T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES Cilt: 10, Say: 2, 2001 ss.

225-239

OSMANLILAR DNEMNDE BURSADA BEKTA KLTR ve BEKTA TEKKELER

Salih FT*

ZET
Anadoluya ilk giren Trkler ierisinde ok sayda sfi de yer alyordu. Bunlar arasnda olduka dikkate deer bir topluluk Abdaln- Rm adyla tannmaktadr. Ayn zamanda ilk Bektailer diye nitelenen bu Rum Abdallarnn byk bir ksm, Osmanl mparatorluunun kuruluu esnasnda Bursaya yerlemilerdi. Bursada Bektailere ait olduu kesin olarak bilinen Ramazan Baba Tekkesinin yan sra, Rum Abdallarndan olan Abdal Musa, Abdal Murad, Geyikli Baba ve Postinp Baba gibi zevatn kurduklar tekkeler de zamanla Bektailer tarafndan sahiplenilmilerdir.

SUMMARY
The Bektashi Culture and Tekkes in Bursa in the Ottoman Period The Sufis occupy a very important place during the era when Turks entered Anatolia. Among these the most noticeable ones are the one group called Abdln- Rum, which are the first signs of the Bektashi order. Most of the Rum Abdals, who are considered the first Bektashis, were settled during the foundation of the Ottoman Empire, in Bursa. Within this city, even though it is known that the Ramazan Baba Dergah belongs to the Bektashi order, in addition to this, people like Abdal Musa, Abdal Murad,

Aratrma Grevlisi, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal.

225

Geyikli Baba and Postinpsh Baba have founded different tekkes and later these were accepted by the Bektashi order.

A) GR
slam kltr ve medeniyetinin ayrlmaz bir paras olan tasavvufun kendi rengiyle boyad ehirlerden biri olan Bursa, Osmanllar dneminde bir ok sfi ve tarikata ev sahiplii yapmtr. Tasavvuf tarihine isim ve fikirleriyle damgalarn vuran nice sfi Bursa'da yaam, baz tarikatlar da Anadolu'ya yaylrken bu ehri bir atlama ta olarak kullanmlardr. Osmanllar dnemi Bursa'snda faaliyet gsteren tarikatlardan biri de Bektailik'tir. Anadolu merkezli olan Bektailiin, tarikatin pir-i snisi olan Balm Sultan'dan (.Hacbekta 922/1516) sonraki bilinen ekliyle Bursa'ya ne zaman ve nasl geldii bilinmemektedir. Ancak hemen zikredilmelidir ki, "ilk Bektailer" veya "Bektailiin nderleri" denilebilecek ve bazan Kalender, Haydr, bazan Yesev, bazan da Vef, Hurf gibi isimlerle anlan tarikat zmrelerinin Bursa'nn fethinden itibaren bu corafyada mevcut olduklar bilinmektedir. zellikle Osmanl Devleti'nin teekkl srasnda, yani XIII. yzyl sonu ve XIV. yzyl balarnda, Anadolu Seluklu Devleti'nin dalmasndan sonra meydana kan eitli beyliklerde ve Osmanl Beylii arazisinde "Abdal" veya "Baba" lakapl bir takm derviler grlmeye balanmt. Bunlar, Bizansllar'a kar yaplan gazalara katlyor, mridleriyle birlikte fethettikleri topraklara zviyeler kurarak o blgede yaayan gayr- mslimlerin islamlamasna katkda bulunuyorlard.1 kpaazde ite bu gazi dervilere Abdaln- Rm adn vermektedir.2 Rum abdallar, kaynaklarn tasvirine gre, genellikle meczub tabiatl kimselerdir. Deiik menelerden gelen inanlar arasnda az ok iilie meyledenleri, hatta yaygn bir Hz. Ali klt vardr. Bu inanlar onlarn, mrid ve halifeleri, dier bir deyimle ilk Bektailer olarak nitelendirilen, XIV. ve XV. yzyln bir ksm heterodoks dervilerinde daha da gelime imkan buldu. Bu itibarla, Rum abdallarnn, Seluklular uzun sre megul eden Bab hareketine mensup tabakay ilk Bektailere balayan ara zmre olduu sylenebilir.3 Balm Sultann 907/1501 ylnda Dimetokadan alnp Hacbektataki merkez tekkenin bana getirilmesinden sonraki dnemde Bektailik, Anadolu ve Balkanlarda yaylp etkin duruma getii gibi
1 2

Ocak, A. Yaar, Baz Menkbnmelere Gre XIII.-XIV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar II, st. 1982, s. 31-42. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman (nr. Ali Be), st. 1332, s. 29-36. Burada, ayrca Gziyn- Rum, hiyn- Rum ve Bcyn- Rum hakknda bilgi verilmekte ve bunlarn Osmanl sultanlar ile beraber katldklar gaza ve fetihlerdeki katklar da nakledilmektedir. Ocak, A. Yaar, Kalenderiler ve Bektailik (Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan) st. 1981, s. 297-308.

