,

Puapki spoeczne
Elmr Hankiss

Spis treci
Zamiast przedmowy ................................................................................................................................ 3 1. Puapki spoeczne ................................................................................................................................ 3 Pojcie puapki spoecznej .................................................................................................................. 3 Kilka typw puapek spoecznych ........................................................................................................ 7 Niektre moliwoci oraz utrudnienia w zwalczaniu puapek spoecznych ...................................... 13 Puapki kooperacji ............................................................................................................................. 20 2. Korupcja............................................................................................................................................. 24 Od napiwku do kantu ........................................................................................................................ 24 Odnoniki historyczne ....................................................................................................................... 25 Korupcja a spoeczny podzia dbr .................................................................................................... 28 Korupcyjny asortyment towarw ...................................................................................................... 29 Miara korupcji ................................................................................................................................... 30 wiat kumoterstwa............................................................................................................................ 33 Korupcja i wadza............................................................................................................................... 34 Korupcja a efektywno spoeczna.................................................................................................... 38 Korupcja a struktury spoeczestwa ................................................................................................. 41 Drogi wyjcia i zadania ...................................................................................................................... 43 3. Wsplnoty - kryzys i brak................................................................................................................... 45 O wsplnotach oglnie ...................................................................................................................... 45 Wyginicie wsplnot tradycyjnych.................................................................................................... 47 Opniony rozwj nowych wsplnot ................................................................................................ 48 Strukturalne przeszkody powstawania wsplnot ............................................................................. 49 wiadomociowe przeszkody powstawania wsplnot...................................................................... 53 Przeszkody w powstawaniu struktur wywodzce si z hierarchii wartoci ...................................... 55 Caveat ................................................................................................................................................ 57 Bibliografia............................................................................................................................................. 58

Zamiast przedmowy
Puapki, o ktrych bdzie mowa, nie s cienkimi ptlami z drutu czy sieciami, nie s sidami o stalowych zbach amicymi koci, nie s zbudowane z zaostrzonych bambusw. Mimo to s niemal tak samo niebezpieczne i zdradliwe, jak te, w ktre wpadaj myszy, wilki, tygrysy czy ryby, tak samo chwytaj swe ofiary i nie pozwalaj si im wyswobodzi. Jest jednak co, co je wyrnia spord podobnych konstrukcji. Ot rni si one od innych side tym, e puapki spoeczne - bezwiednie - zastawiane s przez same ofiary. Wanie z ludzkich czynw, postpowa, decyzji, z ludzkich de spleciona jest sie, w ktr bardzo czsto wikaj si ludzkie spoecznoci i spoeczestwa. W momencie kiedy zauwa uplecion przez siebie siatk, uwolni si z niej ju prawie nie sposb. Termin puapki spoeczne nie jest wic efektown przenoni, lecz nazw bardzo realnie istniejcego i konkretnego mechanizmu, ktry jest uruchamiany wci od nowa w rnych postaciach i ktry zazwyczaj czyni wielkie spustoszenia wrd wartoci i dbr, zasobw si i zwizkw midzyludzkich niezbdnych spoecznociom i spoeczestwom. yciowym interesem kadej spoecznoci i kadego spoeczestwa jest wic zauwaenie zawczasu powstajcych puapek. W stadium pocztkowym jest bowiem jeszcze stosunkowo atwo si z nich wylizn, pniej mona si z nich wyswobodzi tylko ogromnym wysikiem, zwykle za cen wielkich strat. Dwie rozprawy niniejszego tomiku maj suy pomoc w unikaniu owych puapek. Oba eseje zajmuj si puapkami spoecznymi; pierwszy zajmuje si w sposb oglny oraz teoretycznymi problemami obrony przeciwko takim sytuacjom, drugi analizuje dziaanie najpowszechniejszego na caym wiecie typu puapki.

1.

Puapki spoeczne
Pojcie puapki spoecznej
W cigu minionych kilkudziesiciu lat dziki teorii gier i decyzji oraz badaniom sytuacji konfliktowych przedstawiono opisy zjawisk bardzo wanych z punktu widzenia nauk spoecznych. Pod koniec lat szedziesitych nazywano je dylematami spoecznymi, ostatnio coraz czciej mwi si o puapkach spoecznych. Te dwa terminy nie cakiem si jednak pokrywaj: oznaczaj one dwie projekcje czy te dwie nastpujce po sobie fazy tego samego zjawiska. Oglnie mona okreli dylemat spoeczny jako tak sytuacj decyzyjn czy te konfliktow, w ktrej stojce naprzeciwko siebie strony, starajc si doprowadzi do optymalnego urzeczywistnienia wasnych interesw, w rezultacie wychodz na tym, zarwno kada z osobna, jak i obie razem, gorzej, ni gdyby interesy te ze sob uzgodniy. Puapka spoeczna jest natomiast takim bdnym, nie kontrolowanym przez spoeczestwo automatyzmem, ktry wytworzy si w wyniku zego, samolubnego rozwizania dylematu spoecznego i ktry prowadzi do rezultatu sprzecznego z zamiarami podejmujcych decyzj: zamiast

umoliwi im uzyskanie podanych dbr, wanie pozbawia ich bd co najmniej utrudnia czy nawet uniemoliwia ich zdobycie. Definicja ta jest jednak do swobodna i nieprecyzyjna i wymaga wic skonkretyzowania. Dylematy spoeczne (a take czsto rodzce si z nich puapki) powstaj w sytuacjach, ktre teoria gier rozpatruje w kategoriach gier o sumie niezerowej (zmiennej). Jak wiadomo, w grach o sumie zerowej (staej) jedna ze stron moe wygra tylko kosztem drugiej. Jeli jeden z graczy wygra, dajmy na to, 5 jednostek wartoci, to drugi musia przegra 5 jednostek (a wic suma wygranych i przegranych obu graczy jest zerowa). W praktyce spoecznej jednak czsto wystpuje taka sytuacja decyzyjna lub konfliktowa, w ktrej obie strony mog wygra nie tylko jedna od drugiej, ale take, w przypadku wspdziaania, uzyska wygran ze rda zewntrznego. Taki typ gry o sumie niezerowej w literaturze specjalistycznej zwyko si przedstawia za pomoc tak zwanego dylematu winia. Poniewa jest on znany, wystarczy, jeli naszkicuj go w kilku sowach. Ot mamy dwie osoby, podejrzane o obrabowanie banku i aresztowane. Do ich skazania nie ma jednak wystarczajcych dowodw rzeczowych; potrzeba wic przyznania si co najmniej jednego z nich. Sdzia ledczy, by uzyska od ktrego z nich takie zeznanie, wzywa ich do siebie oddzielnie i kademu przedstawia nastpujc propozycj: 1. a) Jeli przyznasz si do obrabowania banku, a twj wsplnik bdzie si wypiera, to ciebie wypuszcz na wolno, za twj wsplnik zostanie skazany na 10 lat wizienia. b) Jeli twj wsplnik si przyzna, za ty si wyprzesz udziau w przestpstwie, to jego zwolni, a ty zostaniesz skazany na 10 lat. 2. Jeli obaj przyznacie si do winy, dostaniecie po 5 lat. 3. Jeli aden z was si nie przyzna, to wykrcicie si wprawdzie ze sprawy obrabowania banku, ale pod jakim pretekstem ska was obu za jak drobn spraw na 1 rok wizienia. Co ma w takiej sytuacji zrobi aresztowany, eby wydosta si z tej puapki jak najmniejszym kosztem, kosztem najniszego wyroku, lub nawet zosta uniewinnionym? Wedug strategii optymalnej opracowanej dla gier o sumie zerowej, strategii zwanej minimaksow (lub maksyminow), ktra w trakcie gry przeciwko racjonalnie mylcemu przeciwnikowi chccemu maksymalizowa realizacj swoich interesw zapewnia moliwie najwiksz wygran, naley przyzna si do winy, bo tylko w takim przypadku aresztowany ma szanse uzyskania w danej grze najwikszej wygranej lub najmniejszej straty, niezalenie od tego, jak decyzj podejmie przeciwnik. (Teoria gier formuuje to jako strategi dominacyjn w takiej grze, strategi, ktra prowadzi do najlepszego wyboru, dominujcego nad wszystkimi innymi). W takim przypadku bowiem, niezalenie od tego, czy drugi aresztowany przyzna si do winy czy nie, pierwszy zostanie skazany najwyej na 5 lat, co wicej - jeli tamten drugi si nie przyzna, jego wanie wypuszcz na wolno. Jeli natomiast podejrzany nie przyzna si do obrabowania banku, dostanie co najmniej rok wizienia, ale najprawdopodobniej 10 lat (bo tamten drugi raczej si przyzna, gdy i dla niego strategi dominacyjn jest przyznanie si). Wynik poszczeglnych decyzji w ramach tej gry przedstawiany jest za pomoc nastpujcej macierzy (tab. 1): pierwsza z liczb danego elementu macierzy oznacza zawsze wygran pierwszego aresztowanego, druga - drugiego, wygran negatywn, poniewa oznacza liczb lat do przesiedzenia w wizieniu.

Tabela 1 2. Drugi podejrzany przyznaje si nie przyznaje si 1. Pierwszy podejrzany przyznaje si 5, 5 0, 10 nie przyznaje si 10, 0 1, 1 Jeli wic obaj aresztowani staraj si zabezpieczy przed najgorszym (wyrokiem 10 lat wizienia) i zapewni sobie minimaksow wygran niezalenie od decyzji drugiego partnera (a wic 5 lat wizienia zamiast 10), obaj przyznaj si do winy i otrzymuj w rezultacie wyroki po pi lat wizienia. Czy jednak naprawd suszna bya decyzja niezalenego wyboru wasnej strategii dominacyjnej? Niekoniecznie. Strategia dominacyjna jest najlepsza w grach o sumie zerowej i tam zapewnia maksymaln moliw wygran. Tymczasem wspomniani aresztowani bior udzia w grze o sumie niezerowej; mog bowiem uzyska wygrane nie tylko jeden kosztem drugiego (warianty 1, a i 1, b), lecz take, przy wsppracy, mog uzyska wygran z zewntrz - od sdziego, od sdu. Jest ni niski wymiar kary (wariant 3). Jeli bowiem jeden z -nich lub obaj zastosuj wsko egocentryczn strategi dominacyjn (wariant 1 i 2), to w rezultacie obaj otrzymaj cznie kar 10 lat (0 + 10 lub 10 + 0 lub 5 + 5). Kiedy jednak nie przyzna si aden z nich, czyli obaj - ufajc we wspprac partnera podejm ryzyko kary 10 lat wizienia, otrzymaj po 1 roku, czyli razem 2 lata. Oznacza to, e obaj cznie uzyskali wygran 8 lat wolnoci. Warunkiem uzyskania takiego wyniku jest jednak prowadzenie przez nich gry nie przeciwko sobie, ale wsppracujc ze sob. Jak si pniej przekonamy, do wsppracy takiej potrzeba spenienia wielu warunkw wstpnych, spord ktrych tradycyjna teoria gier podkrela nastpujce dwa: a) obaj partnerzy musz sobie nawzajem zaufa; b) kady z partnerw wie, e cieszy si zaufaniem drugiego. Jeli oba te warunki nie s spenione, a dzieje si tak do czsto w praktyce stosunkw midzyludzkich, spoecznych i politycznych, to strony, nawet niekoniecznie powodowane chci zysku, ale po prostu dla samoobrony, zmuszone s do wybrania strategii dominacyjnej (czyli nie strategii wsppracy). Ta wymuszona (cho przekonamy si, e czsto pozornie wymuszona) cile egocentryczna decyzja kryje w sobie nie tylko niebezpieczestwo, przyniesienia obu partnerom z naszego przykadu wygranej mniejszej (po 5 lat wizienia, czyli o 4 lata wolnoci mniej) od wygranej moliwej do uzyskania (po 1 roku wizienia); grozi tym, e po podjciu decyzji przy braku zaufania nie ma ju odwrotu; wydarzenia wymykaj si spod kontroli uczestniczcych iw grze stron. Jeli jeden z partnerw przyzna si ju do winy, to drugi, by ratowa, co si jeszcze da, zmuszony zostaje do przyznania si nawet wtedy, gdyby sdzia ledczy zezwoli, aby drugi z partnerw podejmowa decyzj pniej i nawet wtedy, gdyby partner ten przedtem skania si do wsppracy. Za oboma zamkna si ju puapka spoeczna. Problemy zwizane z dylematami spoecznymi wcale nie tak nieoczekiwanie wtargny na pocztku lat szedziesitych do wiadomoci naukowej. Istniay okolicznoci poprzedzajce w szerszym rozumieniu, a take zwizane bliej z t tematyk prace przygotowujce j od strony metodycznej i pojciowej. Poprzedzajce w szerszym rozumieniu byy wszystkie badania zajmujce si t tematyk w aspekcie filozoficznym, etycznym lub politycznym problemem uzgodnienia interesw jednostki oraz wsplnoty. Nie bd teraz jednak dokadniej tego omawia. Bezporednich poprzednikw szuka naley natomiast wrd kierunkw nauk spoecznych, jakie pojawiy si od lat trzydziestych. Prboway one metodami dowiadczalnymi oraz matematycznymi analizowa prawidowoci wspycia jednostek i spoecznoci. Mam tu na myli przede wszystkim socjopsychologi

eksperymentaln badajc stosunki midzyludzkie, formy wsppracy, sposoby porozumiewania si, procesy decyzyjne a take badania w dziedzinie komunikacji spoecznej, teori organizacji i kierowania w ramach politologii: analiz konfliktw, a przede wszystkim wspomnian ju teori gier i procesw decyzyjnych. Pocztek bada nad teori gier przypada na lata trzydzieste i czterdzieste. Okres ten wyranie wyznacza opublikowanie w 1928 roku przez Johna von Neumanna pionierskiego opracowania oraz pierwsza fala fachowych dyskusji, jaka nastpia po drugim wydaniu w roku 1947 napisanej wraz z Oscarem Morgensternem pracy o fundamentalnym znaczeniu Theory of Games and Economic Behavior. Budowano wtedy fundamenty teoretyczne i opracowywano aparat matematycznologiczny. Drugi etap przypada mniej wicej na lata pidziesite. W okresie tym teoria gier szybko zdobya popularno na caym wiecie jako wane narzdzie opracowania i optymalizacji strategii agresywnych, i to zarwno w yciu gospodarczym jak i w sferze konfliktw politycznych. Biznesmeni, politycy i sztabowcy oczekiwali od teorii gier opracowania takich strategii, ktre gwarantowayby sukces i maksymaln wygran w konsekwentnie zmierzajcych do celu grach prowadzonych przeciwko wrogom. W okresie tym uwaga naukowcw skupia si tylko na grach o sumie zerowej, toczonych pod hasem wygranej kosztem przeciwnika. Okres trzeci rozpocz si na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych. Wwczas to zamiast strategii agresywnych na pierwszy plan wysuny si stopniowo strategie kooperacyjne. Podkrelibym tu trzy czynniki, ktre odegray rol w tej zmianie. Jeden z nich wynika z polityki midzynarodowej, drugi by czynnikiem spoecznym, trzeci zwizany by ze rodowiskiem naturalnym. Uwag na strategie kooperacyjne zwrci przede wszystkim fakt, e konfrontacja zimnowojenna prowadzia do niewyobraalnych i niemoliwych do akceptacji skutkw nie tylko w rzeczywistoci, ale i w wiecie macierzy teoria gier. Rapoport (ktry w latach 1960 i 1964 opublikowa dwie ksiki krytykujce w nich strategie agresywne oraz zachcajce do upowszechniania strategii kooperacyjnych) wspomina, e w ramach symulacji wojny atomowej w ujciu teorii gier stratedzy rozwaali na przykad problem, za cen ilu istnie ludzkich opaca si jeszcze zwycistwo. Jeden z nich napisa na temat akceptowanej liczby ofiar: Jeli 180 milionw zabitych (a wic caa ludno USA) byoby za wielk cen za ukaranie agresora, to jak cen skonni bylibymy zapaci?... Omawiaem ten problem z wieloma Amerykanami i rednio po pitnastominutowej dyskusji dopuszczalna przez nich liczba wahaa si midzy 10 a 60 milionami zabitych, ale w wikszoci blisza bya tej ostatniej.1 Wedug Rapoporta tak niewiarygodne konkluzje s przede wszystkim wynikiem traktowania przez strategw konfliktw midzynarodowych jako gier o sumie zerowej, a wic takich, w ktrych jedna strona moe wygra tylko kosztem drugiej. Mona by to uj cilej: stratedzy byli przekonani, e ich przeciwnicy uwaaj konflikty za gry o sumie zerowej, czyli sytuacje, w ktrej tamci te mog zyska co tylko naszym kosztem. Nieprzydatna jest tu wiedza o tym, e konflikt atomowy nie jest gr o sumie zerowej (bo nasza strata w kosztach zbroje oraz istnieniach ludzkich nie jest wygran przeciwnika w kosztach zbroje i istnieniach ludzkich), skoro nasz przeciwnik upar si w deniu do bezwzgldnego zwycistwa za wszelk cen i gotw jest ponie ogromne straty, byle tylko nas zniszczy. Zmusza on nas wic do wyboru tej samej bezwzgldnej strategii. A poniewa nasz przeciwnik te wie, e w konflikcie atomowym szanse na nik wzgldn wygran przy nieobliczalnie wielkich obustronnych stratach ma strona inicjatywna (bo zniszczeniu ulegnie, powiedzmy, 50 procent obszaru przeciwnika w porwnaniu z 75 procentami naszego terytorium), wic nie pozostaje nam nic innego, jak tylko wyprzedzi przeciwnika. I w tym momencie zaczyna dziaa fatalny mechanizm, ktry na wzr automatyzmu on myli, e ja myl, e on myli..., wspominanego bardzo czsto przez T.C. Schellinga i innych specjalistw od teorii
1

A. Rapoport, Strategy and Conscience. New York 1964, s. 87.

strategii, Rapoport okrela w nastpujcy sposb: On mgby tak zrobi, dlatego te powinienem tak zrobi, w rezultacie czego on to zrobi, wic musz to zrobi2. Tymczasem konflikt atomowy, jak to przekonywajco uzasadnia Rapoport, nie jest gr o sumie zerowej, lecz gr o zmiennej sumie przypominajc dylemat winia - w ktrej mog wygra obie strony w przypadku wsppracy. Grajc przeciwko sobie obie strony mog tylko przegra, lecz w atmosferze wzajemnego braku zaufania istnieje niebezpieczestwo, e bd rozgrywa t gr jako gr o sumie zerowej, przez co zostan wepchnite w puapk strategii dominacyjnej ukierunkowanej na utrzymywanie partnera w szachu i zniszczenie go; w sytuacj, ktr Rapoport nazywa puapk o sumie zerowej.3 Do tego, e w latach szedziesitych coraz wicej miejsca w myleniu spoeczno-politycznym (a take w badaniach z zakresu teorii gier) zaczy zajmowa strategie kooperacyjne, przyczyniy si - obok zabrnicia w lepy zauek praktyki i sposobu rozumowania kategoriami zimnej wojny - zmiany zachodzce w wiadomoci spoecznej. Dziao si tak zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie lata szedziesite byy, jak wiadomo, czasem wielkiego przebudzenia si spoeczestwa, pozbycia si iluzji, zwrcenia uwagi na istniejce w kraju nierwnoci, na Ameryk biedakw, na powane niedostatki instytucji gospodarczych i spoecznych. Zaczo si take szerzy przekonanie, e mechanizmy wolnej konkurencji nie potrafi same z siebie rozwiza tych problemw; przeciwnie, wanie midzy innymi te mechanizmy wepchny spoeczestwo w lepy zauek. Doszo do tego, e badacze, ktrzy podjli analiz dylematw i puapek spoecznych - najpierw G. Hardin, potem wielu innych - sformuowali stanowisko cakowicie sprzeczne z ideologi klasycznego kapitalizmu, zaprzeczajc obowizywaniu prawa sformuowanego przez Adama Smitha, wedug ktrego jednostki, majc na uwadze tylko wasny zysk, w efekcie kocowym jakby wiedzione niewidzialn rk, przyczyniaj si pospou niewiadomie do dobra ogu. Nie, nie istnieje taka niewidzialna rka podkrela Garrett Hardin4 - bezwzgldny wycig jednostek majcych na celu tylko swoje wasne dobro nie jest niewidzialn rk wiodc ku zbawieniu, lecz raczej niewidzialn pici spadajc na dobro ogu - dodaje John Platt w swej pracy analizujcej puapki spoeczne5. Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych narastajcy kryzys rodowiska naturalnego, a nastpnie surowcowy i energetyczny z dramatyczn si zwrci uwag caej ludzkoci na niebezpieczestwa kryjce si w bezwzgldnym i nieograniczonym wycigu partykularnych interesw i na palc potrzeb wypracowania strategii kooperacyjnych. Kryzys ten sta si decydujcym impulsem dla naukowcw do podjcia systematycznej analizy dylematw i puapek spoecznych. W dalszej czci przedstawi szkicowo dotychczasowe ich osignicia, gwnie na podstawie prac Hardina, Crowea, Schellinga, Platta, Hamburgera, Dawesa i Bruckmana.

Kilka typw puapek spoecznych

W 1968 roku w amerykaskim czasopimie Science ukazaa si praca Garretta Hardina pod tytuem Tragedia wsplnego pastwiska, ktra wzbudzia wielkie zainteresowanie. Hardin, biolog z wyksztacenia, widzia w niepowstrzymanej ju niemal eksplozji demograficznej jeden z najwikszych dylematw spoecznych naszych czasw. Mechanizm tego zjawiska oceniany jako fatalny, autor analizowa na przykadzie zapoyczonym od pewnego XIX-wiecznego matematyka W. F. Lloyda. Ot wyobramy sobie wsplne pastwisko gminne, na ktrym zgodnie z uksztatowan we
2 Tame, s. 107. 3 Tame, 4 G. Hardin, The Tragedy of the Commons. Science 1968, nr 162. s. 1243. 5 J. Platt, Social Traps. American Psychologist 1973, nr 128/8, s. 647.

wsi tradycj kady z 10 mieszkajcych w niej gospodarzy moe wypasa po jednej krowie. Dla uproszczenia zamy, e kada z pascych si krw way po 1000 funtw, tak wic ich czna waga wynosi 10 000 funtw. Pewnego razu jeden z gospodarzy wpada na pomys podwojenia swego zysku i wypdza na pastwisko jeszcze jedn krow. (Pomimy tu fakt, e w rzeczywistoci historycznej nie to byo powodem upadku instytucji wsplnych pastwisk). Od tej chwili na pastwisku pasie si 11 krw. Poniewa jednak na jedn krow przypada teraz mniej paszy, kada z nich dochodzi do wagi 900 zamiast 1000 funtw. W rezultacie wic gospodarz, ktry wypasa dwie krowy, zyskuje na tym 800 funtw (zamiast 1 krowy 1000-funtowej ma teraz dwie krowy po 900 funtw kada), pozostali trac po 100 funtw kady. Trac take wszyscy razem 100 funtw, bo 11 krw po 900 funtw uzyskuje czn wag 9900 funtw zamiast uprzednich 10 000. Do tej pory nic wielkiego si nie stao. Co jednak bdzie, jeli jeszcze jeden gospodarz, potem nastpny, a za nim wszyscy inni pomyl podobnie: no to i ja wypdz na pastwisko dodatkowo jedn krow, eby podwoi zysk? Zakadajc, e kada nastpna krowa zmniejsza wag wszystkich o 100 funtw, cay ten proces mona przedstawi jak w tab. 2.

Tabela 2 Ciar jednej krowy czny ciar krw nalecych do posiadaczy dwch krw 0 1 800 1 600 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0 Zysk gospodarza wypasajcego dwie krowy w porwnaniu ze stanem pierwotnym 800 600 400 200 0 -200 -400 -600 -800 -1000 czny ciar Spadek krw ciaru cznego krw

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

1 000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

10 000 9 900 9 600 9 100 8 400 7 500 6 400 5 100 3 600 1 900 0

0 100 400 900 1 600 2 500 3 600 4 900 6 400 8 100 10 000

C z niej wynika? Co wynika z caego opisanego przykadu? Jeli kady zachowa uznawane dotychczas reguy wsppracy czy te, mwic fachowo, bdzie postpowa w myl strategii kooperacyjnej, wsplna wygrana caej spoecznoci bdzie najwiksza (10 000 funtw). Im wicej gospodarzy zamie przyjte reguy wsppracy, a wic im wicej zacznie stosowa strategi dezercyjn, tym nisza bdzie wsplna wygrana spoecznoci (bdzie si zmniejsza z 10 000 funtw do zera). Im wicej gospodarzy zdezerteruje, tym bardziej bdzie si zmniejsza zysk nie dezerterujcych, stosujcych strategi kooperacyjn wacicieli jednej krowy (z 1000 funtw na kadego do zera). Im wicej gospodarzy zdezerteruje, tym bardziej bdzie si zmniejsza take zysk dezerterujcych (z 1800 funtw do zera). W dodatku dzia si to bdzie tak szybko, e

czterem gospodarzom jeszcze si to bdzie opaca (bo zamiast pocztkowych 1000 funtw zyskaj po 1200 funtw kady), ale pitemu ju nie, bo jego dwie krowy bd way razem tyle samo, co jedna krowa uprzednio, a wic 1000 funtw. Czy jednak proces dezercji zatrzyma si po czwartym gospodarzu, skoro si ju rozpocz? Nie. Pity z gospodarzy nie moe bowiem zyska niczego w stosunku do sytuacji wyjciowej, natomiast moe poprawi swoj doran sytuacj. Ot po dezercji czterech partnerw jego jedna krowa dochodzi tylko do wagi 600 funtw. Jeli natomiast i on wyprowadzi na pastwisko drug krow, to bdzie mia dwie krowy po 500 funtw, czyli razem 1000 funtw. Dlatego pity gospodarz wyprowadzi na pastwisko drug krow. To samo zrobi i nastpny, bo w jego przypadku zamiast jednej krowy 500funtowej bdzie mia dwie o cznej wadze 800 funtw. Tak si bdzie dziao i dalej, a do dziewitego gospodarza, ktry - jak to wynika z tabeli - nie zyskuje ju nic na wysaniu na pastwisko dwch krw, bo wtedy zamiast jednej krowy 200-funtowej i on, i wszyscy inni bd mieli po dwie krowy 100-funtowe. - Co si wtedy stanie? Jedna z moliwoci jest nastpujca: acuchowa reakcja dezercji przebiegnie do koca i ostatecznie na tym zamknie si historia wsplnego pastwiska; 20 krw padnie z godu, a dla wszystkich gospodarzy forsowanie indywidualnego zysku bez wzgldu na innych zakoczy si stuprocentow strat. Do drugiej moliwoci powrcimy pniej. Tragedia wsplnego pastwiska ma oglniejsz wymow. Jeli pastwisko to potraktujemy jako przenoni oznaczajc wszystkie wsplne dobra niezbdne czowiekowi, caej ludzkoci: czyste powietrze, wod, przyrod, surowce, rda energii, ywno, ktr mona wyprodukowa - to z przykadu tego pyn bardzo powane nauki. Tak samo bowiem, jak padn krowy na wsplnym pastwisku, mog zgin ryby w morzach, mog si wyczerpa surowce i noniki energii we wntrzu Ziemi, lasy i czyste wody na jej powierzchni, nadajce si do oddychania powietrze z atmosfery i tak dalej. Procesy takie powstrzyma jest tak samo trudno jak zagad pastwiska. Gerhart Bruckmann rozwaa z tego punktu widzenia zwizek produkcji przemysowej z zanieczyszczeniem rodowiska. Powszechnie wiadomo ju dzi, e zwikszajca si produkcja przemysowa coraz bardziej niszczy naturalne rodowisko konieczne dla ycia czowieka. Mona take wykaza, e powyej pewnego nasycenia przemysem szkody wynikajce z zanieczyszczenia rodowiska rosn relatywnie szybciej ni zysk pyncy z przyrostu produkcji przemysowej. W dajcym si przewidzie czasie doj moe do stanu, w ktrym zysk z przyrostu produkcji bdzie mniejszy od szkd spowodowanych przez ten przyrost take w liczbach bezwzgldnych. Dlatego byoby ze wszech miar wskazane zahamowa narastajcy proces niszczenia rodowiska. Jest to jednak bardzo trudne, poniewa: - Szkody wynikajce z uruchomienia nowego zakadu rozkadaj si na wielu ludzi (mieszkacy okolicy, ssiednie zakady przemysowe itd.) i mimo e pewien uamek tych szkd dotyka czy moe dotyka take sam zakad (produkty spalania wypuszczane w powietrze niszcz take konstrukcje stalowe zakadu, szkody na zdrowiu ponosz i jego robotnicy, wic wzrasta obcienie zakadu kosztami opieki lekarskiej itp.), to zazwyczaj cz wsplnej szkody przypadajcej na nowy zakad jest tak nika, za zysk materialny, jaki daje zakad jest tak duy, e jego zaoycielom na pewno opaca si uruchomienie, nawet wtedy, kiedy caa spoeczno w wyniku kumulacji wtrnych szkd ponosi z tego powodu strat. Dlatego zawsze opaca si dezerterowa, czyli mie na uwadze wycznie wasne korzyci, nie przejmowa si za stratami ponoszonymi przez ca spoeczno. - Zamy jednak, e waciciele zakadu zmdrzeli i chc uzyskiwa korzyci w taki sposb, by nie szkodzi caej spoecznoci, a wic instaluj wszystkie potrzebne urzdzenia suce do ochrony rodowiska. Co si wtedy dzieje? Ot moe si zdarzy, e firma splajtuje. Koszty dodatkowych

