ETNOGRAFSKI PREG LED BOSNE I HERCEGOVNE

Sarajevo, 1997, godine Hadidedi Nedad

I
1

BOSNA I HERCEGOVINA
Ime Bosna i Hercegovina obuhvata sredinji dio zapadnog dijela Balkanskog poluostrva i sastoji se iz dvije cjeline na sjeveru Bosne i i na jugu Hercegovine. ONe ine kako geografske tako i prirodne i historijske cjeline, koje su kasnije, zajednikim ivotom i zajednikom historijom, povezane, i danas ine dravu Bosnu i Hercegovinu. Ime Bosna se prvi put javlja u dokumentima sredinom X stoljea u spisu vizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta, a odnosi se na kraj oko gornjeg toka istoimene rijeke po kojoj je, izgleda i dobilo ime. Ime Hercegovina potie od titule hercega (vojvoda). Ova se titula u nas pojavljuje posredstvom ugarsko-hrvatskih kraljeva, a u dokumentima se javlja 1449. godine u naslovu Stjepana Vukia Kosae koji se odvojio od Bosne i proglasio: Hercegom sv. Save, gospodarem Huma i Primorja..., kasnije se i zemlja kojom je herceg Stjepan vladao naziva Hercegovinom. Do tada se ta zemlja zvala Hum.

Granice, poloaj i teritorijalni razvitak

Tokom istorijskog razvitka ime Bosna se znatno rairilo izvan poetne teritorije i danas se odnosi na podruje izmeu rijeka Drine i Save i planina Pljeevice, Dinare i Ivan Sedla, dok Hercegovina obuhvata, uglavnom, sliv rijeke Neretve. Bosna i Hercegovina je preteno planinska zemlja; zauzima najiru i najviu oblast Dinarskog planinskog sistema. Sa sjevera i zapada Bosna i Hercegovina granii sa R. Hrvatskom, sa istoka i juga R. Srbijom i R. Crnom Gorom, a jednim uskim pojasom oko 15 km na zapadnoj granici izbija na obalu Jadranskog mora (karta 1.). S Jadranskim morem Bosna i Hercegovina je povezana prirodnim putem dolinom rijeke Neretve, koji - nastavljajui se na put dolinom rijeke Bosne - predstavlja, prolazei sredinom Bosne i Hercegovne, najkrau i najbolju vezu izmeu Jadranskog mora i Panonske nizije i Podunavlja. Osim doline Bosne i doline ostalih veih bosanskih rijeka (Una, Vrbas, Drina) otvorene su prema sjeveru, Panonskoj niziji i njenim glavnim saobraajnicama Savi i Dunavu. Ovakav reljafni sklop i pravci glavnih komunikacija odreivali su smjer cijelom nizu historijskih zbivanja, te kulturnih i drugih uticaja na teritoriju Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do danas. Dananja teritorija Bosne i Hercegovine razvila se iz dva historijska jezgra, jednog u dolini Bosne, a drugog u dolini Neretve. Ova dva jezgra su irei se postepeno tokom historijskog razvitka srastala u promjenjljive politike cjeline. Po Bosnom se u srednjem vijeku podrazumijeva samo kraj u kome je postala i odakle se irila bosanskka drava. To je bila visija oko gornjeg toka rijeke Bosne, od

njenog izvora do Vrandukog klanca sa dolinama Bosninih pritoka: Lepenice, Lave, Stavnje i Trstovnice. Iz ove matice Bosna se rairila na istok, jug i zapad, te se jo prije prve polovine XIII stoljea primakla srednjoj Drini, srednjoj Neretvi i gornjem Vrbasu. Do XV stoljea politika vlast Bosne se rairila na sljedee susjedne oblasti: na sjeveru na oblast Usoru, na sjeveroistoku na oblast Soli, na sjeverozapadu na oblast Donji Kraj, na zapadu na oblast Zapadne Strane, na jugu na oblast Zahumlje i Travunija, na jugoistoku na oblast Podrinja, te na Primorje, obalni pojas izmeu Konavlja i Hercegnovog. irenjem bosanske drave irio se i pojam Bosne, koji je pod Osmanskom upravom dobio svoje dananje znaenje i obim. U gornjem obimu ali s kolebljivim granicama Bosna i Hercegovina, nakon osmanskih osvajanja ovih krajeva u drugoj polovini XV stoljea, postaje granina provincija na zapadu Osmanskog Carstva. Daljim osmanskim osvajanjima prema sjeveru i zapadu, granice ove provincije su se pomijerale i preko ovog obima. Dananje granice dobila je Bosna i Hercegovina tokom XVIII i XIX stoljea nizom mirovnih ugovora, sklapanih nakon osmanskih poraza i defanzive. U tim granicama Bosna i Hercegovina ostaje i u vrijeme Austrougarske okupacije 1878. i kasnije aneksijom 1908. godine. U vrijeme prve Jugoslavije (1918.-1941.) Bosna i Hercegovina nije egzistirala kao zasebna administrativna cjelina. Odlukama II zasijedanja AVNOJ-a 1943. godine Bosna i Hercegovina je izdvojena, u okviru druge Jugoslavije, kao zasebna federalna jedinica sa granicama iz 1918. godine. Uz kasnije manje teritorijalne korekcije (Sutorina) Bosna i Hercegovina danas zauzima teritoriju od 51564 km2, od ega na Hercegovinu otpada 9119 m2. Stanovnitvo - etnika (nacionalna) struktura Prema posljednjim popisnim podacima (popis 1991.) u Bosni i Hercegovini ivi 4,377.033 stanovnika. Bosna i Hercegovina nije etniki homogena drava. U njoj ive pripadnici tri junoslovenska etniki srodna autohtona naroda: Muslimani (od 1993. Bonjaci, Srbi i Hrvati) koji ine 97,6% stanovnitva i pripadnici drugih slovenskih i neslovenskih etnikih (nacionalnih) manjina, koji zajedno ine 2,4% stanovnitva Bosne i Hercegovine. Sljedea tabela daje etniki (nacionalnu) strukturu tri authotona naa jugoslovenska naroda - uporedo prema popisima: 1948., 1953., 1961., 1971., 1981. i 1991. godine.

1948. BiH 2,564.308

1953. 2,847.459

1961. 3,277.948

1971. 3,746.111

1981. 4,124.256

1991 4,377.033

Muslimani Srbi

(30,7%) 788.403 (44,3%) 1,135.147 (23,9%) 614.123

(31,3%) 891.798 (44,4%) 1,264.045 (23,0%) 654.227

(25,7%) 842.248 (42,9%) 1,406.057 (21,7%) 711.665 (8,4%) 275.883 (98,7%)

(39,6%) 1,482.430 (37,2%) 1,393.148 (20,6%) 772.491 (1,2%) 43.796 (98,6%)

(39,5%) 1,630.033 (32,0%) 1,320.738 (18,4%) 758.140 (7,9%) 326.316 (97,8%)

(43,5%) 1,902.956 (31,2%) 1,366.104 (17,4%) 760.852 (5,5%) 242.682 (97,6%)

Hrvati Jugosloveni

(98,9%)

(98,7%)

NAPOMENA: Muslimani su u rezultatima popisa prikazani pod razliitim imenima: 1948. godine kao neopredijeljeni muslimani; 1961. godine kao Muslimani (etnika pripadnost),a 1971., 1981. i 1991. godine kao Muslimani u smislu narodnosti. Godine 1993. vraeno im je njihovo ranije etniko ime (etnonim) Bonjaci. Donja tabela daje brojani pregled nacionalnih manjina u Bosni i Hercegovini prema popisu od 1981. godine. Albaci Crnogorci esi Italijani Jevreji Makedonci Maari Nijemci Poljaci 4.396 14.114 690 616 34 1.892 945 460 609 Romi Rumuni Rusi Rusini1) Slovaci Slovenci Turci Ukrajinci Ostali 7.251 302 295 111 350 2.755 277 4.502 946

Nisu se nacionalno izjasnili: Regionalna pripadnost: 3.649; Nepoznato: 26.576. NAPOMENA: do popisa 1971. Rusini i Ukrajinci iskazivani zajedno. Pripadnici sva tri naa naroda i narodnosti (nacionalne manjine) u Bosni i Hercegovini ive izmijeano u gradskim, seoskim i mjeovitim naseljima na preko 90% njene teritorije. Ne samo gradovi i mjeovita naselja, nego i veliki broj seoskih naselja ima etniki mijeano stanovnitvo, to je posebno karakteristino za etniku sliku Bosne i Hercegovine. I u pogledu na teritorijalni raspored tri authotona naroda Bosne i Hercegovine ive izmijeano, tako da nema veih nacionalno homogenih teritorija, mada postoje manje oblasti u kojima preovlauje stanovnitvo jednog ili dva naroda Bosne i Hercegovine. Za ilustraciju da navedemo da prema popisu iz 1981. godine od ukupno 6.000 seoskih naselja u njih 1896 ili 30% ive pripadnici dva od tri naroda Bosne i Hercegovine, a u 511 ili 8% seoskih naselja ive pripadnici tri naa naroda, dok u 30 seoskih naselja ive pripadnici etiri i vie naroda odnosno narodnosti Bosne i Hercegovine. To je ukupno 39% svih seoskih naselja. Od ukupno 106 optina u 52 ima preko 40% seoskih naselja u kojima ivi dva ili tri naa naroda. U svega 9 optina (bez gradskih naselja) se nalazi preko 70% hrvatskog stanovnitva. U 10 optina muslimanskog 4

(bonjakog) stanovnitvo ima veinu od preko 70% stanovnika, dok u 17 optina u procentu preko 70% ivi srpsko stanovnitvo. U 5 optina (bez gradskih naselja) Hrvati ine preko 90% stanovnika Srbi takoer u 5 optina, a Muslimani (Bonjaci) u 1; to ukazuje na to da su Muslimani vie koncentrisani u gradskim naseljima. Od ukupnog broja gradskog stanovnitva Bosne i Hercegvoine 49,6% su Muslimani (Bonjaci). Treba napomenuti da izvan Bosne i Hercegovine u inostranstvu stalno ivi znatan broj stanovika porijeklom iz Bosne i Hercegovine. To je rezultat kako novih migracionih kretanja, tako i onih politikih migracija poslije II svjetskog rata, ali onih migracija politikog i ekonomskog karaktera krajem prolog i poetkom ovog stoljea (SAD, Turska, Belgija, Argentina i dr.). Kratak pregled historijskog razvoja BiH Dosadanja naa historiografija problamatiku politike organizacije tj. pojavu javne vlasti u srednjovjekovnoj Bosni, poinje sa doseljavanjem Avara i Slovena na Balkansko poluostrvo. Ali nije bilo sloge u tome kako su bile velike hrvatska i srpska jezgra pa se poesto pojednostavljivala slika doseljenja na taj nain da se tvrdilo kako su toboe Hrvati i Srbi podijelili izmeu sebe gotovo itav doseobeni prostor. (N.Klai, 1989. 10). Time se eli pokazati kontinuitet boravka Srba i Hrvata od prvog doseljenja Slovena u ove krajeve. Meutim, kako je to doseljenje zapravo izgledalo? Znamo da su Sloveni u drutvu sa Avarima (negdje i pod njihovom vrhovnom vlau) doli na Balkan (krajem VI i poetkom VII stoljea iz dva pravca). Jedan prodor je izvren iz Donjeg Podunavlja na jug i jugozapad u istone rimske provincije: obje Mezije, Trakiju i Ilirik prema Crnom, Egejskom i Jadranskom moru, a drugi je uslijedio na zapad u Panoniju i Norik (P.Vlahovi, 1970. 75). Srbi i Hrvati dolaze kasnije u drugom talasu na Balkan (M.Ljubinkovi, 1969. 202). Takoer, ... znamo da je prvo geopolitiko jezgro u kome je bilo najjae srpsko ime bilo srazmjerno maleno (izmeu Pive, Tare i Gornje Drine), a isto tako i hrvatsko izmeu Cetine i Zrmanje sa sreditem oko Nina i Knina. Znamo i to da je posle irenja srpske i hrvatske drave dobar deo junih slovena ostao nezahvaen srpskim i hrvatskim imenom i da se neutralna slovenska zona kroz vekove protezala od Panonske Slovenije preko Bosne ka Dubrovniku.Nazivi Slavonija, Slovinci, sloviski koji se dugo i uporno drue, jasno dokazuju da je izmeu srpskog i hrvatskog jezgra ostala zadugo iroka, ni srpska ni hrvatska nego samo slovenska zona........ Pojava srednjevekovne Bosne i dubrovake drave stoji svakako s tim u vezi (V.Dvornikovi, 1931. 286-287). Avari su, po dolasku sa Slovenima, odmah stvarali svoju vojno-politiku organizaciju, koja se u okviru ogromnog avarskog kaganata realizovala u stvaranju veih i manjih teritorijalnih cjelina. O tome nam svjedoe od Avara kasnije preuzeti nazivi upan i ban za elnike takvih manjih i veih cjelina. Avarska vrhovna vlast na elu s kaganom trajala je oko dvjesta godina, tj. do kraja VIII stoljea kad su Franci sruili avarsku vlast ( N.Klai, 1989. 27,33). Prvi podatak koji pominje jednu takvu politiku cjelinu na ovoj teritoriji je poznati podatak iz polovine X stoljea kod Konstantina Porfirogeneta, to je zemlja (ili zemljica) Bosna. Meutim, sigurno u meuvremenu (VIII-X stoljeu) podruje Bosne nije moglo biti prazan politiki prostor, bez vlastite politike teritorijalne organizacije, iako, kao to je reeno, do X stoljea nemamo nikakvih podataka o tome (N.Klai, 1989. 13,22). Sasvim je vjerovatno da su paralelno sa zemljom Bosnom egzistirale i druge teritorijalne politike cjeline, na dananjoj njenoj teritoriji, iako se one, u 5

dokumentima,tek kasnije pominju, i naknadno e ui u sastav bosanske srednjovjekovne drave. Do X stoljea nastale su, sjedinjavanjem slovenskih upa, dvije vee oblasti: Bosna i Hum (Zahumlje). Obje oblasti bile su u poetku povremeno u formalnom pogledu u sastavu posjeda rakih vladara. Bosna se kasnije u XI stoljeu potpuno osamostaljuje i proiruje svoj teritorij. Dvanaesti vijek u istoriji Bosne ispunjen je borbom za ouvanje samostalnosti od snane Ugarske drave. U zemlji je ostvaren ekonomski napredak. Tada dolazi do obrazovanja Bosanske crkve koja e imati istaknutu ulogu u historiji srednjovjekovne bosanske drave. Humska oblast bila je sve do tridesetih godina XIV stoljea odvojena od Bosne. Otada poinje tirenje vlasti bosanskog bana i na ove krajeve. Kao rezultat neposrednih osvajanja u XIV stoljeu oko Bosne bili su ujedinjeni znatni dijelovi ranijih srpskih i hrvatskih teritorija.Time su u sastav Bosne ule i vee oblasti sa katolikom i pravoslavnom crkvenom organizacijom. Prve decenije XV stoljea u historiji Bosne obiljeene su: optim slabljenjem drave, stvaranjem u njenim okvirima velikih autonomnih oblasti pod vlau najznaajnijih feudalaca i poetkom neposrednog vojnog osmanskog pritiska na Bosnu. Ovaj pritisak slabi i iscrpljuje ekonomske i ljudske snage zemlje i utire put kasnijem njenom pokoravanju, tako da u turskom pohodu 1463. godine postaje lak plijen osvajaa. Hercegovina se odupire jo nekoliko godina. Kraj samostalnosti srednjovjekovne bosanske drave oznaio je poetak vievjekovne osmanske vladavine u ovim krajevima sa vrlo krupnim posljedicama: drutveno-ekonomskim, politikim, kulturnim i etnikim promjenama koje su bitno uticale na etniku i etnografsku sliku savremene Bosne i Hercegovine. Iz potreba i interesa svoje politike, Turci u Bosni i Hercegovini otvaraju procese prelaska na novu dravnu vjeru - islam u emu osim gradskog masovno uestvuje i seosko stanovnitvo, to je posebno karakteristino za Bosnu i Hercegovinu. Paralelno sa ovim procesima provodi se i kolonizacija stoarskog - vlakog stanovnitva u opustjele krajeve.Izgradnjom gradova po islamsko-orijentalnom obrascu stvaraju se centri i arita islamsko-orijentalne kulture i civilizacije iz kojih ona zrai i na okolna seoska podruja. Poev od kraja XVII i toku XVIII stoljea Osmansko Carstvo se nalazi u defanzivi, gubi mnoge ranije osvojene teritorije. To izaziva mnoge unutranje krize. Sa izgubljenih teritorija u Bosanski ajalet preseljava se muslimansko stanovnitvo. Najvei broj od njih su potomci ranijih bonjakih iseljenika iz vremena turske ekspanzije. Ovi doseljenici, traei mjesto za sebe, uestvuju i pospjeuju ve ranije zapoeti proces itluenja, jer u to vrijeme stari turski timarski sistem postoji jo nominalno. Za razliku od timarskog, jedne vrste, lenskog sistema, itluenje je proces koji seljaka privatno-pravnim putem vee za zemlju na osnovu dugoronog zakupa. itluenje je uslovilo socijalnu tranformaciju osmanskog drutva iz vojno-feudalnog u sitnosopstveniko drutvo islamskog agrarnog kapitalizma. I ustanova odakluka koja je znaila da se u Bosni timari i ziameti vie ne rotiraju (ustanovljena krajem XVI stoljea), ve se nasljeuju u porodici, omoguila je transformaciju vojnog plemia-spahije u zemljoposjednika. Oba ova procesa uz velike ingerencije koje su imale vjerske zajednice (mileti) u civilnim poslovima svojih vjernika,dovela su do homogenizacije u okviru vjerskih grupacija, jer su zemljoposjednici bili uglavnom muslimani a zakupnici i kmetovi hriani. U ovom periodu dolazi i do autonomistikih pokreta krupnih zemljoposjednika uz koje pristaju i muslimanske mase, protiv centralne vlasti u Carigradu (Gradaevi, 1831.-1832.). Kad je osmanska vlast, usljed nemoi, prisiljena da dozvoli okupaciju Bosne i Hercegovine, 1878. 6

godine od strane Austrougarske, bosanskohercegovaki Muslimani pruaju ilav otpor toj okupaciji, smatrajui da ih je centralna vlast izdala. U tom otporu sudjeluju djelimino i nemuslimani (pravoslavci). Austrougarska uprava (1878.-1918.) razvija industriju, saobraaj i rudarstvo. Strani kapital dobiva koncesije. Znatno prirodno bogatstvo i jeftina radna snaga dovodi do brzog razvoja nekih grana industrije i rudarstva. Meutim, poto austrougarska vlast zadrava na selu i dalje naslijeene agrarne odnose, ti se procesi kasnije usporavaju. Tako da su nerijeeni agrarni odnosi, u tom periodu, predstavljali centralno ekonomsko, drutveno-politiko, nacionalno-vjersko pitanje oko koga su se vodile ogorene politike borbe za itavo vrijeme austrougarske uprave. Nakon I svjetskog rata novoformirana drava Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevina Jugoslavija, bila je centralistika drava pod upravom srpske monarhije, koja je vodila hegemonistiku politiku, zanemarujui i ostavljajui nerijeeno nacionalno pitanje. Godine 1929. uvedena je u zemlji monarhofaistika diktatura i parlament je ukinut. Oblasti koje su nastale u toku historijskog razvitka su takoer ukinute, tako i Bosna i Hercegovina, a stvorene su nove administrativne jedinice banovine, ije granice prenebjegavaju svo historijsko naslijee.Godine 1939. sporazumom Cvetkovi-Maek izvren je jo jedan novi udar na to naslijee stvaranjem Banovine Hrvatske u koju ulazi 13 bosanskohercegovakih srezova. U toku II svjetskog rata stvaranjem Nezavisne drave Hrvatske , Bosna i Hercegovina pripojena je ovoj ustako-faistikoj tvorevini u aprilu 1941. godine. Uspjenim zavretkom borbe protiv njemakog i italijanskog okupatora te domaih separatista etnikih i ustakih vojnih formacija, jo u toku borbe odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a 1943. godine stvara se federalna jednica BiH, kao ravnopravna zajednica Srba, Muslimana, Hrvata i drugih naroda i narodnosti u okviru ire jugoslovenske zajednice naroda DFR Jugoslavije. Dosadanji rad na etnolokom prouavanju Bosne i Hercegovine Etnoloki rad u Bosni i Hercegovini moe se podijeliti uglavnom u tri znaajna perioda: 1. Poeci rada na sakupljanju grae iz narodnog ivota u XIX stoljeu do kraja osmanske vladavine; 2. Period Austrougarske vladavine (1878.-1918.) kada poinje sistemski rad na prikupljanju grae, objavljivanju monografija i rasprava, a osniva se i prva specijalizovana ustanova - muzej i njen asopis; 3. Period druge Jugoslavije je znaajan jer se etnoloki rad postavlja na ire strune i naune osnove, znatno proiruje i usmjerava. Naroito se proiruje kadrovska osnova etnolokog rada. Osnivaju se mnoge naune i strune institucije i izdaja nove publikacije. Prva glavna literaturna obavjetenja o narodnom ivotu u Bosni i Hercegovini potiu uglavnom od stranih putnika i naunika (A.Chaumette des Foses, Ami Boue, A.Hiljferding i dr.). Pod uticajem rada Vuka Karadia poinje i u Bosni i Hercegovini sakupljanje grae o narodnim umotvorinama i obiajima. Rezultati tog rada sepublikuju uglavnom izvan BiH (Beograd, Novi Sad, Zagreb i Zadar). Na tom poslu istaklo se nekoliko imena: I.F. Juki, B. Petranovi J. Pamuina, K. Hadi-Risti, V. Vrevi, M. Kapetanovi Ljubuak.

U periodu Austrougarske vladavine pored rada na sakupljanju gradje pojavljuju se i monografije i rasprave o pojedinim etnikim cjelinama i o pojedinim pojavama u narodnom ivotu. Osnovan je Zemaljski muzej u Sarajevu sa etnografsksim odjeljenjem. Muzej pokree asopis Glasnik Zemaljskog muzeja koji i danas izlazi, a u kojem se odjavljuju i etnoloki prilozi. U Glasniku, pored strunjaka, saradjuje i vei broj amatera. U muzejskim zbirkama skupljen je bogat etnografski materijal, mada je to uradjeno ne sistematski i nekritino. Osim u Glasniku etnoloki radovi objavljuju se i u asopisima: Bosanska vila, Behar, Zora (Mostar). Objavljuju se i knjige o narodnim umotvorinama kao i iri prikazi narodnog ivota (ivot i obiaji Hrvata, ivot i obiaji Muslimana i dr.). Paralelno s ovim radom tee i rad na etnolokom prouavanju ovih krajeva pod rukovodstvom ustanova u Beogradu i Zagrebu, posebno u ediciji Naselja i porijeklo stanovnitva koju je pokrenuo i uredjivao J. Cviji. Saradnici iz Bosne i Hercegovine objavili su u ovoj ediciji vie predionih etnolokih monografija o pojedinim . I u asopisu Jugoslovenske akademije u Zagrebu: Zbornik za narodni ivot i obiaje Junih Slavena objavljeni su mnogi etnoloki radovi sa podruja BiH. Etnoloki rad u Bosni i Hercegovini u periodu prve Jugoslavije (1918.-1941.) stagnira. Nema strunog osoblja. Glasnik je smanjio obim i objavio je malo etnolokih radova. Etnoloki prilozi pojavljuju se jo u asopisima: Napredak, Gajret, Pregled, Prosvjeta, Razvitak (Banja Luka). U Banjoj Luci je osnovan Muzej koji je sabrao etnografski materijal iz Bosanske Krajine. U ovom periodu etnoloki rad se uglavnom obavlja pod rukovodstvom akademija i muzeja u Zagrebu i Beogradu u ijim publikacijama se objavljuje vei broj etnolokih radova i rasprava. Period druge Jugoslavije pored optih promjena donosi i preokret u etnolokom radu BiH. Rad se postavlja na strune i naune osnove. U etnolokom odjeljenju Zemaljskog muzeja u Sarajevu radi vei broj kvalifikovanih strunih i naunih saradnika, specijalista za razna podruja etnolokog rada. Etnografske zbirke Muzeja se znatno uveavaju sistematskim otkupom predmeta za etnografsku zbirku. Glasnik poveava obim i kvalitet priloga. Izlaze i posebne sveske Glasnika za Etnologiju. Osniva se vei broj zaviajnih muzeja sa etnografskim zbirkama u mnogim manjim mjestima. U Sarajevu se osniva i Institut za folklor koji izdaje svoj Bilten. Zakratko se uvodi nastava etnologije na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Na Muzikoj akademiji u Sarajevu uvodi se studij etnomuzikologije. Sedamdesetih godina uvodi se nastava etnologije (dvosemestralan predmet) na Sociolokom odsijeku Fakulteta politikih nauka u Sarajevu. Nauno drutvo BiH, odnosno Akademija nauka i umjetnosti BiH i njen Balkanoloki institut, odnosno Centar za balkanoloka ispitivanja takoer organizuju i pomau etnoloki rad i u svojim edicijama objavljuju etnoloke monografije, rasprave i priloge. Orijentalni institut u Sarajevu objavljuje turske dokumente u kojima se mogu nai znaajni etnografski podaci iz tog perioda nae historije. Istovremeno i dalje etnoloke ustanove u Zagrebu i Beogradu objaljuju etnoloke radove iz BiH. Mada je bibliografija etnolokih radova o Bosni i Hercegovini obimna, analiza tih radova pokazuje da to jo nikako ne zadovoljava potreba. Vie predjela i oblasti nije nikako etnoloki ispitano; takoer mnoge znaajke narodnog ivota i kulture ostale su sasvim neobraene ili su samo fragmentarno obraene. Usljed toga sloenije etnoloke pojave su posve zanemarene i teko je uspjeno rjeavati probleme veeg i ireg znaenja. Zbog toga je malo uraeno na problemima: etnohistorije, postanka pojednih etnikih grupa, simbioze raznih etnikih grupa i pojava koje odatle proistiu. Ostala su mnoga otvorena pitanja iz podruja stare slovenske batine, udjela i uloge romanskih, orijentalnih

i drugih utjecaja i mijeanja zatim pojava etnikog pluralizma i simbioze u seoskim naseljima gdje ive predstavnici dva ili tri naroda Bosne i Hercegovine itd. Opte karakteristike razvoja i promjena u kulturi naroda Bosne i Hercegovine S obzirom na geografski poloaj Bosne i Hercegovine i drutveno historijska zbivanja, kontakte i meusobne kulturne utjecaje i mijeanja u ranijim periodima potrebno je istaknuti da se u tradicijskoj kao i savremenoj kulturi naroda BiH, mogu izdvojiti sljedee komponente: 1) Stara slovenska batina, zajednika za sva tri naa etniki srodna naroda, donesena prilikom doseljenja u ove krajeve i ovdje dalje razvijana. 2) Znaajan je i udio romanskih etnikih i kulturnih elemenata i utjecaja koji se pojavljuju u vie slojeva: preko poromanjenih starosjedioca, stoarskih Vlaha u srednjem vijeku te Cincara u XVII i XVIII stoljeu a dosta je romanskih elemenata kulture ulo u kulture naih naroda i u kontaktima sa romanskim zapadom i posredstvom katolike crkve. Ovi utjecaji i mijeanja razliito su rasporeeni kod naroda Bosne i Hercegovine i predstavljaju elemente njihovih specifinih kultura. 3) Islamsko-orijentalni utjecaji koji se pojavljuju sa dolaskom Osmanlija u ove krajeve i traju kroz vrlo dug period izazvali su krupne kulturne i etnike promjene putem prelaska na islam jednog dijela stanovnitva, a prenosili su se i na druge grupe stanovnitva. Ovi utjecaji doprinijeli su daljnjoj meusobnoj kulturnoj i etnikoj diferencijaciji. 4) Takoer je mogue izdvojiti, u manjoj mjeri i na ogranienom prostoru panonske utjecaje. Razumije se da je BiH kao evropska zemlja u svim historijskim periodima bila izloena srednjoevropskim i evropskim utjecajima, dijelei s drugim evropskim narodima zajedniku povijest i zajedniko naslijee. Ovi utjecaji i elementi najee imaju meuetniki karakter i znaaj premda su razliito rasporeeni kod tri bosanskohercegovaka naroda.

