PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON

FAKULTET PRAVNI H NAUKA BANJA LUKA

SPECIJALISTIKI RAD
Predmet: RADNO PRAVO Tema:

Izvori radnog prava

sa osvrtom na ugovor o radu

Kandidat : Fahra Berkovac Broj indexa: 0046-07/VOP-S

Mentor : Doc.dr.Mlaen Mandi

Sarajevo, april 2009. godine

ZAHVALA

Objektivni i subjektivni razlozi su uvjetovali produetak vremena u kome sam planirala napisati ''specijalistiki rad izabrane teme'', s obzirom da sam zadnji ispit poloila u oktobru 2008. godine. Najzad sam to uspjela. Podrka koju sam u pisanju ovog rada dobila od mog sina Harisa prevazila je sva moja oekivanja te mu dugujem posebnu zahvalnost. Sav moj rukopis prenio je u elektronsku formu i pokazao veliko strpljenje u komunikaciji sa mnom. Ne mogu a da se ne zahvalim svojim kolegama na zajednikom druenju, odlasku, Sarajevo, Travnik, Banja Luka. Posebno dugujem zahvalnost kolegi i prijatelju Osmi Sejfiu koji je podnio teret ne samo organizacije odlazaka prevoza Sarajevo Banja Luka, ve podrku da ovaj rad konano bude zavren. Zahvaljujem se mentoru Doc. Dr. Mlaenu M andiu na strpljenju, konsultacijama i uputama o formi i sadraju rada.

Rad je posveen uspomeni na moju nedavno umrlu majku Bajru Dankovi ahovi

S A DR A J

I UVOD .............. ............. .............................................................. ....................

II POJAM I RAZVOJ RADNOG PRA VA.......................... . ..... .....................

III UOPE O IZVORIMA PRA VA ..................................................................

IV IZVORI RADNOG PRA VA ................................................................... 1.1. Ustav ..................................................................................................... 1.2 Ustav Federacije Bosne i Hercegovine ........................................ 1.3 Ustav Republike Srpske ............................................................... 1.4 Statut Brko Distrikta BiH .......................................................... 1.5. Zakonski propisi ................................................. .............................. 1.6. Zakon o radu ....................................................... .............................. 1.7. Ugovor o radu .............................................................................. 1.8. Podzakonski akti kao izvor radnog prava..................................... 2. Kolektivni ugovori kao izvori radnog prava ........................................ 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. Standardi i naela MOR-a o pravu na kolektivno pregovaranje .. Pojam i razvoj kolektivnog pregovaranja .................................... .... Pojam i obiljeja kolektivnih ugovora.......................................... .... Prednost i znaaj kolektivnog pregovaranja.................................... Kolektivni ugovori u zakonodavstvu B i H ...................................... Vrste koletivnih ugovora............................................................... .... Socijalni d ijalog u Bosni i Hercegovini............................ ..............

9 10 13 13 14 14 16 17 26 28 28 30 30 31 33 34 36 38 39 39 39 41 43 45

3. Izvori autonomnog prava............................................................................ 4. Meunarodni izvori radnog prava......................................................... .... 4.1. MOR i njene Konvencije i preporuke kao izvori radnog prava .. 4.1.1 Osnivanje i pojam MOR-a........................................................... 4.1.2 Konvencije i preporuke MOR-a .................................................. 4.2. Djelatnost Ujedinjenih nacija i n jenih organa na podruju radnih i socijalnih odnosa ............................................................................... 4.3. Me unarodni ugovori. ................. ..................................................

5. Ob iajno pravo kao izvor radnog prava .............................................. 6. Sudska praksa kao izvor radnog prava ................................................ V ZAKLJUAK .................................................................................................... PRILOG 1 Ugovor o radu na neodredeno vrijeme .......................................... PRILOG 2 Ugovor o radu na odredeno vrijeme ............................................. PRILOG 3 Kolekt ivni ugovor za slubenike organa uprave i sudske vlasti u Federaciji Bosne i Hercegovine .......................................................................
VI LITERATURA ................................................................................................

47 48 49 51 54

57 69

I-UVOD
Radno pravo je grana prava koja se bavi prouavanjem radnih odnosa na osnovu ugovora o radu. Radno pravo se moe definisati kao grana prava koja obuhvatra dravne i autonomne propise (o meusobnim odnosima radnika u udruenom radu i radnim zajednicama), kao i propise o radnim odnosima kod poslodavca (o udruivanju rada i sredstava u linoj svojini graana). Nastalo je iz graanskog prava i to u trenutku kada ugovor o radu dobija imperativne norme. Naziv radnog prava je vrlo promjenjiv, nekad se zvalo industrijsko, radniko, sindikalno, samoupravno, socijalno pravo, socijalistiko. Radno pravo je jedno od najznaajnijih grana prava s obzirom na injenicu da su radni odnosi osnova svakog drutva. Ova grana prava obuhvata sveukupnost pravnih pravila kojima se reguliu : radni odnosi kategorije i institucije vezane za ljudska prava na radu, povodom rada i u vezi sa radom

Spada u skupinu pozitivnopravnih nauka jer izuava posebnu granu prava radno pravo, koje je na snazi u konkretnoj dravi. Radno pravo kao i svaka druga grana prava ima svoje izvore koji u mnogome odreuju i sam nastanak ove grane prava. Osnovna podjela izvora prava uopte je podjela na formalne i materijalne izvore prava.

Formalni izvori radnog prava prema porijeklu dijele se na : - unutranje (domae) i - izvore meunarodnog porijekla Izvori radnog prava meunarodnog porijekla su : - konvencije i preporuke M eunarodne organizacije rada M OR-a - meunardoni sporazumi Kada se govori o ugovoru o radu moe se kazati da je ugovor o radu imao dug istorijski razvoj, od robovlasnikog, feudalnog, buroaskog drutva kada ugovor ima punu primjenu i to u obliku ugovora o najmu. Tokom istorijskog razvoja ugovor o radu je imao i razliite oblike o emu e se opirnije izloiti u prvom dijelu rada. Prije obrade izlaganja izvora radnog prava kao teme specijalistikog rada, u prvom dijelu izloit e se pojam i razvoj radnog prava, u drugom dijelu izloit e se uop e o izvorima radnog prava,sa neto opirnijim osvrtom na ugovor o radu, zakljuivanje i primjenu ugovora o radu, a u zavrnom dijelu da e se ocjena - sie cjelokupnog rada.

II - POJAM I RAZVOJ RADNOG PRAVA

Radno pravo, kao i veina drugih grana prava, od svoje pojave ima relativno odreenu materiju prouavanja i reguliranja, vezanu, prije svega, za odnose koji se uspostavljaju u procesu rada izmeu uesnika drutveno-radnih odnosa. Historijski posmatrano, nastanak normi radnog prava vezan je za reguliranje individualnih najamnih radnih odnosa, odnosno, radno pravo kao grana pravnog sistema pojavilo se kao posljedica neophodnosti posebnog reguliranja odnosa, koji se vezuju za obavljanje rada u slubi drugog. U teoriji radnog prava, najee se njegova pojava vee za proces postepenog i dueg odvajanja od graanaskog prava, a kasnije od privrednog odnosno trgovakog prava. Naime, tek sa pojavom najamnih radnika i poslodavaca na poetku XIX vijeka, stvoreni su uslovi za pojavu prvog zatitnog radnikog zakonodavstva tj. radnog prava. Pod uticajem sve ve e intervencije drave u odnose izmeu poslodavca i najamnih radnih odnosa, a samim tim i pojave sui generis propisa, radno pravo je postalo samostalna grana prava. Razvoj radnog prava se naj ee prikazuje periodizacijom koju u objasniti u nastavku rada. (1) Poetni period, period, ekonomskog i politikog liberalizma, kada dolazi do nastanka radnika u modrenom s mis lu rije i, veina radnopravnih propisa je u okviru gra anskog odnosno trgovakog prava. Taj period se vezuje za kraj XIX vijeka. Osnivanjem radnikih udruenja i pokreta za zatitu najosnovnijih prava radnika, novom zahtjevu za kolektivnim pregovaranjem, kao i najefikasnijem sredstvu borbe radnikatrajku, nalaze se uzroci prve intervencije drave u najamne odnose. (2) Drugi period koji vremenski traje od kraja XIX vijeka pa do zavretka Prvog svjetskog rata, karakterizira poja ana intervencija drave u reguliranje radnih odnosa. Istovremeno, krajem XIX i poetkom XX vijeka pojavljuju se brojna udruenja radnika, iz kojih narastaju radni ki sindikati a narastanjem snage sindikata pojavljuje se i kolektivno ugovaranje uslova rada, odnosno kolektivni ugovor. Smatra se da su ove dvi je okolnosti imale veliki uticaj za dalji razvoj radnog prava u pravcu potpunog izdvajanja od graanskog prava. (3) U periodu izmeu dva svjetska rata dolazi do procvata radnog zakonodavstva. U jednom broju drava ovaj proces, u izvjesnom smislu, zavrava se kodifikacijom brojnih i raznovrsnih propisa iz oblasti rada i najamnih radnih

odnosa (npr. u Francuskoj se upotpunjava kodifikacija Code du Travail 1924. i 1927. godine, u Austriji -1928., Belgiji 1922. i sl). Ovaj period je period konanog priznavanja i uspostavljanja radnog prava kao posebne grane prava u ve ini zemalja. Od posebnog znaaja u ovoj fazi razvoja radnog prava, je stvaranje M eunarodne organizacije rada. Osnivanjem M OR-a na M irovnoj konferenciji u Parizu, otpoelo je novo poglavlje i na meunarodnom i na nacionalnom planu, ali i u razvoju meunarodnog prava uop e. (4) Savremeni etvrti period obuhvata vrijeme od zavretka Drugog svjetskog rata pa do danas. Ovaj period je obiljeen, daljom intervencijom drave u odnose na radu i u vezi sa radom, posebno t o je novi ideal drave oznaen kao socijalna pravna drava, kao i procvatom kolektivnog ugovaranja uslova rada i zapoljavanja izmeu socijalnih partnera. Postojei propisi iz ove oblasti se znatno modificiraju, proiruju ili se donose potpuno novi zakoni o radu. Na kraju rezimiraju i sve navedene faze razvoja radnog prava, moemo rei da su za pojavu i razvoj radnog prava kao samostalne pravne grane odlu uju i uticaj imale sljede e okolnosti: (a) intervencija drave u odnose izmeu radnika i poslodavaca; (b) razvoj i utemeljenje sindikalnih prava i sloboda, odnosno pojava i djelovanje radnikih sindikata; (e) kolektivno pregovaranje i kolektivni ugovori kao sol generis izvori radnog prava; (d) osnivanje i djelovanje M OR-a, prije svega kroz donoenje Konvencija i Preporuka u oblasti radnih i socijalnih odnosa. 1

Vidjeti ire : Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 20-24

III - UOPE O IZVORIMA RADNOG PRAVA

Predmet svake grane, pa tako i radnog prava ureen je velikim brojem pravnih propisa domaeg porijekla. Utvrivanje izvora je od posebnog znaaja za radno pravo jer se time utvruje nain stvaranja ove grane prava. Op enito, za izvore radnog prava se moe re i da su to svi op i akti pravnog karaktera, koji se pojavljuju kao izvori i drugih grana prava, te da je specifini izvor radnog prava vezan za kolektivne ugovore. Pravni izvori, odnosno izvori prava, se pojavljuju kao: 1. izvori prava u materijalnom smislu, i 2. izvori prava u formalnom smislu. (1) M aterijalni izvori prava su specifini drutveni odnosi koji se reguliraju pravom, ali su to i izvori i predmet pravnog normiranja, Izvori su zato to svojom vanou opredjeljuju sadraj i nastanak pravnih normu, a budui da zavise od velikog broja faktora, u svakom konkretnom drutvu, zbog uvezivanja odnosa i utjecaja, uzrokuju nastajanje pravnih normi. Dakle, materijalni izvori prava oslonjeni su na realan sadraj odnosa, koji treba da bude pravno normiran. 2 (2) Pravni izvori u formalnom smislu su oblici realnog sadraja drutvenih odnosa u kojima se izraava pravo.3 U najve em broju slu ajeva to su pisani akti koji, s obzirom na obiljeja formalne zakonitosti, treba da odgovore zahtjevima u pogledu nadlenosti, postupka i oblika u kojima se donose. Iz takvog izvora se uoava da li odre eno pravilo ponaanja vrijedi kao pozitivno pravo (de lege lata).

Nepisana pravna pravila su takoer izvor prava u formalnom smislu, jer se ponavljanjem nekog pravno relevantnog ponaanja u duem vremenskom periodu stvara se obiajno pravilo iji je sadraj jasan i poznat svima onim na koje se odnosi. U teoriji radnog prava klasifikacija izvora polazi od slijedeih kriterija:

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 60. 3 Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 61.

a) oblika u kojem pravna pravila nastaju (ustav, zakon, podzakonski akti, autonomni op i akti poslodavca, kolektivni ugovori, meunarodni ugovori); b) naina na koji nastaju (izvori heteronomnog i autonomnog porijekla, izvori domaeg i meunarodnog porijekla); e) okvira i naina ureivanja sadraja instituta i kategorija (op i izvori, lex specialis izvori, sui generis izvori) itd. 4 Za izvore radnog prava karakteristino je da se radi o velikom broju raznovrsnih pravnih normi, koji se stalno mjenjaju jer su i radni odnosi promjenljivi, ivi i primjenljivi drutveni odnosi M iljenja smo da se izvori prava, pa time i radnog prava, ne mogu utvrditi za sva vremena i za sve pravne sisteme, pa se zbog toga kod utvrivanja izvora radnog prava treba polaziti od pozitivnog prava svake zemlje. 5 Polazei od ovog kriterijuma izvori radnog prava se mogu podijeliti na: dravni propisi; kolektivni ugovori; op i akti poslodavca - izvori autonomnog prava; meunarodni izvori radnog prava; obiajno pravo i sudska praksa.

Ustavi su najznaajni izvori svih grana prava, pa time i samog radnog prava, dok zakoni, u ovom sluaju zakoni o radu, preciznije i detaljnije reguliu odreenu materiju. Kolektivni ugovori su sui generis izvori radnog prava kojima emo dati posebno mjesto u ovom radu.

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 61. 5 Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 61.

IV - IZVORI RADNOG PRAVA

Izvori radnog prava mogu se podijeliti prema raznim kriterijumima. Osnovna podjela izvor prava uopte je podjela na : formalne i materijalne izvore prava.

Formalni izvori su takvi izvori koji su doneseni u nekoj odreenoj formi i po tano odreenom postupku od razliitih subjekata. Osnovna podjela formalnih izvora prava je razlikovanje izvora prema donosiocu i prema porijeklu. Prema porijeklu izvori se dijela na : unutranje dravne izvore i Izvore meunarodnog porijekla.

Sa stanovita radnog prava unutranji dravni izvori su : 1. 2. 3. 4. ustav zakoni podzakonski akti i ugovori

Izvori radnog prava meunarodnog porijekla su : konvencije i preporuke M OR-a meunarodni sporazumi

Izvori radnog prava s obzirom na donosioca su : heteronomni izvori i autonomni izvori

Ustav, zakoni, podzakonski akti i meunarodni ugovori su izvori i u drugim granama prava dok su konvencije i preporuke M OR-a specifini izvori samo za radno pravo.6

Doc. Dr. Mlaen Mandi, Radno pravo, Banja Luka, 2007., strana 27.

1.1 Ustav
Ustav kao najvei akt u hijerarhiji zakona spada u osnovni izvor prava uopte, pa tako i radnog prava. Uzimajui u obzir specifino ustrojstvo Bosne i Hercegovine sastavljeno od dva entiteta, deset kantona i jednog distrikta, ustav kao izvor radnog prava pojavljuje se na raznim nivoima, zavisno od mjesta i uloge pojedinih sastavnih dijelova Bosne i Hercegovina. Ustav Bosne i Hercegovine kao takav predstavlja najvei pravni akt Bosne i Hercegovine to znai da u skladu sa njegovim odredbama moraju biti svi drugi pravni akti bez obzira na donosioca. Ustavom se kao najviim pravno- politikim aktom u reuju osnove drutvenog, pravnog i dravnog ureenja, pa se zbog toga ovaj najvii i najznaajniji pravni akt jav l j a i kao najvaniji izvor svih grana pravnog sistema, to znai da svi ostali propisi moraju biti u skladu sa ustavom. Budui da su ustavne norme, u pravilu naelnog karaktera, njihova razrada obezbjeduje se zakonima i podzakonskim aktima, tj. veliki dio ustavne materije je ureen i aktima nie pravne snage. S obzirom na ova obiljeja ustavne norme su i za radno pravo naj ee izvor posrednog karaktera, jer se mogu primjenjivati tek kroz zakonsku razradu a ne neposredno. Od ustavnih odredbi naje e se kao okvir i pravac za stvaranje radnog prava navode: 1. odredbe o ljudskim pravima (sloboda rada, pravo na rad, jednakost kod zapoljavanja, zabrana diskriminacije, jednakost ena i mukaraca u profesionalnom ivotu, pravo na zatitu radnika na radu, na elo pravne zatite, socijalne sigurnosti i sl.) 2. odredbe koje utemeljuju nadlenost , postupak i oblik pravnih akata kojima se stvara radno pravo.7 U Bosni i Hercegovini, koja ima veoma sloenu dravnu strukturu i dravnu organizaciju, ustavne propise ine: (1) Ustav BiH (Dejtonski ustav - Aneks IV M irovnog sporazuma); (2) ustavi entiteta - Federacije BiH i Republike Srpske; (3) ustavi kantona, te (4) Statut Brko Distrikta BiH (1) Ustav BiH, kao Aneks 4 Op eg okvirnog sporazuma za mir u BiH, stupio je na
Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 62. 10
7

snagu 14. decembra 1995. godine, nakon njegovog parafiranja 25. novembra 1995. godine u Dejtonu. Po nainu donoenja, u teoriji ustavnog prava, ovaj ustav tretiraju kao nametnuti (oktroirani) ustav, s obzirom da ga nije donijelo demokratski izabrano ustavotvorno ili zakonodavno tijelo. lanom XII/1 Dejtonskog ustava BiH izriito je predvieno da e Ustav BiH stupiti na snagu po potpisivanju Op eg okvirnog sporazuma za mir, kao ustavni akt kojim se amandmanski mijenja i nadreuje Ustav Republike Bosne i Hercegovine. Jedno od osnovnih obiljeja ustavnog ure enja BiH je ustanovljenje supermatije Dejtonskog ustava, odnosno svi ostali akti u zemlji moraju biti u skladu sa ovim ustavom. Time se i pored velikog stepena decentralizacije uspostavlja jedinstvo pravnog sistema u BiH. Naa najnovija teorija ustavnog prava osnovano ukazije da specifine izvore ustavnog prava, pa time i izvore radnog prava, ine i jedan broj aneksa Dej tonskog sporazum, kao to su: a) Aneks 3 - Sporazu m o izborima; b) Aneks 6 - Sporazum o ljudskim pravima; c) Aneks 7 - Sporazum o izbjeglicama i raseljenim licima. Izvore radnog prava ine i op a naela, meunarodnog prava i meunarodni sporazumi. To se odnosi na 15 raznih medunarodno-pravnih instrumenata, koji predstavaljaju Aneks 1 Dejtonskog sporazuma, kao dodatni sporazum o ljudskim pravima koji e se primjenjivati u BiH. Radi se o slijede im sporazumima: > Konvencija o zatiti i kanjavanju genocida iz 1948. godine; > enevske konvencije 1-1V o zatiti rtava rata iz 1949. i Dopunski. protokol I -11 iz 1977. god i n e; > Konvencija koja se odnosi na status izbjeglica iz 1951. godine i Protokol iz 1966. godine; > Konvencija o dravljanstvu udatih ena iz 1957. godine; > Konvencija o smanjenju broja li ca bez dravljanstva iz 1961. godine; > M eunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije iz 1965. godine; > M eunarodni pakt o graanskim i p olit i k im pravima iz 1966. godine i Op i oni protokoli iz 1966. i 1989. godine; > M eunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966. godine;
11

> Konvencija o uklanjanju svih oblika diskriminacije u odnosu na ene iz 1979. godine; > Konvencija protiv muenja i drugih surovih, nehumanih ili poniavajuih postupaka ili kanjavanja iz 1987. godine; > Evropska konvencija, o spreavanju muenja, nehumanog ili poniavajueg tretmana ili kanjavanja iz 1987. godine; > Konvencija o pravima djeteta iz 1989. godine; > M eunarodna konvencija o zatiti prava svih radnika-migranata i lanova njihovih porodica iz 1990. godine; > Evropska povelja za regionalne jezike i jezike manjina iz 1992. godine; > Okvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina iz 1994. godine. U navedenom kontekstu posebno mjesto kao izvor ustavnog, a time i radnog prava, ima Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njeni protokoli.8 Norme unutranjeg prava su usklaene sa konvencijom uvijek i samo onda ako utvruju isti ili vii nivo zatite zaposlenih. (2) Ustavi entiteta - Federacije BiH i Republike Srpske su najvii pravni akti i kao takvi predstavljaju temeljne izvore zakonodavstava navedenih federalnih jedinica u okviru sloene drave BiH.9 Entitetski ustavi kao i zakoni koji se donose na osnovu njih moraju biti u skladu sa Ustavom BiH. Ustavni sud BiH je nadlean da odluuje da li je bilo koja odredba entitetskog ustava il i zakona u skladu sa Dejtonskim ustavom BiH. Entitetski ustavi sadre osnovna ljudska prava na radu i povodom rada, kao i norme o nadlenosti u pogledu donoenja propisa iz oblasti radnih i socijalnih odnosa. Za razliku od Ustava RS, Ustav FBiH sadri 22 instrumenta za zatitu ljudskih prava koji imaju pravnu snagu ustavnih odredbi, s tim to Ustav Republike Srpske za razliku od Ustava Bosne i Hercegovine precizno navodi, izmeu ostalog, da Republika ureuje : radne odnose, zatitu na radu i zapoljavanje.