226

Bursada da faal olmutur.4 Nitekim, ileride hakknda bilgi verilecek olan Ramazan Baba Derghnn kuruluu bu tarihten hemen sonraya rastlamaktadr. lerleyen zaman ierisinde Bektailer Bursada baka tekkeler de kurmular, ya da zaten var olan tekkelere, kendilerine has gerekelerle sahip kmlardr. 1850 ylnda Charles Mac Farlane adl bir ngiliz seyyah, Trkiyedeki yolculuklarnn deerlendirmesini yaynlar. Yazar, bu yolculuklar esnasnda zellikle Bursa ve Bursa ovasnda Bektailere kalabalk olarak rastladn syler. Bunlar arasnda yaayan bir Bektai Babasnn ise Antonaki Varsamis adnda bir Rum olduunu belirtir.5 Bursada Bektailere ait kltr eserlerine gelince: Bu konuda ulalabilen tek bilgi, bugn artk mevcut olmayan ve ekirge Caddesi zerindeki Karagzn mezar tana yazl olduu bildirilen bir gazeldir. Gazelin sahibi aslen stanbullu olup, iirdeki mahlas, Rid veya Kemter olan Rid Ali Efendidir. Bektai olan airin bu gazelinin iki beyti yledir: Sreti srette mmkndr tem eylemek Hil olmaz ayn- irfna basret perdesi. Der ki l-i abda mstakm ol Kemter Gsterir vahdet ilin kalktkta kesret perdesi.6 Bursa Ktnde, Bursal Mehmed Muhyiddin Efendinin Bektailerin aleyhinde bir eser kaleme ald kayd varsa da, dier kaynaklarda bu bilgi dorulanmamaktadr.7 Ayrca aratrmalar esnasnda byle bir eserin varl ile ilgili veriye ulalamamtr. Bektailiin yasaklanmas srasnda zellikle st kademelerde bulunanlarn eitli blgelere srgne gnderildikleri bilinmektedir. Bu i iin tercih edilen yerler daha ok medrese kltrnn arlkta olduu mekanlard. O dnemde stanbul Defterdr olan smail Ferah Efendi, Bektai olduu gerekesiyle Bursaya srgn edilmiti. Fakat daha sonra smail Ferah Efendinin mazereti nedeniyle srgn yeri Kadky olarak deitirilmitir.8 Bektailerin fazla etkili olamayacaklarna kanaat getirilerek Bursaya gnderiliyor olmalar, en azndan Bektailiin yasaklanmas
4 5 6 7 8

Balm Sultann Hacbekta Tekkesinin bana getirilme nedenleri ve II. Bayezidle olan ilikileriyle ilgili olarak bk. Ocak, A. Yaar, Balm Sultan maddesi, DA, V, s.17-18. Charles Mac Farlane, Turkey and its Destiny I-II, Londra 1850, I , s. 496. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri I-II, st. 1338, II, s. 212. Bursal Mehmed Tahir, a.g.e. II, s. 17; Kepeciolu, Kamil,Bursa Kt I-IV, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Genel Kit. Nu. 4519-22, III, s. 354. Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, st. 1309, XII, s. 239.

227

esnasnda, Bursada bu tarikatin pek de fazla arlnn olmad dncesini akla getirmektedir. Nitekim konuyla ilgili elde edilen bilgiler bu tezi destekler mahiyettedir.

B) BURSADAK BEKTA TEKKELER

Bu balk altnda srasyla, Abdal Musa, Abdal Murad, Geyikli Baba, Postinp Baba ve Ramazan Baba tekkeleri hakknda bilgi verilecektir. Bektailerin, gl olduklar dnemlerde, adnda Baba, Abdal, Sultan gibi nvanlar olup da baka tarikatlarn elinde bulunan tekkelere el koyduklar bilinmektedir. Onlar, yukarda sralanan sfatlarn sadece Bektailere ait olduunu iddia etmilerdir. Bu dncenin etkisiyle Bursada el koyduklar tekkelerden biri de Bahri Baba Zviyesidir. Bektailer buraya el koymularsa da, ksa sre sonra tekrar geri alnp Halvet eyh brahim Efendiye verilmitir.9 Evliya elebi, Abdal Musa, Abdal Murad ve Geyikli Baba tekkelerini eserinde zikretmekte fakat Bektailere aidiyetleri noktasnda herhangi bir bilgi vermemektedir. Yalnzca, Akbyk Dergh iin, sitne-i Bektiyndr ifadesini kullanmaktadr.10 Kaynaklarda bu ifadeyi destekler mahiyette baka bilgi bulunmad iin Akbyk tekkesi bu almann dnda tutulmutur.11 Bektailikle ilgili aratrmalaryla tannan Hasluck 12 (1878-1920), ad geen mekanlar, Bektailere ait tekkeler snfnda incelemektedir. Hasluck ayrca, Evliya elebiyi kaynak gstererek eyh Kiliman Tekkesi adl bir zaviyeyi de bu blme dahil etmitir. Fakat ne Seyahatnmede ve ne de Hasluckun kendi eserlerinde bu dergh ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemektedir.13 Bursadaki Bektai tekkeleriyle ilgili kaynaklarn aktardklar bilgilere gemeden u husus belirtilmelidir ki, tarih boyunca Bursada Bektai tarikatine mensup olanlarca kurulan tekkeler yalnzca burada zikredilenlerle snrl olmasa gerektir. Zira Bektai tarikati ve Bektailer, XIV. yzyldan itibaren Osmanllar iin her ynyle nem arz eden bu ehirde varlklarn srdrmlerdir.

