INSTITUTI I KURIKULS DHE I TRAJNIMIT

PROGRAMET E KURIKULS BRTHAM T GJIMNAZIT

FUSHA: SHKENCA SHOQRORE LNDA: HISTORI E QYTETRIMIT BOTROR KODI: 8.2

PROGRAMET E LNDS HISTORI E QYTETRIMIT BOTROR PR KLASAT 10-11

TIRAN, SHTATOR 2008

Historia e qytetrimit botror Programi Historia e qytetrimit botror, studion tr aspektet e jets shoqrore si shteti, ligji, zhvillimin ekonomik, shoqria, kultura materiale dhe shpirtrore, si dhe veprimtarit e jets s prditshme, duke vendosur nj raport t barabart midis ktyre fushave t jets Prvoja njerzore, e vendosur nga programi n nj korniz historike tematike, nuk paraqitet e kufizuar vetm n nj aspekt t jets, si n programet e mparshme, por trajton probleme q lidhen me qytetrimin, duke filluar nga elementet e jets s prditshme, pra nga mnyra e jetess, e deri te sistemet ekonomike, politike e kulturore. Historia e qytetrimit botror ka pr qllim, prgatitjen e nxnsve pr t qen qytetar t informuar t bots, t aft pr t ndrvepruar me individ dhe grupe individsh t kulturave t ndryshme, si dhe t aft pr t kuptuar t kaluarn, t sotmen dhe perspektivat e s ardhmes. Programi Historia e qytetrimit botror, q zhvillohet n klasat 10,11, trajton ngjarjet historike n vazhdimsi kronologjike, e cila mundson lidhjen e brendshme e t jashtme midis periudhave dhe shoqrive t ndryshme, si dhe lidhjet e qytetrimit t popullit shqiptar me qytetrimin botror. N klasn e 10-t, programi Historia e Qytetrimeve n antikitet dhe n mesjet trajton qytetrimet e zhvilluara n luginat e lumenjve dhe n brigjet detare mesdhetare, veorit e zhvillimit, bashkveprimin, si dhe ndikimin e tyre mbi qytetrimet e mvonshme. Ai prfshin dhe qytetrimin mesjetar, duke pasqyruar tipologjin e ktij qytetrimi, i njohur ndryshe dhe si epoka e errt e qytetrimit botror. N klasn e 11-t, programi Historia e Qytetrimeve moderne dhe bashkkohore trajton evoluimin e qytetrimit evropian nga periudha e mesjets n at moderne, duke evidentuar frymn e re q ai merr me zbulimet e mdha gjeografike dhe me lvizjet e mdha kulturore, fetare e politike, q prfshin Evropn pas shekullit XV. Qytetrimi modern vijon me qytetrimin bashkkohor, i cili pasqyron ndryshimet e mdha q ndodhn pas Lufts s Dyt Botrore deri n ditt e sotme. Programi Historia e qytetrimit botror, shpreh risi pr problematikn q ai sjell dhe mnyrn e trajtimit, n krahasim me kurikuln e mparshme t arsimit t mesm. Ai synon q t krijoj te nxns-i/ja bindjen se qytetrimi i sotm sht nj vazhdimsi progresive e qytetrimit t hershm, pra e sotmja e ka burimin tek e kaluara dhe sht e lidhur me t. Ruajtja e kronologjis zbaton kriterin shkencor t zhvillimit t ngjarjeve mbi lidhjen shkak pasoj dhe vazhdimsin progresive t rrjedhs historike. Trajtesa tematike e historis s qytetrimit botror, shpreh natyrn przgjedhse (selektive) t programit, i cili nuk ka si qllim t mbuloj gjith ngjarjet e historis s qytetrimit botror, gj q do t sillte nj ngarkes t panevojshme pr nxnsin, por t trajtoj problemet thelbsore, modelet historike q prbjn rrnjt e qytetrimit t sotm. Trajtesa tematike ka pasur parasysh dhe vendosjen e nj balance historike mes kontributeve t shoqrive n lindjen dhe zhvillimin e qytetrimit botror, duke shprehur vlerat e tyre n nj kndvshtrim t barabart. Ky program e ndihmon nxnsin q t kuptoj m mir realitetin e sotm dhe ngjarjet aktuale q ndodhin, ti analizoj ato n mnyr kritike, duke br lidhjen e s sotmes me t shkuarn historike dhe me perspektivat e s ardhmes. Programi shpalos hapsira q i japin mundsi nxnsit pr tu prfshir n ato fusha ku ai dshiron t thellohet.

Programi Historia e qytetrimit botror pr klasat 10, 11 Historia, si nj shkenc humane, sht thelbsore n zhvillimin e qytetarve, t cilt i kuptojn shtjet aktuale me zgjuarsin dhe mprehtsin e fituar nga prvojat e s shkuars. Mungesa e njohurive mbi t kaluarn rrezikon t oj n harres dhe humbje t identitetit, duke na br t paaft pr t kuptuar zhvillimet e tashme dhe ato q do t ndodhin n t ardhmen. Pa historin, shoqria njerzore do ta kishte t vshtir tu prgjigjej pyetjeve t tilla si: si ka qen, ku ka ndodhur, si ka ndryshuar, si sht zhvilluar n hapsir dhe koh, cilat jan vlerat e saj thelbsore, cilat vendime t s shkuars ndikojn n zhvillimet aktuale. Studimi i historis i ndihmon nxnsit t zhvillojn nj ndjenj humanizmi t gjer, t kuptojn zhvillimin e personalitetit t tyre, mnyrn si ata ngjasojn dhe diferencohen nga t tjert n raport me kohn dhe hapsirn, t dallojn diferencn midis supozimit dhe faktit, t kuptojn kompleksitetin e shtjes historike, t mos besojn n prgjigjen e paargumentuar dhe t respektojn prpikrin e burimeve historike, duke shmangur analogjin false, t njohin abuzimet nga msimet historike, t peshojn pasojat q vijn nga to si dhe t marrin parasysh se padija pr t shkuarn na bn t burgosurit e saj. Nj kuptim i thell dhe i gjer i historis, pasuron prvojn personale t nxnsve, pasi i mson ata t luajn rolin e tyre n jet dhe shoqri, si ruajts t parimeve t nj shoqrie demokratike, si trashgimtar t shum kulturave dhe si antar t nj bote ekonomikisht t ndrvarur dhe me kultura t ndryshme q jetojn n harmoni, duke respektuar identitetin e njratjetrs.

1. SYNIMI I LNDS
Lnda Historia e qytetrimit botror synon: T aftsoj nxnsit pr t ndrvepruar me individ dhe grupe individsh t kulturave t ndryshme, pr t njohur t kaluarn, pr t kuptuar ndrveprimin e saj me t sotmen dhe me perspektivat e s ardhmes, duke nxn, analizuar dhe menduar n mnyr kritike. T zhvilloj aftsit intelektuale t nxnsit pr t analizuar dhe pr t interpretuar informacionin historik n mnyr kritike dhe t prgjegjshme, nprmjet dialogut, krkimit t s vrtets dhe prmes debatit t hapur sidomos pr shtjet t ndjeshme historike. T aftsoj nxnsit pr tu br qytetar aktiv dhe t prgjegjshm n dimensionet lokale, kombtare, rajonale, Evropiane e globale duke ju mundsuar atyre t ndrtojn identitetin individual dhe kolektiv prmes njohjes s trashgimis s tyre historike t prbashkt. T ngrej vlerat themelore t qytetaris si tolerancn, mirkuptimin, t drejtat e njeriut dhe demokracin.

1. OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM
T prshkruaj momentet m kulmore t zhvillimit t shoqris, nprmjet nj trajtimi kronologjik tematik.

T prshkruaj prvojn historike t shoqris, pr t kuptuar m mir nxnsit jetn aktuale dhe pr t qen t aft t projektojn t ardhmen, duke nxitur tek ata t menduarin n mnyr kritike. T interpretoj shoqrin njerzore n t kaluarn, pr t kuptuar nxnsit t sotmen dhe ndikimin e tyre n zhvillimet historike t s ardhmes. T zhvilloj te nxnsit aftsit pr t kuptuar perspektivat e ndryshimeve historike, n nj bot n ndryshim. T interpretoj efektin e kohs, t vazhdimsis dhe t ndryshimit n marrdhniet historike dhe rolin e tyre n perspektivat e s ardhmes. T edukoj nxnsit me ndenjn e mirkuptimit dhe t besimit t ndrsjell midis popujve, nprmjet studimit t kulturs, t shkmbimeve t shumanshme dhe t trashgimis. T argumentoj vlerat e trashgimis historike, duke e vlersuar kt trashgimi si pjes t prcaktimit t identitetit t nj populli. T aftsoj nxnsit pr pun krkimore, nprmjet teknikave alternative, duke nxjerr veorit historike me an t interpretimeve t ndryshme t dijeve. T vlersoj pozitn e qytetrimit shqiptar brenda qytetrimit botror. T forcoj ndjenjn e identitetit kombtar dhe t respektit pr historin kombtare, me qllim zgjerimin e prmasave evropiane n studimin e historis. T krijoj mundsi pr pun krkimore, duke u bazuar n burime historike, pr studimin e ngjarjeve t ndryshme t historis. T edukoj frymn argumentuese prball tezave t ndryshme rreth nj fenomeni historik. T tregoj lidhjen e vlerave pozitive si: toleranca dhe respektimi i dallimeve ndrmjet kulturave t ndryshme, prmes studimit t historis. T zhvilloj, prmes studimit te historis, aftsit qytetare, t cilat kontribuojn n rritjen e tyre personale si individ, n prgatitjen e tyre pr n jet, n pun dhe n shoqri. T prcaktoj detyrimet dhe prgjegjsit n kuadrin e shtetit ligjor, t mbrojtjes s t drejtave dhe t lirive t individit, nprmjet pajisjes me kultur t plot demokratike.

2. OBJEKTIVA SIPAS LINJAVE DHE NNLINJAVE

KLASA e 10-t 36 jav x 1 or = 36 or HISTORIA E QYTETRIMIT BOTROR HISTORIA E QYTETRIMEVE N ANTIKITET DHE N MESJET

Linja 1 Prshkrimi i linjs

Qytetrimi n parahistori Kjo linj do ti prezantoj nxns/it-es kuptimin dhe vlerat q ka historia e qytetrimit botror. Nprmjet ksaj linje, nxns/i-ja do

t kuptoj dhe analizoj ngjarjet historike, n lidhjet e tyre shkak pasoj, rolin q ka luajtur mjedisi n zhvillimin e qytetrimeve si dhe ndryshimet fizike, ekonomike, sociale dhe kulturore, q psoi njeriu n parahistori. Ai/ajo do t kuptoj veprimtarin e historianit n pun nprmjet veprimtarive praktike. Veprimtarit praktike kan pr qllim t vendosin nxnsin n pozitn e nj historiani, si nj zbulues (eksplorues) dhe mbledhs faktesh e dokumentesh, przgjedhs, gjurmues (hulumtues) e vlersues, i aft pr t mbajtur qndrimin e tij pr ngjarje t ndryshme historike, duke u bazuar n burime historike. Or t sugjeruara1 4 Nnlinja Prmbajtje e sugjeruar2 Objektiva

Or t sugjeruara jan ort e planifikuara nga specialistt pr zhvillimin e linjs. Shuma totale e orve t linjave duhet t jet sa numri i plot i orve n planin msimor pr kt lnd. Quhen t sugjeruara, sepse i jepet liri zbatuesit t programit (msuesit), q t shtoj ose t paksoj numrin e sugjeruar t orve n masn 10%, sipas nevojave t klass.
2

Prmbajtjet e sugjeruara jan shtje msimore t rekomanduara nga specialistt, pr t orientuar hartuesit e tekstit t lnds, n zbrthimin e objektivave lndor. Ato nuk prfaqsojn nj njsi ore msimore. Quhen t sugjeruara, pasi hartuesit e tekstit mund t zvoglojn ose t zgjerojn hapsirn e shtjeve msimore t sugjeruara, por ata duhet t zbatojn me rreptsi prmbajtjen e objektivave t nnlinjave.

