oraz cywilo w) w doste bardziej deficytowych mieszkan . Np. w 1947 r. wadze miasta zmuszone byy do przekazania 60 domo w dla wojskowych i ich rodzin. Potwierdzao to obiegowa , iz dcami i was opinie faktycznymi zarza cicielami miasta byli w pierwszych latach powojennych (1945-1947) wojskowi. Z reguy doprowadzali oni do licznych sta praktyka byo niszczenie pieco dewastacji mieszkan i domo w. Cze w centralnego glem piecyko ogrzewania, na rzecz opalanych drewnem lub rzadziej we w typu gu Kaliningradzkim, ale takz burz ujka. Podobne praktyki miay miejsce w Okre e na Warmii i Mazurach 14. cie i konflikty pomie dzy Litwinami i Rosjanami na tle doste pu do Napie deficytowych mieszkan trway nieprzerwanie z ro z nym nasileniem do zmian z lat 1988-1990. Uprzywilejowanymi wojskowymi byli z reguy nie Litwini, ale go wnie Rosjanie, Ukrain cy i Biaorusini. cecha charakteryzuja ca nowa spoecznos by dugotrway Inna c miejska na obszarze okupowanych Niemiec. brak inteligencji. Stara znajdowaa sie ca sie Ws ro d nowych mieszkan co w dominowaa ludnos c wiejska, legitymuja z reguy podstawowym wyksztaceniem. Ci z mieszkan co w miasta, kto rzy najcze s uzyskali wyksztacenie wyz sze osiedlali sie ciej w Wilnie lub Kownie, kto re byy litewskie i nie stanowiy kulturalnej pustyni. W zniszczonej z Kajpedzie brakowao m.in. bibliotek. Litewskie ksia ki zostay wczes niej, tzn.
mi z przekazu rodzinnego. Gdy w 1948 r. moi rodzice zamieszkali Przypadki takie znane sa gu, w kto w poniemieckim domu w Elbla rym z yli oficerowie Armii Radzieckiej, zmuszeni byli cy m.in. na likwidacji ubikacji w jednym z pokoi na przeprowadzic nie tylko generalny remont, polegaja parterze (dotychczasowa toaleta zostaa wczes niej kompletnie zrujnowana), ale takz e od wywozu ogromnej ilos ci s mieci i ro z nego rodzaju nieczystos ci. Brakowao takz e okien oraz drzwi. Fakt ten zany by z przebazowaniem 5. Puku Mys zwia liwsko-Szturmowego z odzi, w kto rym suz y mo j ojciec gu. Dom ten sta sie po urodziem. na lotnisko wojskowe w Elbla z niej miejscem, w kto rym sie
8*
14

116

Andrzej Sakson

czeniu Kajpedy w 1939 r. do III Rzeszy wywiezione do Kowna po przya z zyku niemieckim powszechnie traktowano jako materia i Szawli. Ksia ki w je opaowy. Ws ro d nowej inteligencji wysoki by odsetek Rosjan, kto rzy tworzyli c duz swoisty an cuch ws ro d nadbatyckiego wybrzez a, tworza e spoecznos ci gu Kaliningradzkiego (Batijsk, Kaliningrad) oraz w Kajpedzie, w miastach Okre Liepa ji, Rydze i Tallinie.

3. AUTOCHTONI

Totalna ewakuacja i ucieczka mieszkan co w z Kajpedy oraz z pozostaych obszaro w Maej Litwy doprowadzia, podobnie jak w wielu regionach Warmii pro i Mazur oraz Kienigsberskiej Oasti, do wytworzenia sie z ni demograficznej. ce oddziay Armii Czerwonej przejmoway cze sto obszary praktycznie Wkraczaja nie zamieszkae. Taka sytuacja miaa miejsce w Kajpedzie i po nocnych regionach Kraju Kajpedzkiego. dzy stolica regionu a pozostaymi obszarami istniay jednak istotne Pomie ro z nice. W Kajpedzie, od zdobycia miasta przez wojska radzieckie, dominowaa ludnos c niemiecka lub tez litewscy Kajpedczycy (okres lani mianem miejscowych), za Niemco kto rzy uwaz ali sie w. Maa bya spoecznos c Kajpedczyko w opcji du stosunkowo niewielu powro litewskiej. Z tego m.in. wzgle cio do swego rodzinnego miasta. Odsetek dawnych mieszkan co w nie przekracza 5%. Z tego du nie odgrywali oni wie kszego znaczenia. Bya to spoecznos wzgle c zdezintegrowana i zmarginalizowana przez nowe wadze. W przeciwien stwie do innych miast regionu Duz ej Litwy czy tez os rodko w miejskich na Warmii i Mazurach, w Kajpedzie w okresie powojennym Rosjanie dominuja ca (zaro dem zajmowanych stanowili grupe wno liczebnie, jak i pod wzgle tkowa. Powodowao to, iz stanowisk). Bya to sytuacja wyja w tym radzieckim niz mies cie proces sowietyzacji mia inny przebieg i dynamike w pozostaych miejscowos ciach regionu, Litwy czy Polski. Przebieg i charakter walk w 1944 r. oraz stosunek sowieckich wadz okupacyjnych i nowej administracji do caego regionu, jak ro wniez wobec jego dawnych natomiast mieszkan co w by podobny jak na Warmii i Mazurach. Ro z ni sie w istotny sposo b wobec stosunku z onierzy radzieckich i komendantur wojennych gu Kaliningradzkim. w po z niejszym Okre Sytuacja dawnych mieszkan co w Prus Wschodnich po upadku III Rzeszy, bya dnie najkorzystniejsza was gu Kajpedzkim. Na ten stan rzeczy wzgle nie w Okre o kilka czynniko wpyne w: cymi nowego porza dku po 1) Zgodnie z planami Jo zefa Stalina, dotycza zakon czeniu II wojny s wiatowej oraz ksztatu zachodnich granic ZSRR, juz w 1943 r. zakadano, z e obszar Kraju Kajpedzkiego znajdzie w granicach miay republikami Litwy. Pan stwo to podobnie jak otwa i Estonia stac sie