inwestycji musi bowiem przerzuci na ceny towarw, przez co w bezwzgldnej walce na rynku moe sta si niekonkurencyjna,. - Strategii kooperacyjnej nie moe zastosowa take cae pastwo, zwaszcza w dzisiejszej, kryzysowej gospodarce. Wymuszenie bowiem na przemyle realizacji tak szerokiego i skutecznego programu ochrony rodowiska, ktry zahamowaby jego degradacj, nieuchronnie zachwiaoby bilansem handlu zagranicznego danego kraju i spowodowaoby rozlegy kryzys spoeczno-gospodarczy. Tak wic grocej puapki gospodarczej i spoecznej mona by unikn tylko dziki szerokiej wsppracy midzynarodowej. Do tego samego wniosku - rnymi drogami, poprzez rne obliczenia - dotarli autorzy wychodzcych z odmiennych przesanek tak zwanych modeli globalnych, powstaych w ostatnich latach (Meadows i Meadows, Pestel i Mesarovi, Beriloche, Moira oraz, o ile dobrze wiem, modele luksemburskiego instytutu bada systematycznych). Modele te akcentuj zgodnie, e jest obecnie moliwe - drog przestawienia si ze strategii agresywnych na kooperacyjne zatrzymanie i odwrcenie wystpujcych procesw negatywnych. Jednak opnianie takiego przestawienia coraz bardziej podnosi jego koszty, za po pewnym czasie (po jakim, na ten temat oceny tego s bardzo rozbiene) czyni je niemoliwym do sfinansowania. Po upywie okrelonego czasu wybranie strategii kooperacyjnych nawet przez ca ludzko byoby nadaremne, gdy nie mona by ju zatrzyma narastajcych procesw zagady. Puapki typu wsplnego pastwiska dziaaj nie tylko w gospodarce wiatowej, ale i w yciu spoeczno-gospodarczym poszczeglnych krajw. Puapk tak (wymagajc wraz z innymi dokadnej analizy) moe si na przykad sta proces negatywnej selekcji kadr, niszczcy nie zasoby surowcowe i energetyczne, lecz ludzkie spoeczestwa: wsplny skarb ludzkich zdolnoci, wiedzy, gotowoci i chci do tworzenia, do pracy - a s to jedne z najwaniejszych skadnikw si wytwrczych, jakimi dysponuje spoeczestwo. Proces taki rodzi si i rozwija z; atwoci, natomiast bardzo trudno go zatrzyma. Decyzja typu selekcji negatywnej z jednej strony bowiem przynosi podejmujcemu j konkretn lub pozorn korzy (nie musi si obawia zdolniejszych od siebie podwadnych, moe liczy na pomoc tych, na ktrych prob tak decyzj podj itp.), a z drugiej strony skutki spoeczne kilku takich decyzji s jeszcze niewyczuwalne, wic nie wywouj w spoeczestwie reakcji obronnych i dziaa zapobiegawczych. Jeli jednak coraz wicej ludzi wybiera strategi niekooperacyjn, o charakterze dezercyjnym, a zwaszcza wtedy, gdy proces ten przybiera cechy reakcji acuchowej (ten, kto skorzysta na selekcji negatywnej, sam stosuje j w stosunku do innych) - straty spoeczne zaczynaj rosn w byskawicznym tempie, tak jak w przypadku wsplnego pastwiska. Prawd jest, e i zysk pyncy ze stosowania strategii dezercyjnej wtedy take zaczyna si zmniejsza: z jednej strony dlatego, e w miar jak selekcja negatywna staje si coraz powszechniejsza, coraz bardziej maleje wygrana z poszczeglnych decyzji selekcyjnych, z drugiej za strony dlatego, e przypadajcy na gow ludnoci uamek oglnych strat spoecznych powodowanych przez procesy negatywnej selekcji kadrowej (szkody ze spadku spoecznej wydajnoci pracy), coraz silniej dotyka take ludzi podejmujcych decyzje zgodnie z selekcj negatywn. Dopki jednak uamek ten nie bdzie w sposb oczywisty i namacalny wikszy od jednostkowego zysku pyncego z poszczeglnych decyzji, dopty mechanizm puapki dziaa bez przeszkd. Zalenoci midzy jednostkowym zyskiem wynikajcym z dezercji a przypadajcym na jednostk uamkiem szkody ponoszonej przez ca spoeczno s przedmiotem szczegowych analiz w literaturze fachowej. W dalszym cigu tego opracowania wrc jeszcze do zagadnienia hamowania reakcji acuchowych kryjcych si w puapce typu wsplnego pastwiska. Przedtem jednak przedstawi jeszcze kilka innych typw puapek. W literaturze specjalistycznej uywa si nazwy puapka brakujcego bohatera dla typu bdnego mechanizmu powstrzymujcego, z punktu widzenia spoecznoci, w jaki sposb kadego z jej

czonkw przed uczynieniem czego, co - mimo e wymagaoby od niego tylko minimalnego powicenia - przyniosoby oczywisty, widoczny dla wszystkich czonkw spoecznoci bardzo duy zysk oglny. Dla zilustrowania tego typu puapki zwyko si przytacza jeden z przykadw podanych przez T. C. Schellinga. W niedziel wieczorem tysice udzi wraca samochodami do domu po wskiej drodze. Z jednego z samochodw spada na jezdni, powiedzmy, ko kempingowe. Jadce z tyu samochody mog przedosta si dalej tylko omijajc przeszkod, co z powodu duego ruchu z przeciwka jest bardzo utrudnione. Po kilku minutach mamy ju do czynienia z ogromnym korkiem drogowym, cigncym si na przestrzeni wielu kilometrw. Ludzie niecierpliwi si, zoszcz. C mogoby tu pomc? Ci, ktrzy ominli przeszkod, ciesz si, e nareszcie mog przycisn peda gazu i mkn do domu. Ci, ktrzy s daleko z tyu, nie wiedz, co jest przyczyn korka, i nie mog pomc. A co robi kto, kto nareszcie po p godzinie czy godzinie posuwania si, czekania, zoszczenia dociera do ka kempingowego? Przez chwil przyjdzie mu moe na myl, by stan i odcign t mieszn przeszkod z jezdni. Ale za nim wszyscy trbi nerwowo, siedz mu na zderzaku, szykuj si do wyprzedzania, on te ju straci do czasu w korku, wic ... szybko omija przeszkod i jedzie dalej. Przykad ten jest dobry wanie przez sw oczywisto. Ten typ puapki spoecznej jest bowiem najgroniejszy wanie wtedy, gdy jest oczywisty, gdy odpowiedzialno chwyconych w puapk ludzi jest znikoma, niemal nieuchwytna. W takim bowiem przypadku puapka uruchamia pewn bdn reakcj acuchow przypominajc tragedi pastwiska. Ot wspomnianego niedzielnego wieczora najwiksz strat byy nie zmarnowane w korku godziny, ale wielokrotne umocnienie si nastawienia Dlaczego wanie ja?, Dlaczego to ja si mam przejmowa?, Jeeli oni zdezerterowali, to dlaczego ja mam nie zdezerterowa? - nastawienia ujawnionego tyle razy, ilu kierowcw omino lece na jezdni ko. Wraz z umacnianiem si takiego stanowiska, zmierzajcego do natychmiastowego wasnego zysku, zaczyna si bowiem niszczenie spoecznej wiadomoci typu dzi ja pomog, a jutro kto mi pomoe, spoecznej kohezji, uczuciowo-etycznych rezerw spoecznego wspycia podobnie swego czasu zacza si zagada yciodajnej trawy wsplnego pastwiska. Brak bohatera moe mie jednak bardziej dramatyczne konsekwencje6. Znany jest tragiczny wypadek zgwacenia i zamordowania na niezbyt opuszczonym placu w Nowym Jorku, na oczach lokatorw okolicznych domw pewnej modej dziewczyny, Kitty Genovese. Wrd kilkudziesiciu naocznych wiadkw wydarzenia nie znalaz si nikt, kto zadzwoniby na policj. Po tym zaskakujcym wypadku przeprowadzono szerokie badanie, chcc wyjani t niezrozumia obojtno. I co si okazao? Jedni myleli, e inni ju zawiadomili policj, drudzy chcieli unikn kopotw zwizanych z przesuchaniem ich jako wiadkw, jeszcze inni obawiali si zemsty mordercw (cho nie mieli ku temu adnych realnych podstaw) i tak dalej. Nie znalaz si aden bohater, ktry signby po suchawk. Inny typ puapki spoecznej mona by najtrafniej nazwa goni za swoimi pienidzmi. Puapk tego typu zwyko si ilustrowa przykadem gry o nazwie sprzedam dolara (dollar-auction game)7, Ma ona nastpujce reguy: kto przedstawia do licytacji dwm grajcym 1 dolara. Podczas licytacji obowizuj nastpujce warunki: dolara dostatnie ten grajcy, ktry przelicytuje drugiego; kada oferta musi by wysza od poprzedniej o 25 centw;

6 J. Platt, Social Traps..., s. 641. 7 M. Shubik, The Dollar-Auction Game: A Paradox: in Noncooperative Behavior and Escalation . Journal of Conflicts Resoilution 1971, nr 15/1.

na kocu licytacji obaj gracze - i wygrywajcy i przegrywajcy - musz wpaci do banku kwot rwn wysokoci swej ostatniej oferty.

Zamy, e licytacj rozpoczyna gracz A, ktry za 1 dolara oferuje 25 centw. Gracz B przebija, podajc sum 50 centw. Zamy, e gracz A zaczyna si teraz zastanawia, co robi dalej. Czy przesta licytowa, czy gra dalej? Jeli na tym skoczy, musi wpaci 25 centw, a w dodatku nic nie wygra. Lepiej wyjdzie na podniesieniu oferty do 75 centw. Jeli bowiem drugi nie przebije, to A dostanie dolara i po wpaceniu do banku rwnowartoci swej ostatniej oferty zostanie mu 25 centw zysku. Podnosi wic stawk. Kolej teraz na B, ktry zaczyna si zastanawia podobnie. Jeli si zatrzyma, straci 50 centw (tyle wynosia jego ostatnia oferta), jeli za zaoferuje 1 dolara, nie straci ani centa, bo wygra 1 dolara i wpaci do banku 1 dolara. Przelicytowuje wic. Decyzja naley teraz do gracza A. Jeli si zatrzyma, straci 75 centw. Co bdzie, jeli przelicytuje? Wtedy te nic nie wygra, co wicej: take poniesie strat (poniewa ostatnia oferta bdzie wtedy wynosia 1 dolara i 25 centw, za wygrana tylko 1 dolara), ale strata wyniesie tylko 25 centw, a nie 75. Podnosi wic stawk. A poniewa zatrzymanie si zwizane jest z wikszymi stratami, ni przelicytowanie przeciwnika, wic zaczyna si coraz bardziej zapamitaa walka o 1 dolara, ktrej wygranie kosztuje ju 2, 3, 4, a potem jeszcze wicej dolarw. Podczas eksperymentalnych gier nawet uczniowie nie majcy wiele pienidzy nie potrafili si zatrzyma poniej 4-5 dolarw. Gry tej zwyko si uywa do modelowania wycigu zbroje. Dane s dwa kraje - a jak wiemy, takich par krajw jest wiele - ktre wystpuj z roszczeniami do jakiego obszaru. Dolarem w grze jest wanie ten obszar, ktry mona zaj po zwycieniu przeciwnika. Sumy proponowane za jednego dolara odpowiadaj wydatkom na zbrojenia. Zupenie tak jak w grze, mechanizm zbroje napdzany jest ( obok wielu innych czynnikw) cigym podwyszaniem kwot przeznaczonych na zbrojenia, aby zapewni sobie zwycistwo - nawet wtedy, kiedy wydatki ju dawno przekroczyy warto wspomnianego terytorium. Wystarczy wspomnie tu wiksze czy mniejsze pastwa wydajce miliardy na ogromnie drogie uzbrojenie, ktrego czasem nawet nie potrafi obsugiwa, miliardy, ktrych brak powoduje w danym kraju duo wiksze straty ni zyski, jakie mogoby kiedy przynie pokonanie przeciwnika. Puapka jest bardzo grona, bo celem do zdobycia jest czsto nie jakie konkretne terytorium, lecz suwerenno i niezaleno jednego z pastw lub te obu. Nierzadko bowiem zdarza si, e spiral wydatkw uruchamiaj zbrojenia o charakterze defensywnym, obronnym ze strony kraju obawiajcego si o swe bezpieczestwo (odgrywa tu rol opisana przez Rapoporta puapka o sumie zerowej), co w niczym nie zmienia faktu, i raz uruchomionej eskalacji zbroje prawie nie sposb zatrzyma. Puapki typu goni za swoimi pienidzmi dziaaj nie tylko na arenie midzynarodowej, ale i w skromniejszym krajowym wymiarze umiejtnoci i nieumiejtnoci wspycia ludzi. Pomylmy o drobnej sprzeczce dwojga ludzi, na przykad maestwa, oraz dyskusji, ktra potem nastpuje i w ktrej kada ze stron usiuje udowodni, e to ona ma racj, a winna jest druga strona. W takim pojedynku trzeba odpowiedzie na zarzut partnera - moe nawet bardzo agodny - argumentem troch mocniejszym. I tak zaczyna si wytaczanie coraz ciszej artylerii zarzutw i pretensji. Jeli kada ze stron bdzie si upiera przy swoim dolarze, przy tym, eby racja pozostaa po jej stronie za wszelk cen, nie da si unikn przejciowego pogorszenia si stanu danego zwizku lub nawet jego cakowitego rozpadu. W ten sposb obie strony razem ponosz wielokrotnie wiksz strat, ni wart by dolar - ja miaem racj, ktrego w dodatku adna ze stron nie moe na kocu uzna naprawd za swoj wygran.

Niektre moliwoci oraz utrudnienia w zwalczaniu puapek spoecznych

Nadesza teraz pora, by zada pytanie, czy wspomnianych puapek mona si ustrzec. Wiele faktw wskazuje, e puapki takie s moliwe do uniknicia, ale zazwyczaj jest to bardzo trudne. Uniknicie puapek lub te wydostanie si z nich, jeli ju uruchomiony zosta bdny automatyzm, wymaga duych wysikw ekonomicznych, spoecznych i intelektualnych. Wystarczy tu raz jeszcze wspomnie o modelach globalnych oraz wielu innych analizach ekonomicznych i politycznych. Analizy te, wszystkie bez wyjtku, przedstawiaj dramatyczny obraz sytuacji, grob straszliwych puapek zatrzaskujcych si niemal nieodwracalnie, puapek niszczcych rodowisko, surowce, rda, noniki energii, tradycje kulturalne, poczucie wsplnoty i spoisto grup spoecznych; puapek zagraajcych midzynarodowej wsppracy i pokojowi. Autorzy analiz ukazuj take problemy braku moliwoci zahamowania tych zjawisk. Warto jednak wspomnie i o tym, e pewne sukcesy ju osignito. Osigniciem i warunkiem wstpnym eliminacji puapek jest ju samo zauwaenie istnienia mechanizmw ekonomiczno-spoecznych o charakterze puapek spoecznych. Osigniciem jest take upowszechnianie si pogldu, e pewne podstawowe procesy spoeczno-gospodarcze trzeba usun z zakresu obowizywania zasady pogoni za zyskiem, prbujc koordynacji tych procesw, na poziomie oglnospoecznym lub midzynarodowym. Osigniciem jest take wdroona ju w praktyce zasada regulacyjna, ktra opodatkowuje lub czyni nieopacaln dziaalno nie liczc si z interesami spoecznoci i przynoszc jej szkod (jak na przykad zanieczyszczenie rodowiska naturalnego w pogoni za zyskiem). Osigniciem s take wszystkie rokowania midzynarodowe majce na celu zahamowanie eskalacji zbroje w dowolnym punkcie kuli ziemskiej. Mona by tu przytoczy wiele przykadw. Zamiast jednak dalszego wyliczania tych wanych konkretw chciabym zwrci uwag na kilka oglnych warunkw rozbrojenia puapek spoecznych. Tak samo jak na pocztku, zaczn od analizy dylematu wizienia. A. Przepyw informacji. Wspomniaem ju o tym, e aby midzy dwoma winiami nawizana zostaa wsppraca (oznaczajca uniknicie puapki strategii dominacyjnej, ktr mona by okreli wszyscy przeciwko wszystkim), musz by spenione pewne warunki wstpne, jak na przykad istnienie wzajemnego zaufania oraz obustronnej wiedzy o tym zaufaniu. Okrelmy teraz dokadnie owe warunki wstpne. Zacznijmy od wzajemnego zaufania. Nie jest to najszczliwsze okrelenie, poniewa przywodzi na myl jakie szlachetne uczucie solidarnoci, ludzkiej przyjani, poczucia wsplnoty. Tymczasem do tego, by dwaj oskareni zdecydowali si na strategi kooperacyjn, nie jest koniecznie potrzebny zwizek tak wzniosy, tak cenny z punktu widzenia etycznego i ludzkiego. Wystarcz tylko pewne informacje, by kady z winiw mg liczy (ufa) na to, e ten drugi take wybierze strategi kooperacyjn, dlatego warto bdzie rwnie wybra tak strategi (i nie bdzie to zwizane z duym ryzykiem). Jakie to (informacje? Jednakowa ocena sytuacji. Kady z partnerw musi wiedzie, e drugi ocenia sytuacj w taki sam sposb jak on, czyli - w danym przypadku - partner tak samo wierzy sdziemu ledczemu, powanie traktuje jego propozycj i planuje odpowiedni decyzj na podstawie warunkw okrelonych przez sdziego. Zdolno do racjonalnego mylenia. Kady z nich musi wiedzie o drugim, e tamten jest zdolny do racjonalnego mylenia, a wic zdolny do rozwaania konsekwencji swej decyzji, a nastpnie, na tej podstawie, do wyboru waciwego rozwizania.

Obecno pewnych czynnikw osobowociowych. Kady z nich musi wiedzie o drugim, e tamten ma na tyle siln wol, by w tej napitej sytuacji zadecydowa racjonalnie i wybra ryzykown strategi kooperacyjn. Jednakowa hierarchia wartoci i interesw. Kady z nich musi zna hierarchi wartoci i interesw drugiego partnera, jej podstawowe cechy; musi na przykad wiedzie, czy partner ma taki sam cel jak on, czy rwnie bardziej sobie ceni wolno ni kar wizienia, czy chce si uwolni, a nie pokutowa. (Widzielimy na przykad, e wanie niezrozumienie podstawowych celw przeciwnika wiodo strategie zimnowojenne w puapk okrelan przez Rapoporta jako puapk o sumie zerowej). Informacyjne sprzenie zwrotne. Obie strony musz wreszcie wiedzie nawzajem o sobie, e druga strona wie o pierwszej to samo, co pierwsza o drugiej, e zakada takie samo zachowanie; tylko w takim razie obaj partnerzy mog zakada, e podejm ryzyko wyrobu strategii kooperacyjnej. Czy informacja ta jest dostpna w rnych sytuacjach decyzyjnych? W laboratoryjnie czystym przypadku dylematu winia aresztowani nie maj adnej informacji o sobie (nie znali si przedtem zupenie albo znali si tylko przelotnie), a poniewa i teraz nie mog si ze sob kontaktowa, wic w sposb nieunikniony obaj zmusz si nawzajem do wyboru strategii dominacyjnej, traktujcej drugiego partnera jako wroga, urzeczywistniajcego bezporednio wasny interes. Innymi sowy: partnerzy wpychaj si nawzajem w zamykajc si za nimi puapk. Inne, przynajmniej do pewnego stopnia, s sytuacje w yciu codziennym spoecznoci ludzkich, w wycigu politycznym i gospodarczym czy na paszczynie konfliktw midzynarodowych. Tu ludzie maj okazj - i czsto j wykorzystuj - wymiany informacji. Co prawda nie robi tego w dostatecznym choby tylko stopniu w stosunku do tego, co by naprawd zrobi naleao. Bardzo czsto podejmuj decyzj i zachowuj si tak, jakby znajdowali si na miejscu dwch odizolowanych od siebie winiw. Rnica polega tylko na tym, e otaczaj ich nie ciany, lecz uprzedzenia, ukrywane ze wzgldw taktycznych lub poczucia wstydu interesy, bariery prestiu, rnice tradycji, przedziay rodzinne, grupowe, klasowe lub narodowe. Nie jest wic przesad cige zwracanie uwagi na decydujc wag przepywu informacji i jej wielostronnej wymiany. Bez staej wymiany informacji, bez otwartej i dokadnej analizy interesw, de, opinii oraz ich uzgadniania stojce naprzeciwko siebie strony codziennie bd nieuchronnie wpychane w puapki o sumie zerowej -- puapki nieubaganej walki o pierwszestwo. Procesy informacyjne odgrywaj wan rol w pokonywaniu puapek spoecznych nie tylko przez umoliwienie uzgodnienia pogldw i de stron. Mog odgrywa take wielk rol w przyblianiu negatywnych skutkw decyzji - skutkw odlegych, czsto w chwili podejmowania decyzji jeszcze cakowicie nieuchwytnych, lub wydajcych si moliwymi do pominicia. Przez przyblienie skutkw czyni je wpywajcymi na sam decyzj. John Platt we wspomnianym ju studium podaje jako przykad projekt ustawy, wedug ktrej na kadym opakowaniu papierosw naley wydrukowa tekst w rodzaju: Palenie papierosw zwiksza niebezpieczestwo zachorowania na raka puc!. To symboliczne przyblienie w czasie dalekiego ujemnego skutku palenia tytoniu ma na celu - choby w niewielkiej mierze - kompensowanie bezporedniego, pozytywnego dziaania palenia, przez co zapobiega w kocu stopniowemu wpadniciu w puapk w przyszoci: w proces, w trakcie ktrego bezporednie dziaanie pozytywne bdzie stawa si coraz mniej istotne (palcy ma coraz mniej przyjemnoci z palenia), a odlege dawniej dziaanie negatywne skumuluje si stopniowo i nieodwracalnie w si niszczc i uciskajc teraniejszo.8

J. Platt, Social Traps..., s. 648.

Inn form przepywu informacji jest jawno. Ma lub te moe ona mie szczeglnie wan rol w zwalczaniu puapek typu brakujcego bohatera. Nie wiem, jak wielk rol w bohaterskim czynie wspomnianego przez Bruckmanna szwajcarskiego rycerza (w synnej bitwie pod Sempach Arnold von Winkelried otworzy swoim towarzyszom przejcie w zdawaoby si niemoliwej do rozbicia cianie austriackiej cikiej konnicy dziki temu, e wyskoczy przed jedcw i wystawiwszy si na cel zgarn wbijajce si w jego ciao wcznie) odegraa obecno obserwatorw - jego wsptowarzyszy walki. Mona jednak uwaa z ca pewnoci, e wspomniane ko kempingowe nie zatrzymaoby ruchu w niedzielny wieczr, gdyby wszyscy jechali otwartymi kabrioletami i gdyby kady omijajcy bah przeszkod musia to robi pod uwanym spojrzeniem innych, wstydzc si swego egoistycznego postpowania. Nie przeceniajmy jednak znaczenia wymiany informacji. W praktyce midzyludzkiej i spoecznej do czsto brakuje do wsppracy nie informacji, lecz obiektywnych warunkw. Niepotrzebne bd szczegowe informacje o moim partnerze, jeli dowiem si dziki temu, e okolicznoci, interesy, denia partnera s odmienne od moich okolicznoci, interesw i de czy nawet im przeciwne. W takich jake czstych wypadkach wymiana informacji jest tylko jednym i niewystarczajcym samym w sobie warunkiem nawizania wsppracy. B. Sprzenie zwrotne szkd. Na przykadzie zagady pastwiska moglibymy zauway, e mechanizm puapki dziaa dotd, dopki dezercja przynosi bezporednie korzyci i dopki cz szkody oglnej przypadajcej na dezertera jest mniejsza od jego bezporedniego zysku. Jeli jednak obciymy dezertujcego stosunkowo du czci szkody wyrzdzonej przez niego spoecznoci, to reakcja ulegnie zwolnieniu, a gdy zysk i obcienie zrwnaj si - zupenie si zatrzyma. Pomylmy, co si stanie na wspomnianym pastwisku, jeli dezerter zostanie obciony ca strat, jak ponosz wszyscy gospodarze. Nowe wartoci podaje tab. 3.

Tabela 3 Liczba krw Ciar jednej krowy gospodarzy majcych po jednej krowie 10 11 12 13 14 1000 900 800 700 600 czmy ciar krw nalecych do gospodarzy majcych po dwie krowy 0 1800 1600 1400 1200 Zysk z drugiej krowy czny ciar krw Szkoda Zysk spoecznoci gospodarzy majcych po dwie krowy po odjciu szkody spoecznoci 0 100 300 500 700 0 700 400 100 -200

0 800 700 600 500

10 000 9 900 9 600 9 100 8 400

W takim wypadku acuchowa reakcja dezercji zatrzyma si po trzecim dezerterze, poniewa czwarty gospodarz wypdzajcy krow na pastwisko niczego nie zyskuje, a tylko traci, bo cho zamiast jednej krowy 700-funtowej ma teraz dwie o wadze 600 funtw kada i cho bezporedni jego zysk wynosi 500 funtw, to jeli odejmiemy od tego 700 funtw szkody, jak spowodowa wszystkim gospodarzom pastwiska, w rezultacie straci on na tym - jak wynika z tabeli - 200 funtw. Woli wic pozosta przy jednej krowie o wadze 700 funtw; mechanizm puapki zosta zablokowany.

Szeroko wprowadzany system kar pieninych zmierza wanie w taki sposb do zahamowania, a w kocu zablokowania degradacji rodowiska naturalnego. Jeli dzisiejsze wyniki s nadal dosy skromne, dzieje si tak dlatego, e sprawca obciany jest tylko znikomym uamkiem szkody wyrzdzanej spoeczestwu. C. Tworzenie koalicji. Na samym pocztku niniejszego opracowania wspomniaem o tym, e kiedy raz zostanie ju uruchomiony mechanizm puapki typu tragedii pastwiska, to istnieje due prawdopodobiestwo, e reakcja acuchowa przebiegnie do koca: do zagady ostatniej krowy i bankructwa wszystkich gospodarzy. Jest jednak pewna szansa, e acuchowa reakcja dezercji zostanie w pewnym momencie zatrzymana. Najwiksze moliwoci takiego zatrzymania s po dezercji smego gospodarza, bo - jak ju stwierdzilimy - dziewity nic ju na dezercji nie zyskuje. Czy jednak cay proces jest odwracalny? Teoretycznie tak, poniewa w interesie wszystkich ley, by na pastwisku byo mniej krw; po kadej krowie zabranej z pastwiska ronie zysk wszystkich gospodarzy, zarwno dezerterw z dwoma krowami, jak i tych, ktrzy maj po jednej - oprcz tego, ktry wanie wycofuje swoj drug krow z pastwiska. Tylko on traci. Jeli na przykad krow wycofa smy gospodarz, to zamiast dwch krw 200-funtowych bdzie mia teraz jedn o wadze 300 funtw. Jeli po nim kooperacj wybierze sidmy gospodarz, to straci 200 funtw, nastpny ju 300 i tak dalej. Tak wic powrt do kooperacji wie si z coraz wikszymi stratami. Nie mona wic pojedynczo docza do strategii kooperacyjnej. Mona jednak osign pewne rezultaty decydujc si na to wsplnie, tworzc tak zwane koalicje. Jeli na przykad porozumie si piciu gospodarzy, to ich zysk przy powrocie do kooperacji podskoczy z 0 do 500 funtw na kadego. Gospodarze, ktrzy nadal dezerteruj (pozostaj przy 2 krowach), zarobi po 1000 funtw kady. Oznacza to zarazem jednak i granic koalicji, bo szsty gospodarz, ktry na razie ma 1000 funtw z obu krw, nie zyskuje nic przyczajc si do koalicji (bowiem gdyby wszyscy kooperowali, miaby on i tak tylko 1000 funtw). Zreszt nawet koalicja picioosobowa nie jest jeszcze stabilna, nie stwarza sytuacji rwnowagi w tym ukadzie. Cay czas bowiem istnieje zagroenie, e kto, kto wyskoczy z koalicji, zyska na tym wicej ni ci, ktrzy w niej pozostan. Jak si przekonalimy, a do smego gospodarza kady z dezerterw zyskuje wicej przez dezercj ni kooperacj. Std te w kadej chwili moe znw zacz si reakcja acuchowa dezercji. S jednak takie sytuacje puapkowe, w ktrych od pewnego momentu - od chwili, kiedy za pomoc tworzenia koalicji uda si przekroczy pewien prg - wszyscy wybieraj automatycznie strategi kooperacyjn, poniewa jest bardziej opacalna. Tworzenie koalicji jest tak wanym i tak nieodzownym elementem wspycia spoecznego, e warto si w tym miejscu pokusi o ma dygresj i o pewien wysiek analizy tego problemu. W literaturze fachowej wypracowano bowiem pewien jzyk, za pomoc ktrego mona dokadniej opisywa charakter i moliwoci rozwizywania puapek spoecznych. Zanim przejdziemy dalej przedstawi podstawowe elementy tego jzyka. W latach siedemdziesitych wielu uczonych wykazao (ostatnio R. M. Dawes w opracowaniu z 1974 roku), e mechanizm strategii pastwiska poruszaj podobne spryny, co dylemat winia i formalnie mona j szczegowo opisa jako wieloosobowy dylemat winia (multipersonal prisoners dilemma). Zachodz bowiem tutaj nastpujce zalenoci: a) kady stoi wobec takiej samej alternatywy: dezerterowa (czyli nie zwracajc uwagi na innych wysa drug krow na pastwisko) czy kooperowa (nadal pozosta w spoecznoci i wypasa tylko jedn krow); b) kady (a przynajmniej pierwszy z omiu dezerterujcych) moe wybra strategi dominacyjn, przynoszc mu korzy niezalenie od decyzji pozostaych -- jest ni strategia dezercji;

c) tutaj take kady ma najwikszy zysk wtedy, kiedy jak najwicej biorcych udzia w grze decyduje si na strategi podporzdkowania si, a wic kooperacyjn (wypasajc po jednej krowie); d) wsplny, czny zysk wszystkich najwikszy jest take wtedy, kiedy wszyscy wybieraj strategi podporzdkowania si czyli kooperacyjn. Najmniejszy zysk czny jest rwnie wtedy, kiedy wszyscy wybior strategi dominacyjn, czyli dezercji. W takim bowiem wypadku, jak widzielimy, pastwisko ulega zagadzie i strata kadego uczestnika z osobna, jak i wszystkich jest stuprocentowa. W jednym z najwaniejszych opracowa na ten temat Schelling obrazuje i analizuje prawidowoci procesw decyzyjnych typu wieloosobowego dylematu winia na schematach graficznych. Przejmujc jego oznaczenia, moemy przedstawi tragedi pastwiska w nastpujcy sposb (rysunek poniej).