Historia e qytetrimit

Kuptimi mbi historin e qytetrimit kuptojm me qytetrim? Periodizimi i parahistoris. Shoqria parahistorike veprimtaria e njeriut (Homosapiens) mbi natyrn si nj proces evolutiv dhe pasojat q solli. Besimi dhe artet n parahistori.

N prfundim t klass s 10-t nxns/i-ja: t prdor sakt konceptet historike kye: histori qytetrimi, qytetrim, burime, periodizim, dokumente, mjedis, paleolit, mezolit, neolit, hominid, homosapiens, epok akullnajore, parahistori, shoqri parahistorike. t shpjegoj kuptimin e nocionit qytetrim; t analizoj objektin e historis s qytetrimit; t evidentoj trsin e vlerave materiale dhe shpirtrore t krijuara nga qytetrimet n zhvillimin historik t tyre. t vlersoj drejt ndikimin e mjedisit n zhvillimin e nj qytetrimi; t tregoj epokat parahistorike, duke identifikuar shtrirjen kohore t tyre. t prshkruaj ndryshimet q psoi njeriu gjat evolucionit t tij; t analizoj veprimtarit e njeriut q uan n krijimin e komuniteteve t para njerzore. t shpjegoj veprimtarit e para ekonomike, zhvillimin e mendimit, t besimit e t artit dhe t komuniteteve t hershme njerzore, si piknisje e qytetrimit botror; t vlersoj eprsit q solli ndarja e puns dhe prdorimi i metaleve n zhvillimin e shoqris njerzore. t prcaktoj periudhat historike: Veprimtari praktike Antikitet, t sugjeruara3: Organizimi Mesjet, kronologjik i historis. Moderne (moderne e hershme 1500 Llogaritja e kohs (pr. 1815 dhe moderne 1815 1945 K; ps. K), llojet e Bashkkohore 1945 sot ; kalendarve dhe t tregoj organizimin kronologjik t historis, periodizimi i historis. me qllim vendosjen e ngjarjeve dhe t Puna me dokumente njerzve n periudha t ndryshme historike, historike pr t shpjeguar marrdhniet historike; (arkiv, bibliotek, t kryej veprime pr llogaritjen e kohs; muze). t ndrtoj linjn e kohs, duke vendosur n t Gjurm t periudhat historike dhe ngjarjet e rndsishme

Veprimtari praktike t sugjeruara jan or praktike n funksion t prpunimit dhe thellimit t njohurive t reja, si dhe t aftsimit praktik t nxnsve. Kto veprimtari praktike jan dhn pr do nnlinj, duke u ndar n raportin 30% veprimtari praktike, kundrejt 70% njohuri t reja. Jan t sugjeruara, sepse prdoruesit e programit (hartuesit e tekstit dhe msuesit) mund ti ndryshojn kto veprimtari t sugjeruara, n funksion t nevojave t prpunimit t lnds dhe t prshtatjes s ktyre veprimtarive me ngjarjet e reja n koh. N rubrikn veprimtari praktike t sugjeruara mund t jen dhn m shum se 30% tema veprimtarish praktike, q i prkasin nj linje pr prpunimin e njohurive. Prdoruesit e programit duhet t przgjedhin n masn 30 %, ato veprimtari q i mendojn m t prshtatshme, pr prpunimin e objektivave t linjs dhe t nnlinjs.

parahistoris n vendin historike; ton. Popujt q kan t prdor nj gjersi burimesh historike dhe populluar n lashtsi informacioni t duhur, duke prfshir Ballkanin. dokumentet, burimet e shtypura, historin Kushtet historike q gojore, medie, piktura, muze, galeri, fotografi, ndikuan n kalimin e muzik dhe internetin si baz hetimi vetjak, organizimit shoqror e pr ndrtimin dhe argumentimin e nj drejtimin e tij, nga ngjarjeje historike; gruaja te burri. t evidentoj, nprmjet burimeve alternative, gjurm t parahistoris n vendin ton dhe t identifikoj popujt, q kan populluar n lashtsi Ballkanin; t shpjegoj dallimet mes shoqris matriarkale dhe asaj patriarkale. Linja 2 Qytetrimet botrore n antikitet. (Mijvjeari IV pr. K. shek. V ps. K.) Kjo linj do t prshkruaj dhe analizoj kushtet, etapat dhe tiparet ekonomike, shoqrore, politike dhe kulturore t qytetrimeve antike n Mesopotami, Egjipt, Greqi e Rom. Nprmjet njohurive t mara n kt linj, nxnsit i krijohet mundsia t analizoj zhvillimet e qytetrimeve n brigjet e lumenjve n plan krahasues me qytetrimet n brigjet e deteve mesdhetare, pr t kuptuar lidhjen midis ktyre qytetrimeve. Kjo linj do ti pajis nxnsit me njohuri dhe shprehi pr shoqrit n lashtsi, duke evidentuar tiparet e prbashkta dhe veantit e tyre.

Prshkrimi i linjs

OR T SUGJERUARA: 16 Nnlinja Prmbajtje e sugjeruar Objektiva

Qytetrimet Lindja e qytetrimeve t e hershme. hershme: (Mijvjeari IV Harta e qytetrimeve t hershme. II pr. K) Veorit e zhvillimeve ekonomike, tipare t prbashkta t ekonomis s Mesopotamis dhe t Egjiptit.

Shteti dhe shoqria, n Mesopotami Organizimi shoqror n Mesopotami.; Lindja e shtetit dhe veorit e tij n Mesopotami, Hamurabi dhe kodet e tij. Shteti dhe shoqria, n Egjypt Zhvillimi i shoqris n Egjipt, ndrtimi piramidal i shoqris egjiptiane. Lindja e shtetit dhe veorit e tij n Egjipt. Kultura dhe besimi n qytetrimet e hershme: Kultura, shkrimi dhe besimi n qytetrimet e hershme Veprimtari praktike t sugjeruara: Enigma e piramidave.

N prfundim t klass s 11-t nxns/i-ja: t prdor sakt termat dhe konceptet historike kye, si : qytetrim, mbeturina lumore, kodet, pushtet hyjnor, pushtet i dhuruar nga zoti, kavaleri, shpikje, shkrimi, politeizmi, henoteizmi, piramida, mumie, barbar, koloseumi; t vlersoj rolin e figurave kryesore historike n kt periudh, si, p. sh.,: Sargoni, Hammurabi, Menesi, Ramsesi II; t tregoj n hart vendndodhjen e t gjitha qytetrimeve, q lindn n brigjet e lumenjve; t prcaktoj kohn e lindjes s qytetrimeve n Mesopotami dhe n Egjipt; t shpjegoj rolin e mjedisit gjeografik n evolucionin e qytetrimeve n Mesopotami dhe n Egjipt; prshkruaj tiparet ekonomike t Mesopotamis dhe t Egjiptit; t krahasoj veorit ekonomike t Mesopotamis dhe t Egjiptit. t shpjegoj ndrtimin shoqror n Mesopotami dhe n Egjipt, duke krahasuar veorit e tyre; t identifikoj tiparet e organizimit shtetror dhe karakterin e tij n Mesopotami dhe n Egjipt; t analizoj, nprmjet krahasimit, rolin e monarkut si pushtet zotdhe pushtet i dhuruar nga zoti, duke nxjerr prfundime mbi kt shtje; t shpjegoj karakterin dhe rolin e ligjeve t Hamurabit n zhvillimet ekonomike, shoqrore e politike n Mesopotami; t analizoj kodin e Hamurabi; t analizoj kulturn materiale e shpirtrore t qytetrimeve t hershme. t argumentoj ndikimin e arritjeve t ktyre qytetrimeve n jetn e sotme. t krkoj, t grumbulloj dhe t przgjedh materiale pr piramidat, duke diskutuar n klas enigmat e tyre.

Qytetrimet n brigjet e deteve t Mesdheut

Lindja dhe prhapja e qytetrimeve n brigjet e deteve t Mesdheut: Njohja me popujt e detit, lokalizimi n hart (Fenikia, Kreto Mikena, Greqia, Roma, Iliria). Mjedisi dhe zhvillimi i ktyre qytetrimeve. Qytetrimi kretomikenas dhe etrusk si pararends i qytetrimit grek dhe romak.

Shteti dhe ligji n Greqin antike: Evolucioni politik i qytetshteteve greke: nga mbretria n republikn oligarkike, demokratike dhe tirani. Lidhjet midis qytet shteteve. Shteti dhe ligji n Romn antike: Evolucioni politik i Roms, nga monarkia n republik dhe perandori.

t prdor sakt termat dhe konceptet historike kye, si: popuj t detit, shkrim fenikas, mure ciklopike, qytet-shtet, koloni, luft civile, oligarki,demokraci, tirani, patrik, plebenj, skllavopronar, gladiator, perandori, stil dorik, jonik e korintik, hark triumfi, obelisk, politeizm, letrsi, filozofi, art, arkitektur, krishtrim, dyndje, migrim, kriz, shtete romane-gjermanike; t vlersoj rolin e figurave historike kryesore n kt periudh, si, p. sh.: Homeri, Soloni, Dragoni, Perikliu, Romuli, Remi, Jul ezari, Oktaviani, Spartaku, Krishti, Konstandini i Madh, Teodosi, Atila; t prcaktoj n hart vendosjen dhe shtrirjen e popujve t detit. (Fenikia, Kreto Mikena, Greqia, Roma, Iliria); t prcaktoj kohn e lindjes s qytetrimeve n Feniki, Kreto-Miken, Greqi, Rom dhe n Iliri; t analizoj ndikimin e mjedisit n zhvillimin e ktyre qytetrimeve; t argumentoj ndikimin e qytetrimit kretomikenas dhe atij etrusk n qytetrimin grek e romak. t prshkruaj evolucionin politik t qytet shteteve greke t Athins dhe t Sparts; t vlersoj demokracin antike dhe ndikimin e saj n qytetrimet e mvonshme; t diskutoj pr karakterin e lidhjeve t qytet shteteve greke.

t prshkruaj evolucionin politik t Roms; t analizoj krijimin e s drejts romake si nj prej legjislacioneve m t rndsishme t jurisprudencs botrore; t krahasoj evolucionin politik t institucioneve greke dhe romake, duke argumentuar ndryshimet mes tyre.