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

117

du go ZSRR. Z tego wzgle wny adunek nienawis ci wobec III Rzeszy skierowany zosta na typowo niemiecki obszar Prus Wschodnich, czyli Kro lewiec oraz s rodkowe obszary regionu, gdzie nie zamieszkiwaa ludnos c polskiego czy tez litewskiego pochodzenia. Rozmiary grabiez y, wywo zek ludnos ci na Wscho d, skala demontaz u byy najmniejsze na Pruskiej Litwie. cych walki na po 2) W skadzie wojsk radzieckich tocza nocy Prus Wschodnich uczestniczya tzw. litewska dywizja. Ich litewscy dowo dcy i z onierze mieli s wiadomos c , iz na obszarach tych zamieszkiwaa ludnos c pochodzenia litewskiego oraz z e region ten w latach 1923-1939 wchodzi w skad Litwy. W walkach na obszarze poudniowych Prus Wschodnich, kto re zostay czone do Polski, nie uczestniczyli polscy z wa onierze. Oddziay I i II Armii Wojska Polskiego toczyy bitwy go wnie w operacjach na kierunku zachodc swo nim, kon cza j szlak bojowy szturmem Berlina. Z poudniowych generalnie obszaro w Kraju Kajpedzkiego oddziay niemieckie wycofay sie li Szyokarczme juz bez walki. Rosjanie zaje w paz dzierniku 1944 r. Wojska go Wehrmachtu broniy sie wnie w Kajpedzie oraz na Mierzei Kuron skiej. dziy masowa , przymusowa ewakua3) Wadze narodowosocjalistyczne zarza ludnos cje ci cywilnej juz w czerwcu 1944 r. Miaa ona charakter wzorcowy. Wynikaa ona z sytuacji na froncie. W sierpniu, gdy ustay dziaania y decyzje , iz wojenne, wadze podje by rolnicy wro cili do swych gosdzy 9 a 19 paz podarstw, by przeprowadzic z niwa. Jednak juz mie dziernikiem dzi cakowite oczyszczenie terenu z pozostaej ludnos Wehrmacht zarza ci cywilnej. W opinii wadz NSDAP mieszkan cy Kraju Kajpedzkiego byli moz elementem politycznie niepewnym. Obawiano sie liwos ci wspo pracy wraz ze swoim dobytkiem z wrogiem. Ludnos c wiejska ewakuowaa sie b Prus Wschodnich. Wadze w Berlinie obawiay sie , wozami konnymi w ga c z e widok uciekiniero w i ich wozo w moz e z le wpyna na morale ogo u du nie wyraz b Niemco w, z tego wzgle ay zgody na przesiedlenie ich w ga morska lub koleja go Rzeszy. Ludnos c Kajpedy ewakuowano droga wnie do Saksonii. Oto jak jeden z mieszkan co w Kajpedy wspomina te wydarzenia:
Rosjanie, musielis Gdy zbliz ali sie my wszyscy uciekac . W czasie, gdy mielis my uciekac , wszyscy powinni to zrobic , nikt nie mo g pozostac . SS rozpowszechniaa wiadomos c , z e ten, tnie chciaby sie spotkac c, mo kto ry tu pozostanie, ten che z Rosjanami. Tak wie wili oni, ty jestes , chcesz byc komunista razem z Rosjanami. Cay Kraj Kajpedzki (Memelgebiet) powinien uciekac . W Memlu, to jest w Kajpedzie, nikt nie powinien pozostac . Byo to egzekwowane przez partie i SS. Jez eli kogos znalez li, tego z miejsca rozstrzeliwali. Jeden by tutaj wczes niej, inny po z niej. Nie wszyscy razem wyjechali. Kto by szybszy, ten szybciej wyjecha. Nie wszyscy wyjez dz ali szybko, gdyz kaz dy chop chciaby by jego wo z by dobry. Dlatego zrobilis my dach nad naszym wozem. Jeden wo z przypada na 3 rodziny. U nas byo cztery dzieci cioro dzieci 15. i jeszcze pie
15

Cyt. za R. Kibelka, Memelland. Fnf Jarzenhnte Nachkriegsgeschichte, Berlin 2002, s. 30.

