Toetsenboekje Theo Verhallen

100l80000k.
8l8ll8ll8000 l08l0

1

10l1$l880lk

8l8ll8ll8000 l00l80

1000 N.N. 0f08ll0
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z
VoorwoordVoorwoord

N800f M00l lk 00 0088l00 8l8ll8ll8000 l00l8 00f0lk0F
l 000 M00l lk 0l0 0ll900f0F
088f090f 88l 0ll l00l80000k.
l 8l8ll8ll8000 080000k0 8l88l 00 l000fl0 00lf88l. k88l000fl0, 8l00kf00ll000fl0, 00l 8ll0l00 98
l0fM0l08.l 0ll l00l80000k 8l88l 00 f8kll(k 00lf88l. 00l 00f0lk 98 l00l80, 00 k00I0 98 00 (0l8l0 l00l8 0 00
0lll0 98 fl0l08 900f I090f 00l 900f 00l 00ff00l 00f0lk 0 l008880 98 8l8ll8ll8000 l00l80. 8 00 080
98 900f000l00 0ll 00 000fl(l8f8kll(k, 900f8l 00 M8fk0ll 0 00l M8fkl000fI00k, N0f00 8ll0 l00l80 0
88800l8ll0M8l0 000M08lf00f0.
l0 k00k000k 900f 8l000l 0 000fI00k0f.
800ll(k 00 0f0lk08f0 l08 900f 8l00l0 0 f8kll(k.

1000 N.N. 0f08ll0

000l0f88f M8fk0ll 0 M8fkl000fI00k

(808fl 1994, 1ll00f
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4
Inhoudsopgave

1. 0l98fl8l0 88l808. 0k0l0 0ll880l0 9
1.1 N00ll90808 9
1.Z $l8ll8ll8000 k00l8ll0 0 8l00kf00llf0kkl0 10

Z. 0l98fl8l0 00800fl(9l. 0k0l0 k00l8ll0 1Z

J. 80l l00l80 98 0l98fl8l0 00l0080 1
J.1 ll0l0l 1
J.Z f880 l 00 k00I0 98 00 M008l 0800lkl0 l00l8 1
J.J 080MMl 98 00 0l90f80 l00l80 1

4. 80Ml8l0 08l8 0 00 8l00kf00l Z0
4.1 00 0l0Ml8l0 l00l8 Z0
4.Z 00 ll00l8 900f f00fll08 Z1
4.J 00
Z
l00l8 900f 00 8l00kf00l ZZ
4.4 F0f00l80l00l8 900f 000ff0l00f00 0f00l808 ZJ

. 80Ml8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 Z
.1 N080M8f'8 l00l8 900f 00 8llll08ll0 98 90f800fl0 Z
.Z 0ll0f0l0l 98 00 N080M8f'8 l00l8 900f 00 8llll08ll0 98 90f800fl Z8

. 80Ml8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 J0
.1 k00I0 l0880 00 fl800f'8 l00l8, 00
Z
l00l8 M0l 00ll0l0ll800ff00ll0 0 00
Z
l00l8 J0
.Z fl800f'8 0K80l0 k88 l08l J1
.J 00 l00l8 900f lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 JZ
.4 00 l00l8 M0l 00ll0ll0ll800ff00ll0. 00 0l00l8 J4
. $00l88l 098l. 00 l00l8 900f 00 Z K Zl800l J4
. 00 0f00l80 0l f00fll0l00l8 900f 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 J

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

. 0f0l8l0 08l8 0 00 8l00kf00l J
.1 00 k0lM00f09$Mlf09l00l8 900f 00 8l00kf00l J

8. 0f0l8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 J9
8.1 00 l0k0l00l8 J9
8.Z 00 Nll00K0f8 l0k0l00l8 41

9. 0f0l8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 4J
9.1 00 M00l88 l00l8 4J
9.Z 00 N8N0ll0 0l00l8 44
9.J 00 k0lM00f09$Mlf09l00l8 900f lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 4

10. N0lfl8000 08l8 0 00 8l00kf00l 49
10.1 00 ll00l8 l098l 98 00 8l00kf00l 49

11. N0lfl8000 08l8 0 lN00 8l00kf0090 0
11.1 00 1l00l8 0

1Z. 8l98fl8l0 88l808 8
1Z.1 N88l8l890 900f 88800l8ll0 l0880 lN00 98fl800l0 8
1Z.Z 60N08l0 0l080080 98 88800l8ll0M88l8l890. 0

1J. 8800l8ll0 000lll0l0l0 008800f0 0 1
1J.1 ll0l0l 1
1J.Z 00 000lll0l0l0 Z
1J.J 100l80 98 00 8llll08ll0 98 00 000lll0l0l 0 .
80l00l0080 0 0 I0l , 0l J

14. 8800l8ll0000lll0l0l0 008800f0 0 M00l00 f80f00l
14.1 00 6000M8kf08k8l68MM8 000lll0l0l
14.Z l00l08 #
14.J k008ll'8 l80
14.4 100l80 98 00 8llll08ll0 98 00 f80f00l8000lll0l0l 0
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1. 00ff0l8ll0 000lll0l0l0 1
1.1 00ff0l8ll0. llf0000ll0 98 F08f80'8 800 1
1.Z $08fM8'8 f80f00 00ff0l8ll0 000lll0l0l Z
1.J 00 0l0l80fl0l0 00ff0l8ll0 000lll0l0l. 80 4
1.4 100l80 98 00 8llll08ll0 98 00 F08f80 fl0 000lll0l0l
1. ll0ff0l8ll0 98 00 F08f80 00ff0l8ll0 000lll0l0l 9

1. 00 00ff0l8ll0 f8ll0. I0l8l 80
1.1 ll0l0l 80
1.Z ll080080 98 I0l8l 8Z
1.J 100l80 98 00 8llll08ll0 98 0l8 Il 8Z

1. k 8l00kf0090 0 00 98fl800l0 84

18. 1800l88l80 8
18.1 08088l0 f0l8ll08 l l800l88l80 8
18.Z 600080f900f00 90f0800 l0880 0fl0 98fl800l0 8
18.J 00 0l800f8ll0 l000l0k 88
18.4 00f000l00 98 f00000f08 0ll 00 0l800f8ll0 l000l0k 89

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8
1. Univariate analyses: enkele uitgangspunten

1.1 Meetniveaus

80l 000 98 000fI00k 0M98l lN00 000l080ll9ll0ll0. 8ll0f00f8l 00l M0l0 0 90fI8M0l0 M0l0 0 90fI8M0l0 M0l0 0 90fI8M0l0 M0l0 0 90fI8M0l0 98 08l8, l0 lN0000
00l 00 00 00 00800fl(90 0 88l80f0 800fl(90 0 88l80f0 800fl(90 0 88l80f0 800fl(90 0 88l80f0 98 00I0 08l8.
N0l0 N0l0 N0l0 N0l0 l8 00l l00k00 98 0l8ll0 88 08l8 90l08 0088l00 f00l8. 00I0 N00f890 98 08l8 000f Ml000l 98
0l8ll0 M88kl 00l 08 M00ll(k f0k0k00l0 00N0fkl0 0 0l0 0l8ll0 l00 l0 8880 I08l8 0l0ll0, 8llf0k
k0, 90fM0l90l0l0 0 00l0.

$000M8 l Nll18ll0$
80Ml8l0 80088l 80l l888l0 M00ll9080 l8 00l 0Ml8l0 0l 0l888lll08ll0l9080, N0lk0 008l88l 0ll 00l
009000l 0l888lll00f0 98 0080f98ll08 l 08l00fl0. 60l8ll0 0l00 0l0f0l( 8l8
'l800l8' l0f l00llll08ll0 98 08l00fl00 0l kl8880. 00I0 08l00fl00 M00l0 0lk88f
N000fIl(08 0ll8l0ll0. 00l 00M0f8ll8000 08l8 Il( 98 00I0 800fl. 00 0l l0008l80
Nl8k00l0 00N0fkl 0 0ll 800fl 08l8 l8 00l l0ll0 98 00 0080f98ll08 M0l 00lI0ll00
0MM0f 0l l000000f00 88 00I0ll00 08l00fl0.
0f0l8l0 80088l 0f0l8l0 08l8 000f8000l00 Il00 98 0Ml8l0 08l8 000f 00 800lll00l0 0l08008,
8M0ll(k 0l0 98 00 f80f00 98 00 08l00fl00. 08l Nll I00. 00 08l00fl00
k00 N0f00 0l00llll000f0 8l8 Il(00 000f 0l l80f 08 00 088f888l 0l00 08l0
0fl0. l00l0f l0l8 N0f0l 0800lll000f0 M0l 00lf0kkl l0l 00 f00ll0 98 00l ll0f98l
l0880 lN00 08l00fl00. l0 8088f 900f000l0 l8 00 8llll000 80088l, N88f0l( M080
88090 l N0lk0 M8l0 Il( 00l 008 Il( M0l 00 'll0M' I8l0llll. 0000l M00 008, M00
008, M00 0008, 0000l M00 0008. N0 k00 f0800ll090ll(k 00 0l8ll0 1, Z, J 0 4
l00k00 88 00 90f800lll000 08l00fl00. N88f 00 0MM0f8 J, 8, ZZ 0 10 900f 00I0
0l8ll0 00000 00I0ll00 0l08008 98 90l0f00. ll00 0l0 lf88l0fM8ll08 Il( l000
8l88 0l0 00 f80f00l 98 00 08l00fl00 ll80l l8l0.
ll0f98l 80088l l0 ll0f98l 80088l 000f8000l0l Il00 98 00 0f0l8l0 80088l 000f 00 0ll(k0 ll0f98ll0
l0880 00 M00l000000. 0ll Nll 008 I00 08l 00l 0l8l J 08l90fN00 00l 0l8l Z 0 4
0l00 l8. 00f000l00 98 08l8 0 00I0 80088l Il(. l0M0f8l00f M0ll0 M0l
f80f000ll 0 00l8l08l00fM0M0l0f8 0l 800f08 0 00 ll0lll0ll0 l08l. l 00l l88l8l0
098l 0M0 N0 0ll(k0 M00l000000 88. 80l 0l0l N0f0l 0l( 0090ll0 000lll
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9
00f0, 00 8080l00l 0l0l l8 l0 008l0. 0 0l8ll0, 0l0 000f Ml000l 98 00I0 80088l
Il( l000N0I0, Il( 00 M008l 808f0 f0k0k00l0 00N0fkl0 I08l8 0l0ll0,
8llf0kk0, l0008l88.
88ll0 80088l 80l 0008l0 l9080 98 M0l0, f8ll0 8008l0 00000 8ll0 0l080080 98 00 ll0f98l
8008l0, 0 l0908 00 800lll00l0 0l08008 98 00l 8080l0l0 0l0l. l0 0l800f0 0
00 000l0 0l 00 l0l0 80088l 00l0k0l 0l(090l 00 8lN0Il00l0 98 0l0 kN8lll0ll, l
l008l0lll l0l 0l800f08 I0l(900f000l0 f800 f80f000lll 0 00 ll0f98l 80088l.
l0N0l 00 ll0f98l 8l8M000 00 f8ll0 80088l 00000 00 000lll00f00 M00l0000l0
If800, M0l0f8 0l0.l 0 N0f00 088f0M 00k N0l M0lfl800 0l 8f8M0lfl800 000M0.
00f 8l8ll8ll8000 000l0l00 l8 00l 90f800ll l0880 ll0f98l 0 f8ll0 80088l l0l f0l098l,
088f0M I0ll0 00l00 l 00l 90f90l 8l8 0ll(k N0f00 000800l0 0 8l8 M0lfl800 N0f00
88000l0.

lf Il( 000l0f 90f800lll000 800fl0 08l8 0l0 0lk 00 0l0 f00l8 k00 900f N8l 00lf0ll 00 0l8ll0 0l0 M00
N0f00 l000k00 0 00 Nl8k00l0 00N0fkl0 0l0 M00 N0f00 l00088l. 80l l8 00f0lk0ll(k l 0ll k800f
08l8 88 00 080 98 00 M00ll9080 l l0 00l0 l 0Ml8l0, 0f0l8l0, ll0f98l080088l00 0 f8ll0080088l00
08l8 IIl0 8000M8 ll.

1.2 Statistische kengetallen en steekproeftrekkingen

88 00l 90fI8M0l0 98 N88f0Ml0 0 00l l00k00 98 0l8ll0 k00 8l8ll8ll8000 k00l8ll0 N0f00
00f0k00. 0l0 8l8ll8ll8000 k00l8ll0 00000 900f 00 000fI00k0f lN00 000l0. 00 00800fl( 00800fl( 00800fl( 00800fl(900 900 900 900 000l 0 00
ll0 ll0 ll0 ll0f0ll f0ll f0ll f0ll00l 00l 00l 00l 000l.

$l8ll8ll0k l8 00800fl(900 l 0l0 Il 08l Il( f0l0 000900l0000 ll0fM8ll0 k8 88M098ll0 0 8l8ll8ll0k l8
ll0f0ll00l 0M08l Il( 00 M0l0000 90f8008ll 0M.
1. 00l8ll0k0M0fk0 l0 8008ll0 0 088l8 98 00 90f0000l80Nl(8 0fl 88l8l N88f0Ml0 0
0M08l Il( 08 l 8l88l 8l0ll.
Z. l0l 00l 00f8ll80f0 98 f080ll8l0 0ll 0K0flM0l0.

00 l008M0l0l0 0000l0 N88f0 8l8ll8ll0k N0f0l l00088l l8 00 00l8ll0 00l8ll0 00l8ll0 00l8ll0. 10fNl(l l 00l 808f0 l88l00f0lk
00l 00fl 00l8ll0 90fNl(8l 88f 00 f00 98 M080, N0f0l l 00 8l8ll8ll0k 00 f00 98 0l0 IN88f000f
M080l 00000l0.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

10

00lllll0.

00 00l8ll0 l8 00 90fI8M0ll 98 8ll0 0lll0ll0 0l0 l000000f0 88 00 0088l00 f00 00 00l8ll0 l8 00 90fI8M0ll 98 8ll0 0lll0ll0 0l0 l000000f0 88 00 0088l00 f00 00 00l8ll0 l8 00 90fI8M0ll 98 8ll0 0lll0ll0 0l0 l000000f0 88 00 0088l00 f00 00 00l8ll0 l8 00 90fI8M0ll 98 8ll0 0lll0ll0 0l0 l000000f0 88 00 0088l00 f00
M080, 00(00l0 0l 0000f M080, 00(00l0 0l 0000f M080, 00(00l0 0l 0000f M080, 00(00l0 0l 0000fl0 l0 l0 l0l880. l880. l880. l880.

l0 00l8ll0 k8 I0N0l 0l0l 8l8 00l0l Il(, f000l 0l 808lf80l. 8l( 00 0l0l0 00l8ll0 0l0l0 00l8ll0 0l0l0 00l8ll0 0l0l0 00l8ll0 k00 8ll0 0lll0ll0
N0f00 0l0l0, 0l( 00 00l 00l 00l 00l0l0 00l8ll0 0l0 00l8ll0 0l0 00l8ll0 0l0 00l8ll0 k8 0ll l0l. "ll0 0f0l8lf00f00 8l0MM0f8 98 000l0M00l0
80ll090l00fl l M8l0f08M" l8 00 900f000l0 98 00 0l0l0 00l8ll0. "00 k00l0k0 M0l0f8 l000l 0l0 00
8lf88l 98 0fl0 kll0M0l0f f000M 80ll0f08M" l8 00 900f000l0 98 00 00l0l0 00l8ll0. 80l00 00l8ll08 Il(
f000l f000l f000l f000l. 08l Nll I00 08l Il( 00 l8l0k0 f08lll0ll 00000. 00 0Ml000l00 l00lll(0 98 8ll0 8l00kf0090 98 100
0f0l8lf00f00 kl0I0f8 0 00 0Ml000l00 000900l00l0 8llk8l0l 0f k00l0k0 M0l0f l000l Il( 900f000l00 98
808lf80l0 808lf80l0 808lf80l0 808lf80l0 00l8ll08. 800N0l 0l0l, Il( 0l0 00 8l8ll8ll8000 88l808 90l0 00l8ll08, 0l(900f000l0 00
0090lkl 98 8000fl80, 90l00000 f00l 0M 8l8 00l0l l0 N0f00 000800l0.
$l8ll8ll0k l8 l 0l0 Il 00800fl(900 00800fl(900 00800fl(900 00800fl(900 08l Il( 08l8 090f 00 00l8ll0 0000800fl l 00 009000l0f l0 00fl(0
90fM. l0 k8 0l(900f000l0 00 000fI00k0f l l88l8 98 00l f080l0f0 98 00 8M0 0 00 l00lll(0 98 8ll0
0f0l8lf00f00 kl0I0f8 l 80ll090l00fl 00 0000l000l 0f0lk088f k00l8l 00f0k00, I08l8 00 0Ml000l00
l00lll(0 98 00 0f0l8lf00f00 kl0I0f8.
$l8ll8ll8000 k00l8ll0 0l0 00 08l8 98 00 000l0 00l8ll0 000080f0 N0f00 00k N0l 8f8M0l0f8 8f8M0l0f8 8f8M0l0f8 8f8M0l0f8
000M0 0 N0f00 M008l8l Ml000l8 6fl0k80 l0ll0f8 N00f0090. 8l(900f000l0. N0f0l 00f0lkl 0M 00l 00l8
ll00Ml000l00 N00f l0 090 0
Z
0M 00 00l8ll098fl8ll0 l0 00800fl(90. 0M 00l ll0f0ll0l0 000l 98
8l8ll8ll0k l0 00fl(0 l8 00l 000I8k0ll(k 00l 0l 98 8l00kf00llf0kk0 l0 000fk00. 090f 00l 8l0M00 00l
0 8l8 000fI00k0f lMM0f8 0ll0f08800f0 l 00 k0M0fk0 98 0l 00l0l0 0l 0f f0l0 0l0l0 00l8ll08 0 l8
00l 0 0M00ll(k l000f ll0 98 0l0 00l8ll0 l0 0080f90f0 0l l0 000fI00k0.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

11
2. Univariate beschrijving: enkele kengetallen2.
Univariate beschrijving: enkele kengetallen

l 0ll 000l08l0k 008f0k0 Nl( 0 00 k00k000k800ll0 M8l0f 00 k00l8ll0 N88fM00 0 0l98fl8l0 08l8 k0l
00800fl(90. 00 8l8ll8ll800 000I8k0ll(k0 088l8 9l0l 0 l 00 ll0l000 8l8ll8ll0k000k. ll0 l0l 8lflkl
000I8k0ll(k0 l000f0ll8000 90fkl8fl0 0ll(90 0l0f 800l0fN00.

00 M008l 808f0 M8l0f 0M 00 f00 M0ll0 0l 800f08 0 00 98fl800l0 l0 00800fl(90 l8 000f Ml000l 98
00lf8l0 l000ll0 00lf8l0 l000ll0 00lf8l0 l000ll0 00lf8l0 l000ll0 M88l M88l M88l M88l8l890 8l890 8l890 8l890. 60N00ll(k N0f00 0fl0 800fl0 M88l8l890 l 0ll k800f 000f8000l00. 00l 00l 00l 00l
0Ml000l00, 00 M00l88 0 00 M0008 0Ml000l00, 00 M00l88 0 00 M0008 0Ml000l00, 00 M00l88 0 00 M0008 0Ml000l00, 00 M00l88 0 00 M0008. l000f 98 00I0 M88l8l890 l090fl 00 0k0l9000l0 0M0fl0k0 N88f00 0l0
00 f00 98 M0ll0 N00f00ll 0 lIl00l 00ll l 00 00lf8l0 l000ll0 98 00 800f08.
l0 lN0000 M8l0f 0M M0ll0 0 00 98fl800l0 l0 00800fl(90 l8 000f Ml000l 98 8f0l0l8 8f0l0l8 8f0l0l8 8f0l0l8M88l M88l M88l M88l8l8 8l8 8l8 8l890 90 90 90, 0l0
88090 0 N0lk0 Nl(I0 00 800f08 Il( 08f0l0 f000M 00 00lf88l 0l. 088fl00 0000f0 00 f80, 00 00 f80, 00 00 f80, 00 00 f80, 00
ll0fkN8fll0l 8l8l80, 00 98fl8ll0 0 00 8l8088f0 ll0fkN8fll0l 8l8l80, 00 98fl8ll0 0 00 8l8088f0 ll0fkN8fll0l 8l8l80, 00 98fl8ll0 0 00 8l8088f0 ll0fkN8fll0l 8l8l80, 00 98fl8ll0 0 00 8l8088f0009l8ll0 009l8ll0 009l8ll0 009l8ll0.

