k{ku nkk

A-1

Vh{kLku
{w:
sw{wywkwYG wuYkkf
}heV
kk {I Urfk{k
1
6kh
Vh{kLku
MMkVk
: rsMk: u
Lku {w
kh }hku
yufu
kkh
ykn
G
U}{w{w}
SkVk
GGU
GkZk
MkZu
G
GxWMk
}fu
rLk
WMk
fe
Vkyk
fYt

kk.
kh
Mk
hn{kU
u
s
kk
ni
.
({w

M{)
GU} U S U GUG UMx J

rfkkk kZLku fe wyk

y : iu khefk, y{ehu ynu MkwLLkk, kkrLku kku RMk{e, nhk yk{k

{kikLkk ykq rkk {wnB{ RkMk ykkh fkrhe h-e
eLke rfkkk k RMk{e Mkkf kZLku Mku knu i {U e nwE wyk kZ
ersu
u fwA kZUku k hnukk. wyk un ni :

khs{k : yi ykn

! n{ kh R{ rn{k fu hku ku u ykih n{ kh ykLke

hn{k Lkkr Vh{k ! yi y-{k ykih kwwkeo ku !

Lkkux : y ykrh yuf yuf kkh wY heV kZ ersu.

kkrku k{u {eLkk

kfey
{Vhk
13 kw {wfho{ 1428 rn.

k{ku nkk

un rhMkkk (k{ku nkk)

iu khefk, y{ehu ynu MkwLLkk, kkrLku kku RMk{e nhk yk{k
{kikLkk ykq rkk {wnB{ RkMk ykkh fkrhe h-e rkE
Lku Wqo kkLk {ut knheh Vh{kk ni.
{srMku khkrs{ (kku RMk{e) Lku RMk rhMkku fku kw s hkke hM{w
k {U khkek u fh ku rfk ni yki h {f-k-kkw {eLkk Mku kyuy fhkk
ni. RMk {U ykh rfMke skn f{e kue kkyut kku {srMku khkrs{ fku (k heyyu
{kqk, E-{uR k SMS ) {wky Vh{k fh Mkkk f{kRu.
hkrkkk : {srMku khkrs{ (kku RMk{e)
{f-k-kkw {eLkk
rMkuxuz nkWMk, yrV fe {Ms fu Mkk{Lku, keLk hkk,
yn{ykkk-1,kwshkk, RLzk
MO. 9374031409

E-mail : tarajimhind@gmail.com

k{ku nkk

k{ku nkk

i kkLk k hku f u {kh u n rhMkkk ( 48 MkVnkk)

{wfB{ kZ ersu ykh kkLk fe yunrkkk fe ykk Lk
nwE kku r kiVu wk Mku rLk nkuLku fe Mkqhk {U
ykk hku kzUku.

wY heV fe Vek
hMkq u Lkeh, rMkhksu {w L keh, {nkq ku hku feh
fk Vh{kLku r keh ni : ru Rkne fe
fMkhk fhLkk ykih {w kh wYu kkf kZLkk Vh (kLke ktkMke) fku
qh fhkk ni.

nku Lku fkf [w k Mkk e. kkkn yki h

w-hk ykih k{k{ hkkhe nihkLk nI fu ykrh RMk fku nku
1 : un kkLk y{ehu ynu MkwLLkk

Lku keku fwhykLkku MkwLLkk fe

yk{keh kih rMkkMke knhef kku RMk{e fu yk{e {-Lke {fo VikLku
{eLkk fu yLh n^kkkh MkwLLkkkU hu Rsrk{ky (9 sw{k Whk 1432 rMk.rn./
12-5-11) {U Vh{kk kk. kh{e{ RkVu fu Mkkk knhehLk nkrhu r{k ni.
{srMku {f-k-kkw {eLkk

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
hn{kU uskk ni.

2
: rsMk Lku {w kh yuf kkh wwYu kkf kZk ykn

WMk kh Mk

k kk ni u kkukk Lkn ! Mkk Lku fkur fh ue urfLk

nkk k{ku kk k{ku ne hnk. k{kue fu kk wsq nku
fu {k{qkk {U fkuE Vfo Lkn ykk. yuf rLk k{ku nkk
ykLku MkkrkkU fu n{hkn khLkU fk rfkh uLku [k. f{kLk kh
keh [Zkyu yuf Lku hk fu Lke[u zk WMk {U khLk kk fh
hnk kk, RkLku {U hk fu kkkU fu wtz fu yLh Mku rfMke khLu fu
kkuLku fe ykk ykE, kMk rVh k kk, WMk Lku VkihLk ykk
fe MkBk keh [k rk ykih uku ne uku yuf khLk {e nku
fh rkhk ykih kzkLku kk. k{ku nkk ku Rkkh kku
WXk : khLk sk kf k{ku kk Mkk{k hnk {kh kkuku ne
keh fk rLkkLkk kLk kk ykih y^MkkuMk ! RMk fu kkuLku fu Mkkk
{I e kku kzk !.
[wk hnLku {U Mkku Mkw nI kq un ksrhkk fh u
yi kE ! kkt kh kq kk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

k{kue {U yBLk ni

{eXu {eXu RMk{e kRku ! un rnfkk {Lk zk ne

Mkne {kh un Lkk fkrku khe nfefk ni fu kkkqLke Mk qMkhkU
fku kkuLku kh {skqh fh ukk, ykLkk ykih ekh yVhk fk
k khkk fhkk, fE kkh kku fh kAkkkk ykih kkhnk
khukLke WXkkk ni, kfuE RLMkkLk sk kf k{ku hnkk ni knwk
Mkkhe ykVkkU Mku yBLk {U hnkk ni.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kk.

3
: u Mk {w kh wwYu kkf kZLkk q kk kun sLLkk fk hkMkk q

knhk{ ykih khLk

fnku nI : knhk{ rfMke hk fu Lke[u kiXk kk, WMku yuf

khLu fe ykk MkwLkkE e ykih WMk Lku WMku {kh rkhkk rVh
fnLku kk : kkLk fe rnVkk RLMkkLk ykih khLu kuLkkU fu ru
{wVe ni ykh un khLk ykLke kkLk Mktkkk kku nkf Lk
nkukk.

k{kue fe Vek kh [kh Vhk{eLku {wMkVk

1

kLke u [w k hnk WMk Lku Lkk kkE.

2

k{ku e

ykf fe Mkhkh ni.

k{kue ykk -hsu fe Rkkk ni.
4 yk{e fk k{kue kh fkR{ hnLkk 60 Mkk fe
Rkkk Mku kunkh ni.
60 Mkk fe Rkkk Mku kunkh fe knk
3

{wVMMkhu neh nfe{w WB{k nhku {w^ke yn{

kh kLk
[kike neMku kkf fu knTk Vh{kku nI :
kLke ykh fkuE Mk MkkX60 Mkk fe Rkkk fhu {kh
rkk kkkU e fhu, yAe kwhe kkk {U k{e Lk fhu RMk Mku
un kunkh ni fu kkuze uh k{ku hnu qtfu k{kue {U rV e
nwE, RMknu Lk^Mk e, {ykrhV nfkRf {U RMkhkf e,
ru Ve fu Mk{wLh {U kkukk kkLkk e, {whk-fkk e.
(r{hykkw {LkkSn, rs. 6, Mk. 361, {wkMkhLk)

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kkk nku kk.

4
: rsMk fu kkMk {uhk r nwk ykih WMk Lku {w kh wwYu kkf Lk kZk knfef kun

Vkkq kkkkU fu [kh hk i LkwMkkLkkk

kkk fhLku ku, kkk fk kktkz kLkkLku ku, kfu

Vwq kkk [qtfu R ni kwLkkn Lkn un Mkku[ fh k iMku ne u
fe fkh ne Vwq kkkU fhku nI kun e Vwq kkkkU fu
{w-kyf nwskw RMk{ nhku MkGwLkk R{k{ ykq nkr{
{wnB{ rkLk {wnB{ rkLk {wnB{ kke
fu
kyMMkwhkk {wk-nk Vh{kyut ykih ykLku ykk fku Vwq kw^k-kq
fu RLk [kh4 LkwMkkLkkk Mku zhkyut. ykk
Lku RLk [kh4
wsqnkk fe rkLkk kh Vwq kkkkU fe {B{k Vh{kE ni : 1
Vwq kkkU rfhk{Lk fkrkkeLk (kLke yk{k rLku ku
kwwko rVrh~kkU) fku rLke kzke nI, rnkk yk{e fku [krnu
fu RLk Mku {o fhu ykih RLnU Vwq kkkU rLku fe n{k Lk
u. ykn
kkhn 26 Mkqhyu
, ykk LkBkh 18 {U
Rko Vh{kkk ni :
kh-s-{yu fLw E{kLk : fkuE kkk
kun kkLk Mku Lkn rLkfkkk fu WMk
fu kkMk yuf {wnkrV kGkh Lk kiXk
nku.

2 un kkk yAe Lkn fu Vwq kkkkU Mku hkqh yk{k Lkk{k

ykn
fe kkhkkn {U ku nku 3 ykn
fu hkkh
{U k{k{ {qf fu Mkk{Lku kLu fku nw{ nkukk fu ykLkk yk{k
Lkk{k kZ fh MkwLkkyku ! yk rfk{k fe kiVLkkf Mkkkt WMk fu
Mkk{Lku nkUke, RLMkkLk khnTLkk (kLke Lktkk) nkukk, Mkk kMkk nkukk,

k{ku nkk

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk Lku {w kh Mk {hkkk Mkwn ykih Mk {hkkk k{ wwYu kkf kZk
WMku rfk{k fu rLk {uhe Vkyk r{uke.

qf Mku f{h xqx hne nkuke, sLLkk {U Lku Mku hkuf rk kk

nkukk ykih nh rfM{ fe hknk WMk kh kL fh e kE nkuke,
kkih kku fersu yiMku keV un nkkk {U Vwq kkkkU Mku hkqh
yk{k Lkk{k kZ fh MkwLkkLkk rfMk fh khukLk fwLk nkukk !

(rnMkkk kkRu ykh hkukLkk rMkVo 15 r{Lkx e Vwq kkkU fe

nI kku yuf {neLku fu MkkZu Mkkk Lxu nwyu ykih yuf Mkk fu 90 Lxu,
rkVo rfMke Lku k[kMk Mkk kf hkukLkk yki-MkkLk 15 r{Lkx
Vwq kw^k-kq fe kku 187 rLk 12 Lxu nwyu kLke A {kn Mku
kR, kku kkih Vh{kRu ! rfk{k fk nkuLkkf rLk rsMk {U Mkqhs
rMkVo Mkk {e kh hn fh ykk khMkk hnk nkukk, yiMke nkukk
kh{e {U {wMkMk rkk Vk A {kn kf fkiLk yk{k Lkk{k
kZ fh MkwLkk Mkfukk ! un kku rMkVo kir{Gk kLhn r{Lkx fe Vwq
kkuE fk rnMkkk ni. n{khu kku kMkk yfkk fE fE Lxu kuMkkU fu
Mkkk Vwq kkk {U kwh ku nI, kwLkknkU he kkkU ykih
ekh kwhkRkt {e khykt) 4 khkuu rfk{k kLu fku Vwq

kkkkU kh {k{k fe yuke ykih WMk fku hr{Lk rfk yukk.

kLu fu kkMk RMk fk fkuE skk Lk nkukk ykih kun ykn
fu Mkk{Lku {o Lkk{k Mku kkLke kkLke nku yukk.
nh ^ fk rfMk khn rnMkkk ykn ! {I qtkk
ykn kkt fk nku ykk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
sVk fe.