U Bosni i Hercegovini, kao sastavnom dijelu zapadnog Balkana, sueljavaju se dijelovi triju velikih geografsko-kulturnih oblasti Balkanskog poluostrva: dinarske, mediteranske (jadranske) i panonske, od kojih ove dvije posljednje u BiH ine krajnju periferiju tih velikih geografsko kulturnih oblasti, jer pored isto klimatskih ekolokih i drugih fiziko-geografskih osobina pomenute velike oblasti se izdvajaju i kao posebne kulturne zone jugoistone Evrope. Kao posljedica svih tih geografskih, kulturnih, historijskih uslova i dogaaja u ukupnoj etnografskoj slici BiH (bez obzira na etniku pripadnost) izdvajaju se nekolike etnografske oblasti, koje, razumije se, meusobno nisu razgraniene nikakvim vrstim graninim linijama, ve prelaznim mijeanim zonama.Takodje omedjene oblasti treba shvatiti kao prostor na kojem postoji vei broj karakteristinih obiljeja etnografskog karaktera, koja su vie ili manje vidljiva i koja u drugim (susjednim oblastima dolaze rijetko ili nikako, ili predstavljaju jednu posebnu vrstu. Medjutim, ako bismo mogli da kaemo da su dvije pomenute periferne zone, jadranska (mediteranska) i panonska u okviru Bosne i Hercegovine relativno homogene zone u etnografskom pogledu, to se ne bi moglo rei za sredinju dinarsku zonu, koja se ve zbog svog velikog prostranstva, geografskih razlika u njoj te historijskog i kulturnog 9

naslijedja, dijeli na nekoliko manjih geografsko-kulturnih oblasti, koje istovremeno ine cjeline i u etnografskom pogledu. Te oblasti u dinarskoj zoni Bosne i Hercegovine su: Zapadna Bosna, Srednja Bosna i Istona Bosna. Jadranska zona obuhvata Hercegovinu, a panonska Bosansku posavinu. U razvoju i promjenama tradicijskih kultura naa tri auhtohtona naroda, koje se formiraju u osmanskom periodu u nizu akulturacionih procesa i reprodukuju se u okviru osmanskog feudalnog pretka, znaajne promjene se deavaju i dolaskom Austrougarske.Tada se takoe otvaraju akulturacioni procesi na podlozi kapitalistikih drutveno-ekonoskih odnosa, preko kojih se i selo postepeno uvlai u okvire robnonovane privrede i tako poinje rastakanje tradicijskih ustanova i odnosa na selu. Otvaruju se novi procesi deagrarizacije i urbanizacije koji dalje naruavaju intaktnost tradicijskih oblika ivota. U ovim procesima promjena razliito participiraju pripadnici triju naih naroda. U kratkom periodu za vrijeme prve Jugoslavije (1918-1941) ekonomska osnovica tradicijske kulture djelimino se mijenja agrarnom reformom. Medjutim, nije bilo uslova ni vremena za potpuni razvitak kapitalistikih drutvenih odnosa na selu u Bosni i Hercegovini, pa nova promjena drutvenih odnosa - uvodjenja socijalizma - zatie ouvane mnoge stare oblike ivota i kulture na selu. Novi drutveni poredak (socijalizam) donosi vrlo znaajne promjene u svim sferama materijalne, duhovne kulture i socijalne strukture i narodnog ivota uopte. Nova agrarna reforma i industrijalizacija viestruko su ubrzali, ranije ve zapoete procese, deagrarizacije i urbanizacije, to izaziva nove promjene u tradicijskoj kulturi i grada i sela. U naim razmatranjima etnikih odnosa, antiko-kulturnih i etnografskih karakteristika naroda Bosne i Hercegovine, polazimo od slijedeeg, Bosna i Hercegovina predstavlja sloenu zajednicu naroda i narodnosti utemeljenu na osnovu slobode i ravnopravnosti svih naroda i njihovih kultura, koje se uzajamno proimaju i bogate. Zajednika historijska sudbina, srodna etnika osnova, jezik, izmjetenost stanovnitva, akulturacioni procesi i etnika saivljavanja i simbioze, tokom historijskog razvoja, doveli su do specifinih zajednikih (meuetnikih) kao i posebnih etnikih odlika to pruaju osnovu da se etnike i etniko-kulturne karakteristike, naroda Bosne i Hercegovine, mogu i trebaju zajedniki posmatrati i prezentirati.

L i t e r a t u r a:

1. irkovi Sima: Istorija Bosne, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1964. 2. Filipovi Milenko: Etnoloki (etnografski) rad u Bosni i Hercegovini, Pregled 10, Sarajevo, 1955, str. 211-217. 3. Filipovi Milenko: Orijentalna kompomenta u narodnoj kultur Junih Slovena, Prilozi za orijentalnu flologiju XVI-XVII, Sarajevo, 1970,101-11 4. Gavazzi Milovan: Die Kulturzonen Sudosteuropas, Sudosteurpas jahrbuch, 2 Band 1957, str. 11-31. 5. Gavazzi Milovan: Sudbina stare slavenske batine kod Junih Slavena, 10

biblioteka Etnolokog drutva Jugoslavije 2, Beograd, 1959. 6. Klai Nada: Srednjevjekovna Bosna, Grafiki zavod Hrvatske, Zagreb, 1989. 7. Kolektiv autora: Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd, 1953. 8. Kolektiv autora: Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd, 1960.

II OSNOVNE CRTE ETNIKE HISTORIJE NARODA BOSNE I HERCEGOVINE

Etnika struktura srednjovjekovne Bosne Pitanje etnike strukture srednjovjekovne Bosne je vrlo sloen etno-historijski problem iz vie razloga. S jedne strane, on nije do danas sistematski ni istraivan, osim to je usput dotican, prema potrebi, u pokuajima prisvajanja Bosne, njene teritorije, njene historije i njenih naroda od strane njenih susjeda i sa istoka i sa zapada. S druge strane, injenica je da su primarni izvori za takva istraivanja vrlo oskudni, naroito za pojedina razdoblja njene srednjovjekovne historije. Pri tom ti primarni izvori u veini sluajeva potiu iz stranih: vizantijskih, latinskih i ugarskih izvora pisanih sa velike prostorne, a vrlo esto i vremenske distance. Mnogima od njih se ne moe odrei ni tendecioznost s ciljem realizacije ili formalnih feudalnih prava ili politikih interesa. To sve stvara dodatne tekoe. Meutim, kako god se ti izvori ne mogu apsolutizovati, tako isto se ne mogu ni sasvim zanemariti, a sve to opet prua mogunost za razliite, pa i tendenciozne interpretacije, to je, uglaavnom, do sada, i bio sluaj. Tako je Noel Malcolm mogao napisati u uvodu svoje Povijesti Bosne str.XXIV): Vie od jednog stoljea Hrvati piu knjige u kojima dokazuju da su Bosanci zapravo Hrvati, a Srbi, isto tako neumorno tvrde da su svi oni zapravo Srbi. Sekundarna literatura, pored toga to je zaraena nacionalno-ideolokim predodbama, u interpretaciji se autori esto slue savremenim poimanjem etnikih zajednica i etnike strukture, koje su inae u prolosti mijenjali svoju sadrinu i znaenje kao prevashodno historijske, tj. promjenjljive kategorije. Stoga je

11

posve jasno da srednjovjekovnu etniku terminologiju moramo interpretirati ne u njenim savremenim znaenjima ve u njenom srednjovjekovnom kontekstu, a u svijetlu historijske etnologije i novijih dostignua teorije etnosa i etnikog identiteta. Da postoje mogunosti razliitih interpretacija sa podacima iz primarnih izvora dobro se vidi na podacima koje iznosi historiar Marko Vego: pregledajui diplomatske spise domae i strane, doao sam do mnogobrojnih podataka o nazivima za oznaku bosanske drave u srednjem vijeku. Svi savremenici su naglaavali da je Bosna organizaciono-politika jedinica sa raznim naslovima: vojvodstvo, pokrajina, zemlja Bosna, zemljica Bosna, Bosna Bosona, Bosina, Vosna, Bosanski krajevi, kraljevina (drava), banatstvo, regija, bosanski rusag (od maarskog orsag), kneevstvo ili principat, kraljevina Rama, kraljevina Bosna i Slavonija. Strani diplomati su nazivali stanovnike bosanske drave Bonjanima, Bosancima, bosanskom nacijom sve u dravnom smislu. Ponekad stanovnike bosanske drave nazivaju i Slavenima sa dodatkom ili Bonjani ili bosanski ljudi, Srbima ili Hrvatima, dok su sastavne dijelove bosanske drave nazivali upama, distriktima, zemljama, regionima i dijelovima Bosne. Oito je da je iz ovakvih podataka uzimao svako ono to mu je trebalo u dokazivanju ve unaprijed zadatih nacionalnih shema. S obzirom na naprijed pomenute okolnosti, u naem razmatranju i analizi etnike strukture srednjovjekovne Bosne, odnosno njene etnosocijalne historije, potrebno je voditi rauna o karakteru i formi uzajamnog djejstva izmeu socijalno-politikih i etnikih procesa i njihovim vezama i razvitkom, zatim njihovim izmjenama, te transformacijom formi samosaznanja (identiteta). Pri tome emo se oslanjati na rezultate i saznanja nae historijografije, kao i na teoretska uoptavanja i pojmove koji su razraeni u savremenoj etnolokoj nauci na bazi historijsko-komparativnog izuavanja i osmiljavanja oprirnog materijala etnike historije raznih naroda svijeta od davnih vremena do naih dana. Prema tim saznanjima na poetnim stadijima etnosocijalne historije sve do kapitalistikih drutava osnovna uloga u objedinjavanju lanova takvih zajednica pripada potestarnim (politikim) institucijama opteplemenskim, a kasnije optedravnim organima vlasti. Pri tom potestarne (politike) veze jasno prevlauju nad ekonomskim vezama, koje posebno u uslovima feudalizma imaju prvenstveno lokalni karakter. U tom sluaju u naoj analizi etnike strukture u srednjovjekovnoj Bosni, prvenstveno e nas zanimati pojave organizirane vlasti na toj teritoriji (teritorijama) s ime je najue povezano uoblienje etnikog samoznanja (identiteta) kao neodvojive znaajke naroda (kao i svake druge etnike zajednice), vanog pojmovno-psiholokog fenomena koji odrava i sintetizuje u sebi ostale etnokulturne oznake jedne etnosocijalne zajednice. Univerzalno i konkretno jedinstvo etnikog samosaznanja izraava se u njegovom etnonimu (samonazivu), kojim svaka etnika zajednica sebe oznaava i time se diferencira od drugih takvih zajednica. Pri tome potrebno je naglasiti da je struktura etnikog samosaznanja hijerarhina od lokalnih pa sve do dravnih pripadnosti (identiteta). Razne konponente samosaznanja individua, grupa i socijalni slojeva, zauzimaju razliita mjesta u sistemu i skali duhovnih vrijednosti. Tako recimo od lokalnih - pripadnost vlastitoj zajednici, do dravnih. U odjeljku Pregled historijskog razvoja BiH govorili smo o doseljenju Slovena u ove krajeve krajem VI i poetkom VII stoljea i o stvaranju (zajedno sa Avarima) njihove teritorijalno-politike organizacije (upe, banovine). U tom istom periodu u pogledu na etnike procese dogaa se sljedee: Sloveni su ovdje zatekli starosjedioce vie ili manje romanizovane Ilire. Tada se na zauzetoj teritoriji otvaraju procesi etnogenetske miksacije izmeu auhtohtonog stanovnitva i doseljenika. Postoje razna sjedoanstva o utjecaju mjesnog do slovenskog stanovinitva na kulturu doseljenika. Ti se utjecaji javljaju u sferi jezika i materijalne kulture, u obredima i obiajima, takoer i u tradicijskim socijalnim institucijama. Taj se 12

proces zavrava jednom od tipinih posljedica uzajamnog djestva doseljenika - zavojevaa sa starosjediocima u svojevrsnom prihvatanju, u novonastaloj etnikoj zajednici, jezika superstarta s preovladjivanjem bio fizikih osobina substrata. Ouvalo se i neto auhtohtonog romanizovanog stanovnitva i poslije pomenutog procesa, koji u srednovijekovnim pisanim izvorima figuriraju pod imenom Vlasi ije je osnovno zanimanje bilo stoarstvo i, koji e tek kasnije, u srednjem vijeku, primiti, preko pravoslavlja jezik doseljenika. Nakon ruenje Avarske vrhovne vlasti preostali Avari su takoer jeziki poslovenjeni. Sloveni su od njih preuzeli (zadrali) upsku i bansku teritorijalono-politiku organizaciju, s tim da sada nakon raspada avarske vlasti ove oblasti djeluju samostalno. U njima se odvijaju procesi etnogenetske konsolidacije, gdje, kao to je reeno, osnovno ulogu u objedinavanju takvih zajednica imaju protestarne (politike) institucije vlasti. Te oblasti su Sklavinije latinskih izvora. U njima je opti etnonim bio Sloveni uz jo neki lokalni podruni naziv prema tim etnosocijalnim oblastima, kneevinama (protodravama) koje su zauzimale obino odredjene geografske cjeline. Prvi podatak koji pominje jednu takvu oblast na ovoj teritoriji je poznati podatak iz polovine X stoljea kod Konstantina Porfirogeneta, to je zemlja (ili zemljica) Bosna. Meutim, u pravu je Nada Klai kad konstatuje da, u meuvremenu, podruje Bosne nije mogao biti prazan politiki prostor i da Bosanci u toku etiri stoljea nisu bili sposobni da stvore vlastite politike teritorijalne organizacije, iako, kao to je reeno, do X stoljea nemamo nikakvih podataka o tome. Sasvim je sigurno da su paralelno sa zemljom Bosnom egzistirale i ostale etnosocijalne oblasti, iako o njima nema pomena u dokumetima, to ne znai da one kao i Bosna nisu postojale od ranije. Imena tih oblasti, koje e postati sastavni dijelovi drave Bosne, saznaemo kasnije iz pojedinih povelja bosanskih kancelarija, gdje se one redovito odvojeno pominju sa svojim predstavnicima u optem stalekom zboru na kojem se inae birao ban ili kralj (to je bosanski Stanak). Ove oblasti su i nakon ukljuenja u bosansku dravu zadrale svoje oblasne osobenosti: dijalekt, lokalno pravo i obiaje, osobenosti materijalne i duhovne kulture, unutar oblasnu branu endogramiju. Jednom rijeju ove oblasne zajednice ovladale su kako protestarnim (politikim) tako i posebnim etnokulturnim svojstvima. Zato ih i nazivamo etnosocijalnim oblastima.Te oblasti koje su postepeno ule u sastav bosanske drave su: Usora sa Solima, Donji kraji, Hum (Humaska zemlja), Zapadne strane ili Zavrje, Zagora, Podrinje, Travunija, Konavli. Od kojih je Usora sa Solima bila i banovina paralelno sa Bosnom. Mada je bosanska srednjovjekovna drava kao i svaka feudalna drava imala hijerarhinu politiku strukturu sukobljenu s otrim protivrjenostima izmeu centripetalnih i centrifugalnih tendencija, uz relativno nestabilne dravne granice, ipak je centralna vlast sa svim atributima drave obezbijeivala sadjejstvo svih faktora koji su neophodni za etniku konsolidaciju jednog naroda. To su: stabilnost teritorije, njena odbrana od stranog pritiska, jedinstvo aparata vlasti,uvrenje socijalno-politike strukture i vjeroispovijesti (crkva bosanska),utvrivanje zakona,prava,trgovake razmjene i nastanka centra kulturnog ivota,te posebno stvaranje osjeaja pripadnosti,lojalnosti i podanstva bosanskoj feudalnoj dravi. To je sve rezultiralo nastankom i uvrivanjem etnikog samosaznanja realiziranog u samonazivu - etnonimu Bonjanin (dobri Bonjani), pominjanog u vie domaih i stranih dokumenata. Nastankom i uvrenjem etnonima Bonjanin nisu u potpunosti nestali oblasni etnonimi, ali su doli u drugi plan i sluili su u lokalnoj upotrebi, jer kao to je naglaeno etnika struktura je hijerarhina. Od oblasnih etnonima jedino je u dokumentima pominjan etnonim Usorani. Ovdje je potrebno naglasiti da se ova etnika zajednica Bonjani jasno izdvaja svojim etnikim karakteristikama od svojih susjeda, izmeu ostalog i svojoj religijom 13

(Crkva bosanska). Kao to je naprijed reeno, bosanska drava se irila postepenim osvajanjem okolnih teritorija. Tom prilikom u njen sastav ulaze, u veem broju, i pripadnici drugih kofesionalnih zajednica katolike i pravoslavne (polovina XIV stoljea). Ovo irenje Bosne i naroito njen ekonomski napredak (u vezi sa rudarstvom), odraavaju se i na njenoj etnikoj strukturi. Ona se uslonajva, pa pored Bonjana i ranijih Vlaha, susreemo se i sa etnonimima i etnikonima Sasi i Latini, koji uglavnom predstavljaju urbano stanovnitvo specijalnog zanimanja i specijalnog statusa u bosanskoj dravi. Pri tom je potrebno napomenuti da kad su u pitanju Sasi nema dvojbe o njihovoj razliitoj etnikoj pripadnosti, dok je situacija s Latinima neto drugaija. Naime, pod tim imenom se kriju Italijani, ali najee i najvie primorski trgovci iz gradova na Jadranskoj obali. Zajedniko svim Latinima nejednakog jezika i nejednakog porijekla bila je pripadnost katolikoj crkvi i jo vie uivanje personalnih prava i zatite od strane njihovih gradova, to ih je razdvajalo od domaih ljudi u gradovima i trgovima. Smatrani su stranim dravljanima, a time i stranim etnikim elementom, te su i tako tretirani. U tom periodu pripadnost razliitim religijskim zajednicama, u okviru bosanske drave, iako je rezultiralo kulturnim specifinostima njihovih pripadnika, koje su nastale kao rezultat rezliitih vjerskih svjetonadzora, nije znaila i razliitu etniku pripadnost. Jer tada u tim konfesionalnim zajednicama nije postojalo posebno etniko samoznanje, osim bonjanskog kao odreujue oznake dravne a time i etnike pripadnosti. Pominjane kulturne specifinosti u okviru konfesionalnih zajednica jo uvijek su bile samo etnografskog a ne etnikog karaktera. Etnika samosvijest preko pripadnosti odreenoj religiji (konfesiji) bie postepeno formirana, u drugim politikim i socijalnim prilikama, u osmanskom periodu, a javno e se manifestovati tek u XIX stoljeu. Procesi etnizacije vjerskih zajednica u osmanskom periodu Osmansko osvajanje gurnulo je Bosnu u period velikih vjerskih promjena, a najznaajnije je prihvatanje islama. Meutim, sigurno je da prelaz na islam nije bio brz i masovan, ve naprotiv postepen i dugotrajan proces, kojim nisu bili obuhvaeni samo pripadnici Crkve bosanske, ve, u znaajnoj mjeri, i pravoslavci i katolici. S druge strane jedan broj vjernika Crkve bosanske prelazio je na pravoslavlje i katolianstvo, kao to je bilo i meusobnih konverzija. Razlozi za to su vietruki i djelovali su simultano. Kao rezultat ovih konverzija Crkva i vjera bosanska potpuno su nestali sa bosanske scene. Prelazak na islam je bio fenomen irokih razmjera i obuhvatio je u masi i seosko stanovnitvo, koje je, uostalom, i inilo najbrojniju kategoriju stanovnitava. Za ilustraciju, da navedemo podatak koji govori o irini procesa recepcije islama u Bosanskom sandaku - 1604. godine, u ulaznom periodu osmanske vladavine u Bosni. Od ukupnog broja 64.721 domainstva na muslimane je otpadalo 45.941, sa 4.979 neoenjenih (potencijalnih kua); a na krane ukupno 18.891, Iz ovih podataka izlazi da su muslimani bili zastupljeni sa 71%, krani sa 29%. Od ukupnog broja muslimanskog stanovnitva na povlateno stanovnitvo otpadalo je 1/5; 4/5 predstavljalo je muslimansko rajinsko stanovnitvo (A.Handi, 1984., 137-138). Navodei razloge za prelazak na islam istraivai istiu: svjetovni uspjeh islama, religije novih gospodara - osvajaa Bosne; spasenje od progona kojima ih je ugroavala kranska crkva i perspektiva vjerske, ekonomske i socijalno-politike punopravnosti uzrok je to je glavnina preostalih bosanskih krstjana - sljedbenika crkve bosanske, 14

umjesto eventualnog istrebljenja ili obespravljenja pod vlau buduih pobjednika, bez obzira tko to bio, kranska vojska ili islamski osvajai, prihvatila za sebe manje teko rjeenje (M. Brandt, 1989; 261). Istiu se jo i sljedei razlozi konverzije: prisustvo slabog hrianstva u Bosni kako u organizacionom, tako i u dogmatsko-obrednom smislu i kolebljivost pastve, jer ni jedna vjera nije imala jaku organizaciju koja bi vezala svoju pastvu uz crkvu, bilo putem vjerovanja ili putem osjeanja - zajednitva, te znaajan stepen ravnodunosti prema religiji koji prizilazi iz tih uslova (J.Fine, R. Donia, 1995. 29). Teokratska i imperijalna Osmanska drava, shodno i ranijoj islamskoj praksi, dijelila je svoje stanovnitvo, ne po narodnoj pripadnosti, ve po konfesionalnim (vjerskim) - miletskim zajednicama, koje su imale veoma razvijenu autonomiju (samoupravu). Graanska vlast, drutveni, religiozni, kulturni (prosvjetni) i finansijski poslovi bili su potpuno u rukama religioznih institucija, tj. zbora uleme za muslimane, patrijarha i biskupa za hriane i velikog rabina za Jevreje, bez obzira na lokaciju njihovih vjernika (.Korm, 1977. 213-215). Za razliku od srednjovjekovnih konfesionalnih zajenica, ove zajednice, u ovom periodu, su dobro organizovane i homogenizirane zajednice od kojih u mnogome ovisi ivot njihovih vjernika. To jaa njihovu koheziju, a istovremeno idiferencijaciju prema takvim drugim zajednicama, dovodei do sve veeg osamostaljivanja (individualizacije) miletskih zajednica, to opet ubrzava proces njihove etnizacije. Drutvena kretanja s konca XVIII i poetka XIX stoljea u politikoj sferi artikuliraju dvije orijentacije: jedna koja je sklona jaem vezivanju uz centralnu osmansku vlast, i druga - autonomistika. Autonomistiki pokret (Gradaevi 1831.-1832.) pored tenje za ostvarivanjem politike autonomije Bosne potakao je snaanije izraavanje bosanske pripadnosti i razvoj zasebnog bonjakog identiteta-zasebnog,naime u odnosu prema dotada preovlaujuem osmanskom ili sveobuhvatnom islamskom identitetu.U daljem slijedu dogaaja socijalni i politiki bunt, uzrokovan, s jedne strane, vanjskopolitikim i vojnim pritiscima, dobio je nacionalne dimenzije i podstakao razvoj nacionalne politike samosvijesti kod pojedinih etnoreligijskih zajednica, koje su ve ranije na principima etnogenetske diferencijacije prole kroz proces etnizacije. Ova etnizacija imala je u toku osmanskog perioda, etiri svoje faze: konfesiodiferencijacija, konfesioetnodiferencijacija, etnokonfesiodiferencijacija i etnodiferencijacija. Konfesiodiferencijacija je prva faza - nastala uspostavom miletskih zajednica sa znaajnim ingerencijama u reguliranju civilnih odnosa i naina ivota u tim zajednicama. Druga faza je bila konfesioetnodiferencijacija miletskih zajednica. U ovoj fazi dolazi do razvijanja procesa etnodiferencijacije, podstaknutih razliitim religiozno-dogmatskim i svjetonadzorskim uenjima. Iz ovih uenja se izvode drutveni koncepri voenja materijalnog i duhovnog ivota, specifinih za svaku zajednicu. Ali etnodiferencijacija u ovoj fazi je jo uvijek rezultat religijskih razlika. U treoj fazi - etnokonfesionalne diferencijacije, ve se na laikoj osnovi kod pojedinih zajednica definiraju elementi materijalne i duhovne kulture, te socijalne organizacije, integrirajui u te zajednice religijsku dogmu i svjetonadzor. Ove etnokulturne karakteristike dobijaju transparentan izraz u nainu svakodnevnog ivota, ponaanja i miljenja, utemeljenog na ve izgraenom sekulariziranom sistemu vrijednosti i normi. I, najzad, etnodiferencijacija je posljednja faza stvaranja etnikog i kulturnog identiteta, utemeljenog na nastanku etnike samosvijesti, kao pretpostavke za njihovo oblikovanje u narodne zajednice. Budui da su procesi etnodiferncijacije, u svojim najznaajnijim fazama, zavreni u osmanskom periodu, moemo konstatovati da je taj period imao kljunu ulogu u nastanku 15

i razvoju bosanskih naroda, koji su kroz zajedniki ivot, porijeklo, teritoriju i jezik, unato diobama i suprostavljanjima, uspjeli ipak stovriti jedinstven bosanski kulturni indentitet. Krajem XIX stoljea etnodiferencijacija, ne sumnjivo pod susjedskim utjecajima, poprima nacionalna obiljeija, tako da u moderni period (1878. godina) pravoslavci ulaze kao Srbi, katolici kao Hrvati, a muslimani kao Bonjaci, mada nacionalno jo egzistiraju pod vjerskim imenima. Paralelno sa procesima etno-kulturne diferencijacije, na jednoj strani, istovremeno, teku integracioni procesi razvijanja pomenutog kulturnog identiteta Bosanstva i Bosanaca, na drugoj strani. Ovome su posebno doprinijela migraciona kretanja stanovnitva unutar Bosne, i, naroito, iz susjednih zemalja ime su etnoreligijske zajednice izgubile karakter ranijih teritorijalno zasebnih cjelina. Prethodno uspostavljena veza tla i etnoreligijskog suptrata (doba Tvrtka I) ovim migracijama se prekida i teritorija Bosne u etnoreligijskom pogledu dobija izgled leopardove koe (Vidi stranu 5). Istovremeno migracije doprinose jezikom ujednaavanju, irenjem novotokavskog govora na cijelom prostoru, te tako Bosna postaje i globalna kulturno-jezika zajednica, ali i zajednica etnokulturnih zajednica. Svi gore naznaeni elementi bili su podloga za ideju o integralnom Bonjatvu koje je formulirao jo Osman-Topal paa, u nastojanju da se suprostavi procesima razgradnje Bosne od strane novonastalih nacionalizama i seperatizama srpskog i hrvatskog. Moderno doba-doba nacionalnog profiliranja Okupacijom BiH Austrougarska je zadrala: zateenu osmansku administrativnu organizaciju; pravni poredak; poreski sistem i postojee stanje agrarnih odnosa, te tako i vjerska imena za ve postojee etno-religijsko-nacionalne zajednice. Austrougarski popis stanovnitva iz 1879. godine, tako biljei 496.485 (42,88%) pravoslavaca, 448.613 muslimana (38,73%), 209.391 katolika (18,08%), 3.426 (0,29%) Jevreja i ostalih 249 (0,02%). Na Austrougarsku okupaciju sem oruanog otpora muslimansko stanovnitvo reaguje i iseljavanjem iz Bosne u Tursku (cc-a 100.000 emigranata). Kasnija tri, i, posebno, detaljni posljednji popis 1910. godine pokazuju da se etnodemokratska slika BiH, u pogledu na pojedine vjersko-nacionalne grupe od 1879. godine do 1910. godine znaajno izmijenila: pravoslavno i katoliko stanovnitvo biljei stalni (apsolutni i relativni) poraz, dok muslimansko stanovnitvo unato apsolutnom porastu, biljei procentualni pad. Opadanje normalnom prirodnog prirataja i emigracija muslimanskog stanovnitva u BiH s druge strane, doveli su do promjene u vjerskoj i nacionalnoj strukturi gradova i umanjili muslimansku, apsolutnu veinu sa 70,70% u 1879. na 50,56% u 1910. godini... (I. Hadibegovi, M. Imamovi, 1994. 174). S druge strane socijalna slika pokazuje da u BiH u ovom periodu i dalje dominira agrarno stanovnitvo (88%), sa zadrunim polufeudalnim odnosima, sastavljeno iz sljedeih kategorija: zemljoposjednici s kmetovima i zemljoposjednici bez kmetova (ukupno 7.000 domainstava), slobodni seljaci (77.000 domainstava), te kmetovi i kmetovi koji su dijelom slobodni seljaci (85.000 domainstava). Nacionalno-konfesionalna struktura najbrojnih kategorija agrarnog stanovnitva u procentima izgledalo je ovako:

Zemljoposjednici s kmetovima

Zemljoposjednici bez kmetova 16

muslimani pravoslavci katolici

91,15 % muslimani 6,05% pravoslavci 2,55% katolici

70,62% 17,75% 10,70%

Slobodni seljaci muslimani pravoslavci katolici 36,65% muslimani 25,87% pravoslavci 21,90% katolici