U Ustavu Bosne i Hercegovine nisu navedene odredbe koje se odnose na radno zakonodavstvo.
Evropska konvencija o ljudskim pravima objavljena je u Sl. glasniku BiH, broj 6/99. U lanu II/2 Ustava BiH je utvreno: Prava i slobode predviene Evropskom konvencijom za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njenim protokolima direktno se primjenjuju u BiH. Interesantno je da Ustav BiH jo ni j e objavljen u Sl. glasniku BiH a navedena konvencija jeste. 9 Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 63. 12
8

(3) Ustavi kantona su najvii pravni akti kantona, kao sastavnih dijelova FBiH. Njima se ureuje organizacija i struktura vlasti u kantonu na svim nivoima vlasti, kao i njihove ovlasti. Ovi ustavi predstavljaju izraz prava na samoorganiziranje, kao rezultat rjeenja sadranih u Ustavu FBiH. U teoriji ustavnog prava se navodi da su ovakva ustavna rjeenja koncipirana po ugledu na vicarsko kantonalno ureenje.

1.2 Ustav Federacije BiH

Ustav Federacije BiH u okvirnim naelima o ljudskim pravima utvruje pored niza osnovnih sloboda i : SLOBODU NA RAD, a to je kod obrade teme izvori radnog prava osnovno i centralno pitanje.

Dakle, Ustav Federacije Bosne i Hercegovine ne navodi decidno radne odnose, zatitu na radu i zapoljavanje,

kao to je regulisano Ustavom Republike Srpske. Pravo na rad je regulisano i ire razraeno zakonima (Zakon o radu, Zakon o dravnoj slubi u Federaciji BiH, Zakon o namjetenicima u organima dravne slube u Federaciji BiH, Zakon o zapoljavanju, Zako o zatiti na radu i dr.)

1.3 Ustav Republike Srpske

Ustav Republike Srpske predstavlja izvor radnog prava. Izmeu ostali prava i dunosti Republike decidno se navodi da Republika ureuje : radne odnose, zatitu na radu i zapoljavanje.
13

Ustav RS, kao najvii pravni akt Republike, odredio je i zakonski okvir ureenja radnog prava u na elima koja govore o ljudskim pravima. Pomenuta na ela su : svako ima pravo na rad i slobodu rada, svako po osnovu rada ima pravo na zaradu u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom zaposleni imaju pravo na dnevni, sedmini i godinji odmor, zaposleni imaju pravo na plaeno odsustvo, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom, zaposleni imaju pravo na zatitu na radu, u skladu sa zakonom, omladina, ene i invalidi imaju posebnu zatitu, zajamena je sloboda sindikalnog organizovanja i djelovanja zaposleni imaju pravo na trajk, pod uslovima utvrenim zakonom, zaposleni i lanovi njihovih porodica imaju pravo na socijalnu sigurnost, socijalno osiguranje, radnici koji su privremeno nezaposleni imaju pravo na materijalno obezbjeenje, pod uslovima utvrenim zakonom, radnici koji su djelimi no osposobljeni za posao imaju pravo za osposobljavanje za radno mjesto koje odgovara njihovim sposobnostima i zaposleni imaju pravo uea u upravljanju preduzeima u skladu sa zakonom.10

1.4 Statut Brko Distrikt BiH

Ustav Bosne i Hercegovine, kao i vae i zakoni i odluke institucija Bosne i Hercegovine direktno su primjenjivi na cijeloj teritoriji Distrikta. Zakoni i odluke svih vlasti Distrikta moraju biti u skladu sa vaeim zakonima i odlukama institucija Bosne i Hercegovina. Dakle, ni Statut Brko Distrikta BiH ne regulie ''pravo na rad'', obzirom da se primjenjuju odredbe Ustava BiH i zakona.

1.5. Zakonski propisi

Ustavom Bosne i Hercegovine regulisano je da se oblast radnog prava u Bosni i

10

Doc. Dr. Mlaen Mandi, Radno pravo, Banja Luka, 2007., strana 29.

14

Hercegovini preciznije odreuje zakonskim odredbama. Zakonski propisi su najrasprostranjeniji i najizdaniji izvori radnog prava, kojima se ele postii odreeni ciljevi ekonomske i socijalne politike i sigurnosti. U teoriji prava pod zakonom se podrazumijeva onaj pravni akt koji u hijerarhijskoj ljestvici dolazi odmah poslije ustava. Zakonom se, na temelju ustava, originerno utvruju prava i obaveze neodreenog kruga lica u nekoj apstraktnoj opisanoj situaciji u zakonodavnom postupku od strane zakonodavnog tijela. Za razliku od ustava koji naelno zahvataju sve vrste drutvenih odnosa, zakonima se reguliraju na apstraktan nain odreene vrste drutvenih odnosa, polazei od ustavnih normi i u cilju njihove razrade. Kao i za druge grane prava, i za radno pravo zakoni su najvaniji izvori prava. Osim podsjeanja na klasinu podjelu zakonskih propisa na zakonske akte i kvazi odnosno parazakonske propise (razlikuju se po tome to ovi drugi nemaju zakonsku snagu), neophodno je ukazati na klasifikaciju zakonskih propisa u ustavnom sistemu Bosne i Hercegovine. Parazakonski propisi, koji se najee javljaju u vidu tzv. uredbi sa zakonskom snagom, odnosno uredbi umjesto zakona, razmatrati emo u okviru materije o podzakonskim propisima. Polazei od ustavnih rjeenja, zakoni u BiH mogu se razvrstati na: 1. 2. 3. 4. zakoni BiH; entitetski zakoni; zakone BDBiH; kantonalne zakone u okviru Federacije BiH. 11

(1) Parlamentarna skuptina Bosne i Hercegovine, kao najvie predstavniko tijelo i nosilac ustavotvorne i zakonodavne vlasti, nadlena je za donoenje zakona koji su potrebni za provoenje odluka Predsjednitva ili za vrenje funkcija Skuptine po Ustavu BiH. Sve zakonodanve odluke moraju odobriti Dom naroda i Predstavniki dom, koji ine Parlamentarnu skuptinu BiH. Prostorno, odnosno teritorijalno vaenje zakona BiH je cijela teritorija BiH. 12 Ukoliko bilo koji sud u B i H zauzme stav o nesaglasnosti zakona sa Ustavom BiH, sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i fundamentalnim slobodama i njenim protokolima, ima pravo da to pitanje proslijedi Ustavnom sudu BiH.13 Dakle, uspostavljen je pravni mehanizam za ocjenu ustavnosti i zakonitosti i entitetskih zakona sa zakonima BiH.
Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Gradaevi -Sijeri, Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 65. 12 lan IV d) Ustava BiH. 13 lan VI/3, a) i c) Ustava BiH. Izriito je predvieno da Ustavni sud BiH ima iskljuivu jurisdikciju i za ocjenjivanje da li je koja odredba ustava (bilo kojeg) ili zakona (bilo kojeg) jednog entiteta u skladu sa Ustavom BiH 15
11

(2) Entitetske zakone donosi Parlament Federacije BiH, odnosno Narodna skuptina Republike Srpske, kao nosioci ustavotvorne i zakonodavne vlasti u okviru nadlenosti entiteta. Oni vae na cijeloj teritoriji odgovarajueg entiteta. Federalni zakoni se donose kako iz okvira ( a ) iskljuive nadlenosti BiH tako i iz (b) zajednike, konkuretne nadlenosti federalnih vlasti i kantona. Kada su u pitanju ovi drugi zakoni, tada je federalna vlast, u postupku donoenja zakona koji su obavezni za cijelo podruje BiH duna uzimati u obzir kako kantonalne nadlenosti, tako i razliite situacije u pojedinim kantonima, kao i potrebu za fleksibilnou u provoenju zakona.14 (3) U skladu sa Statutom BDBIH, njegova skuptina, kao zakonodavno t ijelo u okviru nadlenosti Disirikta, donosi zakone i druge propise za vrenje svoje nadlenosti. (4) Skuptina kantona, kao nosilac ustavotvorne i zakonodavne vlasti u okviru nadlenosti kantona, donosi zakone i druge propise za izvravanje svoje nadlenosti. Zbog izvrene podjele nadlenosti izmeu institucija BiH i njenih sastavnih dijelova, pozitivno radno zakonodavstvo Bosne i Hercegovine ine propisi koji se donose i primjenjuju u FBiH (kao i kantonima), RS i BDBiH. M edu najvanijim zakonskim propisima iz oblasti rada i radnih odnosa su: -zakoni o radu; -zakoni o radnim odnosima; -zakoni o zapoljavanju; -zakoni o zatiti na radu i dr.

1.6. Zakon o radu

Zakon o radu predstavlja gotovo najvii akt predvien za zatitu prava radnika. Njime pojedine drave nastoje izvriti kodifikaciju radnog i socijalnog zakonodavstva i time na jednom mjestu objediniti regulaciju svih temeljnih pitanja rada i radnih odnosa. U Federaciji Bosne i Hercegovine na snazi je Zakon o radu FBiH objavljen u Slubenim novinama FBiH br. 43/99, zatim izmjene i dopune zakona o radu donesene 2000. i 2003. godine, a objavljene u Slubenim novinama FBiH br. 32/00 i 29/03. U lanu 1. ovog zakona stoji:
14

lan III/3 (3) Ustava FBiH

16

Ovim zakonom ureuje se zaklju ivanje ugovora o radu, radno vrijeme, plae, prestanak ugovora o radu, ostvarivanje prava i obaveza iz radnog odnosa, zakljuivanje kolektivnih ugovora, mirno rjeavanje kolektivnih radnih sporova i druga pitanja iz radnog odnosa, ako drugim zakonom nije drugaije odredeno. U Republici Srpskoj na snazi je Zakon o radu RS objavljenom u Sl. glasniku RS br. 55/07, preien tekst. Takoer i prethodni Zakon o radu Republike Srpske je pretrpio vie izmjena i dopuna, koje su objavljene u Sl. glasniku RS br. 40/00, 47/02, 38/03, 66/03 i 20/07. Zakon o radu Brko Distrikta donesen je 2000. godine i objavljen u Slubenom glasniku BDBIH br. 7/00.i primjenjuje se za podruje Distrikta. Za ovaj zakon moe se rei da je u odre enim odredbama nepovoljniji u zatiti prava radnika u odnosu na zakone o radu FBiH i RS. Svi pobrojani zakonski propisi u svojim odredbama imaju predvienu zatitu i ostvarivanje prava radnika iz radnog odnosa. Kao to je ve navedeno zakonima o radu se preciznije reguliu pitanja od znaaja za radnike, a naro ito pitanja koja se odnose na: zakljuivanje ugovora o radu, radno vrijeme, odmori i odsustvo zatita maloljetnika, ena i materinstva i invalidnih lica plate, prestanak ugovora o radu, ostvarivanje prava i obaveza iz radnog odnosa, zakljuivanje kolektivnih ugovora, mirno rjeavanje kolektivnih radnih sporova, i drugih pitanja iz radnog odnosa.

1.7 Ugovor o radu

Ugovor o radu je imao dug istorijski razvoj , od robovlasni kog drutva, feudalnog, buroaskog drutva kada ugovor ima punu primjenu i to u obliku ugovora u najmu. Tokom istorijskog razvoja ugovor o radu je imao i razli ite oblike. M ijenjao se u svom znaaju, znaenju i donoenju. Svoju istorijsku osnovu duguje teoriji tzv. ''drutvenog ugovora'' iji su osnivai engleski i francuski teoreti ari an ak Ruso i Don Lok. Razvojem kapitalistikog sistema proizvodnje uspostavljeni su poetni oblici sadraja i strukture ugovora o radu. Stvaranje i sutinu ugovora o radu u teoriji bila su razliito tumaena kao to je tvrdnja da je ugovor o radu sui generis-, do negiranja postojanja bilo kakve veze ugovora o radu sa pravom prirodom ugovora uopte, pa do tvrdnje da se radi o ugovoru o pristupu-.
17

M ijeanjem drave u radne odnose sadraj ugovora o radu se mijenjao postepeno, kada drava definie obavezne elemente koji se nisu mogli mijenjati voljom ugovora a. Prva intervencija drave odnosila se na : ogranieno radno vrijeme ena i djece, poslije i na minimalne godine starosti za sve radnike, bez obzira na pol i na vrstu posla

Intervencija drave je nastala kao potreba spaavanja drave od anarhije i njenog nestajanja kao institucije. Pojavom sindikata kao organizacije u zatiti interesa radnika radnici kroz kolektivno pregovaranje uspijevaju ubaciti obavezujue norme u ugovoru o radu. Pojavom socijalizma kao drutveno-ekonomskog poretka radnika klasa se pojavljuje kao odluuju i faktor u procesu proizvodnje, a ugovor o radu gubi ugovorni karakter. Propadanjem socijalizma ugovor o radu postaje osnovni nain zasnivanja radnih odnosa u cjelini. 15

1.7.1 Zakljuivanje i primjena ugovora o radu

Uslovi za zakljuivanje ugovora o radu Ugovor o radu ne moe se zakljuiti sa licem koje nije navrilo 15 godina ivota i koje nema optu zdravstvenu sposobnost za rad. Lica izmeu navrenih 15 i 18 godina starosti (u daljem tekstu maloljetnik) moe se zaposliti pod uslovom da od ovlatenog lica ili nadlene zdravstvene ustanove pribavi potvrdu kojom dokazuje optu zdravstvenu sposobnost za obavljanje tih poslova. Ugovor o radu moe se zaklju iti : 1. na neodreeno vrijeme 2. na odreeno vrijeme. Ugovor o radu u kojem nije nazna eno vrijeme trajanja smatrat e se ugovorom o radu na neodre eno vrijeme. Ugovor o radu na odreeno vrijeme ne moe se zaklu iti na period dui od dvije godine (vremenski period identian je u oba entiteta i Brko Distriktu). Ugovor o radu na odreeno vrijeme moe se zaklju iti u sljede im slu ajevima : izvravanje posla koji traje do 6 mjeseci, privremeno poveanje obima posla, zamjene odsutnog radnika do godinu dana, obavljanje posla ije je trajanje unaprijed odreeno prirodom i vrstom posla.

Ugovor o radu zaklju en suprotno citiranim odredbama smatra se ugovorom o radu na neodreeno vrijeme. Radni odnos zasnovan na osnovu ugovora o radu na odre eno vrijeme prestaje
15

Doc. Dr. Mlaen Mandi, Radno pravo, Banja Luka, 2007., strana 16.

18

istekom roka odreenog tim ugovorom, ako se zaposlenik i poslodavac drugaije ne sporazume. Ako zaposlenik izriito ili preutno obnovi ugovor o radu na odre eno vrijeme sa istim poslodavcem uzastopne ugovore na odre eno vrijeme na period dui od dvije godine bez prekida, takav ugovor smatrat e se ugovorom o radu na neodre eno vrijeme, ako kolektivnim ugovorom nije drugaije odre eno.

1.7.2 Forma i sadraj ugovora o radu

Ugovor o radu zaklju uje se u pismenoj formi. Ugovor o radu u pismenoj formi sadri : 1. naziv i sjedite poslodavca, 2. lini podaci zaposlenika (ime, prezime, prebivalite), 3. trajanje ugovora o radu 4. dan poetka rada, 5. mjesto rada, 6. radno mjesto na koje se uposlenik zapoljava i opis poslova, 7. duinu, raspored radnog vremena, 8. plau, dodatke na plau, naknade te periode isplate, 9. trajanje godinjeg odmora 10. otkazni rok kojeg su se duni pridravati i zaposlenik i poslodavac, 11. druge podatke koje poslodavac i zaposlenik smatraju znaajnim za ure ivanje odnosa koji nastaju po osnovu rada uposlenika. Prilikom zaklju ivanja ugovora o radu, poslodavac ne moe traiti od zaposlenika podatke koji nisu u neposrednoj vezi sa poslom koji zapolsenik obavlja.

Probni rad Ugovorom o radu moe se predvidjeti probni rad zaposlenika, koji moe biti najvie do tri mjeseca. Izuzetno, ovaj rok moe se sporazumno produiti. Poslodavac kao i zaposlenik imaju pravo da otkau ugovor o probnom radu i prije isteka roka na koji je ugovor zaklju en, uz otkazni rok od sedam dana. Radnik za vrijeme probnog rada ima sva prava iz radnog odnosa, u skladu sa poslovima radnog mjesta koje obavlja za vrijeme probnog rada. Radniku koji ne zadovolji na poslovima radnog mjesta za vrijeme probnog rada prestaje radni odnos s danom isteka roka odreenog ugovorom o probnom radu. Rad pripravnika Pripravnikom se smatra lice koje je zavrilo srednju kolu, viu kolu ili fakultet a
19

koje po prvi put zasniva radni odnos u tom zanimanju, a koje treba, prema zakonu, poloiti struni ispit i kojem je potrebno prethodno radno iskustvo u njegovom zanimanju ili profesiji. Imaju ista prava i dunosti iz radnog odnosa kao i stalno zaposleni radnici uposlenici. Volonteri Volonteri su lica koja zasnivaju radni odnos u cilju sticanja iskustva ili polaganja strunog ispita ali bez naknade. Nemaju status kao zaposleni, i nemaju plae. M eutim, poslodavac je duan da im uplauje socijalno, zdravstveno osiguranje i sve to je iz plae, bez obaveze da se primi u radni odnos. Volonterski rad moe trajati onoliko vremena koliko je, prema zakonu za odreeno struno zvanje propisano trajanje pripravnikog staa. Volonterski rad u Federaciji Bosne i Hercegovine moe trajati najdue godinu

Privremeni ili povremeni poslovi Privremeni poslovi su izjedna eni sa povremenim poslovima. Privremeni poslovi obavljaju se samo u odreenom vremensko periodu. Za ovu vrstu poslova zakljuuje se UGOVOR O DJELU. I kod privremenih poslova poslodavac je duan plaati penziono, socijalno, zdravstveno osiguranje. Povremeni poslovi su poslovi koji se obavljaju u tano odreenom periodu (etva, kosidba, branje odreenih plodova,akcija inspekcijsih kontrola i prisilne naplate poreza) a traju najvie do 60 dana ili najvie do 150 asova u toku kalendarske godine. U radnim zakonodavstvima radno vrijeme kod povremenih poslova je razli ito regulisano. Za povremene i privremene poslove se zakljuuje ugovor o djelu koji sadri odredbe : o poslu, rokovi o poetku i zavretku posla, uslovi i na in izvrenja posla i visina, rok i na in isplate nagrade za izvrenje posla.