Na osi poziomej cyframi od 0 do 10 zaznaczylimy (od strony lewej ku prawej) liczb gospodarzy kooperujcych oraz (w kierunku przeciwnym) liczb gospodarzy dezerterujcych. Na osi pionowej mamy zaznaczony zysk poszczeglnych gospodarzy. Linia oznaczona liter d przedstawia redni zysk dezerterujcych, linia oznaczona liter k - redni zysk kooperujcych. Linia przerywana oznacza czny redni zysk wszystkich gospodarzy przypadajcy na kadego z nich. Na rysunku tym wida dokadnie wszystkie zalenoci procesu zagady pastwiska, jakie omawialimy na stronach (patrz s. 17 i n.). Uzupenimy teraz tamte rozwaania jeszcze dwoma wanymi parami poj; s to: rwnowaga stabilna i niestabilna oraz rwnowaga optymalna i niedostateczna. Rwnowag stabiln nazwano w literaturze przedmiotu sytuacj, w ktrej adna z zainteresowanych stron nic nie zyskuje na zmianie strategii, czyli zamianie kooperacji na dezercj lub odwrotnie. Takimi sytuacjami s na przykad punkty zaznaczone kkiem na rysunkach na str. 40 i nastpnych. W odrnieniu od niej sytuacja rwnowagi niestabilnej polega na tym, e kilku spord partnerw tworzy koalicj, a wic umawiaj si, e na podstawie wsplnej decyzji jednoczenie przestawi si na strategi kooperacyjn, bo dziki temu uzyskaj wiksz korzy ni w sytuacji, kiedy kady z nich z osobna

dezerteruje. Jest to rwnowaga niestabilna, gdy koalicja moe si rozpa w kadej chwili, jako e zysk kadego z jej czonkw wzrsby, gdyby j opuci, ale tylko w pojedynk.

Istnieje jeszcze wiele innych zalenoci midzy kooperacj a dezercj i odpowiednio do tego w rnych miejscach na wykresie znajduj si punkty rwnowagi stabilnej. Mona sobie na przykad wyobrazi sytuacj, kiedy kooperacja jest strategi przynoszc wikszy zysk. W takim przypadku linia k przebiega ponad lini d, za punkt rwnowagi stabilnej pokrywa si z prawym skrajnym punktem linii k. Kady wybiera strategi kooperacyjn, bo nikt nie zyskuje nic na strategii dezercji (rysunki a, b).

Istniej take takie procesy decyzyjne, w ktrych wystpuj dwa punkty rwnowagi stabilnej, na przykad w nierzadkich sytuacjach, kiedy to bardziej opacalne staje si przejcie do obozu dezerterujcych po dezercji pewnej liczby uczestnikw lub te do obozu kooperujcych - gdy liczba kooperujcych przekroczy pewn warto graniczn. Zdarza si i sytuacja odwrotna, i to wcale nie tak rzadko; im wicej jest dezerterujcych, tym bardziej opaca si kooperowa, lub te im wicej partnerw kooperuje, tym wikszy zysk przynosi dezercja. W obu przypadkach linie przecinaj si (rysunki c, d).

Zauwamy jednak, e pokazane na rysunku c dwie sytuacje rwnowagi nie s rwnowane. Jeli bowiem proces decyzyjny ustabilizuje si w sytuacji rwnowagi stabilnej po lewej stronie wykresu (w literaturze przedmiotu nazywane jest to rwnowag niedostateczn - deficient equilibrium), to globalny zysk uczestnikw (oznaczony lini przerywan) nie jest maksymalny - jest mniejszy, ni mgby by w innym ukadzie decyzyjnym. Dlatego naley to oddzielnie podkreli, gdy, jak to akcentuje take Schelling i inni, czsto zdarza si, e jaka grupa ludzi dostaje si w puapk takiej rwnowagi niedostatecznej, mimo e jest rzecz oczywist, i w stanie niedostatecznej rwnowagi dezercji oglnej wszyscy ponosz wiksze straty, nie udaje si przeway szali na stron korzystniejszego stanu rwnowagi. I tu wracamy do problemu tworzenia koalicji. W wikszoci przypadkw rzeczywicie nie sposb si uwolni z puapki pojedynczo, w wyniku indywidualnej decyzji, natomiast mona tego dokona w drodze skoordynowanej akcji caej spoecznoci. Jednym z najwaniejszych rodkw wyswobadzania si z puapki jest wanie tworzenie koalicji; pewna cz uczestnikw procesu a jaka, o tym decyduje zawsze dana sytuacja - jednoczenie i solidarnie wybiera strategi kooperacyjn, zapewniajc sobie w ten sposb zysk wikszy ni moliwy do uzyskania w stanie rwnowagi niedostatecznej, bd te nawet ruszajc cay proces z martwego punktu i uruchamiajc pozytywn reakcj acuchow, ktra przebiega automatycznie do rwnowagi optymalnej. (Rwnowag optymaln nazywamy taki ukad decyzyjny, w ktrym czny zysk uczestnikw procesu jest maksymalny.) Na przykad w sytuacji ilustrowanej na rysunku c ju stosunkowo nieliczna koalicja k1 moe osign poziom zysku wikszy od poziomu minimalnego dla stanu rwnowagi. Wiksza koalicja k2 osiga punkt przecicia linii, z ktrego proces ju sam przebiegnie a do stanu rwnowagi optymalnej, zapewnionego przez pen kooperacj. Tworzenie koalicji lub, innymi sowy, mniejszych grup wsppracujcych ze sob w obrbie caej spoecznoci - odgrywa wielk rol w unikaniu puapek spoecznych oraz w wydostawaniu si z nich. Jest wic rzecz zrozumia, e socjopsychologia eksperymentalna oraz politologia od wielu lat intensywnie zajmuj si analiz prawidowoci tworzenia si i zawizywania koalicji. D. Regulacja centralna. Tam gdzie koalicje powstaj samorzutnie z wielkim trudem, spoecznoci czsto prbuj unika puapek za pomoc regulacji centralnej. Jednym z najoczywistszych przykadw jest ruch drogowy. Wykorzystujc tylko czciowe i powstajce od przypadku do przypadku koalicje

nie sposb byoby opanowa cakowitej anarchii na drogach, prowadzcej do zupenego sparaliowania wielkomiejskiego ruchu drogowego. Tymczasem regulacja ustanowiona i sankcjonowana centralnie (jak na przykad zasady jazdy praw stron jezdni, pierwszestwa z prawej strony czy te cay system przepisw kodeksu drogowego) skutecznie, przynajmniej w pewnym stopniu skutecznie, systematyzuje i koordynuje ruch drogowy, a przez fakt, i zobowizuje kadego do kooperacji, zmniejsza do minimum niebezpieczestwo wytworzenia si puapek (wykadniczo rosncej liczby wypadkw, korkw, paraliu komunikacji).

Puapki kooperacji
Moglibymy jeszcze dugo wylicza metody moliwoci strategii kooperacyjnych, ale uwaam, e na koniec tego wywodu waniejsze bdzie zwrcenie uwagi na pewne ograniczenia zakresu wymienionych uprzednio obowizujcych regu. Dotychczas uwaalimy strategi kooperacyjn za warto pozytywn niejako z definicji, niezaprzeczalnie korzystn z punktu widzenia dobra spoecznoci, oznaczajc jej przeciwiestwo sowem o negatywnym wydwiku: dezercja. Tymczasem pojcie strategii kooperacyjnej moe by tylko wtedy cenne dla nauk spoecznych i polityki spoecznej, jeli uywa bdziemy go w sposb bardziej zrnicowany, bardziej wiadomy, jeli bdziemy sobie zdawa spraw z tego, e strategia kooperacyjna te niesie ze sob niebezpieczestwa i puapki. atwo mona udowodni czy przekona si, e zysk caej spoecznoci nie zawsze jest najwikszy wtedy, kiedy wszyscy jej czonkowie wybieraj strategi kooperacyjn (patrz rysunki b, d). Co wicej, istnieje wiele takich dziedzin ycia, w ktrych nie jest potrzebna adna kooperacja albo te wystarcza tylko kooperacja minimalnie sterowana. Na przykad pidziesit lat temu przy wczesnym nateniu ruchu drogowego dzisiejsze przepisy nie tylko by go nie wspomagay, ale raczej przeszkadzayby, hamowayby ruch, prawdopodobnie przynoszc spoeczestwu wiele strat. I dzi wiele jest takich dziedzin, w ktrych optymalny rezultat przynosi nie kooperacja regulowana lub spontaniczna, ale wolna gra indywidualnych interesw, chci i de. Byoby rzecz mylc i szkodliw pitnowanie w tych przypadkach, jako dezercji, chci urzeczywistnienia takich indywidualnych interesw i de, na przykad w dziedzinie doboru par (mgbym zreszt wymieni jeszcze wiele innych przykadw). W dzisiejszych otwartych, heterogenicznych spoeczestwach kada przyjta z wasnej woli lub narzucona kooperacja maeskiego doboru w ramach pewnych grup lub warstw spoecznych - poza minimaln regulacj zdrowotno-biologiczn - raczej zmniejszaaby ni zwikszaa globalny zysk spoecznoci i spoeczestwa, mogc prowadzi do takich niszczcych deformacji wartoci, jak odnawianie si barier kastowych lub etnicznych. Problem komplikowany jest ponadto przez fakt, e proces kooperacyjny przynoszcy korzy jednej spoecznoci nie musi by bezwarunkowo korzystny dla drugiej. Nie mamy tu nawet na myli zdarzajcych si w caym spoeczestwie wypacze w rodzaju powstania struktur nacjonalistycznych lub izolacjonistycznych oraz ich groby z punktu widzenia midzynarodowego, ale wytwarzajce si w ramach wikszej, lunej spoecznoci pasoytnicze mniejszoci silnie ze sob zwizane przez kooperacj, na przykad lobby ekonomiczne, polityczne czy nawet mafi. I jeli si gbiej zastanowimy, dojdziemy do wniosku, e tragedia pastwisk w rzeczywistoci historycznej take nie przebiegaa tak, jak to przedstawiono w przykadzie z zakresu teorii gier. Naprawd nie nastpia wcale tragedia wsplnych pastwisk; nie ulegy one zagadzie, ale zostay przywaszczone przez mniejszo, ktra pozbawia wikszo praw wypasu i podzielia pastwiska midzy siebie. Prawd jest wic, e w ten sposb zahamowaa ona proces zagady pastwisk, co wicej, zacza nawet zwiksza wydajno dawnych pastwisk wsplnych. Ale za jak cen!

W praktyce spoecznej, politycznej i gospodarczej najczstsze s wanie takie sytuacje, w ktrych najwikszy zysk dla caej populacji zapewniony jest przez specyficzn, zazwyczaj trudn do okrelenia proporcj kooperacji i jej braku. Bardzo pouczajcy przykad na ten temat przytacza Sehelliimg.9 Dajmy na to, e mamy do czynienia z regionem sadowniczym mocno zaatakowanym przez szkodniki. Kilku lub nawet kilkuset sadownikw, ktrzy pierwsi zaczn stosowa opryskiwanie drzew, a w ich przypadku nazwiemy to strategi kooperacyjn, ponosi powane straty, poniewa opryskiwanie kosztuje drogo, a dopki nie zacznie go stosowa wikszo wacicieli, przynosi niewiele poytku. W miar wzrostu liczby sadownikw stosujcych ten zabieg dochodzimy do punktu, w ktrym koszty si ju zwracaj (rysunek e, punkt a), cho jeszcze zysk sadownikw nadal nie opryskujcych drzew jest wyszy; nie wydaj nic na opryskiwanie, za w miar tpienia szkodnikw ich drzewa przynosz wiksze plony. Jeli proces przebiega bdzie dalej, od pewnego punktu (punkt b) lepiej wychodz ju ci, ktrzy opryskuj drzewa; liczba szkodnikw w caej okolicy spada, a ich drzewa s cakowicie zabezpieczone przed pozostaymi jeszcze przy yciu szkodnikami. Na dalszym etapie (punkt c) opryskiwanie jest w caym regionie tak powszechne, e wyginy ju wszystkie szkodniki. Najwikszy zysk maj teraz ci, ktrzy dezerteruj nie stosujc opryskiwania, wykorzystujc efekt pracy innych.

Jeszcze bardziej dramatyczny i moe bogatszy w konkretne nauki jest drugi przykad podany przez Schellinga, ilustrowany na rysunku f (proporcje znieksztacone dla lepszego ukazania zalenoci).10 W Stanach Zjednoczonych w wyniku obowizkowych od dziesitkw lat szczepie przeciwko wietrznej ospie od 1949 roku nie byo ani jednego wypadku zachorowania, natomiast 6-8 osb rocznie umiera z powodu powika zwizanych ze szczepieniami. Naleaoby t liczb zmniejszy i mona to zrobi, bo na pewno nie warto szczepi wszystkich. Jeli bowiem pewien (ok. 60-90) procent ludnoci zaszczepimy, to praktycznie nie zagraa nie zaszczepionym niebezpieczestwo zachorowania albo te jest ono mniejsze od przypadajcego na nich ryzyka, liczby 6-8 wypadkw miertelnych ofiar rocznie. Pytanie polega tylko na tym, jaki procent ludnoci naley zaszczepi, by uzyska optymalny wynik (a wic minimaln liczb wypadkw miertelnych). I jeli mona okreli jednoznacznie, e wielko ta waha si w okolicach dwch trzecich ludnoci, to w jaki sposb zdecydowa o sposobie wyboru tej jednej trzeciej, ktra uniknie wszelkiego
9

T.C. Schellimg, Hockey Helmets, Concealed Weapons and Daylight Saving. A Study of Binary Choices with Externalities. Social Science Information 1973, nr 12, s. 414. 10 Tame, s. 392.

niebezpieczestwa? Potrzeba tu wyszego poziomu kooperacji spoecznej od poziomu dawniejszego, wyraonego hasem kady poddaje si szczepieniu, jako e rozwiza trzeba tu daleko trudniejszy problem spoeczny. Przykad szczepienia dobrze nadaje si take do zilustrowania tego, e w praktyce spoecznej istota strategii kooperacyjnych i dezerterujcych oraz ich znaczenia czsto mog ulec zmianie, a nawet wymieni si ze sob. Jeli nie zdefiniujemy znaczenia strategii kooperacyjnej, jak to zrobilimy w naszym opisie (w ktrym jednoznacznie i po prostu okrelilimy poddanie si szczepieniu, jako strategi kooperacyjn), ale na kadym etapie procesu uwaa bdziemy za kooperujcego kadego, kto w danym momencie nie stawia swoich bezporednich, indywidualnych interesw ponad dobro spoecznoci, (a w jego ramach nad swoim odlegym w tym momencie dla niego dobrem wasnym11 w sytuacji, kiedy s one ze sob sprzeczne), to wspomniany proces mona opisa nastpujco. Dopki nie ma jeszcze dostatecznej iloci szczepionki dla wszystkich, zachowanie kooperujce polega na tym, e czowiek spokojnie czeka na swoj kolej, nie starajc si wyprzedzi innych za pomoc protekcji, przekupstwa czy powoywania si na rzekome przywileje. Kiedy natomiast jest ju dostateczna ilo szczepionki, dobro indywidualne oraz oglne pokrywa si. Na tym etapie ani nie ma potrzeby, ani moliwoci stosowania strategii kooperacyjnych. Jeszcze pniej, kiedy szczepienia s ju tak rozpowszechnione, e - jak si przekonalimy - w indywidualnym interesie ley unikanie szczepienia, to przeciwna poprzedniej strategia kooperacyjna polega na tym, by czowiek nie stara si za pomoc protekcji, przekupstwa czy powoywania si na rzekome przywileje trafi poza kolejnoci w szeregi tych, ktrzy zostaj zwolnieni od obowizkowego szczepienia. Ciga analiza istoty i charakteru strategii kooperacyjnych, ich dokadne okrelanie, od czasu do czasu przeformuowanie od nowa i kontrola spoeczna s wane nie tylko dlatego, e jedynie w taki sposb mona optymalizowa skuteczno tych strategii, ale i dlatego, e w wikszoci wypadkw zysk dezerterujcych ronie proporcjonalnie do liczby kooperujcych (przykadu na to dostarcza midzy innymi tragedia pastwiska), przez co dezerterujcy bardzo ochoczo manipuluj wynikami kooperacji lub demagogicznie je reklamuj. Wspomnijmy tu chociaby fakt, e w dziejach ludzkoci pikno pracy lub znaczenie wspdziaania spoecznego gosili i chwalili nie zawsze ludzie najbardziej pracowici i najbardziej skonni do powice dla ogu. Z uwagi na problemy zwizane ze strategiami kooperacyjnymi wane jest podkrelenie, e wsppraca - obok wspomnianej uprzednio wymiany informacji oraz sprzenia zwrotnego szkd nie jest jedynym rodkiem zwalczania puapek spoecznych. Strategie kooperacyjne staj si bowiem nieodzowne tylko wwczas, gdy ju ruszy bdny mechanizm prowadzcy w puapk. Mechanizmy takie zostaj jednak wprowadzone w ruch w pewnych konkretnych sytuacjach, zazwyczaj (ale nie zawsze!) w tak zwanych strefach niedoboru, a wic wtedy, gdy nie ma dostatecznej iloci dbr wanych z punktu widzenia danej spoecznoci. W poprzednim przykadzie stref niedoboru stanowi pierwszy i ostatni etap procesu; pocztkowo dlatego, e nie byo dostatecznej iloci szczepionki i brak ten uruchomi reakcj acuchow dezercji, a na kocu dlatego, poniewa wszyscy chcieliby uzyska zwolnienie z obowizku szczepienia, ale tylko niewielu ludzi moe je otrzyma. Wtedy niedobr tej moliwoci znw moe uruchomi bdny, prowadzcy w puapk mechanizm dezercji, podobnie jak niedobr surowcw, energii i rodowiska uruchamia mechanizm puapki prowadzcej ku zagadzie rodowiska naturalnego. Jeli jednak tak si dzieje, to puapek mona unika nie tylko przez regulowanie rozdziau dbr za pomoc kooperacji, zapobiegajc uruchomieniu wykadniczego procesu niszczcego rda i zasoby. Druga moliwo polega na tym, by w miar monoci ksztatowa obiektywne warunki bytu
11

A cilej: przypadajc na niego czci dobra spoecznoci (przyp. tum.).

spoeczno-gospodarczego tak, aby nie powstaway strefy niedoboru. Jest to moliwe nawet tam, gdzie panuj tak bezlitosne prawa jak w dziedzinie wykorzystania surowcw i energii. Mona si ustrzec przed groc katastrof spowodowan wykadniczo rosncym zuyciem surowcw i energii nie tylko przez midzynarodow wspprac oraz wprowadzanie strategii kooperacyjnych dotyczcych kadego czowieka (Oszczdzaj energi, nawet jeli potrzebowaby jej i mg zuy wicej), ale udostpniajc nowe rda energii (na przykad energi atomow, energi soneczn) a wic likwidujc sytuacje niedoboru.12 Oba te rodki bd skuteczne tylko wtedy, gdy dziaa bd w sposb komplementarny. Rozwamy jeszcze jeden przykad, duo prostszy, ale bardzo pouczajcy w swych zalenociach. Ot zamy, e w pewnym wielkim miecie wikszo sklepw i domw towarowych z jakich powodw (na przykad dlatego, e mona tam sprzeda najwicej i najdroej) zgrupowana jest w centrum. W takiej sytuacji moe doj do uruchomienia i rozwinicia si procesu, ktry wepchnie coraz wicej kupujcych w puapk niszczcych czas, nerwy i morale spoeczne korkw ulicznych i zatoczonych sklepw centrum, za handlowcw i producentw w puapk zmniejszonych zyskw, nie wykorzystanego popytu oraz siy nabywczej. Nasuwaj si w takiej sytuacji dwa rozwizania. Jedno z nich polega na tym, e klienci opracuj lub przyjm, chcc nie chcc, strategi kooperacyjn: na przykad mieszkacy poszczeglnych dzielnic (w ustalonej z gry kolejnoci) bd mogli kupowa w sklepach centrum tylko w niektre dni tygodnia. Rozwizanie to wcale nie jest tak absurdalne, na jakie pocztkowo wyglda; w wielu miejscach prbowano ju takich kwotowych ogranicze w uywaniu rnych instytucji publicznych, spowodowanych trudnociami dojazdu samochodem czy rodkami komunikacji publicznej w wielkich miastach bd te ograniczon liczb pozostajcych do dyspozycji uytkownikw kpielisk, boisk sportowych, szpitali czy te miejsc gastronomicznych. Zazwyczaj takie ochotnicze czy te wymuszone kooperacje charakteryzuje jednak do wysoka cena, a stosunkowo niska skuteczno. Z jednej strony, naley opracowa system kooperacji i zorganizowa sta kontrol jego przestrzegania oraz ustali sankcje za amanie regu systemu, z drugiej za strony, trudno jest utrzyma system regulacji na najniszym, koniecznym poziomie, przez co nie mona uchroni jego uytkownikw od zbdnych, a w rezultacie denerwujcych, poniajcych i dokuczliwych ogranicze. Skuteczniejsze, a na dusz met tasze jest drugie rozwizanie: decentralizacja sieci sklepw (skuteczne i najbardziej opacalne rozwizanie polega na tym, e zachca si od razu do tworzenia centrw handlowych w rnych punktach miasta), bo w ten sposb nie tumi si spontanicznej aktywnoci klientw, nie stawia si przed nimi niepotrzebnych barier, a wic nie wykorzystuje si niepotrzebnie ich gotowoci do wsppracy, niezbdnej w wielu innych dziedzinach ycia spoecznego tam, gdzie mona to zastpi innymi rozwizaniami. I tu znw napotykamy bardzo grony typ puapki. W przypadku zdecydowanej wikszoci ludzi zdolno i gotowo do kooperacji, do wsppracy spoecznej jest bardzo dua. Zdolno ta jest jednak takim samym skarbem spoecznym jak zasoby surowcowe i energetyczne Ziemi lub, a tu analogia jest jeszcze trafniejsza, zdolno produkcyjna Ziemi. Mona jej tak samo naduy, mona j tak samo zniszczy przez rabunkow gospodark. Jeeli w ramach jakiej spoecznoci - moe ni by rodzina, wiksza grupa ludzi, na przykad kolektyw pracowniczy, czy nawet cae spoeczestwo gotowo do kooperacji jest wykorzystywana za czsto i niepotrzebnie, jeli przez ograniczenia interesw i de indywidualnych oraz wprowadzanie strategii kooperacyjnych rozwizuje si take problemy, ktre ((jak moglimy si przekona) mona rozwiza i innymi rodkami, to po przekroczeniu pewnej granicy zasb gotowoci do wsppracy zostaje cakowicie wyczerpany. Na kolejne wezwanie do kooperacji, take i niezbdnej, spoeczno odpowiada ju tylko obojtnoci,
12

J. Platt, Social Traps..., s. 647651; G. Bruckmann, Nisi vis bellum, para pacem! Wiener Bltter fr Friedensforschung. 1978, s. 1315.

a w najgorszym wypadku wspprac na odczepnego, wymuszon i bardzo mao skuteczn. Zaczyna si wtedy proces cakowitej zagady zasobw uczuciowych, etycznych i ludzkich spoecznoci, rozgrywa si tragedia spoecznoci. Tak wic niezwykle korzystne, a niekiedy niezbdne strategie kooperacyjne take kryj w sobie niebezpieczestwa. Tak jak w innych dziedzinach wspycia spoecznego, tu te nie ma rozwiza atwych i prostych. Skuteczno stosowania strategii kooperacyjnych oraz niekooperacyjnych a take korzyci i nich pynce trzeba analizowa nieprzerwanie i dokadnie, poniewa na czas unikn mona niebezpieczestw puapek niszczcych wartoci spoeczne tylko przez cig i starann analiz rzeczywistoci spoecznej.

2.

Korupcja
Od napiwku do kantu
Podobno Eskimosi znaj kilkadziesit sw na oznaczenie rnych rodzajw niegu. Dzieje si to chyba dlatego, e w ich stronach jest wiele niegu rnego rodzaju. Czy podobna jest przyczyna tak bujnego u nas rozkwitu rodziny sw bliskoznacznych na oznaczenie pewnego krgu zjawisk? Zjawiska te najprociej mona okreli zbiorczym pojciem korupcji, cho w lepszym towarzystwie a z tego punktu widzenia cae nasze spoeczestwo uwaa si za takie lepsze towarzystwo - nie bardzo wypada uywa tego brzydkiego obcego sowa. Zreszt nawet nie trzeba, bo na kad posta i odcie korupcji jest trafne swojskie okrelenie. Mona uywa troch starowieckiego datku; mona o niej wspomina, przywoujc z pamici smaki z przeomu wieku, jako o napiwku; mona argonowo nazywa j grk; mona z techniczn ilustracyjnoci mwi o smarowaniu, mona take ostronie, unikajc bezporedniego naraania si komu, lecz jednoczenie wskazujc na niskie pobudki napomyka o przemawianiu do rki, cho lepiej, jeli grzecznie nazwie si j tylko wyraaniem wdzicznoci; mona korupcj pitnowa z oficjaln surowoci jako korzyci niezalene czy te beznamitnie, z lekka cynicznie, okrela jako wiadczenia szczeglne lub dodatkowe gratyfikacje. Podobnie jest z innymi formami korupcji, gdzie obok eleganckich terminw aciskich i nazw pochodzcych z ubiegego oraz ju naszego stulecia (nepotyzm, faworyzowanie, protekcja, naduycie wadzy, apownictwo, kumoterstwo) krzewi si poezja znajomoci, koneksji i splotw interesw, kantw i zaatwie. Faktem jest, e dzi korupcja stanowi temat, z ktrym spotykamy si na kadym kroku, ktry wspominamy to ze zdenerwowaniem, to znw artujc w poczuciu bezsiy i prasa czsto na ten temat a to dowcipkuje, to znw grzmi - wszystko to prawdopodobnie oznacza, e praktyki korupcyjne osigny ju poziom, na ktrym nasze dowiadczenia spoeczno-gospodarcze zawodz i e zostay ju uruchomione reakcje obronne. Jeli sytuacja rzeczywicie tak si przedstawia, to tym bardziej aktualnym i pilnym zadaniem jest analiza przyczyn ekonomicznych i spoecznych korupcji oraz problemw i puapek obrony przeciwko temu zjawisku. Jest to potrzebne zwaszcza dlatego, e korupcja jest chorob niezwykle uporczyw. Na przykad w literaturze przedmiotu spotykamy si z jednogon opini, e Anglia potrzebowaa caego stulecia wysikw na to, by jej sawne w XVIII oraz w pocztku XIX wieku z korupcji ycie publiczne zostao oczyszczone, osigajc poziom godny naladowania przez cay wiat: Korupcja jest chorob nie tylko uporczyw, ale i podstpn. Podobnie jak organizm ludzki moe si zacz za silnie broni przeciwko chorobie wysok gorczk, tak

i spoeczestwo jest skonne do urzdzania wielkich, bezlitonie purytaskich krucjat zmierzajcych do zniszczenia wszelkich form korupcji, krucjat, ktre atwo mog wyrzdzi wiksze straty spoeczestwu ni korupcji. Korupcja bowiem jest zjawiskiem zoonym. Sprbujmy zbada jej korzenie historyczne, jej podstawowe (historyczne i spoeczne) uwarunkowania, a nastpnie przeanalizowa najwaniejsze przejawy tego zjawiska, sprbujmy te oceni zagroenia, jakie kryj si w samej korupcji, a take, cho w mniejszym stopniu, w walce przeciwko niej.