118

Andrzej Sakson

Pomimo wzorcowego charakteru caej akcji, do kto rej Gauleiter Erich Koch zywa duz wage , cze s przywia a c ludnos ci poudniowego powiatu Pogiegi nie z zda ya uciec i pozostaa w swych domostwach lub tez powro cia do nich po kro tkiej ucieczce. Pooz enie i status prawny ludnos ci miejscowej Dawni mieszkan cy Kraju Kajpedzkiego, tj. Niemcy oraz ludnos c rodzima w najkorzystniejszej sytuacji (opcji litewskiej, jak i niemieckiej) znalaza sie s w poro wnaniu z pozostaymi cze ciami Prus Wschodnich, kto re znalazy sie w granicach Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Rad oraz Polski. ciu przez wojska radzieckie Kraju Kajpedzkiego, zosta Bezpos rednio po zaje czony do Litewskiej SR. Zwia zek Radziecki nie akceptowa faktu on przya czenia w marcu 1939 r. Kraju Kajpedzkiego do III Rzeszy. Z tego wzgle du przya w granicach Litwy. uznawa stan z roku 1923, kiedy to obszar ten znalaz sie Z uwagi na ten fakt ogo dawnych mieszkan co w: Niemco w, jak i litewskich autochtono w traktowano jednakowo. Mieli oni prawo powrotu i pozostania w swych stronach rodzinnych. Mieszkan co w tych, jako obywateli litewskich z lat 1923-1939, ce litewskie obywatelstwo. Okres 1939-1945 traktowano nadal jako osoby posiadaja traktowano jako lata niemieckiej okupacji. Dlatego tez wzywano i stwarzano stosowne warunki do powrotu dawnym mieszkan com, kto rzy w wyniku ewakuacji s przebywali w ro z nych cze ciach okupowanych Niemiec, niezalez nie od ich obiektywnego czy tez subiektywnego poczucia przynalez nos ci narodowej. Fakt ten posiada istotne znaczenie nie tylko dla litewskich komunisto w. Dawni mieszkan cy Kraju Kajpedzkiego (podobnie jak Warmiacy i Mazurzy w Polsce) stanowili waz ny argument na rzecz praw Litwy do tego obszaru. Z drugiej strony litewscy komunis ci oraz Armia Czerwona bya go wnym gwarantem przynalez nos ci miaa z Wilen , kto tych ziem do pan stwa litewskiego. Podobnie rzecz sie szczyzna ra w skadzie Litwy. postanowieniem Jo zef Stalina w 1939 i 1945 r. znalaza sie roddu nalez Z tego wzgle y stwierdzic , z e Litwa jako jedyny kraj w Europie S kowo-Wschodniej nie tylko, z e nie utracia swego stanu posiadania z 1938 r., ale kszya (o przynalez do Polski w latach 1923-1939 Wilen wyraz nie go zwie na i Kraj Kajpedzki, kto szczyzne ry do 1919 r. oraz w latach 1939-1944 wchodzi w skad PrusNiemiec). Szczego lnie pooz enie ludnos ci niemieckiej w Kraju Kajpedzkim w zasadniczy s sposo b ro z nio sie od sytuacji ich rodako w w innych cze ciach Prus Wschodnich. Po gu Kaliningradzkim, wadze okoo trzyletnim tolerowaniu pobytu Niemco w w Okre y decyzje o cakowitym ich wysiedleniu. W latach 1947-1949 w Moskwie podje ogo Niemco w wysiedlono do radzieckiej strefy okupacyjnej. Ro wniez polskie piy, poczynaja c od 1945 r., do cakowitego wysiedlenia ludnos wadze przysta ci niemieckiej nie tylko z Warmii i Mazur, ale z caego kraju. Wadze radzieckie i polskie nie zamierzay w duz szej perspektywie tolerowac na swym terytorium

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

119

ludnos ci niemieckiej, a w szczego lnos ci dotyczyo to obszaru Prus Wschodnich. Dla Moskwy istniay dwie moz liwos ci: deportacje Niemco w za Ural albo wysiedlenia ich do radzieckiej strefy okupacyjnej. Istniay takz e istotne ro z nice w podejs ciu wadz litewskich i polskich w stosunku do ludnos ci autochtonicznej. Ogo dawnych mieszkan co w Kraju Kajpedzkiego, pochodzenia litewskiego (autochtono tzn. Niemco w i ludnos c rodzima w) potraktowano jako byych obywateli Litwy i nie przeprowadzono, tak jak na Warmii i Mazurach, akcji weryfikacji narodowej. Dziaania te miay na celu oddzielenie ludnos ci o polskim pochodzeniu, kto ra moga pozostac na swych rodzinnych gospodarstwach, od Niemco w, kto rzy skazani byli w caos ci na wysiedlenie takz z Polski. Sytuacja dawnych mieszkan co w Kraju Kajpedzkiego ro z nia sie e korzystnie wobec ludnos ci mazurskiej z terenu Dziadowszczyzny, kto ry to obszar w latach 1920-1939 przynalez a do II Rzeczpospolitej. W regionie tym przezane to byo z faktem, z prowadzono akcje rehabilitacji narodowej. Zwia e w przeciwien stwie do mieszkan co w Kraju Kajpedzkiego Mazurzy z Dziadowszczyzny nie otrzymywali niejako automatycznie w 1939 r. obywatelstwa III Rzeszy, ale musieli powac wyste z reguy pod przymusem o wpis do Niemieckiej Listy Narodowos gu Kaliningradzkigeo nie istnia problem autochtono ciowej. Na obszarze Okre w, gdyz wszystkich dawnych mieszkan co w uznano za Niemco w. Pomimo ro z nic w podejs ciu wadz radzieckich, litewskich i polskich (pomijam tu stopien zalez nos ci komunisto w z Wilna i Warszawy od Moskwy) do dawnych mieszkan co w Prus Wschodnich, w z yciu codziennym traktowani byli oni z reguy za ogrom zbrodni jako obywatele drugiej kategorii. Obarczano ich wspo wina i nieufnos . W przypadku III Rzeszy, a przez to traktowano ich z podejrzliwos cia cia s ludnos ci autochtonicznej uznawano ich najcze ciej za Niemco w lub tez zniemczonych autochtono w. z Po zakon czeniu dziaan wojennych wilen skie wadze da yy do zapenienia powstaej pro z ni demograficznej poprzez dwojakie dziaanie. Bya to z jednej strony bi Niemiec dawnych mieszkan repatriacja z ge co w oraz zasiedlenie nowymi nie tylko wzgle dami osadnikami. W przypadku repatriacji wadze kieroway sie cymi narodowej legitymizacji do tych ziem wynikaja z faktu, iz od stuleci z ya tu dami pragmatyczludnos c litewska lub litewskiego pochodzenia, ale takz e wzgle do odbudowy i rozwoju gospodarnymi. Dawni mieszkan cy winni przyczynic sie czego regionu. du dominowao przekonanie, iz Z tego wzgle Kraj Kajpedzki stanowi integralna zku czes c Litwy w zwia z tym dawnych mieszkan co w nalez y traktowac tak samo, jak innych obywateli Litwy. cy repatriacji Dla wadz w Wilnie i Moskwie istnia formalny problem dotycza mieszkan co w Kraju Kajpedzkiego. Wynika on z faktu, iz dawni mieszkan cy tego d rodziy sie regionu nigdy przedtem nie posiadali obywatelstwa radzieckiego. Sta tpliwos oni byc wa ci prawne, dlaczego maja repatriantami do ZSRR, tzn. na obszar Litewskiej SR.

