RAPOR

RAN SIYASETN ANLAMA KILAVUZU

ABDULLAH YEGN

RAN SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXV I. Bask : Haziran 2013

Kapak Tasarm Tasarm ve Uygulama Fotoraflar Bask letiim

: M. Fuat Er : mare Yazar : AA : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 Ankara Tel: (0 312) 551 21 00 | Faks: (0 312) 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org

RAN SIYASETINI ANLAMA KILAVUZU

Abdullah Yegin

NSZ BRNC BLM

TARHSEL ARKA PLAN VE SYAS HAREKETLER

11

17

KNC BLM
NEML KURUMLAR

47

NC BLM
ETNK VE DN GRUPLAR

69

DRDNC BLM
MEDYA

75

BENC BLM
AHISLAR

81

SONU

115

NDEKLER

NSZ | 11 1. TARHSEL ARKA PLAN VE SYAS HAREKETLER | 17

1.1 SLAM NCES DNEM | 17 1.2 SLAM DNEM | 20 1.3 MODERN DNEM VE SLAM DEVRIMININ GELIIM SRECI | 21 1.3.1 1938-1979 Yllar Arasnda Siyasi Parti ve Hareketler | 22
1.3.1.1 Tudeh (Kitle) Partisi | 23 1.3.1.2 Milli Cephe | 24 1.3.1.3 slami Hareket | 24 1.3.1.4 Muhammet Rza Pehlevi Dnemi | 25

1.3.2 1979-1989 mam Humeyni Dnemi Siyasi Hareket ve Partiler | 28

1.3.2.1 Nehzet-i Azadi-i ran (ran zgrlk Hareketi) | 28 1.3.2.2 Sazman- Mcahidin-i nklab- slami (slam Devrimi Mcahitleri rgt) | 29 1.3.2.3 Hizb-i Cumhur-i slami (slam Cumhuriyeti Partisi) | 29 1.3.2.4 Mecme-i Ruhaniyun-u Mubariz (Direnii Din Adamlar Birlii) | 30 1.3.2.5 Defteri Tahkim-i Vahdet ve Encmenha-y slami Dancuyan (Birlik Ofisi ve slami renci Dernekleri) | 30 1.3.2.6 Camia-y Ruhaniyet-i Mubariz (Direnii Din Adamlar Topluluu) | 31 1.3.2.7 Cemiyet-i Mutelife-i slami (slami Koalisyon Cemiyeti) | 31

1.3.3 1989-1997 Rafsancani Dnemi ve Modern Sa Blok | 35

1.3.3.1 Haimi Rafsancani Hkmeti | 35 1.3.3.2 Ensar- Hizbullah | 38

1.3.4 1997-2005 Hatemi Dnemi ve Modern Sol Blok | 40

1.3.4.1 2 Hordat (23 Mays) Hareketi | 40

1.3.5 Ahmedinejad Dnemi ve Geleneksel Sa Blok | 44

1.3.5.1 Ahmedinejad Hkmeti | 44

2. NEML KURUMLAR | 47
2.1 RANDAKI NEMLI RGT, PARTI, KURUM VE SIYASI YAPILAR TABLOSU | 47 2.2 SYAS KURUMLAR | 52 2.2.1 Velayet-i Fakih: Makam- Muazzam- Rehberi (Byk nderlik Makam) | 52 2.2.2. slami Danmanlar Meclisi / Millet Meclisi (Meclis-i ura-y slami) | 56 2.2.3 Anayasa Koruyucular Konseyi (ura-i Negahban-i Kanuni Esasi) | 56 2.2.4 Uzmanlar Konseyi (Meclis-i Hubregan- Rehberi) | 58 2.2.5 Dzenin Yararn Tehis Konseyi ( ura-y Tehis-i Maslahat- Nizam ) | 59 2.3 SOSYAL VE DN KURUMLAR | 60 2.3.1 slam Devrimi Mustazaflar ve Gaziler Vakf (Bonyad- Mustazafin ve Cambazan- nklab- slami) | 60 2.3.2 slami Tebli Ofisi Kum lim Havzas (Defter-i Tebligat- slami Havzai lmiye-i Kum) | 61 2.4 SLAHLI GLER | 62 2.4.1 Besic-i Mustazafin (Ezilenlerin Savunma Gc) | 62 2.4.2 Devrim Muhafzlar | 64 2.4.3 Genelkurmay Bakanl | 66 2.4.4 slam Devrimi Komiteleri (Gvenlik Gleri) | 67

3. ETNK VE DN GRUPLAR | 69
3.1 DN GRUPLAR | 71 3.1.1 Hristiyanlar | 71 3.1.2 Zerdtler | 72 3.1.3 Yahudiler | 72 3.1.4 Snniler | 72 3.2 ETNK GRUPLAR | 72 3.2.1 Azeriler | 72 3.2.2 Krtler | 73 3.2.3 Lorlar | 73 3.2.4 Belular | 73 3.2.5 Trkmenler | 74

3.2.6 Kagailer | 74 3.2.7 ahsevenler | 74 3.2.8 Talalar | 74 3.2.9 Araplar | 74

4. MEDYA | 75
4.1 TELEVZYON KANALLARI | 75 4.2 GAZETELER | 76 4.2.1 tilaat Gazetesi | 76 4.2.2 Keyhan Gazetesi | 76 4.2.3 Cumhur-i slami Gazetesi | 77 4.2.4 Risalet Gazetesi | 77 4.2.5 Hemehri Gazetesi | 77 4.2.6 Cam-i Cem Gazetesi | 78 4.2.7 ark Gazetesi | 78 4.2.8 timad Gazetesi | 78 4.2.9 Merdumsalari Gazetesi | 78

5. AHISLAR | 81
5.1 AYETTULLAH SEYYD AL HAMANE | 81 5.2 MAHMUD AHMEDNEJAD | 82 5.3 ALI ERDEIR LARICANI | 84 5.4 HAM RAFSANCAN | 85 5.5 AYETULLAH AHMED CENNET | 87 5.6 AYETULLAH MAHMUD HAM AHRUD | 88 5.7 AYETULLAH MUHAMMED RIZA MEHDEVKEN | 89 5.8 MEHD KERRUB | 90 5.9 MR HSEYN MUSEV | 91 5.10 MUHAMMED BAKIR KALBAF | 93 5.11 AYETULLAH ABDULLAH CEVAD AMUL | 94 5.12 AYETULLAH MUHAMMED TAK MSBAH YEZD | 94 5.13 SEYYD MUHAMMED HATEM | 95 5.14 MUHAMMED RIZA BAHUNER | 96 5.15 SADIK AMUL LARCAN | 97 5.16 HABBULLAH ASKEREVLAD MSELMAN | 97 5.17 HAYDAR MUSLH | 98

5.18 AL EKBER VELAYET | 99 5.19 AL EKBER NATIK NUR | 99 5.20 AHMED HATEM | 100 5.21 SFENDYAR RAHM MEA | 100 5.22 SAD CELL | 101 5.23 AYETULLAH NASIR MEKARM RAZ | 101 5.24 AYETULLAH HSEYN VAHD HORASAN | 102 5.25 HSEYN ERATMEDAR | 102 5.26 GULAM AL HADDAD ADL | 103 5.27 MUHAMMED CEVAD LARCAN | 103 5.28 AYETULLAH YUSUF SANE | 104 5.29 AYETULLAH ABBAS VAZ TEBES | 104 5.30 ABDLKERM SURU | 105 5.31 GULAM HSEYN KERBAS | 106 5.32 MUHSN KEDVER | 106 5.33 MUHAMMED RIZA ARF | 107 5.34 AL EKBER MUHTEEMPUR | 107 5.35 MUHAMMED RIZA HATEMI | 108 5.36 MUHSN RIZA | 108 5.37 HASAN RUHAN | 108 5.38 SAD HACERYAN | 109 5.39 SEYYD HASAN FRUZABAD | 110 5.40 MUHAMMED AL CAFER | 110 5.41 KASIM SLEYMAN | 111 5.42 SEYYD YAHYA RAHM SAFEV | 112 5.43 MASUME BTKAR | 112 5.44 FAZE HAM RAFSANCAN | 113 5.45 CEMLE KEDVER | 113 5.46 ZEHRA RAHNEVERD | 113 5.47 AZEM TALAGAN | 114

SONU | 115 KAYNAKA | 117

NSZ

ki dnya huzuru, u iki kelimededir: Dosta kar cmertlik, dmanlarla uzla Hafz RAZ

Gemiten gnmze dnya siyasetinin merkezi corafyalarndan birisi olan Ortadou, zellikle son 10 ylda yeni bir aamaya girmi durumdadr. Yz yl akn sredir daha ok corafyann dndaki glerin mdahale alan olan blge, imdilerde dnya siyasetinde nesne olmaktan zne olmaya doru yol almaya balamtr. Esas olarak blgenin ve slam dnyasnn tarihe geri dn olarak grlmesi gereken Arap Bahar da blgenin zne olma yolunda att temel bir adm olarak okunmaldr. Ortadou bu ekilde tarihteki yerini yeniden konumlandrrken blge dndaki devletlerle gelitirilecek iliki biimleri kadar blge devletlerinin kendi aralarndaki ilikilerinin ierii ve yntemi de ok daha nemli hale gelmektedir. Bu durum blgenin iki ok nemli gc olan ran ve Trkiye arasndaki ilikiyi de eskisinden daha nemli hale getirmektedir. Bir yandan Trkiyenin balarda arabuluculuklarla blgede etkinleme abasn son dnemlerde inisiyatif alan taraf noktasna tam olmas, dier yandan da rann slam devriminden bugne blgede etkin olma abalarnn, ran ile Trkiyeyi rakip komular haline getirmesi muhtemel grnmektedir. te taraftan iki lkenin Suriye rneinde olduu gibi kart politikalar izlemesi, sz konusu rekabeti gerginlie ve belki de daha tesine tamaya namzet bir durum olarak karmza karmaktadr. Bu ve benzeri durumlar nmzdeki dnemde rann bugne kadar olduundan daha fazla takip edilmesi gerektii sonucunu ortaya karmaktadr.

11

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Bugne kadar ran ile ilgili birok metnin yazlm olmas ve yine ran meneli birok eserin Trkeye kazandrlm olmasna ramen zlerek belirtelim ki doru ve kuatc bir ran algs yaratmay salayacak almalarn says henz ok azdr. Bunun temel nedeninin ran sz konusu olduunda taraftarlk ya da kartlk ekseninde gelien duygusal yaklamlarn hem kaleme alnan metinlere hem de tercme edilen eserlerin seimine etkisi olduunu dnyoruz. Oysa yaplmas gereken ey akademik ve bilimsel ihtiyalara cevap verebilecek almalar ortaya koymaktr. Byle yaplmad iindir ki ran slam Cumhuriyeti ve siyasetinin ontolojik kaynaklar doru tespit edilememi ve ran devlet ve siyaset mekanizmalarnn davran biimleri ou zaman aknlkla karlanmtr. Oysa salkl bir yaklam sergileyebilmenin yolu doru almalardan elde edilen verilerden hareketle yaplacak derinlikli analizlerden gemektedir. Bununla birlikte elinizdeki alma bir analiz metni deildir. Bu almada daha ok, analize ynelen zihinlere doru ve temel verileri sunmak hedeflenmitir. Bu amala da ran siyasi dnme biiminin isabetli bir kritie tabi tutulmasn salamak iin gerekli olan bilgilerin aktarlmasna zen gsterilmitir. Dolaysyla balangcndan bugne ran siyasi tarihi ve bu tarihin oluturduu Fars siyaset aklnn oluum sreleri, gnmz ranndaki nemli kurumlar ve yaayan nemli sosyal, siyasi ve dini ahsiyetlerin tantlmas bu almann temel amacn oluturmaktadr. ok deil yaklak 15 yl ncesine gittiimizde Ortadouda baz atma alanlarnn bu gne gre daha gzle grlr olduunu grmek mmkndr. Halklar ile yneticiler arasndaki derin ayrlklardan kaynakl ideolojik atma alanlar; Irak ve Trkiye gibi lkelerde mevcut etnik atma alanlar ve srail- Filistin meselesi balamnda dini atma alanlar bunlarn en nemlileri olarak zikredilebilir. O dnemler iin mezhep ayrlklarnn atmadan ok tartma alan olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Arap baharyla birlikte sz konusu ideolojik atma alannn ortadan kalkmas noktasnda nemli admlar atlmtr. Eski ideolojik atma durumu bugn sz konusu deil ve olas yeni ideolojik atma alanlar ortaya kmam, kanlar da atmadan ziyade tartma snrlar ierisinde seyretmektedir. Etnik atma alanlarndan Irakta durum tamamen deimitir. Elbette bugn Irakta Blgesel Krt Ynetimi ile Merkezi Hkmet arasnda yaanan sorunlar mevcuttur. Fakat bunlar artk sadece etnik bir zellik tamayp farkl boyutlar olan sorunlardr. Trkiyede de deiimler temenni boyutundan giriim safhasna gemi bulunmaktadr. zellikle yaanan son gelimeler ve bar sreci olarak isimlendirilen giriimler Trkiyedeki Krt sorununun atma aamasndan tartma aamasna getiine dair nemli bir gstergedir. Geriye srail-Filistin balamnda dini atma alan kalyor ki bu atma alan bir mddet daha blgede geerliliini koruyacak gibi grnmektedir.
12

 ns z

Mezhep ayrlklar konusunun ise tartma alanndan, iddetli tartma alanna getiini mahede etmekteyiz. yle grnyor ki blgenin nmzdeki srete iki nemli gndemi olacaktr: Dini atmalar ve iddetli mezhebi tartmalar. Dini atmadan tr gzlerimiz uzun zamandr olduu gibi yine Filistine ynelecektir. Fakat yeni bir durum olan iddetli mezhep tartmasnda ise doal olarak bu tartmann en nemli taraflarndan birisi olan ran bundan sonra gndemimizi daha ok megul edecektir. Bu yzden de ran ile daha fazla ilgilenilmesi ve daha fazla dokman ve bilginin dolama sokulmas gerekmektedir. Bu hem nmzdeki dnemlerde ok daha fazla gndemimize gelecek olan rann yakndan tannmasn salayacak, hem de bu tanma sayesinde saduyulu zihinlerin tartma alanlarnn atma merkezine dnmesini engellemek noktasnda nasl davranmalar gerektiine dair daha fazla veri sunacaktr. Bu adan bakldnda ran genel hatlaryla fotoraflama gayretiyle ortaya kan elinizdeki bu almann gerek aratrmac ve akademisyenlere, gerekse de konunun ilgilisi olan dier tm kesimlere faydal olaca kanaatini tayoruz. Elbette bir taraftan konunun genilii ve etrefillii, dier taraftan da almamzn alannda bir ilk olmasndan dolay elinizdeki metnin eksiksiz olduunu ve konu ile ilgili hereyi kapsadn iddia edebilecek durumda deiliz. Buna ramen nemli bir a kapatacana olan inan ve daha ileri metinlerin yazmn tetikleyeceine dair temenni ile almamz ilginize sunuyoruz.

13

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

E RM E
CAN BATI AZERBAY
Kerkk
RAN

AZERBAYCAN

TRKYE

Van

DOU AZERBAYCAN

Urmiye
Musul

Tebriz

Erdebil

HAZAR DENZ
Ret Sari

TRKMENSTAN

SLAM CUMHURYET

RAN

AN ST N

Zencan
Erbil

E R DE B L

GLAN

Sleymaniye

KRDSTAN
Senendec Kirmanah
KRMANAH

ZENCAN
HAMEDAN
Hamedan

MAZENDERAN TAHRAN Tahran

Kum

Mehed

Semnan

SEMNAN

Kasr- irin

MERKEZ
LURSTAN Hrremabad Arak

Badat

lam LAM

SFAHAN
ehrekrd

HORASAN

AF GAN STAN

sfahan Yezd

IRAK
Basra

HUZSTAN
Ahvaz

AHARMAHAL VE BAHTYAR

YEZD
KOHKLUYE VE BUYERAHMED

Yasuc

SLAM CUMHURYET

Kirman

KUVEYT

iraz
Buehr

Kuveyt
BU

FARS

KRMAN

Zahedan

PAKSTAN
SST AN VE BELUCST AN

Bakent Eyalet Bakenti ehir Uluslararas Snr Eyalet Snr

SUUD ARABSTAN

RA

BAHREYN

Bandar Abbas

HRMZGAN

BA

Manama

RFE

Z
UMMAN

KATAR BRLEK ARAP EMRLKLER

Abu Dabi

Doha

UMMAN

UM

AN

R F E Z

0 0

100 100

200

300 km 200 mi

14

 ns z

RAN LE LGL KISA BLGLER

Resmi ad: ran slam Cumhuriyeti Bakent: Tahran Dini Lider: Ayetullah Seyyid Ali Hamanei Nfus: 75.000.000 Cumhurbakan: Mahmud Ahmedinejad Yzlm: 1.648.000 km Meclis Bakan: Ali Laricani

Resmi Dil: Farsa Konuulan Diller: Trkenin Azeri, Tala, Trkmen, Afar leheleri ile Krte, Ermenice, Arapa ve Beluci dilleri Etnik ve Dini Yap: Nfusun ana omurgasn oluturan Farslardan sonra, en byk grubu Azeriler oluturmaktadr. Ayrca Krtler, Araplar, Beluciler, Lorlar, Trkmenler, Kagaylar, Afarlar, Halalar ve baka baz kk gruplar yaamaktadr. Dini gruplar ise lkenin resmi dinine mensup Mslmanlar dnda, yine anayasada resmen tannan Ermeniler, Yahudiler ve Zerdtlerdir. Resmi mezhebin iilik olduu randa ok sayda Snni Mslman da bulunmaktadr. Siyasi Organizasyonlar: ileri Bakanlna kaytl 240 siyasi grubun faaliyet gsterdii ran siyasi sisteminde siyasi parti temelinde bir yaplanma bulunmamaktadr. Resmi siyasi partinin olmad siyasi hayatta, kendilerine bazen parti de diyen ama esas itibariyle partiler yerine daha ok bask/kar gruplar olarak adlandrlabilecek yaplanmalar rol oynamakta, bu gruplar seim zamanlarnda byk ittifaklarn ats altnda toplanmakta, seimlerden sonra tekrar dalmaktadr.

15

1. TARHSEL ARKA PLAN VE SYAS HAREKETLER

1.1

SLAM NCES DNEM

ran, 5000 yllk tarihi ve tarih ierisinde blgede geni corafyaya yaylm olmas itibariyle olduka karmak bir sosyal ve siyasi yapya sahiptir. Bugnk rann gney kesimlerinde yerleik olduklar tespit edilmi olan lam Medeniyeti Smer ve Babil Medeniyetlerinin de temelini oluturduu iddia edilmektedir.1 Bu medeniyet henz varln devam ettirirken M. . binli yllarda Maveranehir ve Rusyann gneyinden merkez ran Platolarna Arilerin g balamtr. Ariler randa Medler ve Persler olmak zere iki byk devlet kurmutur. Bu iki devletin organik balantlar ve birbirine gemi ilikileri tarihte ran Medeniyeti olarak bilinen olguyu ortaya karmtr. Bu medeniyet Byk skenderin ran fethi ile sona ermitir.2 Gnmz ranndaki siyasi dnce, idari yapnn ve brokrasi geleneinin Pers Hanedanlnn siyasi ve idari yapsndan tevars eden ynleri vardr.3 Hindistandan Avrupaya, Rusyadan Arabistan ve Afrikaya kadar geni bir corafyada hkm srm olan Persler tarih boyunca sahip olduklar bu corafyay korumak, kollamak ve ynetmek iin eitli devlet modelleri gelitirmi ve farkl politikalar izlemilerdir.4 Perslerden miras alnan bu Farsi bak as gnmz rannn jeopolitik ve jeokltrel eilimlerini nemli derecede etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir.
1. lam medeniyeti ve bunun Smer ve Babil medeniyetleriyle olan ilikisi iin bkz. Walter Hens, ehryariyi Elam, (1387), s. 127-157. 2. Medler ve Persler birbirlerinin amca ocuklardr, bkz. Diyakonov, Tarihi Mad, (1343), s. 40-60. Ve Perslerle ilgili olarak bkz. A. M. Zandamayev, Tarihi Siyasiyi Hahemenian, (1389). 3. Hamit Tenkasebi, 1383. Der Amedi Ber Divansalari Der ran, s. 30-245. ntiarati ilmi ve ferhengiyi Tahran. 4. Encyglopaedia Britannica, V. 17, PP. 6HH, s. 3, 6.

17

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Byk skenderin rana saldrs ile ranllarn Avrupaya kar tarihin belirli dnemlerinde zuhur edecek olan dmanlnn da temelleri atlmtr. Bu yzden ranllar Byk skenderi, skender-i Bedzat yani Kstah skender eklinde anarlar. Bu kltrel ve siyasi dmanln gnmze dek devam ettii iddia edilebilir. Aryanlardan bir kavim olan Partlar skenderin torunlar olan Selukilere kar ayaklanarak Makedon ve Yunanllar topraklarndan atmay baarmtr. Selukilerin randan atlmasn salayan Part ah Ek ve taraftarlaryla ran yeni bir dneme girmi ve bylece randa Ekaniler dnemi balamtr. ranllarn Baty dman olarak grdkleri tarih ile Batya hayranlk duyduklar tarih birbirine olduka yakndr. Ekaniler, Yunan ve Makedonlara dman olmalarna ramen Yunan sanat, kltr ve edebiyatna ilgi duyuyorlard. Bat ile yaanan tm dmanlklara ramen bu bat hayranl gnmzde bile ran dncesinin paradoksal ynlerinden birini oluturmaktadr. Nitekim ranllar kahrolsun Amerika sloganlarna ramen geni kitleler halinde Avrupa ve Amerikada yaayabilmekte ve kimliklerini korumak suretiyle Avrupa dostu olarak grnmeyi de baarabilmektedirler. Ekani Hanedannn ar bat hayranl birka yzyl devam eden Rum-ran savalarna ramen srmtr. Ekanilerin feodalizme dayal siyasi sistemi ierisinde dini zgrlkler dikkate ayan bir ekilde ne kmaktadr.5 yle ki bu dini zgrlkler, ran orijinli dier dinlerin pek houna gitmemi olacak ki kendisi de Ekani Hanedanna mensup olan bir din adam bu duruma bakaldrarak Sasanilerin ynetime gelmesini salamtr.6 Sasani silsilesinin kurucusu olarak adndan sz edilen Erdeir Babekan adndaki bu din adam ilk icraaat olarak din ve siyaseti birbirine yaknlatrm ve bu yaknlk gnmze dek ran iin bir miras olarak sregelmitir. Bu dnemde Mani ve Mezdek adnda iki din adam, dini ve siyasi bir reform hareketi balatm ancak herhangi bir baarya ulaamamlardr. ran corafyasnda tarih boyunca kalklan reform hareketlerinin bir ekilde baarszla uram olmas, zerinde dnlmesi gereken nemli bir konudur.7 Sasani Devletinin siyasi ideolojisi, Zerdt din adamlar tarafndan aamal olarak sistemletirildi. lk aama Sasanilerin kurucusu Erdeir Babekan ve onun
5. Yuzaf Velski, ahinahiyi Akani, (1386), s. 49-197. 6. Yousef Weshover, ran Bastan, (1386), s. 185-193. 7. Mary Bois, Zerdtiyan; baverha ve adab diniyi anha, (1388), s. 39-147-174-193. Ayrca bkz. Mehmet Alc, Kadim randa Din, (stanbul: Ay Kitaplar) s. 30-236-267-298.

18

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

Bilge Bozorgmihr adl veziri tarafndan gerekletirildi. Bu aamada dualizme (Ktlk tanrs Ehrimen ve iyilik tanrs Ahura ikilemi) dayal Zerdt retisi yava yava monizme dntrld. Bu monizmde Ahura Ehrimene galip klnyor, zafer Ahurann oluyor ve Ahura yegane tanr kabul ediliyordu. Dier bir ifadeyle iyilik ktle stn geliyordu. Doal olarak iyilikle ktln bu savanda iyilik tanrs olan Ahurann temsilcileri ranllard. Bu sekinci tavrn gnmze kadar devam ettii rahatlkla sylenebilir. Sasani Devletinin bu ideolojik monizmi, Roma Devletinin Hristyanlk ad altnda yeni ekillenmi olan monizmine bir alternatif olarak ortaya konmutur. Ancak kayna Mezopotamya, Roma ve Hindistan olan gnostik mistisizm ve Afganistandaki Budizmin giderek yaylmas ran Tanrsnn zamanla gnostik ve mistik bir renk almasna sebebiyet verdi. Bu yzden Erdeir Babekann olu I. apur, Maninin reformlarna destek verdi.8 I. apurun bu desteine ramen Maninin bu reform denemesi bir sre sonra Zerdt din adamlarnn hmna urad. Sonunda Mani tutukland ve taraftarlar da takibe urad. Bu takipten kaan bir grup Mani taraftar Ouz Trklerine snm ve bu durum Ouz Trklerinin 600 yl boyunca Manici olmalarna zemin hazrlamtr.9Avrupaya g eden dier bir grup Mani taraftarnn da buradaki reform hareketlerinin esin kaynan oluturduu ve Aziz Agustin ve Lutherin yaptklar dini reformlarda bu Manici grubun etkisinde kaldklar iddia edilmektedir.10 Sasani dneminde dini ve siyasi reformlarn yaplamamas snflar aras uurumun olduka artmasna sebebiyet vermi ve bu durum da tarihin ilk katlmc-kominist hareketi olan Mazdeki dourmutur. Dinsel ve siyasal bir hareket olan Mazdek, st sosyal snflarn ar servet ve g edinmesine kar karak alt snflarn da en az st snflar kadar bu imkanlardan yararlanmas gerektiini savunmutur. Ancak gc elinde bulunduranlar bu yeni harekete kar akl almaz bir iftira ve karalama kampanyas balatmtr. Buna ramen Sasani ah Enuirvan sosyal dengeyi korumak adna bir denge politikas izlemi ve muhalifler ile elitler arasnda daha fazla ekime yaanmasna izin vermemek iin yzeysel bir reform gerekletirmi ve bylelikle Sasani devletini ksa srede dalmaktan kurtarabilmitir.11 Hsrev Perviz zamannda Sasaniler, Perslilerin sahip olduklar topraklara tekrar sahip olmu, Hindistandan Msra kadar olan blgeyi ve tm Anadoluyu Dou
8. Ferheng Cihanbeh, Revannasyi siyasiyi-itimaiyi raniyan, (1390), http: farhang-jahanbakhsh.blogfa.com. 9. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, (2004), s. 37-38. 10. Ferheng Cihanbeh, Der amedi ber revannasy tarihiyi iraniyan, (1391), s. 30-382. 11. Torech Daryayi, Tarih ve Ferhengi Sasaniyan, (1390), s. 125-150.