1800l 1. 0l98fl8l0 00800fl(9000 k00l8ll0
N88l8l8l
900f.
N00ll9080.
80Ml88l 0f0l88l N0lfl800 Ill0f98l 0 f8ll0l
00lf8l0
l000ll0
M0008 M0008 M0008 M0008 M0008,
M00l88 M00l88 M00l88 M00l88
M0008,
M00l88,
0Ml000l00 0Ml000l00 0Ml000l00 0Ml000l00
8f0l0l,
98fl80llll0ll
f80, ll0f ll0f ll0f ll0f
kN8f kN8f kN8f kN8fll0l 8l ll0l 8l ll0l 8l ll0l 8l
8l80 8l80 8l80 8l80
f80,
ll0fkN8fll0l 8l8l80,
0Ml000l00 009l8ll0,
98fl8ll0,
8l8088f0009l8ll0 8l8088f0009l8ll0 8l8088f0009l8ll0 8l8088f0009l8ll0

l l800l 1 lf0ll 0 00 M008l 808f0 M88l8l890 900f 00lf8l0 l000ll0 0 8f0l0l. 00f 0lk M00ll9080 l8
880090 N0lk0 M88l8l890 0 M8 00f0lk0. 00 l 00 00ll0 90l 00f0kl0 M88l8l890 Il( 00l M008l kf800ll
0 00l M008l 00f0lkl 900f 0l0 8ll08ll0.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1Z
00f8ll00l0 00lllll08.
N0008 00 kl8880 0l N88f00 M0l 00 0008l0 lf0@00ll0
N00l88 00l 0l l 00 lf0@00ll090f00ll N88f000f 0 N88f0090 00 0ll(k 88l8l
N88f0Ml0 l0 9l00 l8 I07 0ll
60Ml000l00 00 80M 98 8ll0 800f08 0000l0 000f 00l 88l8l 800f08
880 00l 90f800ll l0880 00 0008l0 0 00 l888l0 800f0 l 00 8l00kf00l
ll0fkN8fll0l 8l8l80 00l 90f800ll l0880 00l 7 0l 0 00l Z7 0l 98 00 90f00ll
60Ml000l00 009l8ll0 00l 0Ml000l00 98 00 8080l0l0 N88f00 98 00 009l8ll0800f08
8fl8ll0 00l 0Ml000l00 98 00 0kN80f8l00f00 009l8ll08 98 00l 0Ml000l00
$l8088f0009l8ll0 00 9l0fk8l8N0fl0l 98 00 98fl8ll0.

0088lll0

$l0l 08l N0 00 90l000 800f08 I8Z0l 0 00 f8ll080088l 00000.

3cores (X|) 1 2 3 1 5 Z 8 9

Frequerl|e (l|) 1 1 2 2 1 3 3 3 1

Curu|al|eve lrequerl|e (F|) 1 2 1 10 13 1 19 20

Dan geldt in dit voorbeeld:

* Modus = 5 (de frequentie van deze score = 4 is immers het hoogst).

* Mediaan = 5,5 (de helft van de scores is hoger en de helft is lager dan dit punt). De mediaan is het
50-ste centiel punt. De algemene formule voor een centiel punt is:
(1.1) Voor ieder centiel punt geldt =
Install Equation Editor and double-
click here to view equation.
1 N88f0l(.
EB = de exacte benedengrens van het interval waarbinnen we interpoleren
N = het aantal waarnemingen
p = de proportie die correspondeert met het gewenste centiel punt, voor de mediaan is dit 1/2
cf = cumulatieve frequentie van de waarnemingen die onder het interval vallen waarin we
interpoleren
i = de grootte van het klasse-interval
fi = frequentie intervalscore

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1J
Toepassing van (2.1) levert voor de mediaan:

= 5.5 +
Z

(N.B. Het exacte interval van de score 6 is 5.5 tot 6.5 waardoor de ondergrens 5.5 is).

Voor het derde kwartiel geldt dan:

` 00 0Ml000l00 009l8ll0
00 00f0k0l 98 00 0Ml000l00 009l8ll0 88l 8l8 90ll.

IZ.Jl 0Ml000l00 009l8ll0
J

4


IZ.4l 98fl8ll0


IZ.l 8l8088f0009l8ll0 $
8
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

14
3. Het toetsen van univariate hypothesen3. Het
toetsen van univariate hypothesen

3.1 Inleiding.1 Inleiding

00 f00l8l0 N88f00 98 00 8l8ll8ll0k l8 0l00 l 00 M00ll(k00l0 0l0 Il( 08 0l00l 000l08l08 l0 lf0kk0 0ll 00
k0M0fk0 98 00 0M0l0 N88f0Ml0. N0 I0ll0 08 0l0f M0l 8M0 00Il00000 M0l 00l l00l80 98 00 00 00 00
8llll08ll0 98 90f 8llll08ll0 98 90f 8llll08ll0 98 90f 8llll08ll0 98 90f800lll0 800lll0 800lll0 800lll0 l 098l 98 1 8l8M000 98 Z 8l00kf0090 N88fl 8l000l8 00 98fl800l0 l8 0M0l0.
l 00l 098l 98 00 8l0 098l 98 00 8l0 098l 98 00 8l0 098l 98 00 8l00kf00l 0kf00l 0kf00l 0kf00l Il( 00 088f0l( 0000f000 l00l80 98 00l "0000880llll" l0. 08l Nll I00
08l 00 00080f900f00 90f00ll N0f0l 90f0l0k0 M0l 00 000f 00 00l0080 90fN800l0 90f00ll.
l 00l 098l 98 lN00 8l00kf0090 098l 98 lN00 8l00kf0090 098l 98 lN00 8l00kf0090 098l 98 lN00 8l00kf0090 N0f00 00 90f800lll0 l0880 00 lN00 90f00ll0 0l00l8l.
l08l8 0ll l800l Z 0ll(kl l8 00 k00I0 98 00l l0 l00l8 8l08k0ll(k 98 00l M00ll9080 00l M00ll9080 00l M00ll9080 00l M00ll9080 98 00 98fl800l0 0l0 N0f00
008l0000f0 0.@. 000fI000l 0 98 00l 800fl 8l00kf00l 00l 800fl 8l00kf00l 00l 800fl 8l00kf00l 00l 800fl 8l00kf00l. l 00l 0l0f8 90l000 N0f00 00 8l80 00800f090
0l0 000I8k0ll(k Il( 0M l0l 00 k00I0 98 00 (0l8l0 0l98fl8l0 l00l8 l0 k0M0.

3.2 Fasen in de keuze van de meest geschikte toets.2 Fasen in de keuze
van de meest geschikte toets

1. 8088l 00l M00ll9080 98 00 0M0l0 98fl800l0 8088l 00l M00ll9080 98 00 0M0l0 98fl800l0 8088l 00l M00ll9080 98 00 0M0l0 98fl800l0 8088l 00l M00ll9080 98 00 0M0l0 98fl800l0
0ll 00ll 0 00 l8 l 00 98 00 J k0l0MM0 98 l800l Z. 808ll800f 0 08l 00l l8 l0008l88 0M 0l0
00I0ll00 fl( 00 l00l8 l0 kl0I0 0l0 00lf0kkl 000ll 0 00 l80f M00ll9080. N0l 800f0 N00f00. N800f 0
00 M0lfl8000 98fl800l0 000ll l8 00l l0008l88 0M 00 l00l8 l0 kl0I0 0l0 00 0f0l88l 0l 0Ml88l
M00ll9080 90f0l8l. 0 M00l 088f0l( N0l l 090fN0l 0M0 08l 0 ll0fM8ll0 90fll08l N800f 0 l0l 00
00f0ll(k0 8l8 008l0ll. 00 0l8ll0 N0f00 000800l0 90l08 00l l80f0 M00ll9080 l 00 l00l8.
Z. 8088l 00l 800fl 8l00kf00l 8088l 00l 800fl 8l00kf00l 8088l 00l 800fl 8l00kf00l 8088l 00l 800fl 8l00kf00l
kl08 00 l00l8 0ll 00 00f8l0 fl( 98 l800l Z 8l8 0f 8f8k0 l8 98 00 8l00kf00l 00 8l00kf00l 00 8l00kf00l 00 8l00kf00l, 008 98 00 fl( 0l8ll0 I08l8 0l0
98 00 lf0@00ll090f00ll, 00 f80f00l 0l 00 '80l' 98 800f08 0 00 l08l.
kl08 00 l00l8 0ll 00 lN0000 fl( 98 l800l Z N800f 0 lN00 8l08k0ll( lN00 8l08k0ll( lN00 8l08k0ll( lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf00 k0 8l00kf00 k0 8l00kf00 k0 8l00kf0090 90 90 90 000ll. 1N00
8l00kf0090 N0f00 8l08k0ll(k 000M0 N800f l000f0 0f800 l 00 00 8l00kf00l k8 N0f00
0k00l0 88 00 0f800 l 00 lN0000 8l00kf00l 0M08l Il( "0M8l0000" Il( 0 00 88l8l 0fll0fl8 0l
0M08l 88 00I0ll00 8l00kf00l lN00M88l M0ll0 Il( 90ffl00l, I08l8 08l 0000fl l 00 "00l0f0 8ll0f"
008l.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1

kl08 00 l00l8 0ll 00 00f00 fl( 98 l800l Z, N800f 0 lN00 08l08k0 lN00 08l08k0 lN00 08l08k0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00k ll(k0 8l00k ll(k0 8l00k ll(k0 8l00kf0090 f0090 f0090 f0090 000ll, 08l Nll I00.
l0l "0M8l00l0" l0l9l000 l 00 00l00 8l00kf0090.

1800l Z. 10 98 0l98fl8l0 l00l80

-----------------------------------------------------------------------------------------
reelr|veau var|aoe|e

slee|proelsoorl ror|raa| ord|raa| relr|scr

------------------------------------------------------------------------------------------
-

eer slee|proel o|ror|ra|e loels Ko|rogorov-3r|rrov Z-loels

Z-loels ore-sarp|e loels (looldslu| 10)

2
-loels (looldslu| Z)

loels voor gecorre|eerde

percerlages/proporl|es

(looldslu| 1)

------------------------------------------------------------------------------------------
-

lWee alrar|e||j|e VcNerar's loels voor de Te|erloels T-loels

slee|proever s|gr|l|carl|e var ver- Toels var w||coxor var|arl|e-

o|jv. vr - ra arder|rg (looldslu| 8) loels

rel|rg (looldslu| 5) (looldslu| 11)

------------------------------------------------------------------------------------------
-

lWee oralrar|e- F|srer's loels Ved|aarloels ge||j|e var|arl|es

slee|proever Cr|-|Wadraal-loels Varr-wr|lrey-u-loels T-loels

var|arl|eloels

Tesl voor de percerlages/ Ko|rogorov-3r|rrov- verscr|||erde

proporl|es var oralrar|e- lWo-sarp|e loels var|arl|es

||j|e slee|proever

(looldslu| ) (looldslu| 9) (looldslu| 11)

------------------------------------------------------------------------------------------
-

3. Kies een geschikte toets
Als u de stappen 1 en 2 heeft gevolgd, komt u uiteindelijk in een van de negen cellen van tabel 2.
Vaak heeft u binnen de gekozen cel nog n of meer opties. In dat geval kiest u overeenkomstig de
hierna beschreven regels.
In de genoemde hoofdstukken vindt u nadere bijzonderheden.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1
3.3 Opsomming van de diverse toetsen.3 Opsomming van
de diverse toetsen

800f0$10k 4 800f0$10k 4 800f0$10k 4 800f0$10k 4
80Ml8l0 08l8 0 00 8l00kf00l 80Ml8l0 08l8 0 00 8l00kf00l 80Ml8l0 08l8 0 00 8l00kf00l 80Ml8l0 08l8 0 00 8l00kf00l
1. N800f 0 00 0Ml8l0 98fl800l0 000ll M0l 8l000l8 lN00 08lll08 0l0 0lk88f N000fIl(08 0ll8l0ll0 lN00 08lll08 0l0 0lk88f N000fIl(08 0ll8l0ll0 lN00 08lll08 0l0 0lk88f N000fIl(08 0ll8l0ll0 lN00 08lll08 0l0 0lk88f N000fIl(08 0ll8l0ll0 II08l8 00l
88l8l M80 0 9f00N0, 00l 88l8l k00f8 0 l0lk00f8l kl08 08.
l 098l 98 kl0l0 8l00kf0090. 00 0l0Ml8l0 l00l8
l 098l 98 f0l0 8l00kf0090. 00 ll00l8.
ll0 000l08l0k 4 900f 00 0fll0fl8 900f 00 k00I0 l0880 00I0 lN00.
Z. N800f 0 lf0@00ll08 lf0@00ll08 lf0@00ll08 lf0@00ll08 000ll 98 0Ml8l0 08l8 M0l M00f 08 lN00 08l M00f 08 lN00 08l M00f 08 lN00 08l M00f 08 lN00 08lll08 ll08 ll08 ll08 kl08 08 00 l00l8 900f 00 00 00 00
8l00k 8l00k 8l00k 8l00kf00l f00l f00l f00l.
J. N800f 0 0f00l808 0l f00fll08 000ll 98 0Ml8l0 08l8 M0l M00f 08 lN00 08lll08 M00f 08 lN00 08lll08 M00f 08 lN00 08lll08 M00f 08 lN00 08lll08 0 0 Nlll 00l
90f800ll l0880 lN00 98 00 0f00l808 0l f00fll08 l00l80, kl08 08 l0880 00 lN00 0f00l80l00l80
900f 000ff0l00f00 0f00l808. N800f 00 0f00l808 0l0ll0 l0l 100 l8 00l M00ll(k, M88f l0l
000I8k0ll(k, 0M 00 8080l0l0 N88f00 l0 00f00f0k00 0 00 l00l8 900f 00 8l00kf00l l0 00f0lk0.

800f0$10k 800f0$10k 800f0$10k 800f0$10k
80Ml8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 80Ml8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 80Ml8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 80Ml8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090
kl08 00 N080M8f'8 l00l8 900f 00l l00l80 98 00 8llll08ll0 98 90f800fl0.

800f0$10k 800f0$10k 800f0$10k 800f0$10k
80Ml8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 80Ml8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 80Ml8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 80Ml8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090
kl08 l 098l 98 00 kl0l0 8l00kf00l fl800f'8 l00l8.
kl08 900f l00l8 M0l f8l0'8 00ll0ll0ll800ff00ll0 N800f 0 00 Ml000lf0l0 8l00kf00l 000ll.
kl08 900f 00 l00l8 N800f 0 f0l0 8l00kf0090 000ll. ll0 900f 00 0K80l0 k00I00fll0fl8 l0880 00I0 0fl0
l08l0 000l08l0k .
N800f 0 090f 0f00l808 98 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 00800lkl, kl08 08 900f 00
0f00l80l00l8 900f 08l08k0ll(k0 8l00kf0090.

800f0$10k 800f0$10k 800f0$10k 800f0$10k
0f0l8l0 08l8 0 00 8l00kf00l 0f0l8l0 08l8 0 00 8l00kf00l 0f0l8l0 08l8 0 00 8l00kf00l 0f0l8l0 08l8 0 00 8l00kf00l
kl08 900f 00 k0lM00f09$Mlf09 l00l8 900f 00 8l00kf00l.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1
800f0$1 800f0$1 800f0$1 800f0$10k 8 0k 8 0k 8 0k 8
0f0l8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 0f0l8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 0f0l8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 0f0l8l0 08l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090
l0N0l 00 l0k0l00l8 8l8N0l 00 Nll00K0l00l8 Il( l0088088f N800f 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 000ll
0l0 88f80Nl(8 k00 N0f00 90f0l0k0.
0 0l0l 00 l0k0l00l8 l0 kl0I0 N800f 8ll00 00 fl00ll 98 00 90f800lll0 l0880 8f0 k8 N0f00
0088l0. 08l Nll I00 N800f 00 90f800lll0 8ll00 M88f k00 N0f00 0ll0ff0l00f0 8l8 08lll0l,
08ll0l 0l 0l.
N800f I0N0l 00 f0l8ll090 0M98 8l8M000 00 fl00ll 98 00 90f800lll0 k8 N0f00 0088l0, kl08 08 900f
00 M00f kf800ll0 Nll00K0l00l8. 00I0 l00l8 k0l 00 f0l0f 0Nl00l l00 88fM8l0 00 90f800lll0 l0880
8f0 0l0 00I0ll00 000lll0 f0l0f Il(.

800f0$10k 9 800f0$10k 9 800f0$10k 9 800f0$10k 9
0f0l8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 0f0l8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 0f0l8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090 0f0l8l0 08l8 0 lN00 08l08k0ll(k0 8l00kf0090
kl08 900f 00 M00l88l00l8 N800f 0 0888l 000ll 0l l 00 8ll08ll0 90fk00f0 N88f0l0 00 f0N0 8008lll
90l00000 l8. 00 M00l88l00l8 l8 Ml00f kf800ll IM0l 8M0 l 098l 98 f0l0 8l00kf0090l 08 00 800f0
lN00 M00ll(k0 l00l80 0M08l Il( l0l 8ll0 k0M0fk0 98 00 90f00ll l 090fN0l 00Ml. 00 N8
N0ll00l00l8 0 00 k0lM00f09 $Mlf09l00l8 000 08l N0l.
l l0fM0 98 kf800l 008l88l 0f l0l I0 900l 90f800ll l0880 00 N8N0ll00l00l8 0 00 k0lM00f09
$Mlf09l00l8. 000l0f 0l( f0l0 8l00kf0090 0ll(kl 00 00f8l0 0 900f kl0l0 8l00kf0090 00 lN0000 00l0f l0
90l000. 088f0M N0f0l 0ll f8kll8000 090fN0l0 00l 90l000 0809l800f0. N800f 0 00 98fl800l0 000ll
M0l M88f 0k0l0 800f008lll08, I08l8 00 8llll000 80088l, 00f0lk 08 00 k0lM00f09$Mlf09l00l8, N800f
0 90f800lll000 800f008lll08 000ll 00f0lk 08 00 N8N0ll00l00l8.

800f0$10k 10 800f0$10k 10 800f0$10k 10 800f0$10k 10
N0lfl8000 08l8 0 00 8l00kf00l N0lfl8000 08l8 0 00 8l00kf00l N0lfl8000 08l8 0 00 8l00kf00l N0lfl8000 08l8 0 00 8l00kf00l
kl08 00 ll00l8.

800f0$10k 11 800f0$10k 11 800f0$10k 11 800f0$10k 11
N0lfl8000 08l8 0 lN00 8l00kf0090 N0lfl8000 08l8 0 lN00 8l00kf0090 N0lfl8000 08l8 0 lN00 8l00kf0090 N0lfl8000 08l8 0 lN00 8l00kf0090
kl08 00 ll00l8. l08l8 0ll 000l08l0k 11 0ll(kl, Il( 0f 9l0f 90f800lll000 800fl0 ll00l80, 90l 00 k00I0f00000f0 l
00l 000l08l0k 0M 00 (0l8l0 k00I0 l0 M8k0.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

18
4. Nominale data en n steekproef4. Nominale
data en n steekproef

4.1 De binominale toets.1 De binominale toets

kl08 00I0 l00l8 N800f 0 090f 00 lf0@00ll08 00800lkl 98 00 0Ml8l0 98fl800l0 M0l M88f lN00 800f008lll08.
8l(900f000l0 00l 88l8l M80 0 9f00N0, 00l 88l8l k00f8 0 l0lk00f8 0l 00l 88l8l I0880 0 l0lI0880
0l( 00l KM88l N0f0 98 00 00000l8l00.
l8l0 N0 00 N0fkNl(I0 l00ll00l0 88 00 080 98 00 900f000l0.

1800l J. 80l 88l8l M80 0 9f00N0 08l 00 Nlk0l 0l0k0Ml
M80 9f00N0 l0l88l
lf0@00ll0 J 1 Z0

000f 00 0l00l0080 I80l 08l 00l 88l8l M80 0ll(k l8 88 00l 88l8l 9f00N0, 80 . @ Y, k8 00 k88 08l
00 l0l8l0 8 98 Z0 90f000l0 l8 090f J 90f808 1 N0f00 00f0k00 M0l 0000l 98 l0fM0l0 I4.1l

I4.1.l IKl
9

8 l0l8l0 lf0@00ll0
K lf0@00ll0 98 900fk0M0 98
k88 0 900fk0M0 l 00 08l00fl0
@ 1 k88 0 900fk0M0 l 00 800f0 08l00fl0

I8.8.. 8I 8`I81l`I8Zl.0l0. 00f000l0 4I4`J`Z`1 Z4

08 l8 00 k88 0 00l 9l00 98 00 J 90f808 1 90f00ll.

10

8l0 00l 000fI00k 9f80 N0 08 000l0f 0N00ll(k l0l 8l "N8l l8 00 k88 0 00l kfl(0 98 00 0K80l0
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

19
N88f00 0l0 N0 0080f90f0F" M88f 900l00f 9f80 N0 08 8l "N8l l8 00 k88 0 00l kfl(0 98 00 00080f
900f00 90f00ll 0l I0ll8 00 0Klf0M0f 90f00llF" 0M 00I0 9f88 l0 k00 008lN00f00 M8k0 N0 00f0lk
98 00 0l0Ml8l0 8l00kf00l90f00ll I08l8 N00f0090 l 00 l0fM0l0 I4.Z.l

I4.Z.l
11

N0 00f0k00 l 0ll 900f000l0 008 l0l 8ll00 IJl M88f IJl IZl I1l I0l, 08l Nll I00 IK Jl.
N0 k00 00I0 0fl0 800f0 k880 00f0k00 M0l l0fM0l0 I4.1.l 0l N0 k00 0lf00l l800l 0 IIl0 800lKl
f880l00 N88fl N0 Il0 08l 00 k88 08l IK Jl 0l( 00 8 Z0 0 N88f0l( 0l0l @ Y l8 < .001. 80Il0
00I0 k88 08l 00 80 N88f l8 kl0l0f l8, 08 00 00f0lk0ll(k0 98 .0 0l .01 90fN0f0 Nl( 00 0l00l0080 @
Y 0 000l000f0 N0 08l 0f 00 90f800ll 008l88l l 00l 88l8l M80 0 9f00N0 08l 00 00lf0ll000 Nlk0l
0l0 k0Ml.

k00I0. 0l0Ml88l l00l8 0l 00 l k00I0. 0l0Ml88l l00l8 0l 00 l k00I0. 0l0Ml88l l00l8 0l 00 l k00I0. 0l0Ml88l l00l8 0l 00 l l00l8 900f f00fll08. l00l8 900f f00fll08. l00l8 900f f00fll08. l00l8 900f f00fll08.
N800f 8 f0l0f l8 08 Z 0 l 00 000fl 98 Y, l0000fl 00 0l0Ml8l0 90f00ll 88f 00 0fM8l0
90f00ll 0 k0l 0 00f08l90 00 ll00l8 900f f00fll08 00f0lk0.
600f0lk 00 0l0Ml8l0 l00l8 N800f 8 kl0l0f 0l 0ll(k l8 88 Z
N800f 8 f0l0f l8 08 Z M88f l0000fl 88f 00 N88f00 0 0l 1, 00f0lk 08 00 90l8lf00l 08l 0 8l8 8@ 9
00 ll00l8 M00l kl0I0 0 l 800f0 098ll0 00 0l0Ml88l l00l8.