9 10 11 12 13

Mehmed emseddin Efendi (Ulusoy), Ydigr- ems (Bursa Dergahlar), sadeletiren: Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa 1997, s. 294. Evliya elebi, Muhammed Zlli b. Dervi, Seyhatnme, st. 1314,II, s. 46-51. Akbyk Tekkesi de tpk el deitiren dier tekkeler gibi bir sre iin Bektailer tarafndan igal edilmi olabilir. Frederick William Hasluck iin bk. Woodhead, Chistine, Hasluck maddesi, DA, XVI. s. 391-392. Hasluck, F. William, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford 1929, I, s. 508-510.

228

1- Abdal Musa Tekkesi: Abdal Musann (. Elmal XIV. yy) gerek ahsiyeti, tarih diye ileri srlen rivayetlerin menkbe ve ahsi yorumlara dayanmas dolaysyla ok mphemdir.14 kpaazdenin verdii bilgiye gre, Abdal Musa, Hac Bektan mntesibidir ve onun lmnden sonra bir mddet Sulucakarayk (gnmzdeki adyla Hacbekta)teki zviyede kalmtr.15 Fetihten nce Bursa civarna gelip post seren Abdal Musa, Baldrzde ve Beliin ifadelerine gre ehir alndktan sonra vefat edince ilk yerletii yere defnedilmitir.16 Fakat daha sonraki aratrmalar, Musa Babann fetihten sonra bir sre daha Bursada kalp, Denizli yoluyla Finikeye gittiini ortaya karmtr.17 Biri Bursada, dieri Elmalda yatan iki ayr ahs olduunu kabul edenler de vardr. Fakat kaynaklarn bir tek Abdal Musadan baka bir dierine iaret etmedikleri dnlrse Bursadaki kabrin Bursa fethinde bulunmas hasebiyle bu zatn adna kurulmu bir makam olduu sylenebilir.18 Ayrca, Denizlide mezarnn, Bergama ve Sartta zviyesinin olduunu syleyenler de vardr.19 Daha nce de zikredildii gibi, Abdal Musa ilk Bektailer olarak nitelenen Kalenderiler zmresine mensuptur.20 Dolaysyla burasnn ilk dnemlerde, daha ok Kalender dervilerinin devam ettii bir mekan olduu sylenebilir. Bu durumdan hareketle, Abdal Musa tekkesinin, Abdal Musann Bursada bulunduu XIV. yzylda, daha sonralar bilinen ekliyle bir Bektai tekkesi olmad aktr. Musa Babann kabri zerine II. Bayezidin torunu Hanerli Sultan tarafndan bir kubbe, yanna da bir medrese yaptrld bilinmektedir.21 Mehmed emseddin Efendi, yaklak yz sene nce,Ydigr- emsyi kaleme aldnda, zviye ve medresenin harap bir halde olduunu ve yerlerinin ba bahe ekline dntn ifade etmektedir.22
14

15 16

17 18 19 20 21 22

Kprl, Orhan F., Abdal Musa maddesi, DA, I, s. 64-65. Abdal Musa ile ilgili daha fazla bilgi iin bk. Seyirci, Musa, Abdal Musa Sultan, st. 1992; Glpnarl, A., Alevi-Bektai Nefesleri, st. 1992, s. 56-115. kpaazde, s. 205. Baldrzde Selisi eyh Mehmed, Ravza-i evliy, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1018/1, 9a (Bundan sonraki alntlarda bu eser yalnzca Baldrzde eklinde verilecektir). smail Beli, Gldeste-i Riyz- rfan, Bursa 1302, s. 213-214, (Daha sonraki iktibaslarda bu eser Gldeste eklinde zikredilecektir). Ocak, A. Yaar, Kalenderiler, Ankara 1992, s. 122. Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, s. 8-9. Seyirci, Abdal Musa Sultan, s. 32. Ocak, Kalenderiler, s. 196. Baldrzde, 9a. Ydigr, s. 271.

229

XIV. yzyln balarnda kurulan bu tekkenin tarih ierisindeki seyri ve burada Abdal Musadan sonra postniin olanlara dair herhangi bir bilgiimdilik- mevcut deildir. 2- Abdal Murad Tekkesi Bursann fethinden nce Orta Asyadan bu topraklara gelen Abdaln- Rumdan biri de Abdal Murad (. XIV. yy.)dr. Aslen Buhraldr.23 Bursann fethi srasnda Orhan Gazi ile birlikte savam, ehir alndktan sonra bugn trbesinin bulunduu mevkiye yerlemitir. Abdal Murad tekkesi, Orhan Gazi tarafndan yaptrlm ve giderleri iin de birka ky vakfedilmitir.24 Tekkenin XIV.-XVIII. yzyllar arasndaki tarihi seyri ile ilgili herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Buras muhtemelen, XVII. yzyln ikinci yarsnda Bektailerin eline gemi olmaldr.25 Bu tekkede postniinlik yapan ve haklarnda az da olsa bilgiye ulalabilen isimler unlardr: a) eyh Salih Efendi (. Bursa 1151/1724) Bursadaki Kavakl Camii imam olup, bir dnem Abdal Murad Tekkesini ihya etmitir. Kendisi Bektai tarikatna mensup olmayp, Halvetiyenin Msriye koluna baldr.26 b) eyh Ksm Efendi (. Bursa 1271/1855) II. Mahmud dneminde, 1826 ylnda Bektailik yasaklandnda, tekke Bektailerin elinden alnp bu zta verilmitir.27 c) Dervi brahim b. Ali Efendi (. Bursa 1284/1867) 1272/1856 ylnda buraya tayin edilmitir. Hangi tarikata mensup olduuna dair bilgi yoktur. 1284/1867 ylnda Bursada vefat etmitir.28 d) Necib Baba Efendi (. Bursa 1296/1879) stanbulda Karyad Baba Tekkesi29 eyhi iken Bursadaki Mir-i Bdel (Bdela Bey) ve Abdal Murad tekkelerinin postniinliine tayin edilmitir. e) Mehmed Efendi (. stanbul 1327/1914)