Kmetovi 4,50% 73,92% 21,49%

(I.Hadibegovi, M.Imamovi: 1994, 176-6) Kao to se vidi ekonomsko-socijalna i nacionalno-konfesionalna diferencijacija su u najneposrednijoj vezi i podudarnosti. Zemljoposjednike s kmetovima inilo je 91,15% muslimana, a kmetove 95 % krana. Dakle, osnovna socijalna suprotnost izmedju zemljoposjednika i kmetova u osnovi bila je, zapravo, nacionalno-konfesionalna, tj. suprotnost - izmedju muslimana i krana. U agrar prodiru kapitalistiki proizvodni odnosi i ubrzava se proces ekonomskosocijalne diferencijacije, dovodei do osiromaenja slobodnih seljaka. S druge strane ekonomsku modernizaciju prati proletarizovanje seoske radne snage za gradsku industriju i formiranje domaeg graanstva. Politika modernizacija svodi se na nacionalno-politiku diferencijaciju - kroz politike stranke, sa tipino nacionalno-politikim mentalitetom, nacionalom ideologijom i nacionalnim programom za ostvarivanje velikih nacionalno-politiki i dravno-pravnih ciljeva, to e ostati kao trajna karakteristika bosanske politike scene kroz njenju kasniju historiju. Iako je austrougarska vlast (preko B. Kalaja) pokuala zaustaviti taj proces nacionalnih suprotnosti ona je zahvaljujui poodmaklim procesima nacionaliziranja, i sama podlegla tim tendencijama, podravajui nacionalne projekte bosanskih Srba i bosanskih Hrvata. Ali, umjesto da, takoe, podri proces nacionaliziranja MuslimanaBonjaka, ona ga ak vraa unazad, ukidajui (slubeno) bosanski jezik, pismo arebicu, nominirajui ih i dalje pod vjerskim imenom (pogrdnim) Muhamedanci. Ovaj proces onemuguavanja nacionalne konsolidacije Bonjaka-muslimana trajae i kroz obje Jugoslavije sve do sedamdesetih godina XX stoljea. SRBI: Nema sumnje, da je u procesu etnikog uobliavanja Srba najvaniju ulogu odigrala srpska srednjovijekovna drava koja je istovremeno bila i politika i religiozna zajednica. Ova zdruenost crkve i drave posebno u periodu njenog najveeg rasprostranjenja, dovela je do toga da se pravoslavlje pojavi kao obiljeje srpstva, a vjerska pripadnost poslui kao kriterij etnikog razgraniavanja. Zbog toga i poslije turskih osvajanja i propasti srpske drave, srpska crkva ostaje bitan elemenat politike i etnike svijesti kod srba doprinosei etnikoj homogenizaciji i identitetu pravoslavnih stanovnika BiH kao Srbi. Tursko osvajanje zatie u Bosni dio domaeg pravoslavnog - srpskog ivlja, kao i dio ivlja koji je napustio Srbiju sklanjajui se ispred Turaka. Obje ove grupe srpskog stanovnitva se 17

prorjeuju daljim kretanjem prema zapadu i sjeverozapadu ispred osvajake turske vojske. U prvim godinama poslije turskog osvajanja Bosne i Hercegovine mnogi krajevi su sasvim opustjeli a i drugi su bili slabo naseljeni. Zbog potreba svoje ekonomije, stabilizacije svog drutveno-politikog i vojnog poretka, Turci vre masovnu kolonizaciju tih opustoenih i slabo naseljenih krajeva sa storarskim stanovnitvom iz iskonskih stoarskih krajeva na jugu i jugoistoku. Najvei dio tih naslejenika ine preko pravoslavlja posrbljeni vlasi - iz Hercegovine. Ova masovna kolonizacija krajem XV i u toku XVI stoljea ojaava pravoslavno stanovnitvo na selu. Iza ove masovne kolonizacije, u toku daljeg turskog vremena, slijedi itav niz parcijalnih naseljavanja zbog ekonomskih razloga i lokalnih potreba u radnoj snazi , koja takoer pospjeuju pomenuti proces. Posljedice ovih migracionih struja, a naroito one prve masovne, koja najvie utie na stvaranje savremene etnike slike u Bosni i Hercegovini, je i ta to na itavom podruju na kojem se vre ova kretanja i izvan teritorije, BiH dolazi putem stoarskog prespojavanja patrijarhalnom kulturom, do tendencija pribliavanja i izvijesnog etnikog i kulturnog ujednaavanja sa preovlaivanjem novotokavskog govornog dijalekta u centralnom dijelu ovog jezikog podruja. Time ne elimo rei da je na selu u Bosni i Hercegovini za vrijeme turske vlasti, vladala jedna patrijahalna kultura prenesena putem naseljavanja stoara, jer bi tada posve zanijekali bitan uticaj dvaju hrianskih vjera i islamsko-orijentalne civilizacije u nastanku etniko kulturnih specifinosti. U vrijeme opadanja turske vojne moi (XVII i XVIII stoljea) i gubitaka ranije osvojenih teritorija dolazi (zapoinje ve od XVI stoljea) do ireg stvaranja procesa ifluenja koji dovodi hrianske seljake u poloaj ovisnih kmetova ili zakupaca. Pored toga ovaj proces izaziva i nove migracione struje iz stoarskih krajeva: To je i vrijeme slabljenja turske vlasti i vrijeme autonomistikog pokreta Muslimana bosanskog paaluka i njihovih buna to sve dovodi do zloupotreba i poveane eksploatacije rajinskog stanovnitva. Ovo stanovnitvo na taj pritisak reaguje bunama, uskokim i hajdukim borbama podsticanim i iz vana. Ovi pokreti s druge strane, doprinose unutranjem jedinstvu i povezivanju svih slojeva na iroj osnovi unutar suprotstavljanih strana, snano jaajui osjeaje pripadnosti i identiteta. Vei ustanici u Bosni i Hercegvoini i posebno Prvi i Drugi srpski ustanak i osloboenje Srbije dovodi do jo ireg povezivanja, buenja i jaanja etnike a kasnije i srpske nacionalne svijesti meu pravoslavnim u Bosni i Hervegovini. Borba za vjersko-prosvjetnu autonomiju koju Srbi vode u vrijeme Austrougarske vlasti u ovim krajevima povezuje jo vie sve slojeve unutar srpskog naroda: ojaali graanski i trgovaki stale, seljatvo i inteligenciju. Agrarni pokreti (Austrougarska je zadrala feudalne kmetske odnose) jo vie pojaavaju diferencijaciju i antagonizam na etnikoj, konfesionalnoj i drutvenoj osnovi. I evropeizacija Bosne i Hercegovine, koja poinje sa dolaskom Austrougarske, biva razliito prihvaena i razliito interpretirana kod sva tri naroda u BiH, to jo uz borbu za vjersko-prosvjetnu autonomiju, pojaava meusobnu etnodiferencijaciju i fiksira kulturno-etnike specifinosti srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i izdvaja ga kako unutar Bosne i Hercegovine u odnosu na druga dva naroda, tako i prema Srbima u Srbiji, koji su imali, iako na srodnoj etnikoj osnovi pojaanoj stoarskim preslojavanjem, svoj specifian etniki i istorijski razvitak. Taj razvitak karakterisan je drugaijim poloajem pod turskom vlau, znatno ranijim oslobaanjem od feudalnih odnosa, razvitkom u slobodnoj dravnoj zajednici homogenog etnikog sastava uz postojanje etnike teritorije.

18

U etnikom sastavu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini osim pominjanih grupa, uestvovali su i doseljeni Cincari putem njihove asimilacije u okolno srpsko stanovnitvo, a preko zajednike pripadnosti pravoslavnoj religiji. MUSLIMANI: U turskom periodu u drugoj polovini XV stoljea do polovine XVII stoljea paralelno sa procesima naseljavanja stoara odvijao se jo jedan, isto tako, za kasniju etniku sliku, znaajan proces, proces masovne recepcije islama. Ovaj proces je do sada bio jednostrano tumaen i svoen na bogumilsku komponentu. Ovakvo tumaenje nije potvreno i u izvorima. Naprotiv, turski izvori pokazuju da je u Bosni i Hercegovini islamizovano stanovnitvo nastalo iz etniki srodne ali religijski heterogene mase, od pripadnika bogumilske, pravoslavne i katolike konfesije. Specifinost islamizacije u Bosni i Hercegovini je u tome to je ona obuhvatila i domae seosko stanovnitvo. Islamizacija je odvojila ove mase od ostalog seljatva i povezala ih jednom vjerom, sa gradom i njegovim islamsko-orijentalnim institucijama. Ova injenica bila je inicijalna i odluujua u procesu formiranja i nastajanja muslimanskog naroda, to se u daljem istorijskom razvoju i dogodilo. Islamizovani dio stanovnitva, a djelimino i ostali, bio je ukluen u dalje turske pohode, najee u akindijskim redovima i kao spahijska konjica. Mnogi od njih se i nastanjuju u osvojenim krajevima. I u vrijeme povlaenja i defanzive glavni teret odbrane, ove zapadne provincije turskog carstva pada na domae muslimansko stanovnitvo. Turski gubici ranije osvojenih teritorija poev od kraja XVII stoljea uzrok su doseljavanju sa tih teritorija muslimanskog stanovnitva. Ovi doseljenici (emigranti), najee i porijeklom iz Bosne i Hercegovine, nastanjuju se najvie u gradovima i u pograninim dijelovima bosanskog paaluka. Pominjani proces ifluenja sa svim njegovim posljedicama, naroito se ubrzava sa povratkom sve veeg broja muslimanskog stanovnitva sa izgubljenih teritorija. Ovi povratnici u njemu najaktivnije uestvuju. Kao to je reeno, ovaj proces izaziva viestruko pojaanu eksploataciju stanovnitva i njegov sve snaniji otpor. S druge strane, nemona centralna vlast zaokupljena drugim problemima u odbrani prostranog Carstva, preputa bosanskoj feudalnoj klasi upravljanje i odbranu Paaluka. Feudalna klasa to koristi i ispoljava autonomistike tenje, to izaziva sukobe sa centralnom vlau (Gradaevi 1831.-1832.). U takvoj situaciji dvostruke sukobljenosti, muslimanski zemljoposjednici pod vidom odbrane islama od raje, ije su bune sve uestalije i ne tede ni muslimanske seljake, privlai na svoju stranu muslimanske snage grada i sela, pa se klasni antagonizam sve vie pretvara u etno-konfesionalne suprotnosti. Sukobi i otpor feudalnih snaga protiv centralne vlasti naroito dolazi do izraaja kod sprovoenja reformi te ovi slojevi pod maskom starih islamskih tradicija i obiaja pokreu protiv reformi i centralnih vlasti i muslimanske mase (bune muslimanskog stanovnitva. Centralna vlast odgovara na otpor brutalnim mjerama, vojnom silom, to s druge strane pojaava otpor, koji svoj vrhunac doivljava u kasnijem oruanom otporu austro-ugarskoj okupaciji, prihvaenoj od Porte. Latentno prisutna etno-konfesionalna diferencijacija muslimanskog stanovnitva. s jedne strane prema hrianskom stanovnitvu istog jezika, i s druge strane, prema Turcima i centralnoj vlasti, dolazi sada do punog izraaja, tako da se muslimansko stanovnitvo nalazi u dvostrukoj izolaciji. To otvara put procesima jaanja unutarnjeg kohezije i 19

integracije svih slojeva muslimanskog stanovnitva, koji se manifestuju u onim suptilnim i teko uhvatljivim, ali bitnim odrednicama etnosa, kao to su: osjeaj pripadnosti, etnosamospoznaja i etnosamosvijest. Ovi faktori identiteta potpomognuti sa jo dvije isto tako vane odrednice: oite ukupne etnografsko-kulturne odlike ovog stanovnitva i okolnost da ih njihovi susjedi, etniki srodni narodi, smatraju posebnou, upotpunjavaju uslove za nastanak i egzistenciju jednog novog junoslovenskog naroda. S druge strane pominjani proces etnodiferencijacije koji su se odigrali u toku XVIII stoljea i naroito u toku XIX stoljea i ukupne etnografsko-kulturne specifinosti, nastale iz akulturacionih procesa u kontaktu autohtone i islamsko-orijentalne kulture, iako su rezultirali muslimanskim etnikim entitetom, nisu unitili zajednitvo triju naroda Bosne i Hercegovine, koje se ogleda u mnogobrojnim meuetnikim elementima njihovih tradicionalnih kultura i posebno u zajednikom jeziku. Sam proces etnikog formiranja Muslimana bio je dosta sloen. U tom procesu mogu se izdvojiti slijedee komponente: starije slovensko islamizirano stanovnitvo koje ini osnovu masu i etniko jezgro, zatim doseljenici neslovenakog porijekla koji su ovdje doli u manjem broju sa turskom vojskom kao inovnici, spahije, duhovnici i zanatlije iz Turske i drugih islamskih zemalja, a koji su ovdje poslovenjeni, i na kraju doseljenici iz susjednih oblasti koje je Turska izgubila, a dobar dio njih predstavlja i potomke nekadanjih iseljenika iz ovih krajeva u te zemlje (u stvari remigrante), tako da su se kroz etnike procese ujednaavanja vrlo brzo izjednaili za domaim muslimanskim stanovnitvom. Znatna unutranja preseljavanja Muslimana uz opti amalgam koji su dali islam i islamsko-orijentalna tradicija i civilizacija, uz manju konzervativnost u prihvatanju evropeizacije, uinili su da je muslimansko stanovnitvo Bosne i Hercegovine relativno ujednaeno. Svi ovi etniki narodnosni procesi su se, kao to je reeno odigrali prije javljanja nacionalnih pokreta u nas. HRVATI: Kao i kod Srba i Muslimana, i kod Hrvata u Bosni i Hercegovini religijska svijesti i religijska tradicija su imali veliki znaaj u etnikoj, pa i kasnije u nacionalnoj identifikaciji. Poznato je da su se Sloveni doseljeni na Balkanski poluotok nakon crkvenog raskola nali pod uticajem dvaju hrianskih crkava: pravoslavne i katolike. Zapadni krajevi koje su zauzeli Hrvati doli su pod uticaj rimske crkve, koja za njih od tada pa sve do novijih vremene ima vanu istorijsku i kulturnu ulogu. Ne manji znaaj u formiranju hrvatskog etnosa imala je i rana hrvatska dravna organizacija, koja je u X stoljeu obuhvatala i zapadne dijelove dananje Bosne i Hercegovine, a u XI stoljeu pridruila je sebi i oblast Neretljana. Samostalnost Bosne i njeno teritorijalno irenje od XII stoljea nadalje rezultiralo je pripajanjem zapadnih dijelova dananje Bosne i Hercegovine bosanskoj srednjovjekovnoj dravi. Naprijed smo istakli da je zbog etnike neizdiferenciranosti i nepostojanja jasnih granica vrlo teko fiksirati etnike odnose u srednjovjekovnoj bosanskoj dravi, to se isto odnosi i na Hrvate u tadanjoj Bosni. Bitni etniki procesi u oblikovanju hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini odigrali su takoer za vrijeme turske vladavine. Katolika crkva se, pod kraj bosanske srednjovjekovne drave bila uvrstila, afirmisala, naroito radom franjevaca. Tako da je turska okupacija ovih krajeva, zatekla znatan broj katolika i brojne franjevake samostane, koji su bili locirani uglavnom oko 20

vanih rudarskih i trgovakih sredita. Dolazak Turaka izazvao je znatana pomijeranja i iseljavanja katolikog stanovnitva. Ta iseljavanja za privremeno je zaustavila turska ahidnama 1463. godine kojom je bosanskim katolicima zajamena sloboda vjere i lina imovna sigurnost, a franjevci su oslobodjeni svih danaka i nameta. Zbog nje su se i mnogi katolici kasnije vratili u Bosnu. Jaka crkvena organizacija i samostani kao sredita religioznog i prosvjetnog ivota i okupljanja doprinijeli su da se to stanovnitvo do danas odralo i posluilo kao etnika jezgra u kasnijim etnikim procesima formi hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini. Kasnije, u ovisnosti od turskih uspijeha i neuspijeha u ratovima u katolikoj Dalmaciji i Hrvatskoj, vrene su razne represalije pa i razaranja katolikih samostana, to izaziva organizovano iseljavanje katolikog stanovnitva. Naroito je po iseljavanjima bilo karakteristino XVII stoljee. U Rim je javljeno 1696. godine da se do tada iz Bosne i Hercegovine islelilo 100.000 katolika. Austrijsko-Turski ratovi 1683. - 1699. godine bude nadu kod hrvatskog stanovnitva u Bosni i Hercegovini u osloboenje Turaka i povezivanje sa istovijernicima i ranijim preseljenicima iz ovih krajeva koji ive s Austrijske strane granice u Hrvatskoj i Dalmaciji. Prodor princa Eugena 1697. sve do Sarajeva i njegovo povlaenje kroz dolinu Bosne pokree odavde 40.000 iseljenika. Ovim iseljavanjem prekinut je teritorijalni kontinuitet hrvatskog stanovnitva izmedju Varea i Sutjeske na jednoj i Fojnice i Kreeva na drugoj strani i u taj prostor se naseljava hercegovako srpsko stanovnitvo. Teke prilike doprinose i unutranjem premjetanju hrvatskog stanovnitva: sklanjanjem u planinu u stoarske stanove, preseljavanjem u sklonitije druge krajeve Bosne i Hercegovine. U XVIII stoljeu naroito u drugoj polovini hrvatsko stanovnitvo, kao i ostalo stanovnitvo u Bosni i Hercegovini, znatno su se prorijedile velike epidemije kuge i kolere. U opustjele krajeve i medju prorijedjeno stanovnitvo naseljavaju se u velikom broju hrvatski doseljenici iz pasivnih podruja zapadne Hercegovine, zapadne Bosne i Dalmacije. Naroito intezivno naseljavanje na opustjelim zemljama feudalaca, bilo je u prvoj polovini prolog stoljea. U vrijeme Austrougarske uprave ( 1878-1918 godine) u Bosnu i Hercegovinu doseljavaju se u veem broju i Hrvati iz Hrvatske i Slavonije, a takoer i jedan broj katolikog stanovnitva stranog porijekla (Nijemci, Maari, Policajci, Ukrajinci, Italijanci, esi) koje je kasnije djelimino asimilovano u hrvatske etons u BiH. Pod krajem turske vladavine i u austrougarskom periodu prestala su unutranja seljakanja, stanovnitvo se stabilizovalo i otpoeli su etno procesi prilagoavanja i izjednaavanja koji su kod hrvatskog stanovnitvu ili relativno brzo s obzirom na postojanje osnovne mase starinaca (etniko jezgro), postepeno doseljavanje, a i sami doseljenici su bili relativno ujednaeni viestrukim obostranim preseljavanjima izmeu Bosne i Hercegovine i Hrvatske i Dalmacije, kao i unutar izmeu srednje i sjeverne Bosne i zapadne Hercegovine i zapadne Bosne. U sukobima i bunama XVIII i XIX stoljea hrvatsko stanovnitvo ostaje uglavnom po strani, te se i tako vri diferencijacija u odnosu na ostale dvije grupacije koje upravo u tim sukobima jaaju svoju unutarnju koheziju i jedinstvo. I participacija u evropeizaciji Bosne i Hercegovine sa dolaskom Austrougarske, kod hrvatskog stanovnitva je vea nego kod Srba i Muslimana, a naroito u odnosu na Muslimane, to doprinosi jo vie ukupnim etnografsko-kulturnim spscifinostima bosanskohercegovakih Hrvata u odnosu na drga dva BiH naroda. Na kraju treba napomenuti da se u okviru sva tri matina naroda Bosne i Hercegovine, moe izdvojiti vie etnikih grupa vezanih esto uz karakteristina obiljeja u reljefu (pojedine cjeline, doline, planine i sl.) 21

L i t e r a t u r a: 1. irkovi Sima 2. Drobnjakovi Borivoje 3. urev Branislav 4. urev Branislav Problemi izuavanja etnikih odnosa u srednjem vijeku, Instutut za istoriju, Prilozi 11-12, Sarajevo, 1975.-1976. str.267-271 Etnologija naroda Jugoslavije I, Nauna knjiga, Beograd, 1960. Neke opte napomene o problemima etnikog razvitka u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Institut za istoriju, Prilozi 11-12, Sarajevo, 1975.-1976., str. 261-266 Uloga patrijarhalne kulture u istoriji naroda Bosne i Hercegovine pod turskom vlau, Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Godinjak XIII, Sarajevo, 1976., str. 377-384 Visoka nahija, Srpski etnografski zbornik XLIII, Beograd, 1928., str.284-305 O problemima drutvenog i etnikog razvitka u doba osmanske vlasti, Institut za istoriju, Prilozi 11-12, Sarajevo, 1975.-1976., str.274-282 Stvaranje etnikih grupa na planinama, Nauno drutvo BiH, Radovi XVIII, Sarajevo, 1961., str. 103-119 Napomene o islamizaciji Bosne i Hercegvoine u XV vijeku, Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Godinjak VII, Sarajevo, 1970., str. 141-169 Od tradicije do identiteta /Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana), Svjetlost, Sarajevo, 1974., Razmatranja o porijeklu Muslimana u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja VIII, Sarajevo, 1953. str. 145158 O mugraciji stanovnitva Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja XVIII, Sarajevo, 1963. str. 5-16 Etnogeneza Junih Slovena, Vranjski glasnik knjiga X, Vranje, 1974.

5. Filipovi Milenko 6. Filipovi Nedim 7. Filipovi Milenko 8. Filipovi Nedim 9. Hadijahi Muhamed 10. Kulii piro 11. Petri Milenko 12. Vukanovi Tatomir

22

OSNOVNE KARAKTERISTIKE MATERIJALNE KULTURE U prikazu tradicionalne materijalne kulture naroda Bosne i Hercegovine treba istai da su u oblikovanju elemenata materijalne kulture djelovale dvije osnovne grupe faktora: prirodni i drutveno-kulturnu. Prirodne fakrore ini prirodna sredina: zemljite, reljef, klima, vodeni tokovi, prirodne komunikacije ili prepreke itd., to sve stvara poetne uslove za nastanak i razvoj: seoske privrede, zanatstva, naselja, stanovanja, nonje i dr. Drutveno-kulturni faktori u irem smislu oduhvataju: istorijske, ekonomske, kulturne i drutvene uslove i kontakte te procese i odnose, koji su se deavali i deavaju na irem globalnom, regionalnom i uem lokalnom planu. Obje ove grupe faktora se tokom istorijskog razvoja kombinuju na razliite naine, stvarajui kulturne, etnike i regionalne spscifinosti, s tim da prirodni inioci imaju prevagu u poetnim fazama, a drutveno-kulturnu u toku razvoja, posebno u najnovije vrijeme, kad procesi urbanizacije postepeno brie regionalne, etnike, drutveni i dr. razlike u materijalnoj kulturi, unificirajui sve njene manifestacije. 1. Seoska privreda Seoska privreda, posebno kad je rije o seoskoj tradicionalnoj privredi ovisna je u veoj mjeri od prirodnih uslova za proizvodnju, tako da nije mogue izdvojiti neke etnike osobenosti u toj djelatnosti (posebno zbog izmjeanosti stanovnitva). Reeno je da se u 23

Bosni i Hercegovini sueljavaju tri velike prirodne regije: dinarska, kao dominantna po prostranstvu i panonska i jadranska, kao periferne. Openito uzevi tradicionalnu seosku privredu u ove tri regije karakterie: u jadranskoj regiji - koja obuhvata periferno Hercegovinu i predstavlja krako podruje sa izmijenjenom mediteranskom klimom ( u niim dijelovima) a u reljefu se istiu kraka polja i visoko planinski vijenci - glavna privredna grana je, u viim dijelovima, stoarstvo (ovarstvo) sa stoarskim sezonskim kretanjima, a u niim dijelovima uzgoj vinove loze i duhana. Ovdje se jo uzgaja krompir, povre, i kukuruz. U planinskoj oblasti koja obuhvata sjeverne i sjeveroistone dijelove Bosne, a predstavlja oblast sa kontinentalnom klimom, u refelju uskim pojasom nizina uz rijeku Savu i niskim pobrem posavskih rubnih planina - seosku privredu karakterie proizvodnja itarica i krupno stajsko stoatstvo (govedarstvo) i svinjogojstvo. Sredinja regija - koja obuhvata nie planine, visoravni i duge zaobljene kose koje se postepeno sputaju prema sjeveru i Savi predstavlja oblast izmijenjene kontinentalne klime i oblast zelenog krasa - odlikuje se kombinovanom seoskom privredom: u stoarstvu ovarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo, u ratarstvu proizvodnjom: itarica, povra i voa dopunskim privreivanjem preko seoske zanatske proizvodnje. U novim drutvenim uslovima sa razvojem proizvodnih sredstava i napredkom tehnike i tehnologije proizvodnje i transporta i seoska privredna koristei zadati prirodni okvir, tranformie proizvodnju u skladu sa trnim potrebana, naroito u kooperativnoj sprezi sa drutvenim poljoprivrednim organizacijama. U tradicionalnoj seoskoj privredi bile su zastupljene slijedee grane proizvodnje: sabiranje, lov, ribolov, zemljoradnja, stoarstvo, prenos robe tovarnim konjima (kiridijanje), pelarsvo, lokalna i regionalna razmjena dobara i trgovina, te dopunsko privreivanje preko seoskih zanata, kune radinosti, sezonskog rada izvan sela, privremenog rada u drugim granama privrede itd. a) Sabiranje Sabiranje plodova i drugih dijelova samorodnih biljaka, kao i sitnih ivotinja, najstariji nain pribavljanja hrane, nije nikad potpuno istisnuto, ak poprima nove forme. U sadanje vrijeme mogu se izdvojiti tri naina koritenja sabranih plodova: za dopunu i ishrani, za prodaju na lokalnom tritu i za industrijsku preradu. U dopunskoj ishrani su zavisno od ekolokih inilaca u pojedinim krajevima koriteni ili se koriste slijedei samoradni plodovi: gljive, jagode, ljenjici, kesteni, borovnice, drenjine, kupine, bukov ir, divlje kruke i divlje jabuke i dr. Osim plodova u ishrani su koritene i mnoge trave, najpoznatije su: radi i kopriva, a zabiljeeno je da se u Hercegovini koristilo 27 vsta trava u ljudskoj ishrani. Za prodaju na lokalnom tritu sabiraju se, uglavnom gljive, jagode, borovnice, kupine, drenjine i kesten. Za industrijsku preradu od plodova sabiraju se: kupine, drenjine, borovnice, a kao posebno znaajan izvor prihoda, je sakupljanje ljekovitog bilja kao: kadulja, ljez, list od kupine, ipurak, kamilica, nana, pelin, zova, lincura itd. Od sitnih ivotinja najvie su se sakupljali puevi za ishranu i za izvoz u druge zemlje. Interesantno je da u sabiranju plodova i ostalog uestvuju ene i djeca, a ne i odrasli mukarci (podjela rada), kao i to da zaraeni novac za sabrane plodove pripada sakupljaima dok kod sabiranja ljekovitog bilja za industrijsku preradu zaraeni novac 24

odlazi u kunu blagajnu. esto puta sabiranje plodova vri se kolektivno (ljenici), to onda slui i kao sastanak mladei. b) Lov Lov je u Bosni i Hercegovini s obzirom na raniji bogat umski pokriva bio razvijena grana seoske privrede. Sluio je kao dopunska ishrana a jo vie za pribavljanje koa i krzna divljih ivotinja. Sve do drugog svjetskog rata, koe i krzna bile su vaan izvozni artikal. Izvozile su se vee koliine lisiijih koa, koa zeeva, kuna, vjeverica, tvorova, jazavaca, divljih maaka i vukova. Danas su divlje i druge umske ivotinje znatno prorijeene, pa lov sada vie slui turistikoj privredi, kao i sportu i rekreaciji gradskog stanovnitva. Lovilo se na razne naine. U srednjem vijeku i u tursko doba lovilo se i pomou ptica grabljivica, prvenstveno sokola (postojalo je i posebno zanimanje sokolari) zatim uz pomo lovakih pasa, ime su se koristili povlateni slojevi. Seljaci su uglavnom lovili uz pomo raznih zamki i gvoa za hvatanje zvijeri sasvim rijetko, kasnije, i vatrenim orujem. c) Robolov Ribolov u rijekama Bosne i Hercegovine je, takoer, u prolosti imao vei znaaj, kao dopuna u ishrani okolnog stanovnitva, a riba je prodavana pazarnim danom i na lokalnim tritima u svjeem stanju, a i suena. Turski dokumenti govore o ribnjacima. Takoer su u rijekama lovljeni i rakovi koji su se izvozili. Ribolov se obavljao uz pomo: vra, mrea, osti i udica. Na pojedinim pogodnim mjestima na rijekama pravljene su lovnice, pregrade sa uskim otvorima na koje se stavljaju vre ili mree, itd. U dananje vrijeme ribolov vie nema onaj znaaj za seosku privredu kao ranije i vie slui sa sport i rekreaciju. d) Zemljoradnja Zemljoradnja je u najviem dijelu Bosne i Hercegovine najvanija grana seoske privrede. U srednjevjekovnoj bosanskoj dravi razvoj zemljoradnje dostigao je visok stepen to se vidi iz turskih izvora XV stoljea. Gdje god su doputali prirodni uslovi bilo je razvijeno vinogradarstvo, koje svakako predstavlja visok ili najvii stupan agrikulture. Dominantna itna kultura je penica, zatim jeam, ra, zob i mjeanac. Uzgajala se jo heljda, proso, sijerak, zatim mahunarske: grah, bob, soivica i grahorica, od voa: jabuka, kruka, ljiva, trenja, orah i dr. Uzgajani su takodje lan i konoplja. Agrikulturna proizvodnja u turskom periodu, nakon kratkotrajnog nazatka usljed ratnih pustoenja, nastavlja se i razvija na istim osnovima. U turskom periodu zemljoradnja je davala i viak preko potreba, pa je vren izvoz ita u Dubrovnik i gradove mletake Dalmacije a kasnije i u Austriju. Od voa su izvoene suhe ljive. Relativno razvijenoj zemljoradnji u doturskom periodu, a tako i kasnije, doprinijelo i postojanje dobrog i pristupanog gvozdenog poljoprivrednog orua: izraivano je u mnogobrojnim kovanicama, koje su postojale kako uz eljezne rudnike, tako i po svim trgovima Bosne, gdje su te izraivane i prodavane. Meutim, to je ipak bila zemljoradnja sa primitivnom tehnikom obradom zemlje. 25

U srednjoj i zapadnoj Bosni kao i u cijeloj Hercegovini jo do pred drugi svjetski rat u znatnoj mjeri se, u obradi zemlje upotrebljava ralo, prlj, pluica i drveni plug, (crte 1.). Austrougarska uprava je, istina, obraala mnogo panje i investirala velika sredstva u poboljanje poljoprivrede tehnike, ali to nije dalo odgovarajue rezultate zbog ekonomske ovisnosti u kmetskom odnosu domaih seljaka. Kasnije svjetska ekonomska kriza, u vrijeme prve Jugoslavije, koja je strahovito pogodila seljake, paralizovala je i onako skroman napredak poljoprivrede, tako da i pored stalnog poveanja obradivih povrina na raun uma i panjaka, zemljoradnja daje skromne rezultate, ne odmakavi mnogo u primjeni agrotehnikih mjera, a ni u produkciji u odnosu na tradicionalnu zemljoradnju. U ovom periodu u proizvodnji ita po proirenosti i koliini na prvom mjestu je kukuruz, iza njega penica, jeam, zob, krupnik, ra, napolica (mjeavina penice i jema), proso, heljda, sijerak.