4.2 De Z-toets voor proporties.2 De Z-toets voor proporties

600f0lk 00I0 N800f 0 00 0Ml8l0 98fl800l0 000ll M0l lN00 800f008lll08 0 00 f0l0 8 IIl0 0090l.
N800f 00 8l00kf00l90f00ll 98 K 0l( 00800fl 0fM88l 90f000l0 l8 M0l 00 0Ml000l00 K 8 0 00
8l8088f0009l8ll0 $K
1Z 08 k0l 0 l 00f0k00 M0l l0fM0l0 I4.Jl
I4.J.l l
1J

00f 00 00ll0ll0ll800ff00ll0 0l0l 0 00l 90f800ll 98 00 00080f900f00 N88f00 98 K 0 00 90fN800l0 N88f00
K 8 M0l 00 Y l0 00ffl0f0. N800f 00l 90f800ll 08lll0l l8 0l0l 0 0f 00 Y 988l l0 lf0kk0, N800f 00l
90f800ll 08ll0l l8 l0ll 0 0f 00 Y 0l( 0. l000000 f000000fl 0 00l 90f800ll.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z0
N800f l0fM0l0 I4.Jl 0 08 900f000l0 0ll l800l J N0f0l l00088l 9l00 N0.

l
14

1800l I800lKl l88l Il0 08l 00 lN88f00 98 Z.91 00 00Il(0l0 k88 98 .0018 0 00 (0l8l0
0l00l0080 000ll 00l00 I0ll8 l 0ll 098l I8Z0l 00 0000 00800fl 98 00 0l0Ml8l0 l00l8 l8. IN800f
00 lN00Il(0l0 l00l8 N0f0l 90fl80, M00l 00 0ll l800l N0f00 90f00000l0l.

4.3 De -toets voor n steekproef.3 De -toets voor n steekproef

00 l00l8 l8 00 "0000880llll" l00l8, 08l Nll I00 08l Il( l00l8l 0l 0f 00 8llll08l 90f800ll 008l88l l0880
00l 00080f900f0 88l8l 00080f900f0 88l8l 00080f900f0 88l8l 00080f900f0 88l8l f080808 08l l 0lk 98 00 08l00fl00 98ll 0 00 90fN800l 88l8l 90fN800l 88l8l 90fN800l 88l8l 90fN800l 88l8l 008800f0 0 00
0l00l0080.
0 k0l 00I0 l00l8 00f0lk0 N800f 0 00 lf0@00ll090f00ll 000ll M0l J 0l M00f 08l00fl0. N800f 00 90f
N800l0 N88f00 98 00 98 00 08l00fl00 0ll(k l8 88 4 0l Ml00f 08 M00l 0 Z 0l M00f 08l00fl00 00M0l0
f0. N800f 0 0ll0l00ll(k M88f Z 08l00fl00 090f0000l 0l0l 0 00 0l0Ml88l l00l8 l0 kl0I0.

1800l 4. 60k0I0 M0fk
+--------------------------------------------------+
Ver|er

A 8 C 0 E lolaa|

geooserveerde lreq. 10 20 10 10 20 100
+--------------------------------------------------+

De nulhypothese dat er geen voorkeur voor de verschillende merken bestaat geeft als verwachte
frequenties:

+----------------------------------------------------+
A 8 C 0 E lolaa|

verWacrle lrequerl|es 20 20 20 20 20 100
+----------------------------------------------------+
We kunnen nu de met behulp van formule (4.4.) berekenen:

(4.4.) =
1

O
i
= het geobserveerde aantal gevallen in de i
de
categorie (of cel)
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z1
E
i
= het verwachte aantal gevallen in de i
de
categorie (of cel) onder H
o

1 80M 98 1 l0l k 08l00fl00

Toepassing van formule (4.4.) op de gegevens van tabel 4 levert ons:

(10-20) (20-20) (10-20) (10-20) (20-20)
= -------- -------- -------- -------- -------- = 30
20 20 20 20 20

De steekproefverdeling van onder H
o
volgt de -verdeling met df=k-1, waarbij df verwijst naar de
vrijheidsgraden en k het aantal categorien aangeeft. Het aantal vrijheidsgraden is hier dan 5-1 = 4.
De van 30 met df = 4 is zeer significant : p
.001. Met andere woorden H

o
kan worden verworpen en
we concluderen hier dat er een voorkeur voor bepaalde merken bestaat.
De - tabel treft u in tabel C van de appendix.
Opmerking: wanneer u het verschil tussen 2 merken wilt toetsen, gebruik dan de percentagetoets voor
gecorreleerde percentages.

4.4 Percentagetoets voor gecorreleerde percentages .4 Percentagetoets
voor gecorreleerde percentages

00I0 l00l8 l8 8l0l0l0 98 00 000f 4.Z. 000M00 ll00l8 900f f00fll08. ll( k8 N0f00 00f0lkl N800f 0 00
f0l0 8 000ll. ll( l8 000M0 0M08l I0 M8kk0ll(k l0 00f0lk0 l8 900f kf0l8l800ll0 l 88M008 M0l 00
l00l8. N0 000f8000l00 lN00 8ll08ll08.

1. $ll08ll0 1. 00 0f00l808 l0ll0 l0l 100 0. $ll08ll0 1. 00 0f00l808 l0ll0 l0l 100 0. $ll08ll0 1. 00 0f00l808 l0ll0 l0l 100 0. $ll08ll0 1. 00 0f00l808 l0ll0 l0l 100 0.
00I0 l00l8 l8 I00f 0800lkl N800f 0 90f800lll0 l00l8l l0880 lN00 0f00l808 0l0 8l0l0l0 Il( 98 00
I0ll00 8l00kf00l 0 0l0 0f00l808 0l0ll l0l 100.
0M 00l 90f800ll l0880 00 0f00l808 F1 0 FZ l0 l00l80 00f0lk0 N0 l0fM0l0 I4..l.

I4..l l
1

F1 0f00l80 900f98ll0 1
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

ZZ
FZ 0f00l80 900f98ll0 Z

18 8l8088f0l00l 900f 00l 90f800ll l0880 lN00 0f00l808, N88f0l(
0l0l.

I4.l
19

00f000l0.
60090 Il( 00I0ll00 lf0@00ll08 98 0k0I0 M0fk0 I08l8 l800l 4.

1800l

+------------------------------------------------------+
ge|ozer rer|er

A 8 C 0 E Tolaa|

percerlages 10 20 10 10 20 100

3lee|proelorvarg N = 100
+------------------------------------------------------+

H
o
: er is geen verschil in voorkeur tussen B en C: P
1
= P
2

(4.6)
Z0

waarbij:
P
1
= percentage C en Q
1
= 100 - P
1
= percentage 'niet C'
P
2
= percentage B en Q
2
= 100 - P
2
= percentage 'niet B'

(4.5) Z =
Z1

Volgens tabel A (Appendix): Z = 2,67 met een p <.01 kan de nulhypothese P1 = P2 verworpen
worden.

2. Situatie 2: de percentages tellen op tot meer dan 100.
Wanneer de percentages optellen tot boven de 100 is de in formule (4.6) genoemde standaardfout
voor het verschil tussen percentages niet langer valide.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

ZJ
Voorbeeld:
Stel dat we mensen vragen "Welk koffiemerk heeft u de laatste week gekocht?" Dan is het mogelijk
dat sommige mensen meer dan 1 merk hebben gekocht.
Om het verschil tussen de 2 merkpercentages te toetsen is een andere standaardfout formule
noodzakelijk; we hebben namelijk een formule nodig die rekening houdt met de overlap tussen twee
merken.

(4.7)
22

P
12
= de overlap proportie; de proportie die zowel 1 als 2 koopt
P
1
, P
2
, Q
1
en Q
2
zijn hier proporties

Tabel 6
+----------------------------------------------+
ge|ocrle rer|er

A 8 C 0 E Tolaa|

Percerlages 12 20 10 1Z 20 109

3lee|proelgroolle N = 100
+----------------------------------------------+

H
o
: geen verschil in voorkeur voor merk B en C.
De geobserveerde overlap van B en C is 5 wat overeenkomt met 5%, derhalve:

23

24

De H
o
kan worden verworpen.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z4
5. Nominale data en twee afhankelijke
steekproeven5. Nominale data en twee af-
hankelijke steekproeven

5.1 McNemar's toets voor de significantie van veranderingen.1 McNemar's
toets voor de significantie van veranderingen

N080M8f'8l00l8 l8 M0l 8M0 l0088088f N800f 0 00 ZKZl800l 000ll N88f0l( 00 08l8 0ll 0M8l00l0
8l00kf0090 k0M0. 0 000ll 0l(900f000l0 l0 M8k0 M0l 00 00l0f0 8ll0f 008l 0 0 Nlll l00l80 N8l 00l 0ll00l
l8 98 00 0088l00 000800ll.

1800l
+------------------------------------------------------------+
oez|lsverroud|rg

voor / Na oerarde||rg

8ez|ller E F

N|el oez|ller 0 K
----- -----
Tolaa| N E 0 F K
+------------------------------------------------------------+

In tabel 7 worden het aantal bezitters en niet-bezitters van een druktoets telefoon weergegeven voor en
na een advertentiecampagne. Het zou niet juist zijn over deze tabel een te berekenen. We moeten
haar eerst omzetten in een veranderingstabel.

Tabel 8
+-------------------------------------------------------------+
verarder|rg var oez|lspalroor

[voor|

8ez|ller N|el oez|ller Tolaa|

8ez|ller a o l

[ra|N|el oez|ller c d r
--- --- ---
Tolaa| e g N = e g = l r
+-------------------------------------------------------------+

Om de nulhypothese te toetsen, dat het aantal bezitters onveranderd is gebleven nemen we alleen de
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z
celwaarden b en c in beschouwing, omdat het deze twee cellen zijn die bijdragen tot een eventuele
verandering. De verwachting onder de nulhypothese is dat (b+c) gevallen veranderen in de ene rich-
ting en dat (b+c) gevallen in de andere richting verandert. Daarom hebben we tabel 9 samengesteld.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z
Tabel 9
+-----------------------------------------------------------+
verarder|rg var oez|lspalroor

Verander|ng waargerorer verWacrl

N|el oez|ller o (oc)

raar oez|ller

8ez|ller raar c (oc)

r|el oez|ller
+-----------------------------------------------------------+
In deze tabel is formule (4.4.) toepasbaar:

(4.4)
25 waarbij geldt:

26

In het geval van een 2 x 2-matrix is een continuteitscorrectie noodzakelijk; de aangepaste en juiste
formule is formule (5.1).

(5.1)
27 met df = 1

Tabel 10
+--------------------------------------------------+
oez|l var eer dru|loesle|

[voor| [Na Carpagres|

8ez|llers 50 80

0eer oez|llers 100 Z0
--- ---
Tolaa| 150 150
+--------------------------------------------------+

Tabel 11
+-----------------------------------------------------------+
verarder|rg |r oez|l

[voor|

8ez|ller 0eer oez|ller Tolaa|

8ez|ller 15 35 80

[Na| 0eer oez|ller 5 5 Z0

-- --- ---
Tolaa| 50 100 150
+-----------------------------------------------------------+
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z

Gebruik van formule (5.1) levert ons een
28 met df = 1; dat is zeer
significant: p <.001. Zodat onze nulhypothese van geen verandering kan worden verworpen (zie
appendix C). Wanneer het totaal aantal veranderingen kleiner of gelijk is aan 10, dan dient de
binominaal toets (par. 4.1) toegepast te worden in plaats van de X-toets.

5.2 Uitbreiding van de McNemar's toets voor de significantie van verandering.2
Uitbreiding van de McNemar's toets voor de significantie van verande-
ring

00 N080M8f'8 l00l8 k0l 0 Il0 8l8 00 800l88l 098l 98 00 l00l8. 00l l8 00 l00l8 0 00 90f800fl8
l800l I08l8 l l800l 9. f0fM0l0 I.1l 0l0l 8ll00 900f 00 ZKZ 90f800fl8l800l. l00l0f 00 l00l8 k8 N0f00
00f0lkl 0l( 00l l00l80 98 90f800lll0 0l( l000f0 M K l800l. 00 90fN800l0 N88f00 k00 N0f00 00f0k00
000f 00 0l00l0080 08l 0f 00 90f800fl l8 0l 0 f00l0I0f 0l0fM0l00f0 08l 0f 90f800fl l 8ll0
fl00ll0 0lf000l.
00f000l0.

1800l 1Z

+-------------------------------------------------------------+
Ver|voor|eur voor er ra oerarde||rg

[voor|

Ver| A 8 C Tolaa|

A 10 10 0 20

[Na| 8 5 20 5 30

C 15 20 15 50
--- --- --- ---
Tolaa| 30 50 20 100
+-------------------------------------------------------------+
Van tabel 12 kan de veranderingstabel 13 worden afgeleid

Tabel 13
+-------------------------------------------------------------+
verarder|rgslaoe|

verarder|rger 0eooserveerd verWacrl

A 8 5 [5 10|/2 = Z.5

8 A 10 Z.5

A C 15 [15 0|/2 = Z.5

C A 0 Z.5
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z8

8 C 20 [20 5|/2 = 12.5

C 8 5 12.5
+-------------------------------------------------------------+
*
Verwacht: onder de nulhypothese dat er per saldo geen veranderingen zijn, verwachten we dus dat
de veranderingen hetzelfde zijn in alle richtingen. We zien tussen A en B bijvoorbeeld in totaal 15
veranderingen, 5 van A naar B, 10 van B naar A. Onder de nulhypothese verwachten we evenveel
veranderingen in beide richtingen, dus 7 van A naar B en 7 van B naar A. Per saldo dan dus geen
veranderingen.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z9
(4.4)
29
df = N - 1 = 3 - 1 = 2
N: aantal score posities Hier: aantal merken

Een van 25.67 met 2 vrijheidsgraden heeft een kans < .001 om zich voor te doen, zodat de H
o
, die
ervan uitging dat er geen verandering is, kan worden verworpen (zie appendix Tabel C).
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J0
6. Nominale data en twee onafhankelijke steek-6.
Nominale data en twee onafhankelijke steek-
proeven

6.1 Keuze tussen de Fisher's toets, de
2
-toets met continuteitscorrectie en de
2
-toets.1 Keuze tussen de Fisher's toets, de
2
-toets met continu-
teitscorrectie en de
2
-toets

0 000ll 0l0f 00 k00I0 l0880 00 fl800f'8l00l8, 00 0 0 00 l00l8.
kl08 00 fl800f'8 l00l8 N800f. kl08 00 fl800f'8 l00l8 N800f. kl08 00 fl800f'8 l00l8 N800f. kl08 00 fl800f'8 l00l8 N800f.
` 8<Z0
` Z0 < 8 <40 N88f0l( 00 98 00 90fN800l0 00lN88f008 kl0l0f l8 08
kl08 00 kl08 00 kl08 00 kl08 00
Z ZZ Z
0 00 0 l00l8 N800f l00l8 N800f l00l8 N800f l00l8 N800f.
` 00 98 00 90fN800l0 00lN88f00 Ml00f l8 08 . 0 8 Z0
` 8ll0 l0 90fN800l0 00lN88f00 f0l0f Il( 08 . 0 N800f 0 l0908 00 Z K Zl800l 000ll.
kl08 kl08 kl08 kl08
Z ZZ Z
l00l8 l00l8 l00l8 l00l8.
` l 8ll0 800f0 098ll0, 08l Nll I00 N800f 8ll0 90fN800l0 N88f00 f0l0f Il( 08 . 0 0 00 M K l800l
000ll, N88f M 0l 0l 00l00 f0l0f Il( 08 Z.

00 l0fM0l0 900f 00f0k0l 98 00 90fN800l0 lf0@00ll08 0l 00lN88f00, l 00 l K ( l800l l8 I.1l

I.1l l
30

ll( 90fN800l0 N88f00 900f 00l l(, 0ll l8 00 00l l fl( l 0 k0l0M (
fl 00 l0l8l0 lf0@00ll0 l fl( l
f( 00 l0l8l0 lf0@00ll0 l k0l0M (
8 l0l8l0 8l00kf00l f00ll0.

1800l 14

+-------------------------------------------------------------+
Taoe| var Waargerorer lrequerl|es

a o ao
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J1

c d cd

ac od N = aocd
+-------------------------------------------------------------+

De verwachte waarde voor cel a in tabel 14 is (bij gebruik van 6.1):

Ea =
31 ; voor cel b: Eb =
32 enz.

6.2 Fisher's exacte kans test.2 Fisher's exacte kans test

8l0f0090 8l88l 880090 N800f 0 00I0 00f0lk0 M00l.
00 0K80l0 k88 08l 0 00 0088l00 80l 98 lf0@00ll08 0080f900fl l 00 Z K Z l800l N0f0l 0090 000f Ml000l
98 l0fM0l0 I.Zl N88f0l( 00 8M00l0 98 l800l 14 00f0lkl N0f00.

I.Zl F
33

1800l 1

+-------------------------------------------------------------+

A 8 A8

C 0 C0

AC 80 N = A8C0
+-------------------------------------------------------------+

Voorbeeld:
In tabel 16 wordt het aantal mannen (groep I) en het aantal vrouwen (groep II) weergegeven die een
examen wel (+) of niet (-) hebben gehaald.

Tabel 16
+-------------------------------------------------------------+
- Tolaa|

0roep l 1 1 5

0roep ll 1 Z

Tolaa| 5 Z 12
+-------------------------------------------------------------+

De exacte kans voor het krijgen van de waarden uit tabel 16, wanneer de randtotalen als gegeven
worden beschouwd, is:
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

JZ

p =
34

* x! = x.x-1.x-2.......21. b.v. 5! = 5x4x3x2x1 = 120

Onder de H
o
dat er geen verschil is tussen de groepen, is echter, gegeven de randtotalen, zelfs een
meer extreme afwijking mogelijk:

Tabel 17
+-------------------------------------------------------------+
- Tolaa|

0roep l 5 0 5

0roep ll 0 Z Z

Tolaa| 5 Z 12

+-------------------------------------------------------------+

p =
35

De kans op het krijgen van de waarden in tabel 16 of zelfs extremere waarden dan in tabel 17 is:
p = .044 + .001 = .045.
De H
o
dat er geen verschil tussen de groepen bestaan kan worden verworpen op het 5%-
significantieniveau.

Als u als onderzoeker tevreden bent met het gebruik van significantieniveaus in plaats van exacte
kansen, kan tabel I (zie appendix) als volgt worden gebruikt:
1. Bepaal de rechter randwaarden, zoals de waarden van A+B en C+D in tabel 10.
2. a. Neem de grootste waarde van de twee (in ons voorbeeld van tabel 16 is dat C+D=7) en zoek dat
getal op in de linker kolom van tabel I (in de tabel vindt u het als A+B=7)
b. Neem de kleinste waarde van de twee (in ons voorbeeld is dat A+B=5) en zoek dit op in de
tweede kolom van tabel I (u vindt het als C+D=5).
3. Neem de hoogste rechter randwaarde en bepaal de daarbij behorende hoogste celwaarde (in ons
voorbeeld is dat D=6) en zoek dit op in de derde kolom van tabel I (met het kopje B (of A)).
4. Zoek vervolgens in de laatste kolom van de tabel het bijbehorend significantieniveau als volgt:
- bepaal de kleinste marginale waarde van uw kolom (in ons voorbeeld is dat A+B=5).
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

JJ
- bepaal daarvan de kleinste celwaarde (in ons voorbeeld is dat B=1, want A=5 is groter).
- zoek bij de kleinste van de beide kleinste marginale celwaarden het bijbehorend significantieniveau
(in ons voorbeeld is dat .025).

6.3 De -toets voor twee onafhankelijke steekproeven.3 De -toets voor
twee onafhankelijke steekproeven

l0f00f 890 Nl( 88 N0lk0 0fll0fl8 0 0l0l l0 08l0f0 0l( 00 k00I0 l0880 00 fl800f'8l00l8, 00 l00l8 0 00 0
l00l8.
l08l8 N0 8l I80 0l( 00 l00l8 900f 00 8l00kf00l k8 00 l00l8 00f0lkl N0f00 l0f l00l8l 98 00l 90f800ll
l0880 00080f900f00 lf0@00ll08 0 00 90fN800l0 lf0@00ll08 008800f0 0 00 0l00l0080.