Radno vrijeme Ugovorom o radu mora biti predvieno tano radno vrijeme. To je norma koja se ne moe mijenjati. Radno vrijeme moe biti puno i nepuno. Puno radno vrijeme iznosi 40 asova sedmino i moe se obavljati samo kod jednog poslodavca dok kod ugovora o radu sa nepunim radnim vremenom moe se zakljuiti sa vie poslodavaca a plaa se srazmjerno radnom vremenu.
20

Prekovremeno radno vrijeme U sluaju neplaniranog poveanja obima poslova , otklanjanja posljedica vremenskih nepogoda, havarija na sredstvima rada, poara, zemljotresa, epidemije, radnik je duan da, na zahtjev poslodavca, radi due od punog radnog vremena. Prekovremeni rad ne moe trajati vie od 10 asova sedmino. Prekovremeno radno vrijeme moe postojati samo dogovorom poslodavca i uposlenika. Noni rad Nonim radom smatra se rad u periodu od 22h 6h ujutro. Za radnike mlae od 18 godina ivota zabranjen je no ni rad, kao i za trudnice i majke djeteta do 1 godine starosti. M aloljetnik moe biti upuen u noni rad uz njegov pristanak. Dopunski rad Radnik koji je zaklju io ugovor o radu s punim radnim vremenom moe, bez saglasnosti poslodavca, zaklju iti ugovor o radu sa jo jednim poslodavcem za rad do polovine punog radnog vremena. Odmori i odsustva Radnik uposlenik, ima pravo na : dnevni odmor, sedmini i godinji odmor

Dnevni odmor traje 30 minuta. Godinji odmor traje najmanje 18 dana. Sedmini odmor traje 24 sata. Radnik koristi godinji odmor bez prekidanja s tim to poslodavac moe odluiti da se godinji odmor koristi u dva dijela. Treba spomenuti da se radnik moe odrei prava na godinji odmor a poslodavac ne moe uskratiti to pravo, niti moe isplatiti naknadu na ime neiskoritenog godinjeg odmora. Plaeno odsustvo Radnik ima pravo da, uz naknadu plae, odsustvuje sa posla najmanje 5 radnih dana u kalendarskoj godini, u sluaju :
21

stupanja u brak, poroaja supruge, tee bolesti ili smrti lana porodice,

i u drugim slu ajevima odreenim kolektivnim ugovorom i pravilnikom o radu. Pored plaenog odsustva radnik uposlenik ima pravo i na neplaeno odsustvo od 3 dana u toku kalendarske godine radi zadovoljavanja njegovih vjerskih, odnosno tradicijskih potreba, i u drugim opravdanim slu ajevima. Zatita radnika Poslodavac je duan osigurati zatitu uposlenika od posljedica nesre e na radu. Zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o zatiti na radu i ugovorom o radu blie se ureuju mjere i sredstva zatite na radu. Poslodavac ima zakonsku obavezu na : posebnu zatite maloljetnih, posebnu zatite ene i materinstva, posebnu zatitu bolesnih i invalidnih uposlenika.

Radnik mlai od 18 godina ne moe biti rasporeen da radi na naro ito tekim fizikim poslovima, na radovima koji se obavljaju pod zemljom i vodom, kao ni na drugim poslovima koji bi mogli da predstavljaju povean rizik po njegov ivot, zdravlje i psihofiziki razvoj. ena ne moe biti rasporeena na rad u podzemnim dijelovima rudnika, osim u sluaju ako je zaposlena na rukovode em radnom mjestu koje ne zahtjeva fiziki rad, ili u slubama zdravstvene i socijalne zatite, i u sluaju strune obuke i obavljanja odre enog posla. Ne moe biti diskriminirana niti odbijena za prijem u radni odnos zato to je trudna, niti joj se moe otkazati ugovor o radu zbog trudnoe ili koritenja porodiljskog odsustva. ena uiva pravo u periodu trudnoe da bude rasporeena na druge poslove ako je to u interesu ouvanja njenog zdravlja ili zdravlja djeteta. Ako poslodavac nije u mogu nosti da eni obezbijedi raspored na drugi posao, ena ima pravo na odsustvo sa rada, uz naknadu plate, koja ne moe biti manja od naknade plate koju bi ostvarila da je ostala na svom radnom mjestu. Prava iz radnog odnosa ostvaruje i po osnovu porodiljskog odsustva u smislu naknade plate.

Posebna zatita bolesnih i invalidnih uposlenika Uposleniku radniku koji je povrije en na poslu ili je obolio od profesionalne bolesti poslodavac ne moe otkazati ugovor o radu za vrijeme dok je zdravstveno nesposoban za rad, bilo da je zaklju io ugovor na odre eno ili neodre eno vrijeme.

22

Povreda obaveza iz ugovora o radu od strane radnikaupolsenika disciplinska i materijalna odgovornost Radnik je duan da se na radu pridrava obaveza propisanih zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu i da svoje radne obaveze izvrava na nain da svojim radom ne ometa druge radnike u izvravanju njihovih radnih obaveza. Radnik u toku rada za povredu radne dunosti i napravljenu materijalnu tetu odgovara DISCIPLINSKI. Povrede radne dunosti prema zakonu o radu Republike Srpske mogu biti TEE i LAKE.

Tee povrede radnih obaveza - dunosti su : - odbijanje radnika da izvravaju svoje radne obaveze odreene ugovorom o radu, - zloupotreba poloaja sa materijalnim ili drugim posljedicama po poslodavca, - odavanje poslovnih ili slubenih tajni, - namjerno onemogu avanje ili ometanje drugih radnika da izvravaju svoje radne obaveze, ime se remeti proces rada kod poslodavca, - nasilniko ponaanje prema poslodavcu, drugim radnicima i treim licima za vrijeme rada, - koritenje alkoholnih pia ili droga za vrijeme radnog vremena, - neopravdan izostanak s posla u trajanju od tri dana u kalendarskoj godini, - svako drugo ponaanje radnika kojim se nanosi teta interesima poslodavca ili iz koga se moe zaklju iti da dalji rad radnika kod poslodavca ne bi bio mogu. Lake povrede radne discipline su : - kanjenje na posao i odlazak sa posla prije isteka radnog vremena, - izazivanje svae na poslu, - nemaran odnos prema poslu, - nekorektan odnos prema drugim radnicima ili strankama, - opijanje na poslu Mjere za povredu radnih obaveza Prema Kolektivnom ugovoru Republike Srpske propisane su mjere za povredu radnih obaveza, a to su : prestanak radnog odnosa novana kazna u visini 30 % od neto plate radnika u trajanju od 3 (tri) mjeseca

Zakonom o dravnoj slubi u Federaciji Bosne i Hercegovine propisane su povrede slubene dunosti, koje mogu biti : a.) izvravanje radnji koje predstavljaju krivi no djelo protiv slubene dunosti odnosno prekraj kojim se nanosi teta ugledu dravne slube
23

b.) c.) d.) e.) f.) g.) h.) i.) j.) k.)

to ini dravnog slubenika nepodobnim za rad u dravnoj slubi, odavanje dravne, vojne i slubene tajne, zloupotreba i prekoraenje slubene ovlasti, neizvravanje ili nesavjesno i nemarno vrenje povjerenih poslova i zadataka, obavljanje djelatnosti kojima se onemoguava ili oteava graanima ili drugim licima da ostvaruju svoja prava u postupcima pred organima dravne slube, bavljenje djelatnostima ili radom koji je u suprotnosti sa interesima dravne slube, prouzrokovanje vee materijalne tete namjerno ili iz krajnje nepanje, neopravdan izostanak sa posla, krenje pravila radne discipline u dravnoj slubi, neblagovremeno i neuredno izvrenje povjerenih poslova i zadataka, neprimjereno ponaanje prema graanima, saradnicima i drugim licima u vrenju dravne slube.

Disciplinske mjere Za razliku od mjera povrede radne dunosti regulisane Kolektivnim ugovorom Republike Srpske, disciplinske mjere propisane Zakonom o dravnoj sluabi u Federaciji Bosne i Hercegovine su u pogledu izricanja novane kazne vremenski krae (od dva dana do 30 dana) s tim to nisu odreene procentom ve kaznena suspenzija sa poslova i plae, dakle, zakljuak je, cjelokupne plae, vraanje na niu kategoriju radnog mjesta, prestanak radnog odnosa. 16

Uoava se jo jedna razlika kod povrede radne dunosti nedolaenja na posao kojom odredbom nije propisan period nedolaenja ve naglaava neopravdan izostanak to ostavlja mogunost manipulisanja jer se postavlja pitanje ta je opravdano a ta neopravdano izostajanje s posla.

Naknada materijalne tete Radnik koji na radu ili u vezi sa radom namjerno ili iz krajnje nepanje priini materijalnu tetu poslodavcu duan je da tu tetu nadoknadi. Ako tetu prouzrokuje vie radnika, svaki od njih odgovara za dio tete koju je prouzrokovao, a ako se ne moe utvrditi dio tete koju je prouzrokovao svaki pojedini radnik smatra se da su svi podjednako odgovorni i tetu nadoknauju u jednakim dijelovima. 17 Za tetu koju radnik na radu ili u vezi sa radom poini treem licu, radnik i poslodavac odgovaraju solidarno (krajnja nepanja). Radnik ima pravo na naknadu tete od poslodavca koju pretrpi na radu ili u vezi sa
16 17

Zakon o dravnoj slubi u Federaciji Bosne i Hercegovine, Sl. Novine FBiH, broj 29/03, lanovi 55. i 56. Zakon o radu RS (''Sl. Glasnik RS'', broj 55/07, lan 100. 24

radom osim ako je teta nastala zbog njegove krivice ili nepanje. U sluaju nepostizanja saglasnosti o visini i nainu naknade tete, oteena strana svoje pravo ostvaruje putem nadlenog suda.

1.7.3. Prestanak radnog odnosa

1. PRESTANAK UGOVORA O RADU

Ugovor o radu prestaje da vai : 1. smru radnika/zaposlenika 2. sporazumom poslodavca i radnika-zaposlenika 3. otkazom ugovora od strane poslodavca ili radnika-zaposlenika 4. kad radnik navri 40 godina penzijskog staa ili 65 godina ivota i najmanje 20 godina staa osiguranja 5. sa danom dostavljanja poslodavcu pravosnanog rjeenja o potpunom gubitku radne sposobnosti radnika 6. istekom roka vaenja ugovora o radu na odre eno vrijeme 7. ako radnik bude osuen na bezuslovnu kaznu zatvora ili mjeru bezbjednosti, vaspitnu ili zatitnu mjeru u trajanju due od tri mjeseca sa danom poetka izvrenja kazne, odnosno mjere, ako zbog izvrenja mjere radnik mora odsustvovati s rada 8. na osnovu odluke nadlenog suda koja ima za posljedicu prestanak radnog odnosa radnika sa danom utvrenim sudskom odlukom 9. sa danom prestanka rada poslodavcu, odnosno sa danom poetka primjene privremene mjere zabrane rada poslodavcu izreene od strane nadlenog suda na period dui od tri mjeseca. 18

2. OTKAZ UGOVORA O RADU OD STRANE POSLODAVCA

Poslodavac moe otkazati ugovor o radu radniku- zaposleniku : 1. ako radnik izvri teu povredu radnih obaveza 2. ako se iz ekonomskih, organizacionih, tehnolokih razloga ukae potreba za prestankom rada zaposlenika 3. ako zaposlenik s obzirom na svoje strune i radne sposobnosti ne moe uspjeno izvravati radne obaveze iz ugovora o radu 4. ako se radnik u roku od 5 radnih dana od dana isteka nepla enog odsustva ili mirovanja prava iz radnog odnosa ne vrati na rad
18

Zakon o radu RS (''Sl. Glasnik RS'', broj 55/07, lan 125.

25

Otkaz ugovora o radu poslodavac daje u pismenom obliku, uz navoenje razloga zbog kojih otkazuje ugovor. Jedan primjerak akta kojim otkazuje ugovor poslodavac je duan dostaviti radnikuzaposleniku. U sluaju spora, ako nadleni sud utvrdi da je otkaz ugovora o radu koji je poslodavac dao radniku nezakonit, naloi e poslodavcu da radnika vrati na rad i rasporedi na poslove koje je obavljao prije otkaza ugovora ili na druge poslove koji odgovaraju strunim i radnim sposobnostima radnika kao i da mu isplati naknadu na ime izgubljene plate i drugih primanja na koje radnik ima pravo prema kolektivnom ugovoru, pravilniku o radu i ugovoru o radu.

3. OTKAZ UGOVORA O RADU OD STRANE RADNIKA Radnik ima pravo da poslodavcu otkae ugovor o radu ako poslodavac izvri povredu svojih obaveza koje proizilaze iz ugovora o radu.Otkaz ugovora o radu po ovom osnovu radnik moe dati najdulje u roku od 15 dana od dana kada je saznao da je poslodavac izvrio povredu obaveza iz ugovora o radu. Otkaz ugovora o radu radnik dostavlja u pisanoj formi uz iznoenje razloga zbog kojih daje otkaz.Otkazni rok nemoe biti krai od 15 dana,kalendarskih dana,ako otkaz ugovora o radu daje radnik,niti krai od 30 dana ako otkaz ugovora o radu dsje poslodavac,osim u sluaju tee povrede radne dunosti.

1.8. Podzakonski akti kao izvor radnog prava

Podzakonski akti su op i pravni akti koje u pravilu donose politiko-izvrni i upravni organi s ciljem razrade i konkretizacije zakona. Ove akte mogu donositi i zakonodavni organi ali ne po zakonodavnoj proceduri. U podzakonske akte spadaju i op i pravni akti lokalne samouprave, ako nisu doneseni iz okvira originerne nadlenosti Podzakonskim propisima se pribliavaju i prilago avaju apstraktna i op enitija pravila sadrana u zakonima, radi njihove pravilnije primjene. Kao takvi ovi akti su sekundarne i derivatne naravi u odnosu na zakonodavne akte koji su incijalni i originalni. Najvanije svojstvo pod zakonskih propisa je to se njima ne mogu zasnivati ovlaenja i obaveze subjekata mimo onih koje su utvrene zakonom, jer oni se i donose na osnovu i u saglasnosti sa zakonima. Izuzetno podzakonski akti supstituiraju zakon i to najee u vidu uredbi sa zakonskom snagom. U pravilu se ove odredbe donose u vanrednim situacijama (neposredno ratno stanje, rat) pod uslovom da. zakonodavno tijelo ne moe biti sazvano.
26

Kao podzakonski akti izvrnih dravnih organa se javljaju: 1. uredbe, 2. odluke i 3. smjernice - pravilnici. 19 Izvrni organi lokalnih zajednica mogu donositi: pravilnike, naredbe, upustva i smjernice, to se blie ureuje op im pravnim aktima o njihovom funkcionisanju i organiziranju u skladu sa statutom. Lokalna tijela pored statuta donose odluke. U okviru radnog prava podzakonskim aktima se naro ito ureuju pitanja zatite na radu. Sa stanovita radnog prava najznaajniji podzakonski akt je pravilnik o radu koji donosi poslodavac. Poslodavac koji ima 15 ili vie zaposlenih duan je donijeti Pravilnik o radu. Prijedlog pravilnika o radu u Republici Srpskoj poslodavac dostavlja na upoznavanje sindikatu i savjetu radnika ije miljenje je duan razmotriti i o svom stavu pismeno obavijestiti sindikat i savjet, a u Federaciji BiH poslodavac donosi Pravilnik o radu, dostavlja ga sindikatu na eventualne primjedbe i prijedloge. Pravilnikom se zapravo ureuju plate, organizacija rada i druga pitanja.

19

Prof.Dr.Sead Dedi i doc.dr.Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine,strana 71 27

2. Kolektivni ugovori kao izvori radnog prava

2.1.

Standardi i naela MOR-a o pravu na kolektivno pregovaranje

Standarde i naela koje proistiu iz konvencija, preporuka i drugih instrumenata MOR-a o pravu na kolektivno pregovaranje, i na ela koja temeljem tih instrumenata utvruju Odbor strunjaka i Odbor za slobodu udruivanja, moemo saeti na slijedei nain: 1. Pravo na kolektivno pregovaranje je temeljno pravo koje drave lanice prihvaaju pridruujui se toj organizaciji, a koje su obavezne potivati, promicati i ostvarivati u dobroj vjeri: 2. Kolektivno pregovaranje je pravo poslodavca i njihovih organizacija s jedne strane, i organizacija radnika s druge, jedino ako te organizacije ne postoje, drugi predstavnici radnika mogu zaklju ivati kolektivne ugovore; 3. Pravo na kolektivno pregovaranje mora biti priznato u cijelom privatnom i javnom sektoru, i to se pravo eventualno moe osporiti samo u oruanim snagama, policiji i javnim slubenicima zaposlenim u dravnoj administraciji (Konvencija br. 98.); 4. Svrha kolektivnog pregovaranja je regulirati uvjete zapoljavanja u irem smislu te rijei, i odnose meu strankama koje pregovaraju; 5. Kolektivni pregovori bi trebali biti obvezujui. M ora biti mogue utvrditi uvjete zaposlenja od onih koji su utvreni zakonom i prednost se ne smije dati pojedinanim ugovorima nad kolektivnim ugovorima, osim ako su odredbe u pojedinanim ugovorima povoljnije; 6. Kako bi bilo djelotvorno, ostvarivanje prava na kolektivno pregovaranje zahtijeva od radnikih organizacija da budu nezavisne, odnosno da nisu pod kontrolom poslodavaca i poslodavakih organizacija, i da proces kolektivnog pregovaranja moe tei bez mijeanja dravne vlasti; 7. Sindikati koji predstavljaju veinu ili visok postotak radnika za koje se pregovara, moe uivati pogodovana ili ekskluzivna pregovaraka prava. M eutim, u sluajevima gdje nijedan sindikat ne zadovoljava ove uvjete ili takva eksluzivna prava nisu priznata, radnike bi organizaciji ipak trebale moi zakljuiti kolektivni ugovor u ime svojih vlastitih lanova; 8. Naelo dobre vjere u kolektivnom pregovaranju podrazumijeva priznanje reprezentativnih organizacija, kojima je cilj poslii sporazum, kroz istinske i konstruktivne pregovore, izbjegavajui neopravdane odgode u pregovorima i
28

obostrano potujui preuzete obaveze, uzimajui u obzir rezultate pregovora u dobroj vjeri; 9. Uzimajui u obzir injenicu da je dobrovoljno kolektivno pregovaranje temeljni aspekt naela slobode udruivanja, kolektivno pregovaranje ne smije se nameteti bilo kojoj stranci, pa i postupci u korist pregovaranja moraju, u na elu, uzimati u obzir njegovu dobrovoljnu prirodu; tovie vlast ili odre eni zakon ne smije jednostrano nametati razinu pregovaranja, ve mora biti omogueno pregovaranje na svakoj razini; 10. Prihvatljivo je da u sklopu procesa kolektivnog pregovaranja usklaivanje i posredovanje budu ureeni zakonom, uz uvjet da se utvrdi razumno vremensko ogranienje. M eutim nametanje obavezne arbitrae u sluajevima u kojima stranke u pregovorima ne postignu sporazum op enito se smatra suprotnim naelu dobrovoljnog kolektivnog pregovaranja pa je prihvatljivo samo u sljede im sluajevima: (1) u slubama od op eg interesa u uskom smislu rije i (onima iji bi prekid doveo u opasnost ivot, osobnu sigurnost i zdravlje ukupnog ili jednog dijela stanovnitva); (2) za javne slubenike zaposlene u dravnoj administraciji: (3) tamo gdje, nakon produenih i propalih pregovora, postane jasno da se nee prei preko mrtve take, ukoliko vlast ne pokae inicijativu; (4) u slu aju akutne nacionalne krize. Arbitraa koju prihvate obje stranke u pregovorima (dobrovoljna arbitraa) je uvijek legitimna. 11. Jednostrane intervencije zakonodavnih ili upravnih vlasti kojima se ukida ili mijenja sadraj slobodno zakljuenih kolektivnih ugovora, ukljuujui klauzule o plaama, suprotne su naelu dobrovoljnog kolektivnog pregovaranja. Takve intervencije ukljuuju: ukidanje ih ponitenje valjanosti kolektivnog ugovora dekretom bez pristanka ugovornih strana; raskid ugovora za koji su pregovori ve zakljueni; zahtjev da se o slobodno zakljuenim kolektivnim ugovorima ponovo pregovara: ponitenje kolektivnih ugovora i prisilno ponovno pregovaranje o ugovorima koji su na snazi. Druge vrste intervencija, kao to su obavezno produenje valjanosti kolektivnih ugovora zakonom, prihvatljive su samo u hitnim sluajevima i za kratka razdoblja. 12. Ogranienja sadraja budu ih kolektivnih ugovora, posebice u pogledu plaa, koje vlast namee kao dio mjera gospodarske stabilizacije ili strukturalne prilagodbe iz imperativnih razloga od gospodarskih interesa, prihvatljiva su samo ako su takvim ogranienjima prethodile konsultacije sa organizacijama u pregovorima; primjenjuju se kao iznimne i opsegom neophodne mjere; ne smiju se primjenjivati due od razumnog vremenskog razdoblja, i popraene su odgovarajuim jamstvima o djelotvornoj zatiti standarda radnika za koje se pregovara, a posebice za one koji e takvim mjerama biti najvie pogo eni. 20