c) Stoarstvo Stoarstvo je, posebno neke njegove gradne, s obzirom na prirodne uslove, od najstarijih vremena bilo, naroito u nekim krajevima, glavna privredna grana. Stari Sloveni koji su i sami imali razvijeno stoarstvo (gajili su konje, govee, svinju), po dolasku ovamo i smilujui autohtono stoarstvo stanovnitvo prihvataju i njegova iskustva i staru balkansku stoarsku tradiciju transhumantnog polunomadsko stoarenja sa sitnom stokom (ovce i koze), koje je karakteristino za dinarski planinski sistem, a odvija se u dvije osnovne varijante. Kretanje je ilo u dva smjera: prema primorju i panonskim ravnicama, a ljetni satnovi za obje grupe oduvijek su na najviim planinskim panjacima Dinarskog visoja iznad granice ume. Kretanja stoke i ljudi su stalan, a odvijajla su se u okviru odreenog prostora u etapama, sezonski, za vegetacijom. Osnovne su tri etape: donje trave, srednje trave i gornje trave. na sve tri ove etape postoje izgraene nastambe za ljude. Stoka prebiva stalno na otvorenom, u torovima. Osim ovaca i koza ovi stoati su gajili i poznate brdske konje koji su im sluili za prenos tovara. U srednjoj etapi se boravi dva puta godinje u proljee i s jeseni i tu su nastali stalni stanovi katuni, danas uglavnom pretvoreni u sela. U toku istorijskog vremena, sa razvojem gradova u primorju, poinje spreavanje silaenja stoara u primorje. Ovo remeti stalni ciklus kratanja pa se ovi stoari poinju stalno nastanjivati na srednjoj etapi, to dovodi do unitavanja vegetacione baze, do skraivanja kretanja i do stvaranja niza varijanti prvobitnog kratanja i do naseljavanja vika stoarskog stanovnitva u sredinjim i sjevernim krajevima Bosne i Hercegovine i njihovog postepenog prelaska na zemljoradnju (kolonizacija vlaha stoara). Slino se deava i sa stoarskim kretanjima u pravcu panonske nizije. Ipak, sve do naih dana, u dvije manje regije, zadrane su sve tri etape stoarskih seoba u jako smanjenom okviru. To su Jasenice, gdje tzv. travari izgone stoku ljeti i zimi, i Podveleje iznad Mostara i Nevesinja. Obje grupe su muslimanske. Ostali stoari ovog podruja su stacionirani na nekadanjim katunima i sve se vie bave zemljoradnjom, a u stoarenju koriste umske ispae i ljetni izgon stoke, (fot.1.) U sredinjem pojasu, ve odavno je raireno kombinovano ekstenzivno stoarstvo: ovarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo sa umskom ispaom i evntualnim izgonom ljeti u planinu gdje se stoka utovi za jesenjsku prodaju zbog nemogunosti zimske prehrane. 26

U sjevernim podrujima je zastupljeno govedarstvo i svinjogojstvo uz stajski uzgoj i uzgoj krmnog bilja. Na temelju povoljnih prirodnih uslova bogatstvo stonog fonda oduvijek je predstavljalo glavnu privrednu karakteristiku Bosne i Hercegovine, a izvoz stoke i stoarskih proizvoda vrlo znaajnu stavku. U turskom periodu, bogatstvu stonog fonda, pogodovao je kmetski odnos, jer od stoke nisu vrena nikakva davanja (osim za svinje). U odnosu na tradicionalno stoarstvo u dananje vrijeme stoni fond je smanjen ali je povean kvalitet modernizovanim uzgojem. ivinarstvo nije nikad u tradicionalnoj seoskoj privredi imalo vei znaaj, tek u novije vrijeme ono je zastupljeno u drutvenom sektoru proizvodnje. f) Pelarstvo Pelarstvo je bilo razvijeno. eer je u seoskoj ishrani, u veoj mjeri, zamijenio med tek u poslieratnom periodu. Vosak je od srednjeg vijeka pa sve do drugog svjetskog rata uz stoarstvo najznaajniji izvozni artikl. Tradicionalno pelarstvo se modernizuje izmeu dva rata, osnivaju se i pelarske zadruge. Meutim, iroka baza pelarstva opada i danas se njime bave pojedinci. g) Kiridijanje Usko povezano sa stoarstvom iz kojeg se izdvojilo kao posebna djelatnost, kiridijanje je bilo, za ove krajeve, u nedostatku komunikacija, jo od srednjeg vijeka, pa sve do XX stoljea glavno sredstvo transporta robe na vee distance. Prenosom dobara tovarnim konjima u srednjem vijeku su se bavili vlasi stoari, tzv. ponosnici. Njihovi karavani, gotovo vojniki organizirani, prenosili su trgovake tovare izmeu primorskih gradova i unutranjosti, kreui se uvijek istim putevima u odreenim putnim etapama, zastajui na istim mjestima. Ovakav vid transporta praktikovan je i kroz itav turski period. Prenos robe tovarnim konjima - kiridijanje bilo je u vrijeme austrougarske uprave dopunsko zanimanje veem broju seljaka, mada su ve bili izgraeni glavni pravci eljeznike i cestovne mree. Kasnije se, izmeu dva rata ovaj transport zadrao kao dopunsko zanimanje seljaka u prenosu drveta na umskim radilitima. h) Razmjena i trgovina Mada je tradicionalna seoska privreda traila da sve potrebe domainstva samostalno podmiruje, ipak nije bilo mogue, ve zbog raznovrsnosti prirodnih uslova, koji su diktirali osnovnu podjelu rada, podmirivati sve potrebe u okviru proizvodnje u domainstvu. S toga je od najstarijih vremena vrena razmjena dobara i to uglavnom na dva naina: u okviru sela i na lokalnom trgu izvan sela. U okviru sela razmjena je vrena izmeu putujuih seoskih zanatlija (kasnije i putujuih trgovaca) tzv. pokuaraca, koji su neposrednom razmjenom (trampom) mijenjali svoje proizvode za seoske npr. zemljane lonce za vunu ili ito, i sl., ili je razmijena vrena izmeu samih seljaka. konica za prase ili ovcu itd. Kasnije, iza prvog svjetskog rata poinju se otvarati i trgovake radnje u selima, danas je trgovaka mrea po selima razgranata. Drugi nain razmjene je periodiana 27

razmjena preko lokalnog trita, (pijace, pazara), koja se vri u odreeni dan u sedmici (fot.2.). Ovaj nain razmjene mnogo je znaajniji za selo, jer preko pazara selo participira na irem regionalnom pa nekad i na internacionalnom tritu. Pazar je vrlo stara institucija potie od pojave proste robne proizvodnje, kojoj i danas slui kao instrument razmjene. Na trgu se razmjena vri uglavnom posredstvom novca, ali bez posrednika, direktno izmeu proizvoaa i potroaa. Na ovim tritima pored razmjene poljoprivrednih i zanatskih proizvoda vri se i prodaja stoke. Za prodaju stoke jo vie slue, takoer periodini trgovi: vaari, sajmovi, koji se odravaju jednom godinje, najvie u jesen, kad se stoka najvie prodaje zbog nemogunosti zimske prehrane. i) Odlazak na sezonski ili privremeni rad izvan sela Kao nadopuna seoskoj ekonomiji, a posebno u pasivnim krajevima i u nerodnim godinama, praktikovao se od davnina odlazak na sezonski rad ili na prehranu u bogatije krajeve, najee u Posavinu, a u novije vrijeme u Vojvodinu. Tako se pomagalo seljacima u poljskim poslovima, najee i berbi kukuruza i spremanju ljetine, a za uzvrat se dobivala nagrada u naturi (kukuruz i druga hrana), to se transportovalo nazad u svoje selo. U slabim godinama znalo je odlaziti na prehranu vie eljadi iz kue s jeseni i ostati do proljea, pomaui domainima u poslu. Sezonski su na radove izvan sela odlazili graditelji, kamenoresci, duneri i dr. Sa pojavom industrije, poinje i odlaenje na privremeni rad na umske radove, gradnju cesta, eljeznica, graevinske radove i dr. kao nekvalifikovana radna snaga (dvojna ekonomija). Kasnije se odlazi na privremeni rad u Ameriku i druge zemlje. U novije vrijeme, takoer se iz sela odlazi na privremeni rad u industriju u zemlji i inostranstvu, ali vie s ciljem da se zaraeni novac investira u gradnju kua, privrednih zgrada i nabavku opreme za zamljoradnju i stoarstvo. L i t e r a t u r a: 1. Dedijer Jefto 2. Filipovi Milenko 3. Gui Marjana Hercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Beograd 1909. str. 37-71 O pribiranju ivotnih namirnica sakupljanjem kod Srba i Makedonaca, Glasnik Zemaljskog muzeja XI, Sarajevo, 1956. str. 123-139 Etnoloka struktura transhumantnog stoarstva na tlu Jugoslavije, 21 kongres Saveza udruenja folklorista Jugoslavije u apljini 17.-21. 09.1974. Sarajevo, 1976. str. 85-102 Sedmini pazar u Zenici i okolini, Muzej grada Zenice, Radovi I, Zenica 1970. str. 29-46 Bosna i Hercegovina kao privredno podruje, Sarajevo, 1938.

4. Hadidedi Nedad 5. Koen Abo i drugi

28

2. Seoski i gradski zanati Jo u srednjem vijeku dosta razvijeno zanatsvo bilo je uglavnom locirano u selima, zbog rijetke mree urbanih naselja. I pored kasnijeg razvoja gradskog obrta, XIV i XV stoljeu seosko zanatstvo i dalje postoji paralelno s njim, sve do najnovijeg vremena. Seosko zanatstvo je imalo izvanredan znaaj u ekonomici sela kao dopunsko zanimanje. I naim sredinjim podrujima siromane zemljoradnje i ekstenzivnog stoarstva, zanatstvo donosi preko 50% prihoda pojednim domainstvima. Daljna karakteristika ove dopunske ekonomije je specijalizacija pojedinih sela u proizvodnji. Izvjesnu specijalizaciju mogue je ustanoviti i na etnikoj osnovi i po pojedinim selima i unutar mjeovitih sela, ve gotovo sva domainstva u pojedinim selima pa je mogue govoriti o zanatskim selima kao specifinim naseljima. Proizvode tog zanatstva prodavali su sami proizvodai na lokalnim trgovima, ili su rjee, razmjenivali svoje proizvode hodajui po selima. Seosko zanatstvo se baziralo na resursima koje prua najblia okolina. Tako je bogat umski pokriva posluio za razvoj zanata koji su se bavili preradom drveta. Stari bosanski rudnici metala posluili su kao osnov za razvoj zanata koji su se bavili obradom metala. Bogat stoni fond omoguio je razvoj veeg broja zanata baziranih na preradi sirovina koje daje stoarstvo. Na mjestima gdje ima pogodne zemlje i kamena, razvili su se: lonarstvo, obrada kamena, proizvodnja krea i dr. Srednjevjekovno seosko zanatstvo ostavilo je traga u toponomastici koju nalazimo u turskim izvorima XV stoljea. Pominju se seoska naselja pod nazivima: Kovai, Strelari, Lukari, titari, Stupari, Rudari. Osim toga pominju se i pojedine zanatlije: strelar, sabljar, kova, graniar, kouhar, kamenotesar, krear, ugljar, itd. Sa dolaskom Turaka i pojaanom urbanizacijom islamsko-orjentalnog tipa, gradsko zanatstvo poinje naglo da se razvija, ali je ono, uglavnom, orjentisano na vojne potrebe i na proizvodnju luksuznijih predmeta; tako da se tradicija seoskog zanatstva produuje kroz itav ovaj period zadovoljavajui potrebe sela. Pojava industrijske robe u austrougarskom periodu i kasnije u vrijeme izmedju dva rata pogodila je daleko vie gradsko nego seosko zanatstvo, jer je ono proizvodilo za seoske potrebe koje se nisu tako naglo mijenjale, tako da jo i danas postoje pojedini seoski zanati za zadovoljenje specifinih potreba sela za koje industrijska proizvodnja ne pokazuje interes. Mnogi od seoskih zanata rade jo i danas za potrebe sela, polako se orjentiui na proizvodnju suvenira za turiste. Na sedminim pazarima mogu se kupiti razni proizvodi seoskih zanatlija, kao: sitni drveni rezbareni predmeti, razne drvene posude, brda za tkalake stanove, sita, metle, razni proizvodi lonarstva, eljezni proizvodi, ilimi i sl. (fot.3.). Gradsko zanatstvo u Bosni i Hercegovini razvija se znatnije, kao to je reeno, sa dolaskom Turaka i poetkom islamsko-orijentalne urbanizacije. Nije ovdje samo o 29

prostom prelasku i koncentraciji ve postojeih seoskih zanata u gradove, ve se tu radi o kompleksnom procesu u kojem se s jedne strane pojavljuju sasvim novi zanati i novi proizvodi, a s druge strane u ve postojee zanate uvode se nove naprednije tehnike, specifian stil i novi alati, pa se i njihova produkcija podie na jedan vii nivo. To je bilo mogue postii zbog toga to je zanatska produkcija bila favorizovana i usmjerena na vojne potrebe jedne osvajake carevine, kao i zbog toga to je Turska bila nasljednik i prenosilac bogate i rafinirane zanatske tradicije Istoka i Vizantije. Nove zanatlije i zanati stiu odmah sa vojskom iz raznih ranije osvojenih turskih pokrajina i nastanjuju se ovdje u vanije i razvijenije centre. Kasnije se odavde popunjavaju zanatlijama manji privredni centri. Zajedno sa novim zanatima i tehnikama u nae krajeve prenesena je i orijentalna esnafska (cehovska) organizacija, koja je u prvo vrijeme bila pod religioznim, a kasnije vojnim patronatom, a muslimanske zanatlije obino su pripadale vojnom staleu. Osim Muslimana zanatstvom su se bavili i hriani, mada je bilo i specijalnih muslimanskih zanata kojima se hriani nisu smjeli baviti (babaki zanat - uinjanje koa i brijaki zanat). Tokom vremena iskristalizirali su se u zanatstvu i posebna konfesionalno etnika zanimanja. Gradsko zanatstvo turskog perioda moe se podijeliti u dvije osnvne grane: zanate koji se bave obradom raznih vrsta metala i zanati koji su se bavili preradom ivotinjskih ostataka (fot. 4.). Mada je kasniji razvijeniji urbani ivot zahtijevao i zadovoljenjem potreba vieg standarda bogatih feudalnih slojeva, pa se u Sarajevu kao najrazvijenijem zanatskom centru, pominje preko 100 raznih zanata (u Mostaru 50). Interesantno je da se u tom itavom periodu razvijenog i tekstilnog zanata, nije razvila i osnovna tekstilna grana zanatska tkalaka djelatnost. Potrebe u tekstilu siromanih i srednjih slojeva zadovoljavala je kuna radinost sela i grada, a potrebe imunijih zadovoljavane su uvozom uz pomo razgranate trgovine. Ovakvo razvijeno zanatstvo je kasnije pored zadovoljenja vojnih i domaih potreba uveliko produciralo i za izvoz. Pojedini proizvodi ovog zanatstva bili su poznati u itavoj evropskoj Turskoj sve do Carigrada. Bio je veliki izvoz pojedinih artikala u Austriju i Ugasku. Najpoznatiji proizvodi ovog zanatstva su bili: krznarski, juvelirski, proizvodi od obojenih materijala, razne vrste koa, predmeti od koe, kosti, ilimi i dr. Osim Sarajeva poznati zanatski centri bili su: Mostar, Banja Luka, Travnik, Visoko, Zenica, Tuzla, Livno. Krajem XVIII i XIX stoljea esnafska organizacija slabi, opada zanatska produkcija i kvalitet (koji je esnaf kontrolirao), mnoge zanatlije pretvaraju se u trgovce proizvoda koje su ranije producirali. Meutim, sa dolasko austrougarske uprave i pojavom jeftinije i nove industrijske robe, oznaen je poetak kraja stare zanatske proizvodnje. Mnogi zanati nestaju kao nepotrebni, jer u naim gradovima otpoinje evropeizacija cjelokupnog ivota, javljaju se novi strani zanati za nove potrebe. Neki od starih zanata ipak su se odrali, jer su nastavili da rade za selo, gdje su nastavili da egzistiraju i mnogi stari elementi tradicionalne gradske kulture, ije je potrebe ovo zanatstvo zadovoljavalo. Preivjeli stari zanati u novije vrijeme proizvode suvenire za turistiku privredu, pa su tako nali novi modus opstanka. L i t e r a t u r a:

30

1. Filipovi Milenko 2. Hadidedi Nedad 3.Hadi Adem 4. Kreevljakovi Hamdija 5. Kreevljakovi Hamdija 6. Markovi Zorislava 7. Popovi Cvetko 8. Popovi Cvetko 9. Savi Milenko

ilimi i ilimarstvo u naimzemljama do sredine XIX v., Glasnik Zemaljaskog muzeja XII, Sarajevo 1957. str.179-194. Majdani ili samokovi u Oeviji, Glasnik Zemaljskog muzaja XXII, Saraevo, 1967. srt. 177-195. Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo 1975. Gradska privredna i esnafi u Bosni i Hercegovini (od 1463.-1851.), Godinjak Istorijskig drutva BiH I, Sarajevo, 1949. str. 168-209 Vare kao glavno sredite gvozdenog obrta u Bosni i Hrcegovini do 1891. Glasnik Zemaljskog muzaja LIV, Sarajevo 1942. str. 409-460. Izrada eljeva, ibuka i svirala u Godui kod Visokog, Glasnik Zemaljskog muzeja X, Sarajevo 1955. str. 161180. Lonarstvo u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja XI, Sarajevo 1956. str. 95-122. Bosansko-hercegovake preslice i vretena, Glasnik Zemaljskog muzeja VIII, Sarajevo, 1953. str. 159-186. Naa industrija i zanati I, III, V, VII, Sarajevo, 1922.-1929.

3. Saobraajna sredstva i transport

31

Svakako da su kretanja ljudi i dobara u velikoj mjeri ovisna o pogodnostima ili preprekama koje prua prirodna sredina, tj. o postojanju ili nedostatku prirodnih komunikacija. Ovo je naroito vano, s obzirom na planinski reljef, za Bosnu i Hercegovinu. Promet, kako lokalni, tako i regionalni, od najstarijih vremena, pa do danas, odvijao se tim prirodnim komunikacijama: rijekama, rijenim dolinama, niskim planinskim prevojima, udolinama i krakim poljima. Iste ove pogodnosti iskoritene su i u modernom eljeznikom, automobilskom i rijenom saobraaju. Najveu prepreku komuniciranju, naroito u pravcu sjever - jug, ine vijenci Dinarskog planinskog sistema koji se prua itavom duinom Bosne i Hercegovine u pravcu SZ-JI. Medjutim, kako glavne rijeke Bosne i Hercegovine, usmjerene u pravcu sjevera i juga, zalaze svojim dolinama duboko u ovaj planinski sistem, to je ipak omoguen relativno povoljan promet izmedju sjeverne i sredinje Bosne s jedne, i Hercegovine i primorja, s druge strane. Naroito su u tom pogledu vane doline Bosne i Neretve, koje gotovo da se nastavljaju jedna na drugu, inei glavnu tranferzalnu komunikacionu osovinu Bosne i Hercegovine. Ovim pravcima su vodile i najvanije komunikacije rimske provincije Dalmacije. Poznato je da su Rimljani na teritoriji dananje Bosne i Hercegovine izgradili znatnu mreu komunikacija iz svojih stratekih i drugih potreba. Ove komunikacije su sluile i kroz itav srednji vijek, mada se u to vrijeme, na njima, uglavnom, odvijao karavanski, a ne kolski promet. I u tursko vrijeme regionalni promet je bio karavanski s tovarnim konjima. Tek pred kraj turske vladavine izgraeno je nekoliko kolskih puteva od Sarajeva u pravcu sjevera i sjeverozapada te juga. Na ovim putnim pravcima odvijao se prevoz robe i putnika konjskim zapregama. U lokalnom prometu, posebno u okviru sela, pored tovarnih konja i magaraca (Hercegovina), te prenosa tereta ljudskom snagom, sluila su i drvena kola sa volovskom zapregom. To su bila dvoosovinska kola, na kojima su svi dijelovi od drveta, a tokovi su bili od jednog komada drveta odsjeenog poprijeko od trupca na kojem se provrti rupa za drvenu osovinu (fot. 5.). Druga vrsta (neto novija) kola istog tipa imala je tokove sastavljene od vie dijelova: tri segmenta (gobelj), est preki (paoci) i okruglog sredinjeg dijela (trupina) kroz koji prolazi drvena osovina. Ovakva drvena kola sa volovskom zapregom, u veoj mjeri i na vee distance, koritena su samo u naim ravniarski sjevernim predjelima. Ljudi su se kretali na dalje puteve jaui na konjima, a na krae pjeice. Tovarni konji su osim u karavanskom prometu sluili i za jahanje kao i za lokalni prenos svih vrsta tereta (drva, ita, vode, sijena i dr.) posebno u planinskim krajevima (bosanski tovarni konji su izvanredno posluili i u partizanskom ratu 1941. - 1945.). Donji tokovi rijeka: Neretve, Une, Vrbasa, Bosne i Drine, kao i Save cijelim tokom kroz Bosnu i Hercegovinu i jo dalje na istok koriteni su u prometu amcima i manjim laama. Pored ovih prometnih sredstava koritena su i mnoga jo starija sredstva za prenos tereta i kretanje ljudi, naroito u lokalnom seoskom saobraaju. Umjesto kola zimi za vonju po snijegu su sluile drvene saone koje su vukli volovi kao i one manje koje su vukli ljudi. Negdje su saonice upotrebljavanje i za vonju po suhom. Sijeno se prevozilo na jo jednostavniji nain na obinim granama koje su vukli volovi po suhom, dok se kamen prevlaio na ravastom drvetu (voza). Balvane iz ume su takoer vukli volovi po 32

zemlji. Jo vei teret je kao to je prevlaenje drvenih zgrada vreno je sa vie pari volova uz pomo drvenih valjaka koji su u toku voenje podmetani pod teret. Manji tereti noeni su na leima (mukarci) ili na glavi (ene). Za kretanje pjeaka zimi u planinskim krajevima sluile su krplje koje su od drveta izraivali sami seljaci. Sva ova starinska sredstva za prenos tereta i kretanje ljudi sluila su u seoskom prometu skoro sve do naeg vremena. Za vrijeme austrougarske uprave kada je izgraena mrea uskotranih eljeznikih pruga i vei broj kolskih drumova, osim starih prometnih sredstava uvedena su u lokalnom i regionalnom saobraaju i nova prometna sredstva kao to su velika okovana konjska kola koja su postepeno istisnula strainsko kiridijanje. Kasnije se pojavio i automobil. Pomenuta prometna sredstva i naini prenosa dobara i kretanje ljudi sluili su u periodu do drugog svjetskog rata. Iza rata u lokalnom seoskom prometu okovana drvena konjska kola zamijenjena su kolima sa gumenim tokovima (stare automobilske gume). U toku izgradnje u naoj Republici uskotrana eljeznika mrea zamijenjena je prugama normalnog kolosijeka, a izgraene su i sasvim nove pruge. Glavni pravci su i elektrificirani. Takoer su izgraene hiljade kilometara novih asfaltnih modernih drumova regionalnog i lokalnog znaaja, tako da je automobilski transpor i saobraaj u punoj ekspanziji. Rijeni saobraaj, uglavnom Savom, se odvija sa motornim brodovima. U lokalnom seoskom saobraaju volovska i konjska vua se zamjenjuje traktorskom, te tako stari naini transporta, prenosa dobara i kretanja ljudi ustupaju mjesto novim prometnim sredstvima. L i t e r a t u r a: 1.Dini Mihajlo 2. Filipovi Milenko Dubrovaka srednjevjekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski i istorijski asopis 1-4, Ljubljana, Zagreb, Beograd, 1937. str. 119-147 Primitivna sredstva za prenos dobara i kretanje na Glasincu, Glasnik Zemaljskog muzeja XLV, sv. 2, Sarajevo, 1933. str. 129-134.

4. Naselja Raznovrsnost tipova seoskih i gradskih naselja u Bosni i Hercegovini, kao njihove zajednike osobine rezultat su dugotrajnog uzajamnog, esto puta i simultanog djelovanja niza drutveno - ekonomskih faktora i istorijskih zbivanja u zadatom prirodnom okviru. Meutim iniocima nazjznaajni su: privredna djelatnost agrarni odnosi, tip drutvene organizacije, migraciona kretanja uticaj stranih civilizacija i globalnih industrijskih kretanja i procesa. Gradska naselja: 33

Od formiranja feudalne srednjevjekovne bosanske drave, pa sve do XIV stoljea kada dolazi do naglog razvitka robno-novane privrede (uglavnom na bazi eksploatacija rudnih bogatstava: srebra, olova, eljeza i djelimino zlata i bakra). Naselja urbanog karaktera su sasvim malobrojna i malena. Rijetka mrea ovih naselja uzrokovala je pojavu da su vea seoska naselja bila preuzela neke ubane funkcije: zanatstvo i zaetak lokalnih periodinih trgova. Pominjani nagli skok u razvitku robno-novane privrede dovodi i do razvitka vie (70) malih trgova, varoi i rudarskih trgova. Turska osvajanja ovih krajeva zaustavljaju ovaj razvitak i usmjeravaju ga u drugom pravcu. Nakon perioda stagnacije i oporavka ratnih pustoenja, a u zavisnosti od prevlaivanja novih pravaca stratekih i trgovakih komunikacija, ekonomskih, upravnih i vojnih potreba turske imperije, poinje proces islamsko.orijentalne urbanizacije formiranjem nukleusa muslimanskih naselja kao dijelova starih varoi ili utemeljivanjem novih, uglavnom, otvorenih gradskih naselja sa zanatsko-proizvodnim, trgovakim, kulturno-vjerskim i upravnim funkcijama. U ovom periodu se razvio i formirao najvei broj dananjih urbanih naselja u Bosni i Hercegovini, a tragovi ove epohe vidljivi su i danas. Ovi urbanizacioni procesi stvorili su po islamsko-orjentalnom obrascu (sa velikim pazarima, zanatlijskim etvrtima, uskim uliicama sa visokim ozidanim ogradama oko kua) dva osnovna tipa urbanih naselj: kasaba (gradi) i eher (grad). Zahvaljujui povoljnom tranzitnom poloaju Bosne i Hercegovine, razvoju proizvodnog zanatstva i naroito vanjske trgovine mnoga gradska naselja doivljavaju nagli uspon u broju stanovnitva i teritorijalnom razvoju. Meu njima najznaajniji su: Sarajevo, Banja Luka, Foa, Mostar, Travnik, Jajce, Zenica, ajnie, Zvornik i Livno. Istovremeno rudarstvo i rudarska proizvodnja pokazuju stalnu tendenciju opadanja, pa stara rudarska urbana sredita stagniraju i nazaduju, preputajui prvenstveno novim zanatsko-proizvodnim i trgovakim gradskim naseljima. Kriza turskog carstva poev od XVII stoljea dovodi do usporenog razvitka gradova, mada oni i dalje brojano rastu znatnijim prilivom stanovnika sa sela. Nagli brojani porast stanovnitva doivljavaju mnoga gradska naselja u toku XVIII stoljea i doseljavanjem muslimanskih izbjeglica sa izgubljenih teritorija. Za njih se podiu i nova urbana naselja (Bosanski Petrovac, Prijedor, Kulen Vakuf, Trebinje, amac, Kostajnica). Period do kraja turske vladavine (1878.) obiljeen je stagnacijom i nazadovanjem gradske privrede a time i gradskih naselja. Ova urbanizacija u doba Turske ostavila je na tlu Bosne i Hercegovine mreu veeg broja malih urbanih naselja (kasaba sa 1-2000 stanovnika) lokalnih ekonomskih i upravnih sredita i nekoliko srednjih gradova (do 15.000 stanovnika), regionalnih sredita, sa Sarajevom ekonomskim, upravnim i vjersko-kulturnim sreditem Bosne i Hercegovine. (tor. 1.) Stanovnitvo tih gradia i gradova inilo je jedva neto preko 10% ukupne populacije. Stanovnitvo kasaba koje su davale, svojom brojnou, peat toj urbanizaciji, bilo je u bliskim krvnim i drutvenim vezama sa seoskim stanovnitvom, pa nije ni postojala neka osobita drutvena podvojenost izmedju sela i ovih gradia.