19

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Romadan geri almay baarmlardr.12 Sasanilerde soylular, askerler, kyller ve reayadan oluan sosyal tabakalar arasndaki acmasz yap Mazdekin sosyal adalet arsnn daha da duyulmasna ve yaylmasna sebep olmutur. Bu dnemde youn bir takibata urayan Mazdekler bata Arabistan olmak zere Anadolu, Roma ve Orta Asya gibi ran Merkezinden uzak blgelere snmay yelemilerdir. Selman- Farsi ve Mazan gibi Taberi tarihinde isimleri geen, Sasani devletinin muhaliflerinin ou Mazdek inancna mensuptular. randan zellikle Yemen ve Arabistana kaan bu ran aslllar slamn zuhuruyla yeniden birlik olmu ve slamn siyasi dncesinin oluumuna katkda bulunmulardr.

1.2

SLAM DNEM

Sasani imparatorluu ikinci halife Hz. mer dneminde yaplan Kadisiye sava ile tarih sahnesinden bir daha geri dnmeyecek ekilde ortadan kalktktan sonra ranllarn ynetime kar ilk byk hareketi Emevi dneminde Ebu Mslim Horasani tarafndan gerekletirilmitir. Ebu Mslim, eitli sebep ve saiklerden tr Byk Horasana g etmi Zerdt, Mazdek, Mani, Zurvani gibi ranllar ile Mani-aman Trkleri rgtleyerek Emeviler aleyhine isyan etmitir. Bu isyan srasnda Abbasilere destek veren Ebu Muslim, Badat eski ihtiaml gnlerine yeniden kavuturmutur. Onun bu ihya hareketi Abbasilerin gzn korkutmu ve yeni bir ranclkla kar karya olduklar endiesi ile Ebu Muslim Horasaniyi ldrmlerdir. Gerek ran topraklarnn Araplar tarafndan fethedilmesi, gerekse Ebu Muslim olay ranllarn Araplara kar kinini bilemi ve bu kin eitli versiyonlarla gnmze kadar devam etmitir. ranllar slamla savala tanm ve bu yzden de slam benimsemeleri yaklak 200 yl srmtr. Tm bu zaman zarfnda Mslman olmaya direnen, imparatorluk bakiyesi unsurlar yer yer isyan etmi ve vur ka taktikleri ile halifeye veya slam kabul etmi yerel emir ve sultanlara zarar vermeye almlardr. zellikle Abbasiler dneminde ranllarn ran Sasani dnemindeki ihtiamna geri dndrme konusunda yaadklar hayal krkl onlar bir tr i reform yapmaya sevketmitir. Araplarn ran gibi yeni fethedilmi geni topraklar ynetme konusundaki yetersizlikleri, divan ilerinden anlayan ve brokrasiyi iyi bilen imparatorluk bakiyesi ranllar n plana karm ve ranllar da halifeye vezir olmay veya st dzey devlet ilerinde yer almay frsat bilmilerdir. Bermekiler, Sehl ailesi, Tahiriler, Efinler vb. bu tr devlet ilerinde bulunmu mehur ranl ailelerdendir.13

12. Ferheng Cihanbeh, In the period of Sassanides, (rnak, 2010), s. 53-67. 13. Abdulhseyin Zerrinkub, Ruzgaran ran, (1384), s. 125-290.

20

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

rnein annesi ranl olan Harun Reitin olu Memun, halifelii devraldnda Abbasilerin bakentini Badattan Horasana tam ancak Alevi ranllarn korkusundan bakenti tekrar Badata tamtr. Zira Memun, devlette bir takm st dzey makamlara gelmi ranllarn Alevilerle birlik olup, Arap Abbasilii karsnda yeniden bir ran Sasanilii kurmalarndan endie duymutur. Kald ki ranllarn Memun dnemindeki hermenotik slam yorum ve okumalar Sasani dnemi dncesi ve metodu ile neredeyse ayndr. Hatta bu yntemin tevil mekanizmasn kullanarak kadim Sasani inan ve dncesini slama sokmak iin bir ara ve kamuflaj olarak kullanld tezi aratrmaclar tarafndan dile getirilmektedir. Trklerin rana g Sasaniler dnemine rastlamaktadr. Bata Avarlar ve Ouzlar olmak zere baz Trk kabileleri Mavarannehirden Byk Horasana (Orta Asya) Kpaklar ise Rusya, Kafkasya ve Eran (Bugnk Azerbaycan) zerinden ran Azerbaycanna gelerek bu blgelere yerlemilerdir. aman olan Trkler yukarda bahsi geen dncelerle bu dnemde tanmlardr. Araplar tarafndan fethedilmesinin ardndan ran daha kozmopolit etnik bir yapya dnmtr. Araplar devlet idaresinde salt ranllar kullanmaktansa bir tr denge siyaseti gderek Trkleri de buna ortak etmilerdir. Abbasi Halifesi Mutasm zamannda uygulanan Trkler ile ranllar arasndaki bu denge siyaseti gnmze kadar rann devlet ve sosyal yapsnda kendini hissettirmektedir. Bu bir anlamda ehirli tarm toplumu ranllar ile gebe Trklerin ilk defa bir ortak paydada bulutuklar anlamna gelmektedir. Zamanla ranllar ve Trkler bu denge siyasetinin farkna varm ve bu durum bu iki milleti birbirine daha ok yaklatrmtr. ranllar ile Trklerin bu yaknl en fazla Seluklu dneminde olmutur. Bu dnemde Nizaml Mlkn ban ektii ran siyasi dnce ve devlet idaresi, Alparslan ve Melik ahn temsil ettii Trklerin askeri gcyle birleerek Badatta oturan halifeyi siyasi emelleri uruna kullanabilecek kadar glenmitir.14 Bylece ranllar Sami kkenli Araplar ile Orta Asya orjinli Trk kavimlerinden elde ettikleri birikimi de siyasi dncelerine ekleyerek etkin ve sekin bir aktr olarak tarihe geri dnmlerdir.

1.3

MODERN DNEM VE SLAM DEVRIMININ GELIIM SRECI

ran tarihinde batl anlamda ehir kltrnn olmamas sebebiyle yaplan tm siyasi itirazlar isyan, bakaldr ve hareket dzeyinde tezahr etmitir. Ancak

14. Abdlhseyin Zerrinkub, Ruzgaran ran, (1384), s. 61.

21

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

endstriyel uygarln rana gelmesi ile birlikte gebe ve kyl hayat tarz karsnda ehir kltr gelimeye balamtr. Bu gelimelerin sonucunda yeni oluan ehirli snfn talepleri dorultusunda biri merutiyet, dieri slam devrimi olmak zere iki sosyo-ekonomik devrim gereklemitir. Merutiyet Devrimi Trk asll Kaar Hanedannn, bir baka tabirle stibdadn malubiyetini ve bunun sonucunda parlamentonun kurulmasn beraberinde getirmitir. Mirza Melik Han, Talibov ve Ahundzade merutiyet dneminin nde gelen aydn ve alimleri olarak ne kmaktadrlar. Settar Han ve Bakr Han gibi kiiler de dnemin nde gelen siyasetilerini oluturmaktadrlar. slam Devrimi ise ehirli orta snf olan Sasani ihtiamnn ihyas olarak kabul edilen ahinahlk sisteminin baka bir tabirle Zerdt retisindeki Tanrsal Nurun Karizmatik stibdadnn yenilmesi ile zafere ulamtr. Safevilerin ortadan kalkmasyla baar ansn kaybeden ii-Tasavvuf anlay ise slam Devriminden sonra tekrar ortaya kmtr. Bu anlaya gre insan; eriattan tarikat ve velayete, buradan da uluhiyete ykselen bir dikey ykselme seyri geirir. Kuran hkmleri ile slam fkhnn zel bir hermentik ile yorumlanmas sonucu elde edilen bu anlay sonuta Velayeti Fakih teorisini ortaya karmtr. ranllar tarihleri boyunca nevi ahsna mnhasr gizli ii-tasavvufi retiye zaten aina idiler. Ancak pozivitist bir bakla onu tecrbe etmeyi daha nce hi denememilerdi.15 Tarih boyunca ranllar din ile irtibatn da daima korumu dnyevi ynetici ahlar tanyorlard ancak tasavvufi-mistik anlaya dayanan tasavvuf ahlarn sadece manevi saltanat tahtnda grmlerdi. slam devrimi ile birlikte byle manevi bir otoritenin devlet ilerini de uhdesine alp ynetici ah sfatna da haiz olmas ranllar iin yeni bir tecrbe anlamna geliyordu.

1.3.1

1938-1979 Yllar Arasnda Siyasi Parti ve Hareketler

Miladi 1870 ylnda vuku bulan I. Merutiyet hareketinden sonra Batnn da etkisiyle randa partileme hareketlerinde hzl bir art yaand. eitli parti ve siyasi hareketler faaliyetlerini aka yrtmeye baladlar. Dnemin en byk ve en tannan partileri Demokrat Parti ile tidal Partisi idi. Bunlardan ilki liberal eilimlere sahip iken dieri Komnizme daha yakn duruyordu. Rza Hann i bana geldii I. Pehlevi dneminde szkonusu partiler faaliyetlerini gizli olarak yrtmek zorunda kalmlardr. Alman Nasyonal Sosyalistlerinin faaliyetleri ve Hitlerin Almanyann bana gemesi ran olduka etkilemitir.16 ran, gitgide Hitlerin Ari rk sylemine ya15. Mesut Kemali, Ru inklab, (1381), s. 61-134. 16. Fred Halliday, ran: Dictatorship and Development, (1980), s 20-38.

22

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

knlayor ve kendi siyasi, iktisadi ve mimari yaplarnn ina ve yenilenmesi iin Almanlardan yardm alyordu. Alman mhendisler, ran devlet binalarn, Pers ve Sasani dnemini hatrlatacak ekilde ina ediyor ve Alman arkeologlar da Pers mparatorluunun ihyas dncesine yaptklar kaz almalar ile katkda bulunuyorlard. Bu siyasi ve fikri almalar o gne kadar Firdevsinin ahnamesi ve Fars Dili ile korunagelmi, ardndan Safeviler dneminde iilik ile harmanlanarak varln devam ettirmi olan ran milliyetiliinin yeniden gn yzne kmasna sebep olmutur. Rza ah ran Milliyetilii sylemini kullanyor ve yakn dostu olan Mustafa Kemal Atatrk gibi din ve siyaseti birbirinden ayrarak kapitalizmle modern-ulus devleti birbirine balamak iin aba gsteriyordu.17 Rza ah bu dnemde balatt sosyal ve siyasi reformlarla ran feodal-kyl bir lke olmaktan endstrisi gelimi bir lkeye dntrmeyi baarmtr. niversiteler am, fabrikalar kurmu ve lkeyi batan aaya demiryollaryla demitir. Kaliteli bir ynetim kadrosu yetitirmek iin yurt dna renciler gndermitir. Ancak bu reform almalar demokratik deil de otokratik ve diktatoryal yntemler kullanlarak yaplmtr. Bu yzden Rza ahn ran kalkndran yeniliki modern bir diktatr olduu sylenebilir. nemli ilerin altnda imzas olmasna ramen uygulad otoriter ve baskc yntemlerle rann demokrasi ve merutiyet hayatna telafisi imkansz zararlar vermitir. Rza ahn Almanya yanls bir politika izlemesi ngilizlerin onu gzden karmasna ve yerine olu Muhammed Rzann gemesine gz yummasna sebep oldu. Bylece randa ikinci Pehlevi Hanedanl dnemi balam oldu.18 Baba ahn toplumsal refah ve ekonomi alanlarnda rana inkar edilemeyecek hizmetleri olmutur. Ancak ranl entelektel ve dnrlere uygulanan basklar bu dnemde artm bu da dnemin nemli siyasi hareketinin yer altna ekilerek Pehlevi diktatrl aleyhinde faaliyet gstermeye balamasna sebep olmutur. 1.3.1.1 Tudeh (Kitle) Partisi Kapitalizm ve modern devletin randa kalc hale gelmesiyle birlikte zellikle Almanya ve Sovyetler Birliinde eitim alm entelektel ve aydnlar, Sovyetler Birliinin desteine sahip olan Tudeh Partisine ynelmeye balam ve faaliyetlerini bu parti zerinden yrtmlerdir.

17. Zechard Katom, Nasyonalizm Der ran, (1371), s. 17-53. 18. Halliday, ran: Dictatorship and Development, s. 38-67.

23

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

1.3.1.2 Milli Cephe Milli Cephe, Tudehte olduu gibi Sosyalizmden mlhem ekonomik ve siyasi bir tze sahip deildi. Feodal-milliyetilerin ldrlmesine itiraz iin rgtlenmi olmalarna ramen ilk balarda Rza ah taraftaryd.19Ancak sre ierisinde evrim geirdi. Her ne kadar randa miliyetilik Araplarn ran almasndan sonra uubiye ad altnda rgtlenmise de bu milliyetilik etnik bir snfa ait bir milliyetilik deildi. Baz Trk, Krt, Belu, Arap, Gilek, Mazendari gibi kavimler Firdevsinin ahnamesi ile vn duymu ve rani kimlii oluturan unsurlar olarak grlmlerdir. Btn bu farkl etnik unsurlar kendine has bir tr st kimlik olarak grdkleri ranclk teorisi etrafnda birlemilerdir.20 Rza ah ilk balarda milliyeti ve cumhuriyeti bir yntem takip etmesine ramen ilerleyen zamanlarda ahinahlk sistemini kurarak cumhuriyetilii lav ettiini ilan etti. Airetler ve farkl etnik gruplar bask altna alarak ran milliyetiliini zayflatmaya alt.21 Bu sebeple lkede bulunan demokratlar, cumhuriyetiler ve milliyetiler aha kar birleerek kendilerine Milli Cephe adn verdiler. ran siyasi tarihinde nemli bir yer tutan Milli Cephe zellikle Muhammed Musaddk nclnde petroln milliletirilmesi konusunda nemli admlar atmtr. Ancak bu cephe, 19 Austos 1953 ylnda oul ahn CIA ve ngilterenin destei ile bir askeri darbe ile ibana getirilmesi neticesinde nemli derecede zayflatlm ve almalar yasaklanmtr.22 1.3.1.3 slami Hareket randa slami hareket bir rgt ve parti eklinde ortaya kmam, Rza ahn baz uygulamalarna kar tepki olarak kendiliinden gelimi ve 1979 ran slam Devrimi ile sonulanmtr. Rza ahn szkonusu uygulamalarn aadaki ekilde zetleyebiliriz: a) Bartsnn yasaklanmas: Geleneksel, dindar ve nfusun ounluunu kyl snfn oluturduu ran toplumu kadnn ak oluuna alamam, bunu bir tr zoraki Batllama olarak alglam ve asla kabul etmemitir. b) Din ve siyasetin birbirinden ayrlmas ve yeni bir yarg sisteminin oluturulmas: Din adamlar snf ii fkhna dayanan yarg vazifesini sarayda mavirlik hizmeti ile veriyorlard. Ancak Rza ahn bu giriimi onlarn tm bu kazanmlarn ellerinden almtr. Szkonusu politikalar ii ulemann Pehlevi Hanedanna kar dmanlk beslemesine sebep olmutur.23
19. Ahmet Moseki, Nowsazi ve Islahat der ran, (1388), s.197-201. 20. Katom, Nasyonalizm Der ran, s. 71-105. 21. lam Abbas Musliannejat, Cumhurihahi der ran, s. 50-90. 22. Lur Zeim, Cepheyi Milli. 23. Muhammed Ali Humayun Katuziyan, ktisad siyasiyi ran, s. 117-233.

24

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

c) Miliyetilik, modernite ve merkezi ynetim: ada bilimlere dayal ulus devlet modelinin benimsenmesi, gcn saltanat kurumunda toplanmas ve devlet sermayeciliinin gelimesi modern bilimleri klasik bilimlerin, modern milliyetilii de krsal miliyetiliin nne geirmi bylelikle feodal toprak aalar ve geleneksel tccar snf sistem dna itilmitir. Merkezi ynetim, Trk asll Kaarlar dneminden kalma klasik ve geleneksel devlet sistemi yerine, yeni vergi sistemi ve yeni bir vatandalk tanm getirmitir. Bu da ehirli snflarla kyl snflar paradoksal ekilde yanyana getirmitir. Bu paradoks II. Pehlevi dneminde daha belirgin bir hale gelmitir. Petroln bulunmas ve modern devletin petrole dayal ekonomiye duyduu gereksinim git gide devletin kye ve topraa duyduu ihtiyacn nne gemi, bu durum petroll ehirlerle kyl iller arasndaki uurumun daha da almasna sebep olmutur. Bunun sonucunda eitli muhalif parti ve hareketler domutur. Petrol zenginlii devletin merkezi yapsn daha da glendirmi ve Pehlevi diktatrl konumunu salamlatracak yeni aralara sahip olmutur. Petrol zengini olan ehirler youn bir brokrat kitlesiyle tanm ve kylerden kentlere balayan g dalgas randa olduka yaygn halde bulunan kabile hayatn neredeyse tamamen yok etmitir.24 1.3.1.4 Muhammet Rza Pehlevi Dnemi Austos 1941 ylnda Rza ah srgne gnderilirken yerine gen olu Muhammet Rza ah gemitir. Oul ahn baa gemesi ile birlikte nisbi bir zgrlk ortam olumu ve bu zgr atmosfer 19 Austos 1953 tarihindeki askeri darbe dnemine kadar srmtr. Bu on yllk dnem ran tarihinde siyasi parti zgrlnn en iyi olduu dneme tekabl etmektedir. Bu geen sre zarfnda randa adeta demokrasi egzersizi yaplm; demokrat, sol, liberal ve muhafazakar siyasetiler son derece aktif bir siyaset alan bulmu ve kendilerini her anlamda yenilemilerdir. Bu dnemde oluan bu nisbi zgrlk ortamnda siyasi faaliyette bulunan hareketler unlardr: 1. Milli Cephe ve kollarndan mteekkil Nasyonalist Hareket 2. slami Dernek ve ocaklardan oluan slami Hareket 3. Tudeh Partisi ve kollarndan meydana gelen Komnist Hareket25

24. lam Abbas Musliannejat, Asibnasyi tevsiyeyi iktisadi der ran, (1384), s. 257-300. 25. rach Zovki, ran ve kudrethay bozorg der cengi cihaniyi devvom, (1367), s. 70-97.

25

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Birinci hareket Muhammed Musaddkn nderliinde, slami hareket Ayetullah Kaani adl bir din adamnn nderliinde ve Komnist hareket de Tudeh partisinin nderliinde faaliyet gsteriyordu. Bu hareket de ngiliz emperyalizmine kar birlemi ve bu ittifak sonucu ran petrolnn milliletirilmesi salanmtr. Ancak bu sre 19 Austos 1953 ylnda ABD ve ngiltere destei ile gerekleen askeri darbe ile baltalanm ve her hareket de siyasi glerini byk oranda yitirmilerdir. Szkonusu askeri darbe II. Pehlevi Hanedanl eliyle sahneye konacak yeni bir diktatrln ilk admlar olmutur. Askeri darbe siyasi parti ve hareketleri bastrm ve lkedeki nisbi demokratiklemeyi sekteye uratmtr. ran toplumu bu duruma 1979 slam Devrimi ile cevap vermitir. yi bir pilot ve disiplinli bir asker olan, ayn zamanda iyi derecede Franszca ve ngilizce bilen Muhammed Rza Pehlevi ilerici, ada bir liderdi ancak o da tpk babas gibi sadece askeri konularda yeteneini sergileyebiliyordu. Ne baba ah ne de oul ah siyasi ve kltrel kalknma olmadan ekonomik kalknma olamayacan grebilmitir.26 Muhammed Rza Pehlevi rann ekonomik anlamda kalknmas iin youn aba sarf etti ve bu alanda lkeye pekok hizmetleri oldu ancak en byk hatas ekonomi politikalarn batl modellere gre gelitirirken ran gibi kadim bir medeniyetten gelen lkenin sosyoekonomik koullarn gzard etmesi olmutur. Ekonomide bat modelini taklit ederken ekonomi ve teknolojiye paralel olarak Bat demokrasisini de lkeye getirmeyi hi dnmemitir. Aksine kendisinden gayet emin ve marur bir eda ile Batya demokrasiden vazgemesini ve lkesinde uygulad merkeziyeti sisteme sarlmasn bile tavsiye etmitir. Dolaysyla Pehlevi, ekonomik anlamda kalkndka siyasi alanda oulculuk yerine merkeziyetilie daha fazla sarlmtr. Bu merkeziyetilik giderek askeri gce daha fazla yaslanan radikal bir milliyetilie dnmtr. Onun dneminde siyasi partiler srekli bask altnda tutuluyordu.Tudeh Partisinin kitlesel basklar ve ABDnin tevikiyle gerekletirilen Ak Devrim sayesinde bir takm reform almalar oldu ancak bunlar da yetersizdi.Ancak bu arzi ve formel reformlar feodalizm ve saltanat taraftarlarn ortadan kaldrarak devlet ve ehir kapitalizminin glenmesini salad.27 Toprak reformlar ile birlikte kyller toprak sahibi oldular ancak ciddi bir tarm politikas gelitirilemedi. Bunun yerine petrol gelirleri ile ithalata arlk verildi. yle ki tarm retimi ve geleneksel ticaret yok olmakla yzyze kald. Bu durum kyden kente g daha da hzlandrd. ehirler banliylerle doldu tat ve varolar kendini gittike daha fazla hissettirmeye balad.
26. Katuziyan, ktisad siyasiyi ran, s. 233. 27. Musliannejat, Asibnasyi tevsiyeyi iktisadi der ran, s. 21-27.

26

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

Petrol sermayesi Bat orijinli yedek paralarn montaj edilmesi suretiyle ehirlerde koca bir endstri oluturmutu. Kyden kente g edenler birer fabrika iisi ve ucuz ilerde alan niteliksiz elemanlara dnmlerdi. Devlet btesi giderek artyor, byme son hzla devam ediyor, zengin ve geni bir brokrasi oluuyordu. zgrlkleri kstlayan sarayla birlikte hareket eden bu brokrasi muhalefete asla gz atrmamtr. Yeni bir ii snfnn ortaya kmas randa Marksizmin yaylmasna sebep oldu. Artan ii snf Marksizmin kitleler tarafndan benimsenmesini de beraberinde getiriyordu.28 Bu yeni Marksizm Batda eitim gren entelektellerin Marksizmi deildi. Aksine din ve gelenek ile uzlam bir tr slami Marksizm dncesiydi ve gnden gne daha fazla taraftar buluyordu. slami Halkn Mcahitleri, slami zgrlk Hareketi (milli-slami) gibi hareketler bu dncenin sadece kk birer yansmasyd. Muhammed Rza ah giderek gvenlik politikalarna arlk veriyordu. SAVAK (Milli Gvenlik ve Emniyet Kurumu- ve D stihabarat A) bu politikalar sayesinde devlet btesinden en fazla paya sahip kurum nvann alyordu. ah gvenliki politikalarn sklatrdka feodal taraftarlarn birer birer kaybediyordu. Ancak sanayilemeye hz verdiinden modern bir kapitalist sistem yaratyordu. Bu gidiat bir taraftan brokratik sanayilemi ehirli snf ile kyl ii snf arasndaki mesafeyi daha da aarken te taraftan kyden kente g daha da hzlandryordu.29 thalatn artrlmas tarm retimi ile geleneksel ticari hayat yok denecek kadar azaltt. Saraya bal zel irketler yerli piyasa yerine d ithalata ynelmeyi tercih ettiler. Bu da ran geleneksel pazar ad verilen piyasay ve ticari hayat yok olmakla kar karya getirdi. Bunun sonucunda ran geleneksel pazar, din adamlarnn ilgisine mazhar oldu ve tccarlar din adamlarnn ba ve finans destekleri ile ayakta durabildiler.30 Din adamlar ile tacirler arasndaki bu gl koalisyon gnmz rannda dahi gzle grlr ekilde devam etmekte ve bu birliktelik ran slam Cumhuriyetinin siyasal yaps ierisinde eitli esnaf dernek ve encmenler vastasyla slami Koalisyon Heyetleri adyla anlmaktadr.31 slam Devriminden sonra Koalisyon Heyetleri siyasi gten payna deni fazlas ile alarak rann ithalat ve ihracat sektrnn neredeyse tmn tekeline almtr.