6
: rsMk fu kkMk {uhk r nwk ykih WMk Lku {w kh wwY heV Lk kZk WMk Lku

Mkk Mku rkk LkwMkkLk un [e

nhku MkGwLkk Mkw^kLk rkLk ywkn

Vh{kku nI : yuf kkh {I Lku kkhkknu rhMkkk {U yo fe : k
hMkqkn
! ykk {uhu ru Mkk Mku rkk
khLkkf ykih LkwMkkLk un [e rfMku fhkh uku nI ? kku Mkhfkhu
{eLkk
Lku ykLke kkLku {wkkhf kfz fh
Rko Vh{kk : RMku.

kE fe kkk fhku k [wk hnku

fk ! kwkhe heV fe un neMku kkf n{khu unLkku

r{kk {U hkrMk nku yu , rsMk {U u n e ni :

u ykn ykih
rfk{k kh E{kLk hkk ni WMku [krnu fu kE fe kkk fhu
k k{ku hnu .
kku RMk{e fu

Rkyke Rkhu {f-k-kkw {eLkk fe {kqyk 217 MkVnkk

kh {w~kr{ rfkkk, ykn kkU fe kkkU MkVnk 91
kh y{e {wyr{LkeLk, nhku MkGwLkk rMkefu ykh
Vh{kku nI : WMk kkk {U fku E kE Lkn
rsMk Mku {Mkq ykn
fe w Lkq e Lk nku .
nhku MkGw L kk R{k{ Mkw ^ kLk Mkki h e
Lku Vh{kk : Rkkk fk y k{kue nkuke
ni, rVh R{ nkrMk fhLkk, RMk fu kk WMku k fhLkk,
rVh WMk kh y{ fhLkk ykih WMku VikLkk.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
Vkyk f\tkk.

7
: u {w kh hkuu sw{wyk wY heV kZukk {I rfk{k fu rLk WMk fe

ykh sLLkk hfkh nku kku......

nhku MkGwLkk EMkk Ynwkn

fe r{ku kk y-{k {U kukkU Lku yo rfk : fkuE yiMkk
y{ kkkRu fu rsMk Mku sLLkk r{u. Rko Vh{kk : fe
kkuku {k. yo fe : un kku Lkn nku Mkfkk. Vh{kk :
yAe kkk fu rMkk kkLk Mku fwA {k rLkfkku.
yMkh {uhu nkUxkU ku hnu ru {eLkk
ykn kkt fk nku ykk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

k{kue E{kLk fe Mkk{ke fk heyk ni

rsMk k LkMkek fe kkLk fI[e fe khn nh rfMke fe kkk

fkxke [e ke nkuke, kun qMkhu fe kkk yAe khn Mk{Lku
Mku {nY{ hnukk kfu kkkqLke Mk fu ru un e khk hnkk
ni fu kf kf fhku nwyu kkLk Mku
fwrGkk rLkf yut.
[wLkkL[u nwskw RMk{ nhku MkGwLkk R{k{ ykq nkr{
{wnB{ rkLk {wnB{ rkLk {wnB{ kke
yunkW Wq{ {U kk kwwkkuO fk fki Lk fhku nwyu
Vh{kku nI : k{ku hnLku ku Mk {U ku qrkkt sBy nku
ke nI 1 WMk fk eLk Mkk{k hnkk ni ykih 2 qMkhu fe
kkk yAe khn Mk{ ukk ni.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk

8
: {w kh wwYu kkf fe fMkhk fhku kuf un kwBnkhu ru knkhk ni.

k{kue rn fk kko ni
nhku MkGwLkk Mkw^kLk rkLk WiLkk
Lku
k{kue ykr{ fk fkh
Vh{kk :
ykih rn fk kko ni.

k{kue Rkkk fe [kke ni

nhku MkGwLkk R{k{ Mkw^kLk

Mku {he ni :

rkk k{kue Rkkk fe [kke ni.

{k fe rnVkk ykMkkLk ni {kh kkLk......

nhku MkGwLkk {wnB{ rkLk kMkuy
Lku
nhku MkGwLkk {krf rkLk eLkkh
Mku Vh{kk :
RLMkkLk fu ru kkLk fe rnVkk {k fe rnVkk Mku rkk
w~kh ni.
y^MkkuMk ! fu ykLku {k fe rnVkk fu {wyk-{u {U W{q{Lk
nh yuf nkurkh nkukk ni, nkktfu {k kyuy nku e kk kku
rMkVo wLk fk LkwMkkLk ni. Mk fhkuz y^MkkuMk ! kkLk fe rnVkk
fe Mkku[ rLknkk f{ hn kE ni, feLkLk kkLk fe rnVkk Lk
fhLku fu Mkkk wLk fu LkwMkkLk fu Mkkk Mkkk ykrhk fe khkke
fk e kqhk kqhk RBfkLk ni.

k{ku nkk
Vh{kLku {w M kVk
knkU[kk ni.

9
: kw{ snkt e nku {w kh wwY kZku fu kwBnkhk wwY {w kf

kf kf fe un ykk Lk Mkhu n~h VtMkk u

ykn kkt fk nku ykk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

kkuLku kk kkhnk kAkkkk ni

{eXu {eXu RMk{e kRku ! un Lkk fkrku khe nfefk

ni fu k{ku hnLku {U Lkk{k fk RBfkLk knwk f{ ni sk fu {kify ku
{kify kku 5zLku fe ykk Mku kkhnk SORRY fnLkk kzkk
ykih {wykVe {ktkLke kzke ni k rVh r ne r {U kAkkk nkukk
ni fu {I nkt Lk kkuk nkukk kku yAk kk qtfu {uhu kkuLku kh Mkk{Lku
ku fe rsf Wz kE, he he MkwLkLke kze, Vwkt Lkkhk nku kk,
Vwkt fk [unhk Wkh kk, Vwkt fk r w kk. ykLkk fkh e
{sYn nwk kihk kihk. nhku MkGwLkk {wnB{ rkLk LkTh
nkrhMke
Mku {he ni : rkk kkuLku Mku fkh
(kkk) kk hnkk ni.

kku fh kAkkLku Mku Lk kku fh kAkkLkk yAk

Mk[ ni, kku fh kAkkLku Mku Lk kku fh kAkkLkk
yAk ykih rkk k fh kAkkLku Mku f{ k fh kAkkLkk
yAk fu u kkukk hnkk ni kun {wMkekkkU {U VtMkkk hnkk ni ykih
u rkk kLku fk yke nkukk ni kun ykLkk {uk kkkn fh
kiXkk, yMkh {kuxkku fk rfkh nku kk ykih khn khn fe
ke{krhkU fe {U hnkk ni, ykh skLke {U y{hk Mku fhu

k{ku nkk

10

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk fu kkMk {uhk r nku ykih kun {w kh wwY heV Lk kZu kku kun
kukkU {U Mku fLsqMk kheLk Mk ni.

k[k nku e kE kku skLke ZLku fu kk kMkk yfkk Mkhkkk

{h kLk kk ni. rkk kLku fu LkwMkkLkkk ykih {kuxkku fu
Rks kihk LkLku fu ru VikLku MkwLLkk rs y fu kkk
kux fk fw^u {eLkk fk {wkk-yk Vh{kRu.

kqtkk Vkyuu {U hnkk ni

{eXu {eXu RMk{e kRku ! uk yu kku LkkkeLkk Vkyuu

{U hnkk ni fu kih ykihkkU fku qhLku, yBhkU kh Tk he
rLkkknU zkLku, rV{U rzhk{u uLku, rfMke nkV kuLx ku fu wu
wxLku ykih hkLkU uLku kihk kihk k rLkkkrnkU fu kwLkknkU Mku
k[k hnkk ni. RMke khn kqtkk e kkLk fe ku w{kh ykVkkU Mku
{nVq hnkk ni. y{e {wyr{LkeLk nhku MkGwLkk ykq k
rMkef Vh{kku nI : fk {I kqtkk nkukk {kh rwkn fe n kf
kku kE (kLke kku Lku fe MkkrnGk) nkrMk nku ke.
yunkW Wq{ {U ni,
nhku MkGwLkk ykq hk
Lku yuf kkLk hk
ykihk ue kku Vh{kk : ykh un kqtke nkuke kku RMk fu nf {U
kunkh kk.

h yBLk fk knkhk fiMku kLku !

khu khu ykfk

fu {eXu {eXu Mknkke
fu Rko Mku wMkqMkLk n{khe kun RMk{e knLkU Mko
nkrMk fhU u nh k kkE kwkE ykih kuhe {uhe {U
{kLk hnk ykih Rh fe Wh ykih Wh fe Rh kkLku Mku VwhMkk

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kh wwYu kkf Lk kZu.

11
: WMk Mk fe Lkkf kf ykq nku rsMk fu kkMk {uhk r nku ykih kun {w

Lkn kkk. ykh RMk{e knLkU Mknen {kLkkU {U ykLke kkLk

kh fw^u {eLkk kk U kku RLk fe huq khukrLkkt, rh~kukhkU
Mku Lkk [krfkt ykih MkkMk knq fe zkRkt kihk knwk Mkkhu {MkkR
n nku yut ykih Mkkhu fk Mkkhk kLkkLk yBLk fk knkhk kLk
yu qtfu rkk kh huq kzu kkLk fu ku RMk{k ne fu
Mkkk nkuku nI.

MkkMk knq fk kzk rLk{xkLku fk {-Lke LkwMk

MkkMk ykh zktx zkx fhke nku kku knq fku [krnu fu
rMkVo ykih rMkVo Mkk fhu, ykLke MkkMk fku skkLk yuf ^ e
Lk fnu ykih ykLku kunh fku e rfkk Lk fhu, ykLku {fu {U
e fwA Lk kkkyu kfu {wtn e Lk [Zkyu, Lke ykLku k[kU k
khkLkkU kihk kh e kwMMkk Lk rLkfku.
fkBkke
WMk fu f{ [q{ uke. fnk kk ni : yuf [wk Mkku100 fku
nhkyu. RMke khn ykh fkuE knq ykLke MkkMk Mku kzk
fhke nku kku MkkMk fku [krnu fu rkfw skke fkhkE Lk fhu,
rMkVo k{kue ne Rkkh fhu h fu rfMke Vo nkk fu ykLku
RMk fnkk, yuf [wk
kuxu fku e rfkk Lk fhu.
Mkku100 Mkw fu {wkkrkf Mkw [iLk kkyuke. S nkt ykh Mknen
{kLkkU {U Mkku {eLkk
fu RMk {-Lke LkwMu kh y{ rfk
kk kku
s ne MkkMk knq fe zkE { nku yuke
ykih h yBLk fk knkhk kLk yukk. MkkMk knq fu kzkU fu Rks
fu ru rn{k hu {-Lke VqkU kh {w~kr{ V.C.D. h
yBLk fk knkhk fiMku kLku ! {f-k-kkw {eLkk Mku nkrMk fersu

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kwLkkn {wykV nkUku.

12
: rsMk Lku {w kh hkuu sw{wyk ku Mkku kkh wwYu kkf kZk WMk fu ku Mkku Mkk fu

k kku RMk{e fe uk MkkRx : WWW.DAWATEISLAMI.NET

kh {wk-nk Vh{kRu.
RMk v.c.d. fe k-h-fk Mku
fE h yBLk fk knkhk kLk [wfu nI !
ni kkk k{kue {U nikk e ni rkLnkt
yi kE ! kkt kh kq kk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

kkLk fe r{k {U h-kMk

{eXu {eXu RMk{e kRku ! sk kkLk Mkee hnuke ykih

RMk Mku yAe yAe kkkkU fk rMkMkk nkukk kku RMk fk Vkyuk
Mkkhk ne rsM{ WXkyukk ykih ykh un xuZe [e {-MkLk rfMke
fku rzfk, kke e, rfMke fe ku RTke fh e, kekk [wke
fe, qx kkuk kku kMkk yfkk wLk {U e rsM{ fe rkxkE nku
ke ni. n{khu {eXu {eXu khu khu ykih Mkk Mku yAu ykih w
ykf ykfk
fk Vh{kLku kk MkVk ni : sk

RLMkkLk Mkwn fhkk ni kku WMk fu ykk wf fh kkLk Mku fnku nI,
n{khu kkhu {U ykn ( ) Mku zh qtfu n{ kw Mku kkMkk nI
ykh kq Mkee hnuke kku n{ e Mkeu hnUku ykih ykh kq xuZe nku
kE kku n{ e xuZu nku yutku.
k hk Lk Yhk fu rMkk fwA fe kkuqt !
ykn kkt fk nku ykk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

k{ku nkk

13
: {w kh wwY heV kZku ykn

Vh{kLku {wMkVk

kw{ kh hn{k usukk.

yAe kkk fhLku fe Vek

kkskhu

rhMkkk, {krfu fki M khku sLLkk

fk Vh{kLku sLLkk rLkkLk ni : sLLkk {U yiMku

kkkkLku nI rsLk fk kknh yLh Mku ykih yLh kknh Mku uk

kk ni. yuf ykhkke Lku WX fh yo fe : k hMkqkn

! un rfMk fu ru nI ? ykk
Lku Rko Vh{kk : un WMk fu ru nI u yAe kw^k-kq fhu, kLkk
rkyu, {w-kkrkh hkuu hu, ykih hkk fku WX fh ykn

fu ru

Lk{k kZu sk kuk Mkkuyu nwyu nkU.

ykfk ke k{kue ku ku
kLke
hMkq w kn

ke k{ku e ku ku .