120

Andrzej Sakson

cymi sie oddziaami Armii W wyniku ewakuacji i ucieczki przed zbliz aja Czerwonej swe dotychczasowe miejsce zamieszkania zmuszone byo opus cic okoo 140 tys. mieszkan co w regionu, tj. okoo 93%. W 1938 r. na obszarze tym z yo dzen 152 800 oso b 16. Pomimo zarza ewakuacyjnych oraz zawieruchy wojennej w swych domach pozostao okoo 6 tys. oso b (go wnie na poudniu, tj. w powiatach Szyokarczma i Pogiegi). Ws ro d nich byy takz e osoby, kto re co prawda opus ciy pstwie ewakuacji lub ucieczki, ale po przejs swe gospodarstwo w naste ciu frontu w pobliz na moz znajdoway sie u i zdecydoway sie liwie szybki powro t do domo w. Wydarzenia te tak wspomina o wczesny wo jt Szyokarczmy, czonek NSDAP, do tku paz kto rego na pocza dziernika 1944 r. dotara wiadomos c o ewakuacji:
, wynikao z niego, iz O sio dmej rano, dostalis my rozkaz ewakuowania sie najpierw wyjechac da cymi tam powinny z ony chopo w, kto re jeszcze pozostay na gospodarstwach wraz z Polakami [be zesanymi robotnikami przymusowymi przypis A.S] oraz jen cami wojennymi. Zapanowa wo wczas wielki baagan, dotyczyo to takz e wydawania rozkazo w. (...) Z powiatu kajpedzkiego obadowane z z , gdyz li droge kolumnie i przecia one wozy uciekiniero w nie zda yy wyruszyc w droge Ruscy odcie wozo w. Okoo jednej trzeciej ludnos ci stracio z ycie. (...) Takz e w powiecie Szyokarczma wielu z s z mieszkan co w wsi nie zda yo wyjechac . Po cze ci wynikaa to z tego, z e wozy byy zbyt cie kie od zapakowanych rzeczy. Chcieli oni moz liwie dugo pilnowac i chronic do br na swoich gospodarstwach, du nie zda z wyjechac ca ludnos z tego wzgle yli w pore . Uciekaja c trafia do nieodlegej abiawy (Labian) i Sambii (Samland) 17.

w centralPozostali mieszkan cy regionu po zakon czeniu wojny znajdowali sie nych Niemczech, zaro wno w radzieckiej, jak i zachodnich strefach okupacyjnych. Tzw. pierwsza repatriacja miaa miejsce w latach 1945-1946 r., kiedy to z tereno w Polski oraz radzieckiej strefy okupacyjnej przybyo 3987 oso b 18. Wadze dku dziennego nad faktem, iz w Moskwie w tym przypadku przechodziy do porza obywatele Kraju Kajpedzkiego nie posiadali obywatelstwa sowieckiego. Oto relacja Leny Grigoleit z wsi Bittehnen z powiatu Pogiegi:
wynosic W paz dzierniku [1944 r. A.S.], ponownie nalez ao sie . Tym razem drogi byy pene na kwatery gdzie popadnie. (...) uchodz co w. W dzien jechalis my, a wieczorem zatrzymywalis my sie , z Knigsblumenau, mielis s Pewnego dnia, mys le e miejscowos c ta nazywaa sie my mao szcze cia. Bya dowalis fatalna pogoda, drogi byy rozjez dz one i brudne. W zagrodzie, gdzie wyla my akurat gospodyni : tego go czys cia was nie schody i dara sie wna jest juz pena izba. (...) Kobieta ta jeszcze nie wiedziaa, dzie musiaa uciekac gne lis z e niebawem be . (...) Osia my Prusy Zachodnie, tak zwany polski korytarz. Por. A. Ru te , Zur Stadtentwicklung und zum sozialen und kulturellen Leben Klaipe das 1945-1982, Nordost Archiv, t. X2001, s. 151-158. 17 Die Vertreibung der deutschen Bevlkerung aus den Gebieten stlich der Oder-Neisse, Bearbeitet von Th, Schiedler. Band I1. [b.m.i.r.w], s. 2. 18 A. Bohmann w pracy pt. Menschen und Grenzen, Band 3. Strukturhandel der deutschen Bevlkerung im sowjetischen Staats- und Verwaltungsbereich, Kln 1971, podaje, iz w paz dzierniku 1941 r. w Kraju Kajpedzkim mieszkao ogo em 134 tys. oso b, z tego 47 tys. w Kajpedzie. Do 22 marca kszos obywatel Kraju Kajpedzkiego 1939 r. posiadali oni w wie ci litewskie paszporty z adnotacja (s. 189).
16