28. Ahmet Eref ve Ali Azizi, Tabakat timai ve Devleti nklab der ran, (1387), s. 77-112. 29. Mansur Mudel, Tabake, siyaset ve ideolojiyi der inklab, (1382), s. 117-176. 30. iilikte zekat ile birlikte maln bete biri olan humus da din adamlarna verilir. Din adamlarnn finans destei verebilecek kadar parasal anlamda gl olmalarnn sebebi budur. 31. Alenbell Cmeez, Siyaset der ran, (1387), s. 201-243.

27

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Muhammed Rza Pehlevinin siyasi partiler ve feodal unsurlara kar gelitirdii gvenliki politikalar din adamlarnn etkinlik ve faaliyetlerini artrmalar iin altn bir frsat sunuyordu. Zira o dnemde bile zekat, humus, camii faaliyetleri, vakf ve hayr messeseleri din adamlarnn kontrolnde bulunuyor ve bu alanlarda almalarn serbeste yapabiliyorlard. te taraftan ah Rza Pehlevi petrol gelirleri sayesinde gelien ekonominin yardm ile toplumda bat bilimlerine ilgi duyan ehirli bir orta snf yaratarak az da olsa i retimi gelitirmeyi baard. Bat bilimlerine ilgi duyan bu orta snf git gide Batnn pek de haz etmedii dini entellektelizm ve Marksizme doru evriliyorlard. ah Rza Pehlevi Batnn da ynlendirmeleri ile din adamlarn zgr brakarak Marksist-slami bir sylem gelitirmelerine olanak sunuyordu. Ancak byle bir yntemle Sovyet Marksizminin etki ve nfuzundan kurtulabilirlerdi. Ve nihayet bu Marksist slami sylem taraftarlar (Halkn Mcahitleri) ile geleneksel pazar ahalisi, ulema ve kyl-ii snf birlik olup gizli diplomasiden bihaber, yerli ve Batl mttefiklerini kaybetmi aha kar birleerek onu devirmeyi baardlar. Nihayetinde i ve d herhangi bir destek bulamayan ah rejimi devrilmekten kurtulamamtr.32 Dier taraftan slamc gruplar dier devrimcileri kendi saflarna ekmeyi baarm ve bu ibirliinin sonucu olarak 1979 ran slam devrimi gereklemitir.

1.3.2

1979-1989 mam Humeyni Dnemi Siyasi Hareket ve Partiler

slami, Liberal, Sol, slamc Marksist vb. tm siyasi parti ve hareketler 1979 Devrimine katlm ve 1982 ylna kadar faaliyetlerini srdrmlerdir. Devrimin gerekletii 1979 ylnda ilk olarak milliyeti-muhafazakar eilimleri olan ran zgrlk Hareketinden Mehdi Bazergan bakanlnda Geici Hkmet ilan edildi. Zira Devrim nderi Ayetullah Ruhullah Musevi Humeyni Bazergan Hkmetini onaylam ve ona olan desteini aklamt.33 1.3.2.1 Nehzet-i Azadi-i ran (ran zgrlk Hareketi) 1961 ylnda kurulan ve ayn yl faaliyetlerine balayan hareketin nde gelen isimleri arasnda Ayetullah Talagani, Mehdi Bazergan, Yadullah Sahabi gibi figrler bulunmaktayd. Hareketin kurulu ilanndan drt yl sonra 1965 ylnda bir grup hareketten ayrlarak Halkn Mcahitleri rgt n kurdu. Bu rgt gnmze kadar varln srdrmektedir. ran zgrlk Hareketine mensup kimi isimler zellikle yurtd32. Musa Ganinejat, Teceddud Talabi ve tovsiye der ran Muasr, (1376), s. 100-174; Feriborz Reisdana, ktisad siyasiyi tevsiye, (1381), s. 147-276. 33. Huccet Morteci, Cenahhay siyasi der ran emruz, (1377), s. 1-39.

28

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

nda rgtlenmelere ve almalara arlk vermitir. Mustafa amran Londrada, Sadk Tabatabai Almanyada, Ebul Hasan Beni Sadr, Ali eriati, Hasan Habibi Fransada, Kutpzade ve Helaleddin-i Fareni Suriyede faaliyet gstermilerdir. Bu harekete mensup Ebul Hasan Beni Sadr, Geici Hkmet Babakan Mehdi Bazergann istifasndan sonra ran slam Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan olmutur. ran zgrlk Hareketinin 1982 ylna kadar iktidarda bulunduu bu dnem ran siyasi literatrnde liberallerin iktidar olarak adlandrlr. 1982 ylnda Ebul Hasan Beni Sadrn grevden azledilip lkeden kamas ile bu hareketin faaliyetleri yasaklanm, 1993 ylnda tekrar siyasi faaliyetlere balamak iin gayret sarfetmilerse de devlet tarafndan yasa d olarak kabul edilmi ve siyaset sahnesine dnmeleri engellenmitir. Bugn bile bu hareketin eski yeleri siyasi yasakldr.34 1.3.2.2 Sazman- Mcahidin-i nklab- slami (slam Devrimi Mcahitleri rgt) rgtsel bir yaplanma ile kurulan bu siyasi hareket sol-slam anlayna sahiptir. Ali eriati ve Ayetullah Mutahharinin teorileri dorultusunda rgtlenmilerdir. Geliim srecinde iki ana dnem yaamtr. 1980-1986 yllarn kapsayan birinci dnem ile 1991-2007 yllarn kapsayan ikinci dneme kadar farkl isim ve sloganlarla hareket devam etmi ve 2009daki tartmal cumhurbakanl seimlerine dek varln srdrmtr. rgtn nde gelen isimleri arasnda Behzad Nebevi, Muhsin Armin, Said Haceriyan, Haim Aaceri, Mustafa Tazade, Muhammed Selametiyi sayabiliriz ki bunlardan bazlar hala siyasi tutuklu olarak cezaevinde bulunmaktadrlar. ki haftada bir yaynlanan Asr- Ma dergisi rgtn resmi yayn organdr.35 1.3.2.3 Hizb-i Cumhur-i slami (slam Cumhuriyeti Partisi) Parti 1981 ylnda kuruldu. Kurucular arasnda Ayetullah Beheti, eski babakanlardan Bahuner, Ayetullah Hamanei, Haimi Rafsancani, Ayetullah Musevi Erdebili gibi nemli isimler vard. Partinin ilk genel sekreteri Ayetullah Beheti idi. Halen yaynlanmakta olan Cumhur-i slami Gazetesi partinin resmi yayn organ olarak kabul edilir. Partinin hedef, i tzk ve yol haritas slam fkhna gre hazrlanmtr. slam fkhnda tartlan geleneksel fkh ile dinamik (modern) fkh tartmalar sre ierisinde partinin ikiye blnmesine sebep olmutur. Sa blok
34. Deleep Hero, ran der hukumeti ruhaniyun, (1386), s. 201-257. 35. Huccet Morteci, Kalbadkafiyi ehzab siyasi der ran, (1377).

29

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

olarak adlandrlan geleneksel fkhlar serbest piyasa ekonomisinden yana idiler ve devletin bu konuda daha az rol stlenmesini istiyorlard. Sol blok olarak adlandrlan dinamik fkhlar ise kapal ekonomiden yana bir tr Bolevik sistemini talep ediyorlard. Cumhurbakan Recai ve Babakan Bahunerin kar devrimci gruplar tarafndan gerekletirilen bombal suikast sonucunda lmelerinin ardndan Mir Hseyin Musevi, mam Humeyni tarafndan yeni kabineyi kurmakla grevlendirildi. 1981den 1989 ylna kadar, ran-Irak sava yllar boyunca parti genel sekreteri, Babakan Musevi idi ve partiye sol blok dnceleri hakim oldu.36 1.3.2.4 Mecme-i Ruhaniyun-u Mubariz (Direnii Din Adamlar Birlii) Bu birlik Camia-y Ruhaniyet-i Mubariz (Direnii Din Adamlar Topluluu) adl bloktan ayrlarak 1987 ylnda kuruldu. Direnii Din Adamlar Birlii Merkez Yrtme Kurulu yesi Seyyid Mahmud Duayi, Celali Humeyni ve Mehdi Kerrubi adl din adamnn sz edilen topluluktan ayrlarak kurduu bir yapdr. 16 Ekim 1995 ylnda resmen faaliyetlerine balayan birlik, ran siyasi literatrnde sa geleneksel muhafazakar akma kar sol geleneksel akm oluturmu ve Muhammed Hateminin Cumhurbakanl adayln destekleyerek bir anlamda seimlerden baar ile kmtr. 2009daki tartmal cumhurbakanl seimlerinden sonra halen ev hapsinde bulunan Mehdi Kerrubi birliin genel sekreterliini yapmaktadr. Birliin nde gelen isimleri arasnda ise Muhammed Hatemi, Musevi Lari, Musevi Hoiniya, Ebtehi, Abdullahi gibi figrler yer almaktadr. Uzun bir sre lkede yayn yapan Selam Gazetesi bu birliin resmi yayn organ olarak grlmektedir. Ayn ekilde Dini Lider Ali Hamaneinin aabeyi Hadi Hamaneinin imtiyaz sahibi olduu Cihan- slam gazetesi de bu birlie yaknl ile bilinmektedir.37 1.3.2.5 Defteri Tahkim-i Vahdet ve Encmenha-y slami Dancuyan (Birlik Ofisi ve slami renci Dernekleri) Dini medresler ile niversiteler aras birlik ve beraberlii, ayn ekilde bu kurumlar arasndaki ilikileri gelitirmek gibi bir misyon edinmi bu siyasi yapnn mntesipleri daha ziyade radikal ve devrimci niversite rencilerinden olumaktadr. Nitekim ABD Tahran bykelilii baskn ve bir yl akn sre ile diplomat ve personelin alkonulmas olaynda bu ofise ye renciler aktif rol oynamtr. Radikal dncelere sahip ofis 1980-1992 yllar arasnda rakipsiz ekilde faaliyetlerine devam etmitir. Ofisin faaliyetlerini ayr dneme ayrmak mmkndr:
36. Huccet Morteci, Cenahhay siyasi der ran emruz, (1377), s. 6-11; bkz. Hamit Rza Zarifiniya, Kalbedkaf cenahhay siyasi der ran, (1378). 37. Morteci, Kalbadkafiyi ehzab siyasi der ran, s. 78-116.

30

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

1. 1980-1989 aras dnem: Farkl dnen niversite hocalarnn niversitelerden atlmas: birlik bu dnemde sa ve geleneksel sol dnceleri bnyesinde barndran eklektik bir yapya sahipti. 2. 1989-1993 aras dnem: dealist slogan ve hedeflerin benimsendii bu dnemde birlie hakim olan geleneksel sol dncedir. 3. 1993 ve sonras dnem: Modern sol dncenin hakim olduu sessizlik dnemi ve siyasi kalknma sylemine gei. Ofis bu 180 derecelik deiimi ile birlikte modern ran siyasi hareketleri ierisinde son derece nemli bir yere sahipti ve hala da bu nemini korumaktadr. Ofisin yaad deiimler o denli etkili olmutur ki geleneksel sol dnceye sahip hkmet bu ofis hakknda ald nemli bir kararla; 1. Besic renciler Birlii 2. slami Encmenler Birlii 3. slami Toplum Birlii ad altnda farkl birliin domasna neden olmutur. 1.3.2.6 Camia-y Ruhaniyet-i Mubariz (Direnii Din Adamlar Topluluu) ran siyasi yaps ierisinde, din adamlar tarafndan kurularak idare edilen en gl dini-siyasi topluluktur. Resmi olarak kaytl olan siyasi bir kurum deildir ve parti faaliyetleri yrtmez. Din adamlar halkn babas sayldklar iin dier devlet organlar gibi hareket etmezler anlay ile resmi olarak kurumsallamam bir yapdr. Kurucu bakan ayn zamanda Meclis-i Hobregan (Uzmanlar Konseyi) bakan da olan Muhammed Rza Mehdevikenidir. Merkez yrtme kurulu tarafndan ynetilir. Kurulda; mami Kaani, Ahmed Cenneti, Muhammed Yezdi, Hazali, Dorri Necefabadi, Saveci ve Kirmani gibi Ayetullahlar yer almaktadr. Risalet Gazetesi geleneksel sa muhafazakar olarak bilinen topluluun resmi yayn organdr. Yarg ve yasa erki bakanlar, Anayasay Koruyucular Konseyi Bakanl ve baz nemli bakanlklar genelde bu toplulua ye isimlerden seilir.38 1.3.2.7 Cemiyet-i Mutelife-i slami (slami Koalisyon Cemiyeti) Cemiyet 1961 ylndan bu yana almalarna devam etmektedir. Asl kurucusu mam Humeyni idi. Ancak cemiyetin almalar zellikle 1979 Devrimi dneminde Bazari denilen ar esnaf arasnda artm ardndan bir sre Cumhur-i slami Partisi bnyesinde faaliyetlerine devam etmitir. 1988-1989 yllar arasnda ad geen partiden ayrlarak tekrar bamsz bir kurum olarak faaliyetlerine kald yerden devam etmitir. Son yllarda Direnii Din Adamlar Topluluuna ak destek vermitir. Cemiyetin en nemli isimleri unlardr: Habibullah Askerevladi
38. Morteci, Kalbadkafiyi ehzab siyasi der ran, s. 38; Zarifiniya, Kalbedkaf cenahhay siyasi der ran, s. 67113-115.

31

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Mselman (Genel Sekreter), Esadullah Bademciyan (cra Kurulu Sekreteri), Mir Selim (Haimi Rafsancani Hkmetinde Kltr ve rad Bakanl yapt), Casbi (slami Azad niversiteleri Mtevelli Heyet Bakan), Al-i shak (Eski Ticaret Bakan), Refikdust (Gaziler ve Mustazaflar Kurumu eski Bakan) ve Hamui (eski Ticaret Odas Bakan). randa ekonomi, bazari olarak bilinen bu cemiyetin kontrolndedir.
Tablo 1. ah Dnemi ran Toplumunda Snfsal Katmanlar
ah

Ynetici aileler Eyalet eraf st Snf Yerli toprak sahipleri Ekonomik sekinler

Askeri sekinler Sistem yanls st dzey din adamlar Yabanc yatrmclar Topraksz, ranta dayanan zenginler

la r

ur kb K

ur

fm em

arl

ta Or

sn

rta

ar

ta Or

a f z sn

sn f d

ju va in ad am lar

na tk

Geleneksel ii snf

Kyller ve Airetler

Sanayi iisi snf

32

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

Tablo 2. ah Dnemi Sosyal Gruplar

sn

r le yl K

el i

Ge le ne ks

Zanaatkar orta snf

Toprak sahipleri

Saltanat ailesi

Orta snf din adamlar

Orta snf memurlar

Askeri sekinler

ah
Topraksz eraf

st dzey din adamlar

Ra

er

al ay ler a d in nt ek s

e Ey ale ts

ki
Yabanc yatrmclar

nl

A ire t

Kk burjuva

le

r ri

Sa yi na i ile
33

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Tablo 3. ah Dnemi Siyasi Sekinler

Veliaht
n ka Ba t le

D Siy ler asi i B Mu a te ka m n e

De v

e eh erec 2. D

zade

ze l Se kre ter
Vali de Su lta n

anu hb a
z Kal el em

ehzade

1. derece

i om on Ek

Saray Mut eme ti

MO s d r
eri Ask is Pol

i ahs asiSiy

an Bak

i ahsi ktisad temet

Kuvvetleri

Hava

ah

Muhafzla r

Ekonomi Mut em eti

Saltanat

Merkez B a Bakan nkas

Mu

a rm da an

st Ask ih b

n aka k B l r Va

eti em ut iM

34

an ak aB m

ti me ute iM om on

i er arat
kan Eitim Ba
Savak

Siyasi Mutemet

Babkan

Eemn iyet

Eme kli

Ek

Ek on om

a l

Siy a s et ile r

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

1.3.3

1989-1997 Rafsancani Dnemi ve Modern Sa Blok

1.3.3.1 Haimi Rafsancani Hkmeti Sava yllar Babakan Mir Hseyin Musevinin, halkn temel ihtiyalarnn kendilerine verilen kuponlar araclyla devlet tarafndan karland kuponizm olarak adlandrlan geleneksel sol ekonomi dnemi sona erdikten sonra siyasi realizmi Teknokrat verenler Hareketi sylemi ile birletiren yeni bir kalknma koalisyonu oluturulmutur. 8 yl sren ran-Irak savann harabeye evirdii lkede bata hidroelektrik santralleri olmak zere, petrol rafinerileri ve petrol kuyular kullanlamaz hale gelmitir. Savan bilanosu siyasi, ekonomik ve sosyal anlamda bir ykm olmutur. Hemen her evden bir l veya yaral olduu, binlerce insann hala Saddam Hseyin tarafndan esir tutulduu, bunlarn yan sra savan maddi zararnn arl halk kitlelerini her trl zme raz olmak durumunda brakmtr. Hlihazrda lkeye hkim olan kasvet havas, mam Humeyninin vefatyla daha da arlat ve sosyal ve siyasi olarak krizlere kar daha krlgan hale gelmitir. Durum byle olmasna ramen, lkede faal olan sosyal ve siyasi gler arasnda salanan koalisyon ve koordinasyon lkeyi iinde bulunduu bunalml durumdan kmay baarm ve bir kar hamleyle kalknma srecini balatmtr. Sosyal ve siyasi gler arasndaki bu denge politikasnn nasl kurulduunun analiz edilmesi nem tamaktadr. Kurulan bu denge politikasnn ba mimar hi phesiz Ayetullah Haimi Rafsancani olmutur.39 Rafsancaninin baars, dini lider Seyyid Ali Hamaneiin desteini de alarak, lkedeki gl teknokrat, ynetici ve radikal gelenekselcilere ramen Bat ile salam ilikiler gelitirebilmesi ve Cereyan- Sazendegiyi (Kalknma Hamlesi) balatmas olmutur. Cihat ruhu ve devrim deerlerinin korunmas bakmndan dini retilere sk skya bal olan radikal gelenekselciler byk eytan olarak niteledikleri Amerika ve Bat ile kurulacak her trl diyaloga kar kmlar ve eitli geleneksel sa gruplardan mteekkil olan gruplarna Hatt- mam (mamn Takipileri) adn vermilerdir. Kendilerine mamn Takipileri adn veren baka bir grup da Mehdi Kerrubi nderliinde hareket eden Direnii Din Adamlar Birlii olmutur. Bu grup ekonomide zelletirme, serbest piyasa ve liberal ekonomiye kar merkeziyeti devlet ekonomisinden yana olmulardr.

39. Enuirevan htiami, Gozer ez Bohran- aniini (Tahran, 1969), s. 37-76.

35

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Haimi Rafsancani hkmetinde yer alan neo-liberal muhafazakr teknokratlarsa zelletirme, liberal ekonomi, mikro devlet modelini benimsemi, bu ynde politikalar gelitirmi ve zelletirmeye hz vermilerdir. Bu kadro sonraki yllarda Kargozaran- Sazendegi (Onarm letmecileri) unvanyla adndan oka sz ettirmitir. Grubun ne kan isimleri arasndan Tahran Belediye Bakan Golam Hseyin Kerbasi ve Cumhurbakan Haimi Rafsancaninin bayardmcs olup daha sonra Muhammed Hatemi hkmetinde Kltr ve rad Bakanl yapan Ataullah Muhacirani, ekonomik almlar sonuna kadar savunmutur. slam retilerine bal olmakla birlikte modern grnmeye nem veren bu grup Modern Sa Cenah adyla n kazanm ve Geleneksel San karsnda yer almtr. Modern Sa Cenah, hkmetin verdii tm avantajlar sonuna kadar kullanm, retim ve datm alarn gelitirerek son derece modern al veri merkezleri ve fabrikalarn kurulmasna n ayak olmutur. Ayn ekilde d politikada da Hamas ve Hizbullah gibi slami direni gruplarna verdikleri destei kesmeden Bat ile de iyi ilikiler gelitirebilmeyi baarmlardr. Modern Sa Cenahn yeniliklerinden birisi de slami Azad niversitelerini kurarak bu niversitelerden mezun olanlar retim ve datm ebekelerinde istihdam etmek suretiyle yeni i imknlar yaratmak olmutur. Bat ile iyi ilikiler, i ve d ticaretin artmasna neden olmu, dviz kurlarnn serbest braklmas ile zelletirme hz kazanmtr. zel ve kamu sektrnden elde edilen gelirler, savan sebep olduu ykmlarn onarlmasna, yeni petrol rafinerileri, hidroelektrik santralleri ve barajlarn yaplmasna harcanm ve zellikle zel sektrn nndeki engellerin kaldrlarak gelimesinde kullanlmtr.40 Bu sre, toplum ierisinde yeni bir orta snfn olumaya balamasna vesile olmutur. Geleneksel sa kanatta yer alan ve Bazari adyla anlan Koalisyon Heyeti yeni oluan bu ekonomik durumu kendi geleneksel ar sistemine aykr bulduu iin hkmetin pek ok almna kar km, muhalefet saflarna katlmtr. Siyaseti ticaret yapyorsa, tccarn da siyaset yapma hakk vardr diyen bu kesimin Rafsancani hkmetine en fazla muhalefet ettii dnem ise bata Abdlkerim Suru olmak zere dini entelektellerin dinde reform adyla balatm olduklar protestanvari slahat dnemi olmutur. Abdlkerim Suru gibi aydnlar, Rafsancani hkmeti srasnda bata geleneksel ulema olmak zere Hizbullah gibi radikal gruplarn muhalefeti ile karlamlardr. Devrim srasnda radikal bir slamc olan ve sol aydnlara kar mcadele saflarnda bulunan Abdlkerim Suru, Rafsancani hkmeti dneminde dncelerini
40. Ahmet Moseki, Nusazi ve Islahat der ran (Tahran: Komis, 1388), s. 383. Seyit Muhammed Yakubi, Siyaset Hariciye Cumhuriye slami-ye ran, s.195-225.

36

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

liberal ve Marksist bir temele dayandrarak, slam ve iilikin yeni bir yorumunu ortaya koymaya almtr.41 Abdlkerim Suru, Marks, Hegel, Weber, Comte gibi dnrlerin teorilerinden faydalanarak temellendirdii sosyolojik tezlerini slam ile yourarak modern bir slam dncesini savunmutur. Daha modern ve farkl bir metot takip etse de Suru da hocas Ali eriatinin yolundan gitmitir. Daha nce Ali eriatiye iddetle kar kan gelenekselciler bu kez de Surua kar kmlar ve slamn bu yeni yorumunun bir eit Amerikanc slam veya Liberal slam anlay olduunu iddia etmilerdir. Esasnda muhafazakr gelenekselciler bu liberal-Amerikanc olarak niteledikleri slam anlay ile daha nce de karlamtr. zellikle Mehdi Bazergan ve ran zgrlk Hareketi ierisindeki kimi kesimlerin bu tr bir slam anlayna ahit olmu ve onlara da iddetle kar kmlardr. Modern Sa Cenah olan Rafsancani hkmetinde de gndeme getirilmese de ayn dnce ve kendilerine gre tehditle kar karya kalmlardr. Ayn dnemde kimi radikal unsurlar daha da ileriye gitmi ve Abdlkerim Suru gibi aydnlarn ngiliz casusu olduunu ve ngiltereden beslendiini iddia etmilerdir.42 Onlara gre ABD ve SAVAKn yardmlar ile Sovyet Marksizmine kar Marksist bir slam sylemi teorize eden Ali eriati gibi Abdlkerim Suru da Bat ve emperyalizmin destei ile dini entellektelizmi teorize etmeye almtr. Rafsancani hkmetinin zellikle ikinci dneminde dini entelektellere olan destei ve Kargozarana sunduu taktiksel olanaklar, bilhassa sol slami gelenekten gelen slami Halk Mcahitlerinin tepkisini ekmi ve bu durum Hatemi Dnemi ve Reform hkmetine giden sreci balatmtr. Haimi Rafsancaninin bu kesimlere olan ak destei Hizbullah, Ensar- Hizbullah ve geleneksel muhafazakrlar gibi radikal kesimlerin daha da rgtlenmesine ve kurumsallamasna zemin hazrlam, bu hareketlerin toplumsal tabanlarn geniletmesine imkn hazrlamlardr. Hayat standartlarnn zellikle toplumun bir kesimi lehine artmas, eski Hizbullah ve slami devrimcilerin zenginleerek burjuvazi bir hayat yaamaya balamalar, ayn ekilde baz devlet ve din adamlarnn bilhassa Rafsancani Ailesinin (halktaki yaygn inana gre) artan serveti, yoksul kesimlerin, yllarca cephede savam mcahitlerin ve kendini gerek dindar gren evrelerin tepkisine neden olmutur. Giderek artan bu tepkiler zellikle Ahmedinejadn syleminde kendisine yer bulmu ve Ahmedinejadn Haimi Rafsancani ve Hatemiye kar seimlerde s-

41. Hamit Rza Zarifiniya, Kalbodikafi Cenahhaye Siyasi ran (Tahran: Azadi Endie, 1378), s. 122-130. 42. Zarifiniya, Kalbodikafi Cenahhaye Siyasi ran, s.130-166; Hccet Mrteci, Cinahhaye Siyasi der ran-e mruz (Tahran: ntiarat- efii, 1377), s. 143-182-209.