{wVMMkhu neh nfe{w WB{k

nhku {w^ke yn{ kh kLk
RMk neMku kkf fu
knTk Vh{kku nI : k{kue Mku {whk ni wLke fk{ Mku k{kue
hLkk nwqhu yMk (
) fe kkLk heV ykn
( ) fu r {U kh hnke ke, kukkU Mku rkk Yhk fk{ Lkn
Vh{kku ku. un r ni R fk{ fk, Lkk R fk{ kku W{
h kkLk heV kh ykk ne Lkn. qx, kekk, [wke kihk
Mkkhe W{ heV {U yuf kkh e kkLku {wkkhf kh Lk ykyu.

k{ku nkk

14

Vh{kLku {wMkVk
: {w kh fMkhk Mku wwYu kkf kZku kuf kwBnkhk {w kh wwYu kkf kZLkk
kwBnkhu kwLkknkU fu ru {krVhk ni.

nwqh (
fe hMkkE fiMku nku.

) Mkhkkk nf nI rVh ykk kf kkrk

(r{hykkw {LkkSn, rs. 8, Mk. 81)

kkuLku ykih [wk hnLku fe ku rfM{U

Vh{kLku {wMkVk

ni :
kLke yAe kkk fnLkk

k{kue Mku kunkh ni ykih k{ku hnLkk kwhe kkk fnLku Mku kunkh
ni.
nhku MkGwLkk ye rkLk

WM{kLk rnsuhe y {kYV kkk kLs k

f~Vw
{nTsqk {U Vh{kku nI : fk{ (kLke kkuLkk) ku2 khn fk
nkukk ni. yuf fk{u nf ykih qMkhk fk{u kkrk, RMke khn
k{kue e ku2 khn fe nkuke nI : (1) kk {Mk ({-MkLk rVu
ykrhk k h-E ynfk{ kh kkihku ki kihk fu ru) k{kue
(kLke [wk hnLkk) (2) k^k he (k
kLu kMkwhkk k
wLk fu ku kkk Mku hkqh) k{kue. nh Mk fku Mkwfqk
(kLke k{kue) fe nkk {U qk yAe khn kkih fh uLkk
[krnu fu ykh RMk fk kkuLkk nf ni kku kkuLkk WMk fe k{kue
Mku kunkh ni ykih ykh RMk fk kkuLkk kkrk ni kku WMk fe
k{kue WMk fu kkuLku Mku kunkh ni. nwqh kkk kLs k
kw^k-kq fu nf k kkrk nkuLku fu {w-kyf Mk{kLku
fu ru yuf rnfkk Lk fhku nwyu Vh{kku nI : yuf {kokk nhku
MkGwLkk ykq k re kkke
kkk heV fu
yuf {nu Mku kwhku nwyu yuf Mk fku MkwLkk kun fn hnk kk :

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
: u {w kh yuf wwY heV kZkk ni ykn
fehkk ysTh rkk ni ykih fehkk Wnw knkz rskLkk ni.

15
WMk fu ru yuf

kLke k{kue kkuLku Mku kunkh ni. ykk

Lku WMku Vh{kk : kuhu kkuLku Mku kuhk k{ku hnLkk
yAk ni ykih {uhk kkuLkk k{ku hnLku Mku kunkh ni.

VkunT kkk fe kkheV

rfkLku w LkMkek nI kun RMk{e kE ykih RMk{e

knLkU ! u rMkVo yAe kw^k-kq fu ru ne kkLk fku n-h-fk {U
kku ykih qk qk Lkufe fe kk kukkU kf knkU[kku nI.
y^MkkuMk ! yks f kukkU fe knwk ne f{ kiXfU yiMke nkuke
nkUke u VkunT kkkkU Mku kkf nkU nkk fu {nke Ty fy fu
yVhk e RMk Mku k[ Lkn kkku. k WLnU une Lkn kkk
nkukk fu VkunT kkk rfMku fnku nI ! kku MkwrLku : VkunT kkk fe
kkheV un ni :
kLke
{oLkkf W{qh ({-MkLk kLu ykih kwhu {wyk-{kk) fk wu yVk
{U krfhk fhLkk.
kku kun Lkki skLk u

nTk fe kMfeLk fe krkh kn { kn krkU fe kkU

ykih kuo {U hLku fe kkkkU fu rfMMku Auzku nI, Lke VkunT
kLke ku nkE fe kkkU fhLku ku kfu rMkVo MkwLk fh r
knkLku ku, kLe kkrkt kkLk kh kLku ku, ku {koLkk
Rkhu fhLku ku, WLk kLu RkhkU Mku wV yLku nkuLku ku
ykih kLe TkkU fu nwMkq fe krkh rV{U rzhk{u (fu RLk {U
W{q{Lk ku nkE fe h{kh nkuke ni) uLku ku yuf r rnk

k{ku nkk

16

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk Lku rfkkk {U {w kh wwYu kkf rk kku sk kf {uhk Lkk{ WMk {U
hnukk rVrh~ku WMk fu ru RMkVkh fhku hnUku.

uLku ke rhkk kkh kkh kZU ykih kiVu wk Le Mku hU

[wLkkL[u

{wtn Mku qLk ykih kek kn hnk nkukk

{Lfq ni : [kh khn fu snLLk{e u fu kiku kkLke ykih

ykk fu {kkiLk (kLke hr{kLk) kkku rVhku i Mkwkqh
(kLke nkfk) {ktkku nkUku, WLk {U Mku yuf kun Mk fu WMk fu
{wtn Mku qLk, kek kn hnk nkukk, snLLk{e fnUku : RMk k kk
fku k nwk fu n{khe keV {U RkVk rfu ukk ni ? fnk
yukk : un k kk kwhe ykih keMk (kLke kLe) kkk fe
khV {w-ksun nku fh WMk Mku Tk WXkkk kk siMkk fu rs{ky fe
kih ykihkkU k yBhkU fu
kkkkU Mku.

kkhu {U ykLku ku kLu MMkkU kh kun s{kLku, Lk kq

fh kwhu kkk {U w fku kw{kLku ykih
, kLe n-h-fk
fu kMkwh fu heyu Tk WXkLku kkU fku kkLk fko rhkk Mku
Rkk nkrMk fhLke [krnu.
Lk MMku ykyut Lk {wu kLu kkk
u unTLk fk ykih r fk wk ! fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

fwku fe kk

nhku MkGwLkk Rkkne{ rkLk {iMkhn

Vh{kku nI : VkunT fk{e (kLke ku nkE fe kkkU) fhLku

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
hn{kU uskk ni.

17
: rsMk Lku {w kh yuf kkh wwYu kkf kZk ykn

WMk kh Mk

kk rfk{k fu rLk fwku fe {U ykyukk.

sLLkk nhk{ ni

nwqh kkskhu {eLkk, fhkhu fkku MkeLkk, Mkkrnku

{wykh kMkeLkk
fk Vh{kLku kk fheLkk ni :
WMk Mk kh sLLkk nhk{ ni u VkunT kkuE (kLke ku nkE
fe kkk) Mku fk{ u kk ni .

Mkkk {-Lke VqkU fk VkYfe kwMkk

y{e {wyr{LkeLk, R{k{w ykreLk, {wkB{{w
yh-kELk nhku MkGwLkk W{h VkYfu yk{
Vh{kku nI : Vwq kkuE Mku k[Lku ku fku rn{k kLkkE
ykk fe ke ni Vwq rLkkkne kLke rkk Yhk Rh
Wh uLku Mku k[Lku ku fku wqyu fk (MkwfqLku fke) Vwq
kyk{ (kLke zx fh kLkk k rkkih rfMke qf fu rMkVo Tk
fu ru khn khn fe [eU kLkk) AkuzLku ku fku Rkkk {U
Tk e ke ni Vwq ntMkLku Mku k[Lku ku fku hkuk
kkk RLkkk nkukk ni {kf {Mhe Mku k[Lku ku fku
Lkqhu E{kLk LkMkek nkukk ni wLk fe {nkk Mku k[Lku ku
fku ykrhk fe {nkk e ke ni qMkhkU fu yik ZqtzLku Mku
k[Lku ku fku ykLku yikkU fe RMkn fe kkiVef r{ke ni.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kk.

18
: u Mk {w kh wwYu kkf kZLkk q kk kun sLLkk fk hkMkk q

yi fk ! yiMkk nku yu......

nh RMk{e kE ykih RMk{e knLk nh {-Lke {kn fu

knu keh heV fku RMk rhMkku fu {wkk-yu fk {k{q kLkk u,
ykLku fk {U nihk ytku kee {nMkqMk Vh{kyutku.
{-Lke RLyk{ LkBkh 45 ykih 46 fu {wkkrkf y{ kkLk fe
rnVkk fk kunkheLk heyk ni rnkk Vwq kkuE Mku k[Lku fe
ykk zkLku fu ru Yhe kw^k-kq e f{ ^kU {U rLk{xkyu
Lke fwA Lk fwA kkk Rkhu Mku ykih r fh fhLku fe fkur
fersu ykih Vwq kkk {wtn Mku rLkf Lku fe Mkqhk {U VkihLk yuf
k keLk kkh wY heV kZLku fk {k{q kLkk ersu.

yuf Mknkke fu sLLkke nkuLku fk hk

n{khu {eXu {eXu ykfk {e {-Lke {w M kVk

ykn
fe ykk Mku kukkU fku u fh ne
kn[kLk uku ku fu un sLLkke ni k snLLk{e kfu ykLku ku fe
knu ne Mku kh nku ke fu kun sLLkke ni k kue, [wLkkL[u
fu {nkqk, kLkkyu kwqk
Lku
ykn
Rko Vh{kk : u Mk Mkk Mku knu RMk hku Mku kr
nkukk kun sLLkke nkukk. RkLku {U nhku MkGwLkk ywkn
rkLk Mkk{
hku Mku kr nwyu, kukkU Lku WLk fku
{wkkhf kk uku nwyu hk^k rfk fu ykrh rfMk y{ fu
Mkkk ykk fku un Mkykk r{e ? MkGwLkk ywkn rkLk
Mkk{
Lku Vh{kk : {uhk y{ knwk ne kkuzk ni,
ykih rsMk fe {I ykn
Mku WB{e hkk nqt kun {uhu

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kkk nku kk.

19
: rsMk fu kkMk {uhk r nwk ykih WMk Lku {w kh wwYu kkf Lk kZk knfef kun

MkeLku fe Mkk{ke ykih ku {Mk kkkkU fku AkuzLkk ni.

RMk neMku kkf fu yVk
kLke MkeLku
fe Mkk{ke Mku {whk r fk kk (kLke kunqk) ykih
nMk kihk y{hku kkrkrLkGk Mku kkf nkuLkk ykih r {U E{kLk
fk {kqk {wMnTf{ nkuLkk ni.
h^kkh fk kw^kkh fk rfhkh fk u u
nh WT fk u {w fku wk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

Vwq kkkkU fe r{MkkU

{eXu {eXu RMk{e kRku ! Vwq kkkU yk[uo kwLkkn

Lkn kkn{ RMk {U fkuE kE e Lkn.
! nhku
fku kkLku rhMkkk
MkGwLkk ywkn rkLk Mkk{
Mku wLk ne {U sLLkk fe rkkhk RLkkk nku kE ! ykk
{U yuf qke un e ke fu fe Vwq kkkkU {U Lkn
kzku ku, rsMk fk{ Mku krMkkk Lk nkukk WMk fu kkhu {U kqAku kf
Lkn ku, urfLk y^MkkuMk ! n{khk rsLk {wyk-{kk Mku qh fk
e kywf Lkn nkukk rVh e WMk fu {w-kyf ku Mkwkkk
fhku ne hnku nI. {-MkLk un rfkLku {U rk ? kun rfkLku
{U r{k ? Vwkt skn kx fk k k [ hnk ni ? rfMke
fu {fkLk {U kyu k rfMke Lku Lkk {fkLk rk kku Mkwk
nkukk ni : rfkLku fk rk ? rfkLku f{hu nI ? rfhkk rfkLkk ni ?

k{ku nkk

20

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk Lku {w kh Mk {hkkk Mkwn ykih Mk {hkkk k{ wwYu kkf kZk
WMku rfk{k fu rLk {uhe Vkyk r{uke.