00f000l0.
N0 00000 900f lN00 8l00kf0090 IM80 0 9f00N0l 00 lf0@00ll08 0088l0 N88fM00 Il( 00 0088l0 M0fk
0l f000kl k00.

1800l 18

+-------------------------------------------------------------+
rer|er ge|ocrl door rarrer er vrouWer

0eoos.lreq. verWacrle lreq.

Ver|er rarrer vrouWer rarrer vrouWer Tolaa|

A 21 1 1 21 10

8 10 50 21 3 0

C 2 21 20 30 50
--- --- --- --- ---
Tolaa| 0 90 0 90 150
+-------------------------------------------------------------+

Onder de hypothese dat er geen verschil bestaat tussen de groepen kunnen we de verwachte
frequenties in tabel 18 berekenen door middel van formule (6.1). We zien dan dat de verwachte waarde
van bijvoorbeeld cel 11, dat is de cel met mannen die merk A kopen, gelijk is aan:

36

De
2
-toets wordt hier door middel van gebruikmaking van formule (4.4.) berekend:

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J4
37

Het aantal vrijheidsgraden voor een r x c tabel = (r-1)(c-1)
r = het aantal rijen van een tabel
c = het aantal kolommen in de tabel

In tabel C (appendix) vindt u voor een = 23,28 met df = (3-1)(2-1) = 2 een p<.001. Met andere
woorden de H
o
waarbij geen verschil wordt verondersteld, kan worden verworpen.

Uit bovenstaand voorbeeld kan worden afgeleid dat de -toets kan worden gebruikt voor iedere r x c
contingentie tabel zodat voor meer dan twee steekproeven (of groepen) formule (4.4) met (r-1)(c-1)
vrijheidsgraden gebruikt kan worden.

6.4 De -toets met continuteitscorrectie: een
c
-toets.4 De -toets met
continuteitscorrectie: een
c
-toets

80l 00f0lk 98 00I0 l00l8 N0f0 8l 880090 0l( 00 00 k00I0 l0880 00 fl800fl00l8, 00 l00l8 0 00 0l00l8
IIl0 8l088fl.
N800f 00 0l M00f 98 00 90fN800l0 00lN88f00 kl0l0f l8 08 . 0l N800f 0 00 Z K Z 00ll0ll0 l800l
000ll, M00l 00 00ll0ll0ll800ff00ll0 00f0lkl N0f00.
0ll 00l0k0l 08l 98 8ll0 90f800lll0 l0880 00 00080f900f00 0 90fN800l0 N88f00 00 08ll N0f0l 8l0lf0kk0,
08l Nll I00 08l N800f 00l 90f800ll 08lll0l l8 0f 00 08ll N0f0l 8l0lf0kk0 0 N800f 00l 90f800ll 08ll0l
l8, 0f 00 08ll 0l( N0f0l 00l0l0, N88f000f 8ll0 90f800lll0 M0l 00 08ll N0f00 0f000000f0, I08l8 N00f0090
l l0fM0l0 I.Jl.

I.Jl
38 met df = (r-1)(c-1)

6.5 Speciaal geval: de -toets voor een 2 x 2-tabel.5 Speciaal geval: de
-toets voor een 2 x 2-tabel

N800f 0 00 Z K Z l800l 000ll l8 0f 00 009000l0f l0fM0l0 l0 00f0lk0 0M 00 l0 00f0k00. 00
00080f900f00 lf0@00ll08 l 00 9l0f 00ll0 l 00 00f0ll(k0 l800l N0f00 880090 M0l 8, 0, 0 0 0 I08l8
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
N0f0l 0l000 l l800l 19

1800l 19

+-------------------------------------------------------------+

a o ao

c d cd

ac od N = aocd
+-------------------------------------------------------------+

De formule die hier gehanteerd kan worden, luidt (6.4):

(6.4)
39 met df (r-1)(c-1)=1
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
Tabel 20
+-------------------------------------------------------------+
Frequerl|es voor de rer|er A er 8 aargescrall door
rarrer er vrouWer

rarrer vrouWer Tolaa|

Ver| A 20 10 0

Ver| 8 50 30 80
--- --- ---
Tolaa| Z0 Z0 110
+-------------------------------------------------------------+

Bij gebruik van formule (6.4) :

40

In tabel C kunnen we zien dat een van 12.86 met df=1 een kans heeft van <.01. Met andere woorden
de H
o
waarbij verondersteld wordt dat er geen verschil tussen de groepen bestaat kan worden
verworpen.

6.6 De percentage- of proportietoets voor onafhankelijke steekproeven.6 De
percentage- of proportietoets voor onafhankelijke steekproeven

00I0 l00l8 k8 N0f00 l00088l 0l( 00l l00l80 98 90f800lll0 l0880 lN00 08l08k0ll(k0 0f00l808 0l
f00fll08.
00 808f0 l0fM0l0 0M 0ll l0 00f0k00 l8 I.l.

I..l l
41

N88f0l( 1 l8 00l 0f00l80 98 00 00 8l00kf00l
Z l8 00l 0f00l80 98 00 800f0 8l00kf00l

00 8l8088f0l00l 98 I1Zl k8 N0f00 00f0k00 000f Ml000l 98 l0fM0l0 I.l.

I.l $l8088f0l00l
42

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
N88f0l(.
43

1 0 Z Il( 00 8l00kf00l0M980.

00f000l0.
l 198 0ll(kl 1 47 98 00 f800M 8l00kf00l 98 1 00 9f00N0 00 0088l0 ll(0800flll f00lM8ll l0
l0I0, l 198 0ll(kl 0ll 00 800f0 f800M 8l00kf00l 98 Z Z0 00 Z 17. 0M l0 l00l80 0l 0f 90f800lll0
008l88 M8k0 N0 00f0lk 98 l0fM0l0 I.l 0 I.l.

44

00 8l8088f0l00l I1Zl l8 08.
45

46

00I0 lN88f00 98 1. 000ll 00 98 .00. Ill0 00lK, 1800l l l008l 00 80 98 00 90f800ll k8 N0f00
90fN0f0, 0f l8 00 8llll08l0 90f800fl N88f00M0 l 00l 0f00l80 9f00N0 08l 0ll ll(0800flll l008l.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J8
7. Ordinale data en n steekproef7. Ordinale

7.1 De Kolmogorov-Smirnov-toets voor n steekproef.1 De Kolmogorov-
Smirnov-toets voor n steekproef

0ll l8 N000f0M 00 l00l8 98 00l "000088 0l lll"l0. 08l Nll I00 08l 00 00080f900f00 00M0l8ll090
90f00ll 98 N88f00 N0f0l 0l00l8l l00 00 800f0 000f 00 0l00l0080 90fN800l0 00M0l8ll090 90f
00ll.
00I0 l00l8 k8 N0f00 00f0lkl N800f 0 00 lf0@00ll090f00ll 000ll 98 00 0f0l8l0 98fl800l0. Il0
8ll0f8ll0l 900f 00I0 l08l l8 00 l00l8 900f 00 8l00kf00l M88f 0l0 l8 900l Ml00f kf800ll.l

00f000l0.
1Nlll M080 000 00 k00I0 0ll 90f800lll000 kl00f0 8l88880l0

1800l Z1

+-------------------------------------------------------------+
voor|eur voor 5 ||eur|rlers|le|ler var s|raasappe|s

Rargorder|rger var ge|ozer s|raasappe|s

1 |s de ||crlsle, 5 de dor|ersle

1 2 3 1 5
-------------------

Aarla| resporderler rel 0 2 1 8

voor|eur

F(x)= lreorel|scre curu|al|eve

verde||rg var |euzes order

de lo 1/5 2/5 3/5 1/5 5/5

0(x)= curu|al|eve verde||rg 0/20 2/20 /20 11/20 20/20

var de geooserveerde |euzes

-------------------------------------------------------------

F(x) - 0(x) 1/20 /20 /20 2/20 0/20

+-------------------------------------------------------------+

Procedure:
In tabel 21 worden in de eerste rij de keuze van 20 mensen voor 5 verschillende kleurintensiteiten van
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J9
sinaasappels weergegeven. H
o
voorspelt geen voorkeur voor een bepaalde kleurintensiteit dat wil
zeggen iedere kleurintensiteit heeft een kans van 1/5 om gekozen te worden. F(x), de cumulatieve
verdeling gebaseerd op de H
o
wordt weergegeven in de tweede rij. O(x) is de cumulatieve verdeling van
de geobserveerde keuzes van de 20 individuen. De onderste rij van tabel 21 geeft de afwijking aan van
de geobserveerde waarde ten opzichte van de theoretische waarde van ieder paar. De grootste afwij-
king (D) in deze rij is 6/20 (bij 2 en 3). Tabel E (appendix) laat zien dat voor een N=20 een D
.300 een
kans onder de H
o
heeft van p<.05. We mogen derhalve concluderen dat de individuen een voorkeur
voor bepaalde kleurintensiteiten van de sinaasappel hebben.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

40

8. Ordinale data en twee afhankelijke steekproeven8.
Ordinale data en twee afhankelijke steekproeven

8.1 De tekentoets.1 De tekentoets

N800f 0 lN00 8l08k0ll(k0 0M8l00l0 8l00kf0090 000ll 0l0 88f80Nl(8 k00 N0f00 90f0l0k0 l8 0ll
00 0800lkl0 l08l. 088f0l( 00090 00I0 8f0 l0l 000I8k0ll(k0fNl(8 00lf0kkl l0 00000 0 00I0ll00
l0l9l000 0l0 lN00M88l Il( 0M0l0. 00 90f800lll000 8f0 k00 00k Il( 090fM0 0ll 90f800lll000
00l8ll08, I0l8 l8 90l088 88 00 900fN88f00 08l 00 8f0 Il( 0M8l00l M0l 00lf0kkl l0l 00 f0l098l0
0K000 98fl800l0.
00 0l0 888M0, N88fM00 0 f0k0l M00l 00000 0l( 00l 00f0lk 98 00 l0k0l00l8, 000ll 00lf0kkl 0 00
N000fIl(080 08l08k0ll(k00l0 98 00 90f800lll0 l0880 00 8f0. 00 lN00 8f8ll0ll0 80l8 98 N88f00 M00
000ff0l00f0 Il( 0 00 90fM 98 00 90f00ll 98 90f800lll0 l8 l0l 98 00l8.
68 N0l 8 0l 00 0l0f8 l0 000800l0 l00l8 I00 Nll00K0f8 l0k0l00l8l l0l 00l0f l00088l k8 N0f00.

Taoe| 22
----------------------------------------------------------------------------
All|lude ler aarz|er var ererg|eoespar|rg

3cores Te|er var 8ere|er|rg
voor Na voor-Na

5 5 0 a) N = 20

1 5 - o) N rel le|er = 20 - 1 = 1

1 3 c) lo : P() = P(-) = 1/2

2 1 - d) N() = 3 er N(-) = 13

1 5 - e) N rel le|er= 1 25 8|ror|ra|-lesl

3 1 - e1) p var 3 ol r|rder u|l 1 (z|e laoe| 0, apperd|x):

1 3 -
1Z

3 5 -
18

1 5 -
19

1 1 0

3 1 -

2 3 -

5 5 0

5 1
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

41

3 1 -

3 1 -

1 3

2 5 -

1 1 0

1 5 -

3core: rel gela| 5 oele|erl eer zeer pos|l|eve, er eer zeer regal|eve all|lude

00f000l0.

00 8llll000 l0 88Il0 98 00fl00088fl N0f0l 0M0l0 0l( Z0 l0l9l000 900f 0 8 0l00l8l0lll 88 00
l008f88k f0 00fl00088fl.

00 N0fkf00000f0 0l( 00 l0k0l00l8 88l 00900f 8l8 90ll Il l800l ZZ Il0l 0 0f 00 900f000l0 98l
8. 8088l 00l l0k0 98 00l 90f800ll l0880 00 lN00 800f08 98 l000f 88f.
0. $l0ll 0l0 8f0 0ll 0l0 00 l0k0 00000, 0l0 8f0 008 0l0 lN00 M88l 00I0ll00 800f0 00000.
0. 000f 00 80 98 00 90f800ll l0880 00 8f0 98 800f08, 08l Nll I00 00 0ll00l 98 00 80000, l8 00l l0
90fN800l0 88l8l l0880 0 Ml0 0ll(k, I008l Il Il
0.
0. 8088l 00l l0ll0ll(k0 88l8l l0880 0 Ml0.
0. 80f0k0 00 k88 08l 00l 90fkf00 88l8l l0880 0 Ml0 00k l0ll0ll(k N0f0l 00080f900f0. 00 M0l0000
0M l0 008l0 000 f00l 00 k88 l8 08l 000f 00 0l00l0080 00 N88f00 98 l0880 0 Ml0 090
0Klf00M 8l8 00080f900f0, 900fk0Ml, 08l M0l 8M0 8l 98 00 0M98 98 8 M0l l0k0.
0.1 l8 8 M0l l0k0 Z 0l kl0l0f II08l8 l l800l ZZl k8 00 0l0Ml88ll00l8 00f0lkl N0f00 IIl0 l0fM0l0 4.Zl.

I4.Zl
1

8 8 M0l l0k0
@ Y
K kl0l8l0 N88f00 98 8Il 0 8Il

0.Z N800f 8 M0l l0k0 f0l0f l8 08 Z, 00f0k0 08 00 lN88f00 000f Ml000l 98 l0fM0l0 I4.Jl

I4.Jl I
Z
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4Z

8 8 M0l l0k0
@ Y
K 00 kl0l8l0 N88f00 98 8Il 0 8Il

00f000l0 98 00 8 M0l l0k0 08l f0l0f l8 08 Z.

60090. l0l88l 88l8l 8f0 l8 J
8 M0l l0k0 l8 J0
8Il 0 8IlZ

08.
J

00 088fM00 88M008000 k88 98 00 I J.4 IIl0 l800l , 800lKl l8 00 k88
<<.001.
00 80 N0lk0 0ll88l 98 00 90f800ll k8 N0f00 90fN0f0.

8.2 De Wilcoxon-rang tekentoets.2 De Wilcoxon-rang tekentoets

l8 0 lN00 8l08k0ll(k0 8l00kf0090 000ll, 0l0 l000f 0 00I0ll00 98fl800l0 00 800f0 00000 0l0 88f80Nl(8
k8 N0f00 90f0l0k0 0 00 90f800lll0 l0880 00 lN00 800f08 0l0 00 88f l0l 8ll00 k00 N0f00
880090 000f Ml000l 98 00 l0k0, I08l8 l 00 l0k0l08l, M88f 00l 00900l0 M00ll(k l8 00 0M98 98 00l
90f800ll 00l0k0l890l l0 008l0, k8 00I0 l00l8 N0f00 00f0lkl.

00 f00000f0 98 00 Nll00K0f8 l0k0l00l8.
8. 8088l 00 90f800lll0 98 00 lN00 800f08 0l0 l000f 88f.
0. $l0ll 0l0 8f0 0ll 0l0 00 90f800ll 90fl00, l0l 00 8 M0l l0k0.
0 0f00 00I0 90f800lll0 I000f 088f0l( l0 l0ll0 0 00l l0k0. 0f800lll0 0l0 M0l 800f0 00 "ll0" I0lN0l 0K
80@00l 90fM0, kfl(0 00l 0Ml000l00 98 0l0 "ll0"f80f00l, k0 88 0lk 98 00 f80f00l80l8ll0
00 0l l0k0 l00.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4J
0. 8088l 1. N88f0l( 1 00 kl0l8l0 98 00 00l00 80M800f08 98 00 0l l8.
0. 8088l 00 k88 0 00 00080f900f00 1N88f00. 00 Nl(I0 N88f0 0 0l0 k88 00f0k0l 08l 8l 98 00 f00ll0
98 8 M0l l0k0.
0.1 N800f 8 M0l l0k0 Z, k8 00 k88 900f 00l 9l00 98 00 1 000f 00 80 "00 90f800ll l0880 00
000lll08", 09000 N0f00 l l800l 6 I800lKl.
0.Z N800f 00 8 M0l l0k0 Z, k8 00 N88f00 98 I 00k N0f00 00f0k00 M0l l0fM0l0 I8.1l.

I8.1l I
4

1 00 kl0l8l0 98 00 80MM0 98 00 f80f00l0 M0l 00 0ll(k l0k0 I900f l800l ZJ I00 0ll Il( 19, , 0ll l8
00 80M 98 00 08lll090 f80l(l0f8l.
8 00 8 M0l l0k0 I900f l800l ZJ I00 0ll 1 Il(, N88f000f l0fM0l0 I8.1l l0l l8 l0008l88 0M08l 00I0 kl0l0f l8 08
Zl.

1800l ZJ

----------------------------------------------------------------------------
All|lude ler aarz|er var ererg|eoespar|rg

3cores op verscr|| Rargorde var verscr||

all|ludescra|er

voor Na a) 8 - A c) regal|el pos|l|el

5 5 0 o)

1 5 -1 - ,5

1 3 1 ,5

2 1 -2 - 11

1 5 -1 - ,5

3 1 -1 - ,5 N=20

1 3 -2 - 11

3 5 -2 - 11

1 5 -1 - ,5

1 1 0 o)

3 1 -1 - ,5

2 3 -1 - ,5

5 5 0 o)

5 1 1 ,5

3 1 -1 - ,5

3 1 -1 - ,5

1 3 1 ,5
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

44

2 5 -3 - 1

1 1 0 o)

1 5 -1 - ,5

o. N rel le|er = 1

d. T = lolaa| = 19.5 (ordal rel lolaa| - = 11.5)

e. 0e |ars op rel v|rder var eer T = 19.5 o|j eer N rel le|er var 1 |s:
P< .01 (z|e laoe| 0).
----------------------------------------------------------------------------
* In tabel 22 zijn dezelfde gegevens gebruikt.
9. Ordinale data en twee onafhankelijke steek-9.
Ordinale data en twee onafhankelijke steek-
proeven

9.1 De mediaan toets.1 De mediaan toets

000f Ml000l 98 00 M00l88l00l8 k00 N0 008l0 000 N88f800l(ll(k 00l l8 08l lN00 08l08k0ll(k0
8l00kf0090 0lf0kk0 Il( 0ll 00 00l8ll0 M0l 00I0ll00 M00l80.

00f000l0. 00 8llll000 l0 0000090 98 00l 0M0 98 00 kf00l0l l M0flk8 0 8000fl80 N0f0 0M0l0. l
00l00 l800 N0f0 09f880 l N0lk0 M8l0 00l 8l 08 l0l (0l8l l8 00 kf00l0l l0 0M0 l0 88Il0 98
90f800lll000 00l800000ll(k0 8fllk0l0. lf N0f0 00 60llM880088l 0008lf000f0 N88f0l( 00 N88f00 1 N0f0
l000k00 88 f08000l0 0l0 8l000l8 1 8fllk0l 0800lkl 800l0 900f kf00l0l 0 00 N88f00 N0f0 l000k00
88 00 0l0 8ll0 8fllk0l0 900f kf00l0l 0800lkl 800l0.

1800l Z4

+-----------------------------------------------------------------------+
georu|| var |red|el |r de u3A er Neder|ard

All|lude score u3A Neder|ard Tola|e ople|||rg

1 - 10 10

2 5 30 Z5

3 15 15 105

1 10 10 155

5 0 5 220
----------------------------------------------------------------------
N = 120 100 220
+-----------------------------------------------------------------------+

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4
Procedure mediaantoets:
a. Bepaal de gecombineerde mediaan voor beide steekproeven, gebruik formule (2.1):

Mediaan = EB +

Mediaan = 3,5 +

b. Verdeel de scores van beide steekproeven op de gecombineerde mediaan. Zij die een 1, 2 of 3
scoren komen allen beneden die mediaan te liggen. Uit het interval 3,5 - 4,5 (score positie 4) vallen
tevens 1/10 van de scores dat wil zeggen (3,6-3,5)/(4,5-3,5).

Als beide steekproeven worden gesplitst rondom de gecombineerde mediaan, krijgen we:

Tabel 25
+---------------------------------------------------------------+
georu|| var |red|el |r de u3A er Neder|ard

u3A Neder|ard Tolaa|

0rder de red|aar 21 8 110

8over de red|aar 9 11 110
--------------------------------------------------------------
Tolaa| 120 100 220
+---------------------------------------------------------------+

c. Zoek de kans voor de geobserveerde scores in tabel 25 op, door middel van de Fisher-toets, de
c
-
toets of de -toets.
Voor de criteria bij de keuze tussen deze 3 zie par.(6.1).

De juiste toets is hier de dat wil zeggen formule (6.4):


Deze met df = 1 heeft een p <<.01, dat wil zeggen de H
o
, die inhoudt dat er geen verschil bestaat,
kan worden verworpen.

Uitbreiding van de mediaantoets: k-steekproeven.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4
De mediaantoets kan ook worden toegepast bij het toetsen van de verschillen tussen verdelingen van
meer dan twee steekproeven. De daarbij te volgen toetsprocedure is gelijk aan die welke we
beschreven voor het geval van twee steekproeven, alleen de eerste stap is ietwat anders: De
mediaan die hier moet worden berekend is de gecombineerde mediaan voor alle k-steekproeven.
Vervolgens wordt de frequentie van scores die vallen beneden en boven de mediaan bepaald voor
alle k-steekproeven. Een k x 2 frequentietabel is daar het resultaat van. De -toets met k-1 vrij-
heidsgraden kan daarop worden toegepast, evenals op tabel 25.