Odnoniki historyczne
Istniej trzy podstawowe warunki pojawiania si i rozprzestrzeniania korupcji: 1. Powstanie dobra wsplnego, spoecznego, ktre trzeba w jaki sposb podzieli midzy czonkw danej spoecznoci; 2. Przekazanie uprawnie do rozdziau dbr, a wic pojawienie si osb, ktrym spoeczno powierza dzielenie dbr, czy te chociaby je akceptuje dobrowolnie lub pod przymusem jako swoich przedstawicieli dzielcych dobra. 3. Powstanie systemu dzielenia, wymiany i obiegu dbr, ktry uwaany jest przez spoeczno za suszny, czy te przynajmniej jest przez ni akceptowany nawet jako nakaz, ale ktry nie jest obwarowany tak surowymi sankcjami, by si nie opacao zama go w celu zdobycia korzyci indywidualnych.13 Z wyej wymienionych warunkw wynika, e w hordach i we wsplnotach pierwotnych, yjcych we fragmentarycznych zwizkach szczepowych, nie mogy uksztatowa si praktyki korupcyjne. Nakaz obdarowywania oraz regua wzajemnoci z gry okrelay obieg dbr w tych wsplnotach, zapobiegajc kumulacji zasobw, czyniy wic zbdnym przekazanie wadzy do ich dzielenia, oprcz tego surowe sankcje gwarantoway przestrzeganie obowizujcego systemu regu. Wydaje si prawdopodobne, e korupcja na wiksz skal nie moga si rozwin rwnie w szczepach o silnej wadzy centralnej oraz we wczesnych monarchiach opartych na dyktaturze wojskowej (zwyko si tu przytacza przykad pastwa Inkw). Byy to ju spoeczestwa redystrybucyjne, czyli takie, w ktrych znaczn cz dbr odbierano od wytwrcw, gromadzono w magazynach centralnych, a nastpnie dzielono powtrnie, przede wszystkim pomidzy czonkw rodziny panujcej, jej otoczenie oraz warstwy kapasko-wojskowe, Ideologia religijna oraz pastwowa cakowicie przy tym legalizowaa taki wyzysk wytwrcw, a ponadto odbieranie oraz ponowny podzia dbr dokonywane byy bezporednio przez samego wadc i jego najblisze otoczenie, a wic si rzeczy nie leao w ich interesie, by cz dbr, ktre przypaday, oddawa komukolwiek w zamian za jakie korzyci. Warstwa ta, oczywicie jako administratorzy wasnego majtku, bya cakowicie nieprzekupna, podobnie, jak pniej panowie feudalni, ktrych aden z chopw paszczynianych nie mgby przekupi, by w zamian za apwk zrezygnowali z czci nalenej im daniny. Dopiero kiedy uksztatowaa si ju warstwa porednia, warstwa ludzi piastujcych rne godnoci, a z niej potem warstwa urzdnicza, kiedy spoeczestwo powierzyo tej warstwie dzielenie dbr bdcych w jego dyspozycji, zrodzi si warunek brakujcy dotychczas do rozkwitu praktyki przekupstwa.. Urzdnik rozporzdza ju nie swoim majtkiem, lecz dobrami nalecymi do spoeczestwa, do panujcego lub te innego mocodawcy, ktry powierzy mu zarzd
13

Encyclopaedia of Social Sciences. Red. E. R. A. Seligman, New York 1930.

tymi dobrami, a wic, przynajmniej teoretycznie, jest ju osob, ktr mona przekupi. Urzdnik moe bowiem swoj wadz dzielcego dobra spieniy, czynic w interesie osoby, ktra mu za to zapaci, odstpstwo od nakazanego systemu podziau dbr. Wedug zapisw historycznych jako pierwsi pokusie zysku korupcyjnego ulegli - ju w staroytnym Babilonie i Egipcie - sdziowie. Prawdopodobnie dziao si tak dlatego, e sdziowie nie korzystali z pilnie strzeonego gwnego procesu wyzysku, a wic nie byli przekupni na szkod skarbu pastwa czy klas panujcych, ale cignli zyski z konfliktw midzy obywatelami, wydajc wyroki nie wedug litery prawa, lecz w interesie klienta paccego wicej. Szybko w ich lady posza zreszt caa reszta urzdnikw struktury pastwowej. Niewielkie terytorialnie greckie -miasta-pastwa, ze swymi atwymi do wgldu sprawami publicznymi oraz wysokim poziomem moralnoci publicznej byy stosunkowo odporne na korupcj. Jednake od V, a zwaszcza od IV wieku p.n.e. w wyniku politycznego rozpadu oraz burzliwego rozwoju gospodarczego tu take, jak epidemia, zacza si szerzy korupcja. Rozwijaa si ona a do czasw Imperium Rzymskiego, w ktrym namiestnicy prowincji, waciciele manufaktur, dzierawcy pastwowych kopal, lasw, poborcy podatkw i ce stworzyli pierwszy wielki, dobrze znany zoty wiek korupcji komercyjnej, przekupujcej wadz w osobach jej przedstawicieli. W tym samym okresie przejawiaa si rwnie na wiksz skal korupcja polityczna, w ramach ktrej nie czowiek interesu kupuje urzdnika lub polityka, ale polityk kupuje i przekupuje masy ludowe, swych wyborcw w celu zdobycia lub utrzymania wadzy. Rozwinity europejski feudalizm by wzgldnie odporny na korupcj. Jego system odbierania dbr i ich wtrnego podziau dziaa niemal automatycznie, bez zaangaowania liczniejszej warstwy urzdniczej; jak ju wspomniaem, poszczeglne warstwy hierarchii mogyby udostpnia lub przekazywa cokolwiek warstwom stojcym niej tylko wasnym kosztem. Dopiero powstajce w pnym redniowieczu monarchie centralistyczne ze swoimi rozdtymi warstwami urzdniczymi na nowo otworzyy bramy korupcji. Jej fale wzniosy si najwyej najpierw w koloniach portugalskich i hiszpaskich, a nastpnie w angielskich i holenderskich, w Indiach Zachodnich, gdzie od decyzji gubernatorw i urzdnikw rzdowych zaleay moliwoci zdobycia ogromnych fortun, warstwa urzdnikw za poczuwaa si do nikej lub zgoa adnej odpowiedzialnoci wobec lokalnych spoeczestw. Korupcja kwita take w macierzystych krajach europejskich. Z tego punktu widzenia powstanie w XIX wieku monarchii konstytucyjnych oraz republik nie przynioso istotnych zmian. Zahamowana zostaa wprawdzie korupcja urzdnikw dworskich, przystrzyono troch grzyw arystokratycznemu nepotyzmowi, ale z drugiej strony dalszy wzrost roli warstwy urzdniczej, ywioowy rozwj gospodarczy, wreszcie - nie w ostatniej kolejnoci, wytworzenie si ustroju parlamentarnego tworzyy wci nowe moliwoci sprzyjajce utrzymaniu si istniejcych po dzi dzie wszystkich trzech gwnych form korupcji. Za pierwsz form korupcji uzna trzeba praktyk, w ramach ktrej - otwarcie lub w sposb ukryty sami urzdnicy inicjuj korupcj, systematycznie pobierajc haracz od ludzi zwracajcych si do nich w sprawach urzdowych we wszystkich dziedzinach ycia. Korupcja wadzy bya szczeglnie ywa dopty, dopki urzdnicy nie otrzymywali systematycznych, wystarczajcych wynagrodze (w Europie mniej wicej do poowy ubiegego stulecia), cho od tego czasu nie wszdzie sytuacja zmieniaa si na lepsze. W poprzednim okresie praktyk na poy legaln byo bowiem obracanie przez urzdnikw czci opat za czynnoci urzdowe na wasne potrzeby. Praktyka ta jest obecna do dzi niemal wszdzie, cho rozpowszechniona w rnym stopniu: s kraje, gdzie spotyka si j tylko sporadycznie, tymczasem gdzie indziej, na przykad w niektrych krajach rozwijajcych si, przybiera ona takie rozmiary, e niemal paraliuje ycie gospodarcze i spoeczne.

Druga forma korupcji zwana jest komercyjn. Wystpuje ona, gdy korupcj inicjuj ludzie interesu, przedsibiorcy, przekupujc urzdnikw bd wadze polityczne w celu zapewnienia sobie wyjtkowo korzystnych warunkw dziaania. W XVI-XVII wieku w taki sposb angielscy przedsibiorcy starali si o poparcie dworakw, organizujc tak zwane monopole zwizane z wielkimi zyskami (na przykad przywilej importu piwa, wina, transportu wgla, produkcji papieru itp.). Jednak klasyczna korupcja komercyjna rozwina si w Ameryce XIX wieku. Skandale zwizane ze spekulacj dziakami budowlanymi, budow kolei elaznej, koncesjami kopalnianymi i na wyrb drzewa, inynieri miejsk, nielegalnymi dziedzinami dziaalnoci (przemyt alkoholu, prostytucja, gry hazardowe) yj w legendach i opowiadaniach po dzi dzie. Wystarczy choby przytoczy jedn informacj: w poowie ubiegego wieku jeszcze 1 miliard 300 milionw hektarw ziemi byo wspln wasnoci; przez sto lat dwie trzecie tej iloci, a wic prawie 900 milionw hektarw, przeszo z rk do rk, stajc si wasnoci biznesmenw. Wielu ludzi uwaa jednak, e ta spektakularna korupcja komercyjna, ktra w formach bardziej cywilizowanych, na przykad w formie dotacji wpywajcych do kas partyjnych, korzystnych sugestii handlowych lub urabianie decyzji na korzy rnych lobby jest jeszcze cigle ywa na caym wiecie, nie przynosi tak wielkich szkd (a nawet w pewnych wypadkach moe by - jak si przekonamy - korzystna) jak obrastajca ycie codzienne i wspycie spoeczne ple korupcji urzdniczej. Trzeci czsto wystpujc form korupcji jest wspomniana ju korupcja polityczna. Tu najjaskrawszych przykadw dostarczyy Anglia XVII-XVIII wieku oraz pastwa Europy wschodniej z koca XIX i pocztku XX wieku, midzy nimi take Wgry. W XVIII wieku przyjt w Anglii praktyk byo kupowanie wynikw wyborw, a wic przekupywanie wpywowych ludzi tytuami, korzystnymi kontraktami, stanowiskami publicznymi lub wojskowymi. Zwyko si tu przytacza powiedzenie Gibbona, wedug ktrego korupcja jest najatwiejszym do rozpoznania symptomem wolnoci konstytucyjnej.14 Trzeba przyzna - nie jest to powd do dumy, ale niestety takie s fakty - e wczesne wgierskie wybory manipulowane upijaniem i zastraszaniem wyborcw, cigle wymieniane s w niektrych pozycjach literatury specjalistycznej jako przykad negatywny.15 I w ten sposb dotarlimy do wspczesnoci. W jej ocenie oraz umiejscowieniu w nurcie dziejw najbardziej przydatna bdzie typologia Polanyiego, rozrniajca gospodarki socjalne (social economies), gospodarki polityczne (political economies) oraz gospodarki rynkowe (market economies). W gospodarce pierwszego typu, opartej na stosunkach spoecznych, gdzie obieg dbr regulowany jest przez zasad wzajemnoci, jak si przekonalimy, nie moe wytworzy si praktyka korupcyjna. W gospodarce drugiego typu, okrelonej przez stosunki polityczne, wymian dbr reguluje mechanizm redystrybucji i w zdecydowanej wikszoci takich ukadw gospodarczych istniej wszystkie warunki do powstania korupcji. Gospodarka trzeciego typu - rynkowa, teoretycznie byaby wolna od korupcji, gdy wymiana dbr jest tu regulowana wycznie przez mechanizmy rynkowe. Typ taki nie istnieje jednak w czystej formie, prawdopodobnie zreszt nie moe istnie; w konkretnych realizacjach historycznych forma ta bya zawsze zczona z form redystrybucyjn, dajc gospodark mieszan, ktra jest co najmniej tak samo dobr wylgarni korupcji jak czysta gospodarka redystrybucyjna. Rnica polega tylko na tym, e forma mieszana sprzyja raczej urzdniczej korupcji wadzy, podczas gdy gospodarka polityczna stwarza szerokie moliwoci rozkwitu korupcji komercyjnej i politycznej. Niektrzy specjalici, na przykad Klaveren, zakadaj istnienie ostatecznego lub choby wyszego stopnia rozwoju historycznego - gospodarki opartej na czystym przedstawicielstwie ludowym,
14

B. Ventakappiah, Misuse of Office. W: International Encyclopaedia of the Social Sciences 1965, s. 273. A.J. Heidenheimer, Political Corruption, Readings on Comparative Analysis. New York 1970. 15 Encyclopaedia, s. 450.

w ktrej wiadomo spoeczna oraz spoeczna kontrola bd ju na tyle silne, e korupcja stanie si zupenie niemoliwa, tak jak niemoliwa bya na pierwotnym etapie rozwoju spoecznego. Poniewa przewaajca wikszo wspczesnych spoeczestw, wrd nich take spoeczestwo wgierskie, dziaa w ukadzie gospodarki mieszanej, zoonym w rwnym stopniu ze sabszego czy silniejszego systemu redystrybucyjnego oraz ze skadajcych si na mniej lub bardziej rozwinitych mechanizmw rynkowych, sprbujemy przedstawi w ramach tego typu gwne rda korupcji oraz jej oddziaywania gospodarcze i spoeczne.

Korupcja a spoeczny podzia dbr

Literatura fachowa definiuje korupcj zazwyczaj zbyt wsko, przynajmniej z naszego punktu widzenia. Wielu uwaa za korupcj tylko takie przypadki, kiedy urzdnik suby publicznej realizuje swe prawo do decyzji nie w interesie ogu, lecz we wasnym indywidualnym interesie. Szersza i bardziej moliwa do przyjcia jest dla nas definicja Rogowa i Lasswella, wedug ktrej czyn korupcyjny popenia kady, kto powodowany swoim bezporednim lub porednim interesem narusza system regu, za ktrego realizacj sam jest odpowiedzialny. Poniewa jednak - po gbszym zastanowieniu si - mona powiedzie, e kady z takich systemw reguluje podzia, wymian i przepyw dbr, ktrymi dysponuje spoeczestwo, wic idc krok dalej mona zdefiniowa korupcj po prostu jako deformacj spoecznego podziau dbr. Przedtem musimy jednak poczyni pewn dygresj. Przede wszystkim trzeba wyjani, do czego, do jakiego wzorca odnosimy deformacj spoecznego podziau dbr. S ekonomici i statystycy, ktrzy przyjmuj jak dobrze okrelon, prost formu, na przykad egalitarny model podziau, w ktrym kady czonek spoeczestwa w takiej samej mierze korzysta ze wszystkich dbr. Niezalenie od tego, czy model taki uwaaj oni za idealny, czy te moliwy do realizacji, porwnujc z nim rzeczywiste systemy podziau dbr dziaajce w rnych spoeczestwach. Odchylenia mona tu atwo ilustrowa za pomoc tak zwanych krzywych Lorenza, za odchyk czy te miar deformacji wyrazi liczbowo za pomoc wskanika Giniego lub wskanika Schtza. O deformacji mwi - od czasw Keynesa - ekonomici take wtedy, gdy uksztatowane proporcje podziau naruszaj rwnowag gospodarcz, przeszkadzajc w dynamicznym rozwoju gospodarki. Literatura ekonomiczna ma na myli deformacje take wtedy, gdy mwi o rozwieraniu si rnych noyc cenowych, na przykad o tym, e tradycyjnie uksztatowane proporcje cen artykuw przemysowych oraz rolnych zmieniaj si i przesuwaj w jakim kierunku. Politolodzy natomiast mwi o deformacji systemu podziau midzy innymi w odniesieniu do krajw pozostajcych w zalenociach kolonialnych lub neokolonialnych. Analizuje si wtedy szczegowo przyczyny i typy takich deformacji w ramach tak zwanej teorii zalenoci. System podziau moe ulec deformacji w stosunku do systemu, ktry dane spoeczestwo przyjo, do ktrego si przyzwyczaio i ktry uwaa za znony; pomylmy tu na przykad o wpywie i nastpstwach wojny, kryzysu gospodarczego czy te polityki gospodarczej wymuszonej na spoeczestwie, a odbiegajcej od tradycyjnej czy wymarzonej. Korupcja nie jest jednak zjawiskiem makroekonomicznym, makrospoecznym, lecz mikrodeformacj lub cigiem mikrodeformacji pojawiajcych si w systemie spoecznego podziau: w yciu codziennym, w kontaktach midzyludzkich. Cig ten sumujc si, narastajc, moe ostatecznie doprowadzi do powanych deformacji na poziomie makro. Na podstawie powyszych rozwaa moemy korupcj zdefiniowa nastpujco: korupcja jest aktem, w trakcie ktrego osoba

odpowiedzialna za ustalony spoecznie system podziau dbr narusza go na czyj korzy, za co otrzymuje od korzystajcego jak gratyfikacj lub chociaby jej oczekuje.16

Korupcyjny asortyment towarw

Z powyszego okrelenia wynika, e skorumpowani mog by nie tylko urzdnicy w subie publicznej, ale kady, kto w spoecznym podziale pracy znajdzie si na stanowisku, na ktrym moe decydowa o podziale jakich dbr. Mowa tu zreszt nie tylko o dobrach materialnych, ale o wszystkich takich korzyciach materialnych i niematerialnych (uywajc tu tego pojcia nie w jego cisym ekonomicznym znaczeniu), ktre stanowi jak warto uytkow dla czonkw spoeczestwa. Nale tu: dobra materialne (u nas np. artykuy importowane, rzadziej spotykane na rynku, materiay budowlane, mieszkania, przydziay mieszka, przydziay na samochody, podwyki pac, premie), usugi (monta, naprawa, transport, opieka zdrowotna, gastronomia itp.), zezwolenia, ulgi, koncesje (np. karty rzemielnicze, zezwolenia budowlane, ulgi podatkowe, kredyty, preferencje w kolejnoci, zwolnienia, opinie, zagraniczne wyjazdy subowe, skierowania na wczasy, za w ukadzie zagranicznym: koncesje eksportowo-importowe, handlowe), pozycje (stanowiska, nominacje, korzystne miejsca pracy, przyjcia na studia itp.), pewne formy zachowa (np. posuszestwo, lojalno, wpyw polityczny, uprzejmo, seks), warunki autonomicznego ludzkiego ycia jednostki (brak zagroenia, poczucie bezpieczestwa, prawa czowieka, moliwoci itp.).

A czym mona paci za te wszystkie dobra? Czym mona korumpowa biorcych udzia w ich rozdzielaniu? Odpowied jest prosta: tymi samymi artykuami. W spoeczestwach silnie skorumpowanych wystpuje bowiem jak najszerzej pojta krzyowa wymiana tych dbr. Mona si odwzajemni dobrami materialnymi za dobra materialne (ja schowam dla ciebie pod lad to, a ty mi odoysz tamto), mona wymieni usug za ulg (naprawi ci porzdnie samochd, jeli pomoesz mojemu synowi w dostaniu si), mona sobie zapewni lojalno za poczucie bezpieczestwa - i tak dalej. Dla dalszych rozwaa wane jest wyjanienie, w jaki sposb na list korupcyjnego asortymentu trafiy takie pozycje, jak wadza, posuszestwo, bezpieczestwo bytowania, prawa czowieka. Co maj wsplnego z przekupstwem? Bardzo wiele. Istniej spoeczestwa, w ktrych te artykuy nale do najbardziej poszukiwanych towarw korupcyjnych. Wadz, i to wadz polityczn, take mona przekupi - nie pienidzmi, ale na przykad posuszestwem, lojalnoci, rnymi usugami. Czsto nawet sama wadza polityczna szantauje ludzi po to, by j przekupywali, by zabiegali o jej aski i nabywali je. Jawna przemoc, dyktatura oczywicie nie jest szantaem, ale wymuszeniem. Tymczasem agodniejsze, sprytnie manipulujce formy wadzy posuguj si szantaem, pozostawiaj ludziom swobodny wybr midzy posuszestwem a nieposuszestwem, ale to drugie czyni bardzo trudnym, pierwsze za atwym, tak by wybierano posuszestwo. Wyobramy sobie na przykad kraj, gdzie ekipa wadzy, ktra dokonaa reakcyjnego przewrotu, nie ucieka si do uywania otwartej przemocy, ale dziaa w nastpujcy sposb: pozbawia spoeczestwo praw obywatelskich, poczucia

16 P. M. Blau, Exchange and Power in Social Life. New York 1964, s. 453454.

bezpieczestwa, pewnoci bytu, moliwoci dalszego rozwoju osobowego, ale przy tym daje do zrozumienia, e ona, wadza, jest dobrotliwa, a wic przekupna. Wyranie sugeruje, e mona j przekupi posuszestwem, lojalnoci. Jest to typowy akt korupcji, bo za pomoc niewielkiego wkadu rodkw mona zagarn due zyski, przywaszczajc sobie kosztem innych du cz dobra oglnospoecznego zabranego spoeczestwu: praw obywatelskich, poczucia bezpieczestwa, moliwoci rozwoju jednostki. Transakcj t mona jednak opisa take inaczej, odwrotnie. Na przykad w taki sposb, e to wadza przekupuje spoeczestwo: oferuje jego czonkom prawa, poczucie bezpieczestwa, pewne moliwoci, dajc za to posuszestwa. Czy jest to jednak przekupstwo? Czy posuszestwo czowieka nie jest jego wasnoci, czy nie moe sam dysponowa swoim zachowaniem, swobodnie je sprzedawa? Jeli si nad tym gbiej zastanowimy, stwierdzimy, e nie, absolutnie nie. Kady czowiek winien jest jakiej spoecznoci, a w ostatecznym rachunku caemu spoeczestwu, jeli ju nie posuszestwo, to lojalno; ze spoecznoci wie go bowiem gsta sie obowizkw i praw. Lojalnoci tej, zintegrowania ze spoecznoci, a bardziej filozoficznie - przynalenoci nie moe tak sobie po prostu sprzeda wystpujcej przeciwko temu spoeczestwu wadzy za swoje indywidualne, partykularne korzyci. Czowiek oddawaby w ten sposb obcemu przekupujcemu co ze wsplnego majtku, ze wsplnych zasobw si. Najlepszym przykadem na to, na ile konkretny jest taki wsplny majtek spoecznoci, cho nie ma on charakteru materialnego, jest sytuacja, kiedy to pracodawcy udaje si przekupi obietnicami indywidualnych korzyci kluczowych przywdcw jakiego ruchu strajkowego. Cay ruch traci w ten sposb sw si przebicia, solidarno, szanse na zwycistwo i zaamujc si moe przynie cikie straty zarwno caej spoecznoci, jak i kademu z jej czonkw.

Miara korupcji
Jak widzimy, asortyment korupcji jest bardzo szeroki. W jaki sposb korzystaj z niego rne spoeczestwa? Na to pytanie nie jest atwo odpowiedzie. Stopie skorumpowania danego kraju jest bardzo trudno oceni, mona to zrobi najwyej szacunkowo. Czyniono w tym wzgldzie bardzo ciekawe prby. Wedug jednego z najlepszych znawcw zagadnienia w dzisiejszej Wielkiej Brytanii (a Wielka Brytania w skali wiatowej moe si poszczyci jednym z najniszych poziomw korupcji) w prawie 20 procentach o mianowaniach na stanowiska w urzdach decyduj zwizki rodzinne, przyjacielskie lub inne kontakty spoeczne, a mniej wicej w 80 procentach - zdolnoci i osignicia. Wedug tego specjalisty w wielu krajach afrykaskich (wymienia on jako przykad Nigeri) jest mniej wicej odwrotnie, natomiast w Hiszpanii proporcja ta wynosi niemal jeden do jednego. By wspomnie jeszcze jeden przykad: wedug badania przeprowadzonego w roku 1900 w Birmie 95 procent sdziw i policjantw przyjmowao dowody wdzicznoci. A jak my wygldamy w tym niechlubnym wycigu do tyu? Do powszechna jest dzi opinia, e zajmujemy w nim coraz lepsz pozycj; wielu uwaa, e praktyka korupcyjna rozpowszechnia si i stopniowo rozpowszechnia coraz bardziej w cigu ostatnich kilkunastu lat. Czy jednak to zdobywanie terenu przez korupcj nie wydaje si tak szybkie i grone dlatego, e czasy nobliwej c.k. monarchii, a take Wgier okresu midzywojennego yj w pamici wielu ludzi jako czasy spoeczestwa prawie wolnego od korupcji? Kt nie pamita, jak bardzo popularne byo u nas przez cae dziesiciolecia dowcipkowanie oraz oburzanie si na korupcj za miedz, w ssiednich krajach? Twierdzenie, e u nas co takiego nie mogoby si zdarzy, e my nie

jestemy tacy, stao si niemal jednym z istotniejszych rde naszej samowiadomoci narodowej. Z pewnoci byo w tych porwnaniach troch prawdy, nie oznacza to jednak, e opinia, jak o sobie samych wytworzylimy i jaka funkcjonuje u nas do dzi dnia, jest prawdziwa. Patrzc bowiem na nas z zewntrz, take mona byo do woli dowcipkowa i oburza si. Wspomniaem ju o tym, e faszowane, kupowane wybory wgierskie z przeomu wiekw do dzi wymieniane s w literaturze specjalistycznej jako wyjtkowy przykad korupcji politycznej. Nie na prno przez cae stulecie pisarze, reformatorzy, publicyci potpiali Wgry jako kraj kumoterstwa, powiza rodzinnych, protekcji. Nasze ycie gospodarcze dopiero wtedy zaczo si rozwija, a ju wraz z nowymi ideami niemal natychmiast sprowadzilimy z krajw bardziej od nas rozwinitych wyrafinowane metody korupcji komercyjnej. Aby to zilustrowa, przytocz tylko jeden przykad. W 1901 roku ukazaa si w Szabadce17 maa ksieczka pod tytuem Kronika przestpstw burmistrza krlewskiego wolnego miasta Szabadka. Nie wierzmy we wszystkim autorowi tego paszkwilu, gdy zaczyna on swe wywody od oskarania burmistrza o panslawizm. Przypuszczalnie wic nie powodowaa nim tylko i wycznie szlachetna pasja oczyszczania ycia publicznego. Mimo to lista owych przestpstw jest pouczajca do dzi. A oto kilka gwnych zarzutw: burmistrz buduje swj dom wykorzystujc murarzy miejskich; wasne ki kae kosi wyrobnikom i parobkom najmowanym do wycinania wodorostw w jeziorze Palics, bdcym wasnoci miejsk; stanowiska we wadzach miejskich obsadza swoimi kolegami lub ludmi, ktrzy skonni mu s za to zapaci apwk w wysokoci 100 forintw od gowy; broni przed wymiarem sprawiedliwoci swych kompanw i wsplnikw zamieszanych w afery apownicze; przyj apwk od przedsibiorstwa gazowniczego, ktre wystpio do wadz miejskich o koncesj; inwestycje miejskie - faszujc wyniki przetargw lub w ogle ich nie uwzgldniajc zamawia u przedsibiorcw, ktrzy go przekupuj (chodnik brukowany, droga, koszary kawalerii, jatka, gimnazjum).