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

121

(...) Domoj, domoj, powiedzia Rosjanin. Idz cie do domu. To by rozkaz. My takz e chcielis my dzilis do domu (...) W Iawie by specjalny obo z, tam spe my cztery tygodnie. Tam byy baraki, peno ludzi, byli Rosjanie i Niemcy, i Litwini, i Polacy, i ro z ni inni. (...) Caa grupa Litwino w dzone byli tylko moi rodzice, nie byo dzieci. jedzie do domu. Na listach, kto re zostay sporza o nas. Wsiadajcie do wagonu. Mo : rodzice jada , dzieci Nasz rosyjski oficer zatroszczy sie wie na litewskiej ziemi. Wysiedlis tez . (...) Po dniu i nocy podro z y znalez lis my sie my w Kownie go , a inne w druga strone . Na jednym (...) Na dworcu stao wiele pocia w, jedne jechay w jedna tnas byo napisane Teliai. (...) Przyjechalis my do Pogiegi, pie cie kilometro w od Bittehnen. (...)Dom stoi. 30 kwietnia 1945 r. bylis my ponownie w domu 19.

przedstawiaa w przypadku oso w zachodInaczej rzecz sie b, kto re znalazy sie nich strefach okupacyjnych Niemiec. ciu i przya czeniu Kraju Kajpedzkiego do III Rzeszy w maju Po ponownym zaje 1939 r. miejscowa ludnos c narodowos ci litewskiej zostaa zakwalifikowana jak pisze Aru ne Arbuauskaite do dwu kategorii 20: 1) Do pierwszej kategorii zaliczono osoby, kto re w 1942 r. optoway na rzecz na rezygnacje z niemieckiej litewskiej pan stwowos ci i zdecydoway sie przynalez nos ci pan stwowej (byli to takz e ci, kto rzy przez urodzenie lub zek maz przynalez na powyz zwia en ski przekazali swoja nos c pan stwowa sze osoby), a po aneksji Kraju Kajpedzkiego do 31 grudnia 1939 r. zachoway dzy swoje litewskie obywatelstwo. Osoby te otrzymay na mocy ukadu mie Litewska a Niemcami z 22 marca 1939 r. prawo do niemieckiego Republika obywatelstwa przy jednoczesnej utracie obywatelstwa litewskiego. s 2) Druga kategoria to osoby o litewskim obywatelstwie (najcze ciej byli to li z Duz Litwini, kto rzy w latach 1923-1939 napyne ej Litwy), kto rzy pozostac zdecydowali sie na terenie Kraju Kajpedzkiego po inkorporacji w 1939 r. do Niemiec. Traktowani byli oni jako cudzoziemcy i zamieszkiwali w regionie z litewskim paszportem. na Obie te kategorie oso b, kto re po zakon czeniu II wojny s wiatowej znalazy sie o obywatelstwie ZSRR, nie byli obywatelami Zachodzie Europy, zgodnie z ustawa du osoby pierwszej kategorii traktowane byy przez litewskiej SRR. Z tego wzgle wadze sowieckie jako obywatele niemieccy, natomiast drugiej, jako bezpan stwow te ostatecznie uregulowano pod naciskiem litewskich wadz komuniscy. Kwestie cej oso tycznych, kto rym zalez ao iz by jak najwie b powro cio do Kraju Kajpedzdzeniu ogoszonym w dniu 16 grudnia 1947 r. na mocy uchway kiego. W rozporza Prezydium Rady Ministro w ZSRR, postanowiono, iz osoby narodowos ci litewskiej, dawni mieszkan cy miasta Kajpedy jak ro wniez powiato w Kajpeda, Szyokarczma
19 U. Lachauer, Paradiesstrae. Lebenserinnerungen der ostpreuischen Buerin Lena Grigoleit, Reinbeck bei Hamburg 1996, s. 48. 20 ce Zestawienie wykonane przez A. Arbuauskaite na potrzeby Muzeum miasta Kajpedy, znajduja na ekspozycji pos conej dziejom miasta po 1945 r. (informacja uzyskana przez autora podczas sie wie wizyty w muzeum w listopadzie 2005 r.).