37

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

tnlk salamasna katk yapmtr. Devrim taraftarlar arasnda yaygnlaan bu iki farkl bak, taraflar arasnda giderek sertleen bir rekabet yaanmasna sebep olmutur. Bu rekabet dneminin ilk yarsnda Kargozaran Partisi, Dovvom Hordad (2 hordad) Reform Hareketini43 oluturarak Hateminin seimlerden zaferle kmasn ve 8 yl daha siyaset sahnesinde kalmasn salamtr. Hateminin yeni dnemini incelemeden evvel Hizbullah ve Ensar- Hizbullah gibi radikal kesimlerin o dnem ran siyasetindeki yerini tespit etmekte fayda vardr. 1.3.3.2 Ensar- Hizbullah Ensar- Hizbullahn kkenleri slam Devrimi ncesine kadar uzanmaktadr. zellikle Nevvab Safevi gibi devrim ncesinde Fedaiyan- slam adl grubun liderliini yapm isimler bu ar radikal slamc grubun da ilham kayna olmutur. Bu dnceye sahip slamclar devrim srasnda din adamlarnn ve Bazarilerin safnda yer alm, 8 yllk ran-Irak savanda da nemli fedakrlklar gstermilerdir. slam Devriminin ihrac projesi de sahip olduklar ideolojiyi ran snrlarnn dna tama abasnda olan Fedaiyan- slamn dnya grne gre planlanmtr. Grubun dncesine gre Lbnan, Filistin ve Irak gibi Mslman lkelere Devrim hrac yapmak oradaki ezilmi yoksul mustazaflarn uyanmasna ve adaletin salanmasna vesile olacaktr. 8 yllk ran-Irak savandan sonra bilhassa Haimi Rafsancani ve ardndan Hatemi hkmetinde artan burjuvazi hayat tarzna kar kan Fedaiyan- slam dank haldeki radikal dncelere sahip olan kiileri etraflarna toplayarak lkede yeni bir siyasi cephe oluturmay baarmtr. Asl savan cephe gerisinde aristokrasi ve dini devrimden sapanlarla olacan dnen grup Dini Lider Seyit Ali Hamaneiin mutlak nderliini benimsemitir. Grubun yayn organlar arasnda Yasarat-el Huseyn Gazetesi, elemce(sonralar Cephe) Dergisi, Aylk Subh Dergisi ve Gnlk Keyhan Gazetesi saylabilir. zellikle 1989 ylndan nce Hizbullah ad ile bilinen bu grup 1993 ylndan sonra Ensar- Hizbullah (Hizbullahn Yardmclar) adn almtr. Mesud Dehnemeki, Hseyin Allahkerem, Hseyin eriatmedari, Mehdi Nesiri gibi kiiler bu grubun nde gelenleri arasnda yer almtr.44 Ensar- Hizbullahn siyasi, ekonomik ve kltrel dnceleri aadaki gibi zetlenebilir:

43. Hateminin ilk Cumhurbakanln kazand 22 Mays tarihine istinaden bu ad alm Reform Hkmeti. 44. Zarifiniya, Kalbodikafi Cenahhaye Siyasi ran, s.107-115; Mrteci, Cinahhaye Siyasi der ran-e mruz, s. 28-63.

38

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

1.3.3.2.1 Ensar- Hizbullahn Siyasi Grleri 1. Btn siyasi g Velayet-i Fakihin elinde toplanmaldr. 2. Velayet-i Fakihin seilmesinde halkn hibir rol olamaz. O direk Allah tarafndan seilmitir. 3. Halkn Velayet-i Fakihe itaat etmek dnda bir seenei yoktur. 4. Siyasi faaliyetler belli kanuni bir ereve iinde yaplmak zorunda deildir. 5. Siyaset sz konusu olduunda insanlar sadece sorumludurlar, hak sahibi deil. Siyasette insanlar alnan kararlara uymakla sorumludur, karar alnrken sz hakkna sahip deillerdir. 6. Halkn siyasi katlm seim gibi kanunen belirlenmi belli alanlarla snrldr. 7. Grup yelerini kanun ve hukuka bal grmez, batl olarak grdkleri her eyle mcadele etmeyi kendilerinin eri hakk olarak grrler. 8. Siyasi grlerinde tam anlamyla idealist davranmaktadrlar. 9. Grubun siyasi eilimleri daha ok deer arlkl ve ideolojiktir. 10. Asl ama slam Devrimini ran dna ihra etmektir. ran dndaki slami hareketler mali olarak desteklenmelidir. 11. Uluslararas ilikilerde diplomatik dil kullanlmak zorunda deildir. 12. nsanlar devrimci olanlar ve olmayanlar olarak tasnif edilir ve liyakat hibir ekilde esas alnmaz. 13. Amerikayla iliki kurulmas hibir ekilde tasvip edilemez ve bunu gndem yapanlarn cezalandrlmas gerekir. 1.3.3.2.2 Ensar- Hizbullahn Ekonomik Grleri 1. Ekonomide devletilik ilkesi benimsenmelidir. 2. deal ekonomik yap ie kapal ve kendi kendine yeten bir sistemdir. 3. Ekonomik kalknma ve ilerleme sosyal adaleti salamadka kabul edilemez. 4. Tketimin ve ithalatn azalmas ekonominin temel stratejisi olmaldr. 5. Ekonomide d yatrmlarn kullanlmas kesinlikle onaylanamaz. 6. Yapsal iktisadi sorunlarla uramak yerine ksa srede zlebilecek ekonomik sorunlar halletmek ncelikli olmaldr. 1.3.3.2.3 Ensar- Hizbullahn Kltrel Grleri 1. Kltrel rnlerin yaynlanmadan nce denetlenmesi gerekmektedir. 2. Kltrel retimin artmas ve eitlenmesine kar durulmaldr. 3. Bat kltryle al-veri kati suretle olmamaldr, hatta Batnn kltrel saldrs karsnda iddetle muhalefet edilmelidir. 4. Bat ile kltrel savala ba edebilmek iin kat bir sansr uygulanmas gerekmektedir. 5. Sapma olarak grlen herhangi bir durumla mcadele etmek iin gerektiinde fiziki iddete bavurmak da dhil ameli olarak duruma mdahale etmek serbesttir.

39

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

6. Kltrn ekilsel halinin korunmas ok nemlidir. 7. Kltrel faaliyetler din adamlarnn kontrol altnda gereklemelidir. 8. Kltrel meseleler Devrimin birincil deerde nem verdii eylerdendir ve bu yzden de lkenin genel siyasetinin belirlenmesinde bunlar gz nnde bulundurulmaldr. 9. Kltrn taycs konumunda olan kurumlarn deiim geirmesi engellenmelidir. 10. Kadnlarn sosyal faaliyetlerde bulunmas yanl grlmektedir. 11. nsanlarn tamamen dnyaya ve maddiyata meyletmelerinin nne gemek iin bir eit Zhdl esas alan bir yaam tarzna inanmaktadrlar.

1.3.4

1997-2005 Hatemi Dnemi ve Modern Sol Blok

1.3.4.1 2 Hordat (23 Mays) Hareketi Modern sol blok, Sazman- Mcahidin-i nklab- slami(slam Devrimi Mcahitleri rgt), Defter-i Tahkim-i Vahdet-i slami (slami Vahdeti Kuvvetlendirme Ofisi) ve Cephe-i Mareket-i ran- slami (slami ran Katlm Cephesi) adl hareketin birlemesinden meydana gelmektedir. Selam, Asr- Ma (Bizim Yzyl) Gazeteleri ile Mareket(Katlm) ve Dancuyan- Hatt- mam(mamn Takipileri olan renciler) Dergileri bu hareketin resmi yayn organlar olarak kabul edilmektedir. Cephe-i Mareket (Katlm Cephesi) 5 Aralk 1998 ylnda fadede zgrlk, Diyalogda Mantk ve Davranta Yasal Snr sloganlar ile varln duyurmutur. Hareketin Kurucu ve Merkez Yrtme yeleri arasnda Said Haceriyan, Seyyid Muhammed Rza Hatemi, Hadi Haniki, Meysem Saidi, Seyyid Mustafa Tazade gibi isimler yer almtr. Modern Sol olarak tanmlanan bu hareketin temel doktrinleri siyasi katlm, sivil toplum, hukukun stnl, slami Demokrasi, Cumhuriyet sistemine ballk, yerel il meclislerinin glendirilmesi, gl devlet ve gl toplumun sosyalist sol dncelerle desteklenmesi, d politikada sfr sorun, uluslararas ilikilerde Huntingtonun medeniyetler arasnda atma ngren tezi yerine medeniyetler aras diyalogu savunmak, Avrupa lkeleri ile ilikileri gelitirmek ve serbest piyasa ekonomisini benimsemektir. Yukardaki bahsedilen bu radikal doktrinler hareketin Reform Hareketi olarak alglanmasna ve tanmlanmasna sebep olmutur. Hareket esasnda bir tr gei sreci ile radikal dncenin dnmn esas alarak lkedeki ok katmanl slamcl Bat modernlemesine yaknlatrmay amalamtr. Reform hareketinin destekileri daha ziyade Haimi Rafsancaninin Kalknma Hkmetinde ekillenen yeni orta snf ile devrim ncesinden kalan bir grup aris-

40

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

tokrattan olumaktadr. Hareketin destekileri arasnda eski tfek devrimcileri ve radikal slamclar da grmek mmkndr. Bunun sebebi de bu evrelere mensup kiilerin yaam standartlarnn ykselmesi ve zenginlemeleriyle beraber dnyevilemelerinden dolay slami dncelerin yerini modernist muadillerinin almas olmutur. Ve artk o eski ideolojik dncelerin yerini liberal umutlar alm, giderek Devrim deerleri ve Devrimci dnceden uzaklaarak mustazaf, yoksul ve mazlumlar unutulmutu. Bu hareket ayn zamanda toplumsal bir patlamann da sesi olabilmi ve giderek artan taraftar kitlesi ile 23 Mays 1997de seimlerden zaferle kabilmitir. 23 Mays 1997 cumhurbakanl seimi devrim tarihinde bir dnm noktas olmu ve Muhammed Hatemi cumhurbakan olmutur.45 Almanyada bir ii Camisinde cami maml yapan, ardndan Haimi Rafsancani Hkmetinde Kltr ve rat Bakanl yapt srada bu grevinden istifa ederek ran Meclis Ktphanesinin Bakanlna getirilen Seyyid Muhammed Hatemi uzun yllar bu ktphanede yneticilik yapm ve buradaki yllarn zellikle okuma ve aratrmalarla geirmitir. Muhammed Hateminin bu yllar slami dncelerini demokrasi ilkleriyle harmanlad yllar olarak nitelendirilmektedir. Seyyid Muhammed Hatemi, klna nem veren bir din adam olmasnn yannda ok iyi bir hatip olarak da ne kmaktadr. Bat felsefesi ve tarihini iyi bildii gibi slam lkelerindeki toplumsal taban bulunan hareketleri ve bu hareketlerin felsefelerini de gayet iyi bilmektedir. Hatta Hateminin bu alanda yazd pek ok kitab bulunmaktadr. Haimi Rafsancani Hkmetinde ekonomik kalknmann siyasi kalknma ile birlikte yaplmam olduunu gren Hatemi, bu alandaki boluu ve gereklilii fazlas ile hissetmi, toplumun ekonomik kalknma kadar siyasi kalknmaya da ihtiyac olduunu zellikle vurgulamtr. Bundan dolay kendi nclnde kurulan hkmetin ilk icraat bu boluu doldurmak olmutur. 8 yllk hkmet dnemi boyunca Hatemi, geleneksel muhafazakrlar ile radikal unsurlarn eletirilerine ramen lkenin ekonomik ve siyasi kalknmasna hz vermitir. Onun dneminde siyasi almlar hz kazanm hatta ekonomik almlar dahi glgede brakmtr. yle ki randaki baz aydnlar tarafndan rann Gorbaovu olabileceine dair fikirler ortaya atlmtr.

45. Mrteci, a.g.e., s. 182; zzetullah Nuzeri, Tarih-e Ahzabe Siyasi ran (Tahran: Novide iraz, 1387), s. 319-400; Zarifiniya, a.g.e, s. 122- 131- 145.

41

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Muhammed Hateminin bu hzl siyasi almlar geleneksel sa kanadn tekrar harekete gemesine sebep olmutur. yle ki bu evreler; Haimi Rafsancani dnemindeki (Rafsancani Ailesinin de isminin kart) mali yolsuzluklar ve 2 Hordad Hareketinin aristokrat bir yaam tarz olmas reformistlerin din d davranlaryla birleince geleneksel sa tekrar tara ve halk kitlelerine ulamak iin gl argmanlar edinmi ve halk kitlelerini kendilerine ekmeye balamlardr. Geleneksel sa evrelerin gl ekilde tekrar rgtlenmesi sreci de bilindii zere Ahmedinejadn Cumhurbakanl ile sonulanmtr. Hatemi dnemi, ran slam Devrimi tarihinde siyasi ve medeni toplum srecinin ilerleme kaydetmesi asndan en parlak dnem olmutur. Bu dnemde basn-yayn zerindeki basklar azalm, basn dnyas gzle grlr bir rahatlama yaam ve sansr yok denecek kadar azalmtr.46 Hatemi hkmetinin bu baarsn anlamak iin phesiz iktidarnn temel ilke ve doktrinlerine bakmak gerekmektedir. Hatemi, siyasi ve kltrel kalknmann ekonomik kalknmann nne alnmas ve lke ynetiminde yasallk, sivil kurumlarn gelitirilmesi, liyakatin esas alnmas, effaflk ve devletin temel ihtiyalara cevap verebilmesi gibi ilkeleri benimsemitir. Siyasi ve kltrel kalknmann ekonomik kalknmaya ncelenmesinin sebebi de devlet ve hkmetin ancak byle bir anlay ierisinde ilevsel hale gelebileceine olan inantr. Reformcular sivil ve medeni kurumlarn gelitirilmesini, bu kurumlar toplumun btn boyutlaryla geliebilmesi iin kanlmaz olarak grdkleri iin hedef edinmilerdir. Hatemi hkmeti elbette ekonomik kalknmay da arka plana atmam, siyasi ve kltrel kalknmayla birlikte yrtmtr. Bu yntemle birlikte rekabet ortamnn gelitirilmesi ve siyasi karar alma mekanizmasna her tabakadan halkn katlmn salamak amalanmtr. rann sorunlu iktisadi yapsnn slaha ihtiyac olduunu dnen Hatemi ynetimi, siyasi istikrarn yokluu, ekonomik gvenliin olmamas, petrol ve yer alt kaynaklarna dayal bir ekonomik yapnn olmas, sermayenin lke dna kamas, beyin g, brokratik srelerin uzunluu ve karar alma merkezlerinin saysnn okluu gibi temel sebepleri iktisadi yapdaki temel sorunlar olarak grmtr. Bu yapy siyasi ve hukuki reformlar yaparak iyiletirebileceini varsayan Hatemi hkmetinin, temel hedeflerinden birisi siyasi ve hukuki reformlar yapmak olmu ve bu amala saysz kanun ve tasar karlmtr. Bu adan Hatemi hkmetinin alma karnesi olduka baarl grnmektedir.47

46, Hamit Rza Celaipur, Camie inasi Cnbhaye ctimai ba tekiye ber cnbe slahi dovvom hordat, (Tahran: Terh-e No, 1389), s. 151-232. 47. Nuzeri, Tarih-e Ahzabe Siyasi ran, s. 385-388.

42

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

2 Hordad Hareketinin baarlarna ramen devamllk gsterememesinin ve yenilgiye uramasnn sebepleri de aadaki gibi zetlenebilir: 1. Belirli bir ideolojiden yoksun olmas 2. Pasif bir lider tarafndan ynetiliyor olmas 3. slam ve demokrasi syleminin elikili olmas 4. oulculuu esas alan Bat dncesinin, hakikate ulamada tekelcilii esas alan ia dncesiyle taban tabana zt olmas 5. Halk gcne dayanan gl ve cesur bir liderliin bulunmamas 6. Modern Sa ile Modern Sol arasnda ihtilaflarn bulunmas 7. Partileme kltrnn daha ziyade siyasi elitler ve aristokratlarla snrl kalmas ve halka inip taban bulamamas 8. Ayn ekilde postmodernizm ve toplumsal st snf gibi sylemlerin haddinden fazla kullanlmas 9. Sistemin dnmn salayacak yapsal reformlarn bir trl yaplamamas ve hatta sistemin bu deiime iddetli bir ekilde direnmesi 10. Radikal evrelerin basklar karsnda geri adm atlmas ve rekabet kltr ile mcadele ruhunun olmay 11. Kanun tanmaz bir rakiple mcadelede kanun ve yasalara gvenmesi.48

48. Celaipur, Camie inasi Cnbhaye ctimai ba tekiye ber cnbe slahi dovvom hordat, s. 340-349.

43

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

1.3.5

AHMEDNEJAD DNEM VE GELENEKSEL SA BLOK

1.3.5.1 Ahmedinejad Hkmeti Hatemi nderliindeki 2 Hordad Hareketi yukarda belirtilen sebeplerden tr baarl olamam ve Geleneksel Sa Blok Dini Liderin de desteiyle nce mecliste ounluu salam ardndan da Haimi Rafsancaninin Ilml Sa Bloku karsnda ekimeli geen bir seim srecinden sonra cumhurbakanl seimlerinden zaferle kmtr. Geleneksel Sa Blok, Hatemi nderliindeki Reformistleri ve Rafsancani nderliindeki lml saclar bata Rafsancaninin ailesi olmak zere yolsuzluun ve sonradan grme aristokrasinin sembol olarak gstermi ve siyasi arenada bu kesimlere saldrlarn younlatrmtr. Geleneksel Saclarn aristokrasiye kar saldrs, devrim deerlerine, mam Humeyninin ve eski Cumhurbakanlarndan Recainin sade yaamna geri dnme sloganlar ile desteklenmitir. Uzun yllardr devrim deerlerinden uzaklald, yoksullarn unutulduu, ayn zamanda pek ok Beyzadenin devleti hortumlayp kar gruplar oluturarak bir tr Dini Aristokrasi dourduunu ileri sren ve Haimi Rafsancaniyi Ekber ah olarak niteleyen halk kitleleri bir kez daha yoksullukla mcadele ve yolsuzlukla mbareze sloganlar ile siyasi arenada boy gstermitir. Ahmedinejad, sade yaam ve halk adam grnts ile sosyal adaleti ihya edeceini vadetmi, yolsuzlukla mcadeleden taviz verilmeden yolsuzlua bulaanlar deifre edeceini syleyerek halk yarnlar iin umutlandrmay baarmtr. Cumhurbakanlna geldikten sonra zellikle d politikada srail kart sert sylemleri ile bir anda dnya kamuoyunun gndemine oturan Ahmedinejad, te taraftan uranyum zenginletirme programlarna hz vererek Bat ile kar karya gelmekten ekinmediini gstermitir. Ahmedinejadn cumhurbakanlnn ilk drt ylnda yapt ilk icraatlardan biri Devlet Bte ve Planlama Tekilatnn kontroln azaltarak devlet btesini tamamen kendi kontrolne almas olmutur. Bteden halka datt kredilerle bata dar gelirliler olmak zere halkn sempatisini kazanmtr. te taraftan planszca datlan krediler enflasyonun giderek artmasna neden olmutur. Artan petrol fiyatlar ekonomik anlamdaki baarszln stn rtt gibi, petrol gelirlerinin halka datlmas ile enflasyon daha da iinden klmaz bir hale gelmitir. siyasetteki baarsz politikann yan sra Ahmedinejadn d politikada izledii radikal politikalar, Bat dnyas ile sorunlar arttrm ve sava senaryolar konuulmaya balamtr. Batnn tehditleri gnden gne artarken ve yeni ambargolar uygulanrken zel bir ekonomik program olmayan hkmetin ve halkn ekono-

44

1 . TA R H S E L

A R K A

P L A N V E

S YA S

H A R E K E T L E R

misi sekteye uramtr. Tm skntlara ramen nkleer programdan geri adm atmayan rann bu sre zarfnda Atom Enerjisi Kurumu ile yrtt grmeler kmaza girince nkleer dosyas Birlemi Milletler Gvenlik Konseyine sevk edilmi ve burada da rana yeni ambargo kararlar karlmtr. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinde yaplan oylamada Trkiye ve Brezilyann abalar sonusuz kalm ve rana ynelik yeni yaptrm kararlar alnmtr. rann Nkleer Meselesi blgesel bir sorun olarak hala konuulmaktadr. Ahmedinejadn ikinci dnemi ise tartmal bir seimden sonra balam ve geen drt yllk sre ierisinde farkl kesimlerin muhalefeti ile karlalmtr. Tm bu sre zarfnda kendisini destekleyen pek ok din limi ile birlikte Dini Lider Seyit Ali Hamanei, zellikle son iki ylda Ahmedinejada olan desteini ekmi ancak lke siyasi bir kriz ile karlamasn diye seimlerin zamannda yaplmasndan yana bir tavr almtr. Haziran 2013te yaplacak yeni cumhurbakanl seimlerinde Ahmedinejad taraftarlar seime katlma ynnde karar almtr. Bu da siyasi arenada yeni krizlerin ran beklediini gstermektedir.

45

2. NEML KURUMLAR

2.1
Ad Kitle Partisi

RANDAKI NEMLI RGT, PARTI, KURUM VE SIYASI YAPILAR TABLOSU

Hedef ve Dnce Aklama Marksist-Leninist Rza ah dneminin en eski ve en rgtl partisi olup devrim sonrasnda 4-5 yl boyunca aktif olarak alm bir partidir. Entelijansyadan oluan bu partinin bugn itibari ile faaliyetleri bulunmamaktadr. ran modernlemesine nc olmu yegne rgtlerdendir. Petroln milliletirilmesini salam Musaddk taraftarlarnn kurmu olduu bir partidir. Bugn ok aktif olmasalar da eski dava arkadalar zaman zaman ortak bildiri yaynlamaya devam etmektedirler. randa resmi bir partileri bulunmamaktadr. 60l yllarda kurulmu bir partidir. slamc-ran kimliini n plana karan bu partinin kurucular arasnda Mehdi Bazergan ve Ayetullah Talagani yer almaktadr. Hlihazrda Genel Sekreteri, Devrim sonrasnda Mehdi Bazergann Gei Hkmetinde dileri bankal yapm brahim Yezdidir. Yezdi en son 20 Mart 2011de cezaevinden tahliye olup vatanda olduu Amerikaya yerlemitir. Sre ierisinde blnme yaayan ve irili ufakl pek ok harekete dnen bu parti faaliyetlerine yurtdnda devam etmektedirler. randa yasakldr. Devrimden bir yl sonra Ayetullah Behetinin nerisiyle, Rafsancani, Mir Hseyin Musevi, Kerrubi, Erdebili, Hamanei gibi bugn randa aktif siyasetin iindeki pek ok ismin bir araya gelip kurmu olduu en gl siyasi partidir. 1981de Parti Ofisinde meydana gelen patlamada pek ok kurucu yesini yitiren Partinin bana ayn olayda sa kolundan yaralanan Seyit Ali Hamenei gemitir. Hamanei dini lider olana kadar Cumhurbakanlnn yan sra bu partinin Genel Sekreterliini de yrtmtr.

Ulusal Cephe

MilliyetiDemokrat

zgrlk Hareketi

Milliyetislamc- Liberal ve Demokrat

slam Cumhuriyeti Partisi

mmeti-slamc

47

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Mcadeleci Din Adamlar Topluluu slami Koalisyon Cemiyeti

ii slamcMuhafazakr

Bir grup din adam tarafndan 1978 ylnda kurulmutur. Genel sekreteri Mehdevikenidir

slamc muhafazakr

Mcadeleci Din Adamlar Birlii

slami ran Katlm Cephesi

Kalknmac Plasmanlar Partisi

Milli Gven Partisi

slami i Partisi

1960l yllarn banda bir grup slamc esnaf ve i adam tarafndan Ayetullah Humeyninin desteiyle kurulmutur. 2003te isim deitirerek slami Koalisyon Partisi olmutur. ncleri Arasnda Mutahhari, Beheti, Lacverdi ve Mehdi gibi Irakl gibi isimler vardr. Partinin u anki sekreteri Muhammed Nebi Habibidir. Siyasi Bro efi bir dnem Risalet Gazetesi Genel Yayn ynetmenliini de yapm Kazm Ambarloidir. Reformist-slamc 1982de Mehdi Kerrubi nderliinde kurulan birliin genel sekreteri M. Hseyni Hoiniyadr. Mcadeleci Din Adamlar Topluluundan ayrlarak kurulmu bir harekettir. Birliin Merkez ura bakanln eski cumhurbakan Muhammed Hatemi yapmaktadr. Birliin nde gelen isimleri arasnda Hadi Hamanei (Dini liderin Aabeyi), Ebtehi, Muhteemipur, Abdulvahit Musavilari gibi isimleri sayabiliriz. Dini Demokrasi sylemini ilk olarak kullanan ve hayata geirmek isteyen harekettir. Sosyal demokrat- 1997 Cumhurbakanl seimlerinden sonra Muhammed Reformist Rza Hatemi (eski cumhurbakannn kardei) ve serbest piyasa ekonomisine geiten yana bir grup liberal teknokrat tarafndan kurulmutur. Cephenin teorisyenleri arasnda Said Haceriyan ve Hatemi Hkmetinin 2. dnem szcs Krt asll Dr. Abdullah Ramazanzade gibi isimler bulunmaktadr. 2009 cumhurbakanl seimlerinden sonra cephenin nde gelenleri tutuklanm pek ou sonradan kefaletle serbest braklmlardr. Adalet, zgrlk ve maneviyat sylemini devam ettiren cephenin u anki genel sekreteri Muhsin Mirdamadidir. ran Takviminin 2 Hordad 1376 tarihinde Muhammed Hateminin zaferi ile sonulanan Cumhurbakanl seimlerinden sonra 2. Hordadclar olarak da addedilmektedirler. Liberal Reformist Kuruculuunu ve liderliini Tahran eski Belediye Bakan Golamhseyin Kerbascinin yapt bu partinin siyasi bro efliini Muhammed Haimi yapmaktadr. Partinin manevi bakan olarak anlan Haimi Rafsancaninin kz Faize ve byk olu Muhsin Haimide bu partide siyaset yapmaktadrlar. Parti Haimi Rafsancaniye yaknl ile bilinmektedir. Siyasal almlarn serbest piyasa ekonomisine geile mmkn olabileceini dnen, bu konuda da AK Partiyi rnek alm siyasi bir partidir. Liberal-Reformist Kuruculuunu ve Genel Sekreterliini Mehdi Kerrubinin yapt parti 2009 Cumhurbakanl seimlerine parti olarak katlaca bunun da lke demokrasisini gelitirecei dncesiyle entelijansiyann desteini alarak 2007 ylnda kurulmutur. Amerika ile iliki kurulmasnda saknca grmeyen parti 2009 Cumhurbakanl seimlerinden sonra kapatlmtr. Bata Kerrubi olmak zere nde gelen isimleri tutuklanm ve parti Yeil Harekete dntrlmtr. Sosyal ekonomik 1997de lkedeki sendikal hareketlerin boluunu doldurmak sistemden yana ve rejim kart oluabilecek sosyalist yaplanmalara frsat slamc- Reformist vermemek, ayn ekilde ii ve emekileri kanalize etmek amacyla kurulmutur. Partinin u anki Genel Sekreteri Hseyin Kemalidir. 2009 Cumhurbakanl seimlerinden sonra ksa sreliine kapatlan lna Haber ajans bu parti tarafndan kurulmu olup ynetilmektedir.