Shoqria dhe jeta e prditshme n qytetrimin antik grek dhe romak: Tiparet e organizimit shoqror n qytetrimin grek e at romak. prshkrimi i jets s prditshme, si : veshja, ushqimi, mobilimi i shtpive, martesat, zakonet etj.. Roli i femrs n kto shoqri, t drejtat e tyre ligjore. Arti , kultura dhe shkenca n qytetrimin antik grek e at romak dhe prhapja e tyre: Tiparet e artit, t kulturs, shkencs dhe t arsimit n qytetrimin grek e romak. Prhapja e kulturs greke e romake. Krijimi i kolonive, kultura helenistike, zgjerimi i perandoris romake. Besimi n lashtsi: Tiparet e besimit n lashtsi. Kushtet historike t lindjes s krishterimit, veorit e tij dhe institucionet kishtare.

t shpjegoj tiparet e organizimit shoqror n qytetrimin grek e at romak; t dalloj nprmjet ilustrimeve elemente t jets s prditshme n qytetrimin grek e at romak; t evidentoj rolin e gruas n qytetrimin grek e at romak;

t prcaktoj n hart prhapjen e qytetrimit grek e romak; t prdor sakt konceptin koloni greke; t evidentoj rrugt nprmjet t cilave u prhapn kto qytetrime; t prshkruaj tiparet e artit, t kulturs, t shkencs dhe t arsimit n qytetrimin grek e at romak. t krahasoj tiparet e kulturs greke me at romake.

t tregoj veorit e besimit hebre dhe pagan; t analizoj kushtet e lindjes s krishterimit, duke evidentuar rrethanat historike t kalimit nga besimi pagan n at t krishter; t argumentoj faktort historik q ndikuan n prhapjen e krishterimit.

10

Ndrprerja e qytetrimit antik n Evrop: Popujt q migruan n territorin e Perandoris Romake, niveli i zhvillimit t tyre, pasojat q solln. Tiparet e shoqris romake pas dyndjeve t popujve.

Veprimtari praktike t sugjeruara: Veprimtaria e Perandorit romak Konstandin.. Marrdhniet midis qytetrimeve t lashta. (Martesa e Kleopatrs me Mark Antonin.). Jet paralele, Perikliu dhe Augusti. Demokracia athinase dhe tiparet e shtetit t sotm demokratik. Linja 3 Prshkrimi i linjs

t prcaktoj n hart shtrirjen e dyndjeve t popujve n Evrop; t prcaktoj faktort historik q shkaktuan lvizjen e popujve; t analizoj pasojat q solln migrimet e popujve n Evrop; t vlersoj rolin e migrimeve t popujve n ndrprerjen e qytetrimit antik dhe lindjen e qytetrimit mesjetar; t analizoj shkaqet e ndrprerjes s qytetrimit antik n Evrop. t vlersoj4 shkalln e prdorimit t njohurive, shprehive, aftsive dhe qndrimeve, q zotron nxnsi pr qytetrimet antike. t argumentoj prfitimet e ndrsjella ndrmjet kulturave t qytetrimeve antike; t argumentoj marrdhniet ekonomike, politike dhe kulturore ndrmjet qytetrimit ilir dhe atij romak; t vlersoj rolin e figurave historike n zhvillimin e shteteve.

Qytetrimet botrore n mesjet. (Shek. V shek. XV) Kjo linj ka pr qllim t shpjegoj dhe analizoj etapat kryesore npr t cilat ka kaluar zhvillimi i shoqris mesjetare dhe qytetrimet n mesjet; do t krahasoj mnyrn e organizmit ekonomik, politik, dhe kulturor t ktyre qytetrimeve pr t kuptuar lidhjen midis ktyre qytetrimeve. Nprmjet ksaj linje nxnsi do t kuptoj dhe shpjegoj kalimin nga qytetrimet n lashtsi n qytetrimet mesjetare dhe ndryshimet q psuan kto qytetrime.

Or t sugjeruara: 16

Ky objektiv shrben pr matjen dhe vlersimin e njohurive, t shprehive dhe t qndrimeve t fituara nga nxnsit pr qytetrimet n antikitet. Mund t realizohet nga msuesi, nprmjet nj testi ose nj ore prsritjeje, por duhet theksuar se testi nuk sht i detyrueshm pr tu zhvilluar nga msuesi.

11

Nnlinja Prmbajtje e sugjeruar Qytetrimet Qytetrimi bizantin: Tiparet e qytetrimit botrore n bizantin. mesjet. (Shek. V shek. X) Ardhja e sllavve n territoret Bizantine, tiparet e reja t qytetrimit bizantin. Kultura, arti dhe besimi n qytetrimin bizantin.

Objektiva N prfundim t klass s 10-t nxns/i-ja: t prdor sakt termat dhe konceptet kye historike, si: trashgimi grekoromake, , epok e errt, mesjet ndarja e kishs, perandori, katolicizm, ortodoksi, kod, islam, allahu, kalifat, kalif, mysliman, kuran, vend i shenjt, agjrim; t vlersoj rolin e figurave historike kryesore n kt periudh, si, p. sh.: Justiniani, Muhamedi, Omar Khajani, Gregori i Madh, Karli i Madh, Leoni III, Otoni I; t shpjegoj tiparet e qytetrimit bizantin, duke argumentuar shkaqet e krijimit t tij; t prcaktoj n hart lvizjet e sllavve n Ballkan e Bizant; t prshkruaj tiparet e organizimit ekonomik dhe shoqror t qytetrimit bizantin; t krahasoj tiparet ekonomike dhe shoqrore t qytetrimit bizantin me tiparet ekonomike dhe shoqrore t qytetrimeve t mparshme; t jap shembuj nga arti dhe kultura bizantine; t argumentoj n mnyr kritike shkaqet e ndarjes s kishs s krishter; t prcaktoj n hart shtrirjen e Shteti dhe ligji n perandoris bizantine. qytetrimin bizantin: Shtrirja e Perandoris t analizoj tiparet e organizimit shtetror Bizantine t Perandoris Bizantine; Tiparet e organizimit t shpjegoj karakterin dhe rolin e kodit t shtetror n Justinianit n zhvillimet ekonomike, qytetrimin bizantin. shoqrore e politike n Bizant; Kodi i Justinianit, t mbaj qndrim, duke argumentuar momentet e lulzimit t ndikimin e ktij kodi dje dhe sot. Perandoris Bizantine.

12

Qytetrimi arab: Tiparet e qytetrimit arab, organizimi shoqror, ekonomik dhe kulturor. Kushtet historike t lindjes s besimit islam, prhapja dhe veorit e tij. Organizimi shtetror: Kalifati. Papati dhe Perandoria e shenjt Romake: Prhapja e krishterimit n Europ. Administrata kishtare. Krijimi i Perandoris s Shenjt Romake.

t shpjegoj, me an t ilustrimit, tiparet e qytetrimit arab; t evidentoj ndikimin e qytetrimit arab n Europ; t demonstroj n hart fazat e shtrirjes s Kalifatit Arab; t analizoj kushtet historike t prhapjes s islamit, duke argumentuar rndsin e qytetrimit arab.

Veprimtari praktike t sugjeruara: Hartimi i nj eseje me tem : Qytetrimi bizantin- vijimsi apo qytetrim i ri?. Pozita e vendit ton midis dy ngjarjeve t mdha: ndarjes s Perandoris Romake dhe ndarjes s kishs s krishter n vitin 1054. Kontributi i shqiptarve n qytetrimin bizantin.

t prcaktoj faktort q ndikuan n prhapjen e krishterimit n Europ; t analizoj rrugn historike t formimit t administrats kishtare. t argumentoj forcimin e autoritetit papal n Evrop; t prcaktoj n hart shtrirjen e Perandoris s shenjt Romake; t analizoj pozitn e Perandoris s shenjt Romake. t argumentoj lindjen e dy autoriteteve n Europ: Perandori dhe Papa. t hartoj ese argumentuese me tem Qytetrimi bizantin-vijimsi apo qytetrim i ri? ; t argumentoj, nprmjet diskutimit, pozitn e territoreve arbrore midis Roms dhe Bizantit; t krahasoj dhe t argumentoj qndrueshmrin e Perandoris Bizantine ndaj Perandoris Romake t perndimit.

13

Evolucion i Ndryshimet n qytetrimin qytetrimeve mesjetar evropian: Feudalizmi n formn mesjetare. e tij klasike. (Shek. X shek Tiparet themelore t XV) ktij sistemi: feudi aristokracia, vasaliteti, bujkrobria. Lindja e qyteteve, zhvillimi i tregtis, ndryshime n strukturn shoqrore dhe n mnyrn e jetess.

Marrdhniet midis qytetrimit arab dhe atij europian: Marrdhniet midis dy qytetrimeve, perndimor dhe lindor: kryqzatat, marrdhniet tregtare.

t prdor sakt termat dhe konceptet historike kye, si: feudalizm, feud fisnikri, vasalitet, bujkrobri, vasal, detyrim, qytet, iflig, luks, konflikte, shtresa shoqrore , komun, Karta e Madhe e Lirive, monarki e kufizuar, republik, emancipim, kryqzat, ripushtim, sistem feudal-ushtarak, sulltan, spahi, timar, krahina t vetqeverisura, jenier; t vlersoj rolin e figurave kryesore historike n kt periudh si, psh.: Grigori VII, Henriku IV, Urbani II, Bonifaci VIII, Filipi i Bukur, Xhoni Patok; t shpjegoj tiparet themelore t sistemit feudal; t shpjegoj dhe t analizoj feudalizmin, duke evidentuar ndryshimet ne jetn ekonomike dhe shoqrore; t prshkruaj lindjen e qyteteve dhe zhvillimin e tregtis n Europn mesjetare; t analizoj strukturn shoqrore t Europs mesjetare, nprmjet ilustrimit t nj qyteti mesjetar t Europs; t krahasoj mnyrn e jetess s shtresave t ndryshme shoqrore n Europn mesjetare. t shpjegoj marrdhniet midis qytetrimit arab dhe qytetrimit europian, duke evidentuar format e ktyre marrdhnieve; t prshkruaj marrdhniet tregtare midis qytetrimit arab dhe atij evropian. t prdor sakt termin kryqzat; t shpjegoj shkaqet e fillimit t kryqzatave; t prcaktoj n hart itinerarin e lvizjes s kryqtarve drejt lindjes; t analizoj karakterin dhe grupet pjesmarrse n kryqzata si dhe qllimet e tyre; t evidentoj pasojat e kryqzatave n marrdhniet mes dy qytetrimeve.

14

Krijimi i monarkive t centralizuara n Evrop: Monarkia angleze: Marrdhniet midis mbretrve dhe lordve n Angli. Lindja e parlamentarizmit n Angli. Karta e Madhe e Lirive. Monarkia franceze Coptimi feudal n Franc. Konflikti midis feudalve dhe mbretit; Monarkia absolute. Marrdhniet midis papve dhe perandorve. Ndryshimet n autoritetin papal n Evrop.