23 24 25 26 27 28 29

Baldrzde, 8a. Gldeste, s. 212. Ydigr, s. 265. Uluda, Sleyman, Abdal Mehmed maddesi, DA, I, s. 63. Ydigr, s. 266. a.g.e s. 266. a.g.e. s. 266. Osmanllar dneminde stanbuldaki nemli Bekt tekkelerinden olan Karyad Baba Tekkesi iin bk. stanbul Ansiklopedisi, st. 1994, II, s. 134.

230

Daha nce bu tekkenin eyhi olan Kasm Efendinin torunudur. Kendisi buraya tayin edilmise de stanbuldaki memuriyetinden dolay grevi yrtememitir.30 Dergh bundan sonra sahipsiz kalm, Abdal Muradn trbesine ise Mehmed Efendinin annesi nezaret etmitir.31 3- Geyikli Baba Tekkesi Geyikli Babaya gelince, o, Bursa fethini o kadar masallatran ve yeni Trk Devletinin kuruluunu yeni bir dinin douuna benzeten Horasan erenlerindendir.32 Asl ad Mehmed veya Ulvi Babadr. Azerbaycann Hoy ehrindendir. Bursa fethinde Orhan Gazi ile beraber bulunduktan sonra, Bursa negl yolu zerindeki, bugnk adyla, Baba Sultan Kyne yerlemitir. Fetih esnasnda Geyik zerine binip savat iin kendisine Geyikli lakab verilmitir.33 Orhan Gazi, salnda onun adna bir tekke yaptrm, Babann vefatndan sonra da buraya bir de trbe bina ettirmitir.34 Geyikli Babann kurduu tekke ve burada kendisinden sonra grev yapm olanlar ile ilgili baka bilgiye ulalamamtr. 35 4- Postinp Baba Tekkesi Orhan Gazi zamannda Buhradan gelip Bursann Yeniehir ilesine yerlemitir. I. Murad zamannda vefat etmi ve tekkenin yanna defnedilmitir. Tekkenin Orhan Gazi tarafndan m, yoksa I. Murad tarafndan m yaptrld konusu ihtilafldr.36 Postinp Babadan sonra bu tekkede XVIII. yzyla dein kimlerin grev yapt bilinmemektedir. Bu zaman zarfnda tekke ile ilgili bilinen tek ey, XVII. yzyln ikinci yarsnda bo ve harap halde olduudur.37 a) Elbistanl Dervi Hac Mehmed (. Bursa XVIII. yy.) 1701 ylnda Bektailerden Elbistanl Dervi Hac Mehmed zviyeyi tamir ettirmitir. Gelene gidene yemek yedirip, trbenin kandilini yakmakta
30 31 32 33 34 35

36

37

Ydigr,s. 266. a.g.e. s. 266 Tanpnar, Ahmet Hamdi, Be ehir, st. 1987, s. 116. Gldeste, s. 220. Ocaka gre Geyikli Babaya bu lakabn veriliinin asl sebebi, Geyikli Babann srtn tpk Kalenderiler gibi bir geyik postuyla rtyor olmasdr, bk. Ocak, Kalenderiler, s. 92. Gldeste, s. 220. Geni bilgi iin bk. Ocak, A. Yaar Geyikli Baba maddesi, DA, XIV, s. 45-46; Turyan, Hasan, Bursa Evliyalar, Bursa 1982, s. 63-69. Geyikli Babann trbesi, mescidi ve ksmen haziresi tamir edilmi ekliyle hala ayaktadr. Bursa Kt, IV, s. 67. Ocak, bu Rum abdal da tpk dier Kalenderiler gibi hayvan postu rtnd iin Postinp (post rtnen) diye isimlendirilmitir demektedir, bk. Kalenderiler, s. 92. Bursa Kt, IV, s. 67.