20

Meunardna konfederacija slobodnih sindikata, Kolektivno pregovaranje, Zagreb 2005. godine , strana 52. 29

2.2. Pojam i razvoj kolektivnog ugovaranja

Kolektivni ugovori bez obzira to nisu akti drave takoer su vani izvori radnog prava, a njima se preciznije reguliu prava i obaveze radnika. "Kolektivni ugovori kao sui generis izvori radnog prava, u modernim radnim zakonodavstvima postali su nezaobilazan instrument u reguliranju uslova i reima rada. Kolektivni ugovori su nastali kao rezultat borbe radnikih sindikata protiv samovoljnog odreivanja uslova rada i visina nadnica od strane privatnog poslodavca, te su neraskidivo vezani za sindikalne pokrete i trajk kao oblik sindikalne borbe. Oni predstavljaju jedan od najstarijih izvora radnog prava. Zakljuivanje kolektivnog ugovora pojavljuje se kao osnovni oblik djelovanja radni kih sindikata. Historijski posmatrano kolektivni ugovori kao samostalni, pravno priznati izvori prava i obaveza iz radnog odnosa, relativno su novijeg porijekla, jer se ja vl j aj u tek u drugoj polovini XIX stoljea. U staroj Jugoslaviji kolektivni ugovori se prvi put spominju u Zakonu o zatiti radnika od 1922. godine a blie se razrauju u Zakonu o radnjama od 1931. godine i Uredbom o utvrivanju minimalnih nadnica, zakljuenju kolektivnih ugovora, pomiranju i arbitrai od 1939. godine. Za vrijeme postojanja SFRJ kolektivno pregovaranje je imalo kratkotrajnu primjenu, ali ve od 1946. godine od kada nastaje period razvoja novog zakonodavstva o radu ovi ugovori su potpuno zanemareni. Ovaj period zanemarivanja kolektivnih ugovora zavrava se donoenjem op ih republikih i pokrajinskih kolektivnih ugovora poetkom devedesteih godina XX stoljea, na osnovu kojih s lijedi zakljuivanje kolektivnih ugovora po granama, odnosno djelatnostima.

2.3. Pojam i obiljeja kolektivnih ugovora

Pod pojmom kolektivnog ugovora podrazumijeva se ... pismeni sporazum izmeu sindikalne organizacije (ili predstavnika zainteresovanih radnika) i poslodavca (i li grupe poslodavca) kojim se ureuju uslovi rada, prava i dunosti iz radnog odnosa, odnosno kolektivni ugovor je pismeni sporazum izmeu sindikalne organizacije s jedne strane i komore s druge strane, a koji sadri odredbe o uslovima rada, pravima i obavezama iz radnog odnosa koji sadri odredbe o uslovima rada, pravima i obavezama iz radnog odnosa izmeu radnika i privatnog poslodavca, kao i odredbe koje se tiu prava i obaveza samih ugovornih strana kolektivnog
30

ugovora. 21 U preporuci broj 91. M OR-a pojam kolektivnih ugovora je definiran na slijede i nain: pod kolektivnim ugovorima podrazumijevaju se pismeni sporazumi u vezi radnih uslova i uslova zaposlenja, koji su zakljueni izmeu poslodavca, grupe poslodavaca ili udruenja poslodavaca i jedne ili vie radnikih organizacija, ili u njihovoj odsutnosti predstavnika radnika pravnovaljano izabranih i ovlatenih, u skladu sa nacionalnim zakonima i propisima. U skladu sa ovim definicijom kolektivni ugovori se u radnopravnoj teoriji i zakonodavstvu definiraju kao pismeni sporazumi zakljueni izmeu sindikata, odnosno zainteresiranih radnika i poslodavca, grupe poslodavaca, odnosno njihovih organizacija, kojima se ureuju uslovi rada i zapoljavanja, procedure za izbjegavanje i rjeavanje sporova, kao i sva druga pitanja od zajedni kog interesa. Iz navedenih definicija se izvla e dva obiljeja kolektivnih ugovora: 1. ugovorne strane, i 2. predmet kolektivnog pregovaranja. 1) Ugovorne strane u kolektivnom ugovoru su s jedne strane sindikat ili druge radnike organizacije, a s druge strane poslodavac ili udruenja poslodavaca ili druge organizacije poslodavaca. 2) Predmet kolektivnog ugovora u skladu sa meunarodnim standardima rada definiran je iroko i vezuje se za utvrivanje uslova rada i zapoljavanja, prava i obaveza ugovornih strana, te druga pitanja od zajednikog interesa.

2.4. Prednosti i znaaj kolektivnog pregovaranja

Kako bi radnici odnosno zaposlenici ostvarili svoja prava iz radnog odnosa moraju imati, prije svega, potpisane ugovore o radu. Tek poslije toga potrebno je zakljuiti kolektivni ugovor, koji je vaan iz nekoliko slijede ih razloga: - Prvo, prednost kolektivnog pregovaranja jeste pronalazak rjeenja putem dijaloga i konsenzusa umjesto konflikta i sukoba. Ono se razlikuje od arbitrae gdje se rjeenje temelji na odluci tree strane, jer dogovori koji proizilaze iz kolektivnih pregovaranja obi no predstavljaju izbor ili kompromis samih strana. 21

Drugo,

kolektivni

ugovori

esto

institucionaliziraju

postizanje

Dr. Jasna Jurii Neak, Osnovi radnog i socijalnog prava, Sarajevo, januar 2000. godine

31

sporazuma putem dijaloga. Npr. kolektivni ugovor moe odreivati metode kojima e se rjeavati sporovi izmeu socijalnih partnera. - Tree, kolektivno pregovaranje je oblik participacije. - etvrto, kolektivni ugovori ponekad odbacuju ili ograni avaju rjeavanje sporova sindikalnim akcijama. Stoga je u inak takvih ugovora jemstvo industrijskog mira tokom trajanja ugovora ili op enito. - Peto, kolektivno pregovaranje je temeljna karakteristika koncepta socijalnog partnerstva kojima bi radni odnosi trebali stremiti. Socijalno partnerstvo bi se u ovom sluaju moglo opisati kao partnerstvo izmeu organiziranih poslodavakih institucija i organiziranih sindikalnih institucija, kojima je cilj odravati ne-konfliktne naine rjeavanja sporova, koji mogu nastati izmeu poslodavca i radnika. - esto, kolektivno pregovaranje ima korisne nusproizvode vane za odnos izmeu dvije strane. - Sedmo, u drutvima u kojima postoje mnogobrojni sindikati i uestali prelasci iz jednog sindikata u drugi, kolektivno pregovaranje i postignuti ugovori imaju za cilj stabilizirati sindikalno lanstvo. - Osmo, moda i najvanije od svega, kolektivno pregovaranje obi no djeluje tako da unapreuje industrijske odnose. To se poboljavanje moe odravati na raznim nivoima. 22 Kolektivni ugovori imaju nesumnjiv ( 1 ) socijalni, (2) ekonomski, (3) pravni i (4) politiki znaaj. (1) Socijalni znaaj kolektivnih ugovora se ogleda u tome to se njima doprinosi izjednaavanju reima rada za sve radnike odre ene djelatnosti, grane ili profesije. Time se postie op a stabilizacija odnosa, na radu i u vezi sa radom, uspostavlja se socijalni mir u datom vremenskom periodu i na datom podruju. (2) Ekonomski znaaj kolektivnih ugovora vezan je centralni predmet ovih ugovora: sporazumijevanje o najnioj cijeni rada ime se znaajno utie na stabilnost i predvidljivost ekonomskih parametara. (3) Nesumnjiv je i pravni znaaj kolektivnih ugovora, jer se njima moe bre i elastinije interventirati na podruju, radnih odnosa, nego to je to sluaj sa zakonima koji ije donoenje podlijee sloenijoj tehnici i proceduri, to je od osobitog znaaja u uslovima trinog na ina privreivanja. (4) Zbog funkcija i ciljeva koje imaju kolektivnim ugovorima se pridaje i prvoklasno politiko znaenje. Politiko znaenje kolektivni ugovori su dobili prije svega kao
22

Meunardona konferencija slobodnih sindikata, Kolektivno pregovaranje, Zagreb 2005. godine, strane 5032

60

instrument za pravednije reguliranje odnosa izmeu rada i kapitala u sferi zavisnog rada. To omoguava realnije partnerstvo izmeu njih i u krajnoj liniji odrava drutveni mir. U teoriji radnog prava se navode tri funkcije koletivnih ugovora, i to su: a) zatita posloprimca; b) osiguranje socijalnog mira; c) obezbjeenje radnog mira. 23

2.5.

Kolektivni ugovori u zakonodavstvu BiH

Nakon dugog perioda marginaliziranja i gotovo potpunog zanemarivanja kolektivni ugovori zajedno sa individualnim ugovorima o radu, u pozitivnom radnom zakonodavstvu stavljeni su u prvi plan. I u naem radnom zakonodavstvu kolektivni ugovori se javljaju kao najznaajniji metod reguliranja uslova rada i zapoljavanja, bez uplitanja drave. S obzirom na naelo in favorem laboratoris kolektivnim ugovorom se ne mogu utvrditi manja prava od prava predvienih zakonima o radu, dakle, mogu se utvrditi samo povoljnija prava. Osim toga. i sindikalno organizovanje i kolektivno pregovaranje postaju ne samo znaajni segmenti kolektivnog radnog prava BiH , nego se posmatraju, u irem smislu, i kao oblici ekonomske demokratije i politike kulture uop e. 24 U razmatranju radnog zakonodavstva Bosne i Hercegovine u odnosu na kolektivno pregovaranje nuno je polaziti od njenog dravnog ustrojstva i izvrene podjele nadlenosti koja ima za posljedicu ureivanja materije kolektivnih ugovora kroz tri zakona o radu.25 U odnosu na predmet i sadraj, kolektivni ugovori sadre tri grupe odredbi i to odredbe: 1. o obimu i na inu ostvarivanja prava i obaveza utvrenih zakonom, 2. o drugim pravima koja su od interesa za radnike i poslodavce i

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 101-102. 24 Prof.Dr. Sead Dedi i Jasminka Gradaevi -Sijeri, Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 109. 25 Zakon o radu FBiH (Sl. Novine FBiH, broj 43/99, 32/00, 29/03); Zakon o radu RS (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 55/07) te Zakon o radu BDBiH (Slubeni glasnik, broj 7/00) 33

23

3. o nainu i postupku rjeavanja meusobnih sporova. Prva grupa odredbi je najznaajnija jer se radi o ureivanju prava i obaveza na radu i u vezi sa radom, koji svoju konkretizaciju dobijaju tek reguliranjem u kolektivnom ugovoru. Posebnu grupu odredbi predstavljaju odredbe o obezbje ivanju primjene, rjeavanju nastalih sporova i o mijenjanju kolektivnih ugovora. 26.

2.6.

Vrste kolektivnih ugovora

Vrste kolektivnih ugovora su u meusobnoj zavisnosti od polja njihove primjene, a ono se moe posmatrati s profesionalnog i teritorijalnog aspekta. Po raznim kriterijima razlikuju se vie vrsta kolektivnih ugovora, Prema predmetu ugovora razlikuju se: proceduralni i supstitutivni. Prema kriteriju obuhvatnosti razlikuju se: cje lovit i i parcijalni. Prema kriteriju roka trajanja kolektivni ugovori mogu da budu: ugovori sa zatvorenim rokovima trajanja; ugovori sa otvorenim rokovima trajanja, ugovori sa uslovnim rokovima vaenja. Kolektivni ugovori prema broju potpisnika: dvotitularni; tripartitni i multipartitni. Kolektivni ugovori prema nivoima ugovora i nivoima subjekata sklapanja kolektivnih ugovora se dijele: opi koji se zakljuuju za odreenu teritoriju i odnose na sve radnike; granski odnosno strukovni ugovori, koji izraavaju specifinost grana i nastoje da ostvare povoljnija rjeenja, od onih u op im kolektivnim ugovorima; preduzetni ugovori koji utvruju standarde koji e se primijeniti u radu konkretne drutvene organizacije u konkretnoj drutvenoj situaciji. Oni su sadrajno
26

Vidjeti lan 114 ZOR-a FBiH, lan 165 ZOR-a RS, lan 97 ZOR-a BDBiH U Zakonu o radu BDBiH je i zri it o predvieno da se kolektivni ugovor moe zakljuiti u svrhu obezbjeenja ekonomskih i s ocij al ni h mjera i dodatnih garancija za zaposlenje, prekvalifikaciju, organizaciju rada, naknadu i sigurnost zaposlenika na radu. 34

bogatiji, odreeniji i povoljniji za radnike.27 Sadraj kolektivnog ugovora zavisi od vrste ugovora, situacije i konkretnih cilj eva ugovora. To su prije svega odredbe o uslovima rada odnosno odredbe o pravima i obavezama iz radnog odnosa i u vezi sa radnim odnosom. N ajminimalniji sadraji kolektivnog ugovora su: visina, dinamika i oblik isplata za rad, radno vrijeme, odmori i odsustva, posebni uvjeti zapoljavanja ena i mladih, zatita ena i materinstva, disciplinske i kaznene mjere obrazovanje, prekvaliflkacija, uvjeti za prekid radnog odnosa, higijensko-tehniki uslovi rada, odreena prava i obaveze u vezi sa penzijama radnika i sl. 28

Takoer je jako bitna i stavka da se kolektivni ugovori obavezno objavljuju u slubenim novinama, tako da se na taj nain ine dostupnim svim zainteresiranim stranama. U naem radnom zakonodavstvu gdje kolektivni ugovori ine predmet zakonske regulative, polje njihove primjene obuhvata sva lica koja su u radnom odnosu, s tim da se kolektivni ugovori prvenstveno odnose na lica koja su predstavljena sindikatom. Prema pozitivnom radnom pravu Federacije BiH kolektivni ugovor se moe zakljuiti: 1) za teritoriju Federacije BiH; 2) za podruje jednog i li vie kantona/upanija; 3) za odreenu djelatnost i 4) za jedno ili vie pravnih lica 29 U zakondavstvu Republike Srpske izriito je navedeno da stranu poslodavca u procesu kolektivnog pregovaranja zastupaju udruenja poslodavaca ili ak sam
Mr. Avdagi Mehmed, Sindikati Bosne i Hercegovine i njihova uloga u drutvenoj tranziciji, Sarajevo 2001. godine 28 Mr. Avdagi Mehmed, Sindikati Bosne i Hercegovine i njihova uloga u drutvenoj tranziciji, Sarajevo 2001. godine 29 lan 111. ZOR-a FBiH
27

35

poslodavac, zavisno od vrste kolektivnog ugovaranja. Druga strana kolektivnog ugovaranja je sindikat radnika. Opti kolektivni ugovor potpisuje i predstavnik vlade. Vlada se pojavljuje u dvije odvojene uloge, u prvoj ulozi kao strana ugovornica, a u drugoj kao garant za dosljedno i zakonito sprovoenje kolektivnog ugovora. Kolektivnim ugovorom se blie odreuju : prava na osnovu rada, obim prava, nain ostvari vanja prava i postupak ostvarivanja prava. 30 Kada su u pitanju vrste kolektivnih ugovora u Republici Srpskoj, Zakon o radu RS je predvidio tri vrste kolektivnih ugovora: 1) opti kolektivni ugovor za teritoriju RS; 2) kolektivni ugovor za odreenu grupaciju ili granu djelatnosti- granski i 3) kolektivni ugovor za jednog ili vie poslodavaca. 31 Zakoni o radu BiH prihvatili su slobodu kolektivnog pregovaranja to je u skladu sa meunarodnim standardima rada sadranih u Konvenciji M OR-a broj 98. o pravu na organizovanje i kolektivno pregovaranje i Konvenciji M OR-a 154. o promoviranju kolektivnog pregovaranja. Kolektivni ugovori se zaklju uju na odreeno ili na neodreeno vrijeme, i to obavezno u pisanoj formi. Formalnost ovih ugovora pojaana je sa jo dvije obaveze i to: (1) registracija kod organa nadlenog za rad i (2) objavljivanje u odgovaraju im slubenim novinama.

2.7. Socijalni dijalog u Bosni i Hercegovini

S cil jem osiguranja djelotvornog ostvarivanja kolektivnih prava i kolektivnih interesa socijalnih partnera, u savremenim dravama se javlja, bilo kao institucionalizirane bilo kao neinstitucionalizirane oblike, kontinuirani socijalni dijalog. Socijalni dijalog se pojavljuje kroz razliite oblike tripartatne saradnje, i to naje e kao tripartatno dogovaranje i tripartitno pregovaranje, s osnovnom svrhom da se: 1. organizacije poslodavaca i radnika uklju e u donoenje i primjenu zakonodavstava koje se odnose na ekonomska i socijalna pitanja i 2. da se organizacije radnika i poslodavaca uklju e u donoenje i
30 31

Doc. Dr. Mlaen Mandi, Radno pravo, Banja Luka, 2007. godine lan 160. ZOR-a RS

36

primjenu svih aspekata ekonomske i socijalne politike, koji uobi ajeno ne potpadaju pod radno zakonodavstvo ali su od velikog indirektnog znaaja. Prethodni uslov koji mora biti ispunjen da bi tripartizam odnosno socijalni dijalog mogao biti efikasan je postojanje potpune autonomije i neovisnosti socijalnih partnera od drave, to znai da je neophodno: a) puno priznanje sobode udruivanja; b) politika i socijalna demokratija; c) trino orijentirana ali i meunarodno otvorena ekonomija. U pozitivnom radnom zakonodavstvu u BiH kao oblik socijalnog dijaloga, institucionalno je uveden ekonomsko-socijalni savjet. Naime. Zakon o radu FBiH i Zakon o radu RS uveli su standard tripartizma u radno zakonodavstvo, bez obzira to BiH nije ratificirala konvencije i preporuke M OR-a iz ove oblasti.32 Tako se zakonskim rjeenjima nazna ava da se u cilju ostvarivanja i usklaivanja ekonomske i socijalne politike, kao i podsticaja zakljuivanja i primjene kolektivnih ugovora i njihovog usklaivanja sa mjerama ekonomske i socijalne politike, moe formirati ekonomskosocijalno vije e. S obzirom na nadlnost i podjelu izmeu Federacije i kantona u pogledu ekonomske i socijalne politike Zakon o radu FBiH predvidio je da se ekonomsko-socijalno vije e moe formirati za teritoriju Federacije, odnosno za podruje kantona. 33 Osnovana karakteristika ovog vijea je tripartizam tj. ono je sastavljeno od predstavnika vlade, sindikata i poslodavaca. Ekonomsko-socijalno vije e formira se sporazumom zainteresiranih strana, na temlju kojeg se ureuje i sastav, ovlatenja i druga pitanja od znaaja za rad ovog vije e. Zakon o radu RS je bio jo odreeniji u pogledu prihvaanja socijalnog dijaloga i tripartizma. Tako se po tom zakonu ekonomsko-socijalni savjet formira radi: podsticanja kolektivnog pregovaranja; usklaivanja interesa radnika i poslodavaca sa ciljevima i mjerama ekonomske i socijalne politike u ovom entitetu.