122

Andrzej Sakson

i Pogiegi, kto rzy do 22 marca 1939 r. posiadali obywatelstwo litewskie oraz ich uznani jako obywatele ZSRR. Osoby dzieci, od 28 stycznia 1945 r. zostaja ce do obu powyz ce poza granicami przynalez a szych kategorii, a przebywaja zku Radzieckiego, byy zobowia zane, aby do 1 czerwca 1948 r. zarejestrowac Zwia w konsulatach i przedstawicielstwach dyplomatycznych ZSRR. Termin ten sie przeduz ono po z niej do 1 czerwca 1950 r. skonic Na mocy tych postanowien oraz nacisku wadz sowieckich udao sie w latach 1948-1949 do powrotu okoo 2 tys. oso b, go wnie z zachodnich stref okupacyjnych Niemiec (z tego w okresie: maj-grudzien powro ciy 1794 osoby, z w tym 558 me czyzn, 639 kobiet i 597 dzieci; w okresie styczen -grudzien 1949 r. z powro cio ogo em 209 oso b, w tym 68 me czyzn, 68 kobiet i 73 dzieci). Jako ce kryterium przyjmowano nie narodowos rozstrzygaja c , ale miejsce urodzenia. Bya to tzw. druga repatriacja, go wnie z zachodnich stref okupacyjnych. Mao zrozumiae, z po z niejszego punktu widzenia, decyzje powrotu w granice ZSRR w okresie drugiej repatriacji (1948-1949), tak uzasadnia W.J.:
Oto nadeszo zezwolenie od amerykan skich wadz wojskowych z postanowieniem, iz kto w 1947 r. na powro paczke zgosi sie t do stron rodzinnych, ten otrzyma od UNNRA trzy kilogramowa na droge , z amerykan czekolada , konserwami, itd. Te paczki, takz z ywnos ciowa ska e nam pomogy. zku z tym nie be dziemy Bylis my pewni, z e musimy wro cic z powrotem do ojczystych stron i w zwia lis jechac bez z ywnos ci. Po tym rozstrzygne my, z e powracamy do Heimatu. (...) Musielis my przejs c przez obo z, obo z przejs ciowy w Grodnie. Tam byo zodziejskie pieko, byy wkopane drewniane prycze, takie deski, co miay suz w tym obozie. W ziemie yc do spania. One takz e byy kradzione 21.

okoo 6 tys. oso Ogo em w latach 1945-1949 repatriowao sie b, byych te tworzyy go mieszkan co w Kraju Kajpedzkiego. Grupe wnie osoby starsze i chore, rodziny z maymi dziec mi (w tym takz e dziec mi urodzonymi po na zakon czeniu wojny) oraz samotne kobiety. Osoby mode nie zdecydoway sie powro t w strony ojczyste. Ogo tej ludnos ci, podobnie jak i tych, kto rzy pozostali na ojczystej ziemi, traktowano oficjalnie jako zgermanizowanych Litwino w. Wedug ustalen wadz w dniu 1 stycznia 1946 r. na obszarze Kraju Kajpedzkiego z yo ogo em 55 500 oso b, z tego w powiecie Kajpeda 1353 gospodarstwa , w powiecie Szyokarczma 1055, zamieszkiwane byy przez ludnos c miejscowa 2653 a w powiecie Pogiegi 245 gospodarstw. Statystyki wskazay na liczbe autochtonicznych gospodarstw wiejskich, kto re zamieszkiwao 7800 oso b. Szacuje , iz sie w kon cu lat 40. w rejonie tym mieszkao okoo 12-13 tys. 22 dawnych
U. Lachauer, Paradiesstrae. Lebenserinnerungen..., s. 50-57. R. Ki belka, Ostpreuisches Schicksaljahre 1944-1948, Berlin 2004, s. 42. Por. takz e: A. Hermann w pracy Lietuviu ir vokiec iu kaimynyste. Straipsniu rinkimp. Baltos lankos 2004 stwierdza, iz po zakon czeniu II wojny s wiatowej na terenie Kraju Kajpedzkiego przebywao 30 tys. oso b, kto re oraz repatrianto pozostay na miejscu, tzn. nie ewakuoway sie w (s. 94). Nie przedstawia jednak z ro de,
22 21

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

123

mieszkan co w, co stanowio niecae 10% ludnos ci wg. stanu z 1939 r. W tej liczbie okoo 6 tys. repatrianto znajdowao sie w oraz drugie tyle oso b, kto re pozostay w swoim miejscu zamieszkania. Masowe ruchy migracyjne, podobnie jak na gu Kaliningradzkim trway do kon Warmii i Mazurach oraz Okre ca 1949 r. W okresie po z niejszym, tj. w latach 1950-1955 miay one charakter bardzo ograniczony (dotyczyo to zaro wno powroto w, jak i wyjazdo w). Mie cia cia dzy litewskos a niemieckos Mieszkan cy Prus Litewskich, Litwy Pruskiej, Maej Litwy czy tez Kraju ca sie z Litwino Kajpedzkiego to spoecznos c skadaja w, Niemco w, Kuro w oraz ydo ca grupe stanowili tu Pruscy Litwini. W Kajpedzie w. Przez wieki dominuja Z dominowaa ludnos c niemiecka. Mieszkaa tam duz a spoecznos c litewska oraz specyficzna z ydowska. W wyniku kilkusetletniej koegzystencji wytworzya sie spoecznos c regionalna. Podobna sytuacja miaa miejsce na Warmii i Mazurach, czyli w Polskich Prusach. W Kro lewcu oraz okolicznych powiatach dominowaa kszos ca z ludnos c niemiecka, kto ra jako grupa wie ciowa i dominuja ya na obszarze c wie kszos caych Prus Wschodnich, stanowia c mieszkan co w ogo u miast caej prowincji. Ewangeliccy Litwini Pruscy i Mazurzy oraz katoliccy Warmiacy stanowili wpywy ro spoecznos c pogranicza spoecznego, gdzie przenikay sie z nych kultur bnos i tradycji. Spoecznos ci te wytworzyy poczucie wasnej odre ci. Ich cecha bya specyficzna toz ca sie z ro charakterystyczna samos c , skadaja z nych warstw narodowo-kulturowych. Silnie rozbudowana bya toz samos c regionalna, rozumiana siedzi mo po litewsku, niemiecku, polsku czy jako bycie u siebie, gdzie sa wia hebrajsku. Jestem poddanym cesarza, mieszkan cem Prus Wschodnich, Pruskim Litwinem lub Mazurem i Warmiakiem, ale tez Niemcem, Polakiem czy Litwinem. Polityka germanizacyjna wadz w Berlinie i Kro lewcu, kto ra przybraa radykalc od kon utrate odre bnos ne rozmiary poczynaja ca XIX w., zakadaa stopniowa ci etnicznej litewskich i polskich poddanych. Brak pan stwa polskiego i litewskiego tku XX w. musia niekorzystnie oddziaywac w XIX i na pocza na toz samos c mieszkaja cych tam oso narodowa b pochodzenia litewskiego i polskiego. Sia dna polityka asymilacyji atrakcyjnos c cywilizacyjna Prus z jednej strony, bezwzgle z ca do wynarodowienia i utraty odre bnos na da a ci z drugiej strony, doprowadzic miaa do stopniowej zagady wielokulturowego charakteru Prus Wschodnich. Sia z cy nacjonalizmu pruskiego, wspieranego przez pote ny i sprawnie funkcjonuja
cy sie problematyka Maej na podstawie kto rych dokona tego szacunku. Inni badacze niemieccy zajmuja sie w swych pracach do tej istotnej kwestii. Por. R. Ki belka, Memelland...; tejz Litwy nie odnosza e, Ostpreuisches Schichsaljahre...; A. Kossert, Ostpreuen. Geschichte und Mythos, Mnchen 2005; G. H. Goring, Memelland. Gestern und heute...