Perandoria Osmane perandori ndrkontinentale: Nga selxhukt tek osmant; etapat e zgjerimit t Perandoris Osmane. Organizimi politik dhe zhvillimi ekonomik i Perandoris Osmane.

t identifikoj monarkit kombtare n hartn politike t Evrops mesjetare; t shpjegoj procesin e kalimit nga coptimi feudal n shtet kombtare, duke analizuar faktort e ktij procesi; t shpjegoj marrdhniet midis lordve dhe mbretrve n Angli. t vlersoj rolin q mori parlamenti n jetn politike t Anglis. t prshkruaj prmbajtjen e Karts s Madhe t Lirive; t prcaktoj karakterin e Karts s Madhe t Lirive, si filles historike e monarkis kushtetuese; t gjykoj mbi baraspeshimin e pushtetit t mbretit me parlamentin. t diskutoj pr coptimin feudal n Franc; t shpjegoj marrdhniet hierarkike midis feudalve dhe mbretrve n Franc, duke analizuar shkaqet e ktyre marrdhnieve; t analizoj arsyet e forcimit t pushtetit t mbretit n Franc. t prshkruaj tiparet e monarkis absolute n Franc. t krahasoj rolin e parlamentin anglez me at t asambles s prgjithshme n Franc. t evidentoj rolin e Papatit n jetn politike t Evrops Perndimore; t analizoj pasojat e konfliktit midis pushtetit t paps dhe monarkve. t prcaktoj lidhjen midis selxhukve dhe osmanve; t tregoj kushtet historike t formimit t Perandoris Osmane; t prcaktoj n hart shtrirjen e Perandoris Osmane sipas periudhave t zhvillimit t saj; t prshkruaj rrugn e krijimit t shtetit osman; t analizoj karakterin dhe organizimin politik e shoqror t Perandoris Osmane.

15

Kultura n qytetrimin mesjetar: Zhvillimi i arsimit, i artit dhe i kulturs.

Veprimtari praktike t sugjeruara: Trashgimia e qytetrimeve mesjetare sot. Lidhja e shqiptarve me qytetrimet Evropiane t shek. XV. Ndarja e kishs- dukuri teologjike apo politike? Shkmbimet tregtare, midis bots arabe dhe asaj Evropiane.

t evidentoj tiparet e zhvillimit t artit, t kulturs dhe t arsimit n qytetrimet mesjetare; t gjykoj pr rolin e fes n qytetrimin mesjetar; t krahasoj prirjet e zhvillimit t artit, t kulturs dhe t arsimit n qytetrimin arab me ato n qytetrimin perndimor; t vlersoj shkalln e prdorimit t njohurive, shprehive, aftsive dhe t qndrimeve q zotron nxnsi pr qytetrimin mesjetar, duke evidentuar lidhjen e tij me qytetrimin antik. t argumentoj trashgimin e qytetrimeve mesjetare sot, nprmjet diskutimeve, duke iu referuar burimeve historike; t krkoj,t grumbulloj dhe t przgjedh materiale, pr t evidentuar lidhjen e shqiptarve me qytetrimet Evropiane t shek. XV; t shkruaj nj ese argumentuese me tem: Ndarja e kishs- dukuri teologjike apo politike?; t krkoj, t grumbulloj dhe t przgjedh materiale, duke diskutuar n klas pr shkmbimet tregtare midis bots arabe dhe asaj Evropiane.

KLASA e 11-t 36 jav x 2 or = 72 or

HISTORIA E QYTETRIMIT BOTROR HISTORIA E QYTETRIMEVE MODERNE DHE BASHKKOHORE

Linja 1 Prshkrimi i linjs

Qytetrimet n fillimet e historis moderne. Kjo linj do t prezantoj kthesn e madhe q mori qytetrimi botror pas Rilindjes Evropiane dhe Zbulimeve t Mdha Gjeografike. Prmes ksaj linje, nxns/i-ja do t kuptoj ndryshimet rrnjsore n jetn ekonomike, politike, shoqrore,

16

humane, kulturore, shkencore dhe fetare, t cilat solln fillimin e bots moderne dhe patn ndikim n arritjet e qytetrimit bashkkohor. Or t sugjeruara 8 Nnlinja Prmbajtje e sugjeruar Ndryshimet n Humanizmi dhe Rilindja: Thelbi i Humanizmit. qytetrimet Rilindja, fryma e saj n botrore art, kultur, shkenc e n shoqri. Italia si qendr e Rilindjes evropiane. Objektiva N prfundim t klass s 11-t nxns/i-ja: t prdor sakt konceptet historike kye: Humanizm, Rilindje; t prcaktoj tiparet e Humanizmit; t evidentoj kushtet historike q uan n periudhn e Rilindjes evropiane; t analizoj ndryshimet e rndsishme social- kulturore q ndodhn gjat Rilindjes, duke prfshir dhe ndikimin e saj n Evrop; t argumentoj arsyet e shndrrimit t qyteteve italiane n djepin e qytetrimit modern evropian. t prdor sakt konceptin historik Bota e Re; t analizoj rrethanat q shkaktuan Zbulimet e mdha gjeografike; t prcaktoj n hart rrugn q prshkuan udhtart evropian, n krkim t Bots s Re; t vlersoj kulturn e popujve t Bots s Re.

Evropa drejt njohjes s Bots s re: Rrethanat e favorshme tekniko-shkencore dhe ekonomiko-politike nxisin zbulimet gjeografike. N krkim t rrugve t reja: zbulimet e mdha gjeografike. kultura dhe shoqria vendase (acteke, inke). Ndryshimet fetare n Evrop: Rrnjt e Reformacionit, doktrina protestante, prfaqsuesit kryesor. Kundrreforma katolike dhe karakteri relativ i saj.

t prdor sakt konceptet historike kye: reformacion, kundrreformacion; t prcaktoj faktort q solln prarjen n besimin katolik; t analizoj idet kryesore t Luterit dhe Kalvinit, duke treguar veorit e pikpamjeve t tyre; t shpjegoj veorit e Reformacionit n Angli; t analizoj pasojat e Reformacionit protestant n Evrop; t shpjegoj prmbajtjen dhe karakterin e Koncilit t Trentos;

17

Perandoria Osmane dhe Evropa: Zgjerimi i Perandoris Osmane n territoret evropiane, prhapja e qytetrimit osman n ato territore. Ndrprerja e ekspansionit osman n Evrop. Shoqria, arti dhe kultura n shek. XVI-XVII: Shoqria, mnyra e jetess n prputhje me shtresat, pozita e gruas n shoqri. Kultura, arti, shkenca dhe arsimi.

Veprimtari praktike t sugjeruara: Ndikimi i qytetrimeve t lashta n Rilindjen evropiane. Shqipria dhe Ballkani nn Perandorin Osmane. Ndikimi i Rilindjes evropiane te shqiptart. Linja 2 Prshkrimi i linjs

t prcaktoj n hart zgjerimin e Perandoris Osmane; t ilustroj, nprmjet shembujve, trashgimin e qytetrimit osman n art, kultur, shkenc dhe n ekonomi, jet e prditshme; t analizoj ndikimin q pati prhapja e qytetrimit osman n Evrop; t argumentoj faktort q solln ndrprerjen e ekspansionit osman n Evrop. t ndrtoj strukturn e shoqris evropiane n shek. XVI - XVII; t prcaktoj ndryshimet sociale dhe kulturore q ndodhn gjat Rilindjes, duke prfshir prparimet n teknologji, art, arkitektur dhe n ide; t evidentoj kontributin e prparimeve shkencore n shoqrin evropiane; t vlersoj rolin e figurave kryesore historike n kt periudh, si, p. sh.: Papa Leoni, Brunelesko, Gutenbergu, Erazmi i Roterdamit, Leonardo Da Vini, Mikelanxhelo Buonaroti, Servantesi, Shekspiri, Galileu, Koperniku; t vlersoj shkalln e prdorimit t njohurive, shprehive, aftsive dhe qndrimeve q zotron nxnsi pr qytetrimin botror n fillimet e historis moderne. t gjykoj pr ndikimin e qytetrimeve t lashta n Rilindjen evropiane; t argumentoj ndikimin e qytetrimit osman n Ballkan dhe n Shqipri; t analizoj ndikimin e Rilindjes evropiane te shqiptart; t evidentoj humanistt shqiptar si Marlin Barleti, Pal ngjlli, Mikel Maruli.

Koha e ndryshimeve thelbsore. Kjo linj ka pr qllim t pasqyroj ndryshimet rrnjsore, q shkaktuan revolucionet politike, industriale dhe ideologjike n qytetrimin perndimor dhe botror. Linja prfshin lindjen e nacionalizmit i cili oi n krijimin e

18

shteteve nacionale ne Evropn Qendrore dhe Ballkan. Gjithashtu linja trajton edhe fillimet e liberalizmit n jetn politike dhe ekonomike q i siguroi qytetarit t drejtat sociale dhe politike. Or t sugjeruara: Nn linja Ndryshimet n kulturn politike dhe ekonomin Evropiane. 25 Prmbajtje e sugjeruar Kultura politike dhe shtetet moderne : Absolutizmi n Franc. Iluminizmi. Reformat iluministe t Frederikut t Madh, t Maria Terezs, Pjetrit t Madh dhe t Katerins II. Objektiva N prfundim t klass s 11-t nxns/i-ja: t prdor sakt konceptet historike kye: merkantilizm, kapitalizm, kolonializm, iluminizm; t analizoj tiparet e qeverisjes n Franc duke evidentuar absolutizmin e Luigjit XIV; t prcaktoj idet e iluministve dhe ndikimin e tyre n ndryshimet e jets s qytetrimeve botrore; t analizoj reformat iluministe t Frederikut t Madh, t Maria Terezs, t Pjetrit t Madh dhe t Katerins II, duke i krahasuar mes tyre; t vlersoj ndikimin e modeleve t monarkve iluminist n Evropn e shek. XIX; t analizoj ndryshimet, q solln zbulimet gjeografike n ekonomi dhe n shkenc; t analizoj pasojat ekonomike (ku prfshihet roli i teoris tregtare merkantiliste), revolucionin tregtar dhe kapitalizmin n fillimet e tij; t gjykoj pr shkaqet e zhvendosjes s tregut botror; t prshkruaj kulturat e reja bujqsore q u kmbyen ndrmjet midis Evrops dhe Bots s repas zbulimeve gjeografike; t argumentoj lidhjen midis zbulimeve gjeografike dhe procesit t kolonializmit; t prshkruaj kolonializmit si parakusht i krijimit t perandorive botrore. t analizoj shkaqet dhe pasojat e sistemit t skllavris moderne.

Zhvendosja e tregut botror nga Mesdheu drejt Atlantikut: Ekonomia atlantike: shkmbimet tregtare midis Evrops dhe Bots s Re. Merkantilizmi, kapitalizmi, komunikacioni. Krijimi i kolonive.