Ovaj zakon je regulisao da se ekonomsko-socijalni savjet sastoji od devet lanova, od kojih po tri lana imenuju: (a) Vlada RS, (b) sindikat koji okuplja najvei broj lanova i (c) asocijacija poslodavaca koje okuplja najve i broj poslodavaca u 34 RS.

32

33 34

Najzna ajniji instrumenti MOR-a koji se odnose na ovu oblast su : 1. Preporuka broj 113. iz 1960. godine o konsultacijama (na industrijskom i dravnom nivou), 2. Konvencija broj 144. iz 1976. godine o tripartitnim konsultacijama sa prateom Preporukom broj 152. lan 13. ZOR-a FBiH Vidjeti lan 170. stav 2. Zakona o radu RS 37

3. Izvori autonomnog prava

Razvoj normativne djelatnosti nedravnih subjekata od (privrednih drutava, ustanova, fondova, raznih organizacija i zajednica) je tendencija koja je prisutna danas u savremenim zemljama, jer je op eprihvaeno da pored dravnog prava, kojeg ini sistem normi koje name u i stvaraju dravni organi, postoji i autonomno pravo. Ovo pravo ini jedan il i vie sistema ili podsistema normi, koje ne stvaraju i ne nameu dravni organi, ve drugi drutveni subjekti, koji e upravo ta pravila i primjenjivati. U sociolokom i antietatistikom smislu ovo pravo se naziva drutveno pravo.35 Dakle, u modernim drutvima ne samo da je opstala, ve se i proiruje mogunost da pojedini subjekti, fizika lica, pravna lica i graansko-pravna lica slobodno ureuju svoje radne odnose i druge odnose na radu prema na elima autonomije volje i u okvirima dispozitivnih normi. U teoriji prava se naglaava da je i to jedan oblika autonomnog prava. U naem pravnom sistemu bio je evidentiran porast podruja koji je reguliran autonomnim pravom, posebno poslije donoenja Ustava iz 1974. godine i Zakona o udruenom radu iz 1976. godine. Samoupravni op i akti bili su podijeljeni u tri osnovne grupe: 1. drutvene dogovore; 2. samoupravne sporazume; 3. drugi samoupravni op i akti (statut, pravilnik, odluka, poslovnik i dr.). M eutim, ve od poetka 1989, godine, kada je prestao da vai Zakon o udruenom radu, kao op i akti drutvenog preduzea utemeljeni su statut i drugi op i akti a kao akti kojima se ureuju drutveno-ekonomski i drugi odnosi radnika u drutvenom preduzeu pravilnik, odluka kojom se na op i na in ureduju odreena pitanja i poslovnik. U pozitivnom zakonodavstvu BiH autonomno pravo ima vano mjesto. Osnovni op i akti dioniarskog drutva, kao jedne od vrste privrednih drutava, je statut. S njim ne mogu biti u suprotnosti drugi op i akti koji se donose, odnosno samim statutom dioniarskog drutva utvruje se koji se konkretno drugi op i akti donose. Kao i do sada to mogu bit i: pravilnici, odluke, poslovnici i dr. Iako nema izriite zakonske odredbe o neposrednoj ili shodnoj primjeni izloenog reima op ih akata dioniarskog drutva na druge privredne subjekte, ipak se moe zauzeti stav da izloeni reim op ih akata vrijedi i za druge oblike privrednih drutava, kao i za mnoge druge oblike povezivanja pod dva uslova: (1) da ti subjekti tako odlue i (2) da iz zakonskih odredbi ne proizilazi drugi reim op ih akata.

35

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 109. 38

4. Me unarodni izvori radnog prava

Pored unutranjih izvora radnog prava postoje i meunarodni izvori radnog prava. U meunarodne izvore radnog prava spadaju : me unarodni ugovori, konvencije i preporuke MOR-a, akti Organizacije ujedinjenih nacija, kao i viestrani me unarodni ugovori. Me unarodni ugovori mogu biti : dvostrani i viestrani. Ovi izvori prihvatanjem od strane suverenih drava uvode se u domae unutranje zakonodavstvo, vrei pravno dejstvo na unutranje radno pravo, bilo da se automatski - monistiki ukljuuju u interno zakonodavstvo, bilo da se moraju donijeti posebni propisi, kojima e se regulirati odnosna materija - dualistiki. Ratifikaciju meunarodnih ugovora u naem pravnom poretku vri Predsjednitvo Bosne i Hercegovine, pod uslovom da na to pristane Skuptina BiH. Nadleni organi entiteta, odnosno Federacije BiH i Republike Srpske, vre ratifikaciju samo onih meunarodnih ugovora na koje je prethodno dala pristanak, individualnim aktom ili zakonom, Parlmentarna skuptina BiH.

4.1.

MOR i njene Konvncije i preporuke kao izvori radnog prava

4.1.1. Osnivanje i pojam MOR-a

Osnivanjem M eunarodne organizacije rada (International Labor Organisation) otpoelo je novo poglavlje i u meunarodnim odnosima i u meunarodnom pravu. MOR zajedno sa Crvenim kriom/krstom i Potanskom unijom spada medu najstarije meunarodne organizacije. M eunarodna organizacija rada je rezultat evolucije socijalnih ideja o meunarodnoj zatiti radnika, odnosno zaivljavanja tih ideja u praksi. Osnivanju MOR-a prethodilo je mnotvo inicijativa, kako pojedinaca tako i vlada
39

pojedinih drava, medu kojima su najznaajnije: 1. neuspjele inicijative Robert Owen, Augusto Blanqui, Daniei Le Grand - o usvajanju meunarodnih odredaba u cilju poboljanja poloaja radnika; 2. inicijative sa is t im ciljem od strane vlada pojedinih zemalja (vajcarska 1876. i. 1889., Njemaka 1890. godine), i diplomatske aktivnosti koje su preduzimane u svrhu reguliranja pojedinih pitanja u vezi sa radnikim, zakonodavstvom, na jedinstven nain, ostale su samo platonske elje; 3. stvarni, utjecaj i znaaj za ostvarivanje ideje o stvaranju jedne meunarodne organizacije, koja bi se bavila ovom oblasti, imalo je M eunarodno udruenje za zakonsku zatitu radnika, koje je osnovano u Parizu 1900. godine. M eunarodna organizacija rada (International Lahor Organisation) osnovana je na M irovnoj konferenciji u Parizu 1919. godine. Poslije drugog svjetskog rata. na osnovu posebnog sporazuma zakljuenog izmeu MOR-a i Ujedinjenih nacija od 14. decembra 1946. godine, meunarodna organizacija je postala prva specijalna agencija UN.36 MOR je stalna, i trajna meunarodna organizacija rada. a zbog svog lanstva predstavlja univerzalnu meunarodnu organizaciju. Naime, lanovi M OR-a su: 1. drave koje su bile lanovi MOR-a 1.11.1945. godine: 2. svaki lan UN i svaka drava, primljena za lana UN, ako saopti generalnom direktoru M eunarodnog biroa, rada svoj sporazumni pristanak na obaveze koje proizilaze iz Ustava M OR-a; 3. drave koje Op a konferencija MOR-a primi u lanstvo veinom, od 2/3 prisutnih delegata na zasjedanju, s t im da je prijem izvren dostavaljanjem obavjetenja o prihvatanju obaveza koje proistiu iz Ustava M OR.a generalnom direktoru M eunarodnog biroa rada; 37 Najbitnija karakteristika M OR-a je njen tripartitni karakter, jer prema Ustavu ove organizacije, u s vim forumima i na svim zasjedanjima M OR-a uestvuju predstavnici vlade, poslodavaca i radnika u omjeru 2: 1: 1

36

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, str. 51-

64
37

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 51-52 40

Osnovni zadatak MOR-a je da prouava i rjeava pobleme iz oblasti rada i socijalne politike u meunarodnim razmjerama, a imajui u vidu da se op i i trajni mir moe zasnivati samo na socijalnoj pravdi. Cilj M OR-a je da pobolja uslove ivota i rada velikog broja lica a svoj osnovni zadatak i cilj moe postii samo putem saradnje predstavnika vlade, radnika i poslodavaca na razvijanju radnog i socijalnog zakonodavstva u svijetu. M eunarodna organizacija rada se sastoji od tri glavna i stalna organa: Op a - Generalna konferencija predstavnika drava-lanica (General Conference of representatives of the M embers - tzv. M eunarodni parlament rada): Administrativni savjet (Governing Body Upravno t ijelo) i M eunarodni biro rada (International Labour Office).

4.1.2. Konvencije i preporuke MOR-a

MOR-a.

Jedan od najznaajnijih izvora meunarodnog prava su konvencije i preporuke

Konvencije M OR-a su viestrani ugovori posebne vrste. Donose ih Opta konferencija M OR-a dvotreinskom veinom glasova. Konvencije M OR-a postaju obavezujue za lanice u trenutku ratifikacije. 38 Preporuke M OR-a ne podlijeu ratifikaciji ve posebnom postupku prihvatanja akceptiranju. Za razliku od konvencija koje sadre opta pravila, preporuke sadre uputstva, modele i instrukcije sprovoenja usvojenih na ela u odreenoj oblasti. Ratifikovane konvencije postaju sastavni dio doma eg zakonodavstva, a usvaja se u izvornom tekstu, ne moe se mijenjati ili dopunjavati. Normativna djelatnost MOR-a sastoji se u donoenju meunarodnih konvencije i preporuka kao pravnih instrumenata kojima se postavljaju meunarodni standardi rada odnosno osnovne norme u oblasti radnog i socijalnog odnosa koje treba da se provode u pojedinim dravama lanicama M OR-a. Do kraja 2001. godine M OR-a je donijela 184 konvencije. 39 Primjena konvencija M OR-a uslovljena je 1) op im naelima primjene ovih konvencija i 2) naelom inkorporacije konvencije u pravni poredak drava lanica. (1) Op a naela primjene konvencije vae za sve zemlje lanice a to su: (a) na elo obaveznosti primjene konvencije i (b) naelo zatite minimuma prava.
Doc. Dr. Mlaen Mandi, Radno pravo, Banja Luka, 2007. godine, strane 36.-39. Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strane 51-79
39 38

41

(2) Inkorporacija konvencija MOR-a zavisi od rjeenja u pravnom poretku i mogu e je da se radi o automatskom inkorporiranju, ili se moraju donijeti posebni propisi da bi ratificirana konvencija imala dejstvo. U BiH ratificirana konvncija ima primat nad doma im propisima. MOR-a navodi preporuke o zatiti ena prilikom kolektivnog pregovaranja, gdje se navodi da je vrlo je vano imati enski odbor na nivou preduzea iz sljedeih razloga: 1. kako bi se povealo aktivno sudjelovanje ena u odreenom sindikatu; 2. kako bi se ene potaknule da se natjeu za izborna mjesta u sindikatu; 3. kako bi. se pomoglo ostvariti enska prava na radu i u odre enoj radnoj zajednici; 4. kako bi se prepoznalo i radilo na pitanjima od posebnog interesa za ene u vaem sindikatu; 5. kako bi se ostvarila jednakost i postigli vii ciljevi. MOR-a navodi i pitanja od posebnog interesa za radnike sa obiteljskim odgovornostima prilikom kolektivnog pregovaranja, a to su: 1. briga o predkolskoj djeci; 2. briga o starijim osobama; 3. briga o la ovima obiteIji; 4. zdravstvo; 5. prijevoz na. posao; 6. radno vrijeme; 7. humani uvjeti rada: 8. mirovinsko osiguranje; 9. dodatno osposobljavanje; 10. trudnoa i roditeljstvo; 11. ljudski odnosi na radnom mjestu; 12. odsustvo sa rada; 13. zatita ugronih kategorija radnika,kvaliteta stanovanja; 14. pravo ena da imaju glas i da budu vidljive; 15. sluba za radnike.40 Najvanija Konvencija M OR-a iz ove oblasti, je Konevencija br. 156. Radnici sa obiteljskim obavezama iz 1981 . godine. Cilj ove konvencije je stvoriti jednake mogunosti i tretman zaposlenih mukaraca i ena s obiteljskom obavezama. Konvencijom se od drava zahtijeva da, kao cilj nacionalne politike, uvedu mogunost zapoljavanja radnika, s takvim odgovornostima, bez diskriminacije, i ukoliko je to mogue bez konflikata izmeu njihovog posla, i obiteljskih obaveza. U konvenciji se istie da same obiteljske obaveze nisu opravdan razlog za gubitak, posla bilo koje osobe.
40

Vidjeti ire : Meunardona konfederacija slobodnih sindikata, Kolektivno pregovaranj e, Zagreb 2005. godine, strane 41-45

42

Dodatak Konvenciji broj 156. je Preporuka M OR-a br.165: Radnici s obiteljskim obavezama iz 1981. godine. Cilj ove preporuke je stvaranje djelotvorne jednakosti u mogu nostima i tretmanu zaposlenih ena i mukaraca sa obiteljskim obavezama. Takoer je bitno napomenuti koje su to konvencije M OR-a ugra ene u Zakon o radu, kao meunarodni radni standardi, a koji umnogome doprinose ostvarivanju i zatiti radnika u radnom odnosu. Radi se o sljedeim konvencijama: 1. Konvencija br. 3. o zapoljavanju en. prije i poslije poroaja (1919.g.); 2. Konvencija br. 14. o primjeni nedeljnog odmora u industrijskim preduzeima (1921.g.); 3. Konvencija br. 87. o sindikalnim slobodama i zatiti sindikalnih prava (1948.g.); 4. Konvencija br. 89. o no nom radu ena zaposlenih u industriji (1948.g.); 5. Konvencija br. 90. o nonom radu djece u industriji (1948.g.); 6. Konvencija br. 98. koja se odnosi na primjenu principa prava organizovanja kolektivnih ugovora (1949. g.); 7. Konvencija o pravima djeteta (1989.g.); 8. Konvencija br. 103. o zatiti materinstva (1952.g.); 9. Konvencija br.111. koja se odnosi na diskriminaciju u pogledu zapoljavanja i zanimanja (1958.g.): 10. Konvencija br. 131. o utvrivanju minimalnih plata sa posebnim osvrtom na zemlje u razvoju (1970.g.); 11. Konvencija br. 132. o plaenom godinjem odmoru (1970.g.); 12.Konvencija br. 138. o minimalnim godinama starosti za zasnivanje radnog odnosa. (1973.g.); 13. Konvencija br. 140, o pla enom odsustvu za svrhe obrazovanja (1974.g.); 14. Konvencija br. 158. o prestanku radnog odnosa na inicijativu poslodavca (1982.g.).

4.2. Djelatnosti Ujedinjenih nacija i njenih organa na podru ju radnih i socijalnih odnosa

Ujedinjene nacije, pored meunarodne organizacije rada, takoer imaju znaajnu ulogu u razvijanju radnog i socijalnog prava na meunarodnom planu to proistie iz same Povelje ujedinjenih nacija (Glava IX i X), prema kojoj UN rade na podizanju ivotnog standarda i ostvarivanju pune zaposlenosti, kao i na rjeavanju krupnih meunarodnih problema u oblasti ekonomskog i socijalnog ivota u svijetu, na potivanju i zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez obzira na rasu, jezik, spol i religiju.
43

To je naznaeno i u Univerzalnoj deklaraciji o pravima ovjeka i graana, koju je proglasila Skuptina UN 1948. godine. 41 U ovoj Deklaraciji se ist i e da su osnovna prava ovjeka i ona koja su od neposrednog znaaja za. radnike, kao to su: 1. pravo na jednakost pred zakonom; 2. pravo na upotrebu pravnih sredstava; 3. pravo na nepristrasno suenje; 4. pravo na slobodu kretanja; 5. pravo na slobodu skupa i na udruivanje; 6. pravo na uestvovanje na javnim poslovima i na vrenje javn ih funkcija; 7. pravo na socijalno obezbje enje; 8. pravo na pristojan materijalni i kulturni ivot; 9. pravo na slobodu rada; 10. pravo na zadovoljavaju e uslove rada i na zatitu od nezaposlenosti; 11. pravo na pravinu naknadu; 12. pravo na odmor i razonodu; 13. pravo na ivotni nivo dovoljan da obezbjedi zdravlje i blagostanje ovjeka i njegove porodice; 14. pravo na obrazovanje; 15. pravo na slobodu uestvovanja u kulturnom ivotu. Principi izraeni u Povelji UN i Univerzalnoj deklaraciji o pravima ovjeka i graana, predmet su razrade veli ki m dijelom i u M eunarodnom paktu o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966. godine. Ovaj dokument UN sadri blie odredbe o : 1) pravu na rad i o mjerama koje svaka drava- lanica treba preduzeti da bi se osiguralo ostvarivanje ovog prava od strane poslodavca; . 2) pravu svakog pojedinca da uiva pravine i povoljne uslove rada:

Vidjeti ire : Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Gradaevi -Sijeri, Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 78-79. 44

41

3) pravu svakog pojedinca da se sa drugima udruuje u sindikate i o sindikalnim slobodama; 4) pravo na socijalno osiguranje; 5) pravo na zatitu majki, djece i omladine; 6) pravu na pristojan ivot i na s t alno poboljavanje uslova egzistencije ovjeka; 7) pravu na zdravstvenu zatitu; 8) pravo na lino obrazovanje: 9) i o drugim pravima i slobodama ovjeka. Druga znaajna djelatnost Ujedinjenih nacija je njeno djelovanje preko Ekonomskog i socijalnog savjeta UN. Zadatak ovog organa UN je da organizira saradnju na ekonomskom i socijalnom planu i da osigura koordinaciju rada izmeu raznih specijaliziranih ustanova Ujedinjenih nacija. Ovaj organ UN moe, u okviru svojih posebnih zadataka, da preduzima ili da daje inicijative za prouavanje meunarodnih problema i upuuje na preporuke o ovim pitanjima Generalnoj skuptini, lanicama Ujedinjenih nacija i l i socijalnim ustanovama, kao i da pripremi i podnosi nacrte raznih akata Generalnoj skuptini.