124

Andrzej Sakson

aparat pan stwowy, stawiaa spoecznos ci Litwino w i Polako w Pruskich na przez granych pozycjach. Ich ore em bya bron sabych i zdominowanych: ulegos c oraz bnos defensywna obrona wasnej odre ci. Litwini Pruscy, podobnie jak Mazurzy i Warmiacy na przeomie XIX i XX w. li szybko tracic bnos zacze poczucie wasnej odre ci. Wielu z nich aspirowao do bycia Niemcami, niemieckimi Litwinami czy tez niemieckimi Warmiakami i Mazurami. Procesu tego nie bya w stanie powstrzymac zaro wno polityka litewskich wadz w latach 1923-1939, kiedy to obszar Kraju Kajpedzkiego, jako region w granicach pan autonomiczny, znalaz sie stwa litewskiego, jak ro wniez dziaania II s Rzeczpospolitej na Dziadowszczyz nie, cze ci mazurskiego powiatu Nidzica, czonego bez plebiscytu w 1920 r. do Polski. Ro do przya wniez w okresie rza w komunistycznych na Litwie i w Polsce (w granicach, w kto rych znalaza sie caa powstrzymac Warmia i Mazury) nie udao sie procesu dezintegracji i rozpadu tych spoecznos ci. Masowe wyjazdy do obu pan stw niemieckich, tak jak wczes niej przed wysiedleniem, lez powro t po 1945 r. i uchronienie sie ay w interesie dzy grupowym owych spoecznos ci. Korzystay one ze swoistego zawieszenia mie a niemieckos oraz polskos a niemieckos . Takz dy demolitewskos cia cia cia cia e rza kszos kratyczne w obu krajach po obaleniu komunizmu nie zmieniy faktu, iz wie c tej ludnos ci pozostaej w swych ojczystych stronach, jest czonkami mniejszos ci niemieckiej. Analogiczny by przebieg proceso w dezintegracji i rozpadu spoecznos ci autochtonicznej o polskim i litewskim pochodzeniu. Wskazuje to na pewne ogo lniejsze prawidowos ci, na obiektywne uwarunkowania, kto re doprowadziy do bnos lez dnej polityce, stopniowego zaniku ich odre ci. Wina wydaje sie ec nie w be relitualizacji (litwinizacji) czy tez repolonizacji (polonizacji), ale w ogo lnych mechanizmach proceso w dziejowych, kto re zmarginalizoway i wyeliminoway zz ycia spoecznego te grupy. Prawie wszyscy Litwini Pruscy oraz Mazurzy i Warmiacy w 1944-1945 r. za Niemco uwaz ali sie w lub tez niemieckich Litwino w lub niemieckich Mazuro w dy narodowych socjalisto lub Warmiako w. Totalitarne rza w wzmocniy wydatnie . Eliminuja c litewskos proces identyfikacji z niemieckos cia c i polskos c oferoway cletniej przynalez nos c do deutsche Volksgemeinschaft, do tysia Rzeszy, kto ra i s panowac miaa nad Europa wiatem. Tak uksztatowana spoecznos c ludnos ci rodzimej na Warmii i Mazurach oraz a sie po przejs , obca i niezrozumiaa w Kraju Kajpedzkim zetkne ciu frontu z nowa . Bya to inna forma totalitaryzmu. System komunistyczny z natury rzeczywistos cia z rzeczy eliminowa grupy pos rednie, da y do stworzenia nowego, homogeniczzany nego spoeczen stwa. Czowiek sowiecki homo sovietikus winien byc zwia zami z systemem komunistycznym. Tradycja i wie z silnymi wie z regionem dny balast, kto i miejscem zamieszkania stanowia zbe ry nalez ao ograniczyc dzy narodami i zlikwidowac na rzecz idei internacjonalizmu, braterstwa mie oraz ideologii socjalistycznej (komunistycznej). Spoecznos ci postmigracyjne