48

2 .

N E M L

K U R U M L A R

Dini Demokrasi Partisi

ReformistMilliyeti-slamcDini Demokrat

Kurucu Genel sekreterliini Mustafa Kevakibyan yapmaktadr. slami ran Birlik Partisiden kopmu bir grup tarafndan kurulmutur.

tidal ve Kalknma Partisi

Reformistlere yakn modernistliberal demokrat

Genel Sekreteri M.Nubaht Hakikidir. Fatma Haimi Rafsancani bu partinin merkez yrtme kurulunda yer almaktadr. Cumhurbakanl seimlerinden sonra merkez yrtme kurulu toplanmam ve faaliyetlerini askya almlardr. Haimi Rafsancani taraftarlar olarak da bilinmektedirler. imdilerde Hseyin Serefrazn Genel Sekreterliini yapt parti Hasan Ferci Golhin tarafndan kurulmutur. Tek bana aktif deildir. Meclis bnyesinde muhafazakr milletvekilleri ile ortak hareket etmektedirler.

slami i Refah Partisi

Reformistlere yakn muhafazakrlar

slam Devrimi Fedakrlar Cemiyeti slami ran Yeni Dnrler Partisi

Muhafazakr

2005 ylnda Cumhurbakan Ahmedinejadn da yesi olduu bu parti 2005 Cumhurbakanl seimlerinde Kalibaf desteklemeyi tercih etmitir. Genel Sekreteri Hasan Fedaidir.

Muhafazakr Yeniliki- lml

Risalet Gazetesi Genel yayn ynetmeni Dr. Emir Muhibbiyan, Golamhseyin Muhammedi, Mhendis Ebulfazl Kelhor ve Hseyin Nuabadi tarafndan 2006da kurulmutur. Laricani ve Kalibafa yakn isimlerden olumaktadr.

slami Toplum Mhendisleri

slamcMuhafazakr

1988de M.Rza Bahuner tarafndan kurulmutur. Genel Sekreterliini hala Bahuner yapmaktadr, Ahmedinejad ve eski dileri bakan Mutteki bu gruptandr. slami Koalisyon partisine yaknlyla bilinmektedir.

Ensar- Hizbullah

Radikal slamc

1991 ylnda stihbarat ve DMO iindeki baz radikal devrimci komutanlarca kurulmutur. Kendilerini direkt dini lidere bal olarak addetmektedirler. nde gelen isimleri Allah Kerem, Zulkadr ve Hccetlislam Pervazidir. Derin devletin silahl ve iddet yanls genlerinden oluan bu grup zellikle renci hareketlerini ve muhalefet gsterilerini bastrmada kullanlmaktadr. Reformist kiilere yaplm kimi suikastlarda da bu rgtn ad gemitir. Saylar az ve toplum nezdinde pek sevilmeyen iddet yanls marjinal bir gruptur. Ahmedinejad dneminde baz devlet grevlerine getirilmi parti yanllar vardr. Kuds Ordusu ile yakn ilikileri bulunmaktadr. Kurucu komutanlar genelde Lbnan, Bosna, Afganistanda savam Devrim Muhafzlarndan oluur. Hamaneiin pek dillendirmese de bu gruba bir sempatisi olduu bilinmektedir.

49

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Muhafazakr Birlik Tahkim Blou ve Reformist olmak zere ikiye ayrlmaktadr

Kum lim Medreseleri Mderrisler Topluluu

Anayasay Koruyucular Konseyi

Dzenin Yararn Tehis Konseyi

Uzmanlar Konseyi

Devrim ncesi muhalefetin nemli ayan oluturan niversite rencileri, devrimden hemen sonra farkl franksiyonlara blnmlerdir. Rafsancani ve Hameneinin desteinde kurulmu renci hareketi olan Birlik Tahkim Blou Allame (Muhafazakr) ve iraz (Reformist) adnda iki kola ayrlmtr. Zaman ierisinde eitli Ulusal renciler Birlii, Mslman renciler birlii gibi farkl renci hareketlerine blnen Bloun Genel Sekreteri Ahmet Zeyd Abadi 2009daki tartmal Cumhurbakanl seiminden sonra Kerrubiye destek verdii ve yeil harekette taraf olduu iin 6 yl hapse mahkm edilerek siyasi faaliyetlerden men edilmitir. slamc1961de Kum kentinde Ayetullah Muntazari, Rafsancani ve Muhafazakr Ayetullah Azeri Kuminin nclndeki bir grup din adam tarafndan kurulmutur. Devrim ncesi gizli bir rgt olarak almtr. Devrimin slamilemesinde en fazla rol bulunan rgttr. Merkezi Kumdadr. Bugn ran siyasetine yn veren din adamlarnn pek ou bu toplulua yedir. Bu topluluun desteini alamam bir parti, blok veya listenin baarl olma ans yok denecek kadar azdr. Misbah Yezdi, Mehdevi Keni gibi isimler de bu toplulua yedir. Geleneksel Banda Ayetullah Cennetinin olduu 6 fkh 6 da muhafazakr hukukudan oluan 12 kiilik bu konsey Dantay, Saytay ve resmi devlet Yksek Seim Kurulu gibi bir takm grev ve yetkilere sahiptir. sylem ve Mecliste alnan kararlarn anayasaya veya slam kurallarna tutumuna sahiptir. uygun olup olmadn denetleyen, gerektiinde bunu tekrar grmek zere meclise geri gnderen, (bu durumun tekrarlanmas durumunda sz konusu kanun deiiklii veya karar, incelenmek zere Dzenin Yararn Tehis Konseyine gnderilir) yerel ynetim seimleri hari tm seimlerde adaylarn adaylklarn inceleyen kurumdur. urann fkh adaylar dini lider tarafndan hukuku adaylar ise Yarg erki tarafndan atanmaktadr. nsan haklar savunucularn ve demokratik evreleri en fazla rahatsz eden devlet organdr. Devletin nde Anayasay Koruyucular Konseyi ile Millet Meclisi arasndaki gelen brokrat ve ihtilaflar zmek iin Anayasann 111,112 ve 177. Maddelerine teknokratlarndan binaen mam Humeyni tarafndan kurulmutur. yelerin hepsi oluan pragmatist- st dzey devlet yetkililerinden olumaktadr. ngiliz Lordlar makyavelist bir kamerasna benzer bir pozisyonu vardr. Yasama, yrtme yaps vardr. ve yargy denetlemektedir. yeler dini lider tarafndan Reformculuk veya atanmaktadr. Bakan Rafsancani, sekreteri Muhsin Rzaidir. muhafazakrla Gerektiinde ilgili bakan veya genel mdrler de grmelere baklmaz. davet edilmektedir. Devletin genel politikasn belirledii gibi 20 yllk srelerle yaplmas kararlatrlan sosyo ekonomik, sosyo stratejik nemi haiz vizyon ve programlara bu konseyde karar verilmektedir. Anayasann 112. Maddesine uygun olarak gerekli grld hallerde Dzenin yarar iin slam kanununa ve anayasaya aykr kararlar alabilmektedir. Din adamlar Tamam din adamlarndan oluan 86 yeli bir meclistir. yeler konseyidir. 8 ylda bir halk tarafndan seilmektedir. Rafsancaninin Merkez Sa gr uzun dnem bakanlk yapt bu meclisin u anki bakan hkimdir ve Mehdevikenidir. Uzmanlar meclisinin i tzk ve grevleri grup ierisindeki arasnda dini lideri azletme ve atama yetkisine sahiptir eklinde reformistler maddeler bulunsa da tartmalar greceli olarak devam trplenmi etmektedir. Ayrca pratikte bunu gerektirecek bir durum durumdadr. en azndan imdilik ortaya kmamtr. Anayasann 107. Maddesinde bu meclisin Dini Lideri denetleme gibi bir yetkisi olduu da yazmaktadr. Bu meclise seilecek din adamlarnn Ayetullah olmas arttr. Bugne kadar ciddi bir ilev grmemitir.

50

2 .

N E M L

K U R U M L A R

u anda ounluk slami Danmanlar muhafazakrlarn Meclisi elindedir. (Millet Meclisi)

290 milletvekili says ile kanun karmaya yetkili tek kurumdur. Milletvekili seimleri drt ylda bir yaplmaktadr. Milletvekili seilme ya en az 30 en fazla 75tir. Milletvekilleri en az yksek lisans mezunu olmaldr. Ancak alm olduu lisans ile ilgili olarak be yllk i deneyimi veya daha nceki mecliste grev yaptysa veya sava gazisi ise lisans diplomas ile de aday olabilmektedir. Meclis bakann vekiller semektedir. Meclis, cumhurbakan ve bakanlar hakknda gensoru verme yetkisine sahiptir. Uluslararas mukavele, szleme, kararname ve kongre kararlar meclisin onayndan gemek zorundadr. Yrtmenin ald kararlar Meclisin onayyla kanunlamaktadr. Mecliste aznlklar; Yahudiler 1, Zerdtler 1, Auri-Keldani Hristyanlar 1 Ermeniler ise Kuzey ve Gney Ermenileri olmak zere 2 vekille temsil edilmektedirler. Dnemsel olarak deiiklik gsterse de seim blgeleri ve milletvekili saylar kanunla belirlenmektedir. Meclis Bakan Laricani Kardelerin ortancas Ali Erdeir Laricanidir. Laricani kardeler rejim muhalifleri tarafndan mason locasna benzer bir yaplanmann ierisinde olmakla sulanmtr.

51

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.2
2.2.1

SYAS KURUMLAR
Velayet-i Fakih: Makam- Muazzam- Rehberi (Byk nderlik Makam)

Velayet-i Fakih (Fakihin velayeti veya ynetimi) ilkesi ran slam Cumhuriyetinin temelini tekil eden kuruma ve kurumun banda bulunan Veliy-i Fakihe iaret eden bir kavramdr. Fakihlerin ynetimi teorisi, esas olarak ii slam anlay ile Snni slam anlay arasndaki temel farktan ve iiliin Snnilikten ayrld noktadan mlhem ortaya km bir kavramdr. ii itikadna gre peygamberlerin iki temel grevi vardr: vahiy ve hkmet. Burada hkmetten kastedilen, mmeti vahiy dorultusunda ynetmek ve ynlendirmektir. iaya gre birinci grev Risaletin ikinci grev ise imametin erevesini belirlemekte, yani peygamber vefat ettikten sonra vahiy, dolaysyla da Rislet sona ermektedir. Ancak mmetin her zaman iin kendilerini vahiy dorultusunda ynetecek birisine ihtiyac olduundan dolay imamet peygamberden sonra da devam etmektedir. mam olan kii, vahiy almak dnda yani Rislet erevesi dnda peygamber ile ayn zelliklere sahiptir. mamn da tpk peygamber gibi masum/gnah ve hatadan korunmu olduuna inanlmaktadr. Peygamber gibi imamn da kim olacana halk karar veremez zira imam olan kiinin dorudan Allah tarafndan seildiine inanlmaktadr. mmetin imama kar sorumluluu da peygambere kar sorumluluu gibidir ve mmet imama kaytsz artsz itaat etmekle grevlidir. iann ok ksaca zetlemeye altmz sz konusu imamet anlayna gre slam Peygamberi dnyadan ayrldktan sonra mmetin velayeti yani ynetimi Allah tarafndan imam olarak tayin edilen Hz. Alinin ve ondan sonra srasyla toplamda 12 mamn uhdesindedir. ii inanna gre bu 12 mamdan on ikincisi olan Mehdi Muntazar (beklenen hidayete erdirici), ocuk yatayken gaybete ekilmitir yani insanlarn arasndan ayrlarak tekrar geri gelecei gne kadar gizlenmektedir. Velayet-i Fakih teorisi bu noktada devreye girmektedir. Buna gre insanlar ynetecek birine olan ihtiyatan dolay imamet messesi olduuna gre imam gizlenmiken mmetin sorumluluunu kim, hangi artlarda, hangi yetkilerle ve neye gre stlenecektir? Bu sorulara verilen cevaplar Velayet-i Fakih teorisini yani fakihin mmeti ynetecei teorisini ortaya karmtr. Hemen belirtelim ki imamn gaybete ekildiine inanlan ilk dnemlerden beri eitli Velayet-i Fakih dnceleri ve teorileri ortaya kmtr. Fakat bizim konumuz ran slam Cumhuriyeti ve burada hkim olan Velayet-i Fakih Kurumu olduu iin dier grlere burada yer verilmeyecektir. Esasen tarih boyunca siyasal bir teori olarak ortaya atlp ayn zamanda uygulanma ans da bulmu tek Velayet-i Fakih Teorisi bugn randa uygulanan teori olduu iin zerinde en ok durulan teori de budur. mam Humeyniye ait olan sz konusu teorinin gelimesinde, sonralar Humeyni ile ters dp grevlerinden azledilen Ayetullah Muntazarinin de byk katklar vardr.

52

2 .

N E M L

K U R U M L A R

Biz burada mam Humeyniye ait olan velayet-i fakih teorisinin gnmz ranndaki karln yani Veliy-i Fakih/dini liderin grev ve yetkilerini anayasada belirtildii ekliyle aktarmakla yetineceiz. Veliy-i Fakih/Dini Lider rann en st dzey yneticisi olduu iin grev ve yetkileri Anayasada ayrntl bir biimde ele alnm, anayasada 15in zerinde maddesinde Dini Liderlik makamnn yetki ve grevleri belirtilmitir. rnein 2. Maddede imametin srekli rehberlik ve imamn slam inklbnn srekliliindeki temelli rolne vurgu yaplmaktadr. 5.Maddede sadece slam Cumhuriyetinin deil btn mmetin yneticiliinin kayp imam zamannda Dini Liderin uhdesinde olduu belirtilerek: Hz. Veliy-i Asrn (Mehdinin) gaybeti dneminde ran slam cumhuriyetinde Velayet-i Emr ve mmetin imameti; adil, takval, ann gereini bilen, cesur, ynetici ve tedbirci fakihin sorumluluundadr ve bu sorumluluu 107. Maddeye gre stlenir denilmektedir. Dini liderin grev ve sorumluluklar deiik maddelerde belirtilmitir. Bu maddelerin iki tanesini buraya alntlamamz sz konusu makamn neminin anlalmas asndan faydal olacaktr. 57. Madde: ran slam Cumhuriyetinde egemen olan erkler yasama, yrtme ve yargdan ibaret olup bu yasann sonraki maddelerine gre Velayet-i Mutlak- Emr ve mmetin imametinin gzetimi altnda grevlerini yrtrler. Bu erkler birbirinden bamszdr. 110. Madde: Rehberin grev ve yetkileri 1. Dzenin Yararn Tehis Konseyi ile istiarede bulunarak ran slam Cumhuriyetinin genel politikalarn belirlemek, 2. Dzenin genel politikalarnn iyi uygulanmasn gzetlemek, 3. Referandum karar vermek, 4. Silahl kuvvetlerin bakomutanln stlenmek, 5. Sava ve bar ilan etmek ve gleri seferber etmek, 6. Aada belirlenen grevlere atama yapmak, azletmek ve istifalarn kabul etmek: a. Anayasay Koruyucular Konseyinin fakih yeleri, b. Yarg erkinin en yksek yetkilisi, c. ran slam Cumhuriyeti radyo televizyon kurumu bakan, d. Genelkurmay Bakan, e. Devrim Muhafzlar Ordusu Bakomutan, f. Askeri ve gvenlik glerinin st dzey komutanlar.

53

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

7. l erkin ihtilaflarn gidermek ve ilikilerini dzenlemek. 8. Sistemin normal yollarla zmlenemeyen sorunlarn Dzenin Yararn Tehis Konseyi aracl ile zmlemek, 9. Halkn setii kiinin cumhurbakanl grevini onaylamak. Cumhurbakanl adaylarnn yasada belirtilen artlara sahip olma bakmndan uygunluklarnn seimlerden nce, Anayasay Koruyucular Konseyi ve adaylnn ilk dneminde rehberce onaylanmas gerekir. 10. Cumhurbakann, lkenin maslahatn gzeterek ve Yargtayn cumhurbakannn yasal grevinden saptna dair karar veya Millet Meclisinin 89. maddeye gre kifayetsizliine karar vermesini dikkate alarak azletmek. 11. Yarg erki bakannn nerisi ve slami ilkeler erevesinde mahkmlar affetmek veya cezalarn hafifletmek. Dini liderde bulunmas gereken artlar da yle belirtilmitir: 109. Madde: Rehberin artlar ve zellikleri 1. eitli fkhi konularda fetva verebilecek ilmi yetkinlie sahip olmak. 2. slam mmetinin rehberliini stlenmek iin gereken adalet ve takvaya sahip olmak. 3. Doru siyasi ve sosyal bak asna sahip olmak, tedbirli, cesaretli ve rehberlik iin yeterli yneticilik ve g zelliine sahip olmak. Yukarda belirlenen artlara sahip olanlarn says birden fazla ise fkhi ve siyasi bak daha gl olan nceliklidir. Bahsedildii gibi anayasann daha birok maddesinde dini liderlik kurumuyla ilgili ayrntlara girilmitir. Nasl seileceinden azledilme artlarna kadar her trl ayrnty anayasada bulmak mmkndr. almamzn ileriki blmlerinde yer alacak olan Uzmanlar Konseyini incelerken bu konulara deineceimiz iin burada ayrca irdelemeyi gerekli bulmuyoruz. Bu makamda bulunan kii ayrca Veliy-i Emr-i Mminin olarak da vasflandrlmakta olup tm dnya Mslmanlarnn lideri olarak grlmektedir. mam Humeyninin 1989daki vefatndan sonra bu greve getirilen Seyyid Ali Hamanei halen bu makamda bulunmaktadr.

54

2 .

N E M L

K U R U M L A R

Tablo 4. Dini Liderin sistemdeki yeri

Halkn dorudan seimi

Halkn dorudan seimi

Uzmanlar Konseyi

Dzenin Y. Te. Konseyi

Fakihlerin atanmas

Cumhurbakan

Dini Lider (Egemenliin Temel Merkezi

Koruyucular Konseyi

Bakanlar Kurulu

Radyo ve Televizyon Kurumu

dari Adalet Divan

Yarg Erki Bakan

Saytay

Yce Divan Bakan

55

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.2.2.

slami Danmanlar Meclisi / Millet Meclisi (Meclis-i ura-y slami)

slam Devriminden nce ad Milli Danma Meclisi olan Millet Meclisi devrimden sonra mam Humeyninin emriyle 28 Mays 1980de yeniden tekil edilmi ve ad slami Danma Meclisine dntrlmtr. Milletvekillerinin drt yllna seildii ran Millet Meclisinde toplamda 290 Milletvekili vardr. Aznlklarn da temsil hakk bulunan Millet Meclisinde Zerdtler 1, Yahudiler 1, Auri ve Keldaniler 1, Gney Ermenileri 1 ve Kuzey Ermenileri de 1 milletvekiline sahiptirler. ran slam Cumhuriyetinin yasama organ olarak yasa karmaya yetkili tek kurumu olan Meclis ayn zamanda bakanlar kurulunu da onaylayan kurumdur. Cumhurbakan bakanlar kurulu kabinesi iin Meclisten onay almak zorundadr. Millet Meclisinin grev, yetki ve sorumluluklar lkemizdeki meclise benzese de zellikle Koruyucular Konseyi karsndaki durumu rann kendisine zel bir durumdur. Koruyucular Konseyi ve Dzenin Yararn Tehis Konseyinin anlatld blmlerde Millet Meclisinin bu konseylerle ilikileri ve bir kanun kardnda takip edecei metot ayrntl bir biimde ele alndndan dolay burada tekrar edilmeyecektir. Ksaca zetlenecek olursa Millet Meclisi ve onun kararlar Koruyucular Konseyinin onay olmadan yok hkmndedir. Hlihazrda muhafazakrlarn ounlukta olduu Millet Meclisinin bakanln nmzdeki dnem Cumhurbakanl adaylar arasnda ismi geen Ali Erdeir Laricani yrtmektedir.49

2.2.3

Anayasa Koruyucular Konseyi (ura-i Negahban-i Kanuni Esasi)

Koruyucular Konseyi, slam hkmleri ve Anayasay korumann yan sra Millet Meclisinin ald kararlarn anayasa ve eriata aykrln ortadan kaldrmak amacyla kurulmutur. Temel grevleri; anayasay yorumlamak, meclisin ald kararlarn slama ve anayasaya uygunluunu kontrol etmek, Uzmanlar Konseyi, Cumhurbakanl, Millet Meclisi seimleri ve referandumlar gzetlemek ve adaylarn uygun olup olmadklarn belirlemektir. Koruyucular Konseyinin tarihi 1906 ylna kadar uzanmaktadr. Muzaferuddin ah dneminde merutiyet anayasas kabul edilince bazlar sz konusu anayasann baz hkmlerinin slama aykr olduunu dile getirmitir. Bunun zerine
49. Ferhegname-i Nehadha-y nklab slami; Kasm abani, Hukuk-u Esasi ve Sahtar- Hkmet-i Cumhuri-i slami-i ran, (Tahran, 1390)

56

2 .