19

Revolucionet, n Angli, Amerik e Franc): Revolucioni anglez: shkaqet e fillimit, etapat, Revolucioni i Revolucionet dhe Lavdishm, triumfi i ideologjit e reja parlamentarizmit. Revolucioni amerikan: pavarsia e kolonive angleze n Amerikn e Veriut, konflikti i 13 kolonive angleze me Anglin, shpallja e Kushtetuts amerikane, lufta civile. Revolucioni francez, fazat e tij, Deklarata mbi t Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit. Periudha Napoloniane e Francs, Evropa pas rnies s tij.

t prdor sakt termat dhe konceptet historike kye: revolucion, hop, zhvillim i vrullshm, luft civile, protektorat, restaurim, kompromis, kushtetut, liri, barazi, vllazri; t prkufizoj konceptet revolucion politik, revolucion social, revolucion industrial; t prshkruaj fazat e revolucionit anglez, duke argumentuar evolucionin politik t tij; t analizoj prmbajtjen, karakterin dhe vlerat e Aktit mbi t Drejtat e Njeriut; t shpjegoj tiparet e qeverisjes pas revolucionit n Angli; t shpjegoj shkaqet e lufts pr pavarsi t kolonive angleze t Ameriks s Veriut; t evidentoj rolin dhe vlerat e Deklarats s Pavarsis t kolonive angleze t Ameriks s Veriut; t vlersoj kushtetutn amerikane, duke gjykuar pr risit q ajo solli lidhur me organizimin shtetror, n qytetrimin botror; t analizoj shkaqet e lufts civile, duke nxjerr prfundime pr rrjedhojat e saj; t analizoj shkaqet e shprthimit t Revolucionit n Franc; t evidentoj fazat e Revolucionit francez; t shpjegoj vlerat e Deklarats mbi t Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit , si baz e demokracis liberale n Franc; t analizoj idet e reja t revolucionit francez dhe ndikimin e tyre n qytetrimin botror; t vlersoj rolin q luajtn revolucionet (anglez, amerikan, francez) dhe ndikimet q ato solln n mendimin politik global; t shpjegoj faktort e ardhjes n pushtet t Napolonit; t shpjegoj fushat dhe karakterin e reformave t ndrmarra nga Napoloni, duke analizuar ndikimin e tyre n qytetrimin francez dhe at evropian; t prcaktoj n hart fazat e zgjerimit t territorit francez n periudhn e Napolonit; t evidentoj ndryshimet politike q psoi Evropa pas rnies s Napolonit.

20

Industrializimi dhe qytetrimi botror: Zhvillimet e shkencs - paraprijse t revolucioneve industriale. Revolucioni i Par dhe i Dyt Industrial. Ndryshimet q solln revolucionet n ekonomi dhe n mnyrn e jetess.

t prshkruaj faktort q paraprin Revolucionin e Par Industrial; t shpjegoj ecurin e Revolucionit t Par Industrial dhe rrjedhojat sociale t tij; t argumentoj lidhjen e Revolucionit t Dyt industrial me zhvillimin e industris dhe urbanizimit; t krahasoj shkaqet dhe rrjedhojat e Revolucionit t Par Industrial kundrejt Revolucionit t Dyt Industrial, duke evidentuar ndikimet q ato patn n jetn ekonomike e sociale t qytetrimeve botrore.

21

Ideologjit e reja: Romantizmi nacionalizmi dhe liberalizmi. Lvizjet kombtare dhe mnyrat e ndryshme t krijimit t komb-shteteve t reja (Perandoria Habsburgase,Bashkimi i shteteve gjermane, Perandoria Osmane). Fillesat e Demokracis liberale. (Angli, SHBA, Gjermani)

t prdor sakt konceptet historike kye: romantizm, nacionalizm, komb-shtet, liberalizm; t shpjegoj ndikimin e iluminizmit dhe t romantizmit n lindjen e nacionalizmit; t prshkruaj nacionalizmin si ideologji t shek. XIX dhe ndikimin e tij n lvizjet kombtare n Evrop; t prcaktoj karakterin e nacionalizmit t popujve t Perandoris Habsburgase e t asaj Osmane (Ballkan) dhe t shteteve gjermane; t prshkruaj lvizjet nacionale n Perandorin Habsburgase, n shtetet gjermane dhe n Perandorin Osmane (Ballkan); t paraqes skematikisht hartn e re t Ballkanit, duke prcaktuar n t shtetet e reja t krijuara n shek. XIX XX. (Serbia, Greqia, Bullgaria, Rumania dhe Shqipria) t evidentoj lvizjen qytetare pr t drejtn elektorale, shtjet puntore dhe institucionalizimin e partive politike si fillesa t demokracis liberale. t shpjegoj reformat sociale t Bismarkut n Gjermani, si filles e shtetit t mirqenies sociale t przgjedh disa nga figurat historike kye q luajtn rol t rndsishm n ngjarjet e rndsishme historike t periudhs 1650-1914; t vlersoj shkalln e prdorimit t njohurive, shprehive, aftsive dhe t qndrimeve q zotron nxnsi pr tematikn Koha e ndryshimeve thelbsore

22

Veprimtari praktike t sugjeruara: Pashallqet shqiptare n fokusin e politiks s jashtme t Francs. Monarkt gjerman n Ballkan 1830 1876. (N Greqi, Bullgari, Rumani). Progresi i burimeve energjetike, thelb i revolucioneve industriale.

t argumentoj synimet e Francs n marrdhniet e saj me Ali Pashn; t analizoj arsyet e vendosjes s monarkve gjerman n Ballkan; t analizoj progresin e zhvillimeve teknologjike, duke evidentuar kalimin nga nj burim energjetik n nj burim energjetik m t avancuar.

Linja 3 Prshkrimi i linjs

Periudha tronditjeve t mdha (1914-1945) N kt linj prfshihen tronditjet dhe krizat q uan n fillimin e luftrave botrore. Nprmjet ksaj linje nxns/i-ja do t kuptoj, do t analizoj dhe do t gjykoj pr shkaqet dhe pasojat e Lufts s Par dhe t Dyt Botrore. Ai/ajo do t identifikoj frontet e lufts dhe do t vlersoj trashgimin e luftrave botrore n jetn ekonomike, politike dhe shoqrore t qytetrimit botror. Kjo linj i mson nxnsve prpjekjet e bra pr kaprcimin e krizave veanrisht atyre ekonomike, si dhe krijon te ata bindjen se do konflikt rajonal apo me shtrirje m t gjer sjell kosto negative pr t ardhmen e shoqris. Linja krijon nj tablo t qart pr drejtimet e ndryshme n fushn e artit, kulturs dhe mnyrave t jetess n shoqrin dy sistemeve ( demokratike dhe totalitare). 17 Prmbajtje e sugjeruar Objektiva

Or t sugjeruara Nnlinja

23

Fillimet e Lufta e Par Botrore. krizave t shek. Trashgimia e Lufts: Krijimi i blloqeve politike XX-t. ushtarake evropiane. Lufta dhe paqja ( Antanta dhe Blloku (1914-1920) Qndror) Shkaqet dhe preteksti pr fillimin lufts. Fillimi i Lufts s Par Botrore. Veprimet kryesore luftarake gjat lufts Prfundimi i lufts, Konferenca e Paqes, karakteri dhe vendimet.

Veprimtari praktike e sugjeruar: 14 pikat e Willsonit dhe paqja e brisht n Europ.

N prfundim t klass s 11-t nxns/i-ja : t analizoj shkaqet q uan n fillimin e Lufts s Par Botrore t prcaktoj n hart frontet kryesore n t cilat u zhvillua Lufta e Par Botrore; t shpjegoj shkaqet dhe rrjedhojat e revolucionit t vitit 1917 n Rusi; t prshkruaj karakterin dhe vlerat e planit amerikan pr paqen n bot (14 pikat e Willsonit); t analizoj disa nga vendimet m t rndsishme t Konferencs s Paqes s arritur n Versaj; t pasqyroj hartn e re politike t Europs pas Lufts e Par Botrore. t gjykoj pasojat ekonomike, sociale dhe psikologjike t Lufts s Par Botrore dhe t traktateve t paqes n prfundim t saj. t analizoj 14 pikat e Willsonit, duke i krahasuar me vendimet e Konferencs s Paqes.

24

Qytetrimet midis dy Luftrave Botrore.

Sistemet politike n periudhn midis dy luftrave botrore: Diktaturat e majta dhe t djathta. BRSS nn Stalinin. Fashizmi n Itali. Rnia e Republiks Demokratike t Vajmarit dhe ardhja n pushtet e nazistve n Gjermani.

t prdor sakt konceptet historike kye: demokraci, komunizm, fashizm, antisemitizmi, nazizm, imperializm, socialdemokraci, racizm, proteksionizm, ekonomi socialiste, kriz ekonomike, shoqri civile, diktatur, diktatura e proletariatit, lufta e klasave; t prcaktoj sistemet kryesore politike n vitet 1920 1939; t analizoj shkaqet e ardhjes n pushtet t qeverive totalitare n Bashkimin Sovjetik, n Gjermani dhe n Itali; t analizoj tiparet e sistemeve totalitare t majta dhe t djathta, duke br dallimet midis tyre; t analizoj politikn e Stalinit si pika kulmore e zbatimit t diktaturs s proletariatit dhe t lufts s klasave; t prshkruaj kushtet historike t ardhjes n pushtet t Musolinit; t shpjegoj tiparet e politiks s jashtme dhe t brendshme t fashizmit n Itali; t prshkruaj kushtet historike t ardhjes n pushtet t Hitlerit; t shpjegoj tiparet e politiks s jashtme dhe t brendshme t nazizmit n Gjermani; t evidentoj antisemitizmin e Hitlerit, q solli holokaustin, duke gjykuar pr rrjedhojat e tij; t gjykoj rolin e liderve politik n rrjedhn e ngjarjeve historike t kohs, si, p.sh.: (Hitleri, Lenini, Rusvelti, Stalini, Musolini).

25

Ekonomia n periudhn midis dy Luftrave Botrore: Sistemet ekonomike. Kriza e madhe ekonomike, tiparet dhe rrjedhojat e saj. Politikat e ndryshme q ndrmorn Anglia, Franca dhe SHBA-t pr t dal nga kriza ekonomike

Shoqria arti dhe kultura: Niveli i jetess - tiparet e prbashkta dhe t veanta. Rritja e rolit t shoqris, forcimi i rolit t rinis, t gruas, t intelektualve dhe t puntorve. Tiparet e reja t artit dhe t kulturs n t dyja sistemet.

t analizoj problemet ekonomike pas Lufts s Par Botrore; t krahasoj tiparet e sistemit ekonomik kapitalist me ato t sistemit socialist, duke evidentuar industrializimin si tipar t prbashkt t tyre; t analizoj shkaqet dhe tiparet e krizs s viteve 1929 1933, duke prfshir: - stoqet n tregje, - falimentimin e bankave, - papunsin; t analizoj pasojat e krizs ekonomike n periudhn midis dy luftrave; t shpjegoj politikat e ndryshme q ndrmorn Anglia, Franca dhe SHBA-t pr t dal nga kriza ekonomike: Shteti i mirqenies n Angli, Fronti Popullor n Franc, Marrveshja e re (Kursi i ri i Rusveltit) n SHBA; t gjykoj arsyet e militarizimit t ekonomis. t shpjegoj ndryshimet sociale e kulturore q psoi shoqria n periudhn midis dy luftrave botrore; t analizoj tiparet social-kulturore t shoqris totalitare me ato t shoqris demokratike, duke gjykuar pr kto tipare n plan krahasues; t analizoj shkaqet, synimet dhe arritjet e lvizjeve feministe n SHBA dhe Angli, duke evidentuar prpjekjet e tyre pr barazi sociale dhe politike; t analizoj karakteristikat e artit dhe t kulturs gjat gjysms s par t shek. XX; t vlersoj rolin q kan luajtur n shoqri dhe art figura t tilla, si, p. sh.,: Lorka, Elioti, Emilin Pankhrst, Remarku, Majakovski, Gorki, Kafka.