231

olduundan burann zviyedarln slenmitir. Bu tarihten itibaren Postinp Baba tekkesinin bir Bektai tekkesi olduu aka grlmektedir.38 b) Mehmed Baba (. ?) Osman olu Mehmed Baba diye anlmaktadr. Tekkeye ne zaman eyh olduu bilinmemektedir. 1815 ylnda zviyeye ait vakfn depo edilen mallarn gasp edip, kimseye bir ey vermedii ve vakf mallarn bakalarna satt gerekesiyle mahkemeye verildii bildirilmektedir. 39 c) syn Baba Efendi (. ?) Bu tekke 1850 ylnda mkemmel bir ekilde tamir ettirildikten sonra Kdiriyeden olan syn Baba Efendi burada posta oturmutur. Dergha ait vakfn gelirlerinin artrlmas iin aba sarf ettii bilinmektedir.40 5- Ramazan Baba Dergh Ramazan Baba (. Bursa 1030/1620) derghn bnisi ve ilk postniinidir. Aydn veya Akkirman doumludur.41 Bursaya ne zaman ve hangi nedenle geldii bilinmemektedir. Bu ehre geldikten sonra Iklar semtinde tekkesini kurmu ve orada yaamaya balamtr.42 Ramazan Babann hangi tarikata mensup olduu konusunda kaynaklar farkl bilgiler vermektedir. Baldrzde, Zeyniyeye mensup olduunu sylerken,43 Lemezt onun, nce Emir Sultan tarikine intisab ettii, sonra bir mddet Edhem seyrine girdii, en sonunda ise Bektailerden olan Resul elebiden el ald kayd bulunmaktadr.44 Baka bir rivayette ise Ramazan Baba, Nak olarak gsterilmektedir.45 Ramazan Babann, eyh Ali, eyh Mehmed ve Hac Dede adnda halifesi olduu bilinmektedir.46 Kendisinden sonra tekkede eyhlik yapanlara gelince:
38 39 40 41 42

43 44 45 46

a.g.e. IV, s. 67. a.g.e. IV, s. 67. a.g.e. IV, s. 67. Baldrzde, 41b. Ramazan Babann dergahn kurduu Bursadaki Iklar semtinin adyla ilgili olarak A. Yaar Ocak unlar sylemektedir: Abdal ve Ik kelimelerinden treyen (Bursada Sefer Iklar, Kran Iklar gibi) yer adlarnn, Abdal ve Kalender gibi kelimelerden oluan isimler tayan kylerin yalnzca Bat Anadoluya inhisar etmi olmas herhalde Ik zmrelerinin bu havalide yaygn bulunmasnn bir sonucu olsa gerektir, bk. Kalenderiler, s. 223. Ramazan Baba Dergh, bugn Iklar Asker Lisesinin bulunduu alanda yer alyordu. Baldrzde, 41b Mahmud Celleddin Hulvi, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, haz. M. Serhan Taysi, st. 1993, s. 608. Gazzizde Abdllatif Efendi, Hulastl- vefeyt, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1016, s. 8. Bursa Kt, I, s. 247; IV, s. 73.

232

yoktur.47 b) Veli Dede (. Bursa 1078/1667) Hac Dedenin vefatndan sonra onun erine geen Veli Dede (. Bursa 1078/1667) lnceye dein bu grevde bulunmutur. Vefat esnasnda Bursada bulunan Hacbekta Derghnn o tarihteki eyhi, Veli Dedenin cenazesinde hazr bulunmu ve namazn da o kldrmtr.48 Bu bilgiden hareketle, Ramazan Baba Derghnn, balangta bir Bektai tekkesi olarak kurulmam olsa bile, kuruluundan ok ksa bir sre sonra Bektailerin eline gemi olduu sylenebilir. c) Hasan Dede (.?) Veli Dedenin vefatnda Bursada bulunan Hacbekta Derghnn eyhi tarafndan Hasan dede, Ramazan Baba tekkesinin postniinliine getirilmitir. 1078/1667 ylnda greve balayan Hasan Dedenin hizmet sresi ve lm tarihi belirlenememitir. Ydigr- emsinin verdii bilgiye gre, tekke bu dnemde bir sre elden ele dolamtr.49 d) Bekta Ahmed Efendi (. Bursa 1139/1725) Bu ahs hakknda bilinen tek ey, 1139/1725 ylnda, derghtaki grevi esnasnda vefat ettiidir.50 e) eyh Mrsel Baba (. Bursa 1164/1750) Rumelide domu, bir sre zhir ilimlerle ilgilendikten sonra Bektai tarikine girmi ve Krd Mehmed Baba adnda bir eyhin halifesi olmutur. Mehmed emseddin Efendinin ifadesine gre, Bursaya Ramazan Baba Zviyesinin grh- melhideden tathirine memur olarak gelmi ve seccade-i meihata gemitir.51 f) Dervi brahim (. Bursa 1187/1772) Dervi brahim on drt sene eyhlik yaptktan sonra, bu grevde iken vefat etmitir.52 g) Mehmed Baba (. Bursa 1193/1778)

a) Hac Dede (. ?) Ramazan Babann halifesi olmas dnda hakknda fazla bilgi

47 48

49 50 51 52

Gldeste, s. 231; Ydigr, s. 355. Gldeste, s. 231; Veli Dedenin cenazesinde bulunduu rivayet edilen bu eyh, 1609-1674 yllar arasnda yaayan ve bahsi geen tarihte Hacbekta Derghnn postniini olan Yusuf elebi olu Hseyin elebi olmaldr, bk. Flal, E. Ruhi, Trkiyede Alevilik-Bektailik, st. 1991, s. 395. Ydigr, s. 356. Bursa Kt, I, s. 85. Ydigr, s. 356. Bursa Kt, II, s. 298.