9.2 De Mann-Whitney U-toets.2 De Mann-Whitney U-toets

00I0 l00l8 l8 00 98 00 M008l kf800ll0 0M0lfl8000 l00l80 0 l8 00 0f0lk088f 8ll0f8ll0l 900f 00 1l00l8. 00
N8N0ll0 0l00l8 90f0l8l 0 I' Ml8l 00 0f0l88l M00ll9080. 8 00 08l8 N0f0l 8800M0 08l Il(
00ll0 90f000l0 Il(. ll( 90f0l8l 00 0fM88l90f00ll 0l 00M00ll0ll 98 98fl8ll0 0 l8 088f00090 0f
0f0lk088f 0l( 00 kl0l0 8 0l N800f 00 M0ll IN8kk0f l8 08 00 ll0f98l80088l.

00f000l0. l 00 000f0800ll80K0flM0l M00l0 8f0 98 k00f8 0 90fk00f8 l0l 090f008l0MMl
k0M0. l 00 0K0flM0l0l0 000lll0 N0fk0 8f0 000f IN8f0 ll(080f0k l0fNl(l l 00 00lf0l0000lll0 00
ll(08llMl0l l8 08l0l0. 00 0l00l0080 l0l0l 08l 00l00 000lll08 00 90f800ll I0ll0 90fl00 l 00 000900l00l0
Nl8l 0l0 k00f8 0 90fk00f M8k0.

1800l Z

------------------------------------------------------------------------------------------
---
0rderrarde|er order l|jdsdru|

Tolaa| var |opers- er ver|opers-W|rsl |r gu|ders

Exper|rerle|e groep 1 80 90 110 115 150

a) r =

Corlro|e groep Z5 105 115 110 155 10 1Z0

a) r = Z
------------------------------------------------------------------------------------------

-Rargorder|rg 1 2 3 1 5 Z,5 9 10 11 12 13

c) Rr = 1 3 1 Z,5 10 = 31,5

Rr = 2 5 Z,5 9 11 12 13 = 59,5

d) ur = ().(Z)
58 - 31,5 = 31,5

ur = ().(Z)
59 - 59,5 = 10,5

e) ur < ur -> u = ur = 10,5 N = r r
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4
------------------------------------------------------------------------------------------

Uit tabel H (appendix) kan worden afgelezen dat Um 8 of minder moet zijn om significant te zijn. Daarom
kan de nulhypothese niet verworpen worden. De rangordeningen zijn niet significant verschillend.

Procedure (gevolgd in tabel 26)
a. Bepaal n en m: respectievelijk het aantal gevallen in de kleinere en de grotere groep.
b. Rangordes de scores van beide groepen over de groepen heen vanaf 1 (de laagste score) t/m N (N=
n+m). Ken aan een knooppunt binnen de observaties het gemiddelde van de knoop in de rang-
ordening toe (in ons voorbeeld 7.5).
c. Bepaal de waarde van Rn en Rm, dat is de som van de rangordegetallen voor de groepen r en m.
Overigens geldt dat Rn + Rm = N (N+1) /2. Bepaal de waarde van Un en Um door middel van ge-
bruikmaking van formule (9.1) en (9.2)

(9.1) Un = n.m +
60

(9.2) Um = n.m +
61

De kleinste van de beide U's heeft u nodig voor de toets.
Met formule (9.3) is het mogelijk om de andere U op een snelle manier te berekenen, gegeven de
uitkomst van een van beide U's.
(9.3) Un = n.m - Um
e. De methode voor het bepalen van de significantie van de kleinste van de geobserveerde U's is
afhankelijk van de omvang van n (de kleinste steekproef N).
e1 Als n
20 en m
40 wordt de geobserveerde waarde van de kleinste U vergeleken met de

tabelwaarde in tabel H (appendix) bij het gewenste significantieniveau en de juiste steek-
proefomvang. Als de berekende waarde van U gelijk is aan of kleiner is dan de waarde in de tabel
wordt de H
o
verworpen: de geobserveerde rangverschillen zijn significant.
e2 Wanneer n > 20 kan de kans op een U-waarde zoals geobserveerd bepaald worden door middel
van berekening van de Z-waarde zoals die in formule (9.4) wordt weergegeven.

(9.4) z =
62
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

48

n = kleinste steekproef
m = grootste steekproef
U = de kleinste van de U's

Wanneer het aantal "ties" in de rangordening erg groot is, kies dan formule (9.5) welke vanzelf wordt
gereduceerd tot formule (9.4) als er geen "ties" voorkomen.

(9.5)
63

n = kleinste steekproefomvang
m = grootste steekproefomvang
N = n + m
U = de kleinste van de U's
T =
64
t = aantal observaties dat een ex-aequo vertoont bij een bepaalde rangorde.

Voorbeeld van het berekenen van een T:
Gegeven de groepen "ties": 2 scores van 21, 5 scores van 28 en 3 scores van 40, terwijl de rest van de
scores uniek is; dan is

65

De waarde van z is bij een correctie voor "ties" altijd een klein beetje groter dan zonder correctie. De
kans die hoort bij de berekende z-waarde kan gevonden worden in tabel A (appendix).

9.3 De Kolmogorov-Smirnov-toets voor twee onafhankelijke steekproeven.3 De
Kolmogorov-Smirnov-toets voor twee onafhankelijke steekproeven

00I0 l08l fl00l Il00 0 00 M8l0 N88fl lN00 00M0l8ll090 90f00ll0 090f00k0M0. 00I0 90f00ll0 k00
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

49
00lf0kkl 00000 0 lN00 8l00kf0090 0l0 00l00 0ll 00I0ll00 00l8ll0 Il( 0lf0kk0, N88f0l( 00l00
8l00kf0090 88 90f800lll000 0K0flM0l0l0 000800ll0 Il( 0l00l08l0l0. 0 I0ll 08 Nlll0 008l0 N8l
00l 0ll00l l8 98 00 0K0flM0l0l0 000800ll. 80l00 8l00kf0090 k00 00k Il( 0lf0kk0 0ll lN00 90f
800lll000 00l8ll08. 0 I0ll 08 Nlll0 008l0 0l 00 00l8ll08 90f800lll0.
l 00l00 900f000l00 l8 00 f0l0 8lNl(kl l0880 00 lN00 00M0l8ll090 8l00kf00l90f00ll0 00 00Nl(8 900f
00l 90fN0f0 98 00 80.

00f000l0.
00 08l8 l l800l Z k0M0 0ll l800l Z1 0l0 Nl( 00f0lkl 00000 0M 00 k0lM00f09$Mlf09l00l8 900f 00
8l00kf00l l0 00M08lf0f0.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

0
1800l Z

+----------------------------------------------------------------------+
voor|eur var rarrer er vrouWer voor 5 verscr|||erde ||eur|rlers|le|ler

var s|raasappe|s

Rargorder|rg var ge|ozer s|raasappe|s

(1 = ||crl - 5 = dor|er)

1 2 3 1 5
---------------------
Aarla| rarrer d|e deze rarg-

order|rg |ozer r1 = 10 0 0 2 3 5

Aarla| vrouWer d|e deze rarg-

order|rg |ozer r2 = 10 0 2 2 5 1

C(r) = curu|al|eve verde||rg

door rarrer ge|ozer a) 0 0 2 5 10

C(W) = curu|al|eve verde||rg

door vrouWer ge|ozer a) 0 2 1 9 10

---------------------------------------------------------------------

0 = C(r) - C(W) o) 0 2 2 1 0

a) 0=1 |s r|el s|gr|l|carl (ordal r1= r2= 10 z|e laoe| K, (apperd|x))

+----------------------------------------------------------------------+

Zowel de n- als twee-steekproeven-toets volgt ongeveer dezelfde procedure.
Procedure (gevolgd in tabel 27)
a. De scores van twee steekproeven worden geordend in een cumulatieve verdeling waarbij dezelfde
intervallen voor beide verdelingen worden gebruikt.
b. De grootste van de verschillen (D) tussen de beide verdelingen wordt bepaald, hier D = 4.
c. De bepaling van de significantie van de hier geobserveerde D hangt samen met de omvang van de
steekproef enerzijds en de vraag of men een n- of tweezijdige toets wil gebruiken.
c1 Als n
1
= n
2
en beide
40 wordt tabel K gebruikt (appendix). Deze tabel geeft de kritieke waarden van
D voor verschillende significantieniveaus aan voor zowel een eenzijdige als een tweezijdige toets.
De hierboven geobserveerde waarde van D (D=4) met N=10 is lager dan de kritieke waarde in tabel
K. Dus het verschil in rangorde bij dit niveau is niet significant.
c2 Wanneer n
1
= n
2
of wanneer beide groter zijn dan 40 kan tabel J (appendix) worden gebruikt.
Wanneer de geobserveerde waarde van D groter is dan of gelijk aan de waarde van D zoals die is
berekend door middel van de formule in de tabel, dan is de bevinding significant en kan de H
o

worden verworpen.
10. Metrische data en n steekproef10. Metrische
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1

10.1 De Z-toets ingeval van een steekproef.1 De Z-toets ingeval
van een steekproef

00I0 l00l8 N0f0l M0l 8M0 00f0lkl 0l( 00 9f88 0l 00 0088l00 8l00kf00l l8 0lf0kk0 0ll 00 0088l00
00l8ll0 N88f98 00 8f8M0l0f8 00k00 Il(. 088f0l( M00l 00 000fll000 98fl800l0 M0lfl800 0 00
8l00kf00l0M98 90l00000 f00l Il(. N800f 88 00I0 900fN88f00 l0l l8 90l088, k8 00 l00l8 900f 00
8l00kf00l M0l 0f0l8l0 0l 0Ml8l0 08l8 N0f00 00f0lkl.

00f000l0. 00f000l0. 00f000l0. 00f000l0.
60090 l8 00 00l8ll0 M0l 00k000 8f8M0l0f8. 80l 0Ml000l00 Il l8 100 0 00 8l8088f0009l8ll0 Il l8 Z0.
00 8l00kf00l, 008800f0 0 098ll0, 000ll 00 0Ml000l00 I
66) van
107,5. De nulhypothese (H0l l0l0l 08l 00l 0Ml000l00 98 00 8l00kf00l l0l 8llll08l 8lNl(kl 98 00l
00l8ll00Ml000l00.
Ff00000f0 Ff00000f0 Ff00000f0 Ff00000f0. .. .
0M 00 80 l0 l00l80 M00l0 N0 00f8l 00 8l8088f0l00l 8008ll0 000f Ml000l 98 l0fM0l0 I10.1l.

I10.1l
67

0f90l08 00f0k00 N0 l 000f Ml000l 98 l0fM0l0 I10.Zl

I10.Zl I
68

0ll l800l k00 N0 8ll0I0 08l 00 l M0l 00 N88f00 98 J 00 k88 000ll 98 .001J 0M Il00 900f l0 000.
N0 k00 0l(090l 00 0l00l0080 0 17 l9080 90fN0f0, 0 000l000f0 08l 0I0 8l00kf00l l0l l8
0lf0kk0 980ll 00I0 00l8ll0.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z
11. Metrische data en twee steekproeven11.
Metrische data en twee steekproeven

11.1 De T-toets.1 De T-toets

00 ll00l8 k8 8ll00 0l( M0lfl8000 08l8 00f0lkl N0f00. 000f 00 0l00l0080 "00 90f800ll l0880 00
0Ml000l00" N0f0l 00 ll00l8 l Il( 8l0M00 000lll00f0 8l8 00 f8ll0 98 00l 90f800ll l0880 00 0Ml000l00
0000l0 000f 00 8l8088f0l00l 98 00l 90f800ll I$0l.
00 8l0M00 088l890fM 98 00 ll00l8 lf0ll 0 88 l l0fM0l0 I11.1l.

I11.1l l
69 (Standaarddeviatie van het verschil)

8l( 00l 00f0lk 98 00 ll00l8 M00l 888l 00l M0lfl8000 M00ll9080 0 88 lN00 800f0 0l80 Il( 90l088.
ll0f00f8l M00l0 00 lN00 8l00kf0090 80 f800M 0 08l08k0ll(k 0lf0kk0 Il(. 10 lN0000 M00l0 00
98fl8ll08 00M000 Il(, 08l Nll I00 00 98fl8ll08 98 00 00l8ll0 N88f0ll 00 8l00kf0090 Il( 0lf0kk0
Il( 00lI0ll00.
l8 88 00 98 00l00 000M00 0l80 l0l l8 90l088, M00l 00 ll00l8 N0f00 88088l. 8l0f000f 90ll 000.

N0fkf00000f0 0l( 00l kl0I0 98 00 (0l8l0 l N0fkf00000f0 0l( 00l kl0I0 98 00 (0l8l0 l N0fkf00000f0 0l( 00l kl0I0 98 00 (0l8l0 l N0fkf00000f0 0l( 00l kl0I0 98 00 (0l8l0 l l00l8. l00l8. l00l8. l00l8.
1. 8088l 0l 00 lN00 8l00kf0090 08l08k0ll(k 0l 8l08k0ll(k Il( 8088l 0l 00 lN00 8l00kf0090 08l08k0ll(k 0l 8l08k0ll(k Il( 8088l 0l 00 lN00 8l00kf0090 08l08k0ll(k 0l 8l08k0ll(k Il( 8088l 0l 00 lN00 8l00kf0090 08l08k0ll(k 0l 8l08k0ll(k Il(. 1N00 8l00kf0090 N0f00 8l08k0ll(k
000M0 N800f l000f0 0f800 l 00 8l00kf00l 0M8l00l l8 0 00 88l8l 0fll0fl8 M0l 00 800f0
0f800 l 00 lN0000 8l00kf00l. 0l N800f 00 00 8l00kf00l lN00M88l N0f0l 00f0lkl, I08l8 l 00
"00l0f08ll0f 008l". $l00kf0090 Il( 08l08k0ll(k N800f 90f800lll000 M080, 0l0 l0l 0M8l00l Il(,
N0f00 00f0lkl l 00 8l00kf0090.
Z. 8088l 000f Ml000l 98 00 f 8088l 000f Ml000l 98 00 f 8088l 000f Ml000l 98 00 f 8088l 000f Ml000l 98 00 f l00l8 0l 00 98fl8ll08 88 0lk88f 0ll(k Il( 0l l0l l00l8 0l 00 98fl8ll08 88 0lk88f 0ll(k Il( 0l l0l l00l8 0l 00 98fl8ll08 88 0lk88f 0ll(k Il( 0l l0l l00l8 0l 00 98fl8ll08 88 0lk88f 0ll(k Il( 0l l0l. 0M l0 008l0 0l 98fl8ll08
88 0lk88f 0ll(k Il( 0l l0l N0f0l 00 fl00l8 900f 00 00M00ll0ll 98 00 98fl8ll08 I11.Zl 00f0lkl.

I11.Zl f
70

N88f0l( $1 00 f00l8l0 98 00 lN00 8l00kf00l98fl8ll08
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
$Z 00 kl0l8l0 98 00 lN00 8l00kf00l98fl8ll08.

N0l 00I0 fl00l8 I0l( 00f0lk 98 l0fM0l0 11.Zl l00l80 N0 00 0l00l0080 "00 90f800ll l0880 00 lN00
98fl8ll08". N800f 00 fN88f00 l0l 8llll08l l8, 0ll(ll 00 0l00l0080 090f0l0 0 0080000N0 N0 00
98fl8ll08 8l8 0ll(k.

00f000l0 fl00l8.

1800l Z8

|eell|jd voor lWee groeper |rd|v|duer.

X1 X2

28 11

2 33

22 29

20 2Z

20 2Z

20 25

19

71 = 22.14

72 = 30.33

73
74

N1 = 7 N2 = 6

75
76

2a Bereken de F-waarde als volgt:

77
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4

2b Bepaal het aantal vrijheidsgraden (df) dat bij de F-waarde hoort.
Raadpleging van de F tabel leert ons dat de significantie van de geobserveerde F-waarde
afhankelijk is van het aantal vrijheidsgraden (df) dat bij de F-waarde hoort. Het aantal vrij-
heidsgraden (df) bepaalt u als volgt:
{(N van de grotere variantie -1), (N van de kleinere variantie-1) dus voor de grotere variantie 6-1 = 5
en voor de kleinere 7-1 = 6. De df wordt hier dus: 5,6.
2c Bepaal met behulp van tabel F (appendix) de kans op een F-waarde die net zo groot is als de
geobserveerde waarde, gegeven het aantal vrijheidsgraden.
De geobserveerde F-waarde van 2.76 blijkt kleiner dan de kritische waarde in de tabel met df (5,6)
vrijheidsgraden.
Dit betekent dat de geobserveerde F-waarde van 2.76 niet significant is: de nulhypothese blijft
overeind. We beschouwen de varianties als gelijk.
3. Vanuit uw resultaten onder 1 en 2 bepaalt u nu met behulp van tabel 29 met welk geval u te maken
heeft: a, b, c, of d.

Tabel 29
+-------------------------------------------------------------+
1 geva||er |r rel georu|| var de l-loels o|j 2 slee|proever

0e var|arl|es var de slee|proever z|jr

ge||jk versch|||end

oralrar|e||j| casus a casus o

alrar|e||j| casus c casus d
+-------------------------------------------------------------+

In tabel 29 worden 4 vormen van verschillende t-toetsen gegeven. Afhankelijk van de vraag of de
steekproeven onafhankelijk zijn of niet en van de vraag of de varianties al dan niet gelijk zijn. Dus
bijvoorbeeld geval a) refereert aan een vorm van een t-toets waarbij de varianties van de steekproeven
gelijk zijn en de steekproeven zelf onafhankelijk zijn.

Casus a. de juiste t-toets formule is (11.3)

(11.3)
78

met df: N1 + N2-2

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Toepassing van formule (11.3) op het voorbeeld van tabel 28 geeft dan:

79

met df: = 7+6-2=11

De T-tabel (appendix B) laat een kans zien voor een t-waarde van () 3.11 met df (11) van p <.01. Met
andere woorden de nulhypothese "geen verschil tussen de gemiddelden" kan worden verworpen.
Als N
1
=N
2
=N kan formule (11.3) worden vereenvoudigd in de formule (11.4).

(11.4)
80

waarbij N = N1 = N2

Casus b: een t-toets voor onafhankelijke steekproeven met verschillende varianties.

Wanneer de varianties volgens de F-toets verschillen dan is de algemene basisformule voor de t-toets
als volgt: (11.5)

(11.5)
81 waarbij

82

en
83

Deze t-waarde kan echter niet worden genterpreteerd met behulp van de T tabel zoals die zojuist
besproken is. De kritische t-waarde voor verschillende significantieniveaus dient te worden berekend
met behulp van de Cochran en Cox (1950) toets: (11.6)

(11.6) t.05 =
84

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Waarbij t.05 = de kritische waarde op het 5% niveau

85
86

t1 = de 5% waarde van t met N1-1 vrijheidsgraden (Appendix B)
t2 = de 5% waarde van t met N2-1 vrijheidsgraden (Appendix B)

U kunt uiteraard andere significantieniveaus dan het 5% niveau kiezen. Kiest u bijvoorbeeld 1% (t.01),
dan moet u in formule (11.6) t.05 omzetten tot t.01 en ook voor t1 en t2 moet de 1% waarde worden
genomen.
Als de absolute waarde van de berekende t in formule (11.5) groter is dan de kritische waarde van t
berekend door middel van formule (11.6), verwerpen we de nulhypothese die geen verschil
veronderstelt tussen het gemiddelde van het in formule (11.6) gekozen significantieniveau.

Een voorbeeld van casus b:

Stel dat we de volgende data hebben:

Groep I Groep II

87 = 30

88 = 40

89
90

N1 = 26 N2 = 31

dan:
91

92

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

93 overeenkomstig F tabel
F = 2 bij df (30,25) is significant

df (N2-1 = 30; N1-1 = 25) op het 5% niveau
Daarom is case b toepasbaar

Bij gebruik van (11.5)

94

Bij gebruik van (11.6)

95

96

Vergelijken we de berekende t = 2.74 met de kritische waarden t.05 en t.01 dan blijkt dat de t-waarde
significant is op het 5% niveau omdat haar absolute waarde groter is dan de waarde t.05 Deze t-waarde
is echter niet significant op het 1% niveau, omdat zij kleiner is dan t.01.

Casus c: de t-toets voor afhankelijke, gecorreleerd steekproeven met gelijke variantie.

Een specifieke vorm van de formule voor de t-test is hier (11.7):

(11.7) t =
97

waarin de standaardfout van de verschillen met df (N-1) is:

Sed =
98

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8
waarin Sd = de standaarddeviatie is van de verschillen tussen paren van observaties
N = het aantal paren.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9
Voorbeeld case c:
Stel dat we twee groepen scores hebben op een test uit dezelfde steekproef.