Seoska naselja: 34

Kao i veina urbanih naselja i vei broj dosadanjih seoskih naselja formiran je u turskom periodu, naroito u posljednjim stoljeima tog perioda. Seoska preivredna i u turskom periodu zasniva se na polunomadskom i ekstenzivnom stoarstvu, i u planinskim podrujima, dok se narodna ekonomija u brdskim i ravniarskim dijelovima zasnivala na ratarstvu, uzgoju goveda i svinja, te seskom zanatstvu. Takva prirodna i privredna osnova dala je i dva osnovna poetna seoskih naselja: a) ratrkana sa pojedinanim udaljenim kuama ili malim razbacanim, esto srodnikim, grupama kua na krevinama u planinskim krajevima (kod polunomadskog stoarenja podizana su i pomona, takoer ratrkana, naselja za sezonski boravak) i b) seoska naselja sa grupiranim kuama u avulijalnim ravnima rijeka, na niim breuljcima i na raskrima puteva. Na tu poetnu privrednu osnovu i tip naslja poinju da djeluju i drugi faktori koji utiu i na tip i poloaj seoskih naselja. Od tih faktora najznaajniji su: islamizacija, migraciona kretanja stoara i njihov prelazak na zemljoradnju, ratna pustoenja i ratni gubici u stanovnitvu i posebno velike epidemije kuge i kolere u XVII i XVIII stoljeu. Procesi islamizacije, s jedne strane, ve krajem XV stoljea dovode do konfesionalne segregacije u pojedinim seoskim naseljima, a s druge strane do stvaranja novih muslimanskih sela zbijenog tipa (i tamo gdje su njihovi hrianski susjedi ivjeli u selima razbijenog tipa). Naseljavanja stoara u sredinjim i sjevernim krajevima i njihov prelazak na zemljoradnju, preteno zauzimanjem zemlje krenjem uma, dovodi do stvaranja novih krevinskih sela sa meusobno udaljenim kuama i zemljinim posjedom grupisanim oko kue. Usljed nestabilnih prilika naselja se grade dalje od komunikacija. Spreavanje polunomadskih stoarskih kretanja prema primorskim krajevima dovodi do stalnog naseljavanja stoarskih stanova (katuna) ranijih sezonskih stoarskih nastambi. Ratni gubici i epidemije (XVIII stoljea) prorjeuju stanovnitvo stvarajui prostor za nova doseljavanja iz planinskih krajeva koja podupiru (preko svojih agenata) i feudalci ostavi bez radnje snage na posjedima. Tako dolazi i do smjene stanovnitva, pomjeranja naselja, mijenjanja njihovog spoljnjeg izgleda, a ponekad i imena. Muslimanske izbjeglice sa izgubljenih teritorija osim u gradove naseljavaju se i u sela, gradei nova vea sela sa zbijenim kuama po uzoru na kasabe. Zajednika odlika veine pominjanih tipova seoskih naselja nastalih u ovom periodu jeste: to su, uglavnom, manja sela, naroito u planinskim krajevima ( od nekoliko do pedesetak domainstava) sa pokretljivim stanovnitvom koje se seli traei povoljnije ivotne uslove i bolje feudalne gospodare. Gornje karakteristike se ne odnose, kako na zasebna muslimanska sela (ona su najee i znatno vea, posebno u ravniarskim krajevima), tako i na muslimanske dijelove sela u mjeovitim naseljima, ije je stanovnitvo znatno stabilnije, jer su vei dio muslimanskog seoskog stanovnitva inili slobodni seljaci sa vlastitim zmljinim posjedom. Industrijalizacija Bosne i Hercegovine koju je otpoela austrougarska uprava zasnivaju se na eksploataciju umskih i rudnih bodatstava. Izgraena je i mrea eljeznikih i cestovnih komunikacija u strateke svrhe i u svrhu izvoza sirovina i 35

polupreraevina. Manja industrijska preduzea i radionice podizane su na periferiji veih gradskih naselja. Na izmijenjenoj ekonomskoj osnovici industrijalizacijom u samoj zemlji, zatim povezivanje Bosne i Hercegovine sa razvijenim tritima Austrije i Maarske, otvoreni su procesi promjena postojeih gradskih naselja i stvoreni uslovi za postanak i ravoj novih gradova. Staro tradicionalno proizvodno zanatstvo i trgovine u sudaru sa industrijskom proizvodnjom i otvorenim tritem potpuno propada. Podstrek privrednom razvoju pojedinih gradskih naselja daju i okupatorski vojni garnizoni, tome doprinose i stvaranje nove administracije. Stvaraju se novi dijelovi naslje sa proizvodnim, stambenim, administrativnim, kolskim i drugim objektima, graenih po srednjoevropskim obrascima. Naroito je to vidljivo na veim privrednim, trgovakim i administrativnim sreditima (Sarajevo, Banja Luka, Mostar, i dr.). I manje urbana naselja - kasabe takoer mijenjaju svoj lik, pretvaraju se u varoice, i umnoavaju svoje urbane funkcije naravno u skladu sa svojoj skromnom privrednom osnovom, ne poveavajui znatnije broj stanovnika za razliku od srednjih gradova. Naselja uz rudokope poprimaju tipinu fizionomiju rudarskih naselja. Uz pilane niu poluurbana naselja (mjeovita naslje). Mada je u ovom periodu broj gradskog stanovnitva porastao, ono ne prelazi 20% ukupne populacije, a urbanu osnovu ini i dalje vei broj malih gradova do 2.000 stanovnika. Iako u manjoj mjeri i seoska naslja u ovom periodu doivljavaju promjene. Robnonovana privreda vri pritisak na tradicionalni ivot sela. Izgradnja novih kokunikacija, otvaranje umskih gradilita i rudokopa angauje viak seoske radne snage koje povremeno ili zastalno naputa poljoprivredu, ivei i dalje na selu. A i poljoprivredna proizvodnja u blizini veih gradova postepeno se orijentie na trite. Ipak viak seoske radne snage iz pasivnih krajeva dolazi u ekonomsku migraciju. Cijeli krajevi se odravaju novcem koji alju emigranti svojim kuama. Otkupom kmetova poveava se broj seljaka sa vlastitom zemljom to uz priliv gotovog novca na selu od izvanpoljoprivrednih djelatnosti dolazi do gradnje veeg broja stambenih objekata. To meutim ne utie bitnije na tip i poloaj dotadanjih seoskih naselja. Period izmeu dva rata, openito uzevi znai i za gradska i za seoska naselja minimalan samorazvoj na postojeoj privrednoj i drutvenoj osnovi, koju je, uz stradanja i ljudske rtve prvi svjetski rat jo i unazadio. Agrarna reforma (1919.) samo je djelimino popravila privrednu situaciju na selu. Ovim je ubrzan proces dijeljenja zemljita i velikih zadrunih domainstava, to dovodi do bre imovinske diferencijacije na sleu. Ti se procesi na seosko naselje odravaju u usitnjavanju zemljinog posjeda i u gradnji novih individualnih kua, najee uz staru zajedniku kuu, tako da se stvaraju karakteristine srodnike grupe kua opori, (fot.2.) Na pogodnim mjstima pojavljuju se privatne trgovake radnje i gostionice. No, i pored toga seoska naselja i dalje, u osnovi, zadravaju svoj tradicionalni oblik i izgled. Svjetska ekonomska kriza teko pogaa i grad i selo usporavajui zapoete procese. Gradska naselja u ovom periodu, takoer u veini, stagniraju ili se sasvim sporo i neznatno razvijaju izgradnjom manjeg broja malih privatnih industrijskih preduzea i javnih objekata za administrativne, upravne i prosvjetne svrhe. Takoer ni ova izgradnja nije

36

naruila ranije stvorenu fizionomiju ni u orjentalnom ni u evropskom dijelu gradskog naselja. Oruana revolucija izvedena u toku drugog svjetskog rata u naoj zemlji znaila je temeljit zaokret u itavom dotadanjem drutveno-ekonomskom razvoju zemlje. Ove drutvene promjene su se viestruko odrazile i na gradska i na seoska naselja, koja su inae u ratu i revoluciji pretrpjela ogromna razaranja. Nakon perioda obnove zemlje, njene privrede, naselja, komunikacije, a i samom toku tog perioda, poela je industrijalizacija zemlje. Ranije (u doba Austrougarske) otpoeti procesi industrijalizacije, sada na novim osnovama, dobijaju ogroman zamah i intenzitet. Industrija zahtijeva novu radnu snagu a ona se regrutuje sa sela. Migracija selograd poprima velike razmjere (30% stanovnitva Bosne i Hercegovine je preseljeno, od toga 65% preseljenika je sa sela). Gradovi se viestruko poveavaju u broju stanovnika, osvajajui nove okolne prostore. Gotovo svaki grad i gradi dobiva novi privredni i stambeni dio. Novi dijelovi grada, zbog toga, zauzimaju znatno veu teritoriju nego stari dijelovi grada. Dobivi nove industrijske i stambene dijelove gotovo sva gradska naselja mijenjaju izgled i funkcije. Ovi procesi urbanizacije dovode i do osnivanja novih gradskih naselja, najee uz industrijske objekte (Banovii, Novi Travnik, Vitkovii i dr.) Potreba za radnom snagom u industriji i drugim djelatnostima odvaja sa sela jo jedan dio stanovnitva kao dnevne ili sedmine migrante, koji stanuju i ive na selu, a rade u gradu putujui na posao. Ovim procesom i deagrarizacija sela uzima velike razmjere. Preko ovog sloja stanovnitva selo se sve vie urbanizira. U novije vrijeme ovaj proces je pospjeen i odlaskom seljaka na privremeni rad u inostranstvo ili u druge krajeve Jugoslavije. Pominjani procesi intezivne industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije djelovali su viestruko na transformaciju postojeih osnovnih oblika tradicionalnih seoskih naselja (razbijeni i zbijeni tip sela). U ovom kontekstu promjena isezla su neka stara naselja, dok su druga prostorno rekonstruisana, a s druge strane nikla su nova naselja kako na podlozi planinskih, tako i spontanih kolonizacija i naseljavanja. Tako su danas pored starih sela, koja su manje ili vie zadrala svoju tradicionalnu fizionomiju, nastala i nova sela drumskog tipa (izduena uz komunikaciju - fot. 3.), dok su, s druge strane mnoga ranija sela koja su imala pogodan prometni poloaj ili kakav industrijski objekat postala naselja mjeovitog tipa, preuzimajui i neke sredinje urbane funkcije za svoju okolinu (kola, ambulanta, pota, trgovake radnje, i dr.) L i t e r a t u r a: 1. Aneli Pavao 2. Cviji Jovan 3. Dedijer Jefto 4. Filipovi Milenko Trgovite, varo i grad u srednjevjekovnoj Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja XVIII (Arheologija), Sarajevo 1963. str. 179-193 Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje knjiga I i II, Beograd, 1966. str. 228-277 Hercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Beograd, 1909. str. 71-80 Tragovi staroslovenske (staroruske) trizne kod junih Slovena, Nauno drutvo BiH, Radovi XXVI, 37

5. Hadi Adem

Sarajevo, 1965. str. 176-192. Najstariji turski izvori o rudnicima i trgovima u Bosni, Institut za istoriju, Prilozi 10/3, Sarajevo, 1974. str. 155-162.

5. Seoska i gradska arhitektura Postoje razlike u seoskim kuama i seoskoj arhitekturi u pojednim krajevima Bosne i Hercegovine. Meutim, unutar tih krajeva seoska arhitektura je relativno ujednaena, to nas upuuje na mogunost izdvajanja pojedinih tipova seoskih kua i drugih zgrada. Granice izmeu pojedinih tipova nisu otre, postoje prelazne zone, gdje se oni mijeaju, a postoji i prelazni oblici nestalih od elemenata raznih tipova. Razliiti tipovi kua su rezultat, kompleksnog djelovanja inilaca prirodnog i drutvenog karaktera. Pri tom su i pojedini tipovi proli evolutivni put u vie faza, od jednostavnijih ka sloenijim. Uzimajui za kriteriji materijal od koga su kue graene i koncepciju kue, moemo u Bosni i Hercegovini izdvojiti tri osnovna tipa tradicionalnih seoskih kua: drvenu, kamenu i zemljanu. Ova tri osnovna tipa seoskih kua zastupljena su u tri prirodnogografske oblasti Bosne i Hercegovine, koje se prostiru u pravcu sjeverozapada prema jugoistoku. U sredinjoj oblasti kompaktnih uma je oblast drvene kue. Sjeverno i sjeveroistono od nje, gdje je nekada takoer bilo drvenih kua, razvijala se tokom vremena, nastajanjem uma, oblast zemljanih derivata drvene kue. Juno od sredinje umske oblasti prostire se oblast kamene kue. Primarni prirodni inilac (odreeni materijal u odreenoj oblasti), transformie se u toku razvoja, djelovanja drugih drutveno-ekonomskih i tehnikih faktora, to se ogleda u savrenijem nainu i mogunosti primjene i obrade tog materijala. Poetni, najjednostavniji i najstariji oblici nastambi sva tri osnovna tipa, koji se mogu sresti ili su se doskora sretali, danas vie ne slue za stalno stanovanje, ve se upotrebljavaju kao privremeni sezonski pastirski stanovi ili kao pomone gospodarske zgrade. U oblasti drvene kue to je: savardak (dubirnog, ilja - sl.1.).

38

ubirog je okruglo jednostavno sklonite od kupasto svedenih oblica, prekriveno granjem, busenjem, slamom, paprati. Vatra se loi na sredini ove okrugle nastambe, a na vrhu je otvor za dim. Totarica (kreve, kuer - sl. 2.) slui kao pokretno sklonite za obane uz torove na ljetnoj ispai stoke. To je drvena kolibica za jednu osobu sa plazovima (saone) za prevoz po travi. Povozaa (sl.3.) je razvijeniji i vei tip torarice. Ona takoer ima plazove na kojima se prevozi. Slui za spavanje obana, varenje mlijeka i sirenja, kao i za ostavu gotovih proizvoda. Napravljena je od pletera, prekrivena slamom, korom drveta ili daskama. U oblasti kamene kue primarni oblik nastambe je prastari mediteranski tip kamene graevine zvane bunja. To je okrugla kamena zgrada od suhozidine sa krova koji nastaje postepenim isturanjem pojedinih slojeva kamena. obanska koliba ljetnica (sl.4.). Slui za ljetno boravite pastira i preradu mlijeka na planinskim panjacima. Ima niski (suhozid) kameni podzid do 1 metar visine i dvovodni krov od oblica pokriven slamom. Ljetnica ima ognjte. U oblasti dananje zemljane kue (u dolini Save), najstariji oblici nastambi kojih je bilo jo na poetku dvadesetog stoljea jesu sojenice, (postojale su u ovim krajevima jo u preistorijsko doba), uzdignut na drvenim pilotima zbog plavnog tla. Graene su od brvana. Sljedea faza u razvoju nastambi jesu jednodjelne stalne nastambe. U oblasti drvene kue to je jednodjelna brvnara (sl.5.). Sastoji se od jedne prostorije koja se zove kua, najee kvdratnog oblika sa ognjitem u sredini kue sa zemljanim podom, bez tavana. Horizontalna brvna poloena su po niskom kemenom podzidu. Umjesto prozora slue mala drvena okna, koja se zatvaraju drvenim kapcima. Krov je drveni i etverovodan. Ovakve jednodjelne brvnare su danas vrlo rijetke i u planinskim krajevima i uglavnom ne slue za stanovanje. Jednodjelna kamena kua (sl.6.) se od brvnare razlikuje vie po materijalu, nego po funkciji i koncepciji. Zidana je suhozidinom bez prozora. Krovni pokriva je slama, daska ili kamene ploe, krov je dvovodan. Danas su sasvim rijetke i neslue vie za stanovanje. Dalja razvojna faza kue sva tri osnovna tipa jeste drvena, zemljana i kamena viedjelna prizemnica (sa dva, tri, pa ak i etiri odjeljenja). Kod brvnare, polubrvnare (sl. 7.) i zemljane kue (nastale zbog nestaice pogodne drvene gradje) stvaranje novih prostorija nastalo je unutranjim dijeljenjem ispod etverovodnog sveobuhvatnog strmog krova koji ne doputa vanjske dogadjaje. Glavna prostorija je kua sa ognjitem. Ostala odjeljenja slue za spavanje, ostava i dr. Vei broj prostorija kod viedjelne kamene prizemnice (sl. 8.), nastao je dodavanjem prostorija na uu eonu stranu kue, tako da one imaju izduen oblik sa niskim dvovodnim krovom od slame ili kamenih ploa. Sledei razvojni stupanj kod sve tri osnovne vrste kue jesu drvene i kamene poluspratnice i njihovi derivati. Ova razvojna faza karakterie se razvojem kue u vertikalnom pravcu i to prema dole sa dogradnjom magaze (brvnara ili polubrvnara - sl. 9.), konobe (kamena kua) ispod pola kue. Suprotno od ovoga iao je razvoj prema gore gradnjom sobe medju rogovima nekad na obje strane, to je kua sa ardakom (sl. 10), tako je ostvaren zaetak sprata. Daljni razvoj kue u vertikalnom pravcu je u stvaranju potpunog sprata. Najizrazitiji predstavnici takvih kua su u oblasti drvenih i zemljanih kua spratna kua sa prepustom (seoska ardaklija sl. 11). Tu se magaza nalazi ispod cijele kue i esto slui za dranje stoke, a sprat predstavlja poznatu dispoziciju prizemnice sa kuom i sobama dignutim na prvi sprat iznad magaze. Najrazvijeniji tip spratne kue (to je istovremeno i najrazvijenija tradicionalna seoska kua) jeste takozvana spratna dimaluara (sl. 12.).

39

Ovaj tip kue se pojavljuje u enklavama ili u pojedinanim sauvanim primjercima u oblasti drvene i zemljane kue. Prizemlje ove kue ima istu dispoziciju kao viedjelna prizemnica, dok se na spratu nalaze sobe izmedju kojih se u sredini nalazi manji etvrtast prostor (dimaluk) kroz koji sa ognjita iz prizemlja i iz pei u sobama na spratu odlazi dim u potkrovlje. Pandan spratnoj kui sa prepustom (ardaklija) u oblasti kemene kue jeste kameni ardak (sl.13.) sa izbom ispod kue u kojoj se nalazi stoka. Drugi razvijeniji tip jeste spratna kamena kua (sl.14.). Ove su kue relativno rjee meu tradicionalnim kuama i znatno su rairenije u susjednoj Dalmaciji. Namjetaj, unutranje ureenje i oprema u svim tipovima tradicionalne seoske kue razvijali su se pod uticajem istih onih faktora koji su uslovili dispozicionu i prostornu koncepciju svih ovih kua. Kuni namjetaj i unutranja oprema su skromni i oskudni bez veih umjetnikih pretenzija (za razliku od seoske nonje) i strogo funkcionalno. Ognjite slui za kuhanje i za grijanje glavne prostorije. Veinom je nisko, pri samom podu i obino smjeteno uz pregradni zid izmeu kue i sobe. Izraeno je od nabijene ilovae i najee obrubljeno drvetom ili kamenom. Na ognjitu se jo nalazi kameni li eljezni preklad za naslanjanje glavnji. Za suenje ita i drugog iznad ognjita nalazi se od prua pletena ljesa ili pleteni ko. Za ostavljanje posuda slue panjege pritke i udubine u zidu ili manji dolaf sa vratima. Za kuhanje slui kotao ili bakra objeen o verige. U Hercegovini i zapadnoj Bosni javlja se odak, djelimino natkriveno ognjite. Pribor uz ognjite sainjavaju:sadak, maice, oeg, sa, peka ili glinena pokljuka (sl. 15.). Za mijeanje hljeba slue nave ispod koji je hambar za brano. Pribor za jelo sainjavaju sinija (okrugli niski stoi oko 25 cm visine), drvene kaike, drveno, bakarno i zemljano posudje (sl 16.). Voda se drala u drvenim sudovima: bremi, fuiji, bani, i zemljanim manjim posudama (bardak i testija) ili u bakarnom sudiju ibrik i dugum (sl.17.). Mlijeko se dralo u drvenom kipu. Za sjedenje slue niski panjevi, niski tronoci, stolovaa sa naslonom, zatim u sobama seije (sl. 18.). Za grijanje u sobama sluila je mangala sa eravicom i pe sa loniima (sl. 19.). Za spavanje je u siromanim kuama sluila slama prostrta po podu, zatim slamarica, a u bogatijim (naroito muslimanskim) kuama i vuneni duek. Za pokrivanje slue vunenene ponjave, biljac, ebe ili jorgan. U sobama po podu se, u bogatijim kuama prostire hasura (rogos), dronja (ponjava), jagnjea koica i ilim . Za ostavljanje sitnih stvari slue otvorene police rafe du zidova te dolapi (vrsta manjeg prostijeg plakara). Za uvanje rublja sluili su drveni sanduci krinje ili sehare. Muslimanske su kue, osim toga, imale (zbog islamskih propisa) banjicu u uglu sobe i abdesluk (umivaonik) koji su sluili za kupanje i ritualno pranje prije molitve. Za pranje rublja upotrebljavali su se parenice (uplja klada) i pratljaa. Za sasvim malu djecu imali su drvene kolijevke beike, zipke. Zajednike karakteristike seoske tradicionalne kue (naroito u njenim manje razvijenim stadijima) jeste: 1. Prizemni horizont. Pri zemlji se sjedi, jede, spava, radi, kuha; 2. Individualni karakter u pogledu njenog smjetaja na kuitu. Na tradicijonalnoj seoskoj kui su vidljive socijalne i etnike razlike koje se pojavljuju uglavnom kod razvijenijih tipova kua. Kod srpskih i hrvatskih seljaka imovinska diferencijacija je dosta kasno nastupila (kraj XIX stoljea). Njihov nestabilni 40

poloaj i stalna kretanja silila su ih na jednostavniju gradnju ne dozvoljavajui kristalizaciju tipova, koja nastupa tek u kasnijim fazama. Kod Muslimana je imovinska diferencijacija nastupila ranije, oni su bili u veini slobodni seljaci i manje su se kretali, to je pogodovalo usavravanju i kristalizaciji tipova, pa neki od najrazvijenijih tipova tradicionalne kue na sprat predstavljaju mislimanske kue sa mnogim orijentalnim elementima. Ove kue imaju i bolje unutranje ureenje i opremu. Osnovne razlike izmedju tradicionalne seoske kue i njihovih kua na selu je u tome to su nove seoske kue u sjevernim i sredinim dijelovima Bosne i Hercegovine uglavnom raene od fabrikih materijala (opeka, cementni blokovi, armirani beton, crijep, plastika i dr. uz sasvim malo drvene grae - fot. 1.). Nove seoske kue u junim dijelovima Bosne i Hercegovine grade se od obraenog kamena, betona, armiranog betona, a pokrivaju se crijepom, (fot. 2.). Broj, namjena i raspored prostorija u ovim novim kuama je slian kao i u individualnim gradskim kuama. Imaju elektrino osvjetljenje (elektrino osvjetljenje ima i u veini starih kua, elektrificirano je 90% sela), a mnoge imaju i vlastiti vodovod. Graene su obino u dvije etae (prizemlje i sprat), a neke i u tri (sobe u potrkrovlju). Namjetaj u ovim, a i u nekom starim kuama je fabrike izrade, neto u zaostatku za tekuom modom. U kui je i veliki broj elektrinih i drugih ureaja. Zgrade Osnovne privredne zgrade na seoskom posjedu uz tradicionalnu seosku kuu bile su: staja za stoku, ambari za ito, ko za kukuruz, mljekar, punica za ljive, trap, hljebna pe, hljebne kolibe, svinjac, kokoinjac i pelinjak (uljanik). Sve ove privredne zgrade su uglavnom graene od istog materijala (sl.20.), kao i tradicionalne seoske kue (drvene, kamene i zemljane). Sve privredne zgrade osim staja, su manjih dimenzija, naroito u srednjim i junim podrujima, dok su u sjevernim podrujima bogatije zemljoradnje koevi za kukuruz i ambari za ito neto veih dimenzija. Gospodarske zgrade uz mnoge savremene seljake kue su graene takoer od fabrikih materijala i ima ih manji broj ali su zato veih dimenzija, jer pojedine imaju vie funkcija (fot.3.). To je naroito sluaj kod novih privrednih zgrada u sjevernim ravniarskim dijelovima Bosne i Hercegovine. Ograde oko kue, vrata, i gospodarskog dvorita, te njiva, uglavnom su drvene (horizontalne, oblice, pleter, vertikalne duice i dr.). Oko novih kua postavljaju se i eljezne ograde. Gradska kua - u gradskoj arhitekturi prisutne su tri razliite faze u gradnji kue. Veina urbanih naselja u BiH nastala je u turskom periodu (do1878. godine) i nosi jo djelimino i danas to obiljeje, tako je i gradska tradicionalna kua nastala u tom periodu pod islamsko-orijentalnim uticajem. To je individualna kua na sprat (fot. 4. ). Graene su najee od erpia (nepeena opeka), pletera, obukane i okreene, pokrivene sa eramidom ili crijepom, a najstarije i indrom (drveni krov). U prizemlju su hambari i ostave ponekad i staje, a gornji dio ine kuu sa sobama i zove se ardak. na ardacima (kod muslimanskih kua) je haremluk soba za ene, ako za ene nepostoji posebna kua. Ove kue esto imaju prema ulici na spratu iznesen dio kue (oka). Gotovo u svakoj sobi ima pe ili odaklija (kamin). U sobama su i banjice (hamamdik) uz pe gdje se grije voda za kupanje. Zatim i musundar, (plakar) i rafe. Na spratu je divanhana (veranda), otvoreni prostor za ljetni boravak. Kua je visokim zidom ograena od ulice. Dvorite (avlija) je esto kaldrmisano (kamenim oblutcima). Prema ulici je velika zasvoena kapija. U sobama je po vie uih prostora u nizu. Bogatije muslimanske porodice su u velikom dvoritu imale i po dvije dvospratne kue: ensku (harmluk) i muku (selamluk). Hrianske gradske kue su bile istog tipa, samo to nije bio odvojen 41

enski i muki dio. Ureene kue i namjetaj je bio po istom obrascu-u sobama ilimi, seije, spavalo se na podu na duecima, jelo na sinijama iz bakarnog posua. Dolazak austrougarske znaio je i prekid sa ovim tipom gradske arhiktekture. Tada poinje izgradnja, u zasebnim dijelovima grada, srednjeevropskih stambenih zgrada XIX stoljea (fot. 5.), sa vie stanova za izdavanje, esto paviljonskog tipa, od vrstog materijala (opeke) a u uorenim nizovima uz ulicu sa poslovnim prostorijama u prizemlju. Ovi blokovi kua imali su unutranja zajednika dvorita. U periodu izmeu dva rata kue ne doivljavaju bitnije promjene, ali je prisutna gradnja, naroito na periferiji individualnih kua, a stvaraju se i radnike kolonije i sirotinjski kvartovi. U socijalistikom periodu izgradnje gradova koji su naglo poveali stanovnitvo, nakon obnove u ratu poruenog stambenog fonda, pristupilo se izgradnji novih kvartova u novim dijelovima grada sa velikim stambenim zgradama najee slobodno stojeim, sa vie spratova i vie desetina konfornih stanova. Ovi novi dijelovi grada kao i zgrade graene su po modernim urbanistikim i arhitektonskim principima i od najmodernijeg graevinskog materijala. Izmeu kua su zelene povrine i pratei trgovaki, sporski i drugi objekti. Na istim principima su izgraena i novonastala gradska naselja. L i t e r a t u r a: 1. Bugarski Astrida 2.Cviji Jovan 3.Kadi Muhamed 4.Soldo piro Skeletni sistem gradnje u bosanskom seoskom graditeljstvu, Glasnik Zemaljskog muzeja XXIX, Sarajevo, 1974. str, 123-191 Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje knjiga I i II, Beograd, 1966. str. 277-322. Starinska seoska kua u Bosni i Hercegovini, Biblioteka kulturno naslijee, Sarajevo, 1967. Tipovi kua i zgrada u preanjoj Bosni i Hercegovini, Posebna izdanja Geografskog drutva sv. 13, Beograd, 1932.