{fkLk {krf fiMkk ni ? (un Mkwk yMkh

kekk kkun{k
fk hkk kuLku fk Mkkk kLk kk ni qtfu RMk fk skk W{q{Lk
rkk Rku h-E fwA RMk khn kwLkknkU hk r{kk ni : n{khk
{fkLk {krf knwk Mkk r{ks/ ku hnT{/ xuZk/ ku[zk/ h r{kk/
kzk/ fLsqMk ni) kihk kihk RMke khn sk fkuE LkE wfkLk,

fkh, k Mfqxh kihk heu kku rkk sn heLku ku Mku WMk

fk k, kkyukhe, Lk, Wkh, rfMkkU kihk Mku {w-kyf
Mkwkkk rfu ku nI ku[khk {he rsMk Mku kkuk kf Lkn
kk ni WMk Mku e kk Rkk fhLku ku LkkkLk RLMkkLk siMku
zkxhkU fu e zkfxh Lk nkU qt kqhk kqhk rnMkkk uku ykih Mkk
k^Mkekk {kq{ fhku nI nkt kf fu yuMkhu ykih ukkhuxhe fe
fkhfoke e wMkq fhku nI ykih ykh ykkhuLk nwk nku kku
rkk sn Mkwkkk fu heyu xktfkU fe kkk kf kqA uku nI,
nkk fu {o fe skn fk {Myk nku kk e kk ku {o WMk
fk k^Mkee yunrkMkkk fhku nwyu Lkn h{kku. RMk khn fe
VwqrGkk {U ykihkU e {kuO Mku rfMke khn keAu Lkn hnk
kh{e k Mkeo fu {kirMk{ {U RMk fe f{e rkke fu {kify kh
rkk nksk kkkU nkuke nI {-MkLk kh{e fu {kirMk{ {U kk ykw
Vwq WV ! WV fhku nwyu fnUku : yuf kku yks f Mkk kh{e
ni ykih Qkh Mku rkse e kkh kkh [e ke ni RMke khn
MkkU {U ykfkhe fu Mkkk ktk kku nwyu fnUku : yks kku knwk
fzkfu fe Mkeo ni ykh kkrh fk {kirMk{ ni kku rkk Yhk RMk
kh e kMkhk rfk kk ni {-MkLk yks f kku kkrhU knwk

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
sVk fe.

21
: rsMk fu kkMk {uhk r nwk ykih WMk Lku {w kh wwY heV Lk kZk WMk Lku

nku hne nI, nh khV kkLke zk nku kk ni, RLkkr{k fe[z MkkV
fhkLku fk fkuE k Lkn fhke kihk kihk RMke khn {wfe
ykih rMkkMke nkkk kh rkk rLkGku RMkn ku kMkhu,
{wkrV rMkkMke kkxkU kh rkk sn kLfeU rfMke nh k
{wf fk MkVh rfk ni kku nkt fu knkzkU ykih Mkk khkU fe kih
Yhe {Lh fe, {fkLkkU ykih MkzfkU fe k^Mkekk fk rkk Yhk
kkLk kihk kihk un Mkk Vwq kkuE Lkn kku ykih k ni ?
ykkk un k hnu fu {fqhk kkk W{qh fu kkhu {U ykh n{
rfMke fku kkkU fhkk nwk kkyut kku ykLku ykk fku k kw{kLke Mku k[kyut
qft u kk yfkk krnhe wLe kkkU e yAe rLkGk fu kkRMk
fkhu Mkkk nku ke nI k f{ y f{ Vwrq Gkk {U Lkn hnk.

Vwq kku fk qxu {wkk-ku fu kwLkkn Mku k[Lkk w~kh nkukk ni

un unTLk {U hnu fu Vwq kkuLkk kwLkkn Lkn {kh Vwq

kkuE rMkVo WMk k ni skfu rkk f{ fkMk ykih Mknen Mknen
kkLk fhu, ykh qxu {wkk-ku rfu kku kwLkknkU fe kE {U
rkhk ! k~e fe kkk un ni fu RMk khn fe kw^k-kq fku Lkkk
kku fh wMk kkLk fhLkk fu Vwq kkuE fe n Mku ykku Lk
kZu un knwk {w~f y{ nkukk ni, yMkh qxu {wkk-ku nku ne
ku nI, Vwq kku kkhnk kekkkU, kkunT{kkU, yik rhkU ykih
r ykkrhkU kihk fu {U e kzkk ni. rnkk
ykrVGk [wk hnLku ne {U ni fu yuf [wk Mkku100 Mkw.

fk ! kkuLku Mku f hk Xnh fh kkuLku fe Mkykk r{ yu

kfuE ykh fkuE RLMkkLk kkuLku Mku f kkuLku kLke kkih

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
Vkyk f\tkk.

22
: u {w kh hkuu sw{wyk wY heV kZukk {I rfk{k fu rLk WMk fe

fhLku fe ykk zku kku WMku ykLke ku w{kh Vwq kkkU w ne

{nMkqMk nkuLke wYy nku yut ! rMkVo Vwq kkkU nkU kku yk[uo
kwLkkn Lkn {kh fE khn fu LkwMkkLkkk RLk {U {kisq nI {-MkLk
RLk kkkkU {U kkLk [kLku fe n{k nkuke ykih fe{ke k khkk
nkukk ni ykh WkLke uh rwkn k eLke {wkk-yk fh rk yu,
k fkuE MkwLLkk kkLk fh e yu kku Mkkk fk yBkkh k yu.

nTk kkU fu Vwq krfhu

RMke khn
fn nTk keo fe krhkk nku kE
kku kMk kukkU fku Vwq kfu kk MkqhkkU {U kwLkknkU he knMk fu
ru yuf {kiqy ne nkk yk kk ! nh skn WMke fk krfhk,
ku Mkh kk rfkMk ykhkRkt, ku kwfu kMkhu, yxf Mku rfMke
e kkxeo k ezh kihk kh kkun{k kk uLkk kihk. yMkh
un kw^k-kq Vqq ne Lkn, kukkU {U kiVku rnhkMk ViLku fk
kkRMk, y^knU k{o nkuLku fk Mkkk ykih ntkk{u khkk nkuLku fe
sn e kLkke nI, {kfkU ykih nTk kkU fe krhkkU
MkwLkLku MkwLkkLku {U Lk^Mk fku ku RLknk r[Mke nkuke ni, kMkk
yfkk k kh wykRk yVk nkuku nI {kh fk fe knhkRkU
{U MkLMkLke i khU MkwLkLku MkwLkkLku fu heyu n (kLke {u) WXkLku
ykih wV yLku nkuLku fk skk Awkk nkukk ni, fk ! Lk^Mk fe RMk
hkhk fku kn[kLkku nwyu n{ nTk kkU ykih {kfkU fu krfhkU
{U r[Mke uLku Mku kk yk yut. nkt {q{kLkk nkk
kkLku kkU , {kU yki h {w - kyMMkhk {w M k{kLkkU fe
n{-kU, r{kkU ykih yBLk Mkk{ke fe wykykut Mku kwhu

k{ku nkk

23
: {w kh wwYu kkf fe fMkhk fhku kuf un kwBnkhu ru knkhk ni.

Vh{kLku {wMkVk

Lk rfk yu fu un Mkkk fu fk{ nI. kMk sk e RMk khn fe

kw^k-kq fhLku MkwLkLku fe Mkqhk kik nku kku ykLku r kh kkih fh
uLkk [krnu fu rLkGk k ni ? ykh yAe rLkGk kkyut kku
WBk ykih knwk WBk ni {kh yMkh RMk rfM{ fe kw^k-kq fk
nkrMk MkLMkLke Mku wV yLkue ne kkk kk ni.

rMkefu ykh {wtn {U kkh h uku

k hru ! kkLk e ykn

fe ye{ Lku{k
ni, RMk fu kkhu {U e rfk{k fu hku Mkwk nkuLkk ni, rnkk
RMk fk nhrk ku RMk{k Lk rfk yu. MkGwLkk
rMkefu ykh
fE sLLkke nkuLku fu kk wsq
kkLk fe ykVkkU Mku kun {kunkkk hnk fhku ku [wLkkL[u
yunkW Wq{ {U ni : nhku MkGwLkk ykq k rMkef
ykLku {wkkhf {wtn {U kkh h rk fhku ku
kk fu kkk fhLku fk {kify ne Lk hnu.
h uku ku kkh MkwLk ykq k nLk {U
yi kE ! kkt kh kq kk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

40

khMk kf k{kue fe {~f

{eXu {eXu RMk{e kRku ! ykh ykk kfuE k{kue

fe ykk kLkkLkk [knku nI kku RMk kh MkLS-ke Mku kkih fhLkk
nkukk, ykih qk {~f fhLke kzuke hLkk Mkh-Mkhe fkur Mku

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk

24
: kw{ snkt e nku {w kh wwY kZku fu kwBnkhk wwY {w kf knkU[kk ni.

kkLk kh fw^u {eLkk kLkk w~kh ni. kkLk fu ku RMk{k

fe kkkn fkrhkU Mku w fku zhkku nwyu k{kue fe ykk kLkkLku
fe hkqh MkyT Vh{kRu
fkBkke ykk fu f{
[q{uke. {kh fkur RMkfk{k fu Mkkk nkuLke [krnu. ykRu !
yuf fkur fhLku ku fe RMkfk{k fe rnfkk MkwLkku nI, nhku
MkGwLkk yhkkn rkLk {wLh
Vh{kku nI : yuf
Mk [keMk Mkk kf k{ku hnLku fe RMk khn {~f fhkk
hnk fu ykLku {wtn {U kkh hkk, nkt kf fu kLku k keLku k
Mkku L ku fu Rkk ku n kkh {w t n Mku Lk rLkfkkk.
k hnu ! kkh RkLkk Akuxk Lk
nku fu nf Mku Lke[u Wkh fh rfMke kze {w~f {U zk u Lke hkuu
fe nkk {U {wtn {U kkh Lk hk yu fu RMk fe r{e kihk nf
{U Mkfke ni.

kw^k-kq r fh {wnk-Mkkk fhLku ku kkkuE kwwko

nhku MkGwLkk hkey rkLk wMki{

Lku keMk
Mkk kf wLke kkk kkLk Mku Lkn fe, sk Mkwn nkuke kku f{
kk ykih fkk u uku ykih rLk h u kkuku WMku r uku
ykih k{ fku (WMk ru nwyu fu {wkkrkf) ykLkk {wnk-Mkkk Vh{kku.

kkk[ek fu {wnk-Mkku fk khefk

ykLkk {wnk-Mkkk fhLku Mku {whk nkt un ni fu ykLke

nh nh kkk kh kkih fh fu ykLku ykk Mku kkkwMko fhLkk
{-MkLk Vwkt kkk qt fe ? WMk {fk{ kh kkuLku fe k nksk ke ?

k{ku nkk

25

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk fu kkMk {uhk r nku ykih kun {w kh wwY heV Lk kZu kku kun
kukkU {U Mku fLsqMk kheLk Mk ni.