26

Veprimtari praktike t sugjeruara: Rruga e Turqis drejt evropianizimit - reformat e Ataturkut. Prhapja e ideve komuniste n Evrop. Jet paralele: Rruga drejt kultit t individit (Stalini dhe Hitleri). Lufta e Dyt Lufta e Dyt Botrore(1939- Botrore: Shkaqet e Lufts 1945) s Dyt Botrore, karakteri i saj, frontet kryesore, prfundimi i lufts. Trashgimia e Lufts s Dyt Botrore.

Veprimtari praktike e sugjeruar: Kontributi i shqiptarve n mbrojtjen e hebrenjve gjat Lufts s Dyt Botrore.

t mbledh t dhna pr shndrrimin e Turqis n nj shtet t evropianizuar, duke gjykuar pr rolin e reformave t Ataturkut n kt proces; t tregoj rolin q luajti Internacionalja e Tret Komuniste n prhapjen e komunizmit n bot; t analizoj format e prdorura nga diktatort pr ngritjen e kultit t tyre t individit, duke krahasuar Hitlerin me Stalinin. t shpjegoj shkaqet q uan n fillimin e Lufts s Dyt Botrore dhe karakterin e saj; t prcaktoj n hart frontet kryesore t Lufts s Dyt Botrore; t shpjegoj rolin e grupeve t rezistencs gjat Lufts s Dyt Botrore. t analizoj trashgimin e Lufts s Dyt Botrore : pasojat ekonomike, pasojat sociale, pasojat psikologjike; t przgjedh disa nga figurat kye q luajtn rol t rndsishm n ngjarjet historike t periudhs 1939 1945, si p. sh.: urilli, Rusvelti, Stalini, Tito, De Gol; t vlersoj shkalln e prdorimit t njohurive, t shprehive, t aftsive dhe t qndrimeve, q zotron nxnsi pr ngjarjet historike t ndodhura gjat dhe ndrmjet dy luftrave botrore. t hulumtoj pr kontributin e shqiptarve n mbrojtjen e popullsis hebraike gjat Lufts s Dyt Botrore.

Linja 4 Prshkrimi i linjs

Qytetrimet bashkkohore (1945 sot) Kjo linj ka pr qllim ti njoh nxnsit me shkaqet e fillimit t Lufts s Ftoht, arsyen e ndarjes s bots n dy blloqe dhe pasojat e saj n zhvillimet politike, ekonomike e shoqrore. Linja do t prshkruaj ecurin e zhvillimeve t mvonshme ekonomike e njohur si mrekullia ekonomike apo vitet e arta gjate se cils u realizua kalimi ne shoqrin postindustriale dhe triumfoi shteti i mirqenies sociale. N kt linj

27

nxnsit do t prezantohen dhe me prirjet e qytetrimeve sot, si ndryshime n strukturn sociale dhe zhvillimin e klass s mesme, rritjen e rolit t gruas n qeverisje; globalizmin, uniformitetin, zhvillimin e shkencs, teknologjis, kulturs, artit dhe arsimit, pr t evidentuar prirjen dhe perspektivn e qytetrimeve t sotme. Or t sugjeruara 22 Objektiva N prfundim t klass s 11-t nxns/i-ja: t prdor sakt termat dhe konceptet historike kye: Luft e Ftoht, Perde e Hekurt, superfuqi, bllok, detant, dekolonizim, bashkekzistenc paqsore, denazistifikim, militarizim, komitete pr t drejtat e njeriut, arm brthamore, gar armatimesh, ekonomi mikse , globalizm, hipi; t analizoj kushtet historike t krijimit, karakterin dhe qllimet e OKB-s. t tregoj kushtet historike dhe pjesmarrsit e Konferencs s Paqes, duke analizuar vendimet kryesore t saj dhe ndryshimet q ato solln n botn e paslufts; t analizoj ndryshimet dhe ngjashmrit midis Konferencs s Paqes pas Lufts s Par Botrore dhe asaj t pas Lufts s Dyt Botrore.

Nnlinja Prmbajtje e sugjeruar Qytetrimi Bota menjher pas Lufts s botror n Dyt Botrore (1945 1946): periudhn 1945- Konferenca e Paqes: ndryshime dhe ngjashmri 1990 me traktatin e Versajs. Krijimi i OKB-s, arsyet dhe qllimi i saj.

28

Lufta e Ftoht: Fillimi i Lufts s Ftoht. Krijimi i dy superfuqive (ShBA dhe BRSS). Organizimi i bllokut perndimor, prirjet e zhvillimit politikoekonomik, integrimi ekonomik dhe politikoushtarak i shteteve brenda bllokut perndimor. Organizimi i bllokut komunist: rrugt e vendosjes s regjimeve komuniste n vendet e Evrops Qendrore dhe Lindore, integrimi ekonomik dhe politikoushtarak i shteteve t bllokut komunist.

Ekonomia: Rindrtimi ekonomik i Evrops pas Lufts s Dyt Botrore. Veorit e ekonomis n shtetet e bllokut komunist. Veorit e ekonomis n shtetet e bllokut perndimor. Revolucioni i Tret Industrial, ndikimi i tij n zhvillimet ekonomike e shoqrore botrore.

t prshkruaj fillimet e Lufts s Ftoht, duke analizuar shkaqet dhe pasojat e krijimit t dy blloqeve; t analizoj veorit e politikave t brendshme dhe t jashtme t dy superfuqive; t prshkruaj tiparet e prbashkta t organizimit ekonomiko-politik t shteteve t bllokut perndimor; t shpjegoj arsyet dhe rrugt drejt integrimit ekonomik dhe politiko - ushtarak t shteteve t bllokut perndimor (Komuniteti Evropian i elikut dhe i Qymyrit, Komuniteti Ekonomik Evropian, NATO); t shpjegoj rrugt e vendosjes s regjimeve komuniste n Evropn Qendrore dhe Lindore; t prshkruaj tiparet e prbashkta t organizimit ekonomiko-politik t shteteve t bllokut komunist; t shpjegoj arsyet q uan drejt integrimit ekonomik dhe politiko-ushtarak t shteteve t bllokut komunist (KNER-i dhe Traktati i Varshavs); t vlersoj rolin e programit t UNRRA-s dhe t Planit Marshall n rimkmbjen ekonomike t Evrops perndimore; t analizoj karakteristikat e ekonomis pas lufts; t evidentoj arsyet e bumit ekonomike n shtetet e bllokut perndimor, duke e krahasuar me zhvillimin ekonomik n bllokun komunist; t prshkruaj prirjet e revolucionit t tret industrial (elektronik); t analizoj ndikimin q pati Revolucioni i Tret Industrial n perspektivn ekonomike shoqrore t bots.

29

Shoqria, arti, kultura dhe arsimi n Europn e viteve 1945 1990: Ndryshimet n strukturn shoqrore dhe n mnyrn e jetess. Lvizjet pr t drejtat e njeriut. Zhvillimet e reja n art, n kultur, n shkenc dhe n arsim.

Veprimtari praktike t sugjeruara:. Izolimi i Shqipris. Gjallrimi i t rinjvekrkesat e studentve pr hapsira t reja. Konferenca e Helsinkit dhe t drejtat e njeriut. Jet paralele: Dy modele udhheqsish KenediHrushovi.

t shpjegoj ndryshimet sociale e kulturore q psoi shoqria europiane n periudhn 1945 -1990, duke krahasuar zhvillimet e shoqris n vendet kapitaliste me ato n vendet komuniste; t prshkruaj mnyrn e jetess n shoqrin Europiane t viteve 1945 1990, n plan krahasues mes vendeve kapitaliste e komuniste; t analizoj arsyet e lvizjes pacifiste dhe t asaj pr t drejtat e njeriut, duke vlersuar arritjet e ktyre lvizjeve; t analizoj lvizjen feministe n vitet 1945 1990, duke evidentuar arritjet e ksaj lvizjeje; t analizoj lvizjen e t rinjve n vitet 60 70, duke gjykuar pr rrjedhojat e ktyre lvizjeve; t prshkruaj lvizjen e popullsis me ngjyr kundr diskriminimit racial, duke evidentuar arritjet e ksaj lvizjeje n fushn e t drejtave t njeriut; t evidentoj ndikimin e lvizjeve sociale t gjysms s dyt t shek XX n shoqrin e athershme dhe n shoqrin e sotme; t tregoj tiparet e reja q manifestoi arti, kultura, shkenca dhe arsimi n Europn e viteve 1945 1990; t przgjedh disa nga figurat kye q luajtn rol t rndsishm n ngjarjet historike t periudhs 1945 1990, si, p. sh,: Gorbaov, Kenedi, De Gol, Adenauer, Mone, Mandela, Martin Luter King etj.) t diskutoj pr shkaqet dhe pasojat e vetizolimit t Shqipris gjat Lufts s Ftoht; t mbledh t dhna pr karakterin e lvizjeve studentore n vitin 1968 n Europn Perndimore dhe t diskutoj n klas rreth tyre; t vlersoj rolin e Konferencs s Helsinkit n promovimin dhe ruajtjen e t drejtave t njeriut; t mbledh t dhna dhe t diskutoj pr veprimtarin politike t brendshme dhe t jashtme t Kenedit dhe t Hrushovit.

30

Fitorja e demokracis

Prfundimi i Lufts s Ftoht: Shembja e murit t Berlinit dhe revolucionet demokratike n shtetet e Europs Qendrore dhe Lindore. Ndryshimet e harts politike t Europs n prfundim t Lufts s Ftoht. Shtetet ish-komuniste n periudhn e tranzicionit.

Bashkimi Evropian: Hapat e mtejshm drejt integrimit evropian. Zgjerimi i vazhdueshm i Bashkimit Europian.

t prdor sakt termat dhe konceptet historike kye: revolucion demokratik, gllasnost, perestrojk, tranzicion pr n demokraci, integrim, zgjerim i BE-s, integrim rajonal, grup etnik, konflikt etnik; t prshkruaj ngjarjet q shnuan prfundimin e Lufts s Ftoht; t analizoj shkaqet e dshtimit t sistemeve komuniste n shtetet e Europs Qendrore dhe Lindore; t prshkruaj rrugn e transformimeve drejt demokracis t shteteve ishkomuniste, duke evidentuar elementet e shoqrive demokratike post-komuniste; t evidentoj n hartn politike t Europs, ndryshimet territoriale t pas Lufts s Ftoht; t analizoj shkaqet dhe rrjedhimet e ndryshimeve territoriale n Europ: Bashkimi i Gjermanive, shprbrja e BS-s dhe e Jugosllavis, duke evidentuar si prfundim t procesit pavarsin e Kosovs. t evidentoj Traktatin e Mahstritit, si vazhdues t procesit t integrimit europian dhe krijuesin e Bashkimit Evropian; t vlersoj rolin dhe rndsin e Bashkimit Evropian; t listoj n mnyr skematike institucionet kryesore vendimmarrse t Bashkimit Europian, duke evidentuar misionin e tyre; t analizoj zgjerimin e procesit t integrimit euro-atlantik n shtetet ishkomuniste t Europs Qendrore dhe Lindore; t analizoj integrimin rajonal, si proces ndihms i integrimit europian.