N E M L

K U R U M L A R

dnemin nemli dini-siyasi aktrlerinden eyh Fazlullah Nuri yasalarn slama uygunluunu denetleyecek bir kurum oluturulmasn nermi ve bu nerinin kabulyle ilk Koruyucular Konseyi ortaya kmtr. O dnemde kurulan konsey pek etkin olamam ve formaliteden bir varlk gstermitir. Fakat slam Devriminden sonra oluturulan Koruyucular Konseyi bugn rann en nemli kurumlar arasnda yer almaktadr. ran Anayasasna gre hkimiyet ve kanun koyuculuk hakk Allahndr. Bu yzden slam devletinde dzenlenecek yasalar slami llere uygun olmak zorundadr. te dzenlenecek yasalarn slami llere uygunluunu tehis edecek kurum Koruyucular Konseyidir. Koruyucular Konseyi, alts fakih alts da hukuku olmak zere on iki kiiden olumaktadr. Fakihler dorudan dini lider tarafndan alt yllna tayin edilirken, hukukularn seimi ise u ekildedir: Yarg erki bakan, uygun grd hukukular belirler ve belirlenen say genelde ihtiya duyulann iki kat kadardr. Yarg erkinin belirledii bu adaylar Millet Meclisine sunulur ve mecliste yaplan seimde en ok oyu alan adaylar Koruyucular Konseyine seilmi olurlar. Millet Meclisinde karlan btn kanunlar Koruyucular Konseyinin onayna sunulmak zorundadr ve konseyin reddettii yasalar hkmszdr. Koruyucular Konseyinde kararlar oy ounluuna gre alnmaktadr. Fakat burada nemli bir ayrnt vardr. Koruyucular Konseyi nne gelen yasay slama ve anayasaya uygunluk olmak zere iki ynden incelemektedir. Yasann slama uygunluk asndan oylanmasnda sadece fakihlerin oy kullanma hakk varken, ele alnan kanunun anayasaya uygunluk asndan deerlendirilmesinde btn yeler oy kullanmaktadr. Yani kanunun slama uygunluu alt kii tarafndan oylanmakta ve en az drt oyla kabul edilmektedir. Koruyucular Konseyi uygun grmedii yasay meclise geri gndermektedir. Meclis de Koruyucular Konseyinin talepleri dorultusunda yasay deitirmekle grevli tutulmutur. Ancak eer Meclis kard bu yasann lkenin yarar iin nemli olduu kanaatinde ise ve Koruyucular Konseyinin kararn uygun grmyorsa o zaman nihai karar vermesi iin yasay Dzenin Yararn Tehis Konseyine gtrme hakkna sahiptir. Koruyucular Konseyi, Millet Meclisinin kard kanunlar denetleme yetkisine sahip olduu gibi yrtme organnn yaynlad kararnameleri de denetlemektedir. Bu yzden kararnameler de Koruyucular Konseyine sunulmak zorundadr. Koruyucular Konseyinin bir dier yetkisi anayasay yorumlamaktr. Anayasann herhangi bir maddesinde mulaklk varsa ya da taraflar bir maddeden farkl karmlarda bulunuyorlarsa bu konuda son sz sylemek hakk Koruyucular

57

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Konseyinindir. Ancak normal kanunlar yorumlama hakk olan Millet Meclisi anayasay yorumlama yetkisine sahip deildir. Son olarak Koruyucular Konseyi lkede gerekletirilen genel seimler ve referandumlar denetlemekle grevlidir. Hlihazrda bakanln Ahmed Cennetinin yrtt Koruyucular Konseyi randa ok nemli ve kilit bir rol oynamakta ve bundan dolay birok eletirinin hedefinde yer almaktadr. zellikle muhafazakr yapsndan dolay yasalarla ilgili kat tutumu ciddi eletiri konusu olmutur. Bunun yannda seimlerde adaylarn uygunluunu belirleme yetkisini kullanma tarzndan dolay zellikle reform yanllarnn tepkisini ekmektedir. nk Konsey, reform yanls birok adayn adayln uygun grmemi ve bavurularn reddetmitir. Getiimiz dnem cumhurbakanl seimlerine ynelik reform yanllarnn hile iddialarna ramen seim sonularn onaylamas da bu kuruma ynelik eletirilerin dozunu da olduka artrmtr.50

2.2.4

Uzmanlar Konseyi (Meclis-i Hubregan- Rehberi)

Uzmanlar Konseyi, dini rehberi semek, grev ve yetkilerini tayin etmek, denetlemek ve gerektiinde grevden almakla grevli dorudan halkn seimleri ile oluan bir meclistir. Dini liderlik makam, ran siyasi sisteminde ok nemli ve benzersiz bir makama karlk gelmektedir. Dini lider bir taraftan Veliy-i Fakih olarak Peygamberleri ve 12 masum mam temsil ederken, dier yandan yasama, yrtme ve yarg da dhil olmak zere btn kurumlarn stnde yer almakta ve lkenin en st dzey makam konumunda durmaktadr. Bu sebepten anayasada dini liderlik makamyla ilgili ok fazla ayrntya girilmitir. Dini liderin kim tarafndan ve nasl tayin edilecei ve denetlenecei de doal olarak ayrntlandrlm ve bylece Uzmanlar Konseyine kimin aday olaca ve nasl seilecekleri de anayasayla belirlenmitir. Buna gre Uzmanlar Konseyinin ye says lke nfusuna gre deikenlik arz etmektedir. Her bir milyon kii iin bir ye belirlenmi olup her eyalet kendi nfusu orannda Uzmanlar Konseyine ye gndermektedir. Uzmanlar Konseyine sekiz yllna seilecek kiinin aday olabilmesi iin tamas gereken kriterler unlardr: 1. Dindarl ile tannmak ve ahlaki olarak gvenilir olmak 2. Baz fkhi meselelerde itihat yapabilecek ve uygun artlar tayan kiiyi dini lider olarak seebilecek kadar dini bilgiye sahip olmak 3. an sosyal ve siyasi meselelerine vkf olmak 4. ran slam Cumhuriyeti sistemine bal olmak 5. Sosyal, siyasi ve dier alanlarda sabkas olmamak

50. Hseyin Cennati, ura-y Nigehban Sened-i Meruiyet-i Kavanin-i Nizam, (Tahran: Mellif kendisi yaynlam, 1370); ran slam Cumhuriyeti Anayasas; Celaleddin Medeni, Hukuk-i Esasi ve Nehadha-y Siyasi-i Cumhuri slami, (Tahran: Ner-i Hemrah, 1373).

58

2 .

N E M L

K U R U M L A R

Bavuran adaylarn yukardaki zelliklere sahip olup olmadn belirleme yetkisine Koruyucular Konseyi sahiptir. Ancak dini liderin dorudan ya da dolayl olarak yetkinliklerini onaylad kiiler Koruyucular Konseyinin onayna ihtiya duymamaktadrlar. ran Anayasasnda dini liderin ok gl bir konumu olmasndan dolay hlihazrda bu meclisin pek fazla bir ilevi olmadn sylemek mmkndr. Uzmanlar Konseyi ancak mevcut dini liderin hayatn kaybetmesi durumunda rann yeni dini liderinin belirlenmesi konusunda nem arz etmektedir.51

2.2.5

Dzenin Yararn Tehis Konseyi ( ura-y Tehis-i Maslahat- Nizam )

Bu Konsey Millet Meclisi ile Koruyucular Konseyi arasndaki ihtilaflar zmek, dini liderin ihtiya duyduu konularda kendisine danmanlk yapmak ve sistemin sorunlarn zmek amacyla kurulmutur. randa Devrim sonras yaplan ilk anayasada Tehis Konseyi yer alamam ve Millet Meclisi ou kez eli kolu bal kalmtr. Meclis, Koruyucular Konseyinden dnen kararlar mecburen ya onlarn istedii ekilde dzenlemek durumunda kalm ya da kanunu karmaktan tamamen vazgemitir. Bir mddet sonra sistem ciddi bir kmaza girmi ve Meclis yetkilileri duruma zm bulmas iin mam Humeyniye bavurmulardr. Bunun zerine mam Humeyni slamn namaz, hac gibi birincil emirleri deil fakat ikincil emirleri sz konusu olduunda slam dzeninin maslahatn gzeterek karar verecek bir kurum oluturulmasn nermitir. Bylece 1988 ylnda Dzenin Yararn Tehis Konseyi oluturulmutur. Buna gre Dzenin Yararn Tehis Konseyinin birincil grevi Millet Meclisi ile Koruyucular Konseyi arasndaki ihtilaflar zmektir. Millet Meclisi kard yasay Koruyucular Konseyine gndermekte ve grlerini sormaktadr. Koruyucular Konseyi, yasay uygun grmemesi halinde gerekeleri ile birlikte Meclise geri gndermekte ve Millet Meclisi de Koruyucular Konseyi ile hemfikir olmamas halinde yasay Dzenin Yararn Tehis Konseyine gtrmektedirler. Tehis Konseyi yasay incelemekte veya Koruyucular Konseyi ya da Millet Meclisi lehine karar vermektedir ve konseyin verdii karar yasalatrlmaktadr. Tehis Konseyinin ikinci grevi, dini liderin ihtiya duyduu konularda onun iin gerekli alma ve aratrmalar yaparak danmanlk vazifesi grmek, nc grevi ise sistemin sorun ve kmazlarn zme kavuturmaktr. Yasada belirtilmeyen bir sorun ortaya ktnda ya da yasayla zlemeyecek bir mesele ile karlaldnda vakit kayb olmamas iin bu kurum uygun karar alma yetkisine sahiptir.
51. Ferhengname-i Nehadha-y nklab- slami; S. Muhammed Haimi, Hukuk-u Esasi-yi Cumhuri slami, (Kum: Mctemi-i Amuze-i Ali, 1375)

59

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Son olarak dini liderin lm, istifas ya da azledilmesi durumunda Cumhurbakan, Yarg Erki Bakan ve Koruyucular Konseyinden bir fakihten oluan bir kurul yeni dini lider seilene kadar onun vazifelerini stlenmektedir. Burada, Koruyucular Konseyinden hangi fakihin bu kurulda yer alacana Dzenin Yararn Tehis Konseyi karar vermektedir. Dzenin Yararn Tehis Konseyinin tm yeleri dini lider tarafndan belirlenmektedir. Konseyin eski teknokrat ve brokratlardan oluan toplam 34 yesi vardr. Hkmet nezdinde nemli mevkilerde bulunan veya devrimin nemli ahsiyetlerinden hayatta olanlar da bu durumda grev almaktadr. Konseyin bakanln halen Haimi Rafsancani srdrmektedir.52

2.3
2.3.1

SOSYAL VE DN KURUMLAR
slam Devrimi Mustazaflar ve Gaziler Vakf (Bonyad- Mustazafin ve Cambazan- nklab- slami)

mam Humeyni, 28 ubat 1979 tarihinde Devrim Konseyine verdii talimatla Pehlevi hanedan ve bu hanedanla ilikisi olanlarn ah rejimi dneminde edindikleri btn menkul ve gayrimenkul mallara el konularak bu mallarn ezilen kitlelerin, yoksul ii ve memurlarn yararna kullanlmasn istemitir. Bunun zerine Devrim Konseyi sz konusu vakf kurup birok irket ve sanayi kuruluunun ynetimini bu vakfa brakt. Vakfn kurucu heyetinde Beheti, Hamanei, Musevi Erdebili, Rafsancani, Ali Asgar Mesudi, zzetullah Sahabi ve Ahmed Celali gibi nemli isimler yer almtr. Sz konusu heyet Ali Naki Hamuiyi vakfn bakanlna atamtr. 11 Mays 1980 tarihinde Devrim Konseyi tarafndan onaylanan vakfn tznde Mustazaflar Vakfnn grevi yle tanmlanmtr: Vakf btn mal varlklarnn yasalara uygun ekilde ekonomi yatrmlarna dntrlmesi, toplumdaki mahrumlarn i ve barnma sorunlarnn zlmesi, ehit ailelerine ve yoksullara gerekli yardmn yaplmas amacyla kendisine verilen yetki ile Pehlevi hanedannn ve bu hanedan yaknlarnn mallarna el koyarak, bunlar kendi tzne gre kullanabilir Zamanla artlarn deimesiyle birlikte vakfn emas ve tekilatlanmas da deimitir. rnein gaziler ile ilgili birim mstakil bir kurum haline getirilmitir. Geriye kalan Mustazaflar (zayf braklmlar/ezilenler) Vakf ise bugn rann en

52. Ali Ahmedi, Mecme-i Tehis-i Maslahat- Nizam, (Tahran: Merkez-i Esnad- nklab- slami, 1383); Muhammed Cevad Arasta, Tehis-i Maslahat- Nizam ez Didgah- Fkhi ve Hukuki, (Tahran: Kanun-i Endie-i Cevan, 1381); www.majma.ir

60

2 .

N E M L

K U R U M L A R

zengin kurumlarndan biri haline gelmitir. Vakfn ats altndaki kurumlardan bazlar unlardr: Sanayi, maden ve petrol kurumu, tarm kurumu, ehircilik ve konut kurumu, seyahat ve turizm kurumu, kara ve deniz tamacl kurumu, ticaret kurumu. Vakf bu kurumlar aracl ile sanayii, ticaret, tamaclk, turizm ve dier alanlarda yzn zerinde byk lekli irkete sahip olup tm lke apnda otelleri, turizm merkezleri, havayolu irketleri ve yzbinlerce hektarlk arazileri vardr.53

2.3.2

slami Tebli Ofisi Kum lim Havzas (Defter-i Tebligat- slami Havzai lmiye-i Kum)

Bata rann dini eitim merkezi olan Kum ehrindekiler olmak zere lkedeki btn dini eitim kurumlar ve medreseleri bu ofise baldr. randa dini kurum ve ahsiyetlerin btn sosyal ve siyasal alanlardaki etkisi dikkate alndnda slami Tebli Ofisinin nemi de daha kolay anlalr. randa devrim sonras kurulan ilk kltrel dini kurumun ilk olarak ismi mam Tebli Dairesi olmutur. Yukarda zikredilen ismi ise sonradan almtr. u anda bu ofis dorudan dini lider Hamaneiye bal olup yetkilileri dini lider tarafndan tayin edilmektedir. slami Tebli Ofisinin grev ve vazifeleri unlardr: 1. Bir dini dncenin, akidenin ve Kurn-i Kerm ile ilgili bilgi alanlarnn aklanmas ve dzenlenmesi 2. Medreselerin eitim, aratrma ve inceleme hizmetlerinin gerekletirilmesi 3. Dini liderlik makamnn dnce ve ideallerinin gerekletirilmesi dorultusunda lkenin kltrel yapsna yardmc olmak amacyla medreselerin slami ve ilmi gcnden faydalanmak 4. Medreselerin eitim, aratrma, siyaset, kltr ve sanat alanndaki ihtiyalarnn ve nceliklerinin belirlenmesi ve gereinin yaplmas 5. lkenin ihtiya duyulan her kesine din adamlarnn gnderilmesi 6. Gerekli kitap, dergi ve dier yaynlarn hazrlanmas ve yayn 7. Fkh, kelam, siyaset ve benzeri alanlarda ortaya kan yeni sorularla ilgili almalar yapp zmler retmek slami Tebli Ofisi yukarda belirtilen genel grev ve hedeflerini daha da ayrntlandrm ve her alanda ayr ayr hedefler belirlemi durumdadr.54

53. Bkz. www.irmf.ir; www.irdc.ir; www.shahid.ir; Gozare-i ez bonyad- mustazafan, (Tahran). 54. Bkz. www.qomct.com; www.balagh.net; Berresi, Tebyin ve Vez-i Movcud Danegahha-y Ferhengi-i Kiver, (Tahran, 1380).

61

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.4
2.4.1

SLAHLI GLER
Besic-i Mustazafin (Ezilenlerin Savunma Gc)

slam Devriminin ertesinde 26 Kasm 1979 tarihinde mam Humeyni tarafndan 20 milyonluk ordu iaryla kurulmas talep edilmitir. Milis gc olma zelliine de sahip olan ama temel olarak bir tr sivil savunma hareketi olan Besicten nce ah zamannda da benzer bir yaplanma olduunu ve Besicin onun yerine getiini hatrlatmak gerekir. ah zamanndaki kurumlarla benzer yapda olan kurum, 1972 ylnda milli hazrlk ve sivil savunma yasasna dayanlarak kurulmu ve daha ok sel, deprem gibi doal afetlerde hizmet etmek zere projelendirilmitir. Ancak slam Devriminin tad ezilenlerin hakimiyeti iddiasndan dolay Besic hareketi de daha farkl bir formatta oluturulmutur. Esas olarak Besicin kurulmasndaki temel ama slam Devrimini i ve d tehditlere kar koruyacak gnll/silahl bir g tesis etmek olmutur. Buna gre mam Humeyni geni kitlelerin Besic hareketine katlmn salamak iin Besici ideal/topik bir konuma yerletirmi ve bu hareketi Allahn Ordusu olarak tanmlamtr. Bu srete Besic resmiyet kazanmak iin gerekli giriimleri balatm ve nce 10 Temmuz 1980 tarihinde Besic Kurumu adyla Devrim Konseyi tarafndan onaylanmtr. Buna gre Besic, atanm bir lider veya Konsey tarafndan ynetilecek ve genel politikas savunma Konseyi tarafndan belirlenmesi hedeflenmitir. Ancak 10 ubat 1980 tarihinde yaynlanan yeni kararname ile Besic, Devrim Muhafzlarnn gzetimine verilmitir. Bundan sonra Besic, Devrim Muhafzlarnn birimlerinden biri olup, politikalar, lideri v.s. Devrim Muhafzlar tarafndan tayin edilmitir. ran slam Cumhuriyeti Anayasasnn 101. Maddesi Besicin yasal adan nemini bariz bir ekile gstermektedir. Anayasa maddesinde siz de onlara kar gcnzn yettii her trl kuvvet ve cihad iin beslenen atlarla hazrlk yapn. Bununla hem Allahn dmann hem kendi dmannz, hem de onlarn dndaki dier dmanlar korkutursunuz. Onlar siz bilmezsiniz Allah bilir, ayetinin hkm gerei devlet btn vatandalarna slami llere gre askeri eitim olana sunmakla ykmldr. yle ki vatandalar her zaman iin lkeyi ve ran slam Cumhuriyeti sistemini silahl olarak savunma yetisine sahip olsunlar. Ancak vatandalarn silah sahibi olabilmesi iin resmi makamlardan izin almalar gerekir eklindeki tanmlama ile Besicin yasal erevesini belirlemektedir. Bu ekilde Besicin Devrim Muhafzlar gzetimindeki varl ve faaliyetleri anayasal dayanak bulmutur. Buna ek olarak Besic kltrel saldrlarla mcadele ve devrimci kltr yaratmakla da grevlidir. Yine yaanacak herhangi bir krizde silahl bir kurum olarak silahl glerin bir paras unvanyla lke topraklar ve snrlarn savunacak, i ve d tehditlere kar mcadele edecektir.

62

2 .

N E M L

K U R U M L A R

Besicin bu sorumluluk dorultusunda gerekletirdii en nemli ve aklda kalc grev d tehditlere kar mcadele balamnda 8 yllk ran-Irak savanda stlendii vazifedir. Bu savata gnll Besic Ordusu ok nemli bir grev stlenmi ve 90 binden fazla kayp pahasna savata etkin bir rol oynamtr. Besicin bu savata gsterdii baar onun sistem ierisindeki konumunu ykseltmi ve gcn arttrmtr. Bu sayede Besic bugne kadar da lkenin en nemli gleri arasnda saylagelmitir. Bugnk haliyle Besic daha ok toplumsal olaylarda grev almaktadr. zellikle muhalif gsteriler sz konusu olduunda bu gsterilere esas mdahaleyi sivil veya askeri kyafetli Besicler yapmaktadr. Hem anayasal bir g olmas, hem de devrim ideallerinin koruyucusu roln stlenmi olmasndan dolay Besic bu tarz muhalif gsterilere ok sert mdahale edebilme cesaretini gsterebilmektedir. Bu yntemlerle yarattklar bir tr korku imparatorluundan dolay birok kesimin ok ciddi tepkisini ekmi olsa da Besicin bu tepkileri dikkate ald pek sylenemez. Bugn de herhangi bir eylem ya da protesto ortaya ktnda Besic oraya intikal eden ve olaylara mdahale eden ilk gtr. Fakat belirttiimiz gibi olaylara mdahalesi ok serttir. yle ki polisin bazen protestocular Besice kar koruduu da grlmtr. Besic temel olarak gnlllk esasna gre olumutur. Toplumun her kesiminden ve her meslek grubundan Besic yesi bulmak mmkndr. Elbetteki Besic yesi olmann devrim ideallerini paylamak dncesinden kaynakland gibi sistem ierisinde yer alabilmenin nemli ve avantajl bir yolu olmas da bunda etkilidir. Sonuta lkenin en kalabalk ordusunun yesi olmakla baz brokratik ve resmi kaplarn alaca muhakkaktr. Bugn Besic 10 milyonun zerinde ye saysna sahip olan bir gtr. Ekonomik olarak da daha gl bir yapya sahip olmas iin gerekli btn olanaklar salanmtr. Yllk gayri safi milli haslann %1inin Besice aktarlmasnn yannda Besice yaplacak yardmlar vergiden dlebilmektedir. Sonu olarak Besic, anayasal dayana ile ran-Irak savandaki gc ve kendisine ykledii ideal rol sebebiyle gnmz rannn en nemli glerinden biri olmu ve dini liderlere kaytsz artsz itaat dsturuyla devrime zarar vereceini dnd her trl oluuma mdahale etmeyi temel ilke olarak kabul etmi bir siyasi /askeri kurumdur. Bunun en nemli rneklerinden birisi de 2009 ylnda yaplan tartmal cumhurbakanl seimlerinden sonra yaanan protestolara Besicin sert mdahalesi olmutur. Besicin u andaki komutan Muhammed Rza Nakdidir.55

55. Bkz. Hueng Emir Ahmedi-pervin Muhammedi, ran pes ez inklab, (Tahran: intiarat- baz, 1381); Besic der pertov-e kanun, (Tahran: ner-i ferheng-i aye, 1379).

63

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

2.4.2

Devrim Muhafzlar

slam Devriminin gereklemesinden ksa bir sre sonra yeni bir ordu kurulma ihtiyac hissedilmitir. Zira ah Ordusundaki askeri hiyerari, idamlar, azledilmeler ve ayrlmalarla km gibi bir grnt sergilemitir. Bu gelimeler zerine 22 Nisan 1979 tarihinde mam Humeyninin emriyle Devrim Muhafzlar Ordusunun (DMO) resmi olarak kurulu sreci balamtr. Bylece Devrim Konseyi, Devrim Muhafzlar Komuta Konseyini kurmakla ilk adm atmtr. DMOnun kuruluunun resmi ilanndan ksa bir sre nce ise lkedeki kriz ve karmaa ortamnn dourduu ihtiyatan dolay birbirinden bamsz birka silahl grup olumutur. Bunlar: a. Milli Savunma isimli geici hkmetin asayii salamak iin oluturduu tekilat. Devrimin ertesinde mevcut ordu gcn ve etkisini kaybetmi olduundan dolay geici hkmet asayii salayabilmek iin bu gc oluturmu ve bana Hasan Lahutiyi geirmitir. Babakan Yardmcs brahim Yezdi de Lahutiye yardm etmekle grevlendirilmitir. Bu tekilatn nemli isimleri arasnda Muhammed Garezi, Ali Muhammed Beareti, Muhsin Refikdost, Muhsin Sazgara, Sabagiyan ve Hasan Abidi Caferi zikredilebilir. mam Humeyninin sadk takipileri olan bu isimler, Devrim Muhafzlar Ordusunun kuruluunda nemli roller stlenmi, ayn zamanda bu yeni ordunun bel kemiini oluturmutur. b. Daha ok ah dneminde tutuklu bulunan ve hapishane kaplar alnca zgr kalan slamc mahkumlarn devrimin kazanmlarn korumak ve ah rejiminin bakiyelerini pskrtmek amacyla oluturduklar bu grubun nemli isimleri unlar olmutur: Cevad Mansuri, Abbas Aazamani, Abbas Duzduzani, brahim Hac Muhammedzade, Muhammed Muntazari ve Yusuf Kolahduz. c. PASA isimli bu tekilat slam Devrimi mcahitleri rgtnn bir kolu olmakla birlikte Muhammed Muntazari etrafnda rgtlenmitir. Bunlar devrim ncesi ah rejimine kar gerilla sava vermi ve ayn zamanda Lbnanda kamplar kurmutur. Muhammed Muntazari devrimden sonra randa yeni bir dzenli ordu kurulmas fikrini ilk dile getiren kii olup bu konuda birok giriimde bulunmutur. Bu yzden devrimden sonra PASA hareketini kurmutur. Ona gre bu ordu geici hkmetten bamsz olarak hareket etmeliydi. Bu gruplar devrimle birlikte faaliyetlerine balamtr. Ancak grev ve yetkilerindeki belirsizlik ya da hkmetle diyaloglar konusundaki mulaklklardan dolay ortaya baz sorunlar kmas zerine dzenli tek bir ordu fikri domutur. Devrim Konseyi bu amala harekete geip Rafsancaniyi yukardaki gruplarla diyalog

64

2 .

N E M L

K U R U M L A R

ierisinde Devrim Muhafzlar Ordusunu kurmakla grevlendirmitir. Buna gre Rafsancani, yukardaki gruplarn nemli isimlerinden oluan 12 kiilik bir grup oluturmutur. Bunlar; lk gruptan: Muhsin Sazgara, Muhammed Garezi, Asgar Sabagiyan, Muhsin Refikdost kinci gruptan: Yusuf Kolahduz, Abbas Duzduzani, Cevad Mansuri, Abbas Aazamani nc gruptan: Muhammed Burucerdi, Murtaza Elviri, Yusuf Furuten, Muhsin Rzai Bu 12 kiilik Konsey 9 maddelik bir kurulu tz hazrlayp Devrim Konseyinin onayna sunmu ve 22 Nisan 1979 ylnda Devrim Muhafzlar Ordusu resmen kurulmutur. Kuruluundan hemen sonra Devrim Muhafzlar Ordusu bir bildiri yaynlayarak hedef ve grevlerini u ekilde belirtmitir: 1. Hedef: bu ordunun hedefi randa meydana gelen slam Devrimini korumak ve devrimin slami ideolojisini tm dnyaya yaymak. 2. Grev: Devrim Muhafzlar Ordusunun grevlerinden bazlar unlardr: a. Asayiin salanmas konusunda gerekli yardmda bulunmak ve Devrim kart unsurlar takip ve tutuklama. b. Devrim kartlarnn silahl saldrlarna kar silahl mcadele. c. Yabanc glerin saldr ve igallerine kar savunma. d. ran slam Cumhuriyetinin dier silahl gleriyle ibirlii. e. Ordu mensuplarnn ahlaki, ideolojik, siyasi ve askeri eitimi. f. Yarg makamlarnn grevlerini icra etmesine yardmc olmak. g. Devrim Liderinin gzetimi altnda ve hkmete danarak btn dnya ezilenlerinin hak ve zgrlk hareketlerini desteklemek. h. Gerek doal afetlerde gerekse lkenin geliim ve kalknmasnda gerekli grev ve sorumluluklar yerine getirmek. Bylece kuruluu gerekleen slam Devrimi Muhafzlar Ordusu, bnyesine katt yeleri deiik karargahlarda eitmeye balamtr. Devrim Konseyi, Devrim Muhafzlar Ordusunun kuruluundan bir ay sonra Ayetullah Musevi Erdebiliyi hkmet ve Devrim Muhafzlar arasndaki ilikileri koordine etmekle grevlendirmitir. Bu grev bir mddet sonra Hamaneiye verilmitir. Devrim Muhafzlar Ordusu 1 yl ierisinde btn lke apnda ok hzl, geni ve baarl bir rgtlenme gerekletirerek kadn-erkek birok kiiyi bnyesine katmtr. Irak sava baladnda Devrim Muhafzlar tm gcyle silahl kuvvetlerin yannda bu savata yer almtr. Hem Devrim Muhafzlarnn gittike gelime-

65

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

si hem de savala birlikte yeni ihtiyalarn ortaya kmas zerine 17 Eyll 1985 tarihinde Devrim Muhafzlarnn kara, hava ve deniz kuvvetlerinin oluturulmasna karar verilmitir. Sonralar Devrim muhafzlar bir bakanla dntrlm ve Muhsin Refikdost ilk bakan olmutur. Sava ihtiyalarnn karlanmasnn organizasyonunu da stlenen bu bakanlk 1989 ylnda ise lavedilmitir. Devrim Muhafzlar Ordusu, Genel Kuvvetler Komutanl bnyesinde bamsz bir ordu haline getirilmitir. Genel Kuvvetler Komutanl dorudan dini lidere baldr. DMO rann en nemli silahl gcdr. Btn askeri alanlarda birincil greve sahip olmakla birlikte grev alan askeri sistem ile snrl deildir. 8 yllk ran-Irak sava sonrasnda lkenin yeniden yaplanmas, kalknmas ve gelimesi konularnda da baat rol oynam ve bylece ekonomik bir g haline gelmitir. Bugn rann en byk irketleri esasen DMOya aittir. Bu haliyle DMO hem askeri hem ticari alanda rann bel kemiidir denebilir. Belirtmek gerekir ki Devrim Muhafzlar Ordusunun ticari faaliyetleri vergiden muaftr. DMO komutanln yapm kiiler srasyla unlardr: Cevad Mansuri, Ali Dan Mnferid, Murtaza Rzai, Muhsin Rzai, Yahya Rahim Safevi, Muhammet Ali Caferi. Tam ismi slam Devrimi Muhafzlar Ordusu olan bu yapnn isminde ran kelimesi zellikle yoktur. Zira mam Humeyni ve Devrimin ekirdek kadrosuna gre bu ordu tm slam mmetinin Ordusudur ve ran ile snrl deildir.56

2.4.3

Genelkurmay Bakanl

slm Devriminin banda lkedeki karklklar, yasal boluklar ve ordu ierisindeki dzensizlik gibi nedenlerden tr mam Humeyni genel kuvvetler komutasn kendi uhdesine alm ve bu dorultuda talimatlar vererek bir dizi alma balatmtr. Fakat, bu alandaki ilerin okluu ve karmaklndan dolay 1979 ylnda Genel Kurmay Bakanlnn kurulmas kararlatrlmtr. mam Humeyni; Musevi Erdebili, Hamanei ve Rafsancaniden oluan bir Konsey oluturarak onlara Genel Kurmay Bakanln kurmalar talimat vermitir. Bu Konsey baz almalar sonucunda Genel Kurmay Bakanln vekaleten Cumhurbakan Benisadrn stlenmesini nermi, mam Humeyni tarafndan da uygun grlnce Benisadr vekaleten Genel Kurmay Bakan olmutur. Benisadr Cumhurbakanlndan azledilince de grev yine vekaleten bu kez Rafsancaniye verilmitir. mam Humeyninin vefat edip yerine Hamaneinin dini lider olmasyla Genel Kuvvetler Komutanl dini lidere balanp Hamanei Genel Kuvvetler Komutan unvann da stlenmitir.