Kraj Kajpedzki. Zmiany ludnos ciowe 1945-1950

125

na uksztatowane z nowych, wykorzenionych mieszkan co w, kto rzy znalez li sie idealnym tworzywem do ro z nych obszarach Prus Wschodnich, wydaway sie budowy nowego bezklasowego spoeczen stwa. spoecznos zmarDawni mieszkan cy Prus Wschodnich szybko stali sie cia , obiektem rozlicznych dziaan cych do stworzenia ich ginalizowana , zmierzaja prawdziwymi Litwinami i prawdziwymi Polakami. Poczucie toz samos ci narodowej i etnicznej oraz ogo lne pooz enie ludnos ci autochtonicznej Kraju Kajpedzkiego w pierwszym okresie powojennym zilustrowac moz na na przykadzie mieszkan co w Mierzei Kuron skiej, gdzie mieszkaa autochtoniczna ludnos c kuron ska 23. Na obszarze tym w 1956 r. etnologowie z Litewskiej Akademii Nauk: Angela Vyniauskaite i Vaclavas Milius przezkiem pomie dzy poczuciem narodoprowadzili badania terenowe nad zwia zykiem. Badania te ukazuja szerszy kontekst spoeczwo-etnicznym a uz ywanym je ce i chyba jedyne badania z wykorzystaniem ny w latach 1945-1956. Te interesuja warsztatu etnologa i socjologa zostay zaprezentowane przez Aru ne Arbuauskaite, kto ra prowadzia takz e wasne badania terenowe na tym specyficznym obszarze, c je wynikami wasnych ustalen cych na ro uzupeniaja , bazuja z norodnych z ro dach archiwalnych 24.

ABSTRACT After the end of the Second World War the territory of Klaipeda Land (Ger. Memelland) became part of Soviet Lithuania. The population that formed the regions new society included three main groups: 1) former inhabitants (Prussian Lithuanians, Curonians and Germans); 2) Lithuanian settlers mostly from the neighbouring Samogitia; 3) Russians who held privileged posts.

cy juz bnili sie okoo VII w. Kurowie nieistnieja naro d, zaliczany do ludo w batyckich. Wyodre yli na terenie po Z nocno-zachodniej Litwy (Kuronii). Okoo 1000 r. naro d ten liczy 100 tys. ludzi. pod panowaniem Krzyz W XIII w. znalez li sie ackim. Wielokrotnie wybuchay powstania przeciwko zyka i tradycji przetrway do XVI w. wadzy krzyz ackiej. Szybko ulegali asymilacji. Resztki je W XVIII w. przestali istniec . W XVI w. na Mierzei Kuron skiej mo wiono po niemiecku, litewsku, ca w Finlandii, otwie otewsku (kuron sku) i po prusku. Obecnie jako nieliczna grupa etniczna, z yja oraz na Mierzei Kuron skiej (Litwa). Por. J. Ochman ski, Historia Litwy, Wrocaw, Warszawa, Krako w 1990, s. 27, 37-39; A. Bezzenberger, Die Kurische Nehrung und ihre Bewohner, Stuttgart 1889; www.free 4 web.pl (16 luty 2006). 24 Por. A. Arbuauskaite, Kuriu Nerijas gyventoju socialiniai demografiniai pokyc iai, w: Lietuvininku Krastas monografija, Red. N. Velius, A. Kaziukoniene, A. Matulevic ius, V. Milius, I. Seliutaite, Kaunas 1995, s. 372-398; tejz e: Demographische Vernderungen auf der Kurischen Nehrung nach 1945, Annaberger Annalen (AA) nr 1, 1993, s. 61-81; Einige Aspekte der nationalen Selbsteinschtzung bei der Altansssigen Bevlkerung der Kurischen Nehrung nach 1945, AA, nr 2, 1994, s. 65-73.

23

NASZE WYDAWNICTWA
INSTYTUT ZACHODNI ul. Mostowa 27 61-854 Pozna tel. 061 852 28 54 fax 061 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan. pl

Maria Wagin ska-Marzec

CIZNA BAYREUTH POWIKANA SPUS

TEATRU WAGNERA SPORY WOKO
Seria Studia Niemcoznawcze nr 83 ISBN 978-83-87688-77-6 Poznan 2007

Badacze w wie kszym stopniu pos wie cali dota d uwage w swoich publikacjach dzieom Ryszarda Wagnera. Temat festiwali wagnerowskich podje ty przez Marie Wagin ska -Marzec w znakomity sposo b wypenia luke istnieja ca w tej dziedzinie w literaturze polskiej. Go wny nacisk autorka pooz ya na wspo czesne funkcjonowanie festiwali wagnerowskich i ich miejsce w pejzaz u kulturalnym Niemiec. W tle pojawiaja sie mechanizmy administracyjno-ekonomiczne festiwali, a takz e problemy inscenizatorskie zwia zane z pro bami poszukiwania nowego wyrazu artystycznego. Prace otwiera rys historyczny, kto ry w skondensowany sposo b prezentuje zala z ki przyszych konflikto w i nieporozumien ro wniez ws ro d potomko w Wagnera, w znacznym stopniu wpywaja cych na ksztat biez a cy festiwali. Opracowanie nie jest jedynie zwyczajnym przedstawieniem fakto w czy opisem historycznym. Odwouja c sie do bogatej i krytycznie potraktowanej literatury stanowi znacza cy przyczynek do badania recepcji muzyki R. Wagnera i interesuja ca pro be wyjas nienia uwikan sztuki i polityki. (Z recenzji Janusza Kempin skiego)