233

Mehmed Baba eyhlik makamna getikten ksa bir sre sonra azledilmitir. Mehmed Babann azil sebebiyle ilgili olarak kaynaklar farkl bilgiler vermektedir.53 h) Dervi Ali (. ?) Babasnn ad Seyyid Mehmeddir. Postniinlii esnasnda, 1198/1783 ylnda tekke yaknlarndaki on yedi dnm araziyi buraya vakfetmitir.54 i) Halil Baba (. Bursa 1214/1798) 1208/1792 ylnda greve gelmitir. Daha nceleri Ramazan Baba Derghnn mutfanda kullanlan odunlar temin ettii iin Katrc Halil Baba diye mehur olmutu. Yaklak yl kadar bu grevde kaldktan sonra, tekkenin vakf mallarn ve hayvanlarn satp kendi ileri iin kulland gerekesiyle tekkeden uzaklatrlmtr. 1214/1798 ylnda vefat eden Halil Baba derghn haziresine defnedilmitir.55 j) Mehmed Salim Baba (. Bursa 1216/1801) Aslen orumludur. Zhir ilimlerde de sz sahibi olduu sylenmektedir. 1216/1801 ylnda Bursada vefat etmitir.56 k) Hac Mehmed Dede (. Bursa 1234/1818) stanbulda domutur. Bursaya geldikten sonra, Katrc Halil Babaya intisab ederek halifesi olmutur. Mehmed Dedenin Bursadaki dier tarikatlarn eyh ve mridleriyle iyi ilikiler kurduu, sk sk onlarn tekkelerine ziyaretlerde bulunduu ve fukaraya ikrama zen gsterdii bildirilmektedir. u cmleler, yine ayn zaman diliminde yaayan ancak farkl tarikata mensup bir bakasnn, Msr Mehmed emseddin Efendinin bir Bektai eyhini nasl tasvir ettiini gstermesi asndan ilgintir:
Baba-y mezkr ehl-i edeb, rind, kalender-mereb, sah ve kerm, mkrim, mutim olmakla beraber kendisinden mugayir-i emr-i eriat ve muhlif-i db- tarikat ve aml-i kabha grlmemi ve iitilmemi bir zt- haceste sfat imi. 57

1234/1818 ylnda vefat eden Mehmed Dede, tekkenin haziresine defnedilmitir. l) Halim Dede (. Bursa 1268/1852)

53 54 55 56 57

Ydigr, s. 357; Bursa Kt, I, s. 170; III, s. 305. Bursa Kt, I, s. 153. Gazzizde Abdllatif Efendi, Ravzatl-muflihn, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu: 1041, 21b; Ydigr,s. 356; Bursa Kt, II, s. 217. Hulstl-vefeyt, s. 30; Ydigr, s. 356; Bursa Kt, II, s. 117. Ydigr, s. 357.

234

1826 ylnda Yenierilikle birlikte Bektailiin de kaldrlmas srasnda Ramazan Baba Derghnda postniin olan Halim Dede bu tarihte grevden uzaklatrlmtr.58 Halim Dede buradan ayrldktan sonra lnceye dein kendi evinde Bektai tarikatinin usullerine gre dervi yetitirmeye devam etmitir. leride hakknda bilgi verilecek olan, tekkenin son Bektai eyhi Sleyman Bey Baba, Halim Dedenin bu dnemde yetitirdii mridlerden biridir. 1268/1852 ylnda vefat eden Halil Dedenin mezar tanda u beyitler yazldr: Hac Bekta- Veli erknn icr ederek Olmd nice dem post- redetde mukm. Hme yazd Vsf trih-i fevtin bit-tamam Kld ruhn Hakka teslim H diyb abd-i Halim.59 Ramazan Baba Dergh Bektailerden alndktan sonra, onlara ait blmler yklm, tekkenin btn mallarna da el konmutur.60 Bu tarihten sonra dergh, btn Osmanl topraklarndaki Bektai tekkelerinin kaderine ortak olmu, Nakibendi tarikatinin eline gemi ve srasyla Ahmed Hikmet Efendi ile Abdlgafur Efendi posta oturmulardr. Daha sonra eylik yapan Ahmed Efendi hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Tekkenin son Bektai eyhi Sleyman Bey Babadr. m) Sleyman Bey Baba (. Bursa 1313/1897) Ramazan Baba Dergh postniinleri ierisinde hakknda en ok bilgi bulunan kii Sleyman Bey Babadr.61 Bursada domutur. lk tahsilinden sonra bir sre hat sanatyla ilgilenmitir. Bir ara Mahkeme-i eriyye Kalemine devam etmi, daha sonra da ticaretle itigal ederek bezzazlk yapmtr. Bu dnem ierisinde, Sdiye tarikat eyhlerinden Said Efendi (. Bursa 1245/1829)62 ve Nakibendiyeden Ahmed Baba Efendinin (. Bursa 1261/1845) zikir halkalarna devam etmitir.63

58

59 60 61 62

63

Halim Dedenin grevine son verilirken Kzlba ve dinsiz olduu gereke gsterilmitir, bk. Bursa Kt, I, s. 247. Bu ifade, dnemin olaanst artlar dikkate alnarak okunursa bilgiyi veren kiinin meram daha iyi anlalabilir. Kzlba teriminin dinsizlikle birlikte zikrediliyor olmas o dnemdeki armlar hakknda da fikir verici mahiyettedir. Ydigr, s. 357. a.g.e. s. 357. Mehmed emseddin Efendi, bu bilgileri kendisine Sleyman Bey Babann ihvanndan birinin verdiini sylemektedir, bk. Ydigr, s. 357. Said Efendi ile Sleyman Bey Babann vefat tarihleri arasnda yaklak olarak 70 yllk bir zaman fark bulunmaktadr. Bu bilgi dikkate alndnda, ya zikredilen kaynakta verilen bilgi gvenilir deildir, ya da Sleyman Bey Baba henz ok kk yata iken Said Efendiye intisab etmi olmaldr. Ahmed Baba Efendi iin bk. Ydigr, s. 360.