Jednego z tych przedsibiorcw przyjmuje do pracy jako cichego wsplnika inspektora budowlanego miasta, do ktrego naley nadzorowanie budowy ze strony wadz miejskich. Nie ma si wic czemu dziwi, e w takiej sytuacji bez sowa odebrano jako skoczony budynek gimnazjum, cho zamiast marmuru krasowego uyto porowatego kamienia z Stt, dach pokryto dachwk zej jakoci, w kaplicy szkolnej zamiast obrazu otarzowego wartoci 1000 koron, jaki mia tam by umieszczony wedug kontraktu, znalaz si bohomaz za 200 koron, wykryto take naduycia w zwizku z robotami blacharskimi, za uoone na korytarzach pyty cementowe te nie s odpowiednie. Jeszcze ciszy jest zarzut, e za wiedz burmistrza naduy dokonali take zarzdzajcy miejskim szpitalem. Ot by budet na zaopatrzenie chorych i opiek nad nimi by wikszy, przyjmowano chorych z prowincji (spoza rejonu) jako chorych z rejonu Szabadki, co wicej, zdarzyo si nawet, e ta sama chora, Julianna Bogary, wedug ksigi chorych leaa w tym samym czasie w dwch rnych salach i kach, z jednej sali ucieka, drug opucia wyzdrowiawszy.... Nasi przodkowie take nie byli pozbawieni pomysowoci. Mona by przytacza wiele podobnych przypadkw z okresu midzywojennego; wystarczy tylko przejrze kroniki skandali w gazetach prowincjonalnych lub stoecznych popoudniwkach. W tamtych latach jednak bardziej szkodliwe dla spoeczestwa od efektowych skandali korupcja komercyjnej byy szeroko wystpujce i trudniej uchwytne i w naszych warunkach duo groniejsze
17

Dzi: Subotica w Jugosawii (przyp. tum.)

takie formy korupcji jak: nepotyzm, splot interesw o charakterze kumoterskim czy te ukadw typu rka rk myje. Korupcja urzdnikw, na ile to dzi mona oceni, utrzymywaa si na do niskim poziomie. A co stao si w cigu ostatnich kilkunastu lat? Dlaczego ogarno nas poczucie, e korupcja nasilia si, e rozkwita w naszym kraju? Czy mocniejsza jest dzi, ni powiedzmy, w latach trzydziestych? Spord wielu moliwych przyczyn wymieni najbardziej oczywiste: rozprzestrzenianie si bardzo widocznych form korupcji, z ktrymi spotykamy si codziennie, przez co korupcja staje si niemal codziennym dowiadczeniem nas wszystkich. Jedna z tych form zwizana jest z artykuami deficytowymi, druga z rwnie deficytowymi usugami. W latach trzydziestych sia nabywcza w kraju bya tak maa, e atwo byo j zrwnoway mas towarow. Od tego czasu zwielokrotnia si sia nabywcza, natomiast kodra poday towarw od dziesicioleci jest za krtka, niedostaje to z tej, to z innej strony. Chodzi o wane artykuy deficytowe, dlatego dzi szybko kwitnie i rozmnaa si korupcja. Wyrosym na tym samym podou nowym, rzucajcym si w oczy zjawiskiem jest take szeroka korupcja zwizana z usugami. Nasze spoeczestwo jest pozornie bezbronne i bezsilne wobec zaraliwych przyczyn korupcji i jej form. Uwaamy je ju niemal za cechy niezmienne, o czym midzy innymi wiadczy fakt, e na amach jednego z naszych wietnych specjalistycznych czasopism ekonomicznych przez sze miesicy roku 1977 trwaa polemika na temat, czy dochody z tak zwanej trzeciej gospodarki, a wic pochodzce przede wszystkim z napiwkw, apwek i innych wyrazw wdzicznoci, naleaoby opodatkowa progresywnie i jak to zrobi. O tym samym wiadczy take pewien artyku pira dyrektora jednego ze stoecznych przedsibiorstw handlu detalicznego. W artykule tym autor z naukow rzeczowoci i dokadnoci opisuje - tak, jakby na przykad wyjania zasady dziaania przedsibiorstwa - praktyk korupcyjn rozpowszechnion w sklepach jemu podlegajcych. Najpierw stwierdza, e w sklepach tych jakie dwadziecia lat temu zakorzeni si zwyczaj dawania napiwkw, potem wspomina (czynic tym subtelne rozgraniczenie), e w jednego typu sklepach w odrnieniu od reszty kupujcy odwdziczaj si za dobr obsug wycznie drobnymi upominkami (napoje, bombonierki, papierosy, czekolada). Nastpnie autor w ogldnie wylicza rne formy napiwku oraz przekupstwa: a) Klient zostaje prawidowo obsuony i z wasnej woli daje pienidze, b) Sprzedawca jest uprzedzajco grzeczny i czyni aluzje, by klient si za to odwdziczy, c) Sprzedawca w pokrtny sposb prowokuje napiwek i domaga si jego otrzymania, d) Klient zaczyna zakup od tego, e proponuje oddzieln gratyfikacj. Po tym wyliczeniu autor przedstawia reguy postpowania antykorupcyjnego, jak stosowanie agitacji, postpowania dyscyplinarnego, lepsza organizacja pracy sklepu, rozszerzenie systemu samoobsugowego, ale zaznacza, e nie s to zbyt skuteczne rodki walki. Wreszcie podkrela wag bogatego wyboru towarw i koczy artyku sowami: Pojawia si take myl, by w naszych sklepach umieci na widocznym miejscu tabliczk z napisem goszcym, e dawanie napiwku lub oddzielnej gratyfikacji jest surowo wzbronione! Po duszej dyskusji doszlimy do wniosku, e napisy takie nie rozwizayby problemu. Wydaje md si, e moemy si zgodzi z tym stwierdzeniem. Jakie wic rozmiary moe mie u nas korupcja zwizana z niedoborami towarw i deficytem usug? Na ten temat istniej tylko bardzo przyblione szacunki. W jednym z numerw czasopisma Figyel z 1977 roku ukaza si artyku, wedug ktrego czna suma napiwkw, wyrazw wdzicznoci i zyskw -z fuch w jednym roku przekracza 10 miliardw forintw. Pytanie tylko, czy jest to duo, czy mao? Dziesi miliardw forintw to zaledwie 2 procent dochodu narodowego, a wic niewiele. W porwnaniu do cznych dochodw ludnoci stanowi to 3,5 procenta i ta wielko wydaje si moliwa do zniesienia. Jeli jednak uwzgldnimy, e jest nas 10 milionw, oznacza to, e kadego

obywatela Wgier (niemowlta, dzieci - wszystkich) obcia przymus zapacenia w cigu roku w formie apwek 100 forintw, a to ju jest sporo. Jest to sporo take dlatego, e ta korupcja, bezporednio zwizana z gratyfikacj materialn, z apwk, z wyrazami wdzicznoci w formie pieninej jest tylko jedn i prawdopodobnie nie najszkodliwsz form korupcji. Autor cytowanego artykuu nie wspomnia bowiem przy wyliczaniu form korupcji rozpowszechnionych w handlu o pewnej rwnie czstej formie, w ktrej nie wystpuje jakiekolwiek wrczanie pienidzy ani podarkw. Taki akt korupcji ma nastpujcy przebieg: odzywa si telefon na biurku kierownika sklepu i kto skd, z krgu rodzinnego, ze znajomych, z brany, std czy zowd, z boku czy z gry prosa o przysug. Na przykad o odoenie jakiego deficytowego towaru dla niego albo nawet nie dla niego, ale dla takiego i takiego kolegi, takiego a takiego znajomego, zaraz tam po to kto wpadnie. Nie ma tu mowy o adnym napiwku, grce, smarowaniu, przekupstwie i tym podobnych rzeczach. Mamy tu do czynienia z zaatwieniem, ze splotem interesw, z odnowion wersj wizw kumoterskich, z transakcj przeprowadzon w systemie powiza.

wiat kumoterstwa
Uywam bankowego terminu transakcja dlatego, e mowa tu ju nie tylko o interesie w wskim finansowym rozumieniu tego sowa. Ot w systemie powiza za przysugi takie przysugobiorca paci nie pienidzmi, ale wyimaginowanymi akcjami, listem kredytowym gwarantujcym rewan oczekiwany ze strony czynicego przysug w dowolnym momencie w przyszoci. Jeszcze waniejsze w takich transakcjach jest to, e taki list kredytowy moe zosta przedstawiony do wypaty nie tylko osobie, ktra bezporednio czynia przysug, lecz dowolnemu czonkowi danej grupy powiza i interesw, do ktrej obaj nale. Kady wiadczcy przysug zwiksza bowiem spjno i si spoecznoci (przyczynia wicej dobra publicznego innemu czonkowi spoecznoci), wnoszc jakby now wpat do wsplnego wyimaginowanego banku. Stanowi ona wkad, ktry pniej, kiedy bdzie tego potrzebowa, bdzie mg podj. Co wicej, moe nawet podejmowa przysugi przekraczajce ogln sum jego wasnych wkadw, poniewa do pewnych granic takie wsplnoty interesw udzielaj swym czonkom kredytu. Nie moemy jednak jednoznacznie potpia takiego systemu kredytowego oraz akumulacji kapitau wsplnot interesw, nazywajc je praktyk korupcyjn. Pomylmy tylko, jak pozytywn rol odegraa podobna instytucja w dawnych spoeczestwach pierwotnych, ktre opieray si na zasadzie wzajemnoci. Stay obieg dbr, przekazywanie ich w formie podarkw take suyy cementowaniu wsplnoty, zwikszaniu lojalnoci wobec caej grupy, gromadzeniu zasobw niezbdnej solidarnoci wewntrz spoecznoci. Reguy zabraniajce natychmiastowego odwzajemniania si za dar, celowo przeduajc zobowizania i stan oczekiwania na wdziczno, umacniay jeszcze bardziej wizy wewntrz spoecznoci. Dzisiejsze spoeczestwa take nie mogyby istnie bez bogatego systemu pomocy, wzajemnych przysug, opartego na zobowizaniach moralno-etycznych. Pytanie brzmi tylko: kiedy ta praktyka staje si rdem korupcji, a co za tym idzie, porednio prowadzi nie do integracji, ale do rozkadu spoeczestwa? Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa dzieje si tak, gdy dana wsplnota interesw, w ramach ktrej przebiega wymiana wzajemnych usug, staje si pasoytem, yjcym kosztem wikszej spoecznoci lub caego spoeczestwa. Zachodzi to wtedy, gdy jeden czonek spoecznoci udostpnia drugiemu dobro nie bdce jego wasnoci, ale czci dobra jakiej wikszej grupy, na przykad miasta lub caego spoeczestwa,

ktre to spoeczno powierzya mu do dzielenia. W ten sposb deformuje on na korzy wasnej wsplnoty interesw, a porednio na sw wasn korzy, obowizujcy system podziau dbr, przez co spenia si definicja korupcji. Zakadam, e gdyby udao si spieniy takie akcje wsplnoty interesw, dayby one w sumie kwot daleko wiksz od 10 miliardw forintw. Pomylmy, e jeeli w Hiszpanii 50 procent stanowisk obsadzonych jest na zasadzie takich spek akcyjnych, to mianowani w ten sposb urzdnicy w 50 procentach decyzji szczebla pastwowego, administracyjnego, lokalnego mog spaca, a na pewno w istotnym procencie spacaj swe dugi wobec wsplnoty interesw bd te coraz to nowymi przysugami zwikszaj swoje konto w banku solidarnoci grupowej. A poniewa kada decyzja administracyjna rozdziela midzy czonkw i warstwy spoeczestwa rne dobra (koncesje rzemielnicze i handlowe, ulgi podatkowe, zwolnienia, zamwienia publiczne, stanowiska i nominacje itp.), praktyka taka musi powanie deformowa system podziau uwaany przez spoeczestwo za praworzdny, sprawiedliwy lub chociaby moliwy do przyjcia. Jak stwierdzilimy uprzednio, mechanizmy takie jak kumoterstwo, powizania interesw, maj i u nas bogat tradycj i do dzi z pewnoci przynosz wielkie straty. Jeli ju mwimy o obsadzaniu stanowisk i mianowaniach, to decyzje z zakresu negatywnej selekcji kadrowej oraz cae acuchy takich selekcji negatywnych kosztuj z ca pewnoci spoeczestwo wiele miliardw forintw, daleko wicej ni wspomniane 10 miliardw przypadajce na apwki. Gdyby mona byo dokadnie wyliczy wielko ponoszonych strat, to atwo mona by wykaza, e w ostatecznym rezultacie nawet ci, ktrzy czerpi bezporednie zyski z takich decyzji selekcyjnych, take na tym trac. Trac dlatego, e przypadajca na nich cz strat spowodowanych przez reakcje acuchowe selekcji negatywnych (nisza sprawno, brak planowoci, sabsze dziaanie zasady wydajnoci, straty w produkcji spowodowane gorszym stosunkiem do pracy) jest wiksza ni zysk bezporedni. Gdyby si to stao oczywiste dla kadego, zostaby speniony jeden z warunkw wstpnych zahamowania procesu selekcji negatywnej. Co prawda tylko jeden z warunkw, jak si bowiem dowiedzielimy z rozdziau o puapkach spoecznych, samo przekonanie poszczeglnych ludzi, ich dobre intencje oraz ch wsppracy nie mog jeszcze zatrzyma ani odwrci uruchomionej reakcji acuchowej. Nie ulega wtpliwoci, e praktyka kumoterskich powiza interesw grupowych oraz inne praktyki korupcyjne s i prawdopodobnie bd jeszcze przez duszy czas jednym z podstawowych problemw wielu spoeczestw, wrd nich take naszego.

Korupcja i wadza
Jak ju powiedzielimy, kady artyku korupcyjny jest jednoczenie korupcyjnym rodkiem patniczym. Przekonalimy si rwnie, e paci mona nie tylko gotwk, ale take listem kredytowym, wanym w ramach danej wsplnoty interesw. Dodajmy jeszcze to, e mona uzyska przysug na kredyt, to znaczy skorzysta z tego kredytu nawet wtedy, kiedy nie jest si czonkiem adnej wsplnoty interesw. Moe to jednak uruchomi proces jeszcze groniejszy dla spoeczestwa - proces jednostronnej akumulacji wadzy. Antropolodzy zwrcili uwag na to, e wrczanie podarkw ju w kulturach pierwotnych nie tylko wizao spoeczno, ale mogo take prowadzi do zakcenia rwnowagi, do jednostronnego skupienia wadzy. W synnej ksice o obdarowywaniu Mauss pisze, e wedug wierze Maorysw podarek (taonga) ma dusz (hua), ktra obejmuje we wadanie obdarowanego. Gdybym zachowa dla siebie prezent, ktry od pana dostaem - powiedzia mu jeden

z krajowcw - cignbym przez to na siebie kopot, wielki kopot, moliwe nawet, e mier.18 Inni autorzy pisz, e wzajemnemu obdarowywaniu nie towarzyszy u wielu ludw adna forma podzikowania, wyraania wdzicznoci, bo to, co ja dostaj, naley mi si, to co daj, naley si temu, ktry dosta. Wdziczno, zobowizanie uzaleniaoby od tego, ktry wrcza dar. Podarkami wychowujesz niewolnika, tak jak kijem wychowujesz psa - gosi czsto cytowane eskimoskie przysowie.19 W synnych potlaczach Indian pnocnoamerykaskich konkurujcy ze sob wodzowie staraj si przelicytowa nawzajem szczodroci, by w ten sposb znale si w korzystniejszej sytuacji od konkurenta, chc zmusi do wdzicznoci, zniewoli, podporzdkowa sobie konkurenta, zasypujc go mas nie odwzajemnionych podarkw. Jednostronne obdarowywanie, kumulowanie jednostronnych przysug jest take dzi jednym z wanych rde wadzy. Jednostronne wiadczenie przysug dzi take czsto narusza zwyczajow rwnowag spoecznego obiegu dbr, co nastpnie kompensowane jest przez przebiegajc w przeciwnym kierunku deformacj podziau wadzy w spoeczestwie. Taka deformacja zakresu wadzy jest tym bardziej niebezpieczna, e atwo przechodzi w procesy cakowicie lub przynajmniej na dugi czas nieodwracalne. Wikszy zakres wadzy zazwyczaj wie si z wikszymi moliwociami materialnymi, przez co staje si moliwe jednostronne zobowizanie coraz wikszej liczby ludzi, a to pociga za sob coraz wiksz akumulacj wadzy. W taki sposb codziennie ksztatuj si we wspczesnych spoeczestwach niemal feudalne spoecznoci, quasifeudalne struktury czciowe, stosunki patron-klient, ktre tak samo pasoytniczo obrastaj dobro oglnospoeczne, czy te od razu uniemoliwiaj urzeczywistnienie interesu powszechnego jak wspomniane uprzednio szczuplejsze wsplnoty interesw. Warto z tego punktu widzenia zapozna si z typologi spoecznoci Heidenheimera, naszkicowan przez autora w studium wprowadzajcym do redagowanego przez niego tomu rozpraw na temat korupcji. Heidemheimer wyrni w swej typologii nastpujce cztery formy: 1. Tradycyjny system oparty na rodzinie The traditional family - (kinship)- based system, w (ktrym jedynym ukadem odniesienia jest wielka rodzina lub krg krewnych; nalecy do niej nie oczekuj niczego od formacji szerszych ni krg rodzinny i nie poczuwaj si wobec takich szerszych spoecznoci do adnych obowizkw and odpowiedzialnoci. 2. Tradycyjny system oparty na zwizku patron-klient (The traditional patron-client-based system), w ktrym wizy rodzinne, rodowe nie s ju tak silne, ludzie szukaj obrony, pomocy i wsparcia poza krgiem rodzinnym, u patrona, bdcego zazwyczaj najbogatszym, dysponujcym najwiksz wadz czowiekiem w okolicy. Ludzie ci nie dowierzaj prawom, porzdkowi prawnemu swego kraju, wydaje im si, e tylko patron moe ich obroni przed pastwem, urzdnikami pastwowymi i innymi wadzami, tylko przy pomocy patrona mog realizowa swoje prawa i osign swe cele. 3. Wspczesny system szef-podwadny (The modern boss-follower-based system). Jest to wspczesna wersja poprzedniego systemu. Autor przytacza tu przykady amerykaskich maych i rednich miast, w ktrych pojedynczy przemysowiec lub finansista praktycznie trzyma w rce ca okolic, w duej mierze od jego aski zaley jako ycia (miejsca pracy, inwestycje komunalne, stypendia dla dzieci itp.) mieszkacw caej okolicy. 4. System ukierunkowany na dobro publiczne (The civic-culture-based system). W tym typie mieci si dua cz anglosaskich miast-satelitw i maych miasteczek, gdzie mieszkacy maj do silne poczucie naleenia do spoecznoci, rozwinite s instytucje ycia spoecznego, jego struktury, gdzie ludzie wiedz, e mog realizowa swe prawa bez adnych
18 19

M. Mauss, Essai sur le don: Forme et raison de lchange dans les socits archologiques . Paris 1925, s. 199. P. Freuchen, Book of the Eskimos. Cleveland 1961, s. 154.

poplecznikw czy protektorw, gdzie wypeniaj obowizki wobec spoecznoci, chtnie dla niej pracuj bez adnych bezporednich wynagrodze finansowych. W miasteczkach tych zazwyczaj nie zanika cakowicie system patronacki, lecz przeksztaca si, sublimuje - patroni zapewniaj sobie jeli nie wadz, to chocia pewien kapita moralny fundacjami charytatywnymi lub kulturalnymi, wzbogacajcymi ycie caej spoecznoci i sucymi oglnemu dobru. Po wyliczeniu tych czterech typw Heidenheimer przedstawia w formie tabeli, w jakiej mierze owe typy spoecznoci mog by we wspczesnych spoeczestwach rdem korupcji. W tab. 4 uywa nastpujcych oznacze: biaa korupcja - czonkowie spoecznoci nie uznaj danego aktu za czyn praktyki korupcyjnej; szara korupcja - ocena wewntrz spoecznoci jest niejednolita; s tacy, ktrzy uwaaj dan praktyk ju za korupcyjn, inni jeszcze nie; czarna korupcja - spoeczno jednoznacznie uwaa dany akt za korupcj; XXX XX X staa praktyka zdarza si czsto zdarza si nie zdarza si

System rodzinny

System patron klient

System wielki szef - podwadny

System ukierunkowany na spoeczno

Urzdnicy popeniaj drobne przekroczenia przepisw na rzecz swych przyjaci W zamian za ich przychylne nastawienie urzdnicy (i partie) przyjmuj prezenty i przysugi Nepotyzm i kumoterstwo przy mianowaniu na stanowiska oraz dostawach rzdowych i kontraktach Urzdnicy cign zyski z decyzji oficjalnych (np. z

XXX

XXX

XXX

XX

XXX

XXX

XXX

XXX

XXX

XXX

XXX

XXX

XX

gry broni si przed skutkami niekorzystnych dla nich decyzji gospodarczych) Klienci gosuj wedug yczenia patronw Klienci zdani s na ask patronw przy zaatwianiu swych spraw w urzdach Urzdnicy oczekuj gratyfikacji lub apwek za zaatwianie spraw Urzdnicy toleruj zorganizowan przestpczo w zamian za odpowiednie wynagrodzenie Aktywici partyjni nieoczekiwanie zmieniaj przynaleno partyjn w zamian za materialne korzyci Urzdnicy oraz obywatele nie przyjmuj do wiadomoci nawet oczywistych dowodw korupcji

XXX

XXX

XX

XXX

XX

XXX

XX

XX

XX

XX

XX

Tabela ta, bez wzgldu na to, na ile wyolbrzymia omawiane zjawiska, pena jest wanych dla nas nauk. Przede wszystkim radz czytelnikom wiczenie znajomoci samego siebie: prosz o przejrzenie pozycji tabeli i zbadanie wasnej reakcji na korupcj, przez odpowied na pytanie, ktre spord praktyk wymienionych w tabeli uwaane s przez Pastwa za lejsze, a ktre za cisze formy korupcji. Nastpnie prosz oceni spoeczno, w ktrej yjecie, wreszcie cae spoeczestwo swojego kraju, prbujc okreli, czy wystpuj w nim przedstawione formy korupcji, a jeli tak, to jak czsto.

W wyniku takiego sprawdzianu mog Pastwo oceni, ktremu typowi z tabeli najblisze s podstawowe spoecznoci naszego spoeczestwa, czy te z jakich podstawowych elementw si one skadaj. Warto przeprowadzi to wiczenie nawet, jeli zdajemy sobie spraw, e przedstawiona typologia jest tylko jedn z wielu moliwych. Z tabeli tej pyn jednak i inne, oglniejsze nauki. Z jednej strony, zwraca ona uwag na zjawisko, e ten sam czyn uznawany jest przez jedn grup ludzi za akt korupcji i potpiany, przez drug za za zjawisko naturalne i akceptowane w codziennej praktyce. Powoduje to szczeglnie wiele problemw w spoeczestwach bdcych w stanie dynamicznego rozwoju, gdzie dawne formy spoecznoci oraz zwizane z nimi normy wspyj z nowymi, cho ich wzajemny stosunek nie jest dostatecznie jasny. Taka sytuacja czsto bywa rdem konfliktw, gdy postpowanie jednej spoecznoci zgodne z jej normami moralnymi uwaane jest przez drug spoeczno za praktyk korupcyjn. Inny wany wniosek nasunie si nam, jeli bdziemy posuwali si w typologiach od strony lewej do prawej. Zauwaymy wtedy malejc czstotliwo aktw korupcyjnych. Zaoywszy istnienie porzdku chronologicznego w pooeniu typw spoecznoci na osi, moemy przypuszcza, e w danym kraju zmniejszy si wystpowanie i moliwo korupcji, jeli uda si zepchn na prawo na osi dominujcy w nim typ spoecznoci.

Korupcja a efektywno spoeczna

Na widok szkd powodowanych przez korupcj w rnych krajach, na caym wiecie wci od nowa odywaa pokusa, by j wypali ogniem i elazem, wytpi drakoskimi metodami. Wgierskiemu spoeczestwu nie jest obca and korupcja, ani te pokusa jej zniszczenia. Std tak wane jest uwiadomienie, e taka purytaska pasja, nawet uwieczona sukcesem, w ostatecznym rezultacie przyniosaby wicej strat ni korzyci. Korupcja bowiem, cho zasadniczo jest zjawiskiem patologicznym i szkodliwym, jako pasoyt eruje nie tylko na sabych, chorych tkankach praktyki spoecznej, ale take na zdrowych. Tak wic rzucajc si na ni ogniem i mieczem, czy te wprowadzajc drakoskie ustawy, moemy powanie okaleczy take te, zdrowe tkanki i zniszczy prawidowe tendencje. Jedynym skutecznym rozwizaniem jest ujawnienie warunkw wystpowania i przyczyn korupcji, a przy ich znajomoci uksztatowanie takich struktur ekonomicznych i spoecznych, ktre uczyni korupcj zbdn i niemoliw, jednoczenie pomagajc w rozwoju pozytywnych tendencji i przejaww, uprzednio spltanych ze zjawiskami korupcyjnymi. Nie zgadzam si wic z tymi, ktrzy korupcj chc po prostu wyci jak chor tkank z ciaa spoeczestwa, and te z pogldami wszego krgu specjalistw, wedug ktrych korupcja jest zjawiskiem zdecydowanie poytecznym lub te przynoszcym wicej korzyci ni szkd. W rzeczywistoci korupcja nie jest zjawiskiem statycznym, lecz dynamicznym, zmiennym. Zwizana jest -ona zazwyczaj z procesami gospodarczymi i spoecznymi, a w pocztkowym stadium tych procesw splata si w wikszoci z momentami pozytywnymi, pniej za z coraz wiksz liczb elementw negatywnych, przez co jej oddziaywanie jest coraz szkodliwsze. Po przekroczeniu pewnego punktu wyzwala si reakcja acuchowa korupcji i wtedy ju bardzo trudno zatrzyma jej pustoszce dziaanie. Jest to jednak regua zbyt uproszczona i nie obowizujca we wszystkich przypadkach. Niemniej - jeli uwzgldnimy pewne czynniki gospodarcze i spoeczne, moe ona by przydatna. Przyjrzyjmy si kilku przykadom takiej przemiany przebiegajcej od ukadu pozytywnego do negatywnego.