X1 X2 a) 0 a) 0 o)
99

10 13 3 9

12 12 0 0

15 1Z 2 1
100

18 1Z -1 1

8 11 3

20 22 2 1

22 2 1 1 c)
101

15 18 3 9

11 1 2 1

1 20 1 1 d)
102

N = 10
e) l = 3.93 dl= 9 p <.01
(Apperd|x 8)

103

101

lo:
105 verWorper

Procedure geval c: (gevolgd in het voorbeeld van casus c)
a. Omdat de steekproeven afhankelijk zijn, kunnen verschillen tussen gepaarde observaties worden
bepaald (zie kolom D) alsmede de gekwadrateerde verschillen (D)
b. Bereken de standaarddeviatie van de verschillen (Sd)
c. Bereken de standaardfout van de verschillen (Sed)
d. De t-waarde van de verschillen tussen de gemiddelde kan nu door middel van formule (11.7) worden
berekend
e. De kans op deze t-waarde vindt u in de T-tabel bij N-1 vrijheidsgraden. Als deze kans kleiner is dan
het verwerpingsgebied () dient de nulhypothese 'geen verschil tussen gemiddelden' te worden
verworpen.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

0

Casus d: De t-toets voor afhankelijke gecorreleerde steekproeven met verschillende varianties

Procedure:
1. De hier toe te passen t-toets wordt weergegeven door middel van formule (11.7) (zie hiervoor casus
c). Wanneer u exact dezelfde procedure als daar beschreven volgt, dan vindt u een t-waarde die u
echter niet kan interpreteren met behulp van de daar besproken T-tabel.
2. De kritische t-waarde bij de verschillende significantieniveaus dient te worden berekend door middel
van formule (11.6). Volg exact dezelfde procedure bij het berekenen van deze kritische waarde als
we deden bij casus b.
3. De conclusie over de significantie van de t-waarde (dat wil zeggen de significantie van de verschillen
in gemiddelden) kan worden getrokken door middel van de vergelijking van de berekende t-waarde
onder stap 1, met de kritische t-waarde onder stap 2.
Wanneer de absolute waarde van de berekende t groter is dan de kritische t-waarde dient de H
o

'geen verschil tussen de gemiddelden' te worden verworpen. Met andere woorden het verschil is op
dat niveau significant te noemen.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1
12. Bivariate analyses12. Bivariate analyses

8l( 00 0l98fl8l0 88l80 fl00l 0I0 880800l Il00 0 00 f0l8ll0 l0880 lN00 88f80Nl(8 0M0l0 98fl800l0. 0
k0l 8l8 000fI00k0f 0ll0f08800f0 Il( l.
8. 00 000fll0 8l08k0ll(k00l0 98 00 98fl800l0, 00 8l0fkl0 98 88800l8ll0 l0880 00 98fl800l0. lf l8 8f8k0
98 00ff0l8ll0 N800f lN00 98fl800l0 88l0M8ll800 0ll(kll(0l 98fl0f0. N0l 800f0 N00f00. 00
90f800fl l 00 N88f00 98 00 00 98fl800l0 88l 8lll(0 88M0 M0l 00 90f800fl l 00 N88f00 98 00
800f0 98fl800l0. 00 00ff0l8ll0000lll0l0l 0f0l l0l 0ll0f0kkl l N0lk0 M8l0 00l00 98fl800l0 88M0
98fl0f0.
0. 00 M8l0 N88fl 00 00 98fl800l0 8l08k0ll(k l8 98 00 800f0, M0l 800f0 N00f00. 'l N0lk0 M8l0 l8 00 00
98fl800l0 I00 8l08k0ll(k0 98fl800l0l l0 90fkl8f0 0l I0ll8 N00f l0 090 8l8 00 ll08lf0 f0f08
8l090f0ll(kl 98 00 800f0 98fl800l0 I00 08l08k0ll(k0 98fl800l0l. 00f80lll l8 0l0f0l( 00l 000l0000l.
0. 00 8l8ll8ll8000 8llll08ll0 98 00 88800l8ll0 l0880 98fl800l0.

l 0ll 000l08l0k I0ll0 N0 00 M008l 00f0lkl0 000lll0l0l0 000800l0 0l0 00 M8l0 98 88800l8ll0 l0880 lN00
98fl800l0 0ll0f0kk0. 0f00f I0ll0 N0 00 0l(0000f000 8llll08ll0l00l80 l 00l k0fl 000800l0. 00 88l80
98 00 8l08k0ll(k00l0 l0880 lN00 98fl800l0 k0l 0 9l00 l 00 f0f088l088l80 lll0f8l00f.

12.1 Maatstaven voor associatie tussen twee variabelen.1 Maatstaven voor
associatie tussen twee variabelen

lf Il( 90f800lll000 000lll0l0l0 0l0 00 000fll0 8l08k0ll(k00l0 l0880 lN00 98fl800l0 l0l 0ll0f0kkl
0f00. 00 M008l 00f0lkl0 lf0ll 0 l l800l J0.
l08l8 0 l l800l J0 k0l Il0 l8 00 k00I0 98 00 000lll0l0l 8l08k0ll(k 98 00l M00ll9080 98 0lk 98 00
98fl800l0.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z
1800l J0. 8800l8ll0 000lll0l0l0

var|aoe|e Y var|aoe|e X

Nor|raa| 0rd|raa| Velr|scr
+----------------------------------------------------------------+
Coll|c|rler geoaseerd op : Coll|c|rl geoaseerd op

Nor|raa| (Pr|), corl|rgerl|e-coll|c|rl C, : Pr|, C, v er

Crarer's v
106 (eta)
--------------------------------------+-------------------------
Kerda||'s Tau Purl o|ser|ee| corr.

0oodrar & coll.: rpo

Krus|a|'s 0arra

Jou|es 0
0rd|raa| +- -- -- -- -- -- --
3pearrar's rarg-
107 (eta)

orde corr. coll.:

rs
+-------------------+-------------------------
Pearsor's produ|l-

Velr|scr rorerl corr. coll.: r

108 (eta)
+----------------------------------------------------------------+

In tabel 30 kunt u 4 groepen van associatie cofficinten onderscheiden:

1) Cofficinten gebaseerd op : (Phi), de contingentie cofficint C en Cramers V. Bij deze
cofficinten vormt het concept van 'de voorwaardelijke kans' de basis voor het bepalen van de
onderlinge afhankelijkheid van de variabelen.
2) Cofficinten gebaseerd op monotone rangordening van de paren van observaties: Kendall's
Tau, Goodman en Kruskal's Gamma en Joules Q zijn cofficinten die de mate van monotone
stijgende of dalende relaties in de data tot uitdrukking brengen.
3) Cofficinten gebaseerd op de lineaire correlatie cofficint: Spearman's rangorde-correla-
tie-cofficint r
s
en de punt-biseriele correlatie cofficint rpb zijn speciale toepassingen van de
Pearson's produkt-moment correlatie cofficint rho welke de sterkte van een lineaire relatie tussen
twee variabelen tot uitdrukking brengt.
4) De cofficint
109 (Eta) is een afzonderlijk geval omdat het een
a-symmetrische associatie cofficint is: het brengt tot uitdrukking in welke mate de ene variabele
afhankelijk is van de andere. Voor alle hierboven genoemde cofficinten kunnen de twee variabelen
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
in principe onderling verwisseld worden, zonder dat dit effect heeft op de waarde van de coffici-
nt:
110terwijl
111xy is ongelijk
112yx.

113 wordt hier behandeld omdat het een zeker voordeel biedt als u
te maken heeft met non-lineaire relaties tussen variabelen.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4
12.2 Gewenste eigenschappen van associatiemaatstaven..2 Gewenste
eigenschappen van associatiemaatstaven.

Nll 00 88800l8ll0M88l 0f0lk088f Il( 08 0l0l Il( l0 90l000 88 00 90l000 0l080080.
1. lf M8 00 lNl(l0l 008l88 090f 00 f0l8ll0 l0880 00 M8l0 98 000fll0 8l08k0ll(k00l0 0 00 N88f00 98
00 88800l8ll0000lll0l0l.
00 N88f00 M00l 0 Il( 8l8 00 98fl800l0 08l08k0ll(k Il(
00 N88f00 M00l M8KlM88l Il( 8l8 00 000fll0 8l08k0ll(k00l0 M8KlM88l l8.
Z. l0 M00ll(k M00l 00l l0k0 I 0l l 98 00 000lll0l0l 00 fl00ll 98 00 000fll0 8l08k0ll(k00l0 l0l
0ll0f0kkl 0f00.
1N00 98fl800l0 N0f00 08lll0l 8l08k0ll(k 000M0 8l8 00 l008M0 l 00 N88f00 98 00 00 98fl800l0
90f0I0l0 88l M0l 00 l008M0 98 00 N88f00 98 00 800f0 98fl800l0. lf l8 8f8k0 98 00 08ll0l 90f080
8l8 00 l008M0 l 00 N88f00 98 00 00 98fl800l0 88M008l M0l 00 8l8M0 l 00 N88f00 98 00 800f0
98fl800l0.
00I0 0l08008 98 00 88800l8ll0000lll0l0l l8 8ll00 l0088088f 8l8 00 l008M0 0l 8l8M0 l 00 N88f00
98 00 98fl800l0 k8 N0f00 0M0l0. 00f08l90 0l0l 00 98fl800l0 0 Il( Ml8l 0 00 0f0l88l M00ll
9080 0M0l0 Il(.
J. 00 N88f00 98 00 000lll0l0l M00l N0f00 00fM00f0. N0l 800f0 N00f00 '088f M8KlM8l0 0 MllM8l0
N88f00 0l00 00k00 l0 Il('. 00I0 0Klf0M0 N88f00 Il( 0fM88l 08f0k0 1 0 1. 00 M8KlM88l 08lll0l
90f080 kfl(l 00 N88f00 1, 00 M8KlM88l 08ll0l 90f080 00 N88f00 1. 00 000lll0l0l0 900f 98fl800l0
M0l 0Ml8l0 80088l 0l080080 00000 0N00ll(k 00 0Klf0M0 N88f00 0 I00 90f080l 0 1
IM8KlM88l 90f080l.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

13. Associatie cofficinten gebaseerd op 13.
Associatie cofficinten gebaseerd op


1N00 98fl800l0 N0f00 08l08k0ll(k 000M0 N800f 00 900fN88f00ll(k0 90f00ll 98 00 00 98fl800l0 l0l
8l08k0ll(k l8 98 00 0090 N88f00 98 00 800f0 98fl800l0.

lIk|f1l lIk|fl l1 Ikl

N0l 800f0 N00f00. 00 0I8M0ll(k0 90f00ll 98 00 98fl800l0 l8 0ll(k 88 00l f000kl 98 00 lN00
M8fl8l0 90f00ll0.

lIk,fl l1Ikl.lZIfl

l 00 0l0f000f8l8800 l800l N0f0l 00 00f0ll(k0 08l08k0ll(k00l0 N00f0090.

+--------------------------------------------------------------------------+
Taoe| 31. lr geva| var oralrar|e||j|re|d |s |edere ce|Waarde ge||j| aar

rel produ|l var z|jr r|j- er |o|orlolaa| :

waarder var var|aoe|e X

1 0 Tolaa| (l1(X))

waarder var

var|aoe|e 1 .30 .30 .0

Y

0 .20 .20 .10

Tolaa| ------------------------------

(l2(Y)) .50 .50 1.00

Zo |s o|jvooroee|d de Waarde var ce| 11 = (.0)(.50) = .30, derra|ve

ge|dl dal l(X,Y) = l1 (X).l2(Y).
+--------------------------------------------------------------------------+

De berekening van de is gebaseerd op de bepaling van het verschil tussen de geobserveerde
celwaarden en de, onder de hypothese van onafhankelijkheid, verwachte celwaarde. Met andere
woorden:

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

114

wat de basis vormt voor de formule

115

De procedure voor het berekenen van de werd reeds eerder uitgelegd. (zie par. 4.3)

13.2 De cofficinten.2 De cofficinten

l8 00 0l 00l00 98 00 l0 008l000f0 98fl800l0 0Ml88l 080088l0 l8, k8 00 N0f00 00f0lkl l0f 008ll
98 00 9f88 0l 00 98fl800l0 8l 08 l0l 8l8ll8ll800 08l08k0ll(k Il(. 0M08l 00 N88f00 8l08k0ll(k l8 98 00
8l00kf00l0M98 l8 Il( I0ll 8l8 I008l l0l 0f0lk088f 8l8 88800l8ll0M88l. 00 F0lkN80f88l Il 00ffl00fl
0l0f900f.

F0lkN80f88l
116

l0 8000l 98 00I0 000lll0l0l l8 08l Il( l0l l8 00fM00f0. 80l k8 00N0I0 N0f00 08l 0l( 90ll00l0 000fll0
8l08k0ll(k00l0 00 M8KlM8l0 N88f00 98 F0lkN80f88l 0l( 00 f K 0l800l l l8, N88f0l( l 00l MllM0M l8 98 f 0 0.
N88f0l( f 00l 88l8l fl(0 0 0 00l 88l8l k0l0MM0 l8.
0ll 00l0k0l 08l 00 0M98 98 00I0 000lll0l0l 8l08k0ll(k l8 98 00l 88l8l 08l00fl00 98 00 98fl800l0 M0l
00l 0fl8l0 88l8l 08l00fl00, 0l(900f000l0. 0l( 00 JK4 l800l l8 00l M8KlM0M 98 F0lkN80f88l J1Z 0 0l(
00 ZKZ l800l k8 F0lkN80f88l M8KlM88l Z11 00f0lk0.
8l( 00l 90f0ll(k0 98 l800ll0 98 90f800lll000 0M98 00ll 0ll f00l0M0. 0M 88 0ll f00l00M l00M00l l0
k0M0 k8 00 00ll0ll0 000lll0l0l 0 N0f00 00f0lkl.

0
117

00 M8KlM8l0 N88f00 98 0 l8 088f0l( 8lll(0 kl0l0f 08 1. 0ll 00908l8800 l0fM0l0 k8 000l0f 00k 8l0l0l0
N0f00 08l 00 M8KlM8l0 N88f00 98 0 8l08k0ll(k l8 98 00l 88l8l 08l00fl00 98 00 98fl800l0. 8l( 00
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

ZKZ1800l l8 M8KlM88l 1 0 0 M8KlM88l
118 = .71, en bij een 3x4-tabel is
M8KlM88l Z 0 0 M8KlM88l
119 = .82.
800N0l 00 0000lll0l0l M008l8l N0f0l 00f0lkl, 90f0l0l 008008k8 0f8M0f'8 00 900fk00f.

120 waarbij L = minimum van het aantal rijen en kolommen

000ll 8l8 900f000l 08l 900f l000f0 l800lf00ll0 00 M8KlM88l 00f0lk08f0 N88f00 1 l8.

$00l88l f00l00M. $00l88l f00l00M. $00l88l f00l00M. $00l88l f00l00M.
8l( 00 k00I0 98 00 88800l8ll0000lll0l0l 0l0 008800f0 l8 0 0l0l 0 8l8 000fI00k0f 0f f0k0l M00 l0
00000 08l 00I0 000lll0l0l0 8l08k0ll(k Il( 98 00 M8fl8l0 90f00ll0 98 00 98fl800l0.

1800l JZ

+--------------------------------------------------------------------------+
32 A 32 8
var|aoe|e X Tolaa| var|aoe|e X Tolaa|
v - v -
a +--------------+ a +--------------+
r - 120 3 123 r - 120 15 135
| |
a Y +-------+------ a Y +-------+------
o o
e 30 2Z 5Z e 30 115 1Z5
| |
e +--------------+ e +--------------+

Tolaa| 150 30 180 Tolaa| 150 150 300

+--------------------------------------------------------------------------+

In bovenstaande tabellen A en B, is de gezamenlijke kans op (X,Y) hetzelfde. Als de variabele X de
waarde '-' heeft, is de kans op een negatieve Y - 80%. De kans op Y + is in beide tabellen 20%. Bij een
X = + zijn deze kansen respectievelijk 10% en 90%. De omvang van de associatiecofficint is echter
voor ieder van de tabellen verschillend.
Voor tabel 32.A: = V = .297 en C = .479
Voor tabel 32.B: = V = .531 en C = .589
Vooral wanneer de marginale verdeling van een variabele het gevolg is van steekproeftrekking
(bijvoorbeeld een min-score op variabele X betekent in ons voorbeeld 'mannen' en een plus 'vrouwen') is
de sterkte van de associatie in de populatie (zie tabel 32b) verschillend. Dan moet een aanpassing
plaatsvinden van de marginale verdeling aan de populatieverdeling waarbij het aantal mannen gelijk is
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8
aan het aantal vrouwen.

13.3 Toetsen van de significantie van een cofficint op ..3 Toetsen van de
significantie van een cofficint op .
Nulhypothese C = O (of , V = 0)

8l( 00l l08l0 98 00 0l00l0080 N0lk0 8l0ll 08l lN00 98fl800l0 08l08k0ll(k Il( IM0l 800f0 N00f00l 80.0
0 l8 00 f00000f0 9fl( 009000l. 0M08l 0 00 88800l8ll0000lll0l0l l8 0l0 008800f0 l8 0 00 0 00 90f00ll
98 00k00 l8, k8 00 l00l8 N0f00 00f0lkl. 00 l00l8 008l88l 0ll 00l 008l0 98 00 k88 0 00 0ll 00
l800l N88f0ll 00k 0 l8 90fkf00.
00f l800l JZ0 0l(900f000l0 0l0l 08l .J1, 00l00 00l0k0l 08l .8 19.J. 00 k88 0 0l0 0llk0M8l 0l(
If1l I01l 1 9fl(00l08f880. 08l l8 Ml00f 08 .001. N0 k00 008 000l000f0 08l 8llll08l 90f800lll 98 0.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9
14. Associatie-cofficinten gebaseerd op monoto-
ne rangordening14. Associatie-cofficinten
gebaseerd op monotone rangordening

14.1 De Goodman-Kruskal-Gamma cofficint.1 De
Goodman-Kruskal-Gamma cofficint

00 6000M8kf08k8l68MM8 000lll0l0l I
121) is een associatiemaat voor
ordinale data. Het principe van deze toets kan het beste met figuur 1 worden gellustreerd.

fl00f 1
1.8 1.0 1.0
f f f
0 0 8
8 8 0

8 0
k
0 8
k
8 0
k

00
122-cofficint geeft de kracht aan van een monotone associatie
tussen twee variabelen. In figuur 1.a is deze relatie monotoon stijgend. Tussen alle paren van observatie
(A, B en C) is een monotoon stijgende lijn te trekken. In figuur 1.b is deze lijn monotoon dalend. In figuur
1.c echter loopt er geen monotoon stijgende of dalende lijn tussen alle paren van observaties. Van de
drie mogelijke lijnen zijn er twee stijgend en n dalend. Het aantal stijgende lijnen geven we het
symbool (P), welke hier de waarde 2 aanneemt, en het aantal dalende lijnen geven we het symbool Q
welke hier de waarde 1 aanneemt.
00
123-cofficint is de ratio van P en Q, welke de 'overall' positieve of
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

0
negatieve relaties en de kracht van deze relaties tot uitdrukking brengt.

I14.1l
124

0ll l0fM0l0 I14.1l 90ll 08l 00 08l8 l ll00f 1.0. 00
125 hebben van:

126

Ff00000f0 Ff00000f0 Ff00000f0 Ff00000f0
8l( 00f0k0l 98
127 zou het ondoenlijk zijn om eerst alle mogelijke
lijnen te trekken. De bepaling van P en Q vindt daarom als volgt plaats:
1800l JJ

+--------------------------------------------------------------------------+
var|aoe|e X

waarder l V L
------------------------------------------------------
ce| 11 ce| 12 ce| 13
l
2 2 1
------------------------------------------------------
var|aoe|e Y
ce| 21 ce| 22 ce| 23
V
0 3 0

------------------------------------------------------

ce| 31 ce| 32 ce| 33
L
1 1 2
+--------------------------------------------------------------------------+

1. Orden de data in een frequentietabel waarbij de scoreposities op beide variabelen zijn gerangordend
van hoog naar laag overeenkomstig tabel 33. De frequenties komen dus in deze tabel te staan.

2. Bepaal P als volgt: neem de som van alle celfrequenties die beneden en rechts van de linker-boven
cel 11 staan en vermenigvuldig deze som met de frequentie van deze cel. Herhaal deze procedure
voor iedere cel die beneden en rechts van zich ook cellen heeft staan.

Ce| 11: (3 0 1 2)2 = 12

Ce| 12: (02)2 = 1

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

1
Ce| 21: (1 2)0 = 0

Ce| 22: (2)3 =

P = = 22

3. Bepaal Q op een gelijksoortige wijze: begin met de boven rechter-cel 13 en vermenigvuldig de
frequentie van deze cel met de som van alle frequenties die beneden en links van deze cel staan.
Herhaal deze procedure voor alle cellen die cellen onder en links van zich hebben.

Ce| 13: (0 3 1 1)1 = 8

Ce| 12: (0 1)2 = 8

Ce| 23: (1 1)0 = 0

Ce| 22: (1)3 = 12

0 = = 28

4. Bereken
128 met gebruikmaking van formule (14.1)

129

14.2 Joules Q.2 Joules Q

l00l08 # l8 00 6000M8kf08k8l'8
130 voor een 2x2 tabel. Formule (14.1)
wordt gereduceerd tot:

131

8, 0, 0, 0 0 f0f080l0f0 8l8 90ll 00 lf0@00ll08 l 00 00ll0 98 00 ZKZ l800l.
+-----------+
a o
+-----+-----
c d
+-----------+

14.3 Kendall's tau .3 Kendall's tau

132 is een zeer geschikte associatiecofficint wanneer u beschikt
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

Z
over rangordeningen op twee variabelen X en Y.
00 f00000f0 0l( 00l 00f0k00 98
133 is gebaseerd op hetzelfde
principe als gehanteerd werd bij Goodman-Kruskal's
134 en Joules Q.
Voor ieder van de scoreparen wordt nagegaan of de relatieve rangordening op de eerste variabele al
dan niet gelijk is aan de relatieve rangordening op de tweede variabele.