42

6. Narodna ishrana S obzirom na to da Bosna i Hercegovina zahvata podruje s velikim razlikama u klimatskim i biogeografskim prilikama, moglo se oekivati da e se to odraziti i na tradicionalnu narodnu ishranu. Meutim, u vezi s ovim u narodnoj ishrani razlika nema, jer se ona zasniva na vaoma ujednaenim poljoprivrednim i stoarskim proizvodima. Razlike koje su uoene zasnivaju se na odnosu selo - grad, na ekonomskoj nejednakosti domainstava i na razlikama uslovljenim vjerskim propisima izmeu muslimana i srpskog i hrvatskog stanovnitva. U vrijeme kada je tradicionalna ishrana formirana, pa i kasnije, ona se samo bazirala na proizvodima samog domainstva, a kupovano je ili nabavljano razmjenmom najneophodnije: so svugdje, a vino i ulje - neophodni u kultu - u krajevima gdje se nisu proizvodili. Koliko se dugo domainstvo oslanjalo samo na sopstvene proizvode, vidi se iz rauna za 1929/30. godinu, koji su voeni u imunoj porodinoj zadruzi Jovanovia u Osatu (od 34 lana). Od prehrambenih artikala kupljeno je samo 25 kg eera, 19 kg pirina, 12 kg kafe, 5 kg zejtina, 250 kg soli, 2,5 litara vina i 1 litar klekovae, s neto mljevene paprike za zaprku (ito, kukuruz i grah su dokupljeni za seme). Kada se ovo zna za tridesete godine u XX vijeku, moe se pretpostaviti kakvo je stanje bilo ranije. U narodnoj ishrani novine su prodirale veoma sporo i nisu potiskivale ranije uobiajenu ishranu. Tako npr. jo starobalkanski uticaj oituje ponegdje u terminologiji ili tehnologiji oko stoarskih proizvoda (zarac, zarca, proizvodnja masla od kiselog mleka). Mediteranski uticaj, sveden na usko podruje mediteranskih kultura ogleda se u proizvodnji i potronji maslinovog ulja, u pripremanju povra na poseban nain i u pripremanju pure stalnim mjeanjem brana koje se sipa u kljualu vodu. Panonski su elementi unijeti najvie inversnim migracijama stanovnitva, a tim putem je unoen i srednjeevropski utucaj (veliki broj jela od tijesta raznih vrsta). Orijentalni elementi u ishrani irili su se preko islamiziranog stanovnitva prvo u gradovima, a onda i u selima gdje je ivjelo muslimansko stanovnitvo zajedno sa srpskim ili hrvatskim. Rafinirana i veoma bogata orijentalan kuhinja, koja je zahtijevala mnogo sirovina , zaina i vremena za pripremanje, odomaena je bila kod gradskog stanovnitva, a ostali su je praktikovali samo u izuzetnim prilikama. Ako izuzememo iz narodne ishrane ono to je unijeto pod nekim od uticaja, tradicionalna ishrana ona koja sada naglo nestaje i utapa se u veoma iroko ujednaen tip ishrane, sastojala se iz sljedeih osnovnih elemenata. Hljeb se pripremao redovno bez kvasa, od kukuruznog brana, a od peninog brana, u kvas, bio obavezan o praznicima. Razliiti kultni hljebovi kod hrianskog stanovnitva ili su penini, bezkvasni. Pura (drugdje kaamak, palenta) je svakodnevno jelo, kojim se smanjuje potronja hljeba. Ova gusto ukuvana kaa od kukuruznog, negdje i jemenog ili raevog brana (pa i s dodatkom krompira), pravi se na dva naina: zasipanjem brana u vodu, to se odmah mijea, ili to se brano odjednom zaspe, napravi rupa na sredini, pa ostavi da tako kuha. Razne kae, skrob, cicvara, pripremane su esto, nekad s dodatkom kojeg zelja, sira ili krompira. Gustina je zavisila od koliine brana kojom je domainstvo raspolagalo. Jela od skuhanih prebijenih zrna nekog ita, s raznim dodacima su keke, bungur, jagle. Termini su orijentalni, ali se pretpostavlja da su ova jela poznata od ranije. Pite su pravljene od rijetko zamijeanog tijesta u koje se doda sir, 43

krompir ili tikva, pa ispee. Pite od razvijenih jufaka s raznim nadjevom relativno su novija stvar. Mlijeko i mlijeni proizvodi su drugi vaan inilac u ishrani ovih krajeva bili vjekovima. Jomua (svjee pomueno mlijeko) i varenika (skuhano) u ovom obliku se malo troe. Vie slue za proizvodnju sira, koji se izvozio jo u srednjem vijeku, masla, kiselog mlijeka. Siri se na nekoliko naina. Slatko mlijeko se siri ivotinjskim sisriem ili murom i dobija se cijeli ili masni sir, koji se ostavlja za zimu. Polumasni sir od obranog mlijeka, jede se svje ili suen na dimu. Posni sir, urda, provara ili belava dobijen od mlaanice, a na planinama zapadne Hercegovine i od kiselog mlijeka. pretpranjen se dobija zrelo ili topno maslo (ostatak je trop), na kome se kuha. Svjee meso se veoma rietko troilo: samo o praznicima, o svadbi, pogrebu i u jesen kada se kolje i priprema pastrma. Ovce su se jednostavno suile u velikim komadima stelje, a svinjsko meso se razvrstavalo. Slanina se topila u mast (ostajali su varci ili mire) Pleke i butovi su se poslije dranja u salamuri suili, a od ostalog mesa pravljene su kobasice. Suile su se i raspolovljene noge i glava i digerice, a od iznutrice su pravljene krvavice, branare, furda i dr. Od povra (krompir, pasulj, kupus) pripremali su se pirijani (paprikai), posni ili mrsni, kalja (kada se kuha s dodatkom mesa), papula (pire od graha ili krompira). Uz povre u ishrani se mnogo koristilo samoniklo zelje: kopriva, loboda, sire, luk crni i bijeli i paprika. Od pia uzobiajena je medovina, a odrava se proizvodnja i potronja rakije (najvie od ljiva), vina, mote od jabuka i turije (voda u kojoj su bile potopljene divlje kruke). Kao osvjeavajua pia slue mlaenice, raso i razblaeno sire, a kod Muslimana kao ast pored gosta se iznosi erbe.

L i t e r a t u r a: 1. Lika Gri Bjelokosi 2. St. Majstorovi 3. D. Kovaevi 4. M. Karanovi Srpska narodna jela i pia u Bosni i Hercegovini, SEZb knjiga X, Beograd 1908. Hrana naih teaka u Bosni, GZM knjiga XX, Sarajevo 1908. Trgovina u srednjevjekovnoj Bosni. Djela Naunog drutva NR BiH knjiga XVIII, Sarajevo 1961. Nekolike velike porodine zadruge u Bosni i Hercegovini, GZM knjiga XLII, Sarajevo 1930.

7.

Narodna nonja

44

Bosna i Hercegovina se istie bogatstvom i raznovrsnou narodnih nonji, uslovljenim mnogobrojnim faktorima, koji su tokom istorije djelovali na njihovo formiranje. Te faktore moemo svrstati u tri osnovne grupe: prirodnogeografski, privredni i drutveno-kulturno-istorijski. Sve tri vrste faktora, ili samo neki od njih vie ili manje, u toku vremene, uticali su na oblikovanje tradicionalnih nonji naroda Bosne i Hercegovine, kao i onih nastalih kasnije, pod direktnim uticajem procesa industrijalizacije i urbanizacije, koji u Bosni i Hercegovini poinju sa Austrougrarskom okupacijom (1878.), traju u periodu Kraljevine Jugoslavije i dobijaju izrazit intenzitet u periodu izgradnje socijalistikog drutvenog ureenja. Raznolik prirodni okvir omoguio je razvoj triju osnovnih grana u narodnoj privredi (zemljoradnja, stoarstvo i uzgoj mediteranskih kultura), koje su sa svoje strane uticale na izbor materijala, kroja i drugih karakteristika narodne nonje. Na ovoj teritoriji ive meusobno pomijeani pripadnici triju naroda Bosne i Hercegovine: Muslimani, Srbi i Hrvati. Ovakav etniki sastav, te dugotrajan zajedniki ivot viestruko su se odrazili i na narodne nonje, kroz meusobne uticaje i mnogobrojne crte i osobine. U kulturnoj batini naroda Bosne i Hercegovine prisutni su: starobalkanski kulturni elementi, orijentalno-balkanska komponenta, infiltrirana posredstvom Vizantije i Turaka, te mediteranski i zapadnoevropski uticaji. Kada je rije o stranim uticajima, potrebno je napomenuti da je njihova infiltriracija u narodne nonje ila preko grada, odnosno preuzimanjem u narodne nonje dijelova, pa i kompletnih gradskih nonji u raznim periodima i u raznim oblastima, naroito u sveanim nonjama. Posebno se to odnosi na orijentalne uticaje koji su u ovim krajevima, posredstvom Turaka djelovali u dugom vremenskom periodu. Vladajui i vii sloj u gradu, bez obzira na nacionalnu ili konfesionalnu pripadnost, rado je prihvatao orijentalnu modu, koja se dalje irila na siromanije graanske slovjeve, a od njih (uz znatno zakanjenje) i na selo, naroito i u veoj mjeri na sela u blizini veih gradskih centara i uz glavne komunikacije. Imajui to na umu, uz konstataciju da su, openito gledajui, narodne nonje Bosne i Hercegovine istovremeno obiljeavale kako nacionalnu pripadnost, tako i socijalni status, na osnovi zajednikih karakteristika, moemo sve narodne nonje podijeliti u pet osnovnih grupa, koje se istovremeno izdvajaju kao posebne etnografske oblasti. Ove grupe, odnosno oblasti, nisu strogo omeene cjeline, jer se izmeu njih nalaze ue ili ire prelazne zone, a izdvajamo ih kao: nonje posavskog dijela Bosne. Zapadne Bosne, Srednje Bosne, Istone Bosne, te nonje Hercegovine. Unutar svake od ovih oblasti, donekle se difereniciraju meusobno nonje Srba, Hrvata i Muslimana, ali istovremeno imaju mnogo toga zajednikog u odnosu na noenje neke druge oblasti (na primjer ako meusobno uporedimo noenje Zapadne Bosne i Posavine). S druge strane, bez obzira na razlike u nonjama pojedinih oblasti, narodne nonje Bosne i Hercegovine imaju i svoja zajednika obiljeja. Tako u cijeloj Bosni i Hercegovini, u ljetnom periodu mukarci su nosili koulje i gae (bez akira), ali Muslimani su nosili koulje uvuene u gae, a Srbi i Hrvati su nosili koulje preko gaa. Nonje Zapadne Bosne

45

Nonje zapadne Bosne i krakih polja jugozapadne Bosne (ova polja ine prelaznu zonu izmeu Zapadne Bosne i Hercegovine) imaju u sebi sve osnovne osobine nonji Dinarske oblasti. To je na prvom mjestu pravo krojena koulja, sa klinima ispod rukava, od grubog lanenog platna, koje je kasnije zamijenjeno pamunim . enska nonja u Zapadnoj Bosni odlikuje se velikim bogastvom veza. Po kouljama, a to je upravo karakteristino za ovu oblast, vez je izraen tanko predenom vunom, bojenom biljnim bojama. U okolini Mrkonji Grada koulje su vezene tamnoplavom vunom. Vez je izveden na prsima (esto na komadu neivenog platna - ove), na rukavima i pri dnu, na skutovima. Gornji dijelovi odjee su od sukna, a karakteristini su u enskoj nonji dui zubni. Sukneni haljeci bogato su ukraeni i to vezom sindircem. (fot. 1.) . To je veoma sitan i gust vez svilenim koncem po komadiima ohe koja se naiva na sukno. Za ovu oblast karakteristine su i arape iji su grlii bogato vezeni sindircem na apliciranoj ohi. enske pregae su velike i iroke bogato ornamentisane, u ivim bojama. Ove nonje odlikuje takoer i bogastvo srebrenog nakita, a posebno izraenog od srebrenih krupnijih novaca. U okolini Glamoa cijela prsa i enska kapa bili su ukraeni naivenim novcima na posebnoj podlozi. Pored velikih enskih marama za glavu, bogato vezenih za udate ene, karakteristine su i djevojake plitke crvene kapice, esto i one pokiene novcima. Muke nonje Zapadne Bosne odlikuju se istim nainom ukraavanja (laneno platno, vez vunom, sukneni haljeci i po njima vez sindircem). Uz sve to noeni su koni potpaaji sa vie pregrada (bensilah), esto bogato ukraeni olovnim zrncima pulama, zatim plitke kape i crveni alovi koji su se omotavali u vidu alme (turbana) oko glave. U nekim krajevima Zapadne Bosne na mukim kouljama karakteristian je i bijeli upljikavi vez izveden debljim pamunim koncem po lanenom platnu. U svim nonjama ove oblasti ornamentika je bogata i preteno geometrijskih oblika (fot. 2.). U nonjama Zapadne Bosne mogli bi smo izdvojiti kao posebno karakteristine: srpske nonje iz okoline Mrkonji Grada i Kotor Varoi (fot. 1.), hrvatsku nonju iz okoline Sanskog Mosta sa veoma karakteristinom nonjom na glavi (jedna vrsta kape sa vezenom maramom zvanom vindelj i muslimansku nonju iz okoline Cazina. Ova se nonja odlikuje bogastvom veza ili ornamentike, ali je odlikuje jednostavnost: duge gae i koulja od grubog lanenog platna za rad i tanke pamune koulje i gae za sveanu odjeu, protkane svilom. Interesantno je da su sami proizvodili svilu. Pored jeleia u enskoj nonji karakteristine su i male kapice sa tapelukom (ploica od srebra veliine kapice) i sitnim noviima, zatim svilene ili pamune amije (vrste marame) za glavu i velike boe (marame) sa utkanim pamunim nitovima, slui za kretanje izvan kue (fot. 3.). Muke muslimanske nonje bile su pod jakim uticajem gradske nonje (isti krojevi, samo to su kod gradskih nonji, na primjer, akire bile od ohe, a seoske od glota). Nonje Hercegovine Hercegovaka nonja takoer je jedna od nonji koja ima sve odlike dinarskih nonji. U odnosu na nonje Zapadne Bosne, krojevi su veoma slini (koulja, zubun) ali je platno u veoj mjeri pamuno, vez je znatno siromaniji (reduciran), a izveden je vie pamukom i svilom (mediteranski uticaj). Odlika je nonje ove oblasti, noenje struke, ogrtaa od vune u vidu pravougaonog ebeta, zatim kabanica, od vune zv. bialja ( sa utkanim pramenovima ovije vune), noenje pojaseva okovalnika (iroki koni pojas bogato pokien okovanim karneolima) i plitke kape zv. zavratke (fot. 4.). U istonim 46

krajevima bilo je poznato i noenje nevesinjske kape zv. ovrljina (nastala ve poetkom XX stoljea). Nosile su se i tanke bijele enske marame burunduci. Hrvatske enske nonje odlikuju se uzanim dugim, siromano ornamentisanim pregaama, a novije imaju veoma mnogo slinosti sa nonjama dalmatinskog zalea (fot. 5.). Srpske nonje Istone Hercegovine imaju mnogo zajednikih elemenata sa crnogorskom nonjom (urdije, koresti, bijeli tozluci i dr. - fot. 6.). U Hercegovini posebno treba istai raniju muku muslimansku stoarsku nonju (okolina apljine i Ljubukog) u kojoj su svi dijelovi bili od bijelog sukna (noeni bez koulje) , kao i ensku noviju nonju iz istog kraja, gdje su duge koulje zamijenjene vrstom suknje (kotula) kakve se nose i u srpskoj ili hrvatskoj nonji toga kraja, dok dimije kao di gradske nonje, za razliku od ostalih krajeva, ovdje nisu nikad prihvaene (fot. 7.). Nonje Srednje Bosne Nonje Srednje Bosne u svojoj osnovi imaju mnogo dinarskih elemenata, a pored njih osjeaju se i veoma jaki orijentalni uticaji, to je sasvim razumljivo, ako se ima na umu da je Sarajevo, grad sa orijentalnom fizinomijom, osnovan od Turaka, bio vijekovima administrativni, privredni i kulturni centar, koji je vrio snaan uticaj na svoju okolinu, to se odralo i na oblikovanje nonji. Srednjobosanske srpske i hrvatske nonje odlikuje velika meusobna slinost (na primjer, u Sarajevskom polju). U enskoj nonji uz dugu koulju bila je i karakteristina uzana, duga pregaa, slina hercegovakoj, samo neto ivljih boja (fot. 8.). Takoer je karakteristino uzvodno platno, tzv. veliki uzvod od koga se kroje koulje, sa irokim, krutim rukavima (veliki uzvod je pamuno platno sa estim naborima izvedenim u tkanju). U enskoj srednjebosanskoj hrvatskoj i srpskoj nonji karakteristine su i crne, veoma iroke dimije, koje su se svakako poele da nose pod uticajem muslimanske gradkse nonje, samo to su u ovom sluaju bile tamne boje, to je svakako posljedica nekadanjih turskih naredbi o odjevanju raje (raja nije smjela nositi odjeu ivih boja da bi se razlikovala od vladajueg sloja). Uopte, u srednjebosanskim nonjama mnogi dijelovi nonje ukazuje na svoje orijentalno porijeklo (alvare, damadan, enske kape zv. kalkan itd.). Muke nonje u ovoj oblasti karakteriu iroke alvare od sukna, demadani, ubare, crveni alovi na glavi omotani u vidu turbana, jako iroki rukavi od velikog uzvoda, kao i crni tozluci. U ovoj oblasti treba izdvojiti hrvatsku nonju iz Kraljeve Sutjeske, posebno ensku, koja itavim svojim izgledom ukazuje na svoju arhainost. Ukraena je sa malo veza, odnos u bojama je uglavnom crno-bijelo, sa diskretno naaranim irokim pregaama, dugim irokim gaama i dugim, crnim, diskretno ukraenim zubunima. Takoer, je interesantno i povezivanje glave crnim maramama ispod kojih su arene tanke marame (fot. 9.). U srednjobosanskim muslimanskim nonjama koje u sebi imaju veoma mnogo elemenata ranije gradske nonje (na primjer, u optoj su upotrebi arene dimije kod ena), moemo da izdvojimo seosku muslimansku nonju na Bjelanici (planina kod Sarajeva), koja ima i srednjobosanskih i hercegovakih karakteristika. Posebno je interesantna enska nonja sa dugom kouljom, dugim ornamentsanim gaama, bogato vezanom velikom

47

maramom na glavi, ukrasnim pekiriima i bogatim nakitom na kapi i oko vrata. Zimski dodatak toj nonji su suknene iroke alvare, kao i struka, slina hercegovakoj (fot.10.). Muka nonja uz suknene, gajtanima ukraene haljetke, odlikuje se karakteristinom bilom platnenom kapom (u vidu kalote), to je u potpunoj suprotnosti sa otriom klimom na ovoj planini. Za cijelu oblast karakteristini su tzv. visoki opanci (Visoko u Srednjoj Bosni). Nonje Istone Bosne Po svojim osnovnim karakteristikama pripadaju podruja sa dinarskim obiljejima. Imaju veoma mnogo slinosti sa srednjebosanskim i djelimino hercegovakim nonjama (fot.11.). U muslimanskim enskim nonjama nekada je takoer bilo poznato noenje duge koulje mjesto dimija. Osjeaju se i uticaji srbijanske nonje. U ovoj oblasti posebno je karakteristina srpska nonja iz Osata (Srebrenica) sa karakteristinom, dosta davno izobiajenom kapom roga, slinom poznatoj frigijskoj kapi (fot.12.). Posavske nonje U nonjama ove oblasti, koja je periferni dio panonske oblasti osjeaju se panonski uticaji. Koulje su rijetko kad pravo krojene, ve imaju nabore u ramenima; platno za odjeu tkano je u raznim tehnikama (pamuk), vezeno svilama razliitih boja, sa preteno biljnom ornamentikom, zatim vezom od raznobojnih bobaka, te kousima bogato ukraenim. Posebno je karakteristino noenje djevojakih krpica na glavi u srpskim i hrvatskim nonjama (fot.13.). Muslimanske posavske nonje davno su preuzele elemente gradskih muslimanskih nonji (fot.14.). Za razliku od tradicionale narodne nonje, savremene seoske nonje u Bosni i Hercegovini poprimaju odlike savremene gradske nonje, ak se prate i modna kretanja, tako da sve bre nestaju sva ranija nacionalna ili socijalna obiljeja oznaena nonjom, a nestaju i sve regionalne razlike, naroito u odijevanju mlaeg seoskog stanovnitva. Ovaj proces unificiranja odijevanja zahvatio je u novije vrijeme sve krajeve, narode i socijalne grupe, obuhvatajui brojano vei dio seoskog stanovnitva. Stare tradicionalne narodne nonje nose jo manji dio starijeg stanovnitva, a mlai jedino u pojedinim svearskim prilikama i to u novije vrijeme. Kao to je naprijed reeno, proces naputanja tradicionalne nonje, otpoeo je krajem XIX stoljea i poetkom XX stoljea, da bi se naroito ubrzao u periodu izgradnje socijalistikog drutvenog ureenja kada su procesi industrijalizacije i urbanizacije s velikom snagom zahvatili sve nae krajeve i narode.

L i t e r a t u r a: 1. uli Zorislava 2. uli Zorislava Narodne nonje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1963. izdanje Zemaljskog muzeja Narodne nonje u Posavini I, II i III, Glasnik 48

3.Draki Miroslav 4. Beljkai - Hadidedi Ljiljana 5. Beljkai - Hadidedi Ljiljana

Zemaljskog muzeja XI (1956.), XII (1957.) i XIV (1959.), Sarajevo Narodne nonje sjeverozapadne Bosne, I Banja Luka, 1962. i II Sarajevo, 1972. Dimije, haljetak orijentalnog porijekla u nonjama Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzaja XXII, 1967. str. 161-175. Orijentalni elementi u nonjama balkanskih Slovena, Etnoloki pregled sv. Beograd, 1962. str. 98-104

OSNOVNE CRTE TRADICIONALNIH OBLIKA DRUTVENE ORGANIZACIJE 1. Tradicionalna drutvena struktura Porodica, rod, srodstvo, zadruga, bratstvo su osnova tradicionalne socijalne strukture koja je pojedincu osiguravala pravni, politiki, ritualni i druge statuse. Brak i porodica - Osnovni tip tradicionalne porodice je pratrijarhalna porodica koja se tokom vremena transformie u savremenu individualnu porodicu, redukcijom svojih funkcija; smanjenjem broja lanova i drugaijm meusobnim odnosom. Kod sklapanja braka u prolim vremenima kod sva tri matina naroda Bosne i Hercegovine vladala je rodovska egzomanija, a brak je u pravilu bio monogam, mada su erijatski propisi koji su vaili za Muslimane doputali pliginiju i neke vrste rodovske endogamije. Oba propisa su se u Muslimana minimalno praktikovali, gotovo jednako kao i kod druga dva naroda naroito kada je rije o muslimanskoj seoskoj sredini. U bogatijim graanskim muslimanskim porodicama oba propisa su se praktikovala takoer fakultativno ali u neto veem broju. Kod izbora branog druga je vladala naroito u ranijim vremenima i etnika (konfesionalna) endogamija. 49

Kod Muslimana i Hrvata zabiljeeni su i rijetki primjeri fakultativnog levirata i sororata. Izbor branog druga vrila je ira srodnika zajednica bez obzira na line afinitete mladih, jer su oni bili potpuno ekonomski i drutveno ovisni. U izboru se naroito preferirao drutveni status i imovno stanje roda iz kojeg se vri izbor branog druga (gledalo se da status i imovinsko stanje budu priblino jednaki). Kod izbora branog druga u Muslimana se nato vie priznavala i ljubav kao motivacija izbora. Kao ventil za line afinitete mladih sluila je otmica (po vlastitom izboru) koja je onda obino naknadno bila sankcionisana od roditelja. Razvodi brakova bili su regulisani uglavnom crkvenim propisima. Kod Muslimana je bio relativno lak, kod Hrvata nemogu, a kod Srba je razvod bio mogu, ali teak. Porodicu (dom, kuu) sainjavaju mu i ena sa djecom, to je inokosna porodica. Iako je takvih porodica bilo u prolosti ipak je u svim naim krajevima i kod sva tri naa naroda prevladavala takozvana proirena porodica, poznata u literaturi kao zadruga (u narodu se nazivala: zajednica, velika kua, zadruna kua, eljad - fot.1.). I svaka mala inokosna porodica predstavljala je potencijalnu zadrugu i u njoj su vladali u osnovi isti odnosi kao u zadruzi. Zadruna zajednica sastoji se od vie individualnih porodica (najmanje dvije), a njeni lanovi ive i rade zajedniki na temelju podjele rada, zajednikog raspolaganja sredstvima za proizvodnju i zajednikom iskoritavanju plodova rada. Zadrugu ine obino porodice koje su u srodstvu, zajednikog su porijekla. Osnovni princip zadruge je partilokalnost. Muki lanovi su vezani srodstvom po mukoj lozi, tj. porijeklom su od istog oca, djeda ili pradjeda. Uz njih su i ene koje su udajom dole u kuu. Najee je sluaj da svi lanovi zadruge ive na jednom mjestu u istoj kui ili okupljeni oko jedne kue i zajednikog ognjita, a pojedine porodice mogu da imaju zasebne zadrugice za spavanje udere. U zadruzi je kolektivna svojina, ali nepokretna imovina (zemlja) nije neophodan uslov za postojanje zadruge, jer su zadrugari kao ivije ili kao zakupci obraivali tuu zemlju. Najbitnija je osobina zadruge zajednika proizvodnja na osnovi podjele rada. Pored kolektivne u zadrugama je bilo i individualne svojine (odjea, nakit, posteljina). Individualna svojina je bio i takozvani osobac (osobina) koja se satojala od zemlje, stoke, novca, a nastala je od zarade izvan zadruge, od darova, naslijea, i dr. osobina je novijeg porijekla i javlja se sa prodiranjem robno-novane privrede na selo, a poto stoji u suprotnosti sa osnovama zadrunog ivota znak je poetka raspadanja zadrunog sistema. Zadrugu je uslovljavala naturalna privreda koja je zahtijevala vei broj eljadi, jer se tada mogla izvesti podjela rada i savladati tekoe koje su u proizvodnji stvarale nerazvijena poljoprivredna orua (drveno ralo i drugo). Na elu zadruge stajao je starjeina koji je upravljao poslovima zadruge i predstavljao zadrugu ali nije raspolagao njenom imovinom. Pored starjeine postoji i jedna ena (domaica, maja, stopanica) u zadruzi koja se stara za enske poslove. Ona moe da bude i supruga starjeine zadruge. O svim vanijim poslovima odluuju zadrugari zajedno. Zadruge su predstavljale autarhine zajednice koje su zadovoljavale gotovo sve potrebe svojih lanova. U njoj su zadrugari proizvodili, troili, uivali zatitu, obrazovali se, lijeili se, a kad ostare i prestanu raditi imali su puno obezbijeenje. Status pojedinca nije bio jednak i ravnao se po godinama i polu. S promjenom drutvenih uslova, prodorom robno-novanih odnosa na selo i razvitkom proizvodnih snaga, orua i tehnika, zadruga kao proizvodna zajednica gubi svoj smisao i poinje da se raspada na individualne porodice masovnom diobom zadruge. 50

Iako je zadruga bila rasprostranjena u svim krajevima Bosne i Hercegovine ona nije svuda imala podjednak znaaj. U selima razbijenijeg tipa gdje je teritorijalna zajednica zbog fizike udaljenosti imala manji znaaj, zadruga je bila osnovna jedinica zdruivanja. U krajevima sa plemenskom organizacijom (istona Hercegovine) ta primarna zajednica je bilo bratstvo. U zbijenim selima (posebno muslimanskim) bilo je znaajnije udruivanje na teritorijalnoj osnovi. Rod - srodstvo je kod sva tri naroda bilateralno, ali asimetrino: jae i vie se protee po mukoj liniji, mada ima izvijesnih tragova i o ranijem veem znaaju matrilinearnog srodstva. Kod raunanja srodstva razlikuju se iri i ui rod. iri rod, koji se zove loza, stup, grana, su svi agnati koji vode porijeklo od jednog daljeg potomka. Ui rod (gens), esto se zove familija, njega sainjavaju agnati koji vode porijeklo od jednog potomka tog daljeg pretka, a izraen je u zajednikom prezimenu (kod Srba to je i zajednika slava). Familija (gens) pored zajednikog prezimena obino ima zasebno groblje ili zasebnu parcelu u seoskom groblju, zatim moe imati zajedniku imovinu: paanjke, ume i kolibe zvane sobraice (drvene kolibe za boravak kod crkve). Obaveza dolaska na pogreb umrlom lanu familije dalje govori o vrstim srodnikim vezama, dok kod ireg roda (loza, stup) postoji samo predanje i svijest o zajednikom porijeklu i srodstvu. Svojat - Svojat je iri pojam od roda i obuhvata kako sve srodnike agnatske, odnosno srodnike iz familije, tako isto i srodnike po majci kognati i eni ali prvenstveno te dvije kategorije. Ritualno srodstvo - Pored krvnog i afinalnog (brano srodstva) postoji i vjetako srodstvo. Glavni njegov oblik je pobratimstvo odnosno posestrinstvo koje se sklapa uz izvijestan ritual izmeu lica istog ili razliitog pola. Pobratimi se smatraju kao veoma blizak rod (kao braa) meusobno se posjeuju u sveanim prilikama. To srodstvo se dri i u sljedeoj generaciji. Ova vrsta vjetakog srodstva iskljuuje sklapanje braka izmeu pobratima, a kasnije i njihove djece. Kumstvo - je takoer oblik vjetakog srodstva. Postoji vjenano, krteno i krizmano kumstvo (ovi oblici kumstva ne postoje kod Muslimana). Kumovi se smatraju vrlo bliskim srodnicima. Kumstvo se moe protezati vie generacija. Kumovi se posjeuju, darivaju, a na veini kunih sveanosti obavezno je i prisustvo kuma. Kumovi se takoer meusobno ispomau. iano kumstvo (strieno kumstvo) je osobita vrsta kumstva, a zastupljena je kod sve tri nacionalne grupe, a ima i meuetniki karakter. Do ove vrste kumstva dolazi sa prvim rezanjem djeije kosice ili ako je dijete boljeljivo iznese se rano ujutro na raskre pa ko prvi naie zaree kosu djetetu makazama i tako postaje iani kum. Kum daruje dijete, a djetetova majka kasnije daruje kuma. Ova vrsta vjatakog kumstva se cijeni. Srodstvo po mlijeku - je takoer vrsta vjatakog srodstva. Ovo srodstvo nastaje kada u nedostatku majinog mlijeka druga ena zadoji dijete. Djeca koja su dojila istu osobu su polubrat ili polusestra, a dijetetu kojeg je zadojila ova ena je pomajka. Srodniki nazivi - djeca brae i sestara su izmeu sebe roaci odnosno rodice. Meutim, roeni (isti) roaci su djeca dva brata ili dvije sestre (paralelna bratueda), dok su djeca brata i sestre (ukretna bratueda) roaci ili prvi roaci. Srodstvo je kao to je reeno dvostruko. U srodstvu raunaju se prvi, drugi, trei roaci, a s muke strane i etvrti roaci. Klasifikacija srodstva i srodnika terminologija je ista za sva tri naroda i obuhvata oko trideset raznih srodnikih naziva koji se odnose na krvno i brano srodstvo. Svaki od 51

tih termina ne oznaava samo stepen srodstva ve istovremeno podrazumijeva i odgovarajui status i meusobni odnos. Pored srodnikih naziva na srpsko-hrvatskom jeziku, ranije su postojali i paraleni nazivi posueni iz turskog ili arapskog jezika, a bili su u upotrebi kod sve tri etnike grupe. Pri tom, termini majka brat nisu imali paralelu. Pleme i bratstvo - U istonoj Hercegovini zajedno sa Crnom Gorom transformacijom stoarske katunske organizacije nastala su plemena i bratstva razvivi se u veoj mjeri za vrijeme turske vladavine, kada su ovi krajevi imali prefinjeni poloaj, a turska vlast udaljena i slaba. Stanovnitvo pojedinih predionih cjelina se tada vojniki organizovala zbog samoodbrane i odranja. Iako plemena veinom imaju predanja i vjerovanja o porijeklu cijelog plemena od jednog pretka, ipak plemena ne predstavljaju prave srodnike zajednice, nego se redovito sastoje od bratstva i rodova razliitog porijekla koji su se vremenom okupili oko jednog snanijeg jezgra. Takvo jezgro (bratstvo) nametalo je svoje vostvo slabijim. Naa plemena imala su: svoju posebnu ogranienu teritoriju, svoje ime, svoju ureenu zajedniku upravu, svoj govor i nain ivota i svoje zajednike interese. Na plemenskoj teritoriji su se razlikovala dva dijela: sredinji dio sa stalnim naseljima i oko njega irok pojas nenaseljenog zemljita (ume i panjaci) koji predstavlja optu plemensku svojinu, plemensku zajednicu ili komun. Pleme je prvobitno bilo i vjerska ili kulturna zajednica. Plemensku upravu su vodili plemenski glavari, a najvia vlast u plemenu bila je plemenska skuptina ili zbor koja se sastajala jedanput godinje na odreenom mjestu. Odluke na skuptini su donoene jednoglasno. Radi toga su se bratstva prethodno dogovarala o rjeavanju odreenih pitanja koja su iznoena pred skuptinu (polazak u ratni pohod, zakljuenje mira, sklapanje saveza, izbor glavara, mirenje bratstva zbog krvne osvete). Susjedna pelmena esto su sklapala saveze radi odbrane od zajednikog neprijatelja. Bratstvo - Po pravilu svako nae pleme sastoji se od bratstava, manjih zajednica ili grupa koje se sastoje od vie rodova, jo manjih srodnikih grupa ili zajednica, te se opet sastoje od veeg ili manjeg broja porodica. Obino svi ti dijelovi jednog bratsva zajednikog porijekla, potiu od jednog istog pretka, te je najei sluaj da svi lanovi bratstva nose ime po tom pretku. U tome je glavna razlika izmeu bratstva i plemena, zajednice vieg reda, mada ima plemena koja su brojano manja od nekih bratstava u drugom plemenu (pleme se redovito sastoji od vie bratstava razliitog porijekla). Bratstvo je egzogamna grupa (njemu odgovara irsko-kotski klan) u kojoj vlada kolektivna odgovornost koje se najvie ogleda u krvnoj osveti. U prolosti su bratstva bila istovremeno i vojne jedinice. Porijeklo u bratstvu su reeno po mukoj lozi (patrilinearnost). Kue odnosno, porodice jednog bratstva redovno su na okupu, obino u jednom selu ili vie susjednih sela. Bratstvo ini i jednu ekonomsku zajednicu. Ima zajednike ume i panjake. Na elu bratstva je glavar, a taj je obino najugledniji predstavnik najuglednijeg roda u bratstvu. Glavarstvo je esto nasljedno. Osim toga bratstvo je imalo svoju crkvu i svoje posebno groblje. Poslije osloboenja od Turaka stvaranjem dravnih zajednica bratstva i plemena postepeno gube znaaj i polako nestaju, mada jo i danas postoji svijest o njima, posebno kad je rije o bratstvima. 52