Spotyka si specjalistw, wedug ktrych korupcja moe odgrywa pozytywn rol w krajach, gdzie decyzj trzyma w swoich rkach na kadym szczeblu ycia gospodarczego i spoecznego skostniaa biurokracja. W takiej sytuacji korupcja moe troch nasmarowa sztywn, zardzewia machin, otwierajc przynajmniej boczne drzwiczki dla bardziej dynamicznych tendencji spoecznych oraz przedsiwzi handlowych majcych na celu rozwj gospodarczy. Mona przytoczy przykady potwierdzajce takie sytuacje. Wspomnijmy tu chociaby o dawicej biurokracji kolonii czy biurokracji imperium otomaskiego na Bakanach i na terenie Wgier. W sytuacjach takich przekupienie poszczeglnych urzdnikw, sdziw i innych osb przynosio korzyci nie tylko w maych, codziennych ludzkich sprawach, ale i w wymiarach wikszych, spoecznych i narodowych, rozluniajc troch pancerz biurokracji. Mona jednak przedstawi duo wicej przykadw zmiany kierunku dziaania korupcji, z pocztkowo pozytywnego na negatywny. Po pewnym czasie korupcja ju nie przyspiesza, ale zwalnia, coraz bardziej hamuje proces podejmowania decyzji. Wedug Myrdala i innych autorw, sytuacja taka wystpuje w niejednym kraju Azji poudniowo-wschodniej, ktry wyrwa si z okoww kolonializmu, ale odziedziczy po nim kolonialn biurokracj, jeszcze bardziej j nawet rozdymajc. Na przykad apwki, nazywane po angielsku speed money - pienidzmi przyspieszajcymi, przyspieszaj podjcie decyzji czy wydanie jakiego zezwolenia (w stosunku do decyzji podejmowanych bez ich pomocy) tylko w sposb wzgldny. W skali bezwzgldnej opniaj decyzj, poniewa w miar upywu lat w swoim zsumowanym oddziaywaniu zwolniy i coraz bardziej zwalniaj dziaanie caego aparatu biurokratycznego. A dlaczego? Po pierwsze dlatego, e w miar jak korupcja si upowszechnia w jakim ukadzie, urzdnicy staj si zainteresowani w opnianiu, a nie w przyspieszaniu biegu spraw, bo im trudniej jest uzyska jakie zezwolenie, tym wicej skonni s zapaci za nie klienci. Procesy ulegaj spowolnieniu take dlatego, e skorumpowani urzdnicy coraz bardziej staraj si odepchn -od siebie odpowiedzialno podjcie decyzji, niebezpieczestwo ewentualnego rozliczenia za ni, wic przesyaj akta sprawy jeden do drugiego, a wreszcie nici odpowiedzialnoci zostan spltane w sposb niemoliwy do rozwikania. Tam gdzie korupcja jest szeroko rozpowszechniona - stwierdza Myrdal - tam bezwadno, brak skutecznoci oraz nieracjonalno zupenie paraliuj procesy podejmowania decyzji oraz realizacji zamierze. A jak jest tam, gdzie korupcja nie jest jeszcze tak szeroko rozpowszechniona? Czy naprawd moliwe jest, by korupcja nie zmniejszaa, lecz zwikszaa sprawno ukadu? S specjalici, ktrzy dowodz, e w krajach, gdzie podejmowanie decyzji jest nadmiernie scentralizowane, za mechanizmy rynkowe za sabe lub prawie nieistniejce, korupcja wanie przemyca kuchennymi schodami do sztywnego systemu tak wane z punktu widzenia sprawnoci elementy konkurencyjnoci. Specyficzne jest tylko to, e wycig konkurencyjny nie odbywa si w takim wypadku na otwartym rynku ycia gospodarczego, lecz na czarnym rynku biurokracji. Poniewa jednak najwysze apwki moe zapaci przedsibiorstwo najbardziej dynamiczne, zdolne do rozwoju, najsilniejsze kapitaowo, wic w kocu rwnie tu, na czarnym rynku, dochodzi do gosu zasada efektywnoci. Z drugiej za strony, korupcja wnosi zasad efektywnoci do samego mechanizmu biurokracyjnego, gdy urzdnik przekupiony, jeli nawet w skali absolutnej ma nisk wydajno pracy, musi w skali wzgldnej wykaza wydajno wiksz ni nie przekupiony. Czy rozumowanie takie mona odnie take do stosunkw panujcych dzi na Wgrzech? Czy i u nas wystpuje sytuacja, e przedsibiorstwa wspzawodnicz ze sob nie tylko na rynku otwartym, ale i za zamknitymi drzwiami, gdzie zapadaj decyzje, a jeli talk, to czy mona stwierdzi, e w tym wtrnym, niewidzialnym dla spoeczestwa i nie kontrolowanym przez nie wycigu w wikszoci wypadkw wygrywa przedsibiorstwo bardziej efektywne, ktre w przyszoci przysporzy spoeczestwu wicej korzyci ni inne? Czy istnieje jaka gwarancja, e przedsibiorstwo

przynoszce najwicej korzyci ma najenergiczniejszego zaopatrzeniowca, najelastyczniejszego gwnego ksigowego, dyrektora o najlepszych stosunkach i kontaktach? Skd pewno, e w wycigu tym zwycizc zostanie przedsibiorstwo najsprawniejsze, a nie tylko najpotniejsze, e nie wygra po prostu najgrubsza ryba? Czy istnieje gwarancja, e w takim wycigu decydowa bdzie zasada efektywnoci, a nie jaka inna regua czy hierarchia wartoci? Pytania takie potrafi tylko postawi, by odpowiedzie na nie, brakuje mi dowiadczenia praktycznego. Czy natomiast korupcja zwiksza efektywno, jeli nie w yciu gospodarczym, to chocia wewntrz samego aparatu rozdziau dbr? Tu odpowied jest duo bardziej oczywista i przeczca. Mona bowiem wykaza, e u nas korupcja nie podnosi, ale jednoznacznie obnia wydajno. Dobrym przykadem wspierajcym to stwierdzenie jest stopniowe przeksztacenie si dawnego napiwku w apwk, w wymuszone przekupstwo. Dawniej napiwek by dodatkowym datkiem, wrczanym zazwyczaj przez panw subie lub innym osobom wykonujcym dla nich jak usug (kelnerom, fryzjerom, tragarzom, posacom itp.). Datek ten mia pewien charakter wyrniajcy, zwizany z wydajnoci, zachcajcy do jej zwikszania. Za obsug grzeczniejsz, sprawniejsz dawano prawdopodobnie w przecitnej skali oglnospoecznej napiwek wikszy ma za obsug gorsz, opiesza, niedba. W dodatku napiwek wrczany poza opat, jako dobrowolny datek, zwiksza osobist, lennicz zaleno sugi od pana. Taka forma napiwku jako datku wrczanego po wykonaniu usuga, dobrowolnego, wspmiernego do jej jakoci i bdcego wyrazem uznania, niemal zupenie znikna z dzisiejszej wgierskiej praktyki. Jej miejsce zaj quasi-napiwek prawie obowizkowy, czy te dokadniej posmarowanie, grka, apwka, wymuszane przez wykonujcych usug zarwno indywidualnie, jak i w formie zorganizowanej, niemal cechowej, przy uyciu jawnych lub ukrytych, grzeczniejszych lub bardziej bezwzgldnych rodkw szantau. (Nie ma grki, nie ma towaru. Jak nic nie dostaniemy, zostawimy meble tu na deszczu. Jak nic nie dostan, nie przyjd na drugi raz itd.). Jednym z podstawowych warunkw stosowania takiego szantau jest obnienie poziomu usug (co ju uczyniono w wielu zawodach i branach). Jeli dawniej za napiwek zwikszano wydajno ponad przecitn, teraz daje si najwyej redni jako oczekiwan przez spoeczestwo i nakazan przez przepisy lub minimalnie wysz. Jeli za nie dostanie si nic, naley zby klienta usug o niedopuszczalnie niskim poziomie, wymuszajc datek. Praktyka wymuszania napiwku w oglnym rozrachunku obnia wic efektywno i wydajno oglnospoeczn. Mona by nawet sformuowa zaleno statystyczn, wedug ktrej im wiksza jest oczekiwana, moliwa do wymuszenia suma napiwkw, tym niszy jest poziom pracy wykonywanej bez napiwkw. Innymi sowy, rosnca korupcja wie si z malejc wydajnoci i efektywnoci. I tu znw mamy do czynienia z typow sytuacj puapki. Pojedynczy czowiek nie moe tu nic zmieni ani dawaniem, ani niedawaniem napiwku. Jeli daje wikszy napiwek, spada redni poziom usug. Jeli daje mniejszy napiwek, to jeszcze bardziej spada poziom usugi, ktr za to otrzymuje. Nie pozostaje mu nic innego, jak dawa coraz wiksze apwki, za ktre bdzie otrzymywa wzgldnie lepsze usugi, nie przejmujc si tym, e w skali oglnospoecznej swoim zachowaniem przynosi straty spoeczestwu, a w kocu take sobie samemu. Ale to jeszcze nie wszystko. Jeli napiwki, tak jak kiedy wzajemne prezenty, wzmacniay zwizki midzy ludmi, solidarno wewntrz spoecznoci, to teraz quasi-napiwek niszczy te zwizki, rozbija poczucie solidarnoci. Dzieje si tak dlatego, e: po pierwsze, ofiara szantau nie zwyka uwielbia szantaysty, a napicia oraz nienawici zrodzone przez wymuszone napiwki stworzyy wok niektrych zawodw istny stan wojny. Po drugie, wymuszone dawanie napiwkw zwraca przeciwko sobie take usugobiorcw. W kocu bowiem daj oni napiwki, grki, apwki na szkod sobie

nawzajem, i to nie tylko dlatego, e kady grosz napiwku zmniejsza oglnospoeczn wydajno pracy, przez co strat ponosz wszyscy, nie dlatego, e jeli kto otrzymuje za apwk wiksz ilo dbr, to dla kogo innego zostaje ich mniej, zazwyczaj bowiem ilo dbr do podziau jest okrelona. Mechanizm ten mona zilustrowa prostym, cho dla lepszego zrozumienia troch przesadzonym przykadem. Zamy, e istnieje kraj, a w nim kafejka, w ktrej wedug urzdowych przepisw za 3 forinty mona otrzyma kaw wartoci 3 forintw. Zamy take, e w kraju tym i w tej kafejce wyksztaci si ju zwyczaj kawy dla kierowcw lub twardszego bloczku, polegajcy na tym, e jeli kto podoy pod trzyforintowy bloczek na kaw tward dwuforintwk, to dostanie kaw lepsz ni ten, ktry nie podoy nic. Zamy take, e obsugujca ekspres barmanka nie kradnie, nie wynosi do domu kawy, nie sprzedaje jej na lewo itp., a dodatkowym rdem jej dochodu jest tylko wspomniana kawa dla kierowcw czy te zwyczaj twardszego bloczku. Co robi w takiej sytuacji? Przede wszystkim musi zaoszczdzi kawy dla dajcych twarde bloczki. Dziaa wic nastpujco: jeli kto daje mikki bloczek, dostaje kaw za 1 forinta, natomiast dajcy twardy bloczek - za 5 forintw. Kto i ile na tej transakcji korzysta lub traci? - Barmanka nie zarabia na dajcym mikki bloczek nic prcz przypadajcej za usug czci oficjalnych, legalnych zarobkw. Od dajcego twardy bloczek natomiast dostaje 2 forinty i tyle wynosi jej czysty zysk. - Dajcy mikki bloczek zapaci za bloczek w kasie 3 forinty, za co otrzyma kaw wartoci 1 forinta. Jego strata wynosi 2 forinty. - Dajcy twardy bloczek zapaci cznie 5 forintw, otrzymujc za to kaw wartoci 5 forintw. Czy znaczy to, e nie zyska adnej korzyci dodatkowej i na caej transakcji zarobia tylko barmanka? Wcale nie. Dajcy twardy bloczek dosta kaw wartoci 5 forintw, gdyby natomiast da mikki bloczek bez 2 forintw, dostaby za 3 forinty kaw wartoci 1 forinta. Tymczasem zamiast kawy wartoci 1 forinta dosta kaw wartoci 5 forintw i wliczajc 2 forinty apwki mona powiedzie, e za te 2 forinty dosta dodatek kawy wartoci 4 forintw, a wic jego zysk dodatkowy wynosi 2 forinty. Na wzr zysku konsumenta moemy to nazwa zyskiem korupcyjnym. Kto zatem na tym wszystkim wygra, a kto straci? Barmanka zyskaa na czysto, w wartociach bezwzgldnych, 2 forinty. Nie pracowaa wicej, ni gdyby zgodnie z przepisami naparzya obu klientom kaw wartoci 3 forinty kada, a i tak zagarna 2 forinty. Zyska take 2 forinty, ale ju tylko w skali wzgldnej, klient, dajcy twardy bloczek, bo za 5 forintw rzeczywicie dosta kaw wartoci 5 forintw, a gdyby chcia zaoszczdzi 2 forinty apwki, straciby na tej oszczdnoci 4 forinty. W skali bezwzgldnej natomiast, jak i wzgldnej, straci klient dajcy mikki bloczek, bo za 3 forinty dosta kaw wartoci zaledwie 1 forinta. Tak wic kasztem innych moe zyska nie tylko przekupiony, ale i przekupujcy (jeli mimo apwki w ogle co zyska, a nie otrzyma tylko usug na rednim poziomie). Dzieje si tak kosztem tych, ktrzy nie chc lub nie mog dawa napiwkw. Dzisiejsze wymuszanie napiwkw deformuje wic system spoecznego podziau dbr na korzy przekupujcych, a przede wszystkim przekupywanych oraz na szkod nie przekupujcych i nieprzekupnych.

Korupcja a struktury spoeczestwa

Czy taka deformacja pociga za sob jakie zmiany struktury spoecznej? Czy wspomniane 10 miliardw forintw kry midzy poszczeglnymi warstwami spoecznymi w miar rwnomiernie, czy te korzystaj z nich tylko niektre warstwy kosztem innych, co powoduje stratyfikacj spoeczestwa? Niestety, nie ma na ten temat konkretnych bada, ale wydaje si prawdopodobne, e na dusz met korupcja pogbia i utrwala nierwnoci spoeczne. Moliwe, e dzi u nas istniej te pewne dziaania w odwrotnym kierunku. Wniosek taki nasuwa si z obserwacji awansu materialnego niektrych zawodw, dawniej o niszych dochodach, ale ostatnio podniesionych do rangi zaj napiwkowych. Podobne przykady mona znale za granic. Oglnie jednak ii nas dotyczy regua, kto jest bogatszy, kto zajmuje korzystniejsz pozycj, ten ma wicej rodkw materialnych i niematerialnych do korumpowania. W rezultacie przez naczynia woskowate i kanay korupcji dobra materialne i niematerialne pomnaaj zasoby warstw i tak ju dobrze sytuowanych materialnie i spoecznie. Jeli ju mowa o pozycjach spoecznych, nie zapominajmy, e korupcja konserwuje, usztywnia struktury spoeczne, petryfikuje je. Korupcja bowiem nagradza nie wydajno, lecz dan pozycj, posiadany status. Sprzedawca w sklepie dostaje napiwek czy grk nie za to, e wietnie ponadobowizkowo obsuguje klientw, lecz za to, e znajduje si w danej sytuacji, na danej pozycji, za to, i on podejmuje decyzj, komu da, a komu nie da artyku deficytowy, ktrego podzia przypadkiem mu powierzono. Nie tylko on, ale wszyscy ludzie skorumpowani sprzedaj sw pozycj czy te wadz wynikajc z pozycji. Wpywajce na ich rce gratyfikacje materialne oraz kredyty interesw grupowych nie aktywizuj ich wydajnoci, lecz wzmacniaj pozycj i w ostatecznym rozrachunku jeszcze bardziej usztywniaj dan struktur spoeczn. S na ten temat i odmienne opinie. Niektrzy uwaaj, e w sztywnym systemie politycznym korupcja moe otwiera drog tym, ktrzy pozostali poza krgiem wadzy, umoliwiajc im nieformalne oddziaywanie na decyzj, wpywanie przez tajne kanay korupcji, co ostatecznie prowadzi lub moe prowadzi do pluralizacji wadzy. Wedug tych opinii krucjaty antykorupcyjne podejmowane s przez aparat wadzy wanie z powodu lku przed ow pluralizacj. Fakty wiadcz o tym, e korupcja moe odgrywa tak pozytywn rol, zastpowa brakujce transmisje polityczne oraz struktury (na przykad partie czy organy przedstawicielskie) tylko przejciowo. Korupcyjne pseudostruktury na dusz met hamuj ksztatowanie si prawdziwych struktur politycznych rzeczywistego systemu instytucji politycznych, niekiedy wrcz uniemoliwiajce ich powstanie, przez co powoduj niepowetowane straty w rozwoju gospodarczym i spoecznym okrelonego kraju. Twierdzenie to mona take odwrci: tam gdzie rol transmisji midzy warstwami i poziomami spoeczestwa peni rozwinity, rozbudowany lub choby rozwijajcy si system instytucji spoecznych i politycznych (jak na przykad w krajach Ameryki Poudniowej o feudalnej przeszoci i indiaskiej ludnoci pierwotnej), tam korupcja ma mniejsze pole do dziaania ni w krajach, w ktrych systemu takiego zupenie nie byo (na przykad niektre wyrose z niewolnictwa kraje Ameryki Poudniowej) i nie ma go w znaczniejszej mierze do dzi. Odpowiedzialnoci za wiele naszych niepowodze obarczylimy niewol tureck, ale list tych grzechw moglibymy, susznie by moe, wyduy jeszcze o jedn pozycj: zniszczenie systemu instytucji politycznych redniowiecznego spoeczestwa wgierskiego, co spowodowao wielowiekowe opnienie w wyksztaceniu si nowych struktur buruazyjnych. Moliwe, e do pewnego stopnia niewola jest nadal odpowiedzialna za podatno naszego spoeczestwa na zakaenia korupcj.

Drogi wyjcia i zadania

Nasze rozwaania rozpoczlimy od stwierdzenia, e korupcji nie mona lub te nie opaca si wypala ogniem i elazem. Rezultatem takich brutalnych, radykalnych interwencji byoby najprawdopodobniej powane osabienie zdrowej tkanki praktyki spoecznej, krg kontaktw midzyludzkich oraz moliwoci zostaby powanie zawony, a korupcja istniaaby nadal, przybierajc nowe formy i obic sobie nowe kanay. Przekonalimy si te, jak cile korupcja wie si z wanymi elementami praktyki spoecznej, na przykad z brakiem nieodzownych struktur spoecznych i politycznych oraz z potrzeb ich stworzenia. W tej sytuacji rodki administracyjne skierowane na zwalczanie korupcji mogyby zniszczy te potrzeby lub nawet powstajce struktury. Korupcja jest chorob, tak jak chorob spoeczn jest alkoholizm lub plaga samobjstw i tak jak tamtych chorb, nie mona jej leczy objawowo. Korupcji nie mona wyeliminowa z ycia tylko rodkami administracyjnymi, trzeba zlikwidowa jej przyczyny - to jedyna realna moliwo. Przede wszystkim naley zlikwidowa podstawow przyczyn korupcji: niedobr. Jest bowiem oczywiste, e korupcja pleni si niepowstrzymanie na brakach artykuw rynkowych, usug, moliwoci, praw, gwarancji. Dopki wystpuje niedobr, dopty trzeba organizowa podzia dbr, trzeba powierzy komu czynnoci dzielenia: urzdnikowi, sprzedawcy sklepowemu, komu zajmujcemu odpowiedni ku temu pozycj. Ten akt powoania wadzy rozdzielajcej jest jednym z podstawowych warunkw wstpnych powstania korupcji. Jeli natomiast jakiego z dbr jest pod dostatkiem lub w nadmiarze, to chocia skorumpowana warstwa rozdzielajca prbuje utrzyma psychoz niedoboru - dobro to wyamuje si z zasigu korupcji, z jej asortymentu, do kadego bowiem dociera bez sztucznego systemu podziau. Dopki jednak wystpuj niedobory artykuw i usug, naley zapewni przy ich podziale moliwie najwiksz rol uznanym i kontrolowanym przez spoeczestwo automatyzmom. Istniej proste reguy, ktre jednoznacznie okrelaj podzia dbr, nie pozostawiajc adnego pola (bd tylko minimalne) ocenom i decyzjom urzdniczym. Na caym wiecie bowiem mona zaobserwowa zjawisko szczeglnego rozkwitu korupcji tam, gdzie nie ma dostatecznie sprecyzowanych zasad rozdziau dbr, gdzie warstwie urzdniczej (rozdzielajcej dobra) udao si wmwi ludziom, e wynik takiej lub innej decyzji zaley od oceny dokonywanej przez t warstw, od jej przychylnoci, od jej widzimisi. Jeli regua prawna jest jednoznaczna, nie ma kogo i za co przekupywa, jeli nie - jest komu i za co dawa apwki. Reguy podziau poza jednoznacznoci musz by skuteczne. C z tego, e regua bdzie jednoznaczna, skoro jej realizacja okae si niepewna, przypadkowa; niepewno i przypadkowo Znw stworzy sytuacj monopolistyczn urzdnikom potraficym zapewni realizacj reguy na korzy przekupujcego. Nie wystarcza jednak sama skuteczno. Reguy podziau musz by powszechnie znane i powszechnie musi by wiadoma ich skuteczno. Jeli bowiem ludzie nie znaj tych regu, nie s wiadomi swoich praw i nie mog si przekona kadego dnia o ich skutecznoci, to tym samym zostaj skazani na ask przedstawicieli wadzy i znw tylko w korupcji pokadaj nadziej na realizacj swych praw i interesw. Bardzo wane jest, by podziau dokonywa w jak najwikszej mierze przez aktywizacj, a w jak najmniejszej -- przez ograniczanie. Zakazy i ograniczenia trzeba utrzymywa na poziomie niezbdnego minimum, gdy kady zakaz ograniczajcy, a zwaszcza niepotrzebnie ograniczajcy dynamizmy gospodarcze i spoeczne dostarcza coraz to nowych bodcw do (jeli nie ma innej moliwoci) korupcyjnego omijania zakazu. Najbardziej pogldowego przykadu dostarcza okres prohibicji w Stanach Zjednoczonych, ktry charakteryzowa si, jak wiadomo, nie spotykanym

poprzednio rozkwitem powizanej z gangsteryzmem korupcji. Na ma skal dzieje si tak wszdzie, gdzie prbuje si zbyt dokadnie regulowa codzienn praktyk yciow. A jeli ju jestemy przy regulacji, wspomnijmy, jak wane jest take to, by system regu podziau by elastyczny, poda za rozwojem gospodarczym i spoecznym. Jeli bowiem system ten usztywni si, staje si hamulcem. Dynamiczne tendencje rozwoju gospodarczego i spoecznego musz wtedy szuka moliwoci ruchu naprzd po okrnych, czasem korupcyjnych drogach. Najwikszym problemem nie jest wtedy to, e ksztatuje si jaka praktyka korupcyjna, ktra do pewnego czasu moe nawet peni pozytywn rol, ale to, e na dusz met korupcja niszczy, paraliuje tendencje rozwojowe i hamuje lub zatrzymuje cay proces rozwoju. Trzeba zapewni moliwie najwiksze moliwoci realizacji reguy wydajnoci oraz otwartego, konkurencyjnego wycigu efektywnoci. Jeli bowiem spoeczestwo w kadej dziedzinie, w usugach, w szkole, w przychodniach lekarskich, w urzdach, w yciu publicznym, na szczeblach awansu pracowniczego, urzdniczego, spoecznego konsekwentnie nagradza korzystne spoecznie osignicia dodatkowe, to mona zaoy, e wikszo czonkw spoeczestwa bdzie chciaa uzyska dodatkowe dochody zwikszajc wydajno. Jeli natomiast dochody materialne oraz korzyci moralne nie zale wcale lub zale tylko w niewielkiej mierze od wydajnoci, a w dodatku te dochody s niskie - w niektrych instytucjach dlatego niskie, bo do dochodw tych ju z gry wliczone zostaj dochody uboczne, przez co zachca si do korupcji - to nie kady potrafi oprze si pokusie wykorzystania okrnych drg zdobycia dodatkowych dochodw przez spienienie swej pozycji, wadzy rozdzielajcego dobra, wykorzystanie znajomoci i tak dalej. Jeli za zaczynaj upowszechnia si takie mechanizmy, to zasada wydajnoci oraz efektywnoci spoecznej w ramach reakcji acuchowej coraz bardziej traci znaczenie, jej sia motywacyjna i w rezultacie globalna wydajno spoeczna zaczyna spada wykadniczo, zamknita w puapce spoecznej. Tam gdzie o awansie decyduj pienidze i protekcja - czytamy w jednym z artykuw czasopisma The Economist - i gdzie nie zyskuje si nic uczciwoci, tam spniaj si pocigi, tam powierza si stanowiska ludziom do tego nieprzydatnym, tam nauka niczego nie odkrywa, tam nie realizuje si planw, nie ma wsppracy, nie ma poczucia wsplnoty, tam ludzie nie identyfikuj si ze sw prac. Niemal tak samo wane jest stworzenie brakujcych jeszcze dzi w wielu miejscach instytucji gospodarczych, spoecznych i politycznych, ktre mogyby poredniczy w kontaktach midzy poszczeglnymi warstwami i grupami spoeczestwa, ktre potrafiyby zebra informacje potrzebne do podejmowania decyzji, ktre konfrontowayby ze sob tendencje poszczeglnych grup interesw oraz tworzyy ich harmoni i utrzymyway j. Korupcja ma wielkie pole do popisu w tych spoeczestwach, w ktrych takich niezbdnych struktur zabrako lub te gdzie ulegy one rozpadowi w rezultacie szybkiego tempa rozwoju. Midzy innymi dlatego korupcja stanowi tak trudny problem w pastwach rozwijajcych si i dlatego pozostaje problemem i w naszym szybko rozwijajcym si spoeczestwie. Nierozcznie do poprzednich warunkw trzeba przywrci rwnie nieobecn w wielu sytuacjach jawno -- jawno decyzji urzdowych oraz innych - a take stworzy skuteczny system kontroli spoecznej. Naley zmniejszy znaczenie czarnego rynku, biurokracji oraz decyzji podejmowanych za zamknitymi drzwiami, zwikszajc rol organw ekspertw oraz czynnikw spoecznych w przygotowywaniu decyzji oraz ich kontroli. Istnieje te potrzeba stworzenia wiadomoci grupowej, spoecznej, wzmocnienia nastawienia antykorupcyjnego, potrzeba wielu przykadw osobistych oraz powicenia (niedawanie napiwkw i apwek przynosi bowiem indywidualne straty), potrzeba radykalnego zlikwidowania moralnego podwjnego ksigowania, dwoistoci typu co innego mwi, co innego robi. Tam bowiem,

gdzie ideay oraz deklaracje wiernoci tym ideaom s tylko pustymi sowami - pisze jeden z autorw - tam korupcja znajduje moliwie najlepsz poywk. Takie zachowanie prowadzi bowiem do rozdwojenia systemu norm, umoliwiajcego czowiekowi skorumpowanemu przyjcie apwki przy jednoczesnym zachowaniu godnoci we wasnych oczach; ponadto pozwala pokazywa inne oblicze wsplnikowi, czowiekowi przekupujcemu, a inne - wiatu.20 Zdarza si czasem, e nie tylko sowa, w ktrych powoujemy si na ideay, ale i same ideay s puste, nieokrelone; nie ma, nie zawizaa si jeszcze w danym spoeczestwie ugoda spoeczna co do tego, jakie wartoci, jakie ideay, jakie cele i w jakiej mierze okrelaj ludzkie zachowania, kontakty, denia. Innymi sowy, istniej spoeczestwa, ktre na pewnym etapie swego rozwoju niezdolne s do wypracowania wasnej specyficznej umowy spoecznej, zestawu wartoci, norm, regu dziaania, umoliwiajcych podjcie mniej lub bardziej jednoznacznych i zrozumiaych dla wszystkich decyzji w kadej dziedzinie ycia. Zdarza si take, zwaszcza w czasie wielkich przeksztace gospodarczych i spoecznych, e w wiadomoci tego samego spoeczestwa i w praktyce codziennej jednoczenie funkcjonuj sprzeczne ze sob reguy, na przykad bezwarunkowa lojalno w stosunku do rodziny, spoecznoci wioskowej i sprzeczna z ni lojalno oglnospoeczna, narodowa; zasada wydajnoci i przeciwna jej zasada yda z dnia na dzie lub te zdobywania za wszelk cen; zasady rewolucyjne a zarazem mozolne zadania codzienne, ktre trzeba wypenia i ktre wymagaj kompromisw; pomnaanie wasnego majtku jako warto pozytywna spoecznie i obok tego bogacenie si jako warto negatywna ideowo i moralnie; sprawiedliwo jako podstawowa zasada organizacji spoeczestwa i mnstwo mniejszych czy wikszych niesprawiedliwoci jako zjawisko ubocznej praktyki spoecznej, moliwe i niemoliwe do uniknicia. Te sprzeczne ze sob, dajce si pogodzi, lecz nie pogodzone reguy, ideay, fakty przeszkadzaj sobie nawzajem, krzyuj si, tumi wzajemne dziaanie i w rezultacie nie s zdolne wytycza ludzkich zachowa. adna z tych regu nie ma prawdziwej siy przycigania, prawdziwego uroku, adna z nich nie jest na tyle silna, by uoy w jakim porzdku, zsynchronizowa sprzeczne, nieustannie kbice si interesy chwilowe, jednostkowe, ich wielo i rozmaito. A na glebie takiego nieporzdku, spltania, saboci systemu wartoci najatwiej rozkwita wanie korupcja. W spoeczestwach takich waniejszym i pilniejszym od wielu zada wanych i uwaanych za wane jest jasne sformuowanie podstawowych celw, wartoci i regu, ujcie ich w ywy, sprawnie dziaajcy system, zawarcie owej umowy spoecznej - umowy nie spisanej na papierze, glinianych tabliczkach czy kamiennych tabliczkach, ale w ludzkiej wiadomoci. 1978

3.