1800l J4. k008ll'8 180

----------------------------------------------------------------------------
vooroee|d: geer gedee|de rarggela||er
Aarla| rogere Aarla| |agere

3cores Rargorde rarggela||er rarggela||er

persoor X Y X Y

1 12 1 1 2 1 1

2 15 18 2 1 2 2

3 19 15 3 1 3 0

1 21 22 1 5 1 1

5 2Z 1Z 5 3 1 0

35 28 0 0
-- --
p = = 11 0 = = 1

P-0 = 11-1 = Z

P-0 Z
= ------- = ------- = .1Z
N(N-1) (-1)
----------------------------------------------------------------------------

Procedure: Berekening van Kendall's Tau (zie voorbeeld tabel 34).
a. Orden de ruwe scores op beide variabele, waarbij de X-scores lopen van laag naar hoog.
b. Start met persoon 1. Vergelijk de corresponderende waarde van Y, dit is 2, met alle daaropvolgende
waarden van Y, dat zijn 4 1 5 3 en 6. Zowel alle Y-rangordeningsgetallen die hoger zijn alsmede alle
Y-rangordeningsgetallen die lager zijn worden in samenhang met de X-rangordening opgeteld. Dus
voor het eerste paar (X=1) Y=2, is vanuit de daarop volgende Y-rangordening af te leiden dat er 4
hoger zijn en er 1 lager is. Voor het tweede paar (X=2) Y=4, is van de 4 daarmee samenhangende
Y-rangordeningen af te leiden dat er twee hoger en twee lager zijn. Deze procedure wordt voor ieder
paar gevolgd.
c. Het verschil tussen de som van P voor alle hogere rangordeningen en de som van Q voor alle lagere
rangordeningen wordt bepaald door:
P-Q=11-4=+7.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

J
d. De maximale waarde van P-Q wordt bepaald. Dit is:
(N-1) + (N-2) + (N-3) + .........+ 1 = N(N-1).
De ratio van de geobserveerde en maximale waarde wordt als volgt berekend (14.2)

Kendall's tau
135

"Ties" in de rangordening.
Wanneer er "ties" (ex aequo situaties) in de rangordening van n of beide variabelen voorkomen is de
maximale waarde voor P-Q lager dan N(N-1). De formule die in deze gevallen wordt toegepast is
formule (14.3)

136 waarin Sd =
137
waar M = N (N-1)
en Tx =
138
wanneer X = aantal scores dat 'tied' is voor een bepaalde rangorde van X

139 Zie: Tx

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

4
Tabel 35. Kendall's Tau

Voorbeeld: gedeelde ranggetallen

Aantal hogere Aantal lagere

Scores Rangorde ranggetallen ranggetallen

persoon X Y X Y

1 20 84 1 3 2 1

2 35 80 2 2 4 0

3 38 84 3,5 3 2 0

4 38 84 3,5 3 2 0

5 53 91 5 5,5 0 0

6 65 91 6 5,5 0 0

p = 10 Q = 1

P-Q = 9

Tx =
140 Ty =
141

M =
142N(N-1) = 15

Sd =
143 Tau =
144

14.4 Toetsen van de significantie van een rangordecofficint
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

14.4 Toetsen van de significantie van een rangordecofficint

80. 1 0 0l
145 = 0 kan worden getoetst door de Z-waarde
te berekenen met behulp van formule (14.4) als N

10:

l
146

l l0fM0l0 I14.4l k8
147 uiteraard worden vervangen door
148. Als N < 10 raadpleeg dan de appendix, waarin u de
tabellen L tot en met O aantreft, voor de bepaling van de significantie van de
verschillende rangordecofficinten.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

15. Correlatie cofficinten15. Correlatie
cofficinten

15.1 Correlatie: Introductie van Pearson's Rho.1 Correlatie:
Introductie van Pearson's Rho

00 l0fM 00ff0l8ll0 90fNl(8l 88f 00 M8l0 98 00 ll08lf 90f080 l0880 lN00 98fl800l0. lf l8 8f8k0 98
00ff0l8ll0 N800f lN00 98fl800l0 0ll(kll(0l 98fl0f0, M0l 800f0 N00f00 N800f 00 00 f0l0f N0f0l, 00
800f0 88l0M8ll800 f0l0f 0l kl0l0f N0f0l.

1800l J. 00ff0l8ll0 l0880 lN00 98fl800l0 f8ll08008l0

+--------------------------------------------------------------------------+
_ _ _ _
Persoor var|aoe|e X var|aoe|e Y (X-X) (Y-Y) (X-X)(Y-Y)

1 10 2 1 1 (-1) (-2)=8

2 12 1 1 0 (-2) ( 0)=0

3 13 3 1 1 (-1) (-1)=1

1 15 1 1 0 ( 1) ( 0)=0

5 1 5 1 1 ( 2) ( 1)=2

18 1 1 ( 1) ( 2)=8
___ ___ ___ ___ ___

= 81 = 21 12 10 19

_ _
X = 11 Y = 1 3 = 8,1 3 = 2 3 = 3,8
X Y XY

+--------------------------------------------------------------------------+

De variantie van beide variabele (S
x
, S
y
) kan worden berekend met behulp van onderstaande formule.

149

De covariantie is een maat die tot uitdrukking brengt in welke mate de afwijking van de scores van hun
gemiddelden in dezelfde richting lopen.
De formule voor de covariantie is (15.1):

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

150

Wanneer van een paar observaties beide scores boven of beneden het gemiddelde liggen, leveren deze
een positieve bijdrage aan de totale covariantie. Wanneer de score van een paar beneden het
gemiddelde ligt en de andere hoger dan het gemiddelde, levert dat een negatieve bijdrage aan de
covariantie. De maximale waarde van de covariantie is gelijk aan Sx.Sy. Omdat de covariantie
afhankelijk is van de waarden van Sx en Sy wordt deze normaal gesproken genormeerd, dat wil zeggen
dat de covariantie gedeeld wordt door het produkt van Sx en Sy waardoor de range loopt van -1 tot +1.
Deze genormeerde covariantie wordt correlatie genoemd: r
xy

(15.2)

r
xy
=
151

Dus de r
xy
van de data in tabel 28 is
152

15.2 Spearman's rangorde correlatie cofficint.2 Spearman's
rangorde correlatie cofficint

00 $08fM8 f80f00 00ff0l8ll0 000lll0l0l l8 00 88888l 98 00 F08f80 f000klM0M0l
00ff0l8ll0000lll0l0l 900f 00f0lk 0l( 0f0l8l0 08l8.
00I0 l00l8 N0f0l 00f0lkl N800f 00l00 98fl800l0 0 I' Ml8l 0f0l8l0 80088l0l080080 00000 0 00k
N800f M0lfl8000 08l8 00 0Klf00M 00l0f000 800f090f00ll 00000 0 00 0M0fl0k0 N88f00 98 00 800f08
Ml00f 98 00l0k0l8 l8 08 00 f80f00 98 0l0 800f08.

1800l J. $08fM8'8 00ff0l8ll0 000lll0l0l

+--------------------------------------------------------------------------+
vooroee|d: (geer l|es)

persoor Rargorde (a) d| d|

X Y d|

1 1 1 -3 9 (c) r = 1 - ------
s 3
2 2 1 1 1 r - r

3 3 2 1 1

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8
1 1 3 1 1
().(12)
= 1 - -------- = .10
125 - 5
5 5 5 0 0
___

r = 5 d| = 12 (o)
+--------------------------------------------------------------------------+

Procedure: (zie hierbij tabel 37)
a. Zet de ruwe scores op beide variabelen in een rangorde.
b. Bereken het gekwadrateerde verschil (di) voor alle gepaarde rangordeningen. Sommeer deze: di.
c. Gebruik formule (15.3) om de Spearman rangorde cofficint te bepalen.

(15.3) r
s
= 1 -
153

Rangordeningen met "ties"
Formule (15.3) is een speciaal voorbeeld van de algemene vorm van de Pearson produkt moment
correlatie.

r =
154

Waarbij in dit voorbeeld geldt:

155

156

Wanneer u een rangordeningen met "ties" heeft, dient u de formule voor kwadratensom, de varianties
aan te passen:

157
158

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9
Waarbij T =
159 waarbij f = het aantal "ties" binnen een
rangordening.
Tabel 38. Spearman's correlatie cofficint

vooroee|d: (rel l|es)

Persoor RuWe scores Rargorde d| d|

X Y X Y

1 12 31 1 2,5 -1.5 2.25

2 15 29 2,5 1 1.5 2.25

3 15 31 2,5 2,5 0 0

1 1Z 31 1 5 -1 1

5 21 31 5 5 0 0

28 31 5 1 1

r = d| = .5

160

161

f voor x = 2 (2 "ties": 2,5) f voor y = 2 en 3 (2 "ties": 2,5; 3 "ties": 5)

162

163

164

165

15.3 De punt-biserile correlatie cofficint: R
pb

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

80
15.3 De punt-biserile correlatie cofficint: R
pb

N800f l0 00f0lk0. 80 l8 00 800l8l0 98fl8l 98 00 F08f80'8 f. 00 0l0l80fl0l0 00ff0l8ll0 000lll0l0l k8
N0f00 00f0lkl 0l( 00l l0l 0ll0f0kkl 0f00 98 00 M8l0 98 00 ll08lf 90f080 l0880 00 00ll00
M0lfl8000 98fl800l0 0 00 0l000l0M0 98fl800l0. 00I0 l88l8l0 98fl800l0 k8 N0fk0ll(k 0l000l00M Il( II08l8
0l(900f000l0 M80 0 9f00N0l 0l 000f 00 000fI00k0f I0ll 0l000l00M 0M88kl Il( II08l8 0l(900f000l0 00
N88f00 0090 0 00000 00 M00l88l. 8l( 00 I0ll0M88kl0 0l000l0M0 N88f00 N0f0l 880090l0 00 0l80fl0l0
00ff0l8ll0 000lll0l0l 80 l0 00f0lk0. 0M08l 80 8l8ll8ll800 0 900f f8kll800 00f0lk ll0fl00f l8 88 00 80 I8l 00
80 0l0f l0l 000800l0 N0f00.
80l000 k8 N0f00 08l l0fM0l0 I1.4l 900f 80 8l0l0l0 l8 98 00 F08f80'8 f l0fM0l0.

I1.4l 80
166
Nl 00l 0Ml000l00 98 00 00ll00 98fl800l0 k
N1 00l 0Ml000l00 98 00 00ll00 98fl800l0 k 900f 00 f00 M0l 0000 "1" 0 00 0l000l0M0 98fl800l0 f
$K 00 8l8088f0009l8l0 98 00 00ll00 98fl800l0 k
81 00 8 900f 00 f00 M0l 0000 "1" 0 00 0l000l0M0 98fl800l0 f
80 00 8 900f 00 f00 M0l 0000 "0" 0 00 0l000l0M0 98fl800l0 f

00f000l0.
80l 90f080 l0880 0Il8lk0M0 0 0Il8008ll88l0 M0l 00lf0kkl l0l 00l800000ll(k0 88f8l00f.
60Il8lk0M0 l8 00 00ll00 M0lfl8000 98fl800l0. 60Il8008ll88l0 00 0l000l0M0. 008ll88l0 N0f00
'88M0' 00M0 0l '8lI000fll(k'.

1800l J9. 00f000l0 0l 0l80fl0l0 00ff0l8ll0 000lll0l0l

var|aoe|e X: lar|||e-|r|orer var|aoe|e Y: rerer var oes||ss|rger

(raarde||j|s x 100) sarer alzorder||j|
(code 1) (code 0) lolaa|

Z 0 2 2

8 2 2 1

9 2 1

10 3 3

11 8 2 10

12 9 3 12

13 11 1 18

15 10 1 11
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

81

1Z 1 1 8

20 1 10

25 2 8

35 0 2 2

Tolaa| r1 = 0 r0 = 10 r = 100

Mt =
167

M1 =
168

169

fx = 2(7) + ... + 2.(35) = 24332

(fX) = [2(7) + 4(8)+ ... 2(35)] = 2143296

Sx = 5.439

R
pb
=
170

Bij het berekenen van de Pearson's r met deze gegevens wordt de uitkomst

r =
171

Sx = 5.439

Sx = 29.58

Sy =
172 waarbij p= proportie code 1 q= proportie code 0

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8Z
Sy = 24

Sxy =
173
174

r =
175
15.4 Toetsen van de significantie van een Pearson r-type cofficint
15.4 Toetsen van de significantie van een Pearson r-type cofficint

80l00l0080. 8 0
8l( 00 9f88 0l 00 90fkf00 8 l00f0880 Nl(8l 0 00 f0l8ll0 l0880 lN00 98fl800l0, 00l0 N0 M0l 00
00f0lk0ll(k0 0l00l0080 08l 00 00l8ll0 8 0 . I80 . 8 0l. N0 l00l80 00I0 8 000f Ml000l 98 00 l 0l ll00l8.
N800f I00l 88l8l 8f0 98 0080f98ll0l 0ll(k l8 88 0l f0l0f l8 08 J0 00f0lk0 N0 00 ll00l8, N800f
kl0l0f l8 08 J0 00 1l00l8. 00 l 0l0 088800l00f0 l8 M0l 00 90fkf00 8 k8 N0f00 0088l0 000f Ml000l 98
l0fM0l0 I1.l.

l 8 I
176)

l8 0l(900f000l0 8 0.J 0 8Z 08 N0f0l l I.JlI9l J.1 00l00 Nll I00 08l 00I0 N88f00 8llll08l l8 0
00l 17l9080 IIl0 l800l 800lKl.
00 lN88f00 0l0 88M008l M0l 00 90fkf00 8 k8 N0f00 0088l0 000f Ml000l 98 l0fM0l0 I1.l

l
177

l8 0l(900f000l0 8 .44 0 Z 08 N0f0l.

l
178

00I0 lN88f00 M0l IZl 9fl(00l08f800 l8 8llll08l 0 00l 7l9080 IIl0 l800l 8 800lKl.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8J

80l00l0080. 81Z 8J4
80l00 8'8 Il( l0l 000ff0l00f0.

00f 00l l00l80 98 00 0l00l0080 08l 00 lN00 8'8 l0l 98 0lk88f 90f800lll0, 90f800f0 N0 00 8'8 l
l800f0 M0l 0000l 98 l800l N I800lKl.
08 k00 N0 00 l90f00ll 00f0lk0 0M 00l 90f800ll l0 l00l80 l0880 00 90fkf00 l'8. 8l(900f000l0.

81Z .4 8J4 .J

10J 84

600f0lk l800l N 00I0 l88l Il0. l1Z .0

008 l
179

N88f0l(
180

l
181 welke waarde niet significant is

0l00l0080. 81Z 81J
N800f 00 8'8 000ff0l00f0 Il(.

N800f 00 8ll08ll0 Il00 900f000l 08l 8ll0 M0ll0 98 00 I0ll00 8l00kf00l Il( 0 98fl800l0 1 000ff0l00f0 l8
M0l Z 8l8M000 M0l J, 08 0l0l 00 f0l8ll0 l0880 00 8f0 98 8'8 l0908 l 090fN0l l0 N0f00 00M0. l0
ll00l8 k8 08 N0f00 0ll0900f0 M0l 0000l 98 l0fM0l0 I1.l

l I81Z 81Jl
182

00I0 l0fM0l0 k8 N0f00 0ll0ff0l00f0 000f Ml000l 98 00f0lkM8kl 98 00 l800l 8 I800lKl M0l J
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

84
9fl(00l08f800.

15.5 Interpretatie van een Pearson correlatie cofficint.5 Interpretatie van
een Pearson correlatie cofficint

ll08fll0ll.
00 F08f80 0 00 0l0l80fl0l0 00ff0l8ll0 000lll0l0l 0f00 l0l 0ll0f0kkl l N0lk0 M8l0 0f 00 ll08lf0
f0l8ll0 008l88l l0880 lN00 98fl800l0. 88k l8 00I0 f0l8ll0 l0880 98fl800l0 000l0f l0l ll08lf. l0 F08f80'8 f
I00 0l( Nl(I0 98 8f0k0 0 k00 Il(, l0fNl(l 0f l000 0 00 0000 00f90ll08lf 90f080 008l88l. 00 00ff0l8ll0
f8ll0, 00 0l8 I
183) cofficint kan dan worden toegepast.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8
16. De correlatie ratio:
184 (eta) 16.
De correlatie ratio:
185 (eta)


$l0l 08l N0 M080 0ll 90f800lll000 lk0M0808l00fl00 9f80 8l0ll0 090f 00 0Il8008ll88l800f8.
80l 88l8l 008ll88l0 08l Il( 88M0 0M0 0ll8800 98 10 008ll88l0 10 90f009000l0 N00f0090 l
l800l 40.

1800l 40.

+--------------------------------------------------------------------------+
vooroee|d ela (
187)
0ez|rs|r|orer x 100 (var|aoe|e Y)

X Y 8 11 13 15 18
-----+----------------------------------------------
0ezarer||j| gerorer 1 1 1

oes||ss|rger 5 1 1 1

(var|aoe|e X) 1 1 1

Z 1 1 1

8 1 1

9 1 1

10 1
----------------------------------------------------
X 5 Z 8 5
+--------------------------------------------------------------------------+

De waarde van Pearson's R bij deze gevens is precies 0.
Uit het spreidingsdiagram van deze gegevens is echter duidelijk dat er een goed curve-lineair verband
bestaat. Als wij vanuit het gezinsinkomen (variabele Y) een voorspelling zouden moeten doen ten
aanzien van het aantal gezamenlijke beslissingen (variabele X), dan zouden we kiezen voor het
gemiddelde van iedere categorie. Dit is immers de beste schatting volgens het principe van de kleinste
kwadraten. Wanneer we bijvoorbeeld weten dat een bepaald gezinsinkomen valt in categorie 15, dan
kunnen wij van daaruit voorspellen dat 6 van hun beslissingen gezamenlijk worden genomen. Wanneer
we dit voor iedere categorie doen, dan is de som van de gekwadrateerde voorspellingsfout minimaal.
De totale variantie van de geobserveerde X-scores kan dan gesplitst worden in de variantie van de
voorspelde scores en een restvariantie:
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8

Xi = individuele score
188
189i = voorspelde score

190 = totaal gemiddelde

totale variantie = voorspelde variantie + "rest" variantie

Sx = S
191 + Sx.y

De variantie van de voorspelde scores in relatie tot de totale variantie laat zien in welke mate we een
juiste voorspelling hebben gedaan:

(formule 16.1)

192

De correlatie ratio
193 vertelt ons hoe goed de lijn door de
gemiddelden van de categorien (de regressielijn) de varianties verklaart.

Procedure bij het berekenen van
194
a. Bereken het gemiddelde van de afhankelijke variabele, met andere woorden de variabele die wij
willen voorspellen, voor iedere categorie van de onafhankelijke variabele: Xi.
Voor tabel 40 zijn deze Xi's; 5, 7, 8, 6 en 5.
b. Bereken het totale gemiddelde voor de afhankelijke variabele X:
195

196

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

8
c. Bereken S
197

198

d. Bereken Sx

199

200xy =
201

202xy = 0.77

16.2 Eigenschappen van
203 (eta).2 Eigenschappen
van
204 (eta)

206 is a-symetrisch, dat wil zeggen dat
207xy verklaart hoeveel variantie van X veroorzaakt wordt door Y
en
208yx de variantie van Y door X verklaart. Normaal gesproken
is
209xy=
210yx, in het
bovenstaande voorbeeld is
211yx bijna 0.
00 f80 98
212 loopt van 0 tot + 1. Omdat de
213-cofficint alleen maar beschrijft in welke mate er een relatie
bestaat tussen twee variabelen, maar niet in welke richting deze relatie loopt, heeft zij geen teken.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

88
00 N88f00 98
214 wordt benvloed door het aantal categorien van
de onafhankelijke variabele. Deze moet groot zijn om het gemiddelde van de verschillende catego-
rien stabiliteit te verschaffen.

16.3 Toetsen van de significantie van eta (
215).3
Toetsen van de significantie van eta (
216)

0M 00 0l00l0080
218 = 0 te toetsen kan een F-toets worden gebruikt.
De ratio van de kwadratensommen (tussen en binnen categorien) wordt getoetst door middel van
formule (16.2).

f $$0 l 01
_________
$$N l 0

$$0 00 l0880 kN80f8l080M $K
$$N 00 0l0 kN80f8l080M $K
88l8l 0080f98ll08
0 88l8l k0l0MM0
f k0l 0 ll0ff0l0f0 M0l 0000l 98 00 fl800l 0l( I01l 9fl(00l08f800 900f 00l 0kN80f8l00f00
l0880f0080Ml000l00 0 I0l 9fl(00l08f800 900f 00l 0kN80f8l00f00 0l0f008 0Ml000l00, N0lk0
f0800ll090ll(k 00 l0ll0f 0 00 00M0f 98 00 l0fM0l0 I1.Zl 90fM0.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

89
- Reslr|cl|or ol rarge - oeper||rg var de rarge

Y

+--------------------------- X
- Reslr|cled rarge - oeper|le rarge

Het komt bij onderzoek soms voor dat niet de totale range van scoreposities op een variabele worden
gemeten. De relatie tussen inkomen en het nemen van beslissingen wordt bijvoorbeeld alleen bij hoge
gezinsinkomens bekeken.

Het hanteren van een dergelijke beperkte range op de ene variabele heeft normaal gesproken effect op
de mate van verband met de andere variabele. De correlatie zal dezelfde richting hebben als die voor de
complete range tenzij de relatie curve-lineair is.