Vwkt kw^k-kq RkLku yVk {U e rLk{xkE Mkfke ke {kh

RMk {U Vwkt Vwkt ^ kR qt kkuu ? Vwkt Mku u swBk kw{ Lku
fnk kun h-E Rk Mku Lk kk kfu r ykkh kL kk, WMk
fk r wk nkukk yk [ku kkikk e fhku ykih WMk RMk{e
kE Mku {wykVe e {ktkku, WMk kiXf {U qt kyu sk fu {kq{ ni
fu nkt Vwq kkkU e nkuke nI ykih Vwkt Vwkt kkk {U kw{ Lku nkt {U
nkt qt r{kE ke ? nkt kwBnU kekk e MkwLkLke kz kE ke kfu
kw{ Lku kekk MkwLkLku {U r[Mke e e ke [ku ke kkikk ykih
yiMke kiXfkU Mku qh hnLku fk e ynT fhku. RMk khn Mk{kh
yk{e ykLke kw^k-kq kfu hku {hko fu swBk {wyk-{kk fk
{wnk-Mkkk fh Mkfkk ni. qt kwLkkn, ku yunrkkrkkt, ykLke
knwk Mkkhe f{kurhkt ykih kr{kt Mkk{Lku yk Mkfk ykih RMkn
fk Mkk{kLk nku Mkfkk ni. kku RMk{e fu {-Lke {knku {U
{wnk-Mkku fku rVu {eLkk fnku nI ykih kku RMk{e {U hkukLkk
f{ y f{ 12 r{Lkx rVu {eLkk fhLku ykih RMk kihkLk {-Lke
RLyk{kk fk rhMkkk kwh fhLku fk unTLk rk kk ni.
rku wY nh ze ruo kkt hnu
{uhe Vwq kkuE fe ykk rLkfk ku
(MkkRu k, Mk. 164)

W{h rkLk yw ye Vqx Vqx fh hkuyu

nhku MkGwLkk ykq ywkn

Vh{kku nI fu

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kh wwYu kkf Lk kZu.

26
: WMk Mk fe Lkkf kf ykq nku rsMk fu kkMk {uhk r nku ykih kun {w

{I Lku MkwLkk fu yuf ykr{ Mkkrnk nhku MkGwLkk W{h rkLk yw

fu Mkk{Lku fnLku ku : k{ku ykr{ e
ye
kkuLku ku ykr{ ne fe khn nkukk ni. Vh{kk : {I Mk{kk nqt fu
kkuLku kk rfk{k fu rLk [wk hnLku ku ykr{ Mku y^ nkukk
RMk ru fu kkuLku ku fk LkVTy kukkU fku knkU[kk ni skfu [wk hnLku
ku fku rMkVo kke Vkyuk r{kk ni. kun ykr{ Mkkrnk kkuu :
k y{eh {wyr{LkeLk ! k ykk kkuLku fu rVkLkkU Mku Lkk krfV
nI ? nhku MkGwLkk W{h rkLk yw ye
un
MkwLk fh e (kLke Vqx Vqx fh) hkuy.u
ykn
fe WLk kh hn{k nku ykih WLk fu Mkfu n{khe ku rnMkkk
{Vhk nku.

rnfkk fe knk

{eXu {eXu RMk{e kRku ! n{khu kwwkkuO fe yunrkkkU

ykih sTkyu kiVu wk {hnkk ! ykkk RMk kkk {U fkuE
f Lkn fu {kunkkk W-{kyu eLk fk k LkMkenk Vh{kLkk,
h-E ynfk{ kkkLkk, {wkkeLk fk MkwLLkkkU hk kkLk
fhLkk, Lkufe fe kk uLkk, k{kue fu {wfkku {U y^
kheLk y{ ni. {kh WLk ykr{ Mkkrnk fk MkGwLkk W{h
rkLk yw ye
fe kkhkkn {U kkkihu kBken
un yo fhLkk fu k ykk kkuLku fu rVkLkkU Mku Lkk krfV nI ?
ykLke skn wMk kk ykih y{e {wyr{LkeLk
fk kiVu wk Mku khku rfkkh hkuLkk e WLk ykr{u hkkLke fu
RMk rVhu fe kn kf knkU[Lku fe sn Mku kk. kfuE yAk

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kwLkkn {wykV nkUku.

27
: rsMk Lku {w kh hkuu sw{wyk ku Mkku kkh wwYu kkf kZk WMk fu ku Mkku Mkk fu

kkuLkk yk[uo {qf fu ru LkVTy k ni urfLk w kkuLku ku

fu ru RMk {U fE VMkkkk fu khkk e {kisq nI {-MkLk ykh
yAk {wkk ni kku ykLke VMkknk kkkk ykih kw^k-kq fe
hkLke kh qMkhkU fe khV Mku r{Lku ke kku knTMkeLk fu Mkkk k
rMkVo ykLke MkkrnGk kh {Lz fu kkRMk k ykLku ykk fku
fwA Mk{Lku ykih qMkhkU fku nfeh LkLku k rMkVo Lk^MkkrLkGk fe
sn Mku qMkhkU kh kf rkXkLku ykih ykLke kn kn fhkLku fe
krkh qk {wnk-hkk WBk rVhkk kihk fe khfekU fhku
hnLku Lke RMk fu ru yf kLke {w~f k qk Mkqhk yVk
kkuLku kihk kihk fu rVkLkkU {U kz Mkfkk ni. ykh y-hke kku[k
kh Wkqh nwk kku kkk kkLkkk {U ykLke y-hke kLke fk rMkk
s{kLku fe krkh qk y-hke {fqkU kihk fu RMk{k fu rVkLku
{U {wkk nku Mkfkk ni, RMke khn rsMk fe ykk yAe nku kun
e khkU {U rhk hnkk ni, [qtfu kuk yMkh yiMkkU fe kkheV fhku
nI rsMk kh Vq fh WMk fu {kYh nku Lku, yAe ykk fku
yrkGyu wk Le (kLke ykn
fe ykk) Mk{Lku fu kyu
ykLkk f{k Mk{ kiXLku kihk k-rkGkU fk k hnkk ni. kku
WLk ykr{u hkkLke fe kkuLku fu {w-kyf kBken k ni
ykih kfuE u {wkk {fqhk {{q{ rMkVkk hkk nku WMk fk
kkuLkk WMk fu ykLku nf {U knwk kzk rVkLkk ykih khkkru
ykrhk fk Mkk{kLk ni yk[uo {qf fku WMk Mku LkVTy knkU[kk nku.

kkk fku VwqrGkk Mku kkf fhLku fk kunkheLk LkwMk

ykLke kw^k-kq {U f{e kLku fu u kfuE krn {L nI WLk

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk

28
: {w kh wwY heV kZku ykn

kw{ kh hn{k usukk.

fu ru ykLke kkk fe kLfen (kLke AkLkkeLk) fhLku ykih ykLke

kw^k-kq fku ku k Yhk Mku kR ^kU ykih {wkrV kr{kU
Mku kkf fhLku Lke LkwMkkLk un kfu VwqrGkk fe yk{ir Mku
k[kLku fu ru yunkW Wq{ Mku yuf kunkheLk LkwMk ku rfk
kk ni [wLkkL[u nwskw RMk{ nhku MkGwLkk R{k{ {wnB{
fu Vh{kLku kk
rkLk {wnB{ rkLk {wnB{ kke
kLk fk wkMkk ni : kw^k-kq fe [kh rfM{U nI : 1 {wfB{ LkwMkkLk
un kkk 2 {wfB{ Vkyuu {L kkk 3 yiMke kkk u LkwMkkLk
un e nku ykih Vkyuu {L e. ykih 4 yiMke kkk rsMk {U Lk
Vkyuk nku Lk LkwMkkLk. kMk kne rfM{ fe kkk u fu {wfB{
LkwMkkLk un ni WMk Mku n{uk khnu Yhe ni. ykih RMke khn
keMkhe rfM{ ke kkk fu rsMk {U LkwMkkLk ykih Vkyuk kuLkkU nI,
RMk Mku e k[Lkk kr{ ni. ykih u [kike rfM{ ni kun VwqrGkk
{U kr{ ni fu WMk fk Lk fkuE Vkyuk ni ykih Lk ne fkuE LkwMkkLk
rnkk yiMke kkk {U k kyuy fhLkk e yuf khn fk LkwMkkLk
ne ni. RMk fu kk rMkVo qMkhe ne rfM{ fe kkk hn ke ni kLke
kkkkU {U Mku keLk [kikkE (kLke 75%) kku fkrku RMk{k Lkn
ykih rMkVo yuf [kikkE (kLke 25%) kkk u fu Vkyuu {L ni kMk
kune fkrku RMk{k ni {kh RMk fkrku RMk{k kkk fu
yLh kkhef rfM{ fe rhkfkhe, kLkkx, kekk, qxu {wkk-ku
{I {I fhLku fe ykVk kLke ykLke Vek kkfeke kkLk
fh kiXLku kihk kihk yLuu nI Lke Vkyuk {L kw^k-kq fhku
fhku Vwq kkkkU {U kzLku rVh WMk fu heyu {e ykku kZku

k{ku nkk

29

Vh{kLku {wMkVk
: {w kh fMkhk Mku wwYu kkf kZku kuf kwBnkhk {w kh wwYu kkf kZLkk
kwBnkhu kwLkknkU fu ru {krVhk ni.

nwyu RMk {U kwLkkn fk Rhrkfkk nku Lku kihk kihk kk

kr{ nI ykih un w{qrGk yiMke kkhef ni rsMk fk R{ Lkn
nkukk, rnkk RMk fkrku RMk{k kkk fu heyu e RLMkkLk
khkk {U rhk hnkk ni.
[wk hnLku {U Mkku Mkw nI kq un ksrhkk fh u
yi kE ! kkt kh kq kk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

ku wfqV ku Mkku[u kkukk ni

{eXu {eXu RMk{e kRku ! y {L knu kkk fku

kkukk ni rVh {wtn Mku kkukk ni ykih ku wfqV u fwA S {U ykyu
kkukk [k kk ni, [knu RMk fe sn Mku rfkLkk ne e qt
Lk nkuLkk kzu. [wLkkL[u nhku MkGwLkk nMkLk kMkhe
Vh{kku nI : kukkU {U {~nqh kk fu y {L fe kkLk WMk fu r
fu keAu nkuke ni kun kkk fhLku Mku knu ykLku r Mku sqy
fhkk ni kLke kkih fhkk ni fu fnqt k Lk fnqt ? ykh {wVe nkuke
ni kku fnkk ni hLkk [wk hnkk ni. skfu ku wfqV fe kkLk WMk fu
r fu ykku nkuke ni fu Rh kLke r fe khV sqy fhLku fe
Lkkikk ne Lkn ykke kMk u fwA kkLk kh ykk fn ukk ni.

kkuLku Mku knu kkuLku fk khefk

khu RMk{e kRku ! k hru ! n{khu {eXu {eXu

ykfk {e {-Lke {w M kVk
Lku fe e

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
: u {w kh yuf wwY heV kZkk ni ykn
ysTh rkk ni ykih fehkk Wnw knkz rskLkk ni.

30
WMk fu ru yuf fehkk

ykLke kkLku nu khsw{kLk Mku fkuE Vkkq ^ yk Lkn Vh{kk

ykih Lk ne fe fnTfnk kkk. fk ! un k{kue ykih kuh Mku Lk
ntMkLku fe MkwLLkkU e yk{ nku yut. yi fk ! n{ kkuLku Mku
knu kkuLku fu yke kLk yut. kkuLku fk khefk un ni fu RMk Mku
knu fu yVk kkLk Mku yk nkU ykLku r Mku Mkwk fh rk
yu fu RMk kkuLku fk {Mk k ni ? k {I rfMke fku Lkufe fe
kk u hnk nqt ? k un kkk u {I kkuLkk [knkk nqt RMk {U {uhk
k rfMke qMkhu fk k ni ? {uhe kkk fn yiMku {wkk-ku Mku kwh kku
Lkn u {wu qx fu kwLkkn {U {wkk fh u. qxu {wkk-ku fe r{Mkk
uku nwyu Mk~heyn, kkhefn nhku yk{k {kikLkk {w^ke
Vh{kku nI : ykh
{wnB{ y{s ye yk{e
yuf {kokk ykk ykih un fn rk fu nkh {kokk ykk kku qxk
ni. (knkhu heyk, rs. 3, Mk. 519) un e Mkku[u fu {I fn rfMke fe

qxe kkheV kku Lkn fh hnk ? rfMke fe kekk kku Lkn nku hne ?
{uhe RMk kkk Mku rfMke fk r kku Lkn w yukk ? kku fh Lkk{k
fu Mkkk sqy fhLku k SORRY fnLku fe Lkkikk kku Lkn ykyuke ?
kqf fh [kxLku kLke u {U fne nwE kkk kkMk kku Lkn uLke kzuke ?
fn ykLkk k rfMke qMkhu fk hk Vk kku Lkn fh kiXtq kk ? kkuLku Mku
knu kkk fku kkuLku {U ykh un kkk e Mkk{Lku ykE fu RMk kkk {U
Lk LkVTy ni Lk LkwMkkLk ykih Lk ne Mkkk ni Lk kwLkkn, kk e un
kkk kku uLku {U yuf khn fk LkwMkkLk ne ni qtfu kkLk fku RMk
khn fe Vwq ykih ku Vkyuk kw^k-kq fu ru n{k uLku fu kyu

k{ku nkk

31

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk Lku rfkkk {U {w kh wwYu kkf rk kku sk kf {uhk Lkk{ WMk {U
hnukk rVrh~ku WMk fu ru RMkVkh fhku hnUku.