31

Prirjet e qytetrimeve sot: Jeta e prditshme n qytetrimet e sotme. Globalizmi, uniformiteti. Prirjet e mtejshme t zhvillimit t shkencs dhe t teknologjis.

Veprimtari praktike t sugjeruara: Shqipria drejt integrimit euro-atlantik. Evropa e Bashkuar dhe identiteti kombtar. Republika e Pavarur e Kosovs- nj e drejt e mohuar pr nj popullsi n shumic.

t prshkruaj format dhe mnyrat e ndryshme t jetess n qytetrimet e sotme, duke gjykuar mbi raportet trashgimi dhe tendencat e reja sot; t analizoj arsyet e rritjes s rolit t gruas n jetn shoqrore dhe politike sot; t prcaktoj elementet e globalizmit, duke analizuar ndikimin e tyre n perspektivn e shoqris globale; t evidentoj tiparet dhe prirjet e reja t artit, kulturs dhe arsimit; t evidentoj prirjet e zhvillimit t shkencs dhe teknologjis drejt zbulimit t kozmosit, modernizimit dhe automatizimit t jets; t provoj shkalln e prdorimit t njohurive, t shprehive, t aftsive dhe t qndrimeve, q zotron nxnsi pr ngjarjet historike q nga viti 1990 e deri m sot. t prgatis punime pr prpjekjet e Shqipris drejt integrimit euro-atlantik t shkruaj ese pr temn Europa e Bashkuar dhe identiteti kombtar dhe t diskutoj e t debatoj pr t n klas; t prshkruaj rrugn e zhvillimit historik q ka prshkuar Kosova drejt Pavarsis;

32

3. KRKESA T HISTORIS NDAJ LNDVE T TJERA

HISTORI Pr t gjitha linjat e nnlinjat MATEMATIK

Nxns/i-ja: t ndrtoj dhe interpreton grafik, diagrame, tabela statistikore, pr paraqitjen e t dhnave historike. (p. sh., vendosja n tabel e t dhnave statistikore t dmeve njerzore gjat Lufts s Dyt Botrore t vendeve t Europs. Hedhja e tabels n grafik dhe interpretimi i saj.) Qytetrimet n antikitet dhe n mesjet Qytetrimi n Nxns/i-ja: parahistori t prdor numrat e shifrat romake pr leximin dhe shkrimin e shekujve; t prdor boshtin numerik pr interpretimin e shkalls s kohs. (Vendos n boshtin numerik vitet para Krishtit dhe pas Krishtit.); t kryej veprime matematikore n vler absolute, n funksion t llogaritjes s kohs. P.sh., prcakton sa koh ka kaluar nga periudha e vendosjes s Republiks Romake. (viti 409 para K deri sot.) HISTORI GJUH SHQIPE Pr t gjitha nnlinjat Nxns/i-ja: t interpretoj tekste dhe forma t ndryshme t komunikimit, prfshir at historik; t shpreh opinione, arsyeton, diskuton, argumenton dhe bn debate trheqse dhe argumentuese me tematik historike; t shkruaj ese tregimtare, prshkruese dhe argumentuese me tematik historike; t przgjedh informacionin e duhur historik n nj vllim t caktuar; t shfrytzoj teknikat e duhura gjuhsore, pr t shkruar nj artikull historik; t shfrytzoj rregullat e drejtshkrimit pr shkrimin e nj materiali historik; t lexoj dhe t interpretoj burime t ndryshme historike n dialektet gjuhsore. Qytetrimet n antikitet dhe n mesjet Qytetrimi n Nxns/i-ja: parahistori t prdor teknikat, hapat dhe strategjit pr leximin dhe shkrimin e nj dokumenti apo materiali zyrtar dhe jo- zyrtar historik; t dalloj n gjinit e ndryshme letrare: ditarin, kujtimet dhe romanin historik.

33

HISTORI Pr t gjitha nnlinjat

LETRSI Nxns/i-ja: t shfrytzoj veprat letrare-artistike, si burim informacioni historik. P. sh., nprmjet veprs s Homerit, njihet me organizimin shoqror t jets n antikitet. Qytetrimi antik grek n veprn e Homerit. t prdor folklorin shqiptar si burim historik; t prdor veprn e rilindsve pr t vlersuar rolin q luajtn ata n historin e Shqipris. Rilindsitprodhim i epoks historike shqiptare. GJUH E HUAJ Nxns/i-ja: t shfrytzoj gjuhn e huaj si burim pr interpretimin n gjuhn shqipe t nj informacioni historik. (p. sh., nxnsit n nj veprimtari praktike i krkohet t gjej informacion me tem Perandor romak me origjin ilire, duke shfrytzuar si mjet burimor internetin.); t prdor terminologjin baz historike n gjuh t huaj. Terminologjia baz e historis q i krkohet anglishtes: History; civilization; state, nation; law; absolute monarchy; constitution; war; king; queen; time; place; religion; government; evidence; World War I/II; empire; expirer; ancient; BC (before Christ); AC (after Christ); medieval; century. TIK Nxns/i-ja: t shfrytzoj simbolet pr shkrimin e shekujve me shifra romake n kompjuter. t prdor word-processor-in pr shkrimin e nj materiali historik. t prdor Power Point-in pr prezantimin e nj detyre n histori. t ndrtoj tabela, grafik e diagrame n kompjuter, pr t paraqitur me an t tyre t dhna t ndryshme historike. (p. sh. vendosja n tabela, diagrame e grafik e t dhnave statistikore materiale dhe njerzore t vendeve t Europs pr periudhn e Lufts s Dyt Botrore.); t prdor internetin pr nxjerrjen e t dhnave pr ngjarje dhe figura historike. GJEOGRAFI Nxns/i-ja: t shfrytzoj mjetet msimore gjeografike si harta, globi dhe busulla pr lokalizimin e territoreve ku kan

HISTORI Pr t gjitha nnlinjat

HISTORI Pr t gjitha nnlinjat

HISTORI Pr t gjitha nnlinjat

34

lindur dhe jan zhvilluar ngjarjet historike; t lexoj dhe t interpretoj harta t ndryshme historike dhe gjeografike; t orientohet n hapsir nprmjet harts dhe globit, pr t lokalizuar nj territor t caktuar me vlera historike; t prcaktoj n hart vendndodhjen e qytetrimeve. Argumenton rndsin e relievit dhe t klims n zhvillimin e qytetrimeve; t prshkruaj teorin e formimit t Toks, pr t argumentuar tezn e formimit t Toks nga pikpamja shkencore; t prkufizoj dhe t shpjegoj termat migrim i jashtm dhe i brendshm i popullsis, pr t treguar lvizjet e popujve dhe pasojat q ato sjellin n qytetrime, gjat periudhave t ndryshme t historis. Qytetrimet n antikitet dhe n mesjet Historia e qytetrimit Nxns/i-ja: t tregoj sht mjedisi gjeografik, pr t kuptuar ndikimin e tij n zhvillimin e qytetrimeve; Qytetrimet n antikitet dhe n mesjet Qytetrimet Nxns/i-ja: e hershme. (Mijvjeari t tregoj veorit e lumenjve Tigr, Eufrat dhe Nil, si IV II pr. K) baz pr lindjen dhe zhvillimin e qytetrimeve n luginat lumore. Qytetrimet n antikitet dhe n mesjet Qytetrimet Nxns/i-ja: n brigjet e deteve t t tregoj veorit e detit Mesdhe, si baz pr lindjen Mesdheut dhe zhvillimin e qytetrimeve n brigjet e deteve. HISTORI Pr t gjitha nnlinjat Qytetaria Nxns/i-ja: t prkufizoj dhe shpjegon konceptet liri, barazi, t drejta, ligj, komb, shtet, etni, demokraci dhe kushtetut, pr t shpjeguar zhvillimin historik t qytetrimeve; t analizoj dhe interpreton organizimin e familjes, t institucioneve dhe t shoqris, pr t prcaktuar tiparet e jets s prditshme prgjat periudhave historike; t shpjegoj dhe analizon format e sistemeve t qeverisjes, pr t shpjeguar organizimin shtetror gjat periudhave historike; t analizoj dhe interpreton besimet e ndryshme fetare (politeizmi, monoteizmi, krishterimi, islamizmi) pr t shpjeguar rolin e fes n histori.

35

4. KRKESA PR ZBATIMIN E PROGRAMIT

Ky program sht nj dokument zyrtar, pjes e trsis s dokumenteve zyrtare n lndn Historia e qytetrimit botror. Dokumente t tjera kryesore jan korniza kurikulare e gjimnazit dhe standardet e fushs kurikulare, ku kjo lnd bn pjes. Hartimi i programit sht mbshtetur si te korniza kurikulare, ashtu edhe te standardet e fushs. Pr t siguruar prdorimin sa m t mir t programit, sht e vlefshme njohja me dokumentet e lartprmendura. Te korniza kurikulare vmendje e veant i duhet kushtuar: Synimeve t prgjithshme t kurikuls s gjimnazit, Synimeve t linjave ndrkurikulare, Vlersimit t nxnsit me not, Parimeve t msimdhnie-msimnxnies. N mnyr q trsia e dokumenteve zyrtare (korniza kurikulare, standardet e fushs s t nxnit dhe programi lndor) t zbatohen m s miri n dobi t nxnsve, prdoruesit e tyre duhet t njohin thell programet lndore t lnds Historia e qytetrimit botror pr klasn paraardhse dhe klasat pasardhse. Gjithashtu, prdoruesve t ktyre dokumenteve u lind nevoja t njohin standardet e t gjitha fushave t tjera t t nxnit dhe t gjitha programet lndore t t njjtit vit. Zbatimi i programit duhet t bhet duke respektuar parimet e barazis gjinore, etnike, kulturore, racore dhe fetare. Objektivat e programit Objektivat e programit jan pr t gjith nxnsit. Kjo do t thot se t gjith nxnsve duhet tu jepet mundsia q t nxn, ka prshkruhet tek objektivat. Realizimi i objektivave n tema, kapituj e njsi dhe renditja e tyre sht zgjedhje e lir e zbatuesit t programit. P.sh., le t marrim te Historia e qytetrimit botror klasa e 10-t, objektivin: Nxns/i-ja duhet t jet i/e aft t ndrtoj linjn e kohs, duke vendosur n t periudhat historike dhe ngjarjet e rndsishme historike. Ky objektiv do t thot se t gjith nxnsve duhet tu jepet mundsia t ushtrohen pr ndrtimin e linjs s kohs dhe pr vendosjen n kt linj t periudhave historike. Nj objektiv prmbushet n nivele t ndryshme nga nxns t ndryshm. Msuesi dhe autort e materialeve msimore duhet t mbulojn t gjith gamn e niveleve t nxnsve. P.sh., le t marrim te Historia e qytetrimit botror klasa e 10-t, objektivin: Nxns/i-ja duhet t jet i/e aft t prdor nj gjersi burimesh historike dhe informacioni t duhur, duke prfshir dokumentet, burimet e shtypura, historin gojore, medie, piktura, muze, galeri, fotografi, muzik dhe internetin si baz hetimi vetjak, pr ndrtimin dhe argumentimin e nj ngjarjeje historike. T gjith nxnsve duhet tu jepet mundsia q t prdorin burimet historike dhe ato t informacionit, por jo pr t gjith do t pretendohet i njjti nivel i prvetsimit t