235

Sleyman Bey Babann Bektai tarikine intisab, daha nce hayat hakknda bilgi verilen Halim Dede vastasyla olmutur. Halim Dedenin yannda ikmal-i tarikat ve ihtisal-i usl db eyledikten sonra stanbul Rumelihisarnda bulunan Mahmud Baba Efendiden64 1273/1856 tarihinde icazet almtr. Daha sonra stanbuldaki evinde bir sre mrid yetitirmekle megul olmutur. Bu srada, Ramazan Baba Dergh trbedarl kendisine tevdi edildii iin tekrar Bursaya dnmtr. Sleyman Bey Baba, 5 aban 1313/1897de vefat ettiinde, daha nce, eyhi Halim Dedenin yanna defnedilmesini vasiyet ettii halde Zindankap kabristannda topraa verilmitir.65 Sleyman Bey Babadan sonra tekke yine el deitirir ve bu sefer Msriyeden olan eyh Sbit Efendi (. Bursa 1329/1911) posta oturur. Sbit Efendiden sonra buraya tayin edilen ve abaniyeden olan Ferid Efendi ise beratn alamad iin greve gelememitir66.

C) MEHUR BURSALI BEKTALER

Bu balk altnda, Osmanllar dneminde Bursada yaayan, fakat herhangi bir Bektai tekkesinde grevli olmayan ve kaynaklarda kendileriyle ilgili malumat edinilebilen Bektailer hakknda bilgi verilecektir. 1) Muhibuddin (.?) Bursaldr. Babasnn ad Seyyid Mehmeddir. Mehur Bektai Babalarndandr.67 2) Halil (. XVII. YY.) airdir. stanbullu veya Bursaldr. Bursa ile ilgili manzumelerinden hareket edilirse Bursal olma ihtimali kuvvetlidir. Muasrlar ierisinde iyi bir edebi mevkiye sahip olduu kabul edilmektedir. Nazm dilini yanstan bir drtl yledir: Bir katreden Hd eyledi insan Hamdolsun vcd ummna geldim Ddr- dildr arzulayp can
64

65

66 67

Mahmud Baba Efendi, Rumelihisarndaki ehitlik ya da son dnemdeki ismiyle Nfi Baba Tekkesinin, Bektailiin 1826 ylnda yasaklanmas esnasndaki postniinidir, bk. stanbul Ansiklopedisi, II, s. 135. Ydigr, s. 363. Ramazan Baba Dergh, Sleyman Bey Baba ve Ramazan Baba Derghnn Sleyman Bey Baba dnemindeki vakfiyesiyle ilgili geni bilgi iin bk. Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler II, Bursa 1993, s. 56-70; ift, Salih, Bursada Bektai Kltr ve Ramazan Baba Dergh, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Bursa 1995. Ydigr, s. 363. Bursa Kt, III, s. 353.

236

Gz ap bu kevn mekna geldim.68 3) Mehmed erif Aa (. Bursa 1288/1871) Bursa erafndandr. Aydn Malmdrl ve Ankara Muhassillii grevlerinde bulunmutur. Isparta, Antalya, Mula ve Burdurda kaymakamlk yapmtr. 1288/1871 ylnda vefat etmi ve eker Hoca Mescidi civarnda defnedilmitir.69 4) Zk Efendi (. ?) Bektai ve Bektailik denilince akla ilk gelenlerden biri de fkralardr. Bektai fkralaryla zdeleen isimlerden olan Bursal Zik Efendi70 hakknda ne yazk ki yine fkralardan baka kaynak bulunamamtr.71

SONU
Dier tarikatlardan farkl olarak Bektailik, en faal dnemini yaarken 1826 ylnda ok ar bir darbe yemi ve sahip olduu bir ksm madd deerlerden mahrum braklmtr. Benzer bir darbeyi, o kadar sert olmasa da, yaklak yz yl sonra, bu kez dier tarikatlarla birlikte tekrar yaamlardr. Bu iki olay Bektailere ait pek ok kltrel zellii haiz eserin yok olmasnn balca sebebidir. te bu ve benzeri nedenlerden dolay Bektailer hakknda aratrma yapp ortaya tatmin edici sonular koymak olduka zor grnmektedir. Btn bunlara ramen, eldeki bilgiler nda u sylenebilir: Bektailik Osmanl corafyasnda balangcndan itibaren yaad servenin bir rneini de Bursada yaamtr. lk temsilcileri, Osmanl sultanlarnn yannda gazalara katlm, ehrin muhasarasnda bulunmu ve fethedilen araziler zerine tekkelerini kurmulardr. Bundan sonraki belli bir srede, XVI. yzyla dein bu ehirdeki faaliyetleri hakknda pek fazla ey bilinmemektedir. Glendikleri dnemde Bursada da baka tekkelere sahip kmaya kalkmlar, deyim yerindeyse izmeyi amlardr. Nihayet 1826 yl gelmi ve Bektailik yasaklanmtr. Sahip olduklar tekkeler ellerinden alnm ve bata Nakibendilik olmak zere baka tarikatlara verilmilerdir. Bu srada Bursadaki Ramazan Baba Dergah da Nakilerin eline gemitir. Bektailer yasakl olduklar dnemde tarikat faaliyetlerini evlerde ve baka mekanlarda gizlice srdrmeye devam etmilerdir. Ramazan Baba
68 69 70 71