4.3. Me unarodni ugovori

Trea skupina izvora radnog prava meunarodnog porijekla vezana je za: 1.dvostrane (bilateralne) i 2.viestrane (multilateralne) meudravne ugovore. Ovi izvori predstavljaju najstariji segment meunarodne regulative u oblasti radnih i socijalnih odnosa. Dvostrani i viestrani meunarodni i meudravni ugovori imaju ukorijenjenu tradiciju u reguliranju razliitih odnosa, izmeu drava. Zakljuivanje bilateralnih i li multilateralnih sporazuma najee je bazirano na rjeavanju problema, koji se javljaju ili proistiu iz primjene ratificiranih konvencija ili prihvaenih preporuka. S obzirom na. predmet ugovaranja ovi izvori naj ee reguliraju radnopravna i socijalnopravna pitanja u pogledu statusa radnika migranata, odnosno detairanih radnika, u smislu reguliranja prava po povratku ili okonanju rada u stranoj dravi.
45

Ratifikacijom ovi ugovori postaju izvori radnopravnog, odnosno socijalnopravnog karaktera, a ovakvom vrstom regulative na veoma efikasan nain dolazi se do prilagoavanja razliitih internih zakonodavstava, izmeu vie zemalja. U odnosu na radno pravo, ovaj vid meunarodne regulative javlja se kao neka vrsta dopunskog meunarodnog zakonodavstva u odnosu na normativnu djelatnost MOR-a. Dvostranim i viestranim meudravnim ugovorima, drave nastoje da se to vie priblie zajednikim pravnim rjeenjima, to daje osnova da se takvo ugovaranje ozna i i kao neka vrsta poravnjanja - kompromisa prava meu dravama.42 Njihov osnovni nedostatak je vezan za parcijalnu metodu koja podrazumijeva da se ureduju samo pojedini aspekti prava na radu i u vezi sa radom dravljana drava, lanica u sporazumijevanju.

42

79

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 46

5. Obiajno pravo kao izvor radnog prava

U sluaju obiajnog prava, kao izvora radnog prava, polazna pretpostavka je da je drava priznala i preuzela neki obi aj, koji je ve imao stalnu egzistenciju u drutvu, odnosno koji se ve bio formirao u odgovaraju oj drutvenoj zajednici. Obiajno pravo ine drutvene norme tj. obiaji koji su nedravnog karaktera i koji nastaju spontano. Po uobiajenom shvatanju u pravu, da bi jedan obiaj bio drutvena norma smatra se da treba da ispunjava tri uslova: 1. dugotrajna primjena; 2. ponaviljanje vie puta; 3. postojanje op e saglasnosti da je formirano pravilno ponaanje moralnoispravno i da odgovara shvatanjima ve ine u drutvu, koja mu se, zbog toga, dobrovoljno podvrgava. 43

Obiajno pravo nastaje u momentu kada drava pone da primjenjuje sankcije za neizvrenje obiajnog pravila ponaanja, odnosno kada drava u svom propisu, obavee na primjenu obiaja za rjeavanje pojedinih pitanja u konkretnim situacijama i odnosima. U izloenom smislu obiajno pravo moe biti i izvor radnog prava. U pravilu se obiajnom pravu pridaje dopunski, susidijarni karakter izvora prava, to znai da njegova primjena dolazi u obzir kada ne postoje dravni propisi, odnosno kada je evidentno da postoji praznina u propisima, i u takvim situacijama do primjene obi ajnog prava moe doi ako dravni propisi izriito ne zabranjuju takvu primjenu obiaja i ako obi ajna pravila nisu suprotna duhu i naelima od drave propisanim pravilima, odnosno moralnim shvatanjima date sredine. Obiaji, u korelaciji sa. radnim pravom predstavljali su vana vrela za njegovo stvaranje u poetnom periodu razvoja ove grane prava, uostalom, kao i u nekom drugim granama prava. 44 U savremenom razvoju pravnih grana, obiaji imaju odreeni znaaj, poput poslovnih obiaja, uzansi radnog reda i sl.

43

80
44

Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana Prof.Dr. Sead Dedi i doc.dr. Jasminka Grada evi-Sijeri , Radno pravo, Sarajevo 2003. godine, strana 47

81

6. Sudska praksa kao izvor radnog prava

Odgovor na pitanje mogu li sudski organi i l i sudska vlast donositi op e pravne akte moe se na i samo u konkretnim pravnim porecima, koji svojim pozitivnim rjeenjima odreuju kolika je nadlenost sudova u normativnom djelovanju. 45 U evropskoj teoriji radnog prava prihvaeno je stanovite da judikatura prvenstveno znai primjenu prava na konkretne sluajeve koji su predmet spora, jer se u sudskim postupcima ne stvaraju pravna pravila ve se ona primjenjuju na konkretne sluajeve. Ovo shvatanje je dominantno u kontekstu evropsko-kontinentalnog pravnog sistema, za razliku od anglo-saksonskog. u kojem sudski precedenti imaju funkciju izvora prava. U pravnim sistemima anglo-saksonskih zemalja sudska odluka koju donose sudovi moe dobiti snagu op eg normativnog akta koji vrijede et pro futura, odnosno slui kao obavezan izvor prava svim drugim sudovima, u budu im situacijama kada budu rjeavali sline slu ajeve. U ovom pravnom sistemu kao glavni stvaralac prava pojavljuje se sudija a ne zakonodavac.46 M eutim, najvie sudske instance i u evropskom kontinentalnom pravu ne objavljuju samo svoje presude, nego su ovlaeni da usklauju i ostvaruju svoje stavove na zajednikim sjednicama svih vije a datog suda ili na op oj sjednici svih sudija. Takva rjeenja su prisutna i u naem pravnom poretku. Zbog toga se moe prihvatiti miljenje da su tako usklaena i objavljena stanovita vana karika za interpretaciju zakona, kao i za jedinstvo sudske prakse, ali da se ipak ne mogu smatrati izvorima prava u formalno materijalnom smislu.

45 46

Isto, strana 81. Isto, strana 82.

48

V ZAKLJUAK

Iz svega izloenog proizilazi da je predmet svake grane prava, pa tako i radnog prava, ureenje veliki m brojem pravnih propisa. Utvrivanje izvora je od posebnog znaaja za. radno pravo, jer se time utvruje nain stvaranja ove grane prava. Op enito, za izvore radnog prava se moe re i da su to svi op i akti pravnog karaktera koji se pojavljuju kao izvori i drugih grana prava, te da je specifi ni izvor radnog prava vezan za kolektivne ugovore. Za izvore radnog prava karakteristino je da se radi o velikom broju raznovrsnih pravnih normi, koji se stalno mjenjaju jer su i radni odnosi promjenljivi, ivi i primjenljivi drutveni odnosi. Zbog toga smatramo da se izvori prava, pa time i radnog prava, ne mogu utvrditi za sva vremena i za sve pravne sisteme, pa se kod. utvrivanja izvora radnog prava treba polaziti od pozitivnog prava svake zemlje. Polazei od. ovog kriterijuma izvori radnog prava se mogu podijeliti na: dravne propise; kolektivne ugovore; op e akte poslodavca - izvore autonomneg prava; meunarodne izvore radnog prava; obiajno pravo i sudsku praksu.

Normativni dravni akti, odnosno dravni propisi su jedini pravni akti koji su snadbjeveni klasinom sankcijom. Iz ustavnog sistema nae drave proizilazi da se dravni propisi dijele na: (1) ustave, (2) zakone i (3) podzakooske propise. Ustav je najvii pravno-politiki akt kojim se ureduju osnove drutvenog pravnog i dravnog ureenja, pa se zbog toga javlja i kao najvaniji izvor svih grana prava. Svi ostali domai propisi moraju biti u skladu sa ustavom. Od ustavnih odredbi naj ee se kao okvir i pravac za stvaranje radnog prava navode odredbe o ljudskim pravima i odredbe koje utemeljuju nadlenost, postupak i oblik pravnih akata kojima se stvara radno pravo. Ustav BiH kao Aneks 4 Op eg okvirnog sporazuma za mir u BiH stupio je na snagu 14. decembra 1995. godine, nakon njegovog prafiranja 25. novembra 1995. godine u Dejtonu. Budui da su ustavne norme u pravilu naelnog karaktera, njihova razrada obezbjeuje se zakonima i podzakonskim aktima tj. veliki dio ustavne materije je ureen i aktima nie pravne snage. Kolektivni ugovori bez obzira to nisu akti drave takoer su vani izvori radnog prava, jer se njima preciznije reguliu prava i obaveze radnika. Kolektivni ugovori kao sui generis izvori radnog prava, u modernim radnim zakonodavstvima postali su nezaobilazan instrument u reguliranju uslova i reima rada.
49

Oni predstavljaju jedan od najstarijih izvora radnog prava. U pozitivnom radnom zakonodavstvu BiH autonomno pravo ima vano mjesto a tu spadaju: statut, pravilnici, odluke, poslovnici i dr. Od izvora radnog prava meunarodnog porijekla najznajnije su Konvencije i Preporuke M OR-a i akti Ujedinjenih nacija koji se javljaju kao dopunski izvor radnog prava u odnosu na navedene akte M OR-a. Kao znaajni izvori radnog prava meunarodnog porijekla se navode i dvostrani i viestarni meudravni i meunarodni sporazumi koji se takoer javl j a ju kao sporedni jer obino ureduju pojedine oblasti radnih odnosa. Ovi izvori prihvatanjem od strane suverenih drava uvode se u unutranje zakonodavstvo, vrei pravno dejstvo na doma e - unutranje radno pravo, bilo da se automatski ukljuuju u interno zakonodavstvo, bilo da se moraju donijeti posebni propisi, kojima e se regulirati odnosna materija (monistiki i dualistiki). Ratifikaciju meunarodnih ugovora u naem pravnom poretku vri Predsjednitvo Bosne i Hercegovine, pod uslovom da na to pristane Skuptina BiH. Obiaj i sudska praksa se samo izuzetno javljaju kao izvori prava uop e. pa time i izuzetno kao izvori radnog prava. Ugovor o radu je akt kojim se zasniva radno pravni odnos izmeu radno pravno sposobnih subjekata, poslodacva i posloprimca zaposlenika radnika. Dakle, u op em reimu radnih odnosa kao subjekti radnih odnosa su : a.) poslodavac i b.) zaposlenik Poslodavac je svaka pravna ili fizika osoba koja zapoljava jednog ili vue posloprimaca na temelju ugovora o radu (to su preduzea, ustanove, banke, udruenja, agencije itd.). Zaposlenik - radnik je fiziko lice koje dobrovoljno, profesionalno obavlja svoj posao za plau, na osnovu ugovora o radu. Sutina bilo koje zakonske formulacije je : radnik zaposlenik, poslodavac i ugovor o radu. Ugovor o radu se zaklju uje u pismenoj formi uz obaveznu zakonom propisanih normi (linih podataka poslodavca uposlenika, trajanja ugovora o radu, poetka rada, mjesto rada, radno vrijeme, plau i dodatak na plau, godinji odmor, otkazni rok i drugo). Na kraju moemo zaklju iti da je Ustav BiH najvaniji izvor svih grana prava, pa samim tim i radnog prava, te da se njegova razrada obezbjeduje zakonima koji moraju biti, kao i svi drugi unutranji propisi, u skladu sa Ustavom BiH. Svi unutranji propisi, takoe moraju biti u skladu sa meunarodnim ugovorima, koje je ratificirala naa drava, s obzirom da u Bosni i Hercegovini meunarodni propisi imaju primat nad dravnim propisima.

50

PRILOG 1 Ugovor o radu na neodredeno vrijeme

Ugovor o radu na neodredeno vrijeme zaklju en u skladu sa lanom 142. Zakona o radu sa postojeim zaposlenikom radi uskladivanja radnog odnosa sa Zakonom o radu
Na osnovu lana 101. Zakona o radu - ZOR ("Slubene novine F BiH", broj 43/99) i lana (navesti drugi neposredniji propis, kolektivni ugovor ili pravilnik o radu) zakljuuje se

UGOVOR O RADU
izmedu poslodavca _____________ (naziv i sjedite poslodavca - lan 21. taka 1. ZOR) i zaposlenika__________________ (ime i prezime, prebivalite, odnosno boravite zaposlenika - lan 21. taka 2. ZOR)

I.Zakljuivanje ugovora o radu

lan 1. Ugovor o radu zakljuuje se na neodredeno vrijeme. lan 2. Zaposlenik je otpo eo sa radom dana _________ (dan, mjesec i godina) na osnovu ____________ (navesti odluku, ugovor ili rjeenje na osnovu kojeg je zaposlenik u radnom odnosu u trenutku zakljuivanja ovog ugovora - lan 21. taka 4. ZOR) lan 3. Zaposlenik e obavljati poslove:______________________ (navesti naziv radnog mjesta, vrstu i kratak opis poslova - lan 21. taka 6. ZOR) lan 4. Zaposlenik e poslove iz lana 3. ovog ugovora obavljati u mjestu-mjestima ________________ ( stalno mjesto ili vie mjesta gdje e zaposlenik raditi - lan 21. taka 5. ZOR)

II. Radno vrijeme

lan 5. Zaposlenik e raditi u punom - nepunom radnom vremenu od ______ sati (broj sati) _______ (dnevno - sedmino) Raspored radnog vremena utvrduje se ________________ (jednokratno - dvokratno) Po etak i zavretak radnog vremena utvrduje se _____________ (treba navesti konkretan raspored radnog vremena ili uputiti na zakan, kolektivni ugovor ili pravilnik o radu kojim su ureena ta pitanja - lan 21. taka 7. i stav 2. tog lana ZOR )

51

III. Plae i naknade

lan 6. Za obavljanje poslova iz lana 3. ovog ugovora, kada zaposlenik radi u redovnom radnom vremenu, odreduje se osnovna plaa najmanje po satu mjeseno _______________ KM, slovima: _______________ (iznos po kolektivnom ugovoru ili pravilniku o radu) Plaa iz prethodnog stava moe se poveati za _____________ (navesti stimulativni koeficijent,kolektivni ugovor ili prauilnik o radu - lan 21. taka 8. i stav 2. tog lana i lan 68. ZOR) Zaposlenik ima pravo poveanja osnovne plae za: - oteane uslove rada __________________% - prekovremeni rad __________________% - no ni rad __________________% - rad nedeljom __________________% - rad na dane dravnih praznika __________________% (lan 71. ZOR). lan 7. Zaposlenik ima pravo na naknadu plae za period u kojem ne radi u sluaju ___________________________ (navesti naziv naknade i relativni iznos - % isplate ili uputiti na kolektivni ugovor ili pravilnik o radu - lan 21. taka 8. i lan 72. ZOR) lan 8. Poslodavac se obavezuje da plau i naknade iz lana 6. i 7. ovog ugovora isplauje mjeseno prema njegovoj likvidnosti, a najkasnije do _____________ (broj dana po isteku mjeseca za koji se vri isplata plae ili prema pravilniku o radu - lan 70. ZOR) Prilikom isplate plae poslodavac se obavezuje zaposleniku uruiti pismeni obraun plae, a zaposlenik prihvata da pojedinane plae nisu javne.

IV. Odmori i odsustva

lan 9. Zaposlenik koji radi sa punim radnim vremenom ima pravo na odmor u toku radnog dana u trajanju od __________________ (navesti broj minuta i vrijeme od_ do_ - lan 37. ZOR) Vrijeme iz stava 1. ovog lana ne uraunava se u radno vrijeme. lan 10. Izmedu dva uzastopna radna dana zaposlenik ima pravo na dnevni odmor u trajanju ____________ (navesti broj sati najmanje 12, za sezonce najmanje 10 i maloljetne najmanje 12 sati - lan 38. ZOR) lan 11. Se dmini odmor zaposlenik e ko.ristiti neprekidno u trajanju ___________ (navesti broj sati najmanje 24 sata - lan 39. ZOR) Se dmini odmor iz stava 1. ovog lana zaposlenik e koristiti __________ (navesti dan u sedmici, obino nedelja) lan 12. Godinji odmor zaposlenika odreuje se u trajanju od _________ (navesti hroj radnih dana, najmanje 18, maloljetni zaposlenih najmanje 24, a zaposlenik hoji radi pod uticajem tetnih materija najmanje 30 radnih dana - lan 41. ZOR)
52

V. Zabrana takmienja zaposlenika sa poslodavcem

lan 13. Zabranjuje se zaposleniku da bez odobrenja poslodavca, za svoj ili tui raun zakljuuje poslove iz djelatnosti koju obavlja poslodavac.

VI. Prestanak ugovora o radu

lan 14. Ovaj ugovor o radu prestaje iz razloga propisanih lanom 86. ZOR. Ako ugovor o radu otkazuje poslodavac otkazni rok traje _________ (navesti broj dana mjeseci, najmanje 15 dana, a najdue est mjeseci - lan 95. ZOR). Poslodavac moe otkazati ugovor o radu i bez potivanja otkaznog roka iz prethodnog stava, kada, zbog krenja obaveza iz radnog odnosa ili zbog neispunjavanja obaveza iz ovog ugovora, nastavak radnog odnosa nije mogu.

VII. Otpremnina
lan 15. Ako se zaposleniku otkae ovaj ugovor o radu, isplauje mu se otpremnina u iznosu od _____________(navesti iznos u KM koji ne moe biti manji od jedne treine prosjene mjesene plae zaposlenika isplaene u posljednja tri mjeseca prije prestanka ugovora za svaku navrenu godinu kod poslodavca - lan 100. ZOR) Na otpremninu iz stava l. ovog lana nema pravo zaposlenik ako mu se otkazuje ugovor o radu zbog krenja obaveza iz radnog odnosa ili zbog neispunjavanja obaveza iz ovog ugovora.

VIII. Posljedice neprihvatanja ponude za zakljuivanje ugovora

lan 16. Ako postojei zaposlenik ne prihvati ponudu poslodavca da zakljui ovaj ugovor o radu, prestaje mu radni odnos u roku od 30 dana od dana dostave ugovora o radu na zakljuivanje.

IX. Drugi uslovi rada

lan 17. Na druge uslove i odnose koji nisu ureeni ovim ugovorom primjenjuje se zakon, kolektivni ugovor i,pravilnik o radu. lan 18. Ovaj ugovor zakljuen je u ____ istovjetnih primjeraka od kojih svaka strana zadrava po___ primjeraka. U Sarajevu,dana ________ Za poslodavca, Zaposlenik

53

PRILOG 2 Ugovor o radu na odreeno vrijeme

Na osnovu lana 101. Zakona o radu - ZOR ("Slubene novine F BiH" broj 43/99) i lana (navesti odredbu pravilnika o radu) zaklju uje se

UGOVOR O RADU

izmedu poslodavca _______________(naziv i sjedite poslodavca ) i zaposlenika _____________________ (ime i prezime, prebivalite, zaposlenika )

I.Zakljui vanje ugovora o radu

lan 1. Ugovor o radu zaklju uje se na odreeno vrijeme radi i traje od ____________ do ________ (dan, mjesec i godina) tj. Dok traje rad na projektu __________________ (naziv projekta. lan 2. Zaposlenik je otpo eo sa radom dana ________ (dan, mjesec i godina) na osnovu (navesti odluku na osnovu koje je zaposlenik u radnom odnosu u trenutku zaklju ivanja ovog ugovora , mogu e navesti konkurs, ili odluku upravnog odbora o prijemu I sl.) lan 3. Zaposlenik e obavljati slijede e poslove: _____________ (navesti naziv radnog mjesta, vrstu i kratak opis poslova ) lan 4. Zaposlenik e poslove iz lana 3. ovog ugovora obavljati u mjestu mjestima ( stalno mjesto ili vie mjesta gdje e zaposlenik raditi )

II. Radno vrijeme

lan 5. Zaposlenik e raditi u punom - nepunom radnom vremenu od ________sati__________ (dnevno - sedmi no) Raspored radnog vremena utvrduje se ___________ (jednokratno - dvokratno). Po etak i zavretak radnog vremena utvrduju se ________________(treba navesti konkretan raspored radnog vremena ili uputiti na pravilnik o radu kojim su uredena ta pitanja)

54

III. Plae i naknade

lan 6. Za obavljanje poslova iz lana 3. ovog ugovora, kada zaposlenik radi u redovnom radnom vremenu, odreuje se osnovna pla a od najmanje __________ KM mjese no (slovima) (iznos po pravilniku o radu ) (Za najniu pla u primjenjuje se odredba kolektivnog ugovora gdje je minimalna pla a 55% prosje ne pla e u Federaciji koja se objavljuje u slubenom listu zadnja objavljena je 491,00 KM to zna i da je minimalna oko 270,00 KM) Pla a iz prethodnog stava moe se pove ati za _____ % (navesti stimulativni koeficijent i po kom osnovu ili uputiti zaposlenika na zakon, kolektivni ugovor ili pravilnik o radu) Zaposlenik ima pravo pove anja osnovne pla e za: - oteane uslove rada % - prekovremeni rad % - no ni rad % - rad nedeljom % - rad na dane dravnih praznika % (ostaviti one mogu nosti koje su kod Vas vjerovatne). lan 7. Zaposlenik ima pravo na naknadu pla e za period u kojem ne radi u iznosu od ________ a u slu aju________________ (navesti naziv naknade i relativni iznos isplate ili uputiti na pravilnik o radu odnosi se na godinji odmor, privremenu nesposobnost trudno u I sl. l.72 Z OR-a) lan 8. Poslodavac se obavezuje da pla u i naknade iz l. 6. i 7. ovog ugovora ispla uje mjese no a najkasnije do __________ (broj dana po isteku mjeseca za koji se vri isplata pla e ) Prilikom isplate pla e poslodavac se obavezuje zaposleniku uru iti pis meni obra un pla e, a zaposlenik prihvata da pojedina ne pla e nisu javne.