Maar over het algemeen gesproken zal de sterkte van het verband zwakker zijn. Wanneer wat
nauwkeuriger naar de gegevens van tabel 33 wordt gekeken, zult u zien dat het verband tussen
inkomen en het nemen van familiebeslissingen in feite curve-lineair is. In de middelste inko-
menscategorie worden meer beslissingen gezamenlijk genomen. Terwijl voor de hogere en lagere
inkomenscategorien het tegengestelde het geval is. Dan zou dus een non-lineaire maat een goed
verband aan het licht brengen. Om deze reden dient de onderzoeker allereerst zijn gegevens in een
spreidingsdiagram weer te geven, alvorens over te gaan tot berekening van de associatiecofficint.

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

90
17. K steekproeven en een variabele17. K
steekproeven en een variabele

N800f 0 00800lkl 090f 800f090f00ll0 98 M00f 08 lN00 8l00kf0090 I0l 800f000l 0 00 98fl800l0,
0 0 Nlll 00 090f8lll08l M0l 00lf0kkl l0l 00 90f800lll0 l0880 00 8l00kf0090, 08 k0l 0 0000f88 #l00l8
0ll900f0.

De Cochran Q-toets
Wanneer te gebruiken. De Cochran-toets is een uitbreiding van de McNemar's toets van de significantie
van verandering, zoals die in hoofdstuk 5 werd behandeld. Zij verschaft een middel om de vraag te
toetsen of drie of meer afhankelijke sets van frequenties of proporties al dan niet significant van elkaar
verschillen. De "sets" worden afhankelijk genoemd wanneer zij zijn gematched op relevante
karakteristieken, of wanneer dezelfde steekproef onder verschillende condities wordt gebruikt en het
effect van deze condities wordt getoetst. De variabele die gemeten wordt, dient dichotoom (0 of 1) te zijn
of een ordinale variabele dient gedichotoomiseerd te worden met andere woorden opgedeeld in 0 of 1.
De Cochran-test is in onderstaande gevallen bruikbaar:
- een panelstudie (op dezelfde steekproef) met verschillende metingen op dezelfde variabelen.
Bijvoorbeeld het al dan niet kopen van een produkt op verschillende momenten in de tijd of het
stemmen op n van twee mogelijke partijen, gemeten in de tijd, enz.
- studies onder een bepaalde steekproef of een toets, bestaande uit verschillende "items" of
problemen, waarbij het "slagen of zakken" wordt gemeten. De scores op ieder van de K items (of
problemen) worden vervolgens beschouwd als K steekproeven, welke zijn gematched omdat
dezelfde personen in alle steekproeven vertegenwoordigd zijn.

Voorbeeld:
In tabel 41 wordt het slagen of zakken van 15 personen op 3 problemen weergegeven. Door middel van
gebruikmaking van de Cochran Q-toets kan de significantie van de verschillen tussen de problemen
worden bepaald. De nulhypothese dat er geen verschil tussen de problemen bestaat (met andere
woorden dat de problemen een gelijke moeilijkheidsgraad hebben voor alle personen) kan worden
getoetst.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

91
Tabel 41 Scores van 15 personen op 3 problemen

proo|erer

persoor a) 1 2 3 o) XK c) XK

1 1 1 0 2 1

2 1 0 0 1 1 d) 0 =
219

3 0 1 1 2 1

1 1 1 0 2 1

5 1 1 0 2 1

1 0 0 1 1

Z 0 0 0 0 0

8 0 0 0 0 0

9 1 1 1 3 9 e) dl = K-1 = 3-1 = 2

10 1 1 0 2 1

11 0 0 1 1 1 vo|gers laoe| C (apperd|x):

12 1 0 0 1 1

13 1 1 0 2 1 0 = 8.1 rel dl = 2 : p < .02

11 1 1 0 2 1

15 1 0 0 1 1

o) X| 11 8 3 c) 22 d) 12

Procedure: Cochran Q-toets (zie tabel 41)
a. Ken de scoren 1 of 0 toe aan personen die respectievelijk slagen of zakken voor ieder van de
problemen. Stel een i x k (personen x problemen) tabel samen.
b. Sommeer i (de personen) voor elk afzonderlijk probleem.
Ken hieraan het symbool Xi toe.
We krijgen voor probleem 1: Xi : 11, voor probleem 2: Xi = 8 en voor probleem 3: Xi = 3.
Sommeer k (de problemen) voor elk persoon. Ken hieraan het symbool Xk toe.
Xk = 2 voor persoon 1, 1 voor persoon 2, etc.
c. Kwadrateer alle Xk's : Xk. Sommeer Xk en Xk over alle onderwerpen: Xk en Xk
d. Substitueer deze in formule (17.1) en bereken de waarde Q.
e. De significantie van de waarde van Q kan worden bepaald met behulp van tabel C (appendix) waarin
de kans op de berekende waarde van Q met (K-1) vrijheidsgraden is weergegeven.

formule 17.1:
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9Z

Q =
220

18. Tabelanalyse18. Tabelanalyse

ll0l0l ll0l0l ll0l0l ll0l0l
8l80 98 00908 l 000fI00k 90fI8M0l0 00ll 900l8l M0l 00 00f8l0 00lf0l0. 00 M008l 009000l0 M88f
l0908 M008l ll(0f09000 M8l0f l8 00 88l0M8ll8000 00lf0l0 98 98fl800l0 8 98fl800l0, N88f000f 0 8l8 000f
I00k0f 00 f0N 000l0 kfl(l 98 00 90f00ll 98 00 800f08 0 0l0 98fl800l0. 088fM00 k00 8lNl(kl0 98
00 0fM8l0 90f00ll, I0k0f N800f 0 M0l 98fl800l0 0 M0lfl800 M00ll9080 l0 M8k0 000ll, 0 8l8
000fI00k0f 00 l0l08ll0 090 98 00l 800fl l00l8 08l 900f 0l0 98fl800l0 00f0lkl k8 N0f00. l0 ll00l8 k8
0l(900f000l0 80N0ll(k8 0 00 I00f 800090 90f00ll N0f00 l00088l.
l0 lN0000 8l8 l 00 08l888l80 008l88l 0ll 00l M8k0 98 009000l0 kf0l8l800ll0. 0 l800ll0 k00,
8l08k0ll(k 98 00 000fI00k89f88, 90f800lll000 90f0ll(kl0 0 l00l80 0ll0900f0 N0f00. 88k N0f0l
088f0l( 00 l00l 0M88kl l0 000l000f0, N800f 0f 00 8llll08l f080ll88l N0f0l 09000, 08l 00l 09000
90f800ll 0l 90f080 00 080888l, 00fI8k0ll(k 90f800ll 0l 90f080 00lf0ll. 0ll 000ll 000l0f l0l 00l 098l l0 Il(.
088f0M 0l0f 00f8l lN00 8f8f8l0 l000fl0 090f 08088l0 0 00080f900f00 90f0800 l0880 98fl800l0, N88f8
00 0l800f8ll0 l000l0k 8l8 00lMl000l 0l( 00l ll0ff0l0f0 98 8llll08l0 0llk0M8l0 k0fl N0f0l
0llf000000fl.

18.1 Causale relaties in tabelanalyse

$l0l 08l N0 0fl0 98fl800l0 M0l0 k, f 0 l. 00 f0l8ll0 l0880 00I0 98fl800l0 k8 09000 N0f00 000f Ml000l
98 00 0fl0 M00ll(k l0 90fM0 lN00N0 l800ll0. k 98 f, k 98 l 0 f 98 l. N800f N0 00800lkk0 090f 0fl0
98fl800l0, Il( 800l M00ll(k0 08088l0 098ll0 l0 l0fM0f0. 8 00I0 98fl800l0 l8 l 8lll(0 00 8l08k0ll(k0,
90l08 00 l000fl0 0l 00 08088l0 000I88k. l N0f0l 00l9l000 000f k 0l0l f M88f k8 0ll l000f0ll8000
090fN0l 00 l9l000 0ll00l00 0 k 0l0l f.Il 90ll l 00 ll(0 8l8 090l 98 k 0l f l
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9J
fl00f 1 08088l0 f0l8ll08 0l( 00 0fl0 98fl800l0.

(1) X (2) X (3) X (1) X

Y Z Y Z Y Z Y Z

(5) X () X (Z) X (8) X

Y Z Y Z Y Z Y Z

In het eerste geval zijn alle 3 variabelen onafhankelijk van elkaar. In de gevallen (2), (3) en (4) bestaat
n causale relatie.
In geval (5) benvloedt de X variabele (de onafhankelijke) zowel de Y als Z variabele, welke op hun beurt
geen causale relaties vertonen. Wanneer echter naar de data wordt gekeken vindt de onderzoeker een
correlatie tussen Y en Z welke volledig wordt veroorzaakt door het effect van X op zowel de Y als Z. De
correlatie tussen Y en Z wordt dan ook wel schijnsamenhang genoemd. In geval (6) benvloeden zowel
de X als Y variabele ieder afzonderlijk de afhankelijk Z variabele. In dit geval spreken we van een
tweezijdig-verband. In geval (7) is het verband tussen X en Z indirect, via variabele Y. Y is hier de
leidende moderator variabele. Het verband tussen X en Z kan hier door middel van Y verklaard worden.
Dit type van verband wordt vaak interpretatie genoemd.
Geval (8) is het complete geval: het is geval (5), (6) en (7) in een. Het verband tussen Y en Z is deels
een schijnsamenhang door middel van het effect van X. Het verband tussen X en Z is deels interpretatief
ten gevolg van het medirende effect van Y. Ook geval (6) wordt binnen geval (8) gerepresenteerd:
veranderingen in Z worden door zowel X als Y veroorzaakt.

18.2 Geobserveerde verbanden tussen drie variabelen.2 Geobserveerde
verbanden tussen drie variabelen

fl00f Z 600080f900f00 90f0800 0l( 00 0fl0 98fl800l0.

(1) X (2) X (3) X (1) X

Y Z Y Z Y Z Y Z

(5) X () X (Z) X (8) X

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

94

Y Z Y Z Y Z Y Z

(9) X

Y Z

In figuur 2 worden dezelfde gevallen weergegeven die we ook in figuur 1 tegen kwamen, aangevuld met
een negende geval.

Binnen de eerste 4 gevallen zijn de geobserveerde en causale verbanden identiek. In geval 5 observeert
de onderzoeker echter een correlatie tussen Y en Z, terwijl er tussen hen beide geen causaal verband
bestaat. Zo observeert de onderzoeker in geval (7) ook een verband tussen X en Z, terwijl in causale
bewoordingen slechts een indirect verband (via Y) bestaat. Het is ook mogelijk, zoals blijkt uit geval (9),
dat de onderzoeker geen verband vindt tussen Y en Z, terwijl er in feite in causale termen, wel een
verband bestaat.
Binnen dit geval wordt het ware effect van Y of Z onderzocht door een tegengesteld schijnverband
tussen Y en Z, welke door X is veroorzaakt.
Conclusie: de aan- of afwezigheid van een geobserveerd verband betekent niet noodzakelijk een al dan
niet feitelijk causaal verband.

Onderzoeksconsequenties
Wanneer de onderzoeker wordt geconfronteerd met een geobserveerde relatie of een gebrek aan
verband tussen twee variabelen, dient de interpretatie, en met name de causaliteit van de relaties, met
de grootste voorzichtigheid te geschieden. Zoals we reeds zagen kan het geobserveerde verband van
het geval 5 of 7 type zijn: een schijnverband of interpretatieverband, welke alleen door middel van het
effect van een derde variabele op de geobserveerde variabelen kan bestaan. Vervolgens is bij
afwezigheid van een geobserveerd verband nog altijd geval (9) mogelijk. Er kan, met andere woorden,
een causaal verband tussen de variabelen bestaan, welke echter wordt verduisterd ten gevolge van een
tegengesteld effect van een derde variabele. In de praktijk kan zich tevens een mengeling van deze
effecten voordoen.
De informatie die door middel van de elaboratie analyse wordt verkregen, maakt het mogelijk de
oorspronkelijk geobserveerde verbanden te specificeren.

18.3 De elaboratie techniek.3 De elaboratie techniek
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9

00 0l800f8ll0 l000l0k 00ll M0l 00 00080f900f00 f0l8ll0 l0880 lN00 98fl800l0, N0lk0 k8 N0f00 09000
000f Ml000l 98 0000f00ll 98 00 lN00N000ll0ll0 l800l.
000f 00l 0900f0 98 00 00f00 98fl800l0, 00 l08l l08l l08l l08l 98fl800l0 98fl800l0 98fl800l0 98fl800l0, N0f0l 00 00f8f0k0ll(k0 f0l8ll0 00l800f00f0. l
00l 000f8l8800 Il( 00 f 0 l 98fl800l0 00 00f8f0k0ll(k 00080f900f00 98fl800l0, N88f0l( l 8l8 00
08l08k0ll(k0 98fl800l0 N0f0l 0080000N0. k l8 00 l08l98fl800l0. N800f l 00 0fl0 M00ll(k0
lN00N0l800ll0 98 k, f 0 l 00 00 00 00 0l M88f 00 00 00 00 f0l8ll0 k8 N0f00 00080f900f0, l8 00 88l80 f0008
0ll0900f0. l 00 00f0ll(k 098l k8 N0f00 0000l0000f0, 08l 00 00080f900f00 0 00 08088l0 f0l8ll0 00 0
00I0ll00 Il(, I08l8 k8 N0f00 8l0l0l0 0ll 00 098ll0 I1l l0l 0 M0l I4l l ll00f 1 0 Z. ll00 N800f 0f lN00 0l
0fl0 90f0800 l0880 00 0fl0 98fl800l0 N0f00 00080f900f0, l8 00l M00ll(k 08l 00 000fll000 000l0
08088l0 f0l8ll0 90f800lll 98 00 00080f900f00 f0l8ll0 IIl0 098l Il, Il, I8l 0 I9l 98 ll00f Z.

18.4 Voorbeelden van procedures uit de elaboratie techniek.4 Voorbeelden van
procedures uit de elaboratie techniek

8l0f8 90ll 00 900f000l0 98 00 0l800f8ll0 l000l0k 0 00 f0l8ll0 l0880 98fl800l0 f. "00l Il0 98 00
8090fl0ll0" 0 98fl800l0 l "00l k00 98 00l 08090fl00f00 f000kl". l N0f0l 0l0f 0Il0 8l8 00 8l08k0ll(k0
98fl800l0.
00f000l0 1 00f000l0 1 00f000l0 1 00f000l0 1. 800l(88M008, 00l 00f8f0k0ll(k0 90f080 90f0Nl(l.
N0 Nlll0 N0l0 N8l 00l 0ll00l 98 00 8090fl0ll0 0 00l k00 98 00 f000kl l8.
00 00908 0ll l800l 4J N0f00 0l0fl00 90fI8M0l0.

1800l 4J 80l 0ll00l 98 00 8090fl0ll0 0 00l k00 98 00 f000kl

Adverlerl|e

gez|er r|el gez|er lolaa|

produ|l ge|ocrl: ja Z5 15 120

ree 25 55 80
--- --- ---
lolaa| 100 100 200

De over tabel 43 wordt overeenkomstig formule (6.4) berekend:

=
221

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9
Een van 17.52 met df = 1 heeft een p < 002 (appendix Tabel C). Er bestaat dus een verband tussen
het zien van een advertentie (variabele Y) en het kopen van het produkt (variabele Z). We weten echter
nog niets over de causaliteit. Om dit te onderzoeken introduceert de onderzoeker een nieuwe variabele
X: eerder produktgebruik. Deze nieuwe variabele correleert met beide andere variabelen. Omdat
produktgebruik in de tijd beschouwt, plaats vindt voor beide andere variabelen, kan zij niet door haar
benvloed zijn.
Bijgevolg kunnen de geobserveerde relaties worden genterpreteerd zoals dat in figuur 3 gebeurd is.

Figuur 3

geooserveerd lesl: X |s corslarl resu|laal causa||le|l

X X X X

Y Z Y Z Y Z Y Z

Om de relatie tussen Y en Z te toetsen moet eerst het effect van X op beide bepaald worden. We
kunnen dit bereiken door middel van constanthouding van de X-variabele, waardoor niet wordt
toegestaan dat X effect heeft op Y en Z. Wanneer het gevolg hiervan is dat het verband tussen Y en Z
verdwijnt, kunnen we concluderen dat deze relatie een schijnverband is. Het werkelijk causale verband
wordt dus weergegeven door het meest rechtse geval van figuur 3. Om het effect van de variabele X af
te leiden, eerder produktgebruik en de relatie tussen het zien van de advertentie en het kopen van het
produkt, wordt tabel 44 samengesteld. Daar in de beide sub-tabellen 44a en b maar n niveau van de
nieuwe variabele (eerder produktgebruik) wordt weergegeven en deze variabele voor beide subtabellen
constant is kan eerder produktgebruik per definitie geen effect hebben op de relatie tussen adverteren
en kopen.

Tabel 44. Het effect van een advertentie op het kopen van een produkt. Eerder produktgebruik is een
constante variabele.

11a 11o

Eerdere georu||er 0eer eerdere georu||er

adverlerl|e adverlerl|e lolaa|

gez|er/r|el gez|er gez|er/r|el gez|er

produ|l produ|l

ge|ocrl: ja Z0 10 ge|ocrl: ja 5 35 120

ree 1Z 3 ree 8 52 80

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

9
lolaa| 8Z 13 13 8Z 200

De voor subtabel 44a bedraagt .01; is niet significant. Voor subtabel 44b bedraagt: = .03; is niet
significant. Dit wil zeggen dat binnen de twee produktgebruikers-categorien geen verband bestaat
tussen het zien van een advertentie en het kopen van het produkt. Het eerder geobserveerde verband
tussen beide variabelen is een schijnverband.

Voorbeeld 2: Conditionele verbanden
Het oorspronkelijke verband is gespecificeerd. In het bovenstaande voorbeeld resulteerde de introductie
van een nieuwe variabele tot het verdwijnen van het oorspronkelijke geobserveerde verband. Het is ook
mogelijk dat de uitkomst, die uit tabel 45 zou kunnen zijn geweest.

Tabel 45 Advertentie versus kopen (2)

15a 15o

Eerdere georu||er 0eer vroegere georu||er

adverlerl|e adverlerl|e lolaa|

gez|er/r|el gez|er gez|er/r|el gez|er

produ|l produ|l

ge|ocrl: ja 5 15 ge|ocrl: ja 10 30 120

ree 10 10 ree 15 15 80

lolaa| Z5 25 25 Z5 200

Uit de tabellen 45a en b komt een significant resultaat naar voren:
a
= 6.75 terwijl
b
= 0.
De elaboratie techniek geeft de onderzoeker specifieke informatie over de oorspronkelijke relatie. Met
andere woorden: alleen voor de groep personen die het produkt reeds eerder gebruikt hebben, heeft de
advertentie een positief effect op het opnieuw kopen van het produkt.

Voorbeeld 3: Een interpretatief verband.
De onderzoeker beslist om de data van tabel 43 op een afwijkende wijze te elaboreren en wel door
middel van het introduceren van een nieuwe variabele T. De evaluatie van het produkt door de
consument. Wederom constateert hij drie positieve verbanden tussen de variabelen.

Figuur 4

100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

98
geooserveerd loels: T = corslarl resu|laal causaa| geva|

T T T T

/

Y Z Y Z Y Z Y Z

resu|laal 2 causaa| geva| 2

T T

Y Z Y Z

Wanneer de variabele T, de produktevaluatie, in tijd zou zijn gemeten na de advertentie, zouden de
geobserveerde relaties kunnen worden geevalueerd zoals in figuur 4. De onderzoeker heeft twee
interpretatie mogelijkheden ten aanzien van deze bevindingen. De eerste hypothese luidt, dat alleen
wanneer de advertentie leidt tot een positieve produktevaluatie, de advertentie effect heeft op het
koopgedrag. De tweede hypothese luidt, dat de advertentie twee effecten heeft. Het onder de eerste
hypothese genoemde indirecte interpretatieve effect en een direct (non-cognitief) effect.

Om deze causale hypothesen te toetsen, dient het effect van T afgetrokken te worden door middel van
het constant houden van die variabele zoals dat onder de "toets" in figuur 4 is weergegeven. Dit kan
worden bereikt door middel van tabel 46.

Tabel 46 Advertentie versus kopen
Produktevaluatie als testvariabele

1a 1o

pos|l|eve produ|leva|ual|e Negal|eve produ|leva|ual|e

adverlerl|e adverlerl|e

gez|er/r|el gez|er gez|er/r|el gez|er lolaa|

produ|l produ|l

ge|ocrl: ja 1 21 ge|ocrl: ja 8 2Z 120

ree 11 1 ree 1Z 18 80

lolaa| Z5 25 25 Z5 200

Voor de beide subtabellen 46a en b is de = 0, dit betekent dat het effect van het zien van de
advertentie op het koopgedrag, een indirect effect is: via produktevaluatie, want de relatie tussen Y en Z,
het zien van de advertentie en het kopen van het produkt, verdwijnt bij constanthouding van X, de
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

99
produktevaluatie. Derhalve wordt de eerste hypothese betreffende het onderliggende causale geval
bevestigd.

De elaboratie techniek vormt een overgang tussen bivariate en multivariate analyse en is dienstig als
interpretatiehulp.
100l80000k. 8l8ll8ll8000 l08l0

100

Appendix

Toetsenboekje Theo Verhallen

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toetsenboekje Theo Verhallen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

100l80000k.

.001. Met andere woorden H

40 wordt de geobserveerde waarde van de kleinste U vergeleken met de

You might also like