36

ktij koncepti historik. Nj nivel arritjeje sht grumbullimi, przgjedhja dhe kuptimi i materialit historik. Nj nivel m i lart se ky sht interpretimi i ktij materiali historik n kontekstin e njohurive t mara. Nj nivel edhe m i lart do t ishte gjykimi pr t, duke mbajtur qndrim personal, bazuar n argumente dhe duke parashikuar perspektivat e s ardhmes. Ort msimore Programi Historia e qytetrimit botror, pr klasn e 10-t dhe t 11-t, ka natyr tematike-kronologjike dhe sht strukturuar n linja dhe nnlinja, q vijn njra pas tjetrs. Linja nnkupton tematika t gjera historike, ndrsa nnlinjat nnkuptojn zbrthimin e ktyre tematikave (linjave) n kapituj (nnlinja). Programi i historis s qytetrimit botror pr klasn e 10-t trajton Historia e Qytetrimeve n antikitet dhe n mesjet, q zhvillohen n 36 or msimore vjetore, prej t cilave: 26 or njohuri t reja dhe 10 or veprimtari praktike, pra n raportin 70% njohuri t reja kundrejt 30% veprimtari praktike. Programi i historis s qytetrimit botror pr klasn e 11-t trajton Historia e Qytetrimeve moderne dhe bashkkohore, q zhvillohen n 72 or msimore vjetore, prej t cilave: 50 or njohuri t reja dhe 22 or veprimtari praktike, pra n raportin, 70% njohuri t reja kundrejt 30% veprimtari praktike. N linjn e par, Qytetrimi n parahistori, klasa e 10-t, nxns/i-ja mson si ta vr veten n pozitn e nj historiani, si nj eksplorues dhe mbledhs faktesh e dokumentesh, si przgjedhs, gjurmues (krkues/hetues), vlersues dhe parashikues, i aft pr t mbajtur qndrimin e tij/saj pr ngjarje t ndryshme historike, duke u bazuar n burime historike. Vetm n kt linj ndryshon raporti ndrmjet njohurive t reja dhe veprimtarive praktike, n favor t ktyre t fundit. Veprimtarit praktike shrbejn pr tu ardhur n ndihm nxnsit dhe msuesit n ort e prpunimit, me raste sugjerimi pr shtje t ndryshme historike, n lidhje me thellimin dhe prpunimin e njohurive dhe t shprehive t fituara n lndn e historis, duke e vn nxnsin n qendr pr mbledhjen dhe interpretimin e informacionit. Nprmjet veprimtarive praktike duhet t integrohet historia e qytetrimit t popullit shqiptar me historin e qytetrimit botror, duke inkuadruar ngjarjet e historis s popullit shqiptar n ngjarjet e historis botrore, nprmjet periodizimit t historis. Sasia e orve msimore pr seciln linj sht rekomanduese. Prdoruesit e programit duhet t respektojn sasin e orve vjetore t lnds; ata jan t lir t ndryshojn me 10% (shtes ose paksim) ort e rekomanduara pr seciln linj. Domethn, msuesi mund t vendos t prparoj m ngadal, kur v re se nxnsit e tij hasin vshtirsi t veanta n prmbushjen e objektivave t nnlinjs, por mund t ec m shpejt, kur nxnsit e tij demonstrojn nj prvetsim t knaqshm. N programin e lnds Historia e qytetrimit botror afrsisht 70% e orve msimore totale jan pr shtjellimin e njohurive t reja lndore dhe 30% e tyre jan pr prpunim njohurish, nprmjet veprimtarive praktike, prsritjeve dhe testeve. Prpunimi i njohurive Prpunimi i njohurive prmban: prsritjen brenda nj kapitulli t njohurive baz t tij (konceptet themelore); testimin e njohurive-baz;

37

integrimin e njohurive t reja t nj kapitulli me njohurit e kapitujve paraardhs; integrimin e njohurive t reja me njohurit e lndve t tjera (ndonse kto integrime do t prshkojn zhvillimin e do ore msimore, gjat prpunimit atyre u duhet kushtuar koh e posame); prsritjen vjetore (pavarsisht nga ndarja n linja ose n kapituj, lnda duhet par si nj e tr); testimin vjetor (nuk sht i detyruar). N ort msimore, q i prkasin prpunimit t njohurive, msuesi zhvillon edhe tema me nismn e tij ose me krkesn e vet nxnsve. Kto tema mund t piknisen nga ngjarje aktuale ose thjesht nga kurreshtja e nxnsve. Gjat prpunimit t njohurive duhet ti kushtohet koh e posame veanrisht kultivimit t: aftsive t prgjithshme, si: e komunikimit, e menaxhimit t informacionit, e zgjidhjeve problemore, e t menduarit kritik dhe krijues; aftsive t posame lndore, si: forcimi i personalitetit, edukimi i karriers, aftsia pr t vendosur n koh dhe hapsir ngjarjet historike, aftsia pr t kuptuar, analizuar dhe argumentuar lidhjet shkakpasoj, aftsia pr t hetuar, interpretuar dhe parashikuar ngjarje historike, aftsia pr t prdorur teknologjin e informacionit si mjet burimor, aftsia pr pun krkimore, pun n grup etj.

Gjat orve t prpunimit t njohurive nxnsve duhet tu krijohet mundsia t realizojn detyra tematike, veprimtari praktike e projekte kurikulare, t zgjidhin situata problemore nga jeta etj. Pjes e prpunimit t njohurive sht rishqyrtimi vjetor, i cili ka pr qllim t nxjerr n pah konceptet dhe t prforcoj shprehit dhe qndrimet e nxnsve.

5. VLERSIMI
Vlersimi i nxnsit prshkon gjith procesin msimor dhe shrben pr prmirsimin e ktij procesi. Vlersimi i nxnsit nuk ka pr qllim t vetm vendosjen e nots dhe as nuk prfundon me vendosjen e saj. Vlersimi mbshtetet trsisht n objektivat e programit lndor dhe msuesi nuk ka t drejt t vlersoj nxnsit pr ata objektiva t arritjes, q nuk prshkruhen n program. Objektiv i vlersimit, nuk jan vetm njohurit dhe shprehit, por edhe qndrimet e nxnsve, si qndrimet etike-sociale, n prgjithsi dhe ato t bashkpunimit me t tjert, n veanti. Msuesi i historis vlerson me not apo me stimul shkalln dhe dinamikn e pjesmarrjes s nxnsve n procesin msimor. Msuesi, gjithashtu, vlerson saktsin e informacionit t paraqitur nga nxnsi, aftsin e tij pr t diskutuar, debatuar, krahasuar, argumentuar dhe parashikuar, duke mbajtur qndrimin e tij personal ndaj nj ngjarjeje apo figure t caktuar historike. N lndn e historis msuesi duhet t vlersoj aftsin e nxnsve pr t punuar n grup dhe pr t vlersuar nga secili nxns punn e antarve t tjer t grupit. Msuesi i historis duhet t vlersoj prdorimin e burimeve alternative nga nxnsit, ballafaqimin e tyre dhe forcn argumentuese ndaj nj shtjeje t diskutueshme ose t

38

debatueshme n histori. Kriter vlersimi pr nxnsit n lndn e historis sht dhe prfshirja e tyre n debat, duke respektuar mendimet e kundrta t njri-tjetrit, t bazuara mbi argumente ose fakte historike. Vlersimi mund t bhet individual ose n grup, n klas ose jasht saj. Nxnsi vlersohet me not, ndrsa demonstron arritjet e tij me goj, me shkrim, ose nprmjet veprimtarish e produktesh t tjera, si: veprimtari praktike, raste studimore, shkrimi i nj ese-je, prodhimi i nj CD-je, hartimi i nj maketi pr nj ngjarje apo figur t caktuar historike, projekte etj. N punime t nxnsve me grupe t vogla, msuesi parashtron peshn e vlersimit me not t grupit n trsi dhe t secilit nxns n veanti. Msuesi nuk e ka t detyrueshm vlersimin me not t nxnsve n do or msimore dhe t vendos nota n regjistr pr seciln or msimore. Si rregull, nxnsit dhe msuesit duhet t bashkbisedojn lirshm, si partner rreth prvetsimit t njohurive t fituara n ort e kaluara dhe kryerjes mir t detyrave jasht klase. Her pas here msuesi duhet t vlersoj me not, duke ua br t qart nxnsve q n fillim qllimin e vlersimit dhe kriteret e tij. Vlersimi me shkrim shrben pr aftsimin e komunikimit me shkrim dhe mund t realizohet jo vetm me laps e letr, por edhe n rrug elektronike. Msuesi e vlerson nxnsin me not pr parashtrimet me shkrim n provimet periodike me shkrim dhe n prezantimet me shkrim t punimeve t tij, t zhvilluara vet ose n grup. Msuesi planifikon provime periodike me shkrim pr blloqe t gjera orsh msimore q prbhen nga nj a disa kapituj, t cilt i bashkojn objektiva t ndrlidhur t t nxnit. N prshtatje me qllimin e vlersimit me shkrim, ai prdor lloje t ndryshme testesh, q nga mini- testet pak minutshe pr nj objektiv t veuar t t nxnit, tek ato njorshe; teste me alternativ ose me zhvillim; detyra tematike, projekte kurikulare etj. Nj form e parashtrimit me shkrim nga nxnsit sht dhe provimi prfundimtar. Portofoli i nxnsit, si nj mundsi vlersimi e vetvlersimi, sht nj koleksion i punimeve t tij prgjat vitit shkollor pr nj lnd t caktuar. Ai mund t prmbaj provime me shkrim, detyra tematike, projekte kurikulare, fotografi e produkte t veprimtarive kurikulare, tabel kronologjike t ngjarjeve ose t nj periudhe historike, CD, dokumentar mbi nj ngjarje historike, biografi pr histori gojore, postera, albume, ese, artikuj publicistik etj. Portofoli i prngjet nj albumi me ann e t cilit msuesi, nxnsi vet dhe prindrit e tij gjejn informacion t shpejt dhe t sintetizuar rreth progresit t nxnsit. Przgjedhjet pr portofolin bhen nga nxnsit, msuesi rekomandon. rregullime t diagnostikuara, si: disleksia, vshtirsi t veanta gjuhsore, p.sh.., t fmijve t ardhur rishtas nga emigracioni, merren parasysh nga msuesi, duke u mundsuar ktyre nxnsve t vlersohen me mnyra t posame, duke prjashtuar vlersimin me shkrim ose me goj.

39