IV. Odmori i odsustva

lan 9. Zaposlenik koji radi sa punim radnim vremenom ima pravo na odmor u toku radnog dana u trajanju od ___________ (navesti broj minuta i vrijeme od- do- ) Vrijeme iz stava 1. ovog lana ne ura unava se u radno vrijeme. lan 10. Iz meu dva uzastopna radna dana zaposlenik ima pravo na dnevni odmor u trajanju _________.(navesti broj sati - najmanje 12, ) lan 11. Sedmi ni odmor zaposlenik e koristiti neprekidno u trajanju _____________ (navesti broj sati, najmanje 24 sata ) Sedmi ni odmor iz stava l. ovog lana zaposlenik e koristiti _______________ (navesti dan u sedmici, obi no nedelja) lan 12. Godinji odmor zaposlenika odreduje se u trajanju od ___________ (navesti broj radnih . dana, najmanje 18 radnih dana ).

55

V. Zabrana takmi enja zaposlenika sa poslodavcem

lan 13. Zabranjuje se zaposleniku da bez odobrenja poslodavca, za svoj ili tui ra un zaklju uje poslove iz djelatnosti koju obavlja poslodavac.

VI. Prestanak ugovora o radu

lan 14. Ovaj ugovor prestaje istekom vremena na koje je zaklju en (iz lana l. ovog ugovora), a moe se sporazumno i po otkazu raskinuti i prije tog roka. Ako ugovor o radu otkazuje poslodavac otkazni rok traje ______________ .(navesti broj dana - mjeseci, najmanje 15 dana, a najdue est mjeseci ne moete se pozvati na zakon jer on propisuje raspon a vi ga morate odrediti ili ugovorom ili pravilnikom) Poslodavac moe otkazati ugovor o radu i bez potivanja otkaznog roka iz prethodnog stava, kada, zbog krenja obaveza iz radnog odnosa ili zbog neispunjavanja obaveza iz ovog ugovora, nastavak radnog odnosa nije mogu .

VII. Drugi uslovi rada

lan 15. Na druge uslove i odnose koji nisu uredeni ovim ugovorom primjenjuje se zakon i pravilnik o radu. lan 16. Ovaj ugovor zaklju enje u 5 istovjetnih primjeraka od kojih svaka strana zadrava po 1 primjerak dok ostali slue za prijavu dravnim I poreznim organima. U Mostaru, dana ____________ Za poslodavca, (potpis i ig) Zaposlenik (potpis)

56

PRILOG 3 Kolektivni ugovor za slubenike organa uprave i sudske vlasti u Federaciji Bosne i Hercegovine
Sarajevo, april 2000.g. U smislu lana 7. Zakona o radnim odnosima i plaama slubenika organa uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine ("Slubene novine Federacije BiH" br. 13/98), a u skladu sa lanom 52. Statuta Samostalnog sindikata slubenika organa uprave i sudske vlasti u Federaciji Bosne i Hercegovine, Samostalni sindikat, kao predstavnik slubenika organa uprave i sudske vlasti u FBiH, kojeg zastupa predsjednik, s jedne strane i Vlada Federacije Bosne i Hercegovine, koju zastupa federalni ministar pravde, g. Baria olak uz prethodno pribavljenu saglasnost na usaglaeni tekst prijedloga Kolektivnog ugovora Vlade Unsko-Sanskog kantona (Odluka br. 03-017-572 /98 od 10.10.1998.), Vlade Zeniko-dobojskog kantona (Rjeenje br. 04-1-12-116/98 od 09.10.1998.), Vlade Bosansko-podrinjskog kantona (Odluka br. 02-8405-1536/98 od 29.09.1998.), Vlade Hercegova koneretvanskog kantona (Odluka br. 01-460/98 od 25.09.1998.) i Vlade Kantona Sarajevo (Odluka br.02-012-61/98 od 25.06.1998.) , kao poslodavca s druge strane, dana 11.04.2000.g. z a k l j u u j u KOLEKTIVN I UGOVOR za slubenike organa uprave i sudske vlasti u Federaciji Bosne i Hercegovine I - OPE ODREDBE lan 1. Ovim kolektivnim ugovorom ureuju se prava i obaveze slubenika (u daljem tekstu: slubenik) iz rada i po osnovu rada na koje se primjenjuju propisi o radnim odnosima, plaama i drugim naknadama slubenika u federalnim organima uprave, federalnim ustanovama i drugim federalnim institucijama, kantonalnim organima uprave, upravnim ustanovama i drugim kantonalnim institucijama i gradskim, odnosno opcinskim slubama za upravu, (u daljem tekstu: organi uprave) na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine, (u daljem tekstu: Federacija). lan 2. Propisom i op im aktima rukovoditelja organa uprave i sudske vlasti, ne mogu se utvrditi manja prava slubenika od onih koja su utvrena ovim ugovorom. Rukovoditelj organa uprave, sudske vlasti, slubi ili drugih institucija iz lana 1. ovog ugovora (u daljem tekstu: rukovoditelj organa uprave) e obezbijediti ue e Sindikata u pripremi i izradi prednacrta i nacrta propisa koji reguliu oblast radnopravnih odnosa slubenika organa uprave. lan 3. O pitanjima koja nisu ureena ovim ugovorom, primjenjivat e se odredbe Op eg kolektivnog ugovora. II - RADNI ODNOS I Clan 4. Prijem, rasporedivanje i prestanak rada slubenika u organima uprave, vrit ce se u skladu sa zakonom.
57

Clan 5. Lice koje trai zaposlenje, kao i lice koje se zaposli, ne moe biti stavljeno u nepovoljniji poloaj zbog rase, boje koe, pola, jezika, vjere, politickog ili drugog miljenja, nacionalnog ili socijalnog porijekla, imovnog stanja, rodenja ili kakve druge okolnosti, clanstva ili neclanstva u politickoj stranci, clanstva ili neclanstva u Sindikatu, te tjelesnih ili duevnih potekoca. Clan 6. Provjera radnih i strucnih sposobnosti, koja se vri za vrijeme trajanja probnog rada sastoji se u ocjenjivanju znanja i sposobnosti slubenika za izvravanje poslova koje ce obavljati, odnosno na koje se slubenik rasporeduje. Ocjenu rada slubenika, koja se vri za vrijeme probnog rada, predlae rukovoditelj organizacione jedinice, odnosno ovlatena osoba koja prati njegov rad u organu uprave. Clan 7. Ako rukovoditelj organa uprave ne donese rjeenje o otpustu u roku od osam dana od dana kada je istekao probni rad, a slubenik je nastavio sa radom, smatra se da je zadovoljio na probnom radu. Clan 8. Slubeniku, koji je za vrijeme probnog rada bio odsutan sa rada iz opravdanih razloga (bolest, mobilizacija i sl.), probni rad se produava za onoliko dana koliko je bio opravdano odsutan. Clan 9. M ladi strucni kadrovi mogu se primiti na strucno osposobljavanje radi polaganja pripravnickog, odnosno strucnog ispita i bez zasnivanja radnog odnosa (volonterski rad), po postupku i na nacin koji je zakonom predviden za pripravnike. Ugovor o volonterskom radu zakljucuje se u pisanom obliku. Volonterski rad moe trajati najdue koliko traje pripravnicki sta. Clan 10. Slubenici organa iz clana 1. ovog ugovora, za cijim je radom prestala potreba zbog smanjenja obima posla ili ukidanja organa,, se rasporeduju na druge poslove u skladu sa zakonom, a prema redoslijedu koji se utvrdi listom prioriteta za rjeavanje njihovog radno-pravnog statusa (u daljem tekstu: lista). Listu utvrduje rukovoditelj organa uprave, ciji su slubenici clanovi Sindikata, prije donoenja rjeenja o stavljanju slubenika na raspolaganje, polazeci od strucne spreme, ocjene o radu, duine staa osiguranja, uceca u odbrani BiH, zdravstvenog stanja, socijalne situacije i invalidnosti, a prema kriterijima koji se nalaze u prilogu ovog kolektivnog ugovora i cine njegov sastavni dio. Na listu iz stava 1. ovog clana uvrtavaju se svi slubenici istog stepena strucne spreme zaposleni u organu uprave, organu sudske vlasti ili drugim institucijama, odnosno slubama. Slubenik koji se ne moe rasporediti na druge poslove u smislu stava 1. ovog clana, ostvaruje pravo na rasporedivanje u skladu sa zakonom. Rukovoditelj organa uprave, sudske vlasti ili druge institucije, duan je, prije donoenja liste i rjeenja o rasporedu, razmotriti miljenje Sindikata i odgovor po tom miljenju dostaviti u pismenom obliku organu Sindikata. III - ODMORI I ODS US TVA Clan 11. Ako je potrebno da slubenik radi u dane sedmicnog odmora, mora mu se osigurati koritenje jednog dana u periodu odredenom prema dogovoru rukovoditelja organa i slubenika. Clan 12.
58

Duinu i vrijeme koricenja godinjeg odmora utvrduje rukovoditelj organa uprave, u skladu sa zakonom, ovim ugovorom i opcim aktom o radnim odnosima, (u daljem tekstu: Pravilnik o radnim odnosima). Pri utvrdivanju trajanja godinjeg odmora ne uracunavaju se nedjelje i dani u koje se po zakonu ne radi. Clan 13. Godinji odmor od 18 radnih dana uvecava se prema sljedecim osnovama i mjerilima: . Po osnovu radnog staa: - za svake tri godine radnog staa najmanje jedan dan. . Po osnovu sloenosti poslova: - slubenicima koji obavljaju poslove visoke spreme - cetiri dana, - slubenicima koji obavljaju poslove vie strucne spreme i namjetenicima sa VKV spremom - tri dana, - slubenicima koji obavljaju poslove srednje kolske spreme - dva dana, - namjetenicima sa K V spremom - dva dana, - ostalim namjetenicima - jedan dan. . Po osnovu uvjeta rada: - rad na poslovima sa oteanim uvjetima rada - tri dana, - rad u smjenama i u neradne dane - dva dana. . Po osnovu socijalnih i zdravstvenih uvjeta: - roditelju ili staratelju sa djetetom do sedam godina - jedan dan za svako dijete, - samohranom roditelju ili staratelju sa djetetom do deset godina - dva dana za svako dijete, - samohranom roditelju ili staratelju sa hendikepiranim djetetom - dva dana za svako dijete. - invalidu - dva dana. . Po osnovu rezultata rada - za uspjene rezultate rada - jedan dan, - za narocito uspjene rezultate u radu - dva dana. Clan 14. Slubenik, koji u kalendarskoj godini u kojoj je zasnovao radni odnos, nema navrenih est mjeseci neprekidnog rada, ima pravo najmanje dva dana godinjeg odmora za svaki navreni mjesec rada. Clan 15. Na osnovu plana koritenja godinjeg odmora, rukovoditelj organa uprave donosi rjeenje i urucuje ga slubeniku najkasnije 15 dana prije pocetka koritenja godinjeg odmora. Clan 16. Slubenik ima pravo koristiti jedan dan godinjeg odmora u vrijeme koje sam odredi, ali je duan o tome obavijestiti rukovoditelja organa uprave, najkasnije tri dana prije koritenja. Clan 17. Koricenje godinjeg odmora moe se privremeno prekinuti na zahtjev rukovoditelja organa uprave u slucaju kad je to neophodno radi izvrenja neodlonih slubenih poslova. U slucaju iz stava 1. ovog clana, slubenici imaju pravo na nadoknadu stvarnih trokova nastalih prekidom koritenja godinjeg odmora. Visina tih trokova dokazuje se odgovarajucim dokazima. Clan 18. Slubenik ima pravo na odsustvo uz naknadu place (placeno odsustvo) od ukupno sedam radnih dana u kalendarskoj godini u sljedecim slucajevima:
59

Stupanja u brak, rodenja djeteta, tee bolesti ili smrti clana obitelji, odnosno domacinstva, selidbe, dobrovoljnog davanja krvi, i u drugim slicnim slucajevima to se odreduje pravilnikom o radnim odnosima. Slubenik ima pravo na placeno odsustvo sa rada u trajanju od najmanje pet radnih dana za pripremanje i polaganje strucnog ispita ili drugog ispita koji predstavlja uslov za obavljanje poslova radnog mjesta na koje je slubenik rasporeden. Clan 19. Slubenik, koji je upucen na kolovanje, strucno osposobljavanje ili usavravanje, ima pravo na placeno odsustvo u trajanju koje se utvrdi pravilnikom o radnim odnosima. Clan 20. Slubeniku se moe odobriti neplaceno odsustvo sa rada do 30 dana u sljedecim slucajevima. - za pripremanje i polaganje ispita, - za sudjelovanje u strucnim seminarima, - za gradnju i popravku kuce ili stana, - za njegu clana obitelji, - za sudjelovanje na kulturnim , sportskim susretima i drugim slicnim slucajevima. Duina odsustva, iz stava 1. ovog clana, za pojedine slucajeve ureduje se pravilnikom o radnim odnosima. IV - ZA TITA ZD RAVLJA I S IGURNOS TI NA RADU, ZA TITA EN E I MATERINJS TVA a) Zatita zdravlja i sigurnosti na radu Clan 21. Rukovoditelj organa uprave, duan je osigurati nune uvjete za zdravlje i sigurnost slubenika na radu. Rukovoditelj organa uprave, na zahtjev Sindikata, preduzet ce donoenje potrebnih mjera za zatitu slubenika, ukljucivo i njihovo osposobljavanje za siguran rad i prevenciju zdravlja. Rukovoditelj organa uprave, duan je ugovoriti kolektivno osiguranje slubenika za slucajeve povrede u slubi ili u vezi sa slubom, odnosno dolaska na posao i odlaska sa posla, u skladu sa zakonom. Clan 22. Dunost je slubenika brinuti se o vlastitom zdravlju i sigurnosti, kao i zdravlju i sigurnosti drugih sa kojima radi. Pravilnikom o radnim odnosima ili posebnim pravilnikom o zatiti na radu utvrduju se poslovi sa posebnim uvjetima rada i rokovi za vrenje periodicnih zdravstvenih ljekarskih pregleda. b) Zatita ene i materinjstva Clan 23. Slubenik ena, zaposlena u organu uprave, ima pravo na posebnu zatitu u skladu sa Zakonom o radu. Slubenik ima pravo da odsustvuje sa rada do tri godine ivota djeteta, bez naknade place, uz prethodno podnesen pismeni zahtjev rukovoditelju i dokaz da to pravo ne koristi drugi bracni drug. V - PLACE I DODACI NA PLAC E I N AKNAD E PO OSNOVU RAD A a) Place Clan 24. Osnovna placa slubenika utvrduje se mnoenjem koeficijenta platnog razreda, odnosno grupacije poslova u kojoj je razvrstan s osnovicom za placu. Osnovica za obracun placa utvrdivat ce se pregovorima svaka tri mjeseca, na nacin i po postupku koji ce utvrditi potpisnici ovog ugovora, s tim da najnia placa u
60

organima uprave, ne moe biti manja od 70 % prosjecne neto place isplacene po zaposleniku u Federaciji u protekla tri mjeseca. U slucaju povecanja trokova ivota ili inflacije vece od 5 %, osnovica za utvrdivanje placa moe se utvrdivati i mjesecno. Pored predlagaca za utvrdivanje osnovice odredene zakonom, kao ravnopravan partner sudjelovat ce i Sindikat. Clan 25. Placa slubenika obracunata u skladu sa clanom 24. ovog ugovora, uvecava se za 05 % za svaku godinu penzijskog staa, s tim da ukupno povecanje place po ovom osnovu ne moe biti vece od 20 %. Placa se isplacuje jedanput mjesecno za protekli mjesec i od jedne do druge isplate place ne moe proci vie od 30 dana. b) Dodaci na placu Clan 26. Slubeniku, koji radi na poslovima s posebnim uslovima rada, utvrdenim pravilnikom o radnim odnosima, pripada pravo na posebni dodatak uz placu u visini do 20 %. Za slubenike koji obavljaju poslove sudske policije, strae u kazneno-popravnim ustanovama, carine, naknada, odnosno poseban dodatak uz placu iz stava 1. ovog clana, moe iznositi do 30 %. Clan 27. Osnovna placa uvecat ce se: - za rad nocu najmanje 35 % - za prekovremeni rad najmanje 50 % - za rad subotom i nedjeljom (ako su neradni dani) najmanje 30 % Za rad na dan dravnog praznika slubenici imaju pravo na naknadu place i placu uvecanu za najmanje 50 %. Clan 28. Slubeniku ce se isplatiti jubilarna nagrada za neprekidan rad u organima uprave, u skladu sa njihovim materijalnim mogucnostima, i to za navrenih: 5 godina 0,50 prosjecne mjesecne place 10 godina 1 prosjecna mjesecna placa 15 godina 1,25 prosjecne mjesecne place 20 godina 1,25 prosjecne mjesecne place 25 godina 1,75 prosjecne mjesecne place 30 godina 2 prosjecne mjesecne place 35 godina 2,5 prosjecne mjesecne place. Osnovica za utvrdivanje visine jubilarne nagrade je prosjecna mjesecna placa ostvarena u Federaciji u prethodna tri mjeseca. c) Naknade po osnovu rada Clan 29. Pored naknada na placu utvrdenih zakonom, slubeniku pripada naknada za prevoz na posao i s posla, ishrana u toku rada (topli obrok) i regres za godinji odmor. Visinu naknada iz stava 1. ovog clana utvrduju rukovoditelj organa uprave i Sindikat. Clan 30. Slubeniku kome nije organizovan prevoz na posao i sa posla, a cije je mjesto stanovanja od mjesta rada udaljeno najmanje dva kilometra, pripada naknada za trokove prevoza u visini mjesecne karte gradskog ili prigradskog saobracaja. Clan 31. Slubeniku pripada naknada za ishranu (topli obrok) u toku rada, najmanje u
61