Wsplnoty - kryzys i brak21

O wsplnotach oglnie
Nie tylko nasze ycie gospodarcze, ale i spoeczne cierpi na powane niedobory. Gdybymy sporzdzili list dbr, ktrych cigle brak, powinno si na niej znale nie tylko wiele towarw i usug,
20 21

B. Ventakappiah, Misuse of..., s. 275. Szkic ten pochodzi z ksiki E. Hamkissa Diagnzisok. Budapest 1982.

ale take kilka wanych elementw niezbdnych dla zdrowego i bogatego bytu ludzkiego i spoecznego. Chciabym zaj si teraz tylko jednym: brakiem zdolnych do ycia ludzkich wsplnot. Dzi na Wgrzech cierpi z tego powodu miliony ludzi, negatywne skutki wywieraj take wpyw na caoci rozwoju naszego spoeczestwa. Dowiadczenie wykazuje, e wsplnoty potrzebne s zarwno jednostce, jak i spoeczestwu. Jednostce wsplnota jest potrzebna, gdy moe jej da poczucie bezpieczestwa, okreli tre i cel ycia, zwikszy skuteczno jej wysikw, zapewni moliwie peniejszy rozwj osobowoci. Natomiast spoeczestwu jako caoci wsplnoty s potrzebne, gdy bez ich bogatej sieci ulega ono atomizacji, rozpada si na jednostki. Bez wsplnot niezdolne jest ono do poczenia rnorodnych interesw indywidualnych w skuteczny spoecznie interes grupowy, do konfrontowania poszczeglnych interesw indywidualnych i zapewniania przez to wewntrznego ruchu i rozwoju spoeczestwa. Jeli wic wsplnoty odgrywaj, czy te mog odgrywa tak wielk rol w yciu jednostek i spoeczestwa, to dlaczego ich nie tworzymy? Dlaczego nie zwikszamy wysiku zmierzajcego do ich formowania? A jeli nad tym tak usilnie pracujemy, to dlaczego wsplnoty nie powstaj mimo wielkiego wysiku wielu ludzi? Krtko mwic: dlaczego w cigu minionych trzydziestu lat wsplnoty byy i s staym artykuem deficytowym? W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania wyruszmy ladami wsplnot, ktre nie powstay, bd takich, ktre znikny. Przede wszystkim wydzielmy z pojcia wsplnota wszystkie pobrzmiewajce w nim w potocznym uyciu tony uczuciowe i sentymentalne. W dalszym cigu rozwaa wsplnot nazywa bd tak wsplnie yjc grup ludzi, ktrych wie ze sob: wsplny interes, wsplny cel, wsplna hierarchia wartoci oraz wiadomo wystpowania tych trzech czynnikw, czyli - innymi sowy - wiadomo przynalenoci do wsplnoty. Czwarty czynnik jest waciwie obecny ju w sformuowaniach trzech poprzednich (uyem bowiem okrelenia wsplny, a nie jednakowy interes, wskazujcego na wiadomo zbienoci interesw); zachodzenie na siebie wystpuje take midzy pozostaymi trzema czynnikami - cele czsto trudno jest odrni zarwno od interesw, jak i od wartoci - ale lepiej bdzie take z praktycznego punktu widzenia, nie tylko dla potrzeb analizy, jeli te cztery czynniki bdziemy rozwaali oddzielnie. W praktyce bowiem wystpuj one w rnych wsplnotach w rnym nasileniu i w zalenoci od tego, ktry z nich dominuje, ksztatuje si natura danej wsplnoty. Oglnie mona jednak stwierdzi, e im wicej spord tych czterech czynnikw wystpuje w duym nasileniu w danej spoecznoci, tym wiksza jest jej wewntrzna spjno - jej skuteczno oraz odporno na oddziaywania zewntrzne. Prawda, e zarazem tym wikszy jest nacisk, jaki wywiera wsplnota na jej wasnych czonkw, co po przekroczeniu pewnego progu moe okaza si szkodliwe. Faktem jest bowiem, e wsplnota peni rol wanego narzdzia, czy te katalizatora rozwoju indywidualnoci, ale moe take uciska czy nawet zniszczy ludzk osobowo, ludzk autonomi. Przypomnijmy tu rujnujc osobowoci praktyk Hitlerjugend czy los czonkw samobjczej sekty z Gujany. Dotkliwy brak wsplnot przesania nam dzi kryjce si w nich bardzo nawet realne zagroenia; w dalszym cigu rozwaa bdziemy jednak traktowali wsplnoty jako warto pozytywn z punktu widzenia jednostki i spoeczestwa i dopiero na kocu wrcimy do kryjcych si w nich niebezpieczestw. Wyrniamy dwa zasadnicze typy wsplnot: wsplnoty bezporednie oraz ideowe. Czonkowie wsplnoty bezporedniej znaj si osobicie: wi ich bezporednie zwizki, znajduj si w cile okrelonym punkcie przestrzeni spoecznej. Wsplnot tak moe by krg przyjaci, zgrany kolektyw pracowniczy, sekta, stowarzyszenie, klub, spka, spoeczno zwizana miejscem zamieszkania itd. Natomiast czonkowie wsplnoty ideowej mog y nawet daleko od siebie; wiadomo wsplnych interesw, celw, wartoci czy ich niezalenie od tego, czy znaj si

osobicie. W tym wypadku decydujc si jest tworzca wsplnot wi przynalenoci, a nie wsplne bytowanie. Wspomnijmy tu takie wsplnoty, jak: ponadnarodowa wsplnota duchowa i moralna humanistw w XV-XVI wieku, wsplnoty wyznaniowe, ruchy spoeczne, klasy spoeczne, gdy wyksztacia si ju wiadomo klasowa, nard, jeli posiada wiadomo narodow, czy te midzynarodowa spoeczno radioamatorw. Nie jest dzi pozbawione sensu nazywanie wsplnot caej ludzkoci. Po tym wstpie zastanwmy si, co spowodowao chroniczny brak takich wsplnot w naszym kraju w cigu kilkudziesiciu lat i co uporczywie utrzymuje t nieobecno do dzisiejszego dnia.

Wyginicie wsplnot tradycyjnych

W rozwijajcym si, formujcym spoeczestwie w sposb naturalny i nieprzerwany rozpadaj si istniejce tradycyjne wsplnoty i powstaj nowe. Stulecia naszych dziejw dobrze ilustruj ten cigy proces rozpadu i powstawania na nowo. Zachodz jednak takie wydarzenia historyczno-spoeczne, ktre na krtszy czy duszy czas przerywaj t cigo, zakcaj specyficzn wewntrzn gospodark spoecznego i ludzkiego bytowania unicestwiajc wsplnoty tradycyjne i nie stwarzajc przez pewien czas warunkw sprzyjajcych powstaniu nowych wsplnot. W naszych dziejach takim punktem zwrotnym jest midzy innymi rok 1945. Stosunkowo szybki rozpad wsplnot tradycyjnych rozpocz si ju w pierwszych latach wojny. Przypomnijmy, e ruch levente22 ju w latach 1941-1942 zapocztkowa atak na nie noszce charakteru militarnego, do bogate i rnorodne w tamtych latach ruchy, ugrupowania i stowarzyszenia modzieowe. Pomylmy take o nieporwnanie tragiczniejszej w skutkach, nieludzkiej akcji, jaka rozpocza si rozbiciem form bytowania oraz zwizkw spoecznych caej grupy etnicznej, a zakoczya fizyczn zagad setek tysicy ludzi.23 Zawierucha wojenna, towarzyszca jej wdrwka ludw, chaos, niewola take poczyniy wielkie spustoszenia w tkance ycia spoecznego. Pierwsze lata powojenne byy wic okresem odbudowy nie tylko miast, fabryk, kolei, ale take wizw i zalenoci midzyludzkich, spoecznych. Przemiany gospodarcze, jakie rozpoczy si na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych, zwizane z nimi poziome i pionowe ruchy - migracje z jednej czci kraju do drugiej, a take przemieszczenia poszczeglnych warstw spoecznych np. ze wsi do miasta poruszyy z miejsca zamieszkania czy te z zajmowanych pozycji spoecznych miliony ludzi, wyzwalajc ich bd wyrywajc z tradycyjnych wsplnot. Obok okolicznoci gospodarczo-spoecznych tradycyjnym wsplnotom nie sprzyjao take w tym okresie nastawienie centrum wadzy politycznej. Wikszo zorganizowanych wsplnot tradycyjnych bya cile zwizana ze strukturami poprzedniego ustroju politycznego, wic zlikwidowanie ich wydawao si w latach pidziesitych koniecznoci polityczn. Na dowd tego, jak szerokich krgw spoeczestwa dotyczya ta ograniczajca i likwidacyjna polityka, przytoczymy przykad z wydanej w 1977 roku ksiki Jen Gergelya, noszcej tytu Katolicyzm polityczny na Wgrzech w latach 1890 -1950 (A politikai katolicizmus Magyaroszgon 1890-1950). Wedug danych z tej pracy KALOT (Krajowy Zwizek Stowarzysze Mskiej Modziey Chopskiej) liczy w latach 1940-1942 ok. 300-500 tysicy czonkw skupionych w ok. 2000-3500 k lokalnych. Jeszcze w lipcu 1946 roku, w chwili rozwizywania tej organizacji, dziaao 631 k. Bratnia organizacja dziewczt KALSZ miaa w 1940 roku 950 k, za w lipcu 1946 roku dziaao jeszcze 576
22

Levente faszyzujca paramilitarna organizacja modzieowa, dziaajca na Wgrzech w latach 1922 1944 (przyp. tum.). 23 Mowa o martyrologii ydw wgierskich (przyp. tum.).

organizacji szczebla podstawowego. Nie uwzgldniamy tu takich organizacji modzieowych, jak: KIOE, Soli Deo Gloria, Zwizek Harcerstwa i innych, ktre - czasem wbrew oficjalnemu, popieranemu przez horthystowskie wadze militarystycznemu ruchowi levente - zapewniay dziesitkom i setkom tysicy modych ludzi ramy organizacyjne ycia we wsplnotach. I jeli suszna bya i jest do dzi krytyka kierunku zaangaowania politycznego i roli wspomnianych organizacji modzieowych, to przecz temu cierpienia wielu pniejszych pokole z powodu braku organizacji wprawdzie o innej treci spoeczno-wiatopogldowej, ale o podobnej strukturze. Tak samo bolenie spoeczestwo odczuo likwidacj wsplnot dorosych, takich jak: stowarzyszenia robotnicze i chopskie, robotnicze i wiejskie kka czytelnicze i wiele innych form kultury robotniczej - form, ktrych od tego czasu nie udao si ju odtworzy. Nie wspomn tu ju o szkodach, jakie wyrzdzia popieszna likwidacja demokratycznych wsplnot i organizacji -- na przykad kolegiw ludowych24 - jakie powstay ju po wojnie. Rozpad tradycyjnych spoecznoci przyspieszyo w minionych dziesicioleciach take wiele innych czynnikw, na przykad: forsowna urbanizacja czy szybkie rozpowszechnianie si nowych form przekazu masowego z ich homogenizujcym i rozkadajcym mae wsplnoty i lokalne kultury dziaaniem. Mwi si ostatnio o tym wiele, wic nie bd tych czynnikw rozwaa szczegowo.

Opniony rozwj nowych wsplnot

Dzi zagadnieniem waniejszym od rozkadu dawnych wsplnot jest pytanie, dlaczego na ich miejsce nie powstay nowe, bd te, dlaczego powstao ich duo mniej, ni wymagay tego potrzeby jednostek i spoeczestwa? Dlaczego kolektywy powstae samorzutnie lub stworzone sztucznie nie przeksztaciy si w prawdziwe wsplnoty? Jako pierwsza cinie si nam na usta odpowied: nie powstay, bo zdecydowanie zakazywano ich tworzenia i przeszkadzano w nim. Kady z nas ma tu wiele dowiadcze, czsto niedobrych. Istnieje rzeczywicie wiele zapr oraz administracyjnych przeszkd hamujcych spontaniczne powstawanie wsplnot. Na kadym poziomie praktyki spoecznej jest wielu ludzi na stanowiskach, ktrzy uwaaj, e niepotrzebne jest spontaniczne stowarzyszanie si spoeczestwa, gdy dobrze dziaajce kierownictwo i bez tego rozwie kady problem, za rozplenianie si wsplnot utrudniaoby tylko podejmowanie decyzji, przeszkadzaoby w administrowaniu i mcioby przejrzysto porzdku spoecznego. Na pewno s wrd nich i tacy, ktrzy obawiaj si powstawania wsplnot ze wzgldu na sw pozycj czy wpywy. S i tacy, ktrzy dziaaj z pobudek wrcz przeciwnych: rozrywaj czce ludzi wizy, formujce si ju prawie wsplnoty, czynic to w jak najlepszych zamiarach, w trosce o dobro tych, ktrzy s od nich zaleni. Wspomnijmy tu przykad niewinny, ale majcy warto pewnego modelu; modne dzi jeszcze w wielu szkoach przesadzanie uczniw co miesic czy kwarta. Wychowawca klasy co pewien czas rozdziela zgrane pary czy te cae wsplnoty awkowe, wychodzc z zaoenia, e powstae wizy koleeskie oraz dziaajce take w czasie lekcji kanay informacyjne absorbuj uwag dzieci. Po rozbiciu systemu zwizkw zatomizowana, zdezintegrowana klasa lepiej ma wchania walc si na ni lawin wiadomoci. Moliwe, e metoda ta troch poprawia wyniki nauczania. Co wicej, na jej obron mona przytacza nawet argumenty spoeczne. Na przykad dzieci, ktre pozostay poza utworzon sieci zwizkw, po przesadzeniu mog si znale w korzystniejszej sytuacji. Mog bd wczy si do spoecznoci nowo powstajcych, bd te w klasie zdezintegrowanej bd mniej odczuway fakt pozostawania poza obrbem wsplnot. Jest to prawda, ale nauczyciel na pewno lepiej przysuyby
24

Samorzdowe, samoksztaceniowe kolegia robotnicze i chopskie dziaajce na Wgrzech w latach 1946 1949 (przyp. tum.).

si sprawie ksztatowania i rozwoju demokratycznych zachowa oraz skonnoci, gdyby zamiast likwidowa wsplnoty, stara si wcign powstajce spontanicznie grupy w proces nauczania, apelujc do odpowiedzialnoci czonkw tych wsplnot nazwa jem wobec siebie oraz wobec caej klasy. Stosunki midzy takimi wsplnotami oraz ich rywalizacja mogyby sta si szko demokratycznego wspycia spoecznego; powierzanie powstaym wsplnotom odpowiedzialnoci za los jednostek pozostajcych poza nimi rozwijaoby dojrzao spoeczn duo lepiej ni atomizacja caej klasy, rozwijajca tylko obojtno w stosunku do siebie nawzajem (i do wszystkiego). Mutatis mutandis: mona by wylicza jeszcze wiele przykadw z licznych dziedzin praktyki naszego ycia spoecznego. Niewiele jednak pomoemy w dzisiejszej zej sytuacji, jeli skoncentrujemy si tylko i wycznie na takich praktykach, co zreszt przychodzi nam najatwiej. Przyczyn niepowstawania lub szybkiego rozpadania si wsplnot szuka bowiem naley nie tylko w zakazach i formuujcych je ludziach lub grupach ludzi. Wiele zaley take od wanych i czsto nie docenianych warunkw obiektywnych. Oczywicie nie rozgrzesza to nikogo, ale zobowizuje do starannego badania przeszkd obiektywnych i szukania sposobw ich eliminacji. Przeanalizujemy tu dwie gwne grupy czynnikw przeszkadzajcych w powstawaniu wsplnot. Najpierw zbadamy czynniki kryjce si w strukturze spoecznej, potem za - w uksztatowanych formach ludzkich zachowa.

Strukturalne przeszkody powstawania wsplnot

Na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych wydawao nam si, e wszystko da si zaplanowa, wykona i skontrolowa centralnie; nie ma wic potrzeby uczestnictwa spoecznego, wewntrznego ruchu spoeczestwa, spontanicznych ludzkich tendencji, zrzeszania si - wszystko to raczej psuoby plany i zagraaoby istniejcemu porzdkowi. Taka atmosfera oczywicie nie sprzyjaa powstawaniu nowych wsplnot. W drugiej poowie lat pidziesitych rozpocz si jednak powolny proces decentralizacji, ktry uleg przyspieszeniu w latach szedziesitych, zmienia si struktura kierowania spoeczestwem. Dotychczas jednolity, cile spjny system instytucji porozrywa si, pojawiy si rysy i pknicia: rozdzielajce w pionie instytucje rnych szczebli, za w poziomie - instytucje centralne od lokalnych, poszczeglne przedsibiorstwa od siebie itp. Przy usuwaniu tych wyrw miay by pomocne dwa nowe, mechanizmy (ktre zarazem powikszay i pogbiay wspomniane wyrwy w systemie instytucji). Jednym z nich jest rynek - zesp jawnych, czciowo ukrytych i cakowicie ukrytych mechanizmw rynkowych oraz mechanizmw wymiany, poredniczcy ju dzi w duej mierze midzy poszczeglnymi przedsibiorstwami, midzy producentami a konsumentami, a take w formie szaro- lub czarnorynkowej i nadziei uzyskania wzajemnych korzyci - midzy instytucjami podrzdnymi a nadrzdnymi. Drugim takim mechanizmem poredniczcym jest szeroko rozbudowany system zalenoci personalnych, ktry w pionie i w poziomie oplata nasze ycie gospodarcze i spoeczne gst sieci. Niech za przykad zalenoci poziomych posu nam zaopatrzeniowcy, eglujcy po burzliwych wodach midzy wyspami-przedsibiorstwami jak miali kaprzy, spadajcy jak sokoy na podane upy, potem za wracajcy do macierzystych portw, gdzie - jak zwyciskiego Francisa Drakea lub pokonanego Sir Waltera Raleigha - czekaj ich fanfary i tytuy ksice lub wiea Tower i szafot. W duej mierze kontakty osobiste utrzymywane s take poprzez te czerwone, zielone i biae limie

telefoniczne, ktre dzi tak gsto wypeniaj ziemi niczyj midzy przedsibiorstwami i instytucjami, e kto, kto nie zwrci na nie w por uwagi, atwo si o nie potknie i potucze. Od poziomych zwizkw personalnych waniejszy jest jednak system zalenoci pionowych, ukad odwrconej kici winogron, czcy ze sob instytucje rnych szczebli oraz wicy kadego czowieka z caoci systemu. W mniejszej czy wikszej mierze, w rnorodnych formach taki system zalenoci dziaa w kadym spoeczestwie. W krajach rozwijajcych si stanowi on jeden z gwnych elementw struktury wadzy politycznej, ale jest take czynnikiem wicym w krajach rozwinitych, zwaszcza w Japonii. Niezaprzeczaln rol odgrywa on te we Woszech czy Francji, cho w krajach tych jego dziaanie ograniczane jest przez innego typu instytucje polityczne. Temu swoistemu systemowi zalenoci wiele uwagi powica literatura specjalistyczna. Istnieje wietne opracowanie tego tematu pira Johana Galtunga Ustroje feudalne, przemoc strukturalna oraz strukturalna teoria rewolucji i poniej czerpi z niego obficie.25 Organizacj feudaln lub neofeudaln nazywaj specjalici system zalenoci personalnych, ktry poza kilkoma cechami formalnymi nie ma wiele wsplnego z feudalizmem historycznym. Jego podstawowym elementem skadowym, z jakiego zbudowana jest cala struktura, jest otwarty od dou trjkt, w ktrym f oznacza nadpsa, a za podpsa (w terminologii angielskiej: topdog i underdog).

Sam system zalenoci skada si z rozgazionej groniasto struktury takich trjktw. System zalenoci, cho ksztatujcy si odmiennie w zalenoci od kraju, w ktrym wystpuje i nigdzie nie przybierajcy takiej regularnej formy, oglnie mona przedstawi na rysunku, na str. 112. Struktur tak charakteryzuj nastpujce waciwoci:

Poszczeglne poziomy spoeczestwa poczone s za porednictwem zwizkw personalnych, a nie instytucjonalnych, cho czsto zalenoci te s rwnolege i powierzchowny obserwator moe tak struktur pomyli z silnie scentralizowan hierarchi instytucjonaln. Tymczasem zalenoci instytucjonalne oraz hierarchiczne rnice poziomw okrelaj tylko moc sprawcz poszczeglnych ogniw, natomiast w tych ramach dominuj ju zalenoci o charakterze personalnym na tyle, na ile pozwalaj na to ograniczenia prawnoadministracyjno-kompetencyjne danej instytucji. Nierzadko dominacja wykracza zreszt poza te ramy.

25

J. Galtung, Feudal Systems, Structural Violence and the Structural Theory of Revolution . W: Peace and Social Structure Essays in Peace Research. T. 3. Kopenhaga 1978

Zalenoci podstawowe w tym systemie maj charakter pionowy, czc nadpsy z podpsami, te za z jeszcze niszymi podpsami. Zwizki poziome s duo sabsze, nie okrelaj struktury spoecznej i politycznej. W omawianej strukturze nie istniej wcale lub prawie wcale moliwoci poziomego uzgadniania interesw oraz tworzenia wsplnot interesw. Decyzje spywaj w d kanaami zalenoci personalnych, uplasowani na grze struktury okrelaj ycie, moliwoci znajdujcych si w dole; dziaanie w odwrotnym kierunku, z dou do gry jest znikome. Podpsy s silnie zwizane z wasnymi nadpsami, poniewa inaczej ni w systemie instytucjonalnym, zapewniajcym prawa formalne, tu prawa te s trudne do wyegzekwowania, a naprawd pomc moe podpsom tylko ich nadpies; w zamian za t pomoc oraz poddacze bezpieczestwo ludzie staj si skonni do rezygnacji z pozorw i tak iluzorycznej niezalenoci i wi swj los ze swymi nadpsami. Chcc nie chcc rezygnuj take ze skromnej moliwoci wspierania si nawzajem wrd towarzyszy niedoli. W kadej istotnej sprawie droga do ewentualnego rozwizania problemu prowadzi poprzez przeoonego, w zwizku z czym ludzie nawet z drobnymi sprawami dotyczcymi ich nawzajem musz si zwraca do swych nadpsw, przez co chcc nie chcc umacniaj ich wadz i coraz bardziej osabiaj zwizki czce ich z innymi czonkami spoeczestwa, zmniejszajc moliwoci powstania wsplnot o charakterze poziomym. Organizowanie si wsplnot poziomych utrudnione jest take przez to, e im niej schodzimy w omawianym systemie zalenoci, tym dalej od siebie znajduj si jego poszczeglni czonkowie, zarwno w przestrzeni fizycznej, jak i z punktu widzenia wymiany informacji. Poniewa odlegoci w przestrzeni spoecznej nie s mierzone w linii prostej, lecz wyznaczane przez moliwoci komunikacyjne i czasy komunikowania si, wic dwie stosunkowo blisko pooone wsie mog by w rzeczywistoci bardziej oddalone od siebie ni kada z nich z osobna od siedziby wadzy gminnej. A jeli jeszcze mimo ich bliskoci rozdziela je granica powiatu czy wojewdztwa, to odlego spoeczna zwiksza si jeszcze bardziej. Wspomnijmy tu tylko zaskakujce sceny kocowe wgierskiego filmu dokumentalnego Czas pokoju: z terenu budowy, z prowadzcej prosto jak strzeli asfaltowej drogi, ktra ma poczy wie z ssiednim wojewdztwem, zjedaj maszyny drogowe, gdy s tacy, ktrzy nie mog znie faktu, i wioska-podpiesek wymyka si gdzie cichaczem, szukajc w ukadzie zalenoci ssiedniego wojewdztwa wikszych ni dotd moliwoci rozwoju. Istnieje take uwieczniony w elazie przykad takich niesychanych odlegoci spoecznych: odziedziczona po cesarsko-krlewskiej monarchii sie kolei elaznych, odzwierciedlajca po dzi dzie swymi biorcymi pocztek w Budapeszcie odnogami nieubagany ukad zalenoci dawnego spoeczestwa wgierskiego. Wiemy, e do dzi jeszcze atwiej i szybciej mona si dosta z niektrych miast na prowincji do innych przez Budapeszt, ni jadc na azymut -- ale z wieloma przesiadkami. To samo odnosi si do rozprzestrzeniania si i wymiany informacji. Nadpies moe nawiza kontakt z dowolnym ze swych podpsw, te za - jeli nie mieszkaj przypadkiem w swym bezporednim ssiedztwie, nie dojedaj do pracy tym samym pocigiem czy nie pracuj w ssiednich wydziaach zakadu - stae kontakty nawizywa mog z duymi trudnociami, zasadniczo tylko za porednictwem upowanionego do tego nadpsa (rysunek poniej).

Jeden z klasycznych przykadw, przedstawiany przez literatur przedmiotu w formie pytania, daje wiele do mylenia take w naszych warunkach. Pytanie brzmi nastpujco - co jest waniejsze z punktu widzenia rozwoju, cywilizowania si i demokratyzacji danego spoeczestwa: a) zainstalowanie satelitarnego systemu cznoci, przez co lepiej wcza, si ono do midzynarodowego systemu wymiany informacji, czy te: b) budowa tym samym kosztem gstej sieci telefonicznej, cile wicej ze sob ludzi yjcych na wsiach, w pojedynczych zagrodach, w maych miasteczkach i w metropoliach. Do omawianego uprzednio systemu zalenoci pasuje oczywicie tylko satelita telekomunikacyjny pasuje jak kropka nad i; czyni on; bowiem struktur jeszcze bardziej szpiczast, jeszcze bardziej wzmacnia wadz tych, do ktrych spywaj w ten sposb informacje i nad ktrymi - jako znak symboliczno-mitologiczny - wieci satelita jak gwiazda nad betlejemskim obkiem. Tymczasem nie adne zielone ani czerwone, ani biae, ale zwyke czarne linie telefoniczne, wice ze sob - a nie z wierzchokiem hierarchii - wsie i miasta zwielokrotniaj szanse powstawania wsplnot, wzbogacania si zwizkw midzy jednostkami i w skali spoecznej. Jednak w tej dziedzinie rozwj jeszcze u nas kuleje. Pojawia si pytanie, czy w takich warunkach w ogle mog powstawa wsplnoty. Owszem. W grnych rejonach hierarchii - zarwno na poziomie centralnym, jak i lokalnym oraz instytucjonalnym - stosunkowo atwo powstaj wsplnoty rzdzcych, zazwyczaj trwale zespolone precyzyjnym dopasowaniem wzajemnych interesw, zharmonizowaniem yciowych zachowa, wspln przeszoci, razem podejmowanych decyzji. Czsto wytwarzaj one nawet elementy specyficznej dla wsplnoty hierarchii wartoci czy choby jednolitego rytuau. Na pewno nie jest rzecz przypadku, e duy procent czonkw takich wsplnot z pewn systematycznoci przywdziewa stroje myliwych i udaje si do niedostpnych dla niewtajemniczonych zaktkw; czy nie s te elementami rytuau wesoe, celebrowane w niby artobliwej formie, ale w rzeczywistoci traktowane ze mierteln powag obrzdy wtajemniczenia oraz toasty? Czy nie otacza jaka milczca, nabona atmosfera narad bogw za zamknitymi, obitymi skr drzwiami gabinetw dyrekcji wielkich przedsibiorstw, kiedy to dzwoni szklaneczki, bezszelestnie wchodz i wychodz sekretarki, podajce na srebrnych tackach czareczki z czarn kaw, rozsiewajc aromat bardziej jeszcze wzniosy od kadzida? W literaturze przedmiotu uwaa si za szkodliwe zjawisko przeksztacania si ukadw zalenoci pionowych na poziomie kierowniczym, ale tylko na nim, we wsplnoty oparte na wielostronnym systemie zwizkw i na rwnoci. Wzmacnia to bowiem jeszcze bardziej wadz bdcych na grze i jeszcze bardziej uzalenia od nich warstwy pozostajcych na dole, bezbronne w swej dezintegracji. Istnieje jeszcze jeden typ wsplnoty, ktry moe powsta w ramach takiej struktury neofeudalnej. Wsplnot tego typu zwyko si nazywa wsplnot korporacyjn. Powstaje ono wwczas, gdy kierownik rezygnuje w wszym krgu swych wsppracownikw z uprawnie kierowniczych i bierze udzia w pracach grup jako jej rwnoprawny czonek. We wsplnot tak przerodzi si moe na przykad zesp naukowy pracujcy nad wsplnym wynalazkiem, skadajcy si z kadry kierowniczej,

projektantw, technikw, laborantw, administratorw, bardzo rzadko moe ni by trupa teatralna przygotowujca si do premiery, czonkowie wyprawy, zaoga statku, ktry znalaz si w niebezpieczestwie, ludno dawnej wioski, w ktrej wszyscy, wielcy i maluczcy zespalaj si w obliczu wsplnego wroga lub dla osignicia wsplnego celu itd. Uwaam, e do mao jest dzi u nas tego typu wsplnot - szkoda, gdy w przeciwiestwie do typu poprzedniego zazwyczaj wsplnoty takie odgrywaj w yciu spoeczestwa pozytywn rol. Duy opr napotyka powstawanie wsplnot najwaniejszych z punktu widzenia spoeczestwa, tak zwanych wsplnot poziomych. Skadaj si one z ludzi znajdujcych si na mniej wicej tym samym poziomie w hierarchii spoecznej, a jeli nawet tak nie jest, to rnice spoeczne std wynikajce nie odgrywaj wewntrz spoecznoci istotnej roli (wspomnijmy tu na przykad wsplnoty wyznaniowe lub ruchy spoeczne). Feudalizm historyczny tolerowa na niektrych poziomach, niejako podestach schodw hierarchii takie wsplnoty (zakony, wsplnoty wiejskie, pniej wsplnoty cechowe). Tymczasem zwizane z silnie scentralizowan biurokracj nowoytne struktury neofeudalne - jak to widzielimy - w najlepszym razie odrzucaj takie wsplnoty jako ciaa obce lub te nie pozwalaj im naprawd si rozwija. Istniej bowiem krgi przyjaci, zgrane grupy pracownicze, koa sympatykw, brygady, kka samoksztaceniowe, zespoy amatorskie, chry mieszane, grupy szkolnych kumpli, i temu podobne, ale - z nielicznymi wyjtkami - wszystkie one razem dysponuj stosunkowo ubog treci, niewielk dynamik i jeszcze mniejsza jest ich waga spoeczna. Zazwyczaj nie cz si one ani nawzajem ze sob, ani te z wikszymi ugrupowaniami, i albo wcale nie ksztatuj ycia publicznego i wiadomoci spoecznej, albo te czyni to w znikomym stopniu. W systemach zalenoci pionowych prawdziwe wsplnoty nie powstaj wcale lub zawizuj si tylko okazjonalnie. Dzieje si tak m.in. dlatego, e w ludziach yjcych stale w takich systemach coraz bardziej maleje ch oraz umiejtno tworzenia wsplnot. wiadomo spoeczna oraz uksztatowane formy zachowa same w sobie ju staj si przeszkodami w ich powstawaniu. Te wanie przeszkody bd kolejnym tematem naszych rozwaa.