56. Bkz. Davud Kasmpur, Hatrat- Muhsin Refikdust, (Tahran, 1383); Hseyin Yekta, Ruzumar- Ceng-i ran ve Irak, (Tahran, 1375); Hemehri gazetesi, 2 mihr 1381; Ruzha ve Revidadha, c.1, Tahran, 1377; Cumhur-i slami gazetesi, 29 mihr 1380.

66

2 .

N E M L

K U R U M L A R

ran-Irak Savann sonlarna doru silahl gruplar arasnda irtibat salamak amacyla Genel Kuvvetler Komutanl Genel Kurmay Bakanlna dntrlmtr. Bylece Ordu, Devrim Muhafzlar, Polis gibi silahl gler Genel Kurmay Bakanlnn gzetimine devredilmitir. Genel Kurmay Bakanlnn grevleri ise yle belirtilmitir: a) eitli ordu birimleri arasnda gerekli iletiimi salamak, uygun kararlar alnmas iin gerekli ve yeterli hazrlklar yapmak. b) Genel askeri politikalar belirlemek. Ordunun genel ihtiyalar, btesi, geliimi ve programlar hakknda gerekli almalar yapp bunlar Savunma Bakanlna iletmek de Genel Kurmay Bakanlnn grevleri arasndadr. Bunun yannda ran Dini Lideri tarafndan gerekli grlen her trl almay yapmak Genel Kurmay Bakanlnn vazifesidir. randa ilk Genel Kurmay Bakan dnemin Babakan Mir Hseyin Musevi olmutur. Ondan sonra bu greve Seyyid Hasan Firuzabadi getirilmi ve halen de bu grevi ayn isim yrtmektedir.57

2.4.4

slam Devrimi Komiteleri (Gvenlik Gleri)

slam Devrimi ile birlikte karakollarn ele geirilmesiyle birok silah halkn eline gemitir. Bir yandan emniyet glerinin yokluu, dier yandan silahlarn kontrolsz olarak halkn eline gemi olmas lkede ciddi bir gvenlik sorununu ortaya karmtr. Bunun zerine mam Humeyni bir bildiri yaynlayarak halkn bir an nce sokaklardan ekilip camilere ve sosyal merkezlere ynelerek oradaki din adamlarnn szlerine gre hareket etmesini, din adamlarndan da halk asayie aykr davranlardan alkoymasn istemitir. Bu bildiri zerine lkedeki tm camilerde Devrim Komiteleri oluturulup bu komiteler asayii salamak amacyla faaliyete gemitir. Ayetullah Mehdevikeninin komutasnda oluturulan Devrim Komitelerinin merkez Konseyinde Askerevladi, Behzad Nebevi, Murtaza Elviri ve Yusuf Furuten gibi isimler yer almaktayd. Komiteler cami eksenli olutuu iin blge komutanlar da ounlukla din adamlar olmutur. Devrim Komiteleri ksa bir srede tm lkede rgtlenip Tahrandaki merkez komiteye balanmtr. Devrim Komitelerinin vazifeleri unlardr: 1. Devrim kart giriimlerle mcadele 2. Eski rejim unsurlarnn yakalanmas, tutuklanmas ve yargya sevk edilmesi 3. Halkn eline gemi ar ve hafif silahlarn toplanmas 4. Silah kaaklnn nlenmesi 5. Eski rejim unsurlarnn mallarna el konmas ve yetkililere teslimi 6. ehir, ky ve kasabalarn gvenlik ve dzeninin salanmas
57. Tekilat ve faaliyetha-y stad- fermandehi klli kuvva; Ferhengname-i nehadha-y inklab- slami

67

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

7. Sularn ortaya karlmas ve sulularn takibi 8. Resmi daire ve bakanlklarn korunmas 9. Karaborsann nlenmesi 10. Faiz, rvet ve benzeri olaylarn engellenmesi 11. Seimlerde gvenliin salanmas 12. Snr blgelerindeki ayrlk gruplara kar mcadele vs. Bir mddet sonra bu komiteler ileri Bakanlna balanrken komitelerin komutan Mehdevikeni ise ileri Bakan olmutur. Mehdevikeni ileri Bakanlndan ayrldktan sonra da Devrim Komiteleri komutanl grevini srdrmtr. ran-Irak Savann balamasyla birlikte Asker ve Devrim Muhafzlar cepheye gidince i gvenlik tamamen Devrim Komitelerinin sorumluluunda kalmtr. Zamanla tekilatlanmas yasalar erevesinde ekillenen devrim komiteleri, 1991 ylnda kan bir yasayla ran slam Cumhuriyeti Emniyet Genel Mdrlne dntrlmtr. randa Polisin yannda Jandarma da Emniyet Genel Mdrlne baldr.58

58. Bkz. www.irdc.ir; www.police.ir; Gulamrza Hacservi, Hatrat- Mehdevikeni, (Tahran, 1385); Celaleddin Farsi, Ferheng-i Vaje-i nklab- slami, (Tahran, 1374).

68

3. ETNK VE DN GRUPLAR

ran nfusu gerek etnik, gerekse dini gruplar asndan homojen bir yapya sahip olmayp farkl blgelerde younlam farkl etnik ve dini unsurlardan meydana gelmektedir. zellikle etnik yapnn bugnk eitliliinin uzun tarihi arka plan vardr. Aryallar, Babilliler ve Smerlerin rana girmesiyle balayan etnik karlama ve karm, yzyllar boyunca meydana gelen siyasi olaylar ve askeri hareketler neticesinde devamlln srdrmtr. Byk skenderin ran seferi sonrasnda onun ordusundan olup randa kalmay tercih edenler ve Mslmanlarn ran fethinin ardndan buraya yerleen Araplar bu etnik karlamann rneklerindendir. Elbetteki durum bununla snrl deildir. Tarihin farkl dnemlerinde randa farkl etnik karlamalar da yaanmtr. rana g eden en byk grubu Gazneli ve Seluklu Trkleri oluturmaktadr. Ayrca Cengiz Hann saldrlar da Moollarn ve Tatarlarn byk bir ksmnn rana yerlemesiyle sonulanmtr. Bu glere ek olarak farkl tarih dilimlerinde ran devletleri siyasi nedenlerden tr komu lkelerden zbek ve Trkmenler gibi kabileleri rana getirmitir. Bylece yzyllarca sregelen karlamalar neticesinde randa bugn birok etnik grup yaamaktadr. Bunlarn en nemlileri Fars, Azeri, Krt, Lor, Belu, Bahtiyari, Tala, Trkmen, Kagai, ahseven ve Araplardr. Bunlar dnda baz kk gruplardan da bahsetmek mmkndr.59 Bu etnik gruplarn saylar ve nfus ierisindeki oranlar tartmaldr. Resmi nfus saymlarnda etnik kkene dair bir istatistik karlmad iin bunlarn kesin

59. Bkz. Association of Human Rights Defenders (www.bashariat.com).

69

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

nfusundan sz etmek mmkn deildir. Durum byle olunca da birbirinden farkl, hatta ou zaman aralarnda byk uurumlar bulunan rakamlar telaffuz edilmektedir. zellikle her grubun milliyetileri ait olduklar etnisitenin nfusu konusunda abartya kaabilmektedir. Yine de baz tahmini rakamlardan bahsetmek elbette mmkndr. rnein ABD stihbarat Tekilat CIA, ran nfusunun etnik gruplar asndan dalmn Fars %61, Azeri %16, Krt %10, Lor %6, Belu %2, Arap %2, Trkmen ve Trk boylar %2 ve dier %1 olarak vermektedir.60 Dini gruplara gelince devletin resmi dini olan slam dnda randa resmen aznlk olarak kabul edilip anayasal haklara sahip olan dinler Hristiyanlk, Yahudilik ve Zerdtlktr. ran slam Cumhuriyeti Anayasasnda etnik gruplarn ve dini aznlklarn haklarna dair baz maddeler yer almaktadr. Sz konusu gruplara dair bilgi vermeden nce bu maddelere gz atmak faydal olacaktr. ran Anayasasnn 19. ve 20. maddelerinde dini ve etnik gruplar arasnda ayrmclk yaplamayacana dair genel bir ereve izilmitir. Madde 19: randaki btn insanlar, hangi kkene ve etnik gruba bal olurlarsa olsunlar ayn haklara sahiptirler ve renk, rk, dil ve eilimleri bir ayrcalk salamaz. Madde 20: lkenin btn vatandalar, hem kadnlar hem erkekler, eit olarak kanunun korumas altndadrlar ve slami kriterlere uygun; dini, siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel haklara sahiptirler. Bu genel ereve dnda dier baz maddelerde gerek etnik gruplar, gerek dini aznlklar ve gerekse de rann resmi mezhebi olan Caferilik dndaki slam mezheplerinin sahip olduklar haklar belirtilmitir. Aada ilgili maddeler yer almaktadr: Madde 12: rann resmi dini slam ve resmi mezhebi On iki mam Caferiliidir. Bu madde hibir surette ve hibir zaman deitirilemez. Hanefi, afii, Maliki, Hanbel ve Zeydi gibi dier mezhepler tam bir hrmete sahiptirler. Bu mezhep mensuplar ibadetlerini yaparlarken kendi hukuklarna tabidirler. Bu mezhepler, dini eitimi devam ettirmede, evlilik, boanma, miras gibi ahs ve aile hukukunda ve bunlarla ilgili davalarn mahkemelerde almasnda resmi bir statye sahiptirler. Bu mezheplerden birinin mensuplarnn ounlukta olduu bir blgede, yerel mevzuat, meclislerin hukuksal snrlar iinde kalmak ve dier mezhep mensuplarnn haklarn korumak artyla o mezhebe gre yaplr.
60. Bkz. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html

70

3 .

E T N K V E

D N

G R U P L A R

Madde 13: Yalnzca; Musevi, Zerdt ve Hristiyanlar dini aznlk olarak tannrlar. Bunlar; kanunlar dhilinde kendi dini merasimlerini uygulamakta serbesttirler. ahs ve aile hukukunda ve dini eitimde kendi dinlerinin kurallarna gre hareket etmede serbesttirler. Madde 14: Sizinle din hususunda savamam ve sizi yurtlarnzdan karmam olanlara iyilik yapmanz ve onlara adaletli davranmanz Allah size yasaklamaz. nk Allah adaletli davrananlar sever. Ayet-i kerimesi hkmnce; ran slam Cumhuriyeti hkmeti devleti ve Mslmanlar Gayr-i Mslim fertlere kar gzel ahlak, slami adalet ve eitlik prensiplerinde ve insan haklarna uygun davranmakla ykmldr. Bu prensip, slama ve ran slam Cumhuriyetine kar komplo ve faaliyetlerden uzak duran herkes iin geerlidir. Madde 15: rann resmi dili, insanlarnn ortak dili olan Farsadr. Resmi dokmanlar, yazmalar ve kitaplar bu dilde yazlmak zorundadr. Bununla birlikte basnda, kitle iletiim aralarnda ve ayn zamanda okullarda o dile ait edebiyat derslerinde Farsaya ek olarak dini ve etnik dillerin kullanmna izin verilir. Madde 64 : Zerdt ve Yahudilerin her ikisi birer vekil seerler, Asuri ve Keldani Hristiyanlar beraber bir vekil seerler ve Ermeni Hristiyanlarnn kuzeydekileri ve gneydekileri birer vekil seerler. Madde 67: (Millet Meclisi yemin treninde) Dini aznlklara mensup yeler kendi kutsal kitaplar zerine yemin ederler.

3.1

DN GRUPLAR

3.1.1 Hristiyanlar
randa Hristiyanlk zellikle 6. Yzyln sonlarnda sfahan, Yezd, Tahran, iraz ve Mehed gibi blgelerde yayld. ran Hristiyanlar farkl topluluklardan meydana gelmektedir. En byk grup Ermenilerden mteekkil olup 150.000 civarndadrlar. Ermeniler mecliste 2 milletvekili ile temsil edilmektedirler. eitli yayn organlar, 300 civarnda kiliseleri, 50 civarnda kltr, spor ve hayr ileri alannda faaliyet gsteren dernek ve kulpleri ve 50 civarnda kendilerine zel okullar vardr. Asuri Hristiyanlarn 65 kilisesi ve 20 civarnda kltrel, sosyal dernei ve merkezi vardr. Keldaniler 50.000den az nfusa ve 50 civarnda kiliseye sahiptirler. Bu iki grup mecliste 1 milletvekili ile temsil edilmektedir.61
61. Bkz. Muhammed Rza Hubruyipak, Akalliyetha, (Tahran: Ner-i iraze, 1380); Association of Human Rights Defenders (www.bashariat.com).

71

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3.1.2 Zerdtler
Hicri 32 ile 168 yllar arasnda ran Zerdtleri byk kitleler halinde Hindistana g etmitir. Sonralar Mool saldrlarndan tr yine Hindistana ikinci byk g gereklemitir. Hlihazrda rann en byk ikinci Gayr-i Mslim grubu olan Zerdtlerin nfusu 45.000 civarnda olup bata Tahran, Kerman, Yezd, iraz, sfahan, Zahedan ve Ahvaz olmak zere birok ehre dalmtr. Tahranda 9, dier ehirlerde de 8 okullar vardr. Mecliste 1 temsilciye sahiptirler.62

3.1.3 Yahudiler
Yahudiler ran topraklarnda 2700 yldr varln korumakta ve en kadim ran topluluklar arasnda yer almaktadr. ran Yahudilerinin ounluu srail devletinin kurulmasndan sonra oraya g etmitir. slam Devriminden sonra ise 80 ile 100 bin arasnda Yahudi randan ayrlm ve bunlarn ou Amerikaya yerlemitir. u andaki nfuslar ise 25 bin civarndadr. Bunlarn yardan fazlas Tahranda, geri kalan ise iraz, sfahan, Kermanah, Yezd, Kerman, Rafsancan, Burucerd ve Urumiyede yaamaktadr. Mecliste 1 milletvekili ile temsil edilen Yahudilerin Tahranda 5 okulu bulunmaktadr.63

3.1.4 Snniler
ran nfusunun yaklak %10unu oluturan Snniler daha ok Sistan-Belucistan, Krdistan ve Glistanda younlamtr. Sz konusu blgelerden zellikle Sistan-Belucistan ile Krdistan eyaletleri lkenin az gelimi mntkalar olup buralardaki refah dzeyi genel ortalamann altndadr. randa Snnilere ait 400n zerinde okul ve 10.000 civarnda cami vardr. lkenin dousunda rgtlenen ve rejim kart mcadele yrten selefi Cundullah rgt Snnilerin haklarn savunma iddiasndadr.64

3.2

ETNK GRUPLAR

3.2.1 Azeriler
ran Azerileri her ne kadar ounlukla kuzeybat blgesinde yer alan Dou Azerbaycan, Bat Azerbaycan ve Erdebil vilayetlerinde younlasalar da genel olarak btn rana yaylmlardr. Farslardan sonra en byk etnik grup olan Azeriler zellikle ticaret ve sanayi alannda ok etkin olup, ran ekonomisinde nemli bir gce sahiptirler. Genel olarak iidirler ve bata rann hlihazrdaki dini lideri Ali Hamanei rneinde olduu gibi nde gelen birok din adam Azeridir. Mezhep62. Bkz. Hubruyipak, Akalliyetha; Association of Human Rights Defenders (www.bashariat.com) 63. Bkz. Hubruyipak, Akalliyetha; Association of Human Rights Defenders (www.bashariat.com) 64. Bkz. httpp://mazaheb adyan.blayfa.com/post25.aspx; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com).

72

3 .

E T N K V E

D N

G R U P L A R

sel duyarllklarnn yksek olmas Azerileri rejime yakn tutsa da kltrel haklar konusundaki ikayetlerinden tr zellikle son yllarda milliyeti duygular olduka glenmitir.65

3.2.2 Krtler
ran Krtleri daha ok Zagros dalar boyunca Maku ehrinin gneyinden balayarak Loristan ve Huzistan eyaletlerinin kuzeyine kadar uzanan blgede yaarlar. Mahabat ehrinde Mengor, Maku evresinde Celayi, Hoy ehrinde Milan, Salmas ve Urumiye ehirlerinde ise Kara Papak, ikak ve Begzade kollar Bat Azerbaycanda yaamaktadr. rann bat blgesindeki Krt illeri Sakz, Senende ve Kermanahtr. En mehur illeri Kermanah evresindeki Sncabi, Kermanahn gneyinde Kelhor, ayrca Babahani, Kemas, Goran ve Feth Ali begidir. ounluu Snni mezhebine baldrlar ve zellikle de bu durumdan tr rejimle aralarna mesafe koymulardr. Bunun yannda siyasi-kltrel taleplerde de bulunmakta ve genel olarak sisteme muhalefet etmektedirler. Krtler arasnda etkin olan balca siyasi hareket rejim muhalifi olan ve illegal faaliyet yrten ran Krdistan Demokrat Partisidir. ran Krdistan lkenin geri kalm blgeleri arasnda yer almaktadr ve refah dzeyi ortalamann altndadr.66

3.2.3 Lorlar
Lorlar Zagros dalarnn batsnda Krdistann gneyinde yaamaktadr. lhanllar dneminde Byk Lorlar ve Kk Lorlar olmak zere iki ksma ayrlmtr. Segond, Bahtiyari, Memsini ve Lek gibi ayr ayr gruplara blnmtr.67

3.2.4 Belular
Daha ok rann dou eyaletleri Sistan, Belucistan, Kerman ile Horasann baz blgelerinde yaamaktadr. ounlukla gebe hayat srmektedirler. Sistan ve Belucistann uygunsuz yaam koullarndan dolay bu blgeyi terk edip Gilan, Mazenderan, Azerbaycan ve Horasan taraflarna g etmilerdir. Bu gler mevsimsel olabilecei gibi daimi de olabilmektedir. Belular g ettikleri ehirlerde daha ok tarmla urarlar. En nemli Belu gruplar Yar Ahmed Zai, Mir Abdi, Rigi ve Seravanidir. Snni mezhebine mensup olup lkenin geri kalm blgelerinde dalmlardr. llegal selefi Cundullah rgt bu blgelerde faaliyet gstermektedir.68

65. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 66. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 67. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 68. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com)

73

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3.2.5 Trkmenler
Orta Asyadan rana g eden Trk boylarndan olan Trkmenler Snnidir. Daha ok Trkmen Sahra ve kuzey ile kuzey dou blgelerinde yani Mazenderan eyaletinin dousunda, Horasann kuzeyinde ve yine Trkmenistan snrnda yaamaktadrlar.69

3.2.6 Kagailer
Gebe Trk boylarnn en gls ve en bydr. Fars eyaleti civarnda yaamaktadrlar. Dere, e Blok, Amele-i Cafer Begi gibi kollar vardr.70

3.2.7 ahsevenler
Gebe Trkleridir. Erdebil, Zencan, Fars Eyaletinin kuzeyi ve Save ehrinde yaamaktadrlar. Azerbaycan ahsevenleri ve Harkan, Hamse, Kum, Tahran ahsevenleri olmak zere iki ana gruba ayrlmtr.71

3.2.8 Talalar
Gilan eyaletinin kuzeybats, Erdebil ve Azerbaycan Cumhuriyetinin gneyinde yaamaktadrlar. Hem yerleik, hem gebe yaayanlar vardr. Ky ve ehirlerde yerleik olup daha ok tarmla uraanlarna Tala, dalarda gebe olarak yaayp ounlukla besi ve avclkla uraanlarna ise Gala denmektedir.72

3.2.9 Araplar
ran Araplar daha ok Huzistan eyaleti ile Basra krfezindeki adalarda yaamaktadrlar. Arap blgelerinden rana gleri Sasaniler dneminde balayp Mslmanlarn ran fethiyle art gstermitir.73

69. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 70. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 71. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 72. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com) 73. Bkz. http://www.bashgah.net/fa/content/show/15956; Association of Human Rights Defenders (www. bashariat.com)

74

4. MEDYA

randa medya ve kitle iletiim aralarnn devletin ciddi kontrolnde olduunu sylemek mmkndr. Bir yandan internet eriimine ynelik getirilen ciddi kstlamalar, dier yandan ise uydu yaynlarnn izlenmesinin ve uydu anaklarnn kullanmnn yasaklanmas ile rejimin uygun grmedii ieriklere ulalmas engellenmeye allmaktadr. Fakat bu konuda pek baarl olunduu sylenemez. Zira neredeyse her evde uydu anteni mevcut olup, insanlar daha ok yurtdndan yayn yapan televizyon kanallarn, zellikle son yllarda halkn kahir ekseriyeti Trk dizilerinin yaynland ve yurt dndan yayn yapan kanallar seyretmektedir. randa zel televizyon kanal yoktur ve mevcut kanallarn tamam dorudan dini lidere bal olan ran Radyo ve Televizyon Kurumuna baldrlar. nternet konusunda da randa filtre krclar ok yaygn olarak kullanlmakta, bylece sansr mekanizmas bir ekilde zorlanabilmektedir. Basn organlar ise daha kontrol edilebilir bir bilgi iletim arac olduklarndan daha skntl bir noktadadrlar. randa birok gazete yasalara aykr yayn yapt gerekesiyle geici ya da srekli kapatma cezas almtr. Gazeteler ise bu duruma baka bir isimle tekrar yaynlanma yntemiyle karlk vermektedirler. Aada yeri geldiinde sunacamz ve randa kapatlan gazete ve dergilerin bir ksmna dair bilgilerin yer ald tablo incelendiinde bu durum daha ak bir ekilde izah edilecektir.

4.1

TELEVZYON KANALLARI

Yukarda da bahsedildii gibi randa zel televizyon kanal bulunmamaktadr. Mevcut kanallar resmi yaklamlar dorultusunda ve ayn paralellikte yayn yapmaktadr. randa toplam 11 ulusal yayn yapan kanal bulunmaktadr. Kanal 1, 2,

75

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

3 ve 4 genel yayn yaparlar. Bunlardan Kanal 4 daha ok kltr ve sanat arlkl yaynlar yapmaktadr. Ayrca haber kanal olan Haber TV, eitim kanal Amuze TV, Kuran TV, Belgesel TV, alveri kanal olan Bazar ve Borsa TV, film ve belgesel yayn yapan Nemayi TV ile yerel meselelere ilikin yayn yapan oma TV, randa yayn yapan ulusal televizyon kanallardr. Bunun dnda yurt dna ynelik yaynlar yapan baz uydu kanallar da vardr. Bunlar; Avrupada yaayan ranllara ynelik Farsa yayn yapan Cam- Cem 1, Amerikada yaayan ranllara ynelik Farsa yayn yapan Cam- Cem 2, Asya ve Pasifikte yaayan ranllara ynelik Farsa yayn yapan Cam- Cem 3, 24 saat Arapa yayn yapan El-Alem haber kanal, daha ok dini ve mezhebi yaynlar yapan Arapa El-Kevser kanal, Franszca, Azeri Trkesi ve Bonaka yayn yapan Seher 1, ngilizce, Krte ve Urduca yayn yapan Seher 2, 24 saat ngilizce yayn yapan haber kanal Press TV, Arapa yayn yapan film ve belgesel kanal TV, spanyolca yayn yapan Hispan TV. Ayrca her eyaletin kendi resmi televizyon kanal da mevcuttur.74

4.2 GAZETELER
4.2.1 tilaat Gazetesi
tilaat Gazetesi rann ilk gazetesi olup yaklak 85 yldr yayn hayatn srdrmektedir. Bu gazete devrim ncesinde 7 Ocak 1978 ylnda mam Humeyni aleyhine yapt bir yaynla halkn fke ve galeyanna sebep olmu, devrime giden protestolar sreci byle balamtr. Zamanla olduka byyp gelien tilaat, bir gazete olmann tesine gemi ve lkenin en byk kltrel kurumlarndan birisi haline gelmitir. slam Devriminden sonra ise gazetenin kltrel kurumu olan tilaat Messesesi gazeteden ayrlarak Mustazaflar vakfna verilmitir. Hlihazrda bnyesinde farkl alanlarda birok yayn bulunan tilaat grubu resmi bir gazete sfatna sahip olup dorudan dini lidere baldr ve muhafazakar bir yayn izgisine sahiptir. Sorumlu yaz ileri mdrln dini liderin atamasyla Seyyid Mahmud Duayi yrtmektedir. Genel yayn ynetmeni ise Ali Rza Hanidir.75

4.2.2

Keyhan Gazetesi

rann en eski gazetelerinden birisi olan Keyhan gazetesi zamanla kurumsallaarak, bnyesinde eitli alanlarda yaynlar yapan birok yayn organna sahip olmutur. slam Devriminden ksa bir sre nce devrim yanls bir izgiye geen

74. Bkz. www.irib.ir 75. Bkz. www.ettelaat.com

76

4 .