Samancgil, Kemal, Alevi airler Antolojisi, st.1946, s. 76-77. Bursa Kt, III, s. 312. Bektai Zik Efendi ile Bursadaki Msr Dergh eyhi olan Zik Efendi farkl kiilerdir, Msr Zik Efendi iin bk. Ydigr, s. 522. Genel olarak Bektai fkralar ve Zik Efendi ile ilgili bir fkra iin bk. Yldrm, Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, Ankara 1976, s. 109.

237

Derghnn son Bektai eyhi olan Sleyman Bey Babann, bu yasakl dnemde, eyh Halim Dededen tarikat dab-erknn rendii grlmektedir. 1860l yllardan itibaren btn Osmanl corafyasnda Bektailer zerindeki basknn hafiflemeye balad bilinmektedir. Bunun sonucu olarak, tpk dier ehirlerde olduu gibi Bursa civarndaki tekkeler de yine Bektailerin kontrolne girmeye balamtr. Ramazan Baba Dergh ve burann son Bektai eyhi Sleyman Bey Baba bu srecin Bursadaki seyrine gzel bir rnektir. Tekkelerle ilgili blmde verilen bilgilerden de anlalaca gibi, Bursadaki Bektai tekkelerinde grev yapan eyh ve mridlerin dikkat eken veya bugne ulaabilen herhangi bir yazl eseri mevcut deildir. Ayrca, incelenen kaynaklarda bu tr eserlerin varlndan bahseden kaytlara da rastlanmamtr. Bu durumun korku, endie ve imha gibi bir ok sebebi olsa gerektir. Halbuki ayn dnemlerde Bursada yaayan dier tarikat eyhlerine veya dervilere ait bir ok manzum-mensur eser hakknda hem kaynaklarda bilgi vardr ve hem de bunlarn bir ksm zamanmza ulamtr Bu yzyln banda, Bektailikle ilgili almalar yapan Hasluckun, Bursadaki Bektai kltryle ilgili cmlesiyle yazmza son verelim: imdi Bektailerin burada bir temelleri yoksa da, burasnn evvelce bu tarikatin mstahkem mevkilerinden biri olduu sylenebilir.72

BBLYOGRAFYA
Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, st. 1309. kpaazde, Tevrih-i l-i Osman (nr. Ali Be), st. 1332. Baldrzde Selisi eyh Mehmed, Ravza-i evliy, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1018/1. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri I-II, st. 1338. ift, Salih, Bursada Bektai Kltr ve Ramazan Baba Dergh, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Bursa 1995. Evliya elebi, Muhammed Zlli b. Dervi, Seyhatnme, st. 1314. Flal, E. Ruhi, Trkiyede Alevilik-Bektailik, st. 1991. Gazzizde Abdllatif Efendi, Hulastl- vefeyt, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu. 1016. Gazzizde Abdllatif Efendi, Ravzatl-muflihn, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Orhan Kit. Nu: 1041.

72

Hasluck, a.g.e. s. 11.

238

Glpnarl, Abdlbki, Alevi-Bektai Nefesleri, st. 1992. Hasluck, F. William, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford 1929. smail Beli, Gldeste-i Riyz- rfan, Bursa 1302. stanbul Ansiklopedisi I-VIII, st. 1994. Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler II, Bursa 1993. Kepeciolu, Kamil, Bursa Kt I-IV, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi (BEEK), Genel Kit. Nu. 4519-22. Kprl, Orhan F., Abdal Musa, DA, I, s. 64-65. Mac Farlane, Charles, Turkey and its Destiny I-II, Londra 1850. Mahmud Celleddin Hulvi, Lemezt- Hulviyye ez Lemezt- Ulviyye, haz. M. Serhan Taysi, st. 1993. Mehmed emseddin Efendi (Ulusoy), Ydigr- ems (Bursa Dergahlar), sadeletiren: Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa 1997. Ocak, A. Yaar, Baz Menkbnmelere Gre XIII.-XIV. Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol, Osmanl Aratrmalar II, st. 1982. ,Kalenderiler ve Bektailik (Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan) st. 1981. , Kalenderiler, Ankara 1992. , Balm Sultan, DA, V, s.17-18 , Geyikli Baba, DA, XIV, s. 45-46 Samancgil, Kemal, Alevi airler Antolojisi, st.1946. Seyirci, Musa, Abdal Musa Sultan, st. 1992. Tanpnar, A. Hamdi, Be ehir, st. 1987. Turyan, Hasan, Bursa Evliyalar, Bursa 1982. Uluda, Sleyman, Abdal Mehmed, DA, I, s. 63. Woodhead, Chistine, Hasluck, DA, XVI. s. 391-392. Yldrm, Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, Ankara 1976.

239