ykh (
)
fn rk yu
k wY heV kZ rk yu kku feLkLk RMk {U Vkyuk ne Vkyuk
ni ykih un ykLku yLk{ku k fk kunkheLk RMk{k ni, yiMku
ye{ Vkyuu fk kyuy nkuLkk e kr{Lk LkwMkkLk ne ni.
rku wY nh ze ruo kkt hnu
{uhe Vwq kkuE fe ykk rLkfk ku
(MkkRu k, Mk. 164)

[wk hnLku fk khefk

khu RMk{e kRku ! Vwq kkuE kwLkkn Lk Mkne {kh

RMk {U {nYr{kt ykih fkVe LkwMkkLkkk {kisq nI rnkk RMk Mku
k[Lkk kun Yhe ni. fk ! fk ! yi fk ! k{kue fe ykk
zkLku fu ru kkLk kh fw^u {eLkk kkLku fe Mkykk r{
ke.
Vh{kku
rnfkk : nhku MkGwLkk {whf Re
nI fu yuf yiMkk {wyk-{k rsMku {I 20 Mkk kf nkrMk fhLku fe
fkur fhkk hnk urfLk kk Lk Mkfk {kh rVh e WMk fe kk
Lkn Akuze. kqAk kk : kun yn{ [e k ni ? Vh{kk :
k{ku hnLkk.
k{kue fu kk
kkh fku [krnu fu kkLk Mku fhLku fu kyu hkukLkk kkuze knwk
kkkU r fh k Rkhu Mku e fh rk fhu
RMk khn
kku
k{kue fe ykk wYy nku yuke.
RMk{e fe khV Mku Lkuf kLkLku fu ye{ LkwMu {-Lke
RLyk{kk fk yuf {-Lke RLyk{ un e ni : k yks ykk

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
hn{kU uskk ni.

32
: rsMk Lku {w kh yuf kkh wwYu kkf kZk ykn

WMk kh Mk

Lku kkLk fk fw^u {eLkk kkku nwyu Vwq kkuE Mku k[Lku fe ykk
zkLku fu ru fwA Lk fwA Rkhu Mku ykih f{ y f{ [kh kkh r
fh kw^k-kq fe ? k{kue fe ykk kLkkLku fe fkur fu kihkLk
yiMkk e nku Mkfkk ni fu Vwq kkuE Mku k[Lku fe fkur {U [L
hku fkBkke r{e {kh rVh kkuLku fe ykk nMku {k{q nku
yu, ykh yiMkk nku e kku rnB{k {k nkrhu, kkh kkh fkur
fkBkke Yh nkrMk
fersu skk Mk[k nwk kku
nkuke. k{kue fe ykk kLkkLku fe {~f fhLku fu kihkLk ykLkk
[unhk {wMfhkkk hLkk {wLkkrMkk ni kk fu rfMke fku un Lk ku fu
ykk WMk Mku Lkkhk nI se {wtn Vwkk nwk ni. k{kue fe
fkur fu rLkkU {U kwMMkk kZ Mkfkk ni rnkk ykh fkuE ykk fk
Rkhk Lk Mk{ kkyu kku nhrk WMk kh kwMMku fk Rnkh Lk
fersu fu fn ku r ykkhe kihk fk kwLkkn Lk fh kiXU.
Rkhu kihk Mku kw^k-kq rMkVo WLn fu Mkkk {wLkkrMkk hnke ni
rsLk fu Mkkk ykk fe unLke n{ ykntke nku, yLkke k Lkk
{kLkqMk yk{e nku Mkfkk ni fu Rkhu kihk fe kw^k-kq fu Mkkk
ykk Mku Lkkhk nku yu, rnkk WMk fu Mkkk YhkLk kkLk
Mku kkk[ek fh ersu. kfu fE MkqhkkU {U kkLk Mku kkuLkk
krsk e nku kk ni. {-MkLk {wkfkke fu Mkk{ fk skk
kihk. rfMke Mku {wkfkk fu k Mkk{ e Rkhu Mku Lkn kkLk
Mku fhLkk MkwLLkk ni. qt ne hku kh fkuE Mkf u ykih yLh Mku
kqAk yu fkiLk ni ? kku skk {U kknh kk, {eLkk ! kuku,
{I nqt kihk Lk fnu kfu MkwLLkk un ni fu ykLkk Lkk{ kkkyu.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kk.

33
: u Mk {w kh wwYu kkf kZLkk q kk kun sLLkk fk hkMkk q

yAu yLk kh kwfkh fh Mkkk f{kRu

nkUxkU Mku r~e fe ykk rLkfk fh rfMke fku kwkLkk

k {w-ksun fhLkk yAk yLk Lkn, Lkk{ {kq{ nkuLku fe
Mkqhk {U {eLkk ! fn fh e Lkn kfu Lkk{ k fwLk Mku kwfkhu fu
MkwLLkk ni, wMkqMkLk RMkL kLkkU ykih kLe sknkU kh {eLkk
fn fh kwfkhLku Mku k[Lku fe Mkk Yhk ni. ykh Lkk{ Lk {kq{
nku kku WMk {fk{ fu WVo fu {wkkrkf {wnTk yLk {U kwfkhk yu,
{-MkLk n{khu {wyk-hu {U W{q{Lk Lkki skLk fku kELk ! kE
Mkkrnk ! kzu kE ! ykih W{ hMkek fku : [[kLk ! kwwkkuo ! kihk
fn fh kwfkhku nI. knh nk sk e rfMke fku kwfkhk yu kku
{kur{Lk fk r w fhLku fu Mkkk fe rLkGk fu Mkkk yAu {U
yAk yLk nku ykih Lkk{ e kqhk rk yu Lke {kify fe
{wLkk-Mkkk Mku ykrh {U ^ kE k Mkkrnk kihk fk
e RkVk nku, ns rfk ni kku nkS fk ^ e kr{ fh
rk yu. rsMk fku kwfkhk kk kun kif (kLke {I nkrh
nqt) fnu.
kku RMk{e fu {-Lke {knku {U yMkh
rfMke fe kwfkh kh skkLk kif fnk kk ni u fu MkwLkLku {U
knwk k {kq{ nkukk ni RMk Mku {wMk{kLk fu r {U we kr
nku Mkfke ni. Lke Mknkkyu rfhk{
fk nLknu i
yLkk{
fu k Vh{kLku (kLke kwkLku) kh
kif fu Mkkk skk uLkk ynkeMk {U {fqh ni, RMk fu Rkk
yuf rGwkn fu Vu Mku e RMk fk Mkwkqk r{kk ni. [wLkkL[u
fhkuzkU nBkrGkU fu ye{ kuk nhku MkGwLkk R{k{ yn{

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kkk nku kk.

34
: rsMk fu kkMk {uhk r nwk ykih WMk Lku {w kh wwYu kkf Lk kZk knfef kun

rkLk nBk
Mku {Myk kqALku fu ru WLnU sk fkuE
ykLke khV {w-ksun fhkk kku yMkh kif Vh{kku.
{MLkq L k w y kyku t fe {~nq h
rfkkk rnMLku nMkeLk {U ni : sk fkuE Mk kwu kwkyu kku
skk {U fnu : kif.

k{kue fe k-h-fk fe keLk {-Lke knkhU

1 k{kue fe k-h-fk Mku ekhu {wMkVk

yuf RMk{e knLk fe knheh fk wku wkkk ni : kku

RMk{e fu Rkyke Rkhu {f-k-kkw {eLkk fe khV Mku he
fko k{kue fe ynB{Gk kh {Lke MkwLLkkkU hu kkLk fu
furMkx MkwLk fh {I Lku kkLk fu fw^u {eLkk fe khfek wYy fe
kLke k{kue fe ykk zkLku fk rMkMkk rfk, keLk3 ne rLk
{U {wu yLkk nku kk fu knu {I rfMk fh Vkkq kkkU rfk
fhke ke !
k{kue fe k-h-fk Mku {wu yAu yAu
kk Lkh ykLku ku, Vwq kkuE Mku k[Lku fe fkur fu keMkhu rLk
{I Lku {f-k-kkw {eLkk fe he fko MkwLLkkkU hu kkLk fe yuf
{e ykrzku furMkx kLkk{ Rkkyk rfMku fnku nI MkwLke. hkk
sk MkkuE kku
furMkx {U kkLk fko yuf krfyk {wu
kk {U rkE uLku kk ! stk fk Lkk kk, Mkhfkhu {eLkk
w~{Lk fe MkqMke fu ru nhku MkGwLkk
fku hkLkk fhku nI, kun fw^Vkh fu i{kU fu
nwiVk
kkMk knkU[ku nI kku WLnU fw^Vkh fu Mkhkh nhku ykq Mkw^kLk
(u ye kf {wMk{kLk Lkn nwyu ku) zu nwyu Lkh ykku nI,

k{ku nkk

35

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk Lku {w kh Mk {hkkk Mkwn ykih Mk {hkkk k{ wwYu kkf kZk
WMku rfk{k fu rLk {uhe Vkyk r{uke.

{ki f y kLke{k Lkku nw y u MkGw L kk nw i V k

f{kLk kh keh [Zk u ku nI fu WLnU Mkhfkhu ku yk{
fk nw{ k ykkk ni (rsMk fk {^nq{ ni,
fkuE AuzAkz {k fhLkk) [wLkkL[u ykLku {-Lke y{eh fe Rkkyk
fhku nwyu keh [kLku Mku kk hnku nI, rVh nkrh nku fh
kkskhu rhMkkk
fe r{ku kk k-h-fk
{wu RMk kk {U Mkhfkhu
{U fkhfoke ku fhku nI.
{eLkk
ykih ku Mknkkyu rfhk{
fe qk kun kkih kh rkhk LkMkek nwE, kkfe Mkk {Lkkrh
! rMkVo keLk
wtu Lkh yk hnu ku. {e rk ni :
rLk fe Vwq kkuE Mku k[Lku fe fkur Mku {w kh ykfkyu ku
yk{
fk knwk kzk fh{ nku kk, kMk
{uhe k{LLkk ni fu fe e {uhe kkLk Mku fkuE Vkkq ^ Lk
rLkfu. ykk wyk fersu fu {I ykLke RMk fkur {U fkBkk
nku .
wMkqMkLk RMk{e knLkkU fku RMk w LkMkek RMk{e knLk
kh fkVe h~f yk hnk nkukk. rfMke RMk{e knLk fk k{kue
Rkkh fhLkk kfuE knwk kze kkk ni qtfu {kuO fu {wfkku {U
W{q{Lk ykihkU rkk kkuke nI.
ykn kkt fk nku ykk fw^u {eLkk
{I fk ! kkt kh qt kk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
sVk fe.