Selo kao drutvena zajednica - Osim srodnikih zajednica kao to su: zadruge, rod, bratstvo, pleme u svim naim krajevima postojale su i manje teritorijalne zajednice sela. U podrujima sa zadrunom i bratstvenikom organizacijom ova teritorijalna zajednica je imala sporedan znaaj u odnosu na njih, dok je u krajevima sa veim zbijenim selima (posebno kod Muslimana) ova teritorijalna zajednica bila znaajnija. Zajedniki teritorij i atar sela je onaj elemenat koji daje osnovu zajednitva jednoj seoskoj zajednici, a zajedniki interesi (proistekli iz toga) i upuenost na meusobno pomaganje ga dopunjuju, dok zajednike akcije, proslave, zabave i rituali odravaju i uvruju svijest o zajednikom pripadnitvu. Administracija, propisi i zakoni daju toj zajednici i oficijelni karakter. Ova teritorijalna zajednica ima svog starjeinu kojeg biraju seljaci, a potvruje vlast. Starjeina se obino zvao knez, glavar a u muslimanskim selima muhtar. Knez je imao i pomonike preko kojih je organizovao seoske poslove i sprovodio naredbe vlasti. Selo je imalo i svoj sastanak kojeg je sazivao knez. Ovaj skup su sainjavali domaini ili njihovi predstavnici. Na sastanku su rjeavani seoski poslovi: popravci puta, ureenje groblja, pomo nemonim i siromanim i drugo. Selo je svoga kneza plaalo u naturi (svako domainstvo odreeni broj kilograma ita). U selu je postojao i poljar koji je uvao usjeve i procjenjivao nastale tete. I on je za te poslove bio plaen u naturi. U selu ima uvijek i neko mjesto gdje se (neformalno) sakupljaju stanovnici svakodnevno ili sedmino poslije podne i uvee. Tu se izmjenjuju novosti, poruke, pozivi, zajedniki se pui i razgovara. Ta su mjesta obino sredselo (trzanj , mejdan ), pred crkvom ili damijom, itaonicom, kolom. Ova su mjesta sredita drutvenih kontakata sela i seoske zajednice. Stara tradicionalna seoska zajednica se, za razliku od pominjanih srodnikih zajednica, odrala i danas ali se pri tom znatno transformisala. Seoskim poslovima upravlja odbornik i zbor biraa. Zbor biraa ima svoje komisije za pojedine seoske poslove i institucije samodoprinosa pomou koje se izgrauju (finansiraju) zajedniki objekti (elektrifikacija, izgradnja puteva, vodovoda, kola, ambulanti, domova kulture i drugo). Meutim, transformacija sela se ogleda daleko vie u nestajanju socijalne homogenosti, jer u tradicionalnom selu nije pored seljaka bilo drugih drutvenoprofesionalnih grupa. Danas je drutvena struktura postala sloena i na selu. U selu sada razlikujemo kategorije: seosko, seljako i poljoprivredno stanovnitvo. Nastanak ovih kategorija vezan je za procese deagrarizacije seoskog stanovnitva. Danas u selu ivi: a) isto seljako stanovnitvo koje ini oko 50% ukupnog seoskog stanovnitva i ivi od poljoprivrede; b) seljako-radniko (slubeniko) stanovnitvo (mjeoviti izvor prihoda) ini treinu seoskog stanovnitva i c) isto nepoljoprivredno stanovnitvo koje ima prihod izvan poljoprivredne djelatnosti. 2. Tradicionalni drutveni odnos Tradicionalni drutveni odnosi su se manifestovali uglavnom u seoskoj zajednici, dok su odnosi u srodnikim zajednicama imali srodniki, a ne drutveni karakter. Tradicionalni drutveni odnosi su se iskazivali u vie zabiljeenih institucionalizovanih oblika prisutnih kod sve tri nacionalne zajednice. 53

Jedan od najznaajnijih oblika tih odnosa je susjedstvo (komiluk). Kontakti meu susjedima su svakodnevni i po vie puta na dan. Susjedi se meusobno ispomau. U nekim vrstama drutvenih kontakata (kune proslave i sveanosti) susjed je vaniji od roaka, jer je uvijek pri ruci. Susjedi su obavezno prisutni prilikom: svadbe, sahrane, odlaska u vojsku, slave i drugo. Ovo se odnosi i na susjede u etniki mjeovitim selima. Na neke od ovih dogaaja se susjedi pozivaju, a na neke dolaze sami. U novije vrijeme iako kontakti i veze sa roacima slabe - ustanova susjedstva se jo dobro odrava. Moba - je oblik meusobnog pomaganja seljaka prilikom veih poslova (etva, kosidba, okopavanje kukuruza, gradnja kue i dr.). Na mobu se dolazi po pozivu bez obaveze vraanja. Domain hrani pozvane. Postoji i milosrdna moba koju seljaci sami organizuju za poljske radove nemonim starcima, udovicama, ili invalidima. Na ovu mobu se donosi vlastita hrana. Zajam - je pozajmljivanje radne snage uz obavezu to skorijeg vraanja ravnom mjerom. Hrana je onoga kod koga se radi. Sprega - je takav odnos u kojem obino dva domainstva sastave konje ili volove i zajedniki oru i rade na oba posjeda. To je obino sluaj kada svako od njih ima samo jednog vola ili konja. U novije vrijeme sprega se vri tako to dva ili vie, obino susjeda, udruuju finansijska sredstva i zajedniki kupuju: poljoprivredne maine, elektrini mlin za brano, kazan za rakiju ili traktor. Ove maine zajedniki koriste ili iznajmljuju drugim licima i dijele prihod, isto tako i trokove odravanja i eksploatacije snose zajedniki. Postoji i ustanova ortakog lova, gdje se ulov dijeli na jednake dijelove. Unutar sela postoje odnosi koji se zovu pozajmica: pozajmljuje se meusobno alat, novac, poljoprivredni inventar i dr. Vrlo znaajan oblik drutvenih odnosa u selu jesu kolektivne seoske radne akcije za popravak seoskog puta, uvoenje elektrinog osvjetljenja, izgradnju vodovoda itd. Ove akcije su postojale i ranije, ali su u novije vrijeme postale vrlo efikasna institucija koja osim neposredne koristi zajednikim radom doprinosi povezivanju i uvrivanju seoske zajednice. Integraciji i povezivanju seoske zajednice doprinose i odnosi koji se realizuju kroz sportska i druga takmienja: u snazi i vjetini, obavljanju poljoprivrednih poslova, zatim borba bikova, konjske trke i drugo. Mlaa lica istog pola i uzrasta esto ine samoorganizovane grupe koje se javljaju: na radovima (eteoci, kosci), zabavama i veseljima ili tuama, to se naziva drugarstvo. Vii oblik drugarstva je prijateljstvo (jaranstvo), to je manja grupa obino vrnjaka koji su esto zajedno, i meusobno se pomau u svim prilikama. Ove veze i odnosi su esto i meuetniki. Meuetniki odnosi - Ova vrsta odnosa manifestuje se najvie u mjeovitim selima, a i u irem krugu izmeu susjednih sela. Mada je izmeu pripadnika raznih etnikih grupa uvijek bilo svakodnevnih dodira, osobito u odnosima ekonomskog karaktera, ipak su te grupe u prolosti imale i svoje posebne unutarnje odnose: svoje praznike, veselja i jaku endogamiju. U interetnikim odnosima zapaa se svrstavanje po polovima: ena sa enama, muki sa mukima, odravaju veze i saradjuju. Karakter i pozitivna strana ovih odnosa naroito je doao do izraaja u narodnooslobodilakom ratu i revoluciji kada je zajednikom borbom i rtvama jo vie ojaano meusobno zajednitvo.

54

L i t e r a t u r a: 1. Cviji Jovan 2. Filipovi Milenko 3. Filipovi Milenko 4. Filipovi Milenko 5. Kulii piro Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje knjiga I i II, Beograd, 1966. str. 361-418 Selo kao zajednica, Brak, porodica srodstvo u monografiji Lepenica, Nauno drutvo BiH Posebna izdanja III, Sarajevo, 1963. str. 311-340. Etnoloke biljeke iz istone Hercegovine, Srpski etnografski zbornik LXXX, SANU, Beograd, str. 227283 Drutveni ivot u monografiji Majevica, ANUBiH, Djela XXXiV, Sarajevo, 1969. str. 135-158 Arhaino bogatstvo u Crnoj Gori i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja XII, sarajevo, 1957. str. 155-177

55

OSNOVNE KARAKTERISTIKE DUHOVNE KULTURE 1. Narodni obiaji Narodni obiaji, kao i itava narodna kultura, svrstali su se u dugotrajnom istorijskom procesu, taloei u sebe sedimente raznih, esto oprenih, kultura, shvatanja, religija i drutvenih odnosa. Nalazei se u vijekovima na granici istoka i zapada, u Bosni i Hercegovini su se kroz istoriju smjenjivali razliiti kulturni uticaji, meu kojima su najznaajniji starobalkanski, vizantijski i orijentalni, a zatim u sjevernim ravniarskim oblastima jo i panonskim, a na junom rubnom podruju mediteranski. U narodnim obiajima Muslimana znaajni su orijentalno-islamski elementi (na primjer sunet, knivenje nevjeste, klanje kurbana i drugo). Starobalkanski kulturni uticaji doprli su do nas posredstvom srednjovjekovnog vlakostoarskog stanovnitva i djelovali su na formiranje odredjenih zajednikih etnikih karakteristika koje nazivamo dinarskim, jer su one najizrazitije kod stanovnitva koje nastanjuje dinarski planinski masiv. Kako je dinarska oblast istovremeno i podruje vjekovnih migracija, to su se zajedno sa stanovnitvom, dinarske kulturne osebenosti rairile daleko izvan geografske dinarske oblasti. Jedna od najznaajnijih dinarskih karakteristika je patrijarhalizacija obiaja: uesnici u obredima su prvenstveno mukarci na elu sa starjeijom ceremonijala, koji moe biti domain kue, dolibaa ili (u svatovima) stari svat. Bezuslovna poslunost uesnika starjeini kao i injenica da, na primjer, neki uesnici svatovske povorke imaju i vojnika zvanja (vojovoda, au, barjaktar, buljubaa), uz navedeno, asociraju na vojniku organizaciju, to pojaava i injenica da su uesnici nekih obreda naoruani konjanici sa nekom vrstom uniforme - crvenom kabanicom. Najvaniji momenti u obredima oglaavaju se pucanjem: rodjenja mukog djeteta, as kada se djevojka isprosi, kada se nevjesta izvodi pred svatove i kada je privode mladoenjinoj kui, zatim trenutak kad se prelomi slavski hljeb, kada se boini hljeb stavi na vatru da se pee, kada pregori badnjak. Elementi vitetva ogledaju se i u trkama koje su obavezni sastavni dio svadbenog veselja (kod Srba, Muslimana i Hrvata), kao i u obiaju postavljanja zapreka pred nevjestinom kuom, koje svatovi treba da savladaju da bi doli do nevjeste. Najzad, uobiajeni nain sticanja nevjeste u prolosti je bila otmica djevojke; danas je kradja (odvoenje djevojke u dogovoru sa njom, ali bez saglasnosti ili znanja njenih roditelja) uobiajeni nain sticanja nevjeste kod Srba, Muslimana i Hrvata. Istaknuta uloga mukarca kao i muke linije srodstva ogleda se u minimalnom procentu domazeta u prolosti, u poloaju i ulozi domazeta u zajednici, zatim u zabrani sklapanja braka sa srodnicima po mukoj liniji bez obzira na stepen srodstva. Svatove, koji su svi srodnici, ima samo mladoenjina kua (Srbi, Muslimani, Hrvati), dok nevjesta nema svoje svatove, a u prolosti niko od njenog roda nije ni uestvovao u svadbi. enidbeni obiaji odravanju odnos partijarhalnog dinarskog ovjeka prema braku, po kome je cilj braka jaanje porodine zajednice i produenje njenog kulta, a ne veza zainteresovanog para. Zbog toga, ukoliko se do nevjeste ne dolazi otmicom ili kraom mladoenja u prolosti nije uestvovao u svadbenoj povorci niti u svadbenim obredima (Srbi, Hrvati). Centralno mjesto u ritualu zauzima nevjesta koja nizom odreenih obiaja najprije raskida vezu sa oinskom porodicom i kultom, a zatim je svekrva prima u dom i kult mladoenjine zajednice. Djevojku predaje jednom od svatova (nikad mladoenji) njen 56

brat, kada se provjeravaju njene sposobnosti (najee je okreu tri puta), zatim je prstenuju i tada ona obavezno oblai obuu koja je za nju donijeta iz mladoenjine kue (Srbi, Muslimani, Hrvati). Osnovni elementi obreda koje nevjesta vri pred mladoenjinom kuom oznaavaju njeno primanje u novu zajednicu, ukljuivanje u prodini kult i obezbijeivanje plodnosti u braku; ona baca jabuku preko kue, redi i rasipa ito ili druge plodove, prima i daruje malo muko dijete, obredno uzima med, ljubi i daruje ognjite i prag, te svekrvu i ostale ukuane (Srbi, Muslimani, Hrvati). Kod Srba u Bosni, bez obzira da li je djevojka oteta ili isproena, obavlja se mirenje predstavnika kua to mladoenjin otac daje nevjestinom ocu unaprijed ugovorenu sumo novaca koja je adekvatna vrijednosti nevjestinog ruha i darova koje ona dijeli prilikom svadbe. Djevojka je pored ruha i darova mogla da dobije jo poneko grlo stoke, ali ne i zemlju (Srbi, Hrvati). ta stoka, kao i novac koji nevjesta drugog dana svadbe dobije na poljevaini osnov su njene lina svojine u zajednici, kojom ona slobodno raspolae. Sve ostalo, pa i njena djeca, pripada zajednici. Ukoliko bi ena iz bilo kojih razloga napustila zajednicu, djeca su ostajala u oevoj kui (Srbi, Muslimani, Hrvati). U Hercegovini su u prolosti in svoenja mladenaca ponegdje odgaao za due vrijeme poslije svadbe, dok je u Bosni in svoenja mladenaca najee praen odreenim obiajima i obavljao se u toku trajanja svadbenog veselja (Srbi, Muslimani; Hrvati). Ciklus enidbenih obiaja zavrava se uzajamnim posjetama novih prijatelja. Nevjesta u rod odlazi sa mladoenjinim srodnicima, dok mladoenja ide u tazbinu sam drugom prilikom (Srbi, Muslimani, Hrvati). Osnovna privreivanja stanovnitva dinarske oblasti jo od starobalkanskih Ilira, preko srenjevjekovnih Vlaha do dananjeg stanovnitva je stoarstvo i to gajenje stoke sitnog zuba, ovaca i koza, to je znatno uticalo na formiranje tradicionalnih obiaja. Tako je jedna od osnovnih karakteristika godinjih obiaja postojanje brojnih obiaja i vjerovanja vezanih za stoku i stoarstvo, upotreba stoarsko-maijskih simbola u obredima, kao i injenica da je glavni nosilac obreda ujedno i glavni proizvoa - oban (Srbi, Hrvati, Muslimani). Tako, u vezi sa vukom, odnosno zatitom stada od njega, obavljaju se u toku itave godine, a naroito u jesen i zimskom periodu, (kada je i realna opasnost od ove tetoine najizrazitija) brojne maijske radnje kojima je svrha zatita stada od vuka (Srbi, Hrvati, Muslimani). Nesnovanice su dani (srijeda, i petak) i periodi (Meudnevnice, Projenci, Meuboii, Meujurijevi) kada se obavljaju ili se zabranjuje obavljanje odreenih radnji u vezi sa stadom i vunom (snovanje, predanje, ivenje, tkanje), kao i dodirivanje alata kojim se obavljaju ovi poslovi (makaze, grebena, igle i drugo). U vezi sa vukom su i neki ophidi. To su prije svega vuati, grupa, prvobitno maskiranih, mukaraca koja obilazi selo nosei slamom ispunjenu vuiju kou, pjevajui obredne pjesme i prosei darove za vuka (Srbi, Hrvati). U zapadnoj dinarskoj oblasti ophodi vuara vre se u vrijeme boinjeg posta, a u ostalim dinarskim oblastima obavljao se kada se ubije vuk. U oba sluaja ophod je isti. Vuk, koga u ophodu simbolizuje slamom ispunjena vuija mjeina, je centralna figura ophoda; zbog njega i u njegovo ime se obavlja cijeli obred, pa su i stihovi kojima je ophod praen njemu posveeni. U zapadnom dinarskom podruju (kod Srba i Hrvata) javljaju se, vuarima unekoliko sluni, ophodi aroiara. To je takoer grupa maskiranih mukaraca koja u vrijeme boinjeg posta ophodi sela prikupljajui darove i pjevajui pjesme u koima se izraavaju elje za plodnost, sreu i napredak domainstva. Meu uesnicima je izvrena

57

podjela uloga sa odreenim funkcijama i razliitim maskama, od kojih je obavezna maska jarca. Njima je srodna grupa zvonari kod Muslimana u nekim krajevima u Bosni. Izvan dinarskog podruja, u srednjoj Bosni, i sa drugaijom namjerom (djelovanja na rod voki) rasprostranjen je ophod vukova (kod Srba, Hrvata i Muslimana). To je grupa mladia koja na Boi (rjee na urevdan) rano ujutru tri sa tapovima u rukama po vonjacima imitirajui vuije zavijanje i prijeti vokama da e ih posjei ako u narednoj godini bolje ne rode. Vukovi o svadbi se takoer javljaju u srednjoj Bosni kod Srba, Muslimana i Hrvata. To je grupa maldia iz mladoenjinog sela koja poslije svoenja mladenaca fiktivno napada mladoenjinu kuu pravei buku sve dok im iz kue ne iznesu hranu. U novogodinjem ciklusu, pored obiaja koji su optepoznati (oko badnjaka, peenice, esnice, boine slame i polaznika), za dinarsko stanovnitvo su karakteristini mnogobrojni obiaji i maijske radnje i zabrane u vezi sa stadom i obanom (kod Srba, i Hrvata i ostaci ove prakse kod Muslimana), kao to su upotreba obanaskog badnjaka , obiaj preputanja stada izmeu zapaljenih svijea uz lomljenje obrednog hljeba, napijanje vina i miroboenja sa stadom, zatim ovca u ulozi ivotinjskog polasnika i peenice. Pored optepoznatih hljebova ovdje se pripremaju i hljebovi koji se simbolino namjenjuju stadu ili se upotrebljavaju u obredima sa njim. Uz obredne hljebove, kao agrarnomaijske simbole, paralelno se u obredima upotrebljavaju sir kao stoarski simbol (Srbi, Hrvati). On se takoer obredno dijeli i zajedniki ritualno jede, kao to se to ini i sa obrednim hljebom. Pored novogodinjih obiaja obredni sir se na isti nain upotrebljava u slavskom obredu, kao i enidbenim obiajima prilikom uvoenja nevjeste u mladoenin dom. Pored navedenih obiaja sa stokom i stoarstvom po kojima se obiaji dinarskog stanovnitva razlikuju od novogodinjih obiaja podruja izvan dinarske oblasti su i sljedei obiaji: upotreba tri badnjaka i tri boine svijee, obiaj jakanja sa boinom svijeom, milanje sa boinim hljebovima, zatim simbolino vrenje ita na Mali boi, te prolaenje izmeu zapaljenih badanjaka, odnosno preskakanje preko njih (Srbi, Hrvati). U proljenom ciklusu najzaajniji su obiaji i vjerovanja u vezi sa maijskom zatitom stoke, te maijskim obezbijeenjem njene plodnosti i mlijenosti, koji se obavljaju naroito oko urevdana (Jurjeva) i na Spasovdan (Srbi, Hrvati, Muslimani). Oko uravdana, pored optepoznatih radnji za maijsko obezbijeenje zdravlja i sree to su obiaji: kienje torova mljeikom ili drugim biljem, tjeranje stoke drenovim prutom (pandan obanskom badnjaku o Boi), protjerivanje stoke izmeu zapaljenih vatri, svijee ili grebena, posipanje soli ili prosa oko tale, trubljenje u trube od kore i slino (Srbi, Hrvati, Muslimani). Na Spasovdan je uobiajena zajednika obanska uina, kada se obani prskaju mlijekom, a kod Muslimana u nekim krajevima su toga dana palili lile. Uz razliite datume proljetnjeg ciklusa odvija se i maijska zatita stada i ljudi od zmija paljenjem bunjita ili obredom kome je osnova trostruko obilaenje oko kue, lupajui u gvozdene predmete i izgovarajui zatitnu formulu, to se sve obavlja prije izlaska sunca. U ljetnjem periodu znaajni su obiaji sa vatrom koji se odravaju uoi Ivandana ili uoi Petrovdana, kada se pale vatre, preskae se preko njih, a preko njihovog pepela protjeruje se stoka (Srbi Hrvati). Tom krugu obiaja pripada i ophod lilara: obani sa zapaljenim lilama obilaze torove, pjevajui obredne pjesme, za ta ih domaice daruju sirom.

58

Kod Srba i Hrvata su optepoznati kolektivni seoski obiaji blagoslov polja (hrvati), odnosno masla ili molitva (Srbi), ija je osnovna sadrina zajednika molitva i obilazak polja, poslije ega je zajednika gozba i veselje. Teferii i dove kod Muslimana su vjerovatno reminiscencija na ove obiaje. Obiaji oko smrti uvaju najvie arhainosti: davanje posmrtne gozbe - dae, rezanje kose u alosti i njeno ostavljanje na grobu, bojenje uskrnjih jaja crnom bojom, noenje pokojnika na nosilima ili voenje saonicama i u toku ljeta, tubalice, obiljeavanje grobova vjenecem od kamena i drugo (Srbi Hrvati). Svakako je u vezi sa stoarskim zanimanjem obiaja klanja dunog brava (ovna za mukog, ovce za enskog pokojnika), iju digericu (stoarsko maijski simbol) obavezno obredno jedu na dai (kod Srba). Pored digerice u praksi je i opte poznato uzimanje kuhane penice (agrarnomaijski simbol). Groblja su stoljeima na istom lokalitetu, esto od praistorijskih tumula do dananjih grobalja (Srbi, Hrvati, Muslimani). Ukoliko cijelo groblje ne pripada jednom rodu, onda je ono podijeljeno na rodovske grupe, pa se lanovi istog roda sahranjuju u istom zajednikom dijelu groblja. U predjelima oskudnim zemljom uobiajeno je sahranjivanje vie pokojnika u isti grob (otvaranje groba dozvoljeno je najee sedam godina poslije zadnjeg ukopa) kod Srba i Hrvata. Umrli nasilnom smru sahranjivani su van groblja najee na mjestu gdje ih je smrt zadesila (Srbi, Hrvati) U vezi sa tim su i posebna groblja koja se nazivaju: kuna, svatovska, arojiarska, ali je najei termin za stara naputena groblja grko (kod Muslimana kaorsko) groblje, a u Posavini maarsko groblje. Od mnogobrojnih tradicionalnih obiaja izdvojili smo one koji su, smatramo, karakteristini za stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Takoer smo ukazali na pojedine znaajnije obiaje koji su rasprostranjeni samo kod jednog od naroda ili na jednom dijelu teritorije, napominjui da pored zajednikih karakteristika u obiajim postoje i nacionalne i regionalne razlike.

L i t e r a t u r a: 1. Kajmakovi R. 2. Kulii . 3. Kulii . 4. Kajmakovi R. enidbeni obiaji kod Srba i Hrvata u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja (GZM), Etnologija, Sarajevo, 1963. Matrilokalni brak i materinjska filijacija u narodnim obiajima Bosne, Hercegovine i Dalmacije, GZM, Sarajevo, 1958. Etnoloka i folkloristika ispitivanja i Livanjskom polju, Uvod, GZM, Sarajevo 1961. Arhaini novogodinji obiaji dinarskog stanovnitva, Godinjak VIII, Akademija nauka i umjetnoszi BiH, Centar za balkanoloka ispitivanja 8, Sarajevo, 1973. 59

5. Kajmakovi R.

Obiaji prilikom smrti i sahrane u istonoj Hercegovini, GZM Sarajevo, 1968. 6. Kulii . O nekim problemima etnikog razvitka naeg dinarskog stanovnitva i njegovih odnosa sa balkanskim stranicama, Godinjak V, Centar za balkanoloka ispitivanja 3, Sarajevo, 1967. 7. Filipovi M. Struktura i organizacija srednjevjekovnih katuna, Simpozijum o srednjevjekovnom katunu odran 24. i 25. novembra 1961. Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo, 1963. 8. Filipovi M. Maijsko razbijanje posuda, Nauni zbornik Matice srpske I, Novi Sad, 1950. 9. Filipovi M. Osnovni karakter i struktura narodnog verovanja u istonom delu Jugoslavije, Zbornik Matice srpske, serija drutvenih nauka,6, Novi Sad 1953. 10. Gavazzi M. Saonice kod pogreba, Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu, 1901-1951. 11. Gavazzi M. Grobovi s vijencem od kamena, Godinjak III,Centar za balkanoloka ispitivanja 1, Sarajevo 1965. 12. Podaci o narodnim obiajima u Bosni i Hercegovini nalaze se u brojnim radovima i gradji o pojedinim obiajima i pojavama, kao i o pojedinim mjestima ili oblastima.