iznosu od 2% prosjecne place u Federaciji, prema posljednjem objavljenom statistickom podatku. Clan 32. Slubeniku pripada naknada place za koritenje godinjeg odmora (regres) najmanje u visini od 70 % njegove place ili najmanje u visini prosjecne place isplacene u Federaciji za prethodna tri mjeseca prije donoenja odluke o regresu, ako je to za slubenika povoljnije. Clan 33. Slubeniku koji je privremeno rasporeden ili upucen na rad van mjesta prebivalita njegove porodice pripada naknada za odvojeni ivot od porodice za trokove ishrane, najmanje u visini od 70 % prosjecne mjesecne place ostvarene u Federaciji u prethodnom mjesecu. Clan 34. Slubeniku pripada naknada za slubeni put (trokovi prevoza, trokovi prenocita) po cijeni prevozne karte i hotelskih racuna, osim hotela de luxe kategorije i dnevni trokovi u obliku dnevnice za slubeno putovanje u visini od najmanje 10 % od prosjecne place ostvarene u Federaciji u posljednja tri mjeseca. Za upotrebu privatnog automobila u slubene svrhe, ako se takvo koritenje prethodno odobri, slubeniku se nadoknaduju trokovi u visini do 25 % od cijene jedne litre benzina (super) po predenom km. Clan 35. Dnevnica za slubeni put i naknada za odvojeni ivot od porodice medusobno se iskljucuju, osim u slucajevima kada se slubeni put obavlja van mjesta rada za koje se prima naknada za odvojeni ivot. Clan 36. Slubeniku pripada naknada za izum i tehnicko unapredenje koje je ostvario na radu ili u vezi sa radom, s tim da taj izum, odnosno tehnicko unapredenje koristi organ uprave. Visina naknade utvrduje se posebnim ugovorom izmedu slubenika i rukovoditelja organa uprave. VI - ZA TITA PRAVA Clan 37. Rjeenja i drugi akti koji se odnose na ostvarivanje prava, obaveza i odgovornosti slubenika, obavezno se dostavljaju u pismenom obliku s obrazloenjem i poukom o pravnom lijeku, slubeniku na koga se odnose, u rokovima odredenim zakonom. Clan 38. Prilikom razmatranja prigovora izjavljenih na rjeenja i akte iz clana 37. ovog ugovora, rukovoditelj organa uprave duan je razmotriti miljenje Sindikata. Clan 39. Slubenik, kojem je sluba prestala bez njegove krivice, nakon isteka statusa slubenika na raspolaganju i otkaznog roka, ima pravo na otpremninu najmanje u visini njegove tri place ostvarene u mjesecu koji je prethodio otkazu radnog odnosa ili u visini tri prosjecne place ostvarene u Federaciji u prethodnom mjesecu, ako je to za slubenika povoljnije. Otpremnina se isplacuje posljednjeg dana rada u organu uprave. Clan 40. Slubenik, za cijim je radom prestala potreba u organu uprave, ima u roku do godine dana od dana prestanka radnog odnosa prvenstvo u ponovnom primanju u radni odnos, ako se u tom vremenu ukae potreba za obavljanje poslova, ciji je obim bio smanjen ili su bili ukinuti, u skladu sa strucnom spremom koja se trai. Clan 41. Slubeniku ne moe prestati radni odnos bez njegove krivice ukoliko mu nedostaje
62

najvie pet godina do ostvarenja uslova za mirovinu. Clan 42. U slucaju smanjenja radne sposobnosti zbog profesionalne bolesti, povrede na radu i invaliditeta slubenika, osigurava se laki posao bez smanjenja place koju je ostvarivao prije nastupanja navedenih okolnosti. Slubeniku, koji radi skraceno vrijeme zbog razloga navedenih u stavu 1. ovog clana, isplacuje se puna placa koju bi ostvario za puno radno vrijeme na radnom mjestu na koje je rasporeden. VII - DONO ENJE PROPIS A I OPCIH AKATA Clan 43. Rukovoditelj organa uprave, duan je sve prednacrte i nacrte propisa i opcih akata iz oblasti radno-pravnih odnosa dostaviti Sindikatu na razmatranje i miljenje. Rukovoditelj organa uprave, duan je razmotriti dato miljenje Sindikata i prihvatiti sugestije za koje se ocijeni da su osnovane. VIII - RJE AVANJE KOLEKTIVNIH RADNIH S POROVA Clan 44. Kolektivne radne sporove, o primjeni, izmjeni i dopuni, odnosno otkazivanju ovog ugovora ili drugog slicnog spora, koji se nisu mogli rijeiti pregovaranjem potpisnika ovog ugovora, mogu se rjeavati pred Arbitranim vijecem. Clan 45. Arbitrano vijece sastoji se od tri clana. Svaka strana bira po jednog clana, a treci clan se bira dogovoreno iz reda istaknutih naucnih i strucnih radnika iz oblasti koja je predmet spora. Clan 46. Postupak arbitrae pokrece se na pismeni prijedlog jednog od potpisnika ovog ugovora, a mora se dovriti u roku od 10 dana od dana pocetka arbitrae. Clan 47. U postupku arbitrae ispituju se navodi i prijedlozi ugovornih strana, a po potrebi prikupljaju i drugi dokazi, te sasluavaju stranke. Clan 48. Arbitrano vijece u odlucivanju, odnosno postupku, primjenjuje pravila parnicnog postupka. Trokove postupka arbitrae (naknade za rad clanova Arbitranog vijeca), u visini koju rukovoditelj organa uprave sporazumno utvrdi sa clanovima Arbitranog vijeca, isplacuje organ uprave. Obavljanje administrativno-tehnickih poslova za Arbitrano vijece obezbijedit ce organ uprave. Clan 49. Odluka Arbitranog vijeca je konacna i obavezujuca. Protiv odluke Arbitranog vijeca alba nije doputena. IX - TRAJK Clan 50. U svrhu zatite i ostvarenja ekonomskih i socijalnih interesa svojih clanova, Sindikat ima pravo pozvati svoje clanstvo i zaposlene na trajk. trajk se organizira i provodi u skladu sa zakonom o trajku i sindikalnim pravilima o trajku. Clan 51. trajk se mora najaviti rukovoditelju organa uprave u roku utvrdenim zakonom. U pisanoj najavi trajka moraju se navesti razlozi za trajk, te mjesto i vrijeme pocetka trajka. Odluku o trajku donosi nadleni organ Sindikata s najmanje natpolovicnom vecinom svojih clanova.
63

Clan 52. Na dan najave trajka, Sindikat mora objaviti pravila o trajku. Sindikat je duan da Pravilima o trajku ili posebnom odlukom trajkackog odbora, u skladu sa zakonom, utvrdi poslove za koje se mora osigurati izvravanje osnovne funkcije iz djelokurga organa uprave. Aktima iz stava 2. ovog clana moraju se tacno definisati poslovi u organu uprave, koji se moraju obavljati u toku trajanja trajka. Pravila o tajku i drugi akti koji se odnose na tok vodenja tajka u organu uprave, moraju se dostaviti rukovoditelju organa uprave, najkasnije na dan najave trajka. Clan 53. trajkom rukovodi trajkacki odbor sastavljen od predstavnika Sindikata, koji se duan ocitovati drugoj strani, kako bi se nastavili pregovori na mirnom rjeenju spora. Za vrijeme trajanja trajka, clanovi trajkackog odbora ne mogu biti rasporedeni na rad. Clan 54. Ucesniku trajka za dane provedene u trajku ne pripada placa i dodaci na placu, osim doplatka za djecu. Clan 55. Organiziranje trajka i ucece u trajku, u skladu sa zakonom i odredbama ovog ugovora, ne predstavlja povredu slubene dunosti. Clan 56. Niko se ne smije prisiliti da ucestvuje u trajku mimo njegove volje, niti se smije staviti u nepovoljniji poloaj zbog uceca u trajku. X - US LOVI ZA RAD S INDIKATA Clan 57. Potpisnici ovog ugovora se obavezuju da ce djelovati u skladu sa Ustavom, zakonom, konvencijama M edunarodne organizacije rada, Opcim kolektivnim ugovorom i ovim ugovorom. Clan 58. Rukovoditelj organa uprave, obavezuje se da nece svojim djelovanjem i aktivnostima ni na koji nacin onemoguciti sindikalni rad, sindikalno organiziranje i pravo zaposlenih da se uclane u Sindikat. U cilju ostvarivanja funkcije Sindikata u organima uprave, rukovoditelj tih organa duan je osigurati da se putem platne liste, a po dostavljenoj pismenoj izjavi pristupnici slubenika, clana Samostalnog sindikata iz koje se vidi njegov dobrovoljan pristanak za takav nacin placanja clanarine sa tacno odredenim procentom place za sindikalnu clanarinu, vri mjesecno prikupljanje tih finansijskih sredstava i njihov prijenos na racun Sindikata. Clan 59. Dunost je Sindikata da obavijesti rukovoditelja organa uprave o izboru ili imenovanju slubenika iz tog organa, na funkciju sindikalnog povjerenika ili drugu funkciju u organima sindikata. Clan 60. Rukovoditelj organa uprave, duan je omoguciti odsustvo sa rada sindikalnom povjereniku i drugom sindikalnom predstavniku zbog obavljanja sindikalnih aktivnosti i zbog prisustva sindikalnim sastancima, kongresima, konferencijama, seminarima, sindikalnim kolama i drugim oblicima osposobljavanja u zemlji i u inozemstvu. Odsustvo predstavnika Sindikata iz stava 1. ovog clana odobrit ce se na osnovu zvanicnog pismenog poziva organa Sindikata, ciji je clan.
64

Clan 61. Sporazumom izmedu rukovoditelja organa uprave i sindikalnog povjerenika mogu se blie urediti uslovi vezani uz obavljanje sindikalnih zadataka. Clan 62. Sindikalni povjerenik, zbog obavljanja sindikalne aktivnosti, ne moe biti pozvan na odgovornost niti doveden u nepovoljniji poloaj u odnosu na druge slubenike. Clan 63. Za vrijeme obavljanja sindikalne aktivnosti u organu uprave, bez saglasnosti Sindikata, sindikalnom povjereniku zbog obavljanja sindikalne aktivnosti, ne moe se: - otkazati radni odnos, - izvriti premjetanje na druge poslove bez njegove saglasnosti, - donijeti rjeenje o stavljanju na raspolaganje. Clan 64. -Pri donoenju odluka za rjeavanje radno-pravnog statusa slubenika, rukovoditelj organa uprave ili druga ovlatena osoba, mora pribaviti i razmotriti miljenje Sindikata ili sindikalnog povjerenika. M iljenje sindikata iz stava 1. ovog clana obavezno se pribavlja u sljedecim slucajevima: - kada se donosi odluka o popuni radnih mjesta, ako u organu uprave ima nerasporedenih slubenika, - donoenja odluke o mjerama zatite na radu, - donoenja odluke o uvodenju novih tehnologija, te promjene u organizaciji i nacinu rada, - donoenja odluke o rasporedu radnog vremena i o nocnom radu. Clan 65. Rukovoditelj organa uprave, duan je razmotriti sve prijedloge, inicijative, miljenja i zahtjeve Sindikata, koji se odnose na ostvarenje prava, obaveza i odgovornosti slubenika iz rada i po osnovi rada i o svom stavu obavijestiti Sindikat u roku od 15 dana od dana primitka takvog akta. Clan 66. Rukovoditelj organa uprave, duan je primiti na razgovor sindikalnog povjerenika ili njegovog zastupnika na njegov zahtjev i s njim razmotriti sva pitanja sindikalne aktivnosti, materijalne i druge problematike slubenika, ako se to ocijeni potrebnim. Clan 67. Rukovoditelj organa uprave je duan, bez naknade, osigurati za rad Sindikata, najmanje slijedece uslove: - odgovarajuci prostor za odravanje sindikalnih sastanaka, ako za to postoje uslovi, - pravo na koritenje telefona, telefaxa i drugih raspoloivih tehnickih pomagala. Clan 68. U provodenju mjera zatite na radu, sindikalni povjerenik ima pravo i obavezu: - sudjelovati u planiranju mjera za unapredenje uslova rada, - biti informiran o promjenama bitnim za sigurnost i zdravlje zaposlenih, - osposobljavati se i obrazovati za obavljanje poslova vezanih za zatitu na radu, - pozvati inspektora zatite na radu kad za to postoje razlozi, - traiti od zaposlenih da potuju mjere zatite na radu. Clan 69. Sindikalni povjerenik ili druga osoba koja profesionalno obavlja dunost u Sindikatu, ima se pravo nakon isteka mandata, ako ponovo ne bude imenovana, vratiti u organ uprave, na svoje ili drugo radno mjesto za koje ispunjava uslove
65

strucne spreme. Prava i obaveze iz stava 1. ovog clana ureduju se pismenim sporazumom zakljucenim izmedu Sindikata i rukovoditelja organa uprave. Sporazumom se moe utvrditi da lica iz stava 1. ovog clana ostvaruju pravo na placu i druge naknade svog radnog mjesta na koje je to lice radilo do izbora na funkciju u Sindikat, s tim da Sindikat vri refundaciju tih sredstava organu uprave. XI -TUMAC ENJE I PRACENJE PRIMJEN E KOLEKTIVNOG UGOVORA Clan 70. Za tumacenje i pracenje primjene ovog ugovora, ugovorne strane imenuju zajednicku komisiju u roku od 30 dana od dana potpisivanja ugovora. Komisiju cine po jedan predstavnik potpisnika ovog ugovora i identican broj predstavnika Sindikata. Clanove Komisije imenuju potpisnici ovog ugovora. Komisija donosi poslovnik o svom radu. Sve odluke Komisija donosi konsenzusom. Ugovorne strane su se dune pridravati tumacenja i odluka komisije. U slucaju nemogucnosti postizanja konsenzusa u tumacenju pojedinih odredaba ovog ugovora, sporna pitanja dostavice se na rjeavanje Arbitranom vijecu iz clana 44. ovog ugovora. XII - PRELAZNE I ZAVR NE ODREDBE Clan 71. Odredbe ovog ugovora primjenjuju se i na slubenike i namjetenike organa, slubi i tijela iz clana 168. Zakona o radnim odnosima i placama slubenika organa uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine i druge slubenike na koje se shodno primjenjuju odredbe tog zakona ili identicnih zakona kantona - upanija. Clan 72. Ovaj ugovor se zakljucuje na neodredeno vrijeme. Clan 73. Ovaj ugovor smatra se zakljucenim i stupa na snagu kad ga potpiu ovlateni predstavnici ugovornih strana. Ovom ugovoru mogu naknadno pristupiti i drugi organi uprave, organi sudske vlasti i slube za upravu, odnosno upravne organizacije ili javne ustanove koji prihvataju odredbe ovog ugovora. Clan 74. Prijedlog za izmjene i dopune ovog ugovora mogu dati ispred organa uprave, sudske vlasti i javnih slubi: Vlada Federacije i najmanje 1/3 vlada kantona, potpisnika ovog ugovora i Sindikat. Strana kojoj je podnesen prijedlog mora pristupiti pregovorima o predloenoj izmjeni i dopuni u roku od 30 dana od dana primitka prijedloga. Clan 75. Ovaj ugovor je obavezan za strane koje su ga potpisale, kao i za strane koje mu naknadno pristupe. Sporove u vezi primjene ovog ugovora, koji nisu rijeeni arbitraom, rjeavat ce nadleni sud u Federaciji. Trokove izrade ovog ugovora snose ugovorne strane solidarno. Clan 76. Rukovoditelj organa uprave, duan je uskladiti Pravilnik o radnim odnosima i druge pravilnike koji se odnose na radne odnose, place i druge naknade sa odredbama ovog ugovora u roku od 60 dana od dana stupanja na snagu ovog ugovora.
66

Clan 77. Danom stupanja na snagu ovog ugovora prestaje primjena Kolektivnog ugovora za organe uprave u Socijalistickoj Republici Bosni i Hercegovini, objavljen u "Slubenom listu SRBiH" broj 30/91. Clan 78. Ovaj ugovor stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u "Slubenim novinama Federacije BiH". Za Vladu Federacije BiH: Za Samostalni sindikat slubenika Federalni ministar pravde organa uprave i sudske vlasti u FBiH Predsjednik olak Baria Hakija Kurtovi br. 01-IV-93/00 od 11.04.2000.g.

KRITER IJ I ZA ISKAZIVANJE PRESTANKA POTREBE ZA SLUBENICIM A ORGANA UPRAVE I SUDSKE VLASTI U FBIH

STRUNA SPREM A I DRUGE RADNE KARAKTERISTIKE

Struna sprema - visoka struna sprema - 30 bodova - via struna sprema - 25 bodova - visokokvalifikovani radnik - 23 boda - srednja struna sprema - 20 bodova - kvalifikovani radnik - 18 bodova - nia struna sprema - 15 bodova Poloeni struni ispit za rad u dravnim organima - 5 bodova Dodatno usavravanje - zavren postdiplomski studij - 10 bodova - poloen pravosudni ispit - 10 bodova - doktorat nauka - 15 bodova - drugi oblici usavravanja (kursevi strucne specijalizacije i sl.) - 5 bodova Ocjena rukovodioca o radu radnika u posljednje dvije godine - naroito uspjean - 15 bodova - uspjean - 10 bodova - zadovoljava 5 bodova
67

Duina staa osiguranja - preko 30 godina - 30 bodova - preko 25 godina - 25 bodova - preko 20 godina - 20 bodova - preko 15 godina - 15 bodova - preko 10 godina - 10 bodova - preko 5 godina - 5 bodova - ucee u ratu protiv agresije na BiH (za svaku godinu) - 10 bodova SOCIJALNE PRILIKE - radnik sa pet i vie lanova porodice - 20 bodova - radnik sa etiri lana porodice - 17 bodova - radnik sa tri lana porodice - 15 bodova - radnik sa dva lana porodice - 13 bodova - radnik sa jednim lanom porodice - 10 bodova - radnik samac - 5 bodova ZDRAVSTVENO STANJE - vojni invalidi - prema procentu invalidnosti - bodova - invalidi rada - 10 bodova - radnik sa teim oboljenjem utvrdenim opcim aktom - 5 bodova

ISPRAVKA
KOLEKTIVNOG UGOVORA ZA SLUBENIKE ORGANA UPRAVE I SUDSKE VLASTI U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE U lanu 28. stav 1. umjesto brojeva 0,50 %, 1 %, 1,25 %, 1,25 %, 1,75 %, 2 %, 2,5 % treba da stoje brojevi 0,5, 1, 1,25, 1,25, 1,75, 2, 2,5. U stavu 1. alineja 2. umjesto rije i :''prosjene mjese ne plae'' treba da stoje rijei :''prosjena mjesena pla a''. Ova ispravka objavit e se u ''Slubenim novinama Federacije BiH''. Broj 04-02-6507/2000 16. novembra 2000. godine Sarajevo ZA VLADU FEDERACIJE BIH FEDERALNI M INISTAR PRAVDE Baria olak, v.r.

68

VI - LITERATURA
1. Doc. Dr. Mla en Mandi, Radno pravo, Banja Luka, 2007. godine 2. Sead Dedi i Jasminka Grada evi-Sijeri, Radno pravo, Sarajevo, 2003. godine. 3. Iris Govi i Duanka Marinkovi Draa, Ugovor o radu Zagreb, 2005. godine. 4. Seperat asopisa Pravni savjetnik, Radni odnosi, Sarajevo, 2001. godine. 5. Mehmed Avdagi, Sindikati Bosne i Hercegovine i njihova uloga u drutvenoj tranziciji, Sarajevo 2001. godine. 6. Svjetlana okevi, Industrijska revolucija i zatita na radu, Zagreb 2006, godine. 7. Omer Ibrahimagi, Dejton =:= Bosna i Hercegovina Pravna sutina Dejtona, Sarajevo 2001. godine. 8. Me unarodna konfederacija slobodnih sindikata, Svjetska konfederacija rada, pripremile: Jasna A. Petrovi i Agnieszka Ghinararu, Kolektivno pregovaranje za bolje uvjete ivota i rada, Zagreb 2005. godine.

PRA VNI PROPISI

8. Zakon o radu FBiH (Slu bene novine FBiH, broj 43/99, 32/00, 29/03). 9. Zakon o radu RS-a (SIu bcni glasnik Republike Srpske, broj 55/ 07). 10. Zakon o radu RH (Narodne novine broj 38/95., 54/ 95., 65/95., 17/00., 82/01.,114/03., 142/ 03). 11. Zakon o radu BD BiH (Slubeni glasnik BD BiH broj 7/00). 12. Ustav BiH, Ustav FBiH, Ustav RS i Statut BRKO DISTRIKTA BiH

69

SPECIJALIST I KI RAD

Izvori radnog prava sa osvrtom na ugovor o radu

70