36
: rsMk fu kkMk {uhk r nwk ykih WMk Lku {w kh wwY heV Lk kZk WMk Lku

2 ykfu {U {-Lke {knku kLkkLku {U k{kue fk rfhkh

yuf RMk{e kE Lku Mkku {eLkk
fku u {kqk u
WMk fk wku wkkk ni fu kku RMk{e fu MkwLLkkkU hu
Rsrk{ky {U k{kue fu {w-kyf MkwLLkkkU hk kkLk MkwLkLku
Mku knu {-Lke {knku Mku kkMkk nkuLku fu kk wsq {I knwk
Vwq kku kk, wY heV fe fkuE kMk fMkhk Lk ke. sk Mku [wk
hnLku fe fkur wYy fe ni, hkukLkk yuf nkh wY heV kZLkk
LkMkek nku hnk ni. hLkk {uhk yLk{ku k Rh Wh fe Vwq
knMkkU {U khkk nku kk kk. kkhn rLk {U kZu nwyu 12 nkh
wY heV fk Mkkk ykk fku kkunTVkLk ku (kLke EMkku Mkkk)
fhkk nqt. {e yo ni fu {uhu kkkqLke r{ks fu kkRMk nkuLku ke
fs knMke (kLke Wxe Mkee kkkkU) fe LkwnqMkk Mku n{khu ie
nfu {U kku RMk{e fu {-Lke fk{ fku e LkwMkkLk knkU[ kk
kk. rkAu rLkkU n{khu nfu {U ykkMk fk RkkV rLk{xkLku fu
ru {-Lke {~hk nwk, nihk kkkyu nihk fu {uhe k{kue fu
Mkkk
Mkkhk kzk k ykMkkLke { nku kk. n{khu
rLkkhkLku kkf Lku we fk Rnkh fhku nwyu {w Mku ku kfwVe
{U fwA RMk khn Vh{kk : {wu knwk zh k hnk kk fu k
ykk knMk wYy fhUku ykih kkk fk kktkz kLk yukk urfLk
ykk fu k{kue ykLkkLku fe Lku{k Lku n{U hknk ke. h
yM kkk un ni fu RMk Mku f {w Lkk kRf fe Vwq knMk
ykih kf kf fe ykku k fu Mkkk {-Lke {~hu kihk fk
{knku hkk nku k fhkk kk.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
Vkyk f\tkk.

37
: u {w kh hkuu sw{wyk wY heV kZukk {I rfk{k fu rLk WMk fe

{-Lke fk{kU fu ru {-Lke nrkkh

{eXu {eXu RMk{e kRku ! uk ykk Lku ? Vwq kkkkU Mku

k[Lkk {-Lke fk{kU fu ru rfMk fh {wVe ni. rnkk u MkwLLkkkU
fk {wkk ni WMku kku nh nk {U MkLSk ykih f{ kku nkuLkk
[krnu. u kz-krzk, kkkqLke, qMkhkU fe kkk fkxLku kk, kkh
kkh ke[ {U kku kzLku kk, kkk kkk kh knMk kfhkh
fhLku ykih kk fe k WkkhLku kk nku WMk fe sn Mku eLk
fu fk{ fku LkwMkkLk knkU[Lku fk Mkk yLuk hnkk ni, qtfu k{kue
u fu ikkLk fku {kh kkLku fk {-Lke nrkkh ni RMk Mku un
k LkMkek {nY{ ni. nhku MkGwLkk ykq h rkVkhe
fku rMkGk fhku nwyu kkskhu rhMkkk, {wMkVk
Lku Vh{kk : k{kue fe fMkhk
Lku hn{k
fku kr{ fh ku fu RMk Mku ikkLk VTy nkukk ykih kwBnU eLk fu fk{kU
{U { r{uke.
ykn RMk Mku knu E{kt ku {kik u u
LkwMkkt {uhu Mkkk Mku nku MkwLLkku Lkke fk
(MkkRu k, Mk. 108)

3 h {U {-Lke {knku kLkkLku {U k{kue fk rfhkh

{eXu {eXu RMk{e kRku ! ku Yhk kkk, ntMke {kf, ykih
kq kzkf fe ykkk rLkfk uLku Mku h {U e ykk fk fkh kwL nkukk
ykih sk h fu yVhk ykk fu MkLSk kLk Mku {w-kyMMkh nkUku kku
WLk kh ykk fe Lkufe fe kk knwk s yMkh fhuke ykih h

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk

38
: {w kh wwYu kkf fe fMkhk fhku kuf un kwBnkhu ru knkhk ni.

{U {-Lke {knku Lk nwk kku kLkkLku {U ykMkkLke nku yuke. [wLkkL[u

kku RMk{e fu MkwLLkkkU hu Rsrk{ky {U k{kue fe ynB{Gk
kh rfk nwk yuf MkwLLkkkU hk kkLk MkwLk fh yuf RMk{e kE Lku
u knheh e WMk fk wkMkk ni : MkwLLkkkU hu kkLk {U e kE rnkk
fu {wkkrkf
{w kkkqLke yk{e Lku k{kue fe ykk
zkLke wYy fh e ni,
! RMk fk {wu kun Vkyuk knkU[
hnk ni, {uhu ykw Vw
q nkuLku fe sn Mku h fu yVhk {w Mku kLk
ku {kh sk Mku [wk hnLkk wYy rfk ni, h {U {uhe kkueLk kLk
kE ni ykih wMkqMkLk {uhe khe khe {kt u fu {w Mku qk kukh hnk
fhke k yk kun w nku kE nI, [qft u knu {I knwk ke kk
rnkk {uhe yAe kkkU e ku yMkh nku ke k {kh yk {I
yB{eLk fku sk fkuE MkwLLkk kihk kkkkk nqt kku kun Lk rMkVo r[Mke
Mku MkwLkke nI kfu y{ fhLku fe e fkur fhke nI.
kZkk ni {kue Mku fkh yi {uhu khu
yi kE ! kkt kh kq kk fw^u {eLkk
(MkkRu k, Mk. 66)

k hku fhe{ ! n{U {wkfe kLkk fu WLLkeMk

nwYV fe rLkMkk Mku h {U {-Lke {knku
kLkkLku fu 19 {-Lke Vq

1 h {U ykku ku kwL ykk Mku Mkk{ fersu.

2 krk k kr Mkkrnk fku ykku u fh kke{Lk zu nku

Ru.

k{ku nkk
Vh{kLku {w M kVk
knkU[kk ni.

39
: kw{ snkt e nku {w kh wwY kZku fu kwBnkhk wwY {w kf

3 rLk {U f{ y f{ yuf kkh RMk{e kE kr Mkkrnk fu

ykih RMk{e knLkU {kt fu nkk ykih kk [q{k fhU.

4 kriLk fu Mkk{Lku ykk e{e hru, RLk Mku yktU nhrk
Lk r{kRu, Lke[e rLkkknU h fh ne kkk[ek fersu.
5 WLk fk Mkkitkk nwk nh kun fk{ u rkVu h-y Lk nku
VkihLk fh zkru.
6 MkLS-ke ykLkkRu. h {U kq kwfkh, yku kku ykih
{kf {Mhe fhLku, kkk kkk, kh kwMMku nku Lku, kLku {U
yik rLkfkLku, Akuxu kE knLkkU fku kzLku, {khLku h fu kzkU
Mku WLku, knMkU fhku hnLku fe ykh ykk fe ykkU nkU kku
ykLkk hGk Mkh ke fh ersu, nh yuf Mku {wykVe
kkVe fh ersu.
7 h {U ykih kknh nh skn ykk MkLSk nku yutku kku
h fu yLh e Yh RMk fe k-h-fkU krnh nkUke.
8 {kt kfu k[kU fe yB{e nku kku WMku Lke h (ykih kknh) fu
yuf rLk fu k[u fku e ykk fn fh ne {wkrkk nkU.
9 ykLku {nu fe {Ms {U Rk fe s{kyk fu k Mku u fh
ku2 Lxu fu yLh yLh Mkku Ru. fk ! knsw {U ykt w
yu hLkk f{ y f{ Lk{ku VsTh kku k ykMkkLke ({Ms fe
kne MkV {U kk s{kyk) {wMMkh ykyu ykih rVh fk{fks {U
e MkwMke Lk nku.
10 h fu yVhk {U ykh Lk{kkU fe MkwMke, ku koke, rV{kU
rzhk{kU ykih kkLku kkut fk rMkMkk nku ykih ykk ykh Mkh
khMk Lkn nI, Lke LLku kkrk ni fu ykk fe Lkn MkwLke yuke

k{ku nkk

40

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk fu kkMk {uhk r nku ykih kun {w kh wwY heV Lk kZu kku kun
kukkU {U Mku fLsqMk kheLk Mk ni.

kku kkh kkh xkufk xkuf fu kyu, Mkk fku Lkh{e fu Mkkk {f-k-kkw
{eLkk Mku he wk MkwLLkkkU hu kkLkkk fe ykrzku furMkxU,
ykrzku/ rrzku Mkeze MkwLkkRu rkRu, {-Lke [uLk rkRu.
{-Lke LkkkRs khyk{ nkUku.
11 h {U rfkLke ne zktx kfu {kh e kzu, Mkk Mkk ykih Mkk
fersu. ykh ykk kkLk [kyutku kku {-Lke {knku kLkLku
fe fkuE WB{e Lkn kfu {e rkkkz kik nku Mkfkk ni fu ku
Mkke fhLku Mku kMkk yfkk ikkLk kukkU fku re kLkk ukk ni.
12 {-Lke {knku kLkkLku fk yuf kunkheLk heyk un e ni fu
h {U hkukLkk VikLku MkwLLkk fk Mko Yh Yh Yh ersu k
MkwrLku.
13 ykLku h kkU fe wLk ykrhk fe kunkhe fu ru
rMkkue fu Mkkk wyk e fhku hrnu fu Vh{kLku {wMkVk
ni :
kLke wyk {kur{Lk fk
nrkkh ni.

MkwMkhk {U hnLku krkt snkt h fk r ni nkt MkwMkhk

ykih snkt kriLk fk r ni nkt MkkMk ykih MkwMkh fu Mkkk kune
nwMLku Mkwqf k kyut skfu fkuE {kLkuyu h-E Lk nku. nkt un
yunrkkk Yhe ni fu knq MkwMkh fu nkk kk Lk [q{u, qtne k{k
MkkMk fu.
15 {MkkRw fwhykLk MkVnk 290 kh ni : nh Lk{k fu kk
un wyk y ykrh wY heV fu Mkkk yuf kkh kZ
ersu,
kk k[u MkwLLkkkU fu kkkL kLkUku ykih h {U
14

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kh wwYu kkf Lk kZu.

41
: WMk Mk fe Lkkf kf ykq nku rsMk fu kkMk {uhk r nku ykih kun {w

{-Lke {knku fkR{ nkukk. (wyk un ni :) ( )

1

ykku fwhykLke fk rnMMkk Lkn)

Lkk Vh{kLk k[k k kzk sk Mkkuk nku kku 11 k 21 rLk

kf WMk fu rMkhnkLku zu nku fh un ykkku {wkk-hfk rMkVo yuf
kkh RkLke ykk Mku krZu fu WMk fe ykt Lk wu :

16

(y, ykrh, yuf {kokk wY heV) k hnu ! kzk Lkk Vh{kLk

nku kku Mkkuku Mkkuku rMkhnkLku eVk kZLku {U WMk fu kLku fk yLuk
ni wMkqMkLk sk fu WMk fe Lk knhe Lk nku, un kkk [Lkk
{w~f ni fu rMkVo yktU kL nI k Mkku hnk ni rnkk snkt rVkLku
fk kiV nku nkt un y{ Lk rfk yu kMk fh kee ykLku
kunh kh un y{ Lk fhu.
17 Lke Lkk Vh{kLk ykik fku Vh{kt khkh kLkkLku fu ru kk
nwMkqu {whk Lk{ku VsTh fu kk ykM{kLk fe khV fh fu

21 kkh krZu. (y ykrh, yuf kkh wY

heV).
18 {-Lke RLyk{kk fu {wkkrkf y{ fe ykk kLkkRu ykih
h fu rsLk yVhk fu yLh Lk{o kkuk kkyut WLk {U ykih ykk ykh
1 : kh-s-{yu fLw E{kLk : yi n{khu hk n{U u n{khe kerkkU ykih n{khe

ykik Mku yktkU fe XLzf ykih n{U khnu kkhkU fk kuk kLkk.
2 : kh-s-{yu fLw E{kLk : kfu kun f{k hV kk fwhykLk ni kinu
{nVq {U.

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk
kwLkkn {wykV nkUku.