2. Narodna vjerovanja i znanja Refleksi nekadanjih religija, pogleda na svijet pa i nestalih obiaja jesu veoma brojan vjerovanja. Veina njih, po prtavilu onih starijih, zajednika su svim Junim Slovenima, pa i Slovenima. O njima se ovdje nee govoriti ve o onim koja su karakteristina ili vie ouvana kod nekog od naroda Bosne i Hercegovine. I njih je mnogo. Stoga e biti prikazana najprije ona u vezi sa ovjekom, a zatim vjerovanja u vezi sa svijetom koji ovjeka okruuje. Ve samo zaee ovjeka, po vjerovanju, u tabuisanim danima ili prilikama, odreuje raanje ovjeka s tekim fizikim ili psihikim manama. Staro slovensko vjerovanje u usuda, suenice, koje na roenju odreuju djetetu ivotni put kontaminiralo se s orijentalnim shvatanjem o fatumu, po kome je svakome jo u periodu formiranja ploda na eonoj kosti urezana njegova sudbina taka mu ehra i taka mu nafaka. Opte poznata vjerovanja koja prate trudnou i poroaj rasprostranjena su i ovdje, ali su dopunjena i nekim koja su u drugim naim krajevima manje poznata. raanje snijeti ili sniti (Mola sanguinolenta) koja se morala ubiti i sahraniti, kod Muslimanski se ak smatralo dobrim. Ovo vjerovanje s isto slovenskim nazivom rasprostranjeno je najvie kod Muslimanki, a manje kod Srpkinja i Hrvatica. nasuprot ovome, vjerovanje da svakom pa i najmanjem mukom djetetu treba dati od svega to ono vidi da se jede da mu 60

ne bi iziao vasuz, tj. da ne bi kad odraste bilo sterilno, rasprostranjeno je kod svih ali samo pod navedenim izrazom, izvedenim od arapsko-turske rijei evladsuz, to znai beedan. tako gdje se ovaj izraz izgubio, vjerovanje je ostalo samo kao regula valja se dati djetetu.... Roenjem u kouljici ensko dijete postaje mora, i to ostaje do udaje, a onda postaje vjetica. Muko dijete roeno u kouljici postaje stuha, zduha ili stuha, koji titi ljetinu svoga sela, bez obzira na to da li je selo etniki homogeno ili heterogeno. Ovo vjerovanje poznato u raznim oblicima u zapadnom dijelu Balkana, najkarakteristinije je za Hercegovinu i Crnu Goru, a rasprostranjeno je dalje sve do onde, dokle i hercegovaka komponenta stanovnitva. U ivotu ovjeka najvanije je bilo osigurati zdravlje. Poto se vjerovalo da su bolesti posljedica nabaenih ini, uroka, sihira, ograisanja, a od racionalnih uzroka prehlade i naslijea, preventiva i kurativa su ve i time bile odreene. Hamajlije (fot 1.), maale (fot.2.). moi, zapisi i odjea s priivenim apotropejskim sredstvima (fot.3.), sainjavali su preventivu. Srednjevjekovna bajanja, gaenje ugljevlja, salivanje strave paranje sijeri, molitve svetenika i sline radnje, dopunjene su pod orijentalnim uticajem za vrijeme uraka, sakupljanjem daira, istjerivanjem ejtana, to su pored svetenika radile i tzv. din - hode, ili dindije. Sav taj sinkretizam reflektovao se u egzorcizmima, u kojima se za pomo u istjerivanju bolesti mole avo, zmaj na zelenom konju, poganica, Isus i Bogorodica zajedno. U vijekovnom zajednikom ivljenju, glavna protenitva (katoliki sv. Ivo u Podmilaju kod Jajca i franjevaki samostan u Fojnici, islamsko Ajvazdedino turbe u Pruscu, pravolsavna Bogorodica ajnika, pa i susjedni Ostrog s moima sv. Vasilija), postala su i ostala interkonfesionalna. Pored opteg vjarovanja u vjetice, vile, moru i slina bia, bilo je rasprostranjeno i vjerovanje u inilice i sihrobazice. To su ene koje, po vjerovanju imaju mo i znanje da uine stoci, da stvore i poalju neobino bie cikavca po mlijeko od tue stoke, koje mogu da pomuzu tuu stoku na daljinu i slino. Sve to sebi omoguavaju najee uoi urevdana, proljetnog praznika u vezi sa stokom. Znanja: Racionalna znanja u vezi s ovjekom, njegovim zdravljem i lijeenjem, esto iznenadjuju. Empirijsko poznavanje svojstva ljekovitih biljaka i lijeenje njima briljivo je zapisano u tzv. ljekarue. U vezi s estim sukobima na teritoriji Bosne i Hercegovine, u koju prvi kolovani ljekari dolaze tek krajem XVIII stoljea, veoma se bila razvila narodna hirurgija. Vreni su kao veoma delikatni (skidanje catarakte s oiju, vadjenje kamena iz mokranog mjehura), tako i veoma smjeli zahvati (amputacije, obrada dubokih rana u grudnoj i trbunoj duplji i sl.). A za imobilizaciju ekstremiteta s frakturama, koristi se nekoliko naina, bez gipsanog zavoja, za koje se moe predpostaviti da su bili poznati narodnoj medicini prije nego naunoj (kudeljno vlakno pomijeano s bjelancetom, oblaganje gavezom kuhanim u mlijeku i daicama zvanim dlage ili udlage). Objanjavanjem svijetu koji ga okruuje i prirodnih pojava, bavili su se nai preci samo onoliko koliko im je to bilo nuno i koliko im je vrijeme izmedju ratova dozvoljavalo. Stoga su kosmogonijske predstave veoma uoptene (zemlja stoji na ledjima vola, iji pokreti izazivaju zemljotres i sl.), a u vezi s njima postoje mnoge etioloke legende. Medjutim, astroloka su znanja konkretnija: poloaj zvijezda, nekada veoma vaan za kretanje i odredjivanjem pravaca i njihov odnos, poznati su bili svakom 61

odraslijem ovjeku, a neophodni kiridiji i stoaru za kretanje. Tumaenje predznaka meteorolokih prilika i klimatskih oscilacija, to je bilo neobino vano za ivot ljudi i stoke u surovim planinskim uslovima, takodjer je bilo veoma blisko, stanovnicima Bosne i Hercegovine. Veina svih narodnih vjerovanja i znaja kod naroda Bosne i Hercegovine, junoslovenska je ili ak opte slovenska (vjerovanje u odredjivanje sudbine na rodjenju, vjetice, vile, zle oi i sl. ). Medjutim, u mnoga od njih unijeti su neki orijentalni elementi (na primjer uz vjerovanje u davole pojavljuju se dinovi, uz vjerovanje u sudbinu vee se odredjena doza fatalizma i sl.), to im je dalo specifinu boju. L i t e r a t u r a: 1. Dr. T.R. orevi 2. R. Babijani 3. R. Filipovi - Fabijani Folklorne beleke, Snit. Srpski knjievni glasnik knjiga XIV (Beograd 1905.) Stuha u verovanju balkanskih naroda. Rad XIV kongresa Saveza udruenja folklorista 1967. (Beograd, 1974.) Narodna madicina i narodna verovanja u epi. Glasnik Zemaljskog muzaja NS knjiga XIX, (Sarajevo, 1964.)

3. Narodna knjievnost O bogatoj tradiciji usmene knjievnosti na bosanskohercegovakom tlu svjedoe pisane vijesti, koje se mogu pratiti od prve polovine XVI stoljea do prvih zabiljeenih tekstova sa ovoga podruja s kraja XVII i poetka XVIII stoljea. Medju pisanim vijestima posebno su vrijedna saoptenja putopisca Benedikta Kuripeia iz 1530. godine. On nas obavjetava o pjesmama Bonjaka i Hrvata o sluzi vojvode Radoslava Pavlovia i time daje za nauku dragocijen podatak o pjevanju pjesama o srednjovijekovnoj Bosni. Drugi Kuripeiev podatak svjedoi o nastavku te tradicije u novoj, muslimanskoj sredini: on pominje pjesme koje su se pojavile o junakim podvizima kamengradskog subae Malkoia. Dokaz da je u srednjem vijeku postojala iva usmena knjievnost jesu i tragovi narodnog pjesnikog izraza u tadanjim djelima pisane knjievnosti. Medjutim, prve zabiljeke stihove bosanskohercegovakih pjevai nalazimo uklesane na nadrgrobnim spomenicima iz XIV i XV stoljea. Krajem XVII i poetkom XVIII stoljea ve se pjesme bosanskohercegovakih kazivaa ukljuuju u najstarije zbornike narodne epike bugartica i deseterakih narodnih pjesama. Prvi poznati sakupljai narodnih umotvorina iz Bosne i Hercegovine su knjievnici iz XVIII stoljea: Sarajevski hroniar Mula Mustafa Baeskija (1731-1801) i Francuz Marko Rene Brier Derivo (oko 1770-1823). U zborniku narodnih umotvorina Vuka Stef. Karadia (1787-1864), najznaajnijeg jugoslovenskog sakupljaa narodne poezije, veliki je broj kazivaa iz Bosne i Hercegovine, posebno Srba. Od etrdesetih godina XIX stoljea do kraja vijeka intezivno se radi na sakupljanju jugoslovenskih narodnih umotvorina, a i Bosna i Hercegovina daje itav niz 62

sakupljaa i zapisivaa narodnih pjesama (Ivan Franjo Juki, fra Grga Marti, Marijan unji, Vuk Vrevi, Bogoljub Petranovi, Nikola Tordinac, Vladimir Krasi, Fridrih Kraus, Mehmed-beg Kapetanovi Ljubuak, St. R. Deli, Luka Grdji Bjelkosi, Nikola Kaikovi, Vid Vuleti-Vuksanovi, Kosta Herman, Luka Marjanovi i dr.). Moemo slobodno rei da naroito lirika i prelazni anrovi s ovog podruja predstavljaju visok doprinos ne samo jugoslovenskoj nego i svjetskoj narodnoj poeziji. Obredne i obiajne pjesme, najstariji sloj narodne poezije, dugo su se odrale, u nekim krajevima do naih dana. U toj grupi treba posebno istai vitalnost koledarskih i boinih, te svatovskih pjesama, koje su se najvie pjevale u Hercegovini (Srbi i Hrvati). Tekstovi ovih pjesama bogato variraju i motivima i pjesnikim izrazom. One su tople, vedre, pune ivotne radosti. Treba istai da se neke boine pjesme gotovo iskljuivo vezane za Hercegovinu, a u Bosni su konstatovane ili zabiljeene samo kod doseljenog hercegovakog stanovnitva (primjeri pjesama vezani za obiaj jakanja, Imljani). Svadbene pjesme su vezane za obredni karakter svadbenih obiaja, pa nije sluajno da su se sauvale u vrstoj cikluskoj povezanosti a to ih i izvodi, ak i u nae dane, hercegovako srpsko stanovnitvo i hrvatsko u planinskim krajevima. O stalnom razvoju narodne pjesme na Bosansko Hercegovakom terenu svjedoi istorija tubalice. Rasprostranjena itavom jugoslovenskom nacionalnom teritorijom, ova je pjesma u Crnoj Gori i Hercegovini u odredjenom historijskom trenutku imala i specifian drutveni karakter - alila je za nacionalnim herojima. Zanimljivo je da se tubalica pominje i kod hercegovaki Muslimana. Poslenike pjesme, inae slabo brojne na srpskohrvatskom jeziku, zadrale su se najvie kod Muslimana u nekim krajevima istone Bosne. Mitoloke pjesme iz Bosne i Hercegovine najee pjevaju o suncu, sunevoj sestri i mjesecu, a zabiljeene su, uglavnom, kod Srba. Njihova je karakteristika, u odnosu na ovu vrstu pjesama iz drugih krajeva posebno hrvatskih, da nisu hristijanizovane. Razvijene grupe lirskih pjesama predstavljaju porodine i ljubavne pjesme. Pjesme prve grupe vie se uju kod muslimanskog i srpskog stanovnitva. Kao specifian oblik ljubavnih pjesama boanskohercegovakog podruja istie se sevdalinka. Smatra se da je nastala u muslimanskoj varokoj sredini, te da je rezultat ukrtanja dviju kultura: starobosanske, slovenske, i orijentalne kulture, koja je dola sa epohom islamizacije. Zrelou i dotjeranou pjesnikog izraza bosanskohercegovake balade mogu da udju u krug najsnanijih umjetnikih tvorevina na srpskohrvatskom jeziku. Internacionalni motivi obradjeni u baladama nose snaan peat autohtonog bosanskohercegovakog podneblja, kulturnih i drutveno-historijskih prilika u kojima su se balade razvijale. Slikajui sukobe u patrijajarhalnoj porodici, posebno sudbinu ene u njoj, bosanskohercegovaka balada je zauzela visoko mjesto medju svjetskim baladama(Hasanaginica). Od svih vrsta usmenog narodnog stvaralatva epika je u Bosni i Hercegovini najrazvijenija i najkarakteristinija. Od XV stoljea naovamo posebno je bujna na itavom dinarskom podruju, a cvjetala je i na terenu istone Bosne. Na ovim porudjima snana joj je osnova u stoarskoj i hajdukoj tradiciji. Jedan drugi tip epske tradicije mogao je postojati u srednjoj Bosni ali je dosada neto vie osvijetljen samo u muslimanskoj epici. Ue regionalne razlike medju epskim pjesmama Bosne i Hercegovine bile su uvjetovane nastankom i razvojnim fazama, a ogledaju se u varijacijama tipova i oblika. Medjutim, granice epskih zona u Bosni i Hercegovini nikada nisu bile otro omedjene, ni po tipovima ni po vrstama, ak ni u sluajevima kada je u pitanju poezija razliitih etikokonfesionalnih grupa.

63

Moe se kazati da je epska pjesma podjednako njegovana medju srpskim i muslimanskim stanovnitvom na irem geografskom prostoru, dok je kod Hrvata bila uvijek vie ograniena na stanovnike planinskih predjela, to jest stoare. Nosioci epske pjesme kod Srba i Muslimana pripadaju razliitim socijalnim sredinama: poznato je da su gradjanska i feudalna klasa uestvovale u prenoenju i stvaranju muslimanske epike. Nema dovoljno podataka o ueu razliitih socijalnih sredina u prenoenju epske tradicije medju bosanskohercegovakim Hrvatima. Najranije zabiljeene epske pjesme ije je porijeklo vezano za bosanskohercegovako podruje (primjer iz Erlangenskog rukopisa) ukazuju na jae i snanije zajednike tokove razvoja hrianske i muslimanske epike nego to to pokazuju pjesme zabiljeene u XIX stoljeu. Iz fonda narodne epike bosanskohercegovaki Srba Vuk Stefanovi Karadi je poetkom XIX stoljea zabiljeio najsnanije epske pjesme, ali za sagledavanje epske pjesme bosanskohercegovaki Srba znaajni su i drugi izvori, pjesme i drugih sakupljaa, koje su zabiljeene u Bosni i Hercegovini (V. Vrevi, B. Petranovia i dr.). Epsko stvaralatvo hrvatskog stanovnitva zabiljeeno je neto docnije, u vrijeme kada su Vukove antologijske zbirke prodrle u sav hrianski svijet, pa i medju Hrvate Bosne i Hercegovine. Sa korijenima u dubokoj prolosti, koliko i epika Srba i Muslimana, hrvatska epika je u vrijeme biljeenja podsticana uz Razgovor ugodni naroda slovinskoga (1756.) Andrije Kaia Mioia (koji istovremeno svjedoi u kontinuitetu epske tradicije bosanskohercegovaki Hrvata) i Vukovim zbirkama. Ove knjige su, istovremeno, uticale na formiranje motivike i stila jednog dijela zabiljeenih narodnih pjesama Hrvata u XIX stoljeu. Vukove zbirke su na isti nain djelovale i na dio fonda kasnije zabiljeenih epskih pjesama bosanskohercegovakih Srba. Medjutim, karakteristini primjeri pjesama koje su sauvane usmenom predajom, pojavljuju se sa zajednikim oblikovanim i tipolokim specifinostima, sa jaom bosanskoherceg-ovakom lokalizacijom i snanijim vezama sa epikom Muslimana, u odnosu na epiku ostalog srpskohrvatskog jezikog podruja. Epska poezija Muslimana predstavlja osebujan epski oblik i izraz. Njemaki slavista Alojz maus je prvi naunom analizom utvrdio da hrianska i muslimanska epika imaju istu bazu. On je pratio i odstupanja i novine u muslimanskoj epici, koje su nastale organskim i samostalnim preobraavanjem zajednike osnove. Iako je muslimanska epika u veem obimu zabiljeena tek dvadesetih godina XIX stoljea, ona je sauvala svoju orginalnost i predstavila se u javnosti kao specifian stupanj u razvoju jugoslovenske epike. Onakva kakva nam je do danas sauvana ona je sa izrazitom bosanskohercegovakom lokalizacijom. Njene osnovne odlike su slovenska epska podloga i vrste veze sa epikom srodnih etnikih grupa hrianskih konfesija. u vievjekovnom kontinuitetu, koji je nesumnjiv, epska pjesma bosanskih Muslimana egzistirala je kao izraz narodnog duha i potvrda samobitnosti jednog slovenskog naroda koji je religijom bio okrenut prema Istoku. Linost epskog junaka Bosanca - muslimana, nosioca autonomnih tenji Bosne u okviru Osmanske carevine, sauvana je u muslimanskoj pjesmi i hrianskog i muslimanskog prenosioca, i predstavlja epsku simboliku muslimanskog slovenskog dijela Bosne u velikoj Carevini. Samo gledana u odnosu na hriansku poeziju bliskih etnikih grupa, prema objavljenim zbirkama, ona se iskazuje kao rezultat izvijesnog istorijskog paradoksa. Religija i neki detalji orijentalnog obiajnog ceremonijala doprinosili su izvjesnom diferenciranju ove poezije od hrianske. Proza: 64

Ono to karakterie bosanskohercegovaku narodnu poeziju, posebno epiku, nije svojstveno i njenoj prozi, to ne znai da ta proza nema svojih specifinosti. Poznata je sklonost stanovnitva ovih krajeva ka poslovinom izraavanju i njegovanju zagonetki, koje, uz nazdravice, u nekim stoarskim krajevima, esto ulaze u sastav obrednog ceremonijala. Motivi bosanskohercegovakih narodnih pripovjedaka, posebno bajki, rasprostranjeni su i kod drugih slovenskih i neslovenskih naroda. Posebno treba istai da je znatan broj zabiljeenih pripovjedaka medju Muslimanima orijentalnog porijekla. Medjutim, moe se govoriti o znaajnim karakteristikama bosanskohercegovake proze. Dananja pripovjedaka proza svjedoi o kontinuitetu pripovjedake prakse. narodne prie koje se smatraju najstarijim , - to su na prvom mjestu prie o ivotinjama, bajke, etioloke prie i legende - predstavljaju riznicu prozne tradicije bosanskohercegovakog podruja. treba istai da su u mnogim bajkama obraene upravo one teme koje uvaju najvie ostataka starih vjerovanja. Bajka iz Bosne i Hercegovine je izrazito matovita, ali istovremeno vedra i didaktina. Bosanskohercegovaka bajka kao oblik narodne knjievnosti i danas je vitalna i vezana je za selo. Bosanskohercegovaka proza, kao i naordna proza ostalih naih krajeva u snanoj je vezi sa narodnom poezijom, i ta je veza najjaa u bajci i legendi (krug bajki o zmiji mladoenji i poznate pripovijedne pjesme na istu temu). Tako postoji niz likova i pojava zajednikih prozi i poezija: vile, lica koja su simboli fizike snage i moi, rano odrasli djeaci itd. Zanimljivo je da je u nizu bajki o Biberetu, kao simbolu fizike snage i moi najsloenije i najpotpunija bosanska varijanta te bajke - Biberov-aga. Ovi likovi i pojave obraeni su u najjednostavnijim i najstarijim tipovima epskih pjesama, preteno u pjesmama koje su sauvane kod stoarskoh muslimanskog stanovnitva i koje ine jedan nesumljivo stariji sloj epike. Bosanskohercegovaku bajku karakterie prisustvo realnih elemenata (hajduija i dr.), to je naroito vidljivo u bosanskoj varijanti bajke Ali-baba i etrdeset hajduka. U kompozicionoj strukturi bosanskohercegovakih bajki moe se konstatovati tendencija ka sloenosti radnje (bajka Vezirov sin, Luka Gri - Bjelokosi). Ovu tendenciju ee zapaamo u muslimanskim varijantama, gdje do proirenja, odnosno duljenja teksta dolazi usljed unoenja detalja i epizoda orijentalnog tipa. Veoma znaajan doprinos historijskoj usmenoj predaji ine bosankohercegov-ake legende. Osim legendi i sv.Savi, koje su u ovim krajevima veoma rasprostranjena (kao uostalom i na irem srpskohrvatskom jezikom podruju), veina legendi, i o licima i o mjestima, ima izrazito bosanskohercegovaku lokalizaciju. U domenu usmene predaje leganda je esto onaj posljednji skriveni izvor koji iznenauje vanrednim dopunama onog za im tragamo u narodnoj pjesmi. Epski erzelez, historijski Gerz Ilijas, timarnik, zaimbeg iz Bosne s kraja XV stoljea, kao historijska linost najsnanije je osvijetljen legendom. Karakteristine za bosanskohercegovaku sredinu su i aljive prie, meu kojima je i veliki broj satirinih. Poznati junaci ovih pria su Era i Nasrudin hoda. Utvreno je da su uz linost Nasrudin-hode, figure preuzete iz folklora Orijenta, na naem tlu veu i motivi stariji junoslovenskih aljivih pria. U originalniji dio bosanskohercegovake proze spadaju lokalna predanja o linostima, dogaajima i graevinama iz prolosti Bosne i hercegovine. U grupi predanja o starom stanovnitvu dinarskih krajeva sauvan je znatan broj zanivljivih predanja o klimatskim uzrocima nestanka starog stanovnitva. U nauci se smatra da su ova predanja mogla nsatati u vezi s realinm stoarskim kretanjima izmeu ljetnih i zimskih ispaa 65

stoara Balkanskog poluostrva i u veoma daleka vremena. Ova predanja su jo jedna potvrda udjela tradicije stoara u duhovnoj kulturi naeg podruja. Usmena knjievnost u Bosni i Hercegovini predstavlja zamaan dio nae opte jugoslovenske narodne knjievnosti. Kao to smo vidjeli ona se ni motivikom ni svojim oblikom ne odvaja od usmenih pjesnikih tvorevina ostalih naih krajeva, ali je obiljeena i posebnostima. Uticaj Orijenta nakon islamizacije jednog dijela naeg stanovnitva ostavio je traga i na naem epskom i lirskom nasljedju. U pjesmama Bosne i Hercegovine jasno se ogledaju i uticaji razliitih etno-konfesionalnih grupa, stoarskog, feudalnog, kao i varokog elementa. Medjutim, granice tih uticaja nikad nisu bile strogo obiljeene. Muslimanska poezija predstavlja, kako smo istakli, izraz autentinog duha jednog naroda, inae, muslimanska i hirianska epika i lirika imaju istu bazu. Razne varijacije zajednikih osnova samo ptvrdjuju jedinstveni karakter ovog narodnog stvaralatva.

L i t e r a t u r a: 1. Bogii Valtazar Narodne pjesme iz starijih najvie primorskih zapisa, Biograd, 1878. 2. Bogii Valtazar Bosanska vila, 1891. 3. Bosanske narodne pripovetke sv.I Sisak 1870. 4. Buturovi Denana Studija o Hermanovoj zbirci muslimanskih narodnih opjesama, Sarajevo, 1976. 5. ajkanovi Veselin Srpske narodne pripovetke, Beograd - Zemun, 1927. 6. ajkanovi Veselin Folklorni arhiv Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 7. Gezeman Gerhard Erlangenski rukopis starih srpsko-hrvatskih narodnih pesama, Sr. Karlovci, 1925. 8. Herman Kosta Narodne pjesme Muhamedovaca u Bosni i Hercegovini, knjiga prva, Sarajevo 1888.; knjiga druga 1889. 9. Juki, Ivan Franjo Banjaluanin Narodne pjesme i bosanske i hercegovake, Sv, pervi i Ljubomir Hercegovac (fra. Grga u Osieku 1858. Marti)

66

4. Narodna dekorativna umjetnost Anonimni narodni stvaraoci tokom vjekova stvorili su izvanredna umjetnika ostvarenja na razliitim vrstama materijala i na razliitim predmetima, kako onim ukrasni, tako i onim, koji su sluili za svakodnevnu upotrebu. Veliko bogastvo ornamenta koje susreemo na svim materijalima, ipak najvie dolazi do izraaja na onim materijalima koji su posebno pogodni za obradu, a to su drvo, metal i tekstil. Umjetniku tradiciju i smisao za estetsko izraavanje naroda Bosne i Hercegovine moemo da pratimo kroz stoljea. Posmatrano hronoliki, ta umjetnika dostignua ovjeka koji je ivio na tlu Bosne i Hercegovine, moemo da pratimo kroz nekoliko perioda, a to su: preistorijski, antiki, srednjevjekovni, turski i noviji period, ije tvorevine najbolje i poznajemo - a to je period druge polovine XIX stoljea, pa do naih dana, koji obino nazivamo tradicionalni. Dekorativnu umjetnost iz prva tri perioda poznajemo onoliko, koliko su to mogli da nam prue rezultati arheolokih istraivanja, tj. ostaci materijalne kulture iz tog vremena. Tu posebno treba izdvojiti ornamentiku na butmirskoj keramici (preistorijski period), ornamentiku i figuralne kompozicijena nadgrobnim spomenicima i mozaicima iz antikog perioda, te srednjevjekovne kamene nadgrobne spomenike - steke. Neki od njih, po finoi izrade, po bogatoj ornamentici i ukomponovanim figuralnim kompozicijama, pretstavljaju prava umjetnika remek djela (sl.1.). Iz ranijeg turskog perioda djela dekorativne umjetnosti poznajemo izraena samo na monumentalnoj arhitekturi, dok iz kasnijeg perioda, koji dosee do pod kraj XIX stoljea imamo sauvane uglavnom zanatske proizvode, izraene sa izuzetnim umjetnikim smislom. To su uglavnom sve proizvodi naih domaih ljudi, koji su se bavili zanatima u gradskim naseljima. Po finoi svoje izrade mnogi od tih predmeta pretpostavljaju prava umjetnika djela. Tu treba izdvojiti kujundijske, terzijske, noarske i pukarske, kazandijske, te sarake proizvode. Posljednja dva perioda meusobno su tijesno povezana, a na osnovi materijalnih ostataka iz davne i blie prolosti vidljivo je da postoji kontinuitet u nainu umjetnikog izraavanja; to govori o postojanju stvarne kulturne batine naih naroda. Ako bismo izdvojili predmete umjetniki obraene, onda ih treba i izdvojti i vrednovati po materijalima na kojima je narodni staralac izrazio svoju potrebu za umjetnikim ostvarenjem. Od radova u kamenu treba posebno istai muslimanske nadgrobne spomenike Zapadne Bosne, koji pored monumentalnog i dekorativnog, nose u sebi sintezu srednjevjekovne umjetnosti sa steaka i islamske epigrafike (sl.2.). Od metala po finoi izrade istuu se kujundijski proizvodi, na kojima pored veoma precizne, suptilne izrade ornamenti i oblici ukazuju na starobalkansko i slovensko nasljee i orijentalne uticaje (sl.3.). U bosanskohercegovakom podruju jedinstvena je po svojim oblicima i ornamentici keramika Srednje Bosne, bijele boje sa smeom ornamentikom. Po oblicima ova je keramika slina orijentalnom metalnom posuu, po materijalu, izradi i ornamentici moe da se vezuje za staro balkansku tradiciju (sl.4.). 67

Drvo je jedan od maretijala veoma pogodnih za obradu i imalo je veoma iroku primjenu u umjetnikoj obradi, najee na predmetima namijenjenim svakodnevnoj upotrebi. U finoi izrade i izuzetno bogatoj ornamentici (kakava se susree i na stecima) izdvajaju se drvene izraevine iz Zapadne Bosne kao to su pastirske ae (sl.5.), preslice (sl.6.), vodijeri i drugi predmeti, gdje su zastupljeni preteno geometrijski ornamenti, dok su antropomorfni i zoomorfni motivi esti na guslama. Takoer treba istai i vez srebrenom icom po drvetu na nizu predmeta preteno ukrasnog karaktera. Na tekstilu je dola do punog izraaja mata i estetski osjeaj seoskih i gradskih ena. Bogatstvo motiva izraeno je razliitim tehnikama rada: tkanje, pletenje (sli.7.), vez, aplikacija (sl.8.). Po bogatstvu ornamentike i finoi izrade posebno se istiu vezovi vunom po lanenom platnu (sl.9.), kao i veoma sitan vez svilom (sindirac) na apliciranoj ohi iz Zapadne Bosne, sa bogatom geometrijskom ornamentikom (esti spiralni motivi) koja ima slinosti sa onom iz butmirske keramika ili sa srednjevjekovnih steaka (sl.10.). Po finoi izrade isticao se takoer i vez iz jugoistone Hercegovine, te posebno vez muslimanskih graanskih ena koji je po preciznosti izrade, velikom broju tehnika kojim je vez izveden i skaldu boja nadaleko poznat i van granice BiH. U tkanju poznato je bosanskohercegovako ilimarstvo te izvanredno skladno otkane i ornamentisane pregae (sl.11.). Sa istonim estetskim smislom su izraena i posavska platna sa utkanim i vezenim ornamentima, zatim dijelovi nonje i nakita od raznobojnih sitnih bobaka sa izvanredno izvedenim geometrijskim i biljnim motivima. Tradicionalne narodna dekorativna umjetnost pored toga to je nastala kao potreba ovjeka da izrazi svoja osjeanja i smisao za lijepo, sadravala je u sebi i razliita simbolina znaenja, izraena posebno u ornamentici (motiv stabla ivota, svastike heksagrama, itd.). Neki simboli i njihova namjena ve su davno zaboravljeni, dok je znaenje i simbolika mnogih ornamenata i motiva poznata savremenoj nauci.

L i t e r a t u r a: 1. Belovi Bernardikovska Jelica 2. Popovi . Cvetko 3. Marijan Wensel Jugoslovenski narodni vezovi, Novi Sad, 1933. Razni rezbareni predmeti u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzaja IX, Sarajevo, 1954. str. 77-94. Ukrasni motivi na stecima, Biblioteka Kulturno naslee, Sarajevo 1965.

68