M E DYA

Keyhan gazetesi o dnem slamc ve solcular arasnda ciddi bir mcadeleye neden olmutur. Devrimden sonra ise tamamen slamc kadrolarn eline gemitir. Bir dnem dini liderin atamasyla eski Cumhurbakan Muhammed Hateminin de genel yayn ynetmenliini yrtt gazete, resmi zellikli bir gazete olup yaz ileri mdrln, dini lider tarafndan tayin edilen ve muhafazakar cenahn nemli isimleri arasnda yer alan Hseyin eriatmedari yrtmektedir.76

4.2.3

Cumhur-i slami Gazetesi

Bu gazete slam Devriminden hemen sonra kurulan Cumhur-i slami partisinin yayn organ olarak faaliyetlerine balamtr. Sz konusu parti slam Cumhuriyetinin kurucu kadrosu tarafndan kurulmutur. Dolaysyla gazetenin temel hedefi ve yayn izgisi de bu ynde olmutur. lk ktnda devrimin ekirdek kadrosu arasnda yer alan Mir Hseyin Musevinin ynetimindeyken parti kendini feshettikten sonra gazete Mesih Muhacirinin editrlnde ve dnemin Cumhurbakan, gnmzde ise dini lider olan Seyyid Ali Hamaneinin sorumlu mdrlnde yaynna devam etmitir. Bu gazete ran siyasal hayatna hakim unsurlarn gayr- resmi szcs konumundadr. Hatemi Cumhurbakan seilene kadar kendini sa ve sol oluumlardan bamsz bir yerde konumlandran Cumhur-i slami Gazetesi, Hateminin Cumhurbakan seilmesinden sonra gittike sa bir izgiye kaymtr. u anda daha ok modern sa izgiye sahip olan gazete Haimi Rafsancaniyi ve onun izgisini desteklemekte, siyasi tutumunu buna gre belirlemektedir. Genel yayn ynetmenliini Mesih Muhaciri yrtmektedir.77

4.2.4

Risalet Gazetesi

Risalet gazetesi genel olarak muhafazakar izgiye yakn bir yayn politikasna sahiptir. Sorumlu yaz ileri mdr Murtaza Nebevi, genel yayn ynetmeni ise Muhammed Kazm Anbarluyidir. Sert eletiri slubuyla bilinen bu gazete ilk olarak ran-Irak sava dneminde babakan Museviye muhalefet eden bir grup tarafndan kurulmutur. Hlihazrda bazen Ahmedinejada ynelik de sert eletirilerde bulunmaktadr. Temelde muhafazakar bir izgiye sahip olan gazetenin yazarlar arasnda eitli gruplara yakn insanlar bulunmaktadr.78

4.2.5

Hemehri Gazetesi

Tahran Belediyesi tarafndan karlan Hemehri gazetesi bu zelliinden dolay birka kez yayn izgisinde deiiklie gitmitir. lk yaynlandnda Tahran Belediye bakanln, reformcu izginin nemli isimlerinden Kerbasi yrtm ve gazete reformcu bir izgiye sahip olmutur. Ancak Ahmedinejadn Belediye
76. Bkz. www.kayhan.ir 77. Bkz. www.jomhourieslami.com 78. Bkz.www.resalat-news.com

77

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Bakan olmasyla yayn kadrosunda yaplan deiiklik sonucu gazete, geleneksel sa bir izgiye kaymtr. Ahmedinejadn Cumhurbakan seilmesi ve sonrasnda Kalibaf n Tahran Belediye Bakan olmasyla birlikte Hemehri bu kez modern sa izgiye kaymtr. Gnmzde ise halen bu yayn izgisini korumaktadr. Hlihazrda sorumlu yaz ileri mdr Mehdi Zakiri, genel yayn ynetmeni ise Hseyin Kurbanzadedir.79

4.2.6

Cam-i Cem Gazetesi

Cam- Cem Gazetesi ran slam Cumhuriyeti Radyo ve Televizyon Kurumunun yayn organdr. Sorumlu yaz ileri mdr Bijen Mukaddem, genel yayn ynetmeni ise Muhsin Mandegaridir. Resmi bir kuruma bal olmasndan tr rann resmi grleri ekseninde yayn yapan gazetenin her gn eitli alanlarda verilen ekleri de mevcut olup rann en ok satan gazeteleri arasnda yer almaktadr.80

4.2.7

ark Gazetesi

ark gazetesi reformcu izgide yayn yapan bir gazetedir. Sorumlu yaz ileri mdrln Mehdi Rahmaniyann yrtt gazetenin kadrosu daha nce Hemehri gazetisinin Hemehri Cihan ya da Hemehri 2 olarak bilinen ekini yaynlamtr. Tahran Belediyesinin yayn organ olan Hemehri gazetesi, Belediye Bakanlna Ahmedinejadn gelmesiyle ynetim kurulunda deiiklie gitmesi sebebiyle bu kadro buradan ayrlp ark Gazetesine gemitir. ark Gazetesi de dier birok reformcu gazete gibi epey basklara maruz kalm, 4 kez de mahkeme kararyla kapatlmtr. Ancak daha sonra tekrar yayn yapmasna msaade edilmitir.81

4.2.8

timad Gazetesi

Gnlk haber-yorum gazetesi olan timad Gazetesi reformcu timad- Milli fraksiyonunun taraftardr. Sahibi ve sorumlu yaz ileri mdrln lyas Hazreti yrtmektedir. Reform yanls izgisinden tr birka kez kapanm ama bir mddet sonra tekrar almtr. Son seimlerde reformcu adaylardan Mehdi Kerrubiyi desteklemitir.82

4.2.9

Merdumsalari Gazetesi

smi, Farsada demokrasi anlamna gelen Merdumsalari Gazetesi reformcu Merdumsalari Hareketinin resmi yayn organ olup yaz ileri mdrl grevini sz konusu siyasi hareketin de genel sekreteri olan Mustafa Kevakibiyan yrtmektedir.83

79. Bkz. www.hamshahrionline.ir 80. Bkz. www.jamejamonline.ir 81. Bkz. http://www.sharghdaily.ir 82. Bkz. http://www.etemadnewspaper.ir/Released/91-12-28/default.htm 83. Bkz. http://www.mardomsalari.com/Template1/Home.aspx

78

Tablo 5. Kapatlan Birinci Dereceden Etkili Gazeteler

Siyasi Grleri 200.000 zeri 2 yl nemli Yazarlar Tiraj Faaliyet Dnemi Aklama

sim

Sahibi- Sorumlu Yaz leri Mdr

Genel Yayn Ynetmeni veya Kurulu

Subh-i mruz

Said Haceriyan

Ahmed Setari, Rza Tahrani, Yeni Sosyal Demokrat (cephe-i Abbas Abdi, Ali Rza Ali Rza Alevitabar, Muhsin Marekete eilimli) Hatt- Alevitabar, Ekber Genci, adi Armin, Rza Arabsorhi, mam gleriyle ibirlii halinde Sadr AbdlAli Rzai Celaipur, Murtaza Merdiha, Mecid Muhammedi, Ekber Genci,Mesud Behnud, brahim Nebevi, Muhammed Koani, Nasr rani, Hamid Vahid Destgerdi, brahim Yezdi, Ali Rza Recai madddin Baki, Ekber Genci 100.000 zeri 2 yl 200.000 zeri 2.5 yl

Camia; sonralar Tus, sonralar Neat, sonralar Asr- Azadegan

Muhammed Rza Celalipur, Muhammed Sadk Cevadihisar, Latif Seferi, Gaffur Garasi

Maallah emslvaizin ve Liberal Demokrat siyaset kurucu konsey ( Celaipur, Baki, Merdiha, Muzaffer, Seherhiz, Velibeg)

Hordad, sonralar Fetih

Abdullah Nuri, Yedullah Ali Hikmet, madddin Baki, Sosyal Demokrat, Liberal, slami Ekber Genci Demokrat ( Muntazari taraftarlar) Milli-mezhebilerle i birlii Sosyal demokrat (Cephe-i Mareketin resmi gazetesi) Hatt- mam gleriyle i birlii Sosyal Demokratlara eilimli Hatt- mam Sosyal Demokrat Alevitabar, Celaipur vd. Alevitabar, Celaipur vd. Alevitabar, Celaipur vd. Alevitabar, Celaipur vd. Alevitabar, Celaipur vd. Abbas Abdi vd. Muhteemi Abbas Abdi, M. Ali btehi 100.000den az

Mareket

M. Rza Hatemi

Abbas Abdi, M. R. Hatemi, Muhsin Mirdamadi, Kerim Ergendepur

4 ay

Bu gazete Selam gazetesinin kapanmasndan sonra haftalktan gnle dnmtr. 200.000 zeri 100.000den az 100.000den az 100.000den az 100.000den az 150.000 zeri 100.000 zeri 4 ay 1 yldan az 1 yldan az 1 yldan az 1 hafta

Beyan

Ali Ekber Muhteemi

Muhammed Nasri

Dovran- mruz

Zahidi

Subh-i mruz gazetesinin yayn kurulu

Bahar

Puraziz

Subh-i mruz Gazetesi Yayn Sosyal Demokrat kurulu

Bnyan

Muhsin Erefi

Subh-i mruz Gazetesi Yayn Sosyal Demokrat kurulu

Ayine-i Cenub Liberal Demokrat Sosyal Demokrat

Radfer

Subh-i mruz Gazetesi Yayn Sosyal Demokrat kurulu

4 .

Nusazi

Celaipur

Subh-i mruz ve Camia Gazeteleri Yayn kurulu

1 hafta 1 yldan fazla

M E DYA

Nevruz

Mirdamadi

Mareket Gazetesi Yayn Kurulu

79

80

R A N

Tablo 6. Kapatlan kinci Dereceden Etkili Gazeteler

Siyasi Grleri nemli Yazarlar 100.000den az 8 ay Bu gazete balarda, kapatlan Aftabgerdab gazetesinin yerine, bir dnem de Tus gazetesinin yerine yaynland. Yeni dnemde ise reformistlerin akam basks yapan tek gazetesi olarak yaynland. Subh-i mruz gazetesinin ofisinde hazrlanyordu. Reformist i partisinin fikirlerini savunuyordu. Tiraj Faaliyet Dnemi Aklama

sim

Sahibi- Sorumlu Yaz leri Mdr Sosyal Demokrat (Cephe-i Mareket Eilimli Modern sa ( i Partisine bal) Modern Sa ( i Partisi eilimli) 50.000den az 1 yl 50.000den az 3 yl Ahmed Zeydabadinin ynetimindeyken Milli-Mezhebilerle, Said Leylazn ynetimindeyken ise i Partisi ile birlikte hareket ediyordu. 50.000den az 8 ay Asr- Azadigan gazetesinin Ofisinde hazrlanyordu. 100.000den az 3 ay

Genel Yayn Ynetmeni veya Kurulu

Aftab- mruz

Feridun Emuzade Halili, Ferhad Ferdniya

Asgar Ramazanpur

S I YA S E T I N I

Hemmihen

Gulam Hseyin Kerbasci

Mahmud Sadri, Muhammed Nefer, Sadk Ciansfat

Ahbar- ktisad

Ahmed Safayifer, sa Seherhiz

sa Seherhiz

A N L A M A

Arya

M. Rza Zhdi

Azad

M. Rza Yezdanpenah

K I L AV U Z U

Tablo 7. Kapatlan Haftalk Gazeteler

nemli Yazarlar Tiraj Faaliyet Dnemi 8 yl 20.000 civar/ 100.000 civar 20.000 civar 10.000 civar 1 yl 2 yl Aklama

sim

Sahibi- Sorumlu Yaz leri Mdr zzetullah Sahabi, Hasan Yusufi Ekuri, Taki Rahmani, Rza Alicani, Ahmed Zeydabadi Yusuf Ali Mirikak, Ali Hseyinpenah 50.000 civar 10 yldan fazla

Genel Yayn Siyasi Grleri Ynetmeni veya Kurulu

ran- Ferda

zzetullah Sahabi

Rza Alicani

Sol eilimli Milli-mezhebi /

nceleri aylk olarak kyordu ve birka kez kapatlmt. kapatlan elime Gazetesinin yerine yaynlanyordu. sfahanda yaynlanyordu.

Peyam- Hacer

Azam Talagani

Mehdi Gani

Milli Mezhebi /

Cephe

Ahmed Kasmzade

Mesud Dehnemeki

Ar sa, Ensar- Hizbullah taraftar

Aban

Muhammed Hasan Alipur

Bamsz

Ava

zedi

Muntazari taraftar

5. AHISLAR

5.1

AYETTULLAH SEYYD AL HAMANE

ran slam Cumhuriyetinin en yksek resmi kurumu olan dini liderlik makamnda bulunan Ali Hamanei 1939 ylnda Mehedde dnyaya gelmitir. Aslen azeri olup babas sonradan Mehede g etmitir. Hamanei eitimine ii dnyasnn nemli merkezlerinden biri olan Mehedde balamtr. Bir mddet sonra eitimini srdrmek zere Irakn Necef kentine gitmitir. Burada bir mddet kaldktan sonra rana dnm ve 1958 ylnda Kum ehrine yerlemitir. Kumda mam Humeyni, Burucerdi, Hairi ve Tabatabai gibi ahsiyetlerden dersler almtr. Medrese eitiminin yannda niversite eitimi de almtr. 1964 ylnda Kumdan ayrlp Mehede geri dnm ve burada dersler vermeye balamtr. Babasnn ah dmanlndan dolay kk yatan itibaren ah muhalifi bir izgiye zaten ynelmiti. Ama aktif olarak siyasal mcadeleye balamas 1951-52 yllarnda Fedaiyan- slam rgtnn lideri Nevvab Safevi ile tanmasndan sonra olmutur. O dnemlerde bir yandan ah kart birok faaliyet yrten Hamanei dier yandan slami-siyasi kitaplar yaynlamtr. Mehed ve civar blgeleri ulemas ile mam Humeyni arasndaki iletiimi salayan kii olmutur. Bu sebeple defalarca tutuklanmtr. 1974 ylndaki tutuklanmasndan sonra Mehedden Tahran cezaevine nakledilmitir. Cezaevinden ktnda SAVAK tarafndan ehir dna kmas yasaklanmtr. Bu sebeple bir mddet Tahranda kalan Hamanei 1977 yln-

81

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

da Direnii Din Adamlar Topluluunun kuruluu ierisinde yer almtr. Siyasi faaliyetlerden geri durmamas nedeniyle bu kez srgn cezas alp ranehre gnderilmitir. Younlukla Snni mezhebine mensup Mslmanlarn yaad ranehrdeki almalar ile Snnilerin de devrim hareketine katlmn salamtr. Srgn cezas 1978de bitince tekrar Mehede dnp siyasi almalarna devam etmitir. zellikle kitlesel eylemlerin dzenlenmesinde byk roller oynamtr. Ayetullah Mutaharri, mam Humeyni tarafndan Devrim Konseyini kurmakla grevlendirildikten hemen sonra Hamaneiyi Tahrana armtr ve Devrim Konseyinde ona yer verilmitir. Devrimle birlikte mam Humeyni rana dndkten sonra Hamanei onun tebli ofisinin sorumluluunu stlenmitir. Hamaneinin o dnem yapt en nemli ilerden birisi de Cumhur-i slami Partisinin kuruluunda yer almak olmutur. 18 Temmuz 1979da Savunma Bakan Yardmclna getirilmitir. Ayn yln 1 Aralk tarihinde ise mam Humeyni tarafndan Devrim Muhafzlar Ordusunun Genel Sekreterliine tayin edilmitir. 14 Ocak 1980 tarihinde ise Tahran Cuma mam olmutur. Ardndan Yksek Gvenlik Konseyi yeliine de getirilmitir. Birinci dnem Millet Meclisi seimlerine katlan Hamanei bu dnemde milletvekili seilmitir. 27 Haziran 1981 tarihinde bombal saldrya uram ve sa elini kullanamaz olmutur. 4. Dnem Cumhurbakanl seimlerinde aday olan Hamanei, 5 Ekim 1981 tarihinde ran slam Cumhuriyetinin 3. Cumhurbakan seilmitir. Sonraki dnem tekrar Cumhurbakanlna adayln koymu ve tekrar kazanmtr. 4 Haziran 1989 tarihinde ran slam Cumhuriyetinin kurucusu mam Humeyni vefat edince, Uzmanlar Konseyi tarafndan onun yerine dini lider olarak seilen Ali Hamanei halen bu grevini srdrmektedir.84

5.2

MAHMUD AHMEDNEJAD

Cumhurbakan Ahmedinejad, 1956 ylnda Germsarda yoksul bir ailede domutur. 1 yanda iken ailesi Tahrana tanmtr. lk ve orta renimden sonra niversiteye ynelip ehir Planlama Blmnde okumutur. Siyasi faaliyetlerinin balangc bu dneme rastlamaktadr. slam Devriminden sonra Mslman renciler Birliinin kuruluunda yer alan Ahmedinejad, ran-Irak savann balamasyla gnll olarak cephede yer almtr. Burada Devrim Muhafzlar

84. nklab- slami Be Rivayet-i Esnad- Savak, (Tahran, 1376); Hasan Sadri Mazenderani, Hikayetname-i Slale-yi Zehra, (Kum, 1381); Zendiginame-i Makam- Muazzam- Rehberi, (Tahran, 1378); Kssa-y aftab; Zendiginame-i Makam- Muazzam- Rehberi, (Tahran, 1381).

82

5 .

A H I S L A R

Ordusuna katlm, bata Maku blge komutanl olmak zere nemli grevler stlenmitir. Ayn anda niversite eitimini de srdren Ahmedinejad, ehir planlama alannda yksek lisans yapmtr. Ardndan niversitede dersler vermeye balayan Mahmud Ahmedinejad, bir mddet sonra Krdistan eyaletinde vali danman olmutur. Erdebil kentinin eyalet statsne kavumasyla birlikte burann valisi olmu ve 1997 ylna kadar bu grevi srdrmtr. Bu tarihte doktorasn da tamamlaynca valilii brakp niversiteye gemi ve hocalk yapmtr. 2005 ylnda Tahran Belediye Bakan olmasnn ardndan Cumhurbakan olarak seildii 2006 ylna kadar bu grevi srdrmtr. Cumhurbakanlna adayln koyduunda mtevaz yaam, dindar kiilii ve ezilenlerden yana ald tavrla dikkat ekmitir. Rakiplerine gre olduka mtevaz imkanlarla yrtt seim kampanyasnda ne kan sylemleri unlar olmutur: Becerikli hkmet, yaygn adalet Drst ynetim ve idari yozlama ile mcadele Hkmet ve halk arasndaki mesafeyi ortadan kaldrmak slami hkmet G yerine hizmet sylemi Banka kar oranlarn drmek Halkn eletirel ve katlmc katklaryla siyasi ilerlemeyi salamak Yerli retime ncelik Milli, tarihi ve slami ran kltrn glendirerek kltrel yozlamaya kar mcadele etmek Bu ve bunun gibi sylemlerle seimlere katlan Ahmedinejad, seimlerden galip karak rann 6. Cumhurbakan olmay baarmtr. Seimlerden sonra zellikle yoksul kesimler ve mahrum blgeler lehine kararlar alp almalar yapmasyla halkn kabulne mazhar olan Ahmedinejad, d politikada sert sylemler kullanmtr. srail kart sylemlerinin yannda nkleer almalara hz vermesi de d dnyada endie ve tepkilere yol amtr. Bylece rana ynelik bask ve ambargolar iddetlenmitir. Bir yandan ambargolarn etkisinin artmas, dier yandan devletin ekonomik alanda normalleme politikalar erevesinde sbvansiyonlar kaldrmaya balamas ekonomik skntlara yol amtr. Bu da toplumda rahatszlk yaratmtr. Bunlara ek olarak siyasal, sosyal ve kltrel alanda hkmetin baz kat tutumlar zgrlklerin kstlanmas olarak okunmutur. Bu artlar altnda yeniden Cumhurbakanl seimleri yaplnca Ahmedinejad aday olup bir kez daha seimleri kazanmtr. Ancak bu kez seimlerde hile ve aibe iddialar gndeme gelmitir. Muhalefet seim sonularn tanmadn ilan ederek meydanlara km, ok byk protesto eylemleri ve atmalar yaanmtr. Dini lider, Ahmedinejadn Cumhurbakanln onaylayarak ondan yana tavr almtr. Bu noktadan sonra protesto gsterilerine ok sert mdahalelerde bulunulmu ve mu-

83

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

halefetin lider kadrosu bata olmak zere birok kii tutuklanmtr. Muhalefetin bastrlmasndan sonra Ahmedinejad rahatladn dnm ancak bu ok uzun srmemitir. Ksa bir sre sonra cumhurbakan ile dini lider arasnda uyumazlk kmtr. Bu uyumazln birok nedeni olsa da temelde grlen ey Ahmedinejadn dnr Rahim Meainin din adamlar tarafndan sapkn dncelere sahip birisi olarak grlmesine ramen Cumhurbakannn Meai lehine tavrnda srar etmesi olmutur. Ahmedinejad, Meaiyi Cumhurbakan Bayardmcs olarak ataynca dini liderin tepkisini ekmi ve onun emriyle bu atamadan vazgemek zorunda kalmtr. Yine Ahmedinejad stihbarat Bakann grevden alarak dini liderle ters dm ancak dini liderin emriyle greve geri getirmek zorunda kalmtr. Bu anlamazlkta Devrim Muhafzlar Ordusu gibi nemli kurumlar doal olarak Ahmedinejada kar saf almtr. En son Millet Meclisi seimlerinde de dini lider yanllar mecliste ounluu ele geirince Cumhurbakan iin alan iyice daralmtr. u anda neredeyse i yapamaz duruma gelmi olan Ahmedinejad Haziran 2013te grevinin bitmesini beklemektedir. Ancak bu durum Ahmedinejadn tamamen inzivaya ekilecei anlamna gelmemektedir.85

5.3

ALI ERDEIR LARICANI

1957 Necef doumludur. Aslen rann Kuzey Eyaletlerinden Mazenderana bal Larican ehrindendir. Babas nl din adamlarndan Haim Amulidir. Matematikte lisans, bilgisayar mhendisliinde yksek lisans yapan Laricani doktorasn bat felsefesi zerine yapm olup ayn zamanda Kant Felsefesi zerine Tahran niversitesinde dersler vermi, bu alanda eitli kitap ve bilimsel makaleleri bulunan bir akademisyendir. ranl Geleneksel Muhafazakrlarn nde gelen isimlerindendir. lk devlet grevleri srasyla: Radyo Televizyon Kurumu d ve i haberler genel mdr, alma ve Sosyal Gvenlik bakan yardmcl, Ulatrma ve Telekomnikasyon bakanl yardmcl, Devrim Muhafzlar Ordusu komutan yardmcldr. Bu sre zarfnda sfahanda Mescid-l Mehdi adl Besi Direni ssn kurmutur. 1991 ylnda Kltr ve rad bakanl yapmtr. Bir yl bu grevde kaldktan sonra 1994 ylnda dini liderin emriyle Radyo ve Televizyon kurumunun bana getirmitir. 2005 ylnda Cumhurbakanl seimlerinde aday olmasna ramen kazanamamamtr. Ayn yl Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi sekreterliine getirilmi ve bu sre zarfnda zelikle uluslararas kamuoyu onu nkleer mzakerelerle tanmtr. Javier Solana ile yapt mzakereler hala akllardadr. 2007de Putinin ran ziya-

85. Rical- Siyasi, Tahran, (1390); www.iranculture.org; www.president.ir.

84

5 .

A H I S L A R

retinden hemen sonra bu grevinden istifa etmitir. stifa nedeni basna Ahmedinejad ile nkleer konularda yaad gr farkllklar olarak yansmtr. Devrim ideologlarndan Murtaza Mutaharinin damaddr. 2008de Kum milletvekili olarak Meclise girmitir. ounluunu Muhafazakrlarn oluturduu mecliste Haddad Adilin 50 oyuna karlk 161 oy alarak meclis bakanlna seilmitir. 2003 ylnda slam ncesi ran kltr ve toplumunu eletiren ancak 2008de bunun tam aksini iddia eden grleri ran toplumunda zellikle muhafazakr