wiadomociowe przeszkody powstawania wsplnot

A. Apatia. Poniewa najwaniejsze makrowsplnoty - nard, klasa, region zamieszkania, zawd, wsplnota wyznaniowa - nie dziaay niemal wcale jako prawdziwe wsplnoty, zwizana z nim wiadomo wsplnoty, wiadomo przynalenoci stopniowo zanikaa, rozpywaa si. Ten proces erozji uleg przyspieszeniu w latach czterdziestych i pidziesitych - gdzieniegdzie i pniej - wskutek oficjalnego nastawienia politycznego, midzy innymi dlatego, e poczucie przynalenoci do wsplnoty zastpowane byo przez poczucie winy. Wspomnijmy choby kampanie propagandowe, w trakcie ktrych robotnikw wykwalifikowanych traktowano jako arystokracj robotnicz lub drobnomieszczan, miliony robotnikw niewykwalifikowanych nazywano lumpenproletariatem, byych gospodarzy wikszych i rednich gospodarstw - kuakami, znaczny procent chopw rednio i drobnorolnych - elementami chwiejnymi, w latach pniejszych za rodziny prbujce szczcia w drugiej sferze gospodarki, stanowice szedziesit procent ludnoci kraju, ochrzczono obupujcymi ze skry, inteligencj - sugusami dawnego ustroju, ludno caych Wgier najpierw en bloc obwoano faszystami, potem, w najtrudniejszych latach prawie kadego z osobna wrogiem klasowym, dzi natomiast znw wszystkich razem mieni si narodem leni, obibokw, niezdyscyplinowanych itd. Nie mona si wic dziwi, e w takiej atmosferze rozkwit kaleki, mieszny kwiat wsplnoty narodowej narodu futbolistw, e pojawio si uczucie niepewnoci u ludzi starajcych si ukrywa sw przynaleno klasow lub wyznaniow i wstydzcych si jej, e

szerzy si apatia ludzi wiodcych szar egzystencj bez poczucia przynalenoci. Apati t potguj cigle od nowa doznawane poraki wysikw zmierzajcych do utworzenia wsplnot, a take wewntrzna pustka sztucznie utworzonych kolektyww majcych stanowi namiastk prawdziwych wsplnot. B. Bellum omnium. Wsplnoty odgrywaj wan rol w rozadowywaniu wzbierajcych napi, w agodzeniu poraek, w artykuowaniu interesw i de oraz w konfrontowaniu ich na forum publicznym. Gdy w danym spoeczestwie nie powstaa i nie dziaa bogata sie najprzerniejszych wsplnot, gdy ludzie pozostaj sami ze swoimi napiciami, nie maj poczucia bezpieczestwa i wsparcia we wsplnocie, gdy ich interesy pozostaj zdawione i mog by realizowane tylko w sposb nielegalny, gdy wok nich wszyscy czuj si tak samo niepewni i uzalenieni, wtedy pojawia si wwczas jedna z najgroniejszych chorb wspycia spoecznego. Objawia si ona tym, e w mniejszym czy wikszym stopniu wszyscy s niezadowoleni, wszyscy nieufni, nietolerancyjni i wybuchowi w stosunku do wszystkich innych i wreszcie wytwarza si stan, ktry 150 lat temu Szchenyi26 okreli sowami: Nienawidzimy si nawzajem jak bezwolne robaki w serze. W swej bezsile ksamy si wzajemnie, walczymy z naszymi potencjalnymi sojusznikami. Znw zacytuj Szchenyiego Jest to rzeczywicie smutne ... gdy skonno do nienawici niejednego Wgra nie koczy si tylko na antypatii do arystokracji; ale podczas gdy jej nienawidzi con amore, nie mniej nienawidzi take rzdu, nienawidzi Kocioa, nienawidzi onierzy, nienawidzi Niemca, nienawidzi Chorwata, nienawidzi Sowaka, nienawidzi Greka, nienawidzi mieszczanina, nienawidzi kupca, nienawidzi jeden drugiego, sowem - nienawidzi wszystkich ... Mutatis mutandis obraz choroby pasuje i do nas. Zastosujmy tylko zamiast wyraenia nienawidzi okrelenie troch ogldniejsze i zastpmy Niemca, Sowaka, mieszczanina, kupca takimi na przykad antynomiami, jak kupujcy i sprzedajcy, petent i urzdnik, my i oni, prywaciarz, badylarz i aparatczyk, miastowy i wsiok, konformista i pyskacz - i ju mamy panoram dnia dzisiejszego. Ta atmosfera oglnej nieufnoci, zoliwoci, podgryzania si, sama bdca rezultatem, dzi staa si ju przyczyn i powan przeszkod w tworzeniu spoecznoci. C. Grzech pierworodny. Jednym z gwnych i najbardziej przygnbiajcych wnioskw, jakie nasuwaj si z socjologicznych analiz struktur neofeudalnych jest to, e wszyscy przyczyniamy si do staego odradzania si takich struktur. Po czci dzieje si tak dlatego, e przyjmujemy i piknie odgrywamy przydzielone nam podporzdkowane role i czsto sami wzmacniamy sw zaleno od przeoonych; po czci za dlatego, e w niniejszej, wikszej czy przewaajcej mierze - a miara ta ma tu znaczenie zasadnicze - wszyscy bd niemal wszyscy w cigu naszego ycia odgrywamy take role wynoszce nas ponad innych. Kiedy si rozejrzymy wok, take widzimy tylko zalenoci typu podpiesnadpies, co niezauwaalnie co prawda, ale nieprzerwanie wzmacnia w nas wiar, e taki jest porzdek rzeczy. Jako dzieci jestemy podpsami; jako rodzice natomiast tylko nieliczni z nas potrafi si wyzwoli z wewntrznego przymusu odgrywania roli nadpsa i zrzec si zwizanych z ni przywilejw; w awkach szkolnych jestemy podpsami, na katedrze - nadpsami, pukajc do drzwi gabinetu dyrektora szkoy - podpsami, tymczasem szkolny nadpies merda ogonem w wydziale owiaty urzdu miejskiego itd. W miejscu pracy wielu z nas jest podpsami na stae, ale prawie zawsze znajdujemy gdzie jakie podpsy, jeli nie gdzie indziej, to w rodzinie - dziecko, on, dziadkw, a gdy ju i to si nie udaje, identyfikujemy si z tymi, ktrzy za nas utrzymuj swe podpsy: szczekamy na Cyganw, na uchylajcych si od pracy, na jakich wczgw i temu podobnych. Nie oznacza to oczywicie, e mona wszelk nadpsio sprowadzi do wsplnego mianownika: t okrelajc stosunki wadzy w spoeczestwie oraz t przypadkow lub dotyczc
26

Istvn Szchenyi (17911860) wybitny wgierski polityk liberalny, wielki reformator ycia politycznego, kulturalnego i gospodarczego (przyp. tum.).

wskiego krgu. Nie mona jednak ich od siebie oddzieli: byo ju bowiem do duo przykadw w historii na to, e wanie nadpsie nostalgie wyzutych ze wszystkiego podpsw wynosiy do wadzy dyktatorw niszczcych ludy i spoeczestwa. D. Puapka wielkich kosztw. Wsplnoty nie powstaj u nas wcale bd te powstaj z wielk trudnoci, poniewa koszty tworzenia wsplnot s bardzo wysokie, a ryzyko due. Wemy dla przykadu sadownikw w jakim regionie i stojc naprzeciwko nich organizacj skupu czy te przedstawiciela powoanej do tego celu organizacji. Sadownicy maj takie same interesy, wic opacaoby si im wsppracowa ze sob, aby wywalczy godziwsze ceny, lepsze warunki odbioru owocw oraz pewno skupu na dusz met. Do tego, by wymusi na organizatorach skupu lepsze warunki, musiaoby wsplnie dziaa bardzo wielu sadownikw. Sukces wsppracy wydaje si jednak bardzo odlegy i niepewny, za przedsiwzicie takie - ryzykowne. Wikszo uwaa, e nie warto prbowa. Rozpoczyna si wic znana z teorii puapek reakcja acuchowa dezercji. W bezporednim interesie kadego sadownika nie ley bowiem przejmowanie si innymi oraz wsplnym dobrem, lecz zawarcie jak najszybciej i po cichu indywidualnej umowy ze skupujcym, jeli trzeba, przekupienie go, wkupienie si w jego aski i zapewnienie sobie wyjtkowo korzystnych warunkw odbioru, a w ostatecznym efekcie ze szkod wszystkich plantatorw. I w ten sposb ju otwiera si puapka. Podobnie bowiem rozumuje ssiad, a take ssiad ssiada -- kady odrzuca myl o wsppracy, dezerteruje z koalicji, zawierajc odrbn umow z prowadzcym skup. W rezultacie wszyscy razem wychodz na tym gorzej, ni gdyby wsppracowali ze sob. W kocu bowiem osigaj cznie najwyej tak cen skupu, jak i tak zaoferowaby im skupujcy, jeli nie nisz; dawane mu apwki zmniejszaj ich dochody, za bieganie, zaatwianie sprawy, umawianie si cichaczem zabiera wiele czasu. Strata materialna jest jednak tylko jedn ze strat wynikajcych z takiego postpowania i to nie najwiksz z punktu widzenia caego spoeczestwa. Sadownicy utracili bowiem nie tylko cz swych pienidzy i czasu, zaznaa rwnie uszczerbku ich niezaleno. Przez oddzielne umawianie si z tym, od ktrego zale, uznali, a nawet wzmocnili jego wadz nad sob. Uznali i wzmocnili take wasn od niego zaleno. Przyczynili si - kady z osobna i wszyscy razem - do umocnienia feudalnej struktury, nie mwic ju nawet o tym, e utrudnili sobie tym samym jeszcze bardziej zorganizowanie si w przyszoci, w nastpnej fazie we wsplnot i jednolite wystpienie w obronie swych interesw. Zapacili wic za du cen - tak jak czsto pacimy j wszyscy - za zawarcie w chwilowym, pozornym interesie partykularnego kompromisu z dziaajc wanie tam, wanie wtedy mniejsz czy wiksz wadz.

Przeszkody w powstawaniu struktur wywodzce si z hierarchii wartoci

Jak mwilimy, do powstania i utrzymania si wsplnoty niezbdne s cztery czynniki: wsplny interes, wsplny cel, wsplna hierarchia wartoci oraz wiadomoci tego wszystkiego, a wic wiadomo przynalenoci. Zwracalimy take uwag, e te cztery czynniki wystpowa mog w ramach danej wsplnoty z rnym nasileniem, ale wsplnot czyni naprawd siln i odporn na dziaanie zewntrzne dopiero wyrane wystpowanie wszystkich czterech. Brak ktregokolwiek z nich moe by przeszkod w powstaniu wsplnoty lub te przyczyn jej rozpadu. W latach pidziesitych, kiedy to prawo do przejawiania si miao tylko jedno jedyne globalne dobro - dobro spoeczestwa socjalistycznego czy nawet wicej - wiatowego ruchu socjalistycznego, a wszystkie inne interesy o wszym zakresie pitnowano jako interesy partykularne, nie by

speniony nawet ten pierwszy warunek powstania wsplnoty. W latach szedziesitych i siedemdziesitych powoli prawo obywatelstwa zyskiwao przekonanie, e poszczeglne warstwy i grupy spoeczne nie kieruj si tymi samymi interesami i e nie ley w interesie spoeczestwa jako caoci pomijanie czy te tumienie tych interesw czstkowych. wiadomo hierarchii wartoci od tego czasu ju si tu i wdzie wzmocnia, interesy, cho jeszcze niemiao, zostay ju wyartykuowane i w ten sposb rozpocz si proces powstawania wsplnot. wiadomo wsplnoty wzmacniana bya przez zazwyczaj szybko pojawiajc si wiadomo wsplnego celu - co wicej: gdzieniegdzie zauwaalne byy take pewne elementy uwicajcego wsplne interesy i wsplne cele systemu wartoci. Wspomnijmy tu o badaniach prowadzonych przez Hethy i Mak z Gyr, ktre to badania pokazay, w jaki sposb czonkowie brygad zauwaaj istnienie wsplnych interesw, jak opracowuj strategi ukierunkowan na osignicie wsplnych celw (na przykad nieszafowanie wydajnoci pracy itp.), w jaki sposb doczaj si do tego elementy wartociowania, na przykad wzajemna lojalno lub moralna norma odpowiedzialnoci. W tym miejscu jednak proces tworzenia si wsplnoty wrd robotnikw z Gyr zatrzyma si; podobnie zatrzymuje si w kadym niemal wycinku kraju oraz spoeczestwa. Za zjawisko o charakterze oglnym mona uzna fakt, e wsplnoty, ktre zaczy si tworzy mimo wspomnianych wielu przeszkd, nie potrafi si jednak dzi na Wgrzech do koca rozwin, nie potrafi wytworzy wasnego systemu wartoci i osign penej wiadomoci wartoci opartej na wasnym podou ontologicznym, kosmologicznym, historycznym i filozoficzno-spoecznym; wiadomoci tego, e oto wiat jest taki, a nie inny, e takie jest w nim miejsce danego spoeczestwa, za w jego ramach, danej wsplnoty, wiadomoci tego, skd przybywamy i dokd zmierzamy, zdolnej okreli cele racjonalnego bytu ludzkiego oraz etyczne zasady ich osigania. Jeli natomiast sama w sobie wiadomo taka nie jest do tego zdolna, to ma moliwo wczenia si do istniejcej ju, funkcjonujcej hierarchii wartoci. Dzi na Wgrzech tak pen hierarchi wartoci dysponuje najwyej kilka wsplnot zamknitych jak rodowiskowe getta; ich wiadomo wartoci cementuje wsplnot, jednak w mniejszej lub wikszej mierze utrudnia jej czonkom ywy kontakt z caoci spoeczestwa. By lepiej nawietli istot tego zjawiska, podam troch trywialny przykad braku ostatniej fazy formowania si wsplnoty, czyli nie uksztatowania si hierarchii wartoci. Ot wdkarzy zawsze czya jaka wi, wiadomo przynalenoci, zawsze mieli i maj wsplne interesy (eby mieli gdzie wdkowa, eby byy ryby, eby kusownicy nie niszczyli zasobw itp.). Kiedy w latach szedziesitych zacza si walka o jezioro Velence27 ten wsplny cel jeszcze bardziej ich zjednoczy. Na pewno te pojawiy si w ich krgach pewne przejawy wartociowania - na przykad, e wdkarstwo jest nie tylko rozrywk, ale take - wyej stojcym w spoecznej hierarchii wartoci sportem, albo te wdkarstwo to waciwie sztuka, w odrnieniu od zawodowego rybowstwa; albo e spoeczno wdkarska peni wan funkcj ochrony rodowiska, co pod wpywem ideologii zielonych przedostajcej si do nas na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych wzmacniao czy te mogo wzmocni wiadomo przynalenoci wdkarzy. Mimo to cigle jeszcze czego brakuje do tego, by powsta peny system wartoci w omwionym znaczeniu. We wsplnocie wdkarzy brakuje czego, co byo obecne i co odgrywao wan rol w redniowiecznych i nowoytnych maszoperiach rybackich i innych wsplnotach. Przede wszystkim brakuje wdkarzom prosz nie rozumie tego dosownie - witego, patrona, a wic dzisiejszego odpowiednika symbolicznej postaci, ktra dawniej wczaa wsplnot w krg wszechwiata, w mitologiczn sfer wartoci najwyszych. Brakuje postaci, wok ktrej - wok jej legendy - moga wytworzy si bogata
27

Drugie co do wielkoci jezioro Wgier, pooone midzy Balatonem a Budapesztem, w latach szedziesitych silnie zarastajce (przyp. tum.).

liturgia i zwizane z ni caoroczne ceremonie, dajce ludziom poczucie przynalenoci do wsplnoty oraz wzmacniajce ich samowiadomo. Ten bogaty hierarchiczny system wartoci nie ma dzi waciwie adnego odpowiednika. wiadomo hierarchii wartoci dzisiejszego spoeczestwa wgierskiego jest czstkowa, pena sprzecznoci, przez co raczej niszczy wsplnoty, ni je buduje, a w najlepszym razie nie wspomaga powstawania prawdziwych wsplnot. Poza omwionymi powyej czynnikami - i cile zwizanymi ze struktur spoeczn, ale jednoczenie usamodzielnionymi, dziaajcymi odrbnie - powstawaniu wsplnot przeszkadza u nas raczej wiele innych czynnikw ze sfery wiadomoci. Naley do nich na przykad analizowane w jednej z moich prac specyficzne schorzenie ludzkiej wiadomoci i zachowania si, infantylizacja, panoszca si u nas niezwykle szeroko, ktra - midzy innymi - powoduje take to, e ludzie staj si niezdolni do tworzenia prawdziwych wsplnot. Gdzie indziej zajmowaem si sprzecznociami spoecznej hierarchii wartoci, swoistym paraliem, mechanizmw budowania skali wartoci - stanowicym take przeszkod w powstawaniu i utrwalaniu si wsplnot. Wsplnoty oraz hierarchia wartoci oddziaywaj bowiem na siebie wzajemnie, jedno zakada istnienie drugiego i odwrotnie. I jeli prawd jest to, czego staraem si dowie w niniejszej rozprawie: e zarwno tworzenie wsplnot, jak i budowanie hierarchii wartoci napotyka ogromne przeszkody, to marny tu do czynienia ze wzmacniajc si negatywn reakcj acuchow - brak wsplnot pociga za sob zanikanie jeszcze utrzymujcych si wartoci, za z powodu kryzysu wartoci prby tworzenia wsplnot z gry skazane s na niepowodzenie. W rezultacie takiej negatywnej reakcji acuchowej potguj si zakcenia wspycia spoecznego, nasilaj si schorzenia ukadu spoecznego.

Caveat
Czy powysza smutna konkluzja nie jest przypadkiem przedwczesna? Czy rzeczywicie jest takim wielkim problemem - ograniczmy si tylko do tego - e w jakim spoeczestwie rozpadaj si wsplnoty tradycyjne i nie powstaj w ich miejsce nowe? Przypomnijmy tu uwag, jak rozpoczem rozwaania, wsplnoty odgrywaj w yciu spoeczestwa i jednostek rol nie tylko i nie zawsze pozytywn. Jeli chodzi o spoeczestwo, to pomylmy tylko, jakie spustoszenia poczyni moe w tkance wspycia spoecznego klikowo, sekciarstwo, mafijno, powstawanie elitarnych grup utrzymujcych innych w szachu, terroryzujcych ich i wyzyskujcych. Nawet w najbardziej demokratycznym systemie instytucji spoecznych, tylko czciowo mona wyeliminowa takie ujemne skutki; natomiast brak demokratycznych instytucji ycia publicznego zdecydowanie sprzyja rozmnaaniu si takich pasoytniczych wsplnot, erujcych kosztem innych. Nawet wsplnoty penice pozytywne funkcje spoeczne nie s zupenie niegrone. Podczas gdy wspomniane agresywne wsplnoty interesw szkodz pozostajcej poza nimi wikszoci, to wsplnoty pozytywne mog zagraa swoim wasnym czonkom. Midzy rozwojem i autonomi osobowoci jednostki z jednej strony a yciem wsplnoty i jej integracj z drugiej istnieje bowiem krucha rwnowaga. Prawdziwa wsplnota jest jednym z warunkw wstpnych rozwoju osobowoci jednostki, moe jednak take sta si hamulcem tego rozwoju. Moe si przyczyni do uwolnienia jednostki, moe j jednak take uciska. Moe si okaza puapk: roztacza mirae wzbogacania indywidualnoci, podczas gdy w rezultacie ogranicza autonomi jednostki. Duch wsplnoty, kolektywu moe niespostrzeenie zastpi osobowo, prowadzc do totalnej zalenoci, ktra jest duo bardziej niszczca ni wspomniana zaleno neofeudalma. Mona by tu wymieni wiele

przykadw wspczesnych lub historycznych - zwaszcza gdy przybieraj one rozmiary na skal caego spoeczestwa. Zjawisku temu powicono wiele uwagi - wystarczy tu wymieni nazwisko Fromma, Camusa, czy wietn ksik Mitscherlichw, analizujcych utrat osobowoci szerokich warstw spoeczestwa niemieckiego pod wpywem diabelskiej organizacji i piekielnej siy przycigania zaczarowanego krgu wsplnot narodowo-socjalistycznych.28 Mimo wszystkich tych niebezpieczestw kryjcych si we wsplnotach nie ma adnych wtpliwoci, e dzi u nas najwiksze szkody powoduje brak wsplnot. Dzieje si tak nie tylko dlatego, e ich istnienie jest wanym warunkiem wstpnym peni ludzkiego ycia, ale take dlatego, i s one niezbdnymi elementami i nonikami unowoczeniania si i demokratyzacji naszego spoeczestwa przez rozlunianie, demontowanie zbyt sztywnego, jednostronnie pionowego ukadu zalenoci, przez wspomaganie formuowania i konfrontowania na poziomie spoeczestwa interesw indywidualnych, przez to, e wsplnoty mog odgrywa wan rol w budowaniu skutecznego systemu kontroli spoecznej itd. Byoby oczywicie naiwnoci i samousypianiem si przecenianie spoecznego i politycznego znaczenia wsplnot. Ich powstanie nie rozwie wszystkich problemw. Nie mog one zastpi demokratycznego systemu instytucjonalnego, a tylko razem z takim systemem mog si sta spryn rozwoju spoecznego. Te dwa czynniki s bowiem nierozczne: powstanie silnych, wiadomych wsplnot jest wanym warunkiem wstpnym powstania demokratycznego systemu instytucji, natomiast istnienie takiego systemu jest warunkiem istnienia i trwaoci wsplnot.

Bibliografia
1. Puapki spoeczne Braithwaite R. B., Theory of Games as a Tool for the Moral Philosopher. Cambridge 1955. Bruckmann G., Nisi vis bellum, para pacem!, Wiener Bltter fr Friedensforschung 1976, nr 9-10, s. 415. Buchanan J. M., Tulloch G., The Calculus of Consent. Ann Arbor 1965. Crowe B., The Tragedy of the Commons Revisited. Science 1969, nr 166, s. 1103-1108. Dawes R. M., Formal Models of Dilemmas in Social Decision Making, Referat przedstawiony na sympozjum Human Judgement and Decision Processes. Northern Illinois University 16.X.1974. Materia powielany 21 stron. Deutsch M., The Resolution of Conflict. New Haven 1973. Guyer M., Perkel B., Experimental Games: A Bibliography 1945-1971, Communication nr 293, Mental Health Institute, The University of Michigan, marzec 1972. Hamburger H.,-N-person Prisoners Dilemma. Journal of Mathematical Sociology 1973, nr 3, s. 2748. Hardin G., The Tragedy of the Commons. Science 1968, nr 162, s. 1243-1248.

28 A. M. Mitscherlich, Eine deutsche Art zu lieben. Mnchen 1970.

Lloyd W. F., Two Lectures on the Checks to Population. Oxford 1833. Luce R. D., Raiffa H., Games and Decisions. New York 1957. Neumann von J., Zur Theorie der Gesellschaftsspiele. Mathematische Annalen 1928, nr 100, s. 295320. Neumann von J., Morgenstern O., Theory of Games and Economic Behavior Princeton 1947, wyd. 2. Platt J., Social Traps. American Psychologist 1973, nr 128/8, s. 641-651. Rapoport A., Fights, Games and Debates. Ann Arbor 1960. Rapoport A., Strategy and Conscience, New York 1964. Rapoport A., Two-Person Game Theory. The Essential Ideas. Ann Arbor 1966. Rapoport A., red. Game Theory as a Theory of Conflict Resolution. Dordrecht-Holland 1974. Rapoport A., Chammah A. M., Prisoners Dilemma. A Study in Conflict and Cooperation. Ann Arbor 1965. Schelling T. C., The Strategy of Conflict: Prospects for the Reorientation of Game Theory. Journal of Conflict Resolution 1958, nr 2, s. 203-264. Schelling T.C., The Ecology of Micromotives. Public Interest 1971, nr 25, s. 61-98. Schelling T. C., Hockey Helmets, Concealed Weapons and Daylight Saving, A Study of Binary Choices iith Externalities. Social Science Information 1973, nr 12. s. 381-428. Shubik M., The Dollar-Auction Game: A Paradox in Noncooperative Behavior and Escalation. Journal of Conflict Resolution 1971, nr 15/1, s. 109-111. Wrigtsman L. S. red. Cooperation and Competition: Readings on Mixed Motive Games. Belmont Califa 1972.

2. Korupcja

Andreski S., Cleptocracy as a System of Government in Africa. W: African Predicament. New York 1968. Banfield E. C., The Moral Basis of a Backward Society. Glencoe 1958. Bayley D. H., The Effects of Corruption in a Developing Nation. Western Political Quarterly 1966 nr 4, T. 19. Blau P. M., Exchange and Power in Social Life. New York 1964. Bolles B., Corruption in Washington: Or, Men of Good Intentions. London 1960. Breitner M., Van-e, lehet-e norma? Figyel 1977, nr 26. Crawford K.G., The Pressure Boys: The Inside Story of Lobbying in America. New York 1935. Davis W. S., Influence of Wealth in Imperial Rome. New York 1910.

Encyclopaedia of the Social Sciences, red. E. R. A. Segliman. New York 1930. Figyel, rocznik 1977: nr 23: Sznto A., Adzs s letszinvonal-politika; nr 26: Breitner M., Van-e, lehet-e norma?; nr 31: Loid P., Adzs s letszinvonal-politika; nr 48: Szeben E., A szemlyes jvedelemadzas problemat. Finer S. E., Patronage and the Public Service. W: Heidenheimer A. J., red., Political Corruption. Readings on Comparative Analysis. New York 1970. Freuchen P., Book of the Eskimos. Cleveland 1961. Goodman W., All Honourable Men. Corruption and Compromise in American Life. London 1964. Gorwala A. D., Report on Public Administration. New Delhi 1953. Gross B.M., The Legislative Struggles: A Study in Social Combat. New York 1953. Heidenheimer A. J., red., Political Corruption. Readings on Comparative Analysis. New York 1970. Huntington S. P., Modernization and Corruption. W: Political Order in Changing Societies. New Haven 1968. Klaveren J. vain, Corruption as a Historical Phenomenon. W: Heidenheimer A. J., red. Political Corruption. Readings on Comparatire Analysis. New York 1970. Lasswell H. D., Bribery. W: Encyclopaedia of the Social Sciencies. Leff N. H., Economic Development through Bureaucratic Corruption. W: Heidenheimer A. J., red. Political Corruption. Readings on Comparative Analysis. New York 1970. Malinowski B., Argonauci Zachodniego Pacyfiku, Warszawa 1967. Mauss M., Essai sur le don: Forme et raison de lchange dans les socits archologiques. Paris 1925. Milbrath L. W., The Washington Lobbyists. New York 1963. McMullan M., A Theory o] Corruption. Social Review 1961, nr 2, T. 9. Myrdal G., Corruption: Its Causes and Effects. W: Heidenheimer A. J., red. Political Corruption. Readings on Comparative Analysis. New York 1970. OLeary C., The Elimination of Corrupt Practices in British Elections 1868-1911. New York 1968. Polnyi K. red., Trade and Market in the Early Empires. Glencoe 1957. Rogow A. A., Lasswell H. D., Power, Corruption and Rectitude. Englewood Cliffs i963. Sahlins M. D., On the Sociology of Primitive Exchange. W: M. Banton red., The Relevance of Models for Social Anthropology. London 1965. Schaefer W., Bestechung und Korruption als Machtmittel der Politik, Hannover 1931. Szlgyi G., Szabadka szabad kirllyi vros polgrmes-ternek bnkrnikaja. Szabadka 1901.

Szirtes Z., Borraval a ruhrt? Figyel 16.X.1977. Ventakappiah B., Misuse of Office. W: International Encyclopaedia of the Social Sciences. T. 11. Wilson N.H., Congress: Corruption and Compromise. New York 1951. Wraith R., Simpkins E., Corruption in Developing Countries, Including Britain until the 1880s. London 1963.

3. Wsplnoty - kryzys i brak

Galtung J., Feudal Systems, Structural Violence and the Structural Theory of Revolution. W: Peace and Social Structure Essays in Peace Research. T. 3. Kopenhaga 1978. Mitscherlich A. M., Eine deutsche Art zu lieben. Mnchen 1970.

Tytu oryginau: Trsadalmi csapdk Magvet Kiad, Budapest 1979 Z jzyka wgierskiego tumaczy Tomasz Kulisiewicz Okadka i strona tytuowa Jzef Cz. Bieniek Ilustracja na okadce Ksawery Piwocki Printed in Poland () Copyright by Pastwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna Warszawa 1986 Redaktor: Hanna Pusz Redaktor techniczny: Andrzej Mirek Korektor: Zdzisaw Bocheski P.W. Wiedza Powszechna - Warszawa 1986 Wydanie I. Nakad 19.700+300 egz. Objto 5,5 ark. wyd., 8,5 ark. druk. Papier druk. sat. IV kl. 71 g, 82X104. Oddano do skadania w lutym 1985 r. Druk ukoczono w lutym 1986 r. ZGK - Zakad nr 5 w Bytomiu. Zam. 9058/5. N-50 Cena z 70,ISBN 83-214-0467-7 ISSN 0208-9653 ISBN 963 270 975 6 ISSN 0324-7155 wyd. oryginalne