42
: rsMk Lku {w kh hkuu sw{wyk ku Mkku kkh wwYu kkf kZk WMk fu ku Mkku Mkk fu

kkk nI kku ykik {U Lkh{e ykih rn{ku y-{e fu Mkkk {-Lke

RLyk{kk fk rLkVk fersu, ykn
fe hn{k Mku h {U
{-Lke RLfkk khkk nku yukk.
19 kkkLe Mku nh {kn f{ y f{ keLk rLk fu {-Lke fkrVu
{U ykrfkLku hMkq fu Mkkk MkwLLkkkU hk MkVh fh fu h kkU fu
ru e wyk fersu. {-Lke fkrVu {U MkVh fe k-h-fk Mku e
hkU {U {-Lke {knku kLkLku fe {-Lke knkhU MkwLkLku fku r{ke nI.
{eXu {eXu RMk{e kRku ! kkLk fku Rkkk{ fe khV
kku nwyu MkwLLkk fe Vek ykih [L MkwLLkkU ykih ykkk kkLk
fhLku fe Mkykk nkrMk fhkk nqt. kkskhu rhMkkk, nLknu
Lkwkwk, {wMkVk Lku hn{k, Byu k{u rnkk, Lkkiyu k{u
sLLkk
fk Vh{kLku sLLkk rLkkLk ni : rsMk Lku
{uhe MkwLLkk Mku {nkk fe WMk Lku {w Mku {nkk fe ykih rsMk Lku {w
Mku {nkk fe kun sLLkk {U {uhu Mkkk nkukk.
MkeLkk kuhe MkwLLkk fk {eLkk kLku ykfk
sLLkk {U kzkuMke {wu kw{ ykLkk kLkkLkk

r{Mkf fhLkk MkwLLkku {wkk-hfk ni fu keMk nwYV

fe rLkMkk Mku r{Mkf fu 20 {-Lke Vq
knu ku Vhk{eLku {wMkVk

{wk-nk nkU :

ku hyk r{Mkf fh fu kZLkk rkkih r{Mkf fe 70 hykkU Mku

y^ ni
r{Mkf fk RMk{k ykLku

k{ku nkk
Vh{kLku {wMkVk

43
: {w kh wwY heV kZku ykn

kw{ kh hn{k usukk.

ru kr{ fh ku qft u RMk {U {wnt fe MkVkE ykih hk kykk fe rhk

fk Mkkk ni
kku RMk{e

fu Rkyke Rkhu {f-k-kkw {eLkk fe {kqyk knkhu heyk

rs y MkVnk 288 kh Mk~heyn, kkhefn nhku
yk{k {kikLkk {w^ke {wnB{ y{s ye yk{e
rku nI {kRu rfhk{ Vh{kku nI : u Mk r{Mkf fk yke nku
{hku k WMku fr{k kZLkk LkMkek nkukk ykih u y^qLk kkk nku
{hku k WMku fr{k LkMkek Lk nkukk nhku MkGwLkk RLku
ykkMk
Mku rhkk ni fu r{Mkf {U Mk qrkkt nI : {wnt
MkkV fhke, {MkqZu fku {kqk kLkkke ni, keLkkE kZkke, kk{ qh
fhke ni, {wnt fe kkq { fhke, MkwLLkk fu {wkrVf ni, rVrh~ku w
nkuku nI, hk hke nkukk ni, Lkufe kZkke ykih {uk wMk fhke ni
nhku MkGwLkk yw nTnkk
khkLke
Lk fhku nI : yuf kkh nhku MkGwLkk ykq
k re kkke
fku wq fu k r{Mkf fe Yhk
nwE, kk fe {kh Lk r{e, rnkk yuf eLkkh (kLke yuf MkkuLku
fe yhVe) {U r{Mkf he fh RMk{k Vh{kE. kk kukkU Lku
fnk : un kku ykk Lku knwk rkk [o fh zkk ! fn RkLke {ntke
e r{Mkf e ke ni ? Vh{kk : kuf un wLk ykih RMk fe
k{k{ [eU ykn
fu Lkef {Ah fu kh khkkh e nirMkGk
Lkn hk, ykh khkuu rfk{k ykn
Lku {w Mku un kqA
rk kku k skk qtkk fu : kqLku {uhu khu nkek fe MkwLLkk
(r{Mkf) qt kfo fe ? u {kku kik {I Lku kwu rk kk WMk fe

k{ku nkk

44

Vh{kLku {wMkVk
: {w kh fMkhk Mku wwYu kkf kZku kuf kwBnkhk {w kh wwYu kkf kZLkk
kwBnkhu kwLkknkU fu ru {krVhk ni.

nfefk kku ({uhu Lkef) {Ah fu kh khkkh e Lkn ke, kku

ykrh yiMke nfeh kik RMk ye{ MkwLLkk (r{Mkf) fku nkrMk
fhLku kh q t [o Lkn fe ?

MkGwLkk R{k{ kVuE

Vh{kku nI : [kh4 [eU
y kZkke nI : Vwq kkkkU Mku khnu, r{Mkf fk RMk{k,
Mkw-nk kLke Lkuf kukkU fe Mkkunkk ykih ykLku R{ kh y{
fhLkk
r{Mkf keq k ikqLk k Lke{ kihk
fze fze fe nku r{Mkf fe {kuxkE Awtk kLke Akuxe
ke fu khkkh nku r{Mkf yuf kkr~k Mku rkk Bke Lk
nku hLkk WMk kh ikkLk kiXkk ni RMk fu huu Lk{o nkU fu Mkk
huu ktkkU ykih {MkqZkU fu hr{kLk k (GAP) fk kkRMk kLkku nI
r{Mkf kkk nku kku qk (kLke kunkh) hLkk fwA uh kkLke
fu rkkMk {U rkku fh Lk{o fh ersu {wLkkrMkk ni fu RMk fu
huu hkukLkk fkxku hrnu fu huu WMk k kf fkhyk{ hnku nI
sk kf WLk {U ke kkfe hnu ktkkU fe [kizkE {U r{Mkf
fersu sk e r{Mkf fhLke nku f{ y f{ keLk kkh
fersu nh kkh ku ersu r{Mkf Mkeu nkk {U RMk khn
ersu fu Awtk kLke Akuxe ke WMk fu Lke[u ykih ke[ fe
keLk kt Qkh ykih ytkqXk rMkhu kh nku knu Mkee khV
fu Qkh fu ktkkU kh rVh Wxe khV fu Qkh fu ktkkU kh rVh Mkee
khV Lke[u rVh Wxe khV Lke[u r{Mkf fersu {we kkt fh
r{Mkf fhLku Mku kkMkeh nku Lku fk yLuk ni r{Mkf wq
fe MkwLLkku fk ni ykkk MkwLLkku {wyk WMke k ni
skfu {wtn {U kkq nku ({kq y Vkkk h-rGk, rs. 1, Mk. 623)

k{ku nkk

45

Vh{kLku {wMkVk
: u {w kh yuf wwY heV kZkk ni ykn
fehkk ysTh rkk ni ykih fehkk Wnw knkz rskLkk ni.

WMk fu ru yuf

r{Mkf sk Lkk fkrku RMk{k nku yu kku VUf {k ersu fu un

ykyu ykyu MkwLLkk ni, rfMke skn yunrkkk Mku h ersu k

^Lk fh ersu k 5kh kihk TLk kkt fh Mk{wLh {U zkku ersu.
(k^Mkee {kq{kk fu ru {f-k-kkw {eLkk fe {kqyk knkhu
heyk rs y MkVnk 294 kk 295 fk {wkk-yk Vh{k ersu)

nkhkU MkwLLkkU MkeLku fu ru {f-k-kkw {eLkk fe

{kqyk ku fwkwk (1) 312 MkVnkk kh {w~kr{ rfkkk knkhu
heyk rnMMkk 16 ykih (2) 120 MkVnkk fe rfkkk MkwLLkkU
ykih ykkk nrGkLk nkrMk fersu ykih krZu. MkwLLkkkU fe
khrkGk fk yuf kunkheLk heyk kku RMk{e fu {-Lke
fkrVkU {U ykrfkLku hMkq fu Mkkk MkwLLkkkU hk MkVh e ni.
qxLku hn{kU fkrVu {U [ku
nkUke n {w~fU fkrVu {U [ku

yuf [wk Mkku Mkw

MkeLku MkwLLkkU fkrVu {U [ku

{ nkU k{kU fkrVu {U [ku
kkrku k{u {eLkk
kfey {Vhk
ku rnMkkk sLLkkw
rVhkiMk {U ykfk
fk kzkuMk
fw{ {wnho{w nhk{ 1433 rn.

un rhMkkk kZ fh qMkhu fku u ersu

ke k{e fe kfhekkk, Rsrk{kykk, ykhkMk ykih swqMku {ek kihk {U

{f-k-kkw {eLkk fu kyuy fko hMkkR ykih {-Lke VqkU kh {w~kr{ kuBVux
kMke{ fh fu Mkkk f{kRu, kknfkU fku k rLkGku Mkkk kkunVu {U uLku fu ru ykLke
wfkLkkU kh e hMkkR hLku fk {k{q kLkkRu, ykkh VhkukU k k[kU fu heyu
ykLku {nu fu h h {U {knkLkk f{ y f{ yuf y MkwLLkkkU hk rhMkkk k {-Lke
VqkU fk kuB^ux knkut[k fh Lkufe fe kk fe q{U {[kRu ykih qk Mkkk f{kRu.

k{ku nkk

46

VunrhMk
WLkLk

MkV

nk

WLkLk

MkV

nk

wY heV fe Vek

fwku fe kk

16

k{kue {U yBLk ni

sLLkk nhk{ ni

17

knhk{ ykih khLk

Mkkk {-Lke VqkU fk VkYfe kwMkk

17

k{kue fe Vek kh [kh Vhk{eLku {wMkVk

yi fk ! yiMkk nku yu......

18

60 Mkk fe Rkkk Mku kunkh fe knk

yuf Mknkke fu sLLkke nkuLku fk hk

18

Vkkq kkkkU fu [kh hk i LkwMkkLkkk

Vwq kkkkU fe r{MkkU

19

Mkk Mku rkk LkwMkkLk un [e

Vwq kku fk qxu {wkk-ku fu kwLkkn

kE fe kkk fhku k [wk hnku

Mku k[Lkk w~kh nkukk ni

ykh sLLkk hfkh nku kku......

fk ! kkuLku Mku f hk Xnh fh

k{kue E{kLk fe Mkk{ke fk heyk ni

kkuLku fe Mkykk r{ yu

21

k{kue rn fk kko ni

nTk kkU fu Vwq krfhu

22

k{kue Rkkk fe [kke ni

rMkefu ykh {wtn {U kkh h uku

23

{k fe rnVkk ykMkkLk ni {kh kkLk...... 8 40 khMk kf k{kue fe {~f

kkuLku kk kkhnk kAkkkk ni

kku fh kAkkLku Mku Lk kku fh

21

23

kw^k-kq r fh {wnk-Mkkk fhLku

ku kkkuE kwwko

24

kkk[ek fu {wnk-Mkku fk khefk

24

kAkkLkk yAk

kqtkk Vkyuu {U hnkk ni

10 W{h rkLk yw ye Vqx Vqx fh hkuyu

25

h yBLk fk knkhk fiMku kLku !

10 rnfkk fe knk

26

MkkMk knq fk kzk rLk{xkLku fk {-Lke LkwMk

11 kkk fku VwqrGkk Mku kkf fhLku fk

kkLk fe r{k {U h-kMk

12 kunkheLk LkwMk

27

yAe kkk fhLku fe Vek

13 ku wfqV ku Mkku[u kkukk ni

29

ykfk ke k{kue ku ku

13 kkuLku Mku knu kkuLku fk khefk

29

kkuLku ykih [wk hnLku fe ku rfM{U

14 [wk hnLku fk khefk

31

VkunT kkk fe kkheV

15 yAu yLk kh kwfkh fh Mkkk f{kRu

33

{wtn Mku qLk ykih kek kn hnk nkukk

16 k{kue fe k-h-fk fe keLk {-Lke knkhU

34

k{ku nkk

47

Vh{kLku {wMkVk
: rsMk Lku rfkkk {U {w kh wwYu kkf rk kku sk kf {uhk Lkk{ WMk {U
hnukk rVrh~ku WMk fu ru RMkVkh fhku hnUku.
1 k{kue fe k-h-fk Mku ekhu {wMkVk
2 ykfu {U {-Lke {knku kLkkLku {U k{kue

34 3 h {U {-Lke {knku kLkkLku

{U k{kue fk rfhkh

37

fk rfhkh

36 h {U {-Lke {knku kLkkLku fu 19 {-Lke Vq 38

{-Lke fk{kU fu ru {-Lke nrkkh

37 r{Mkf fu 20 {-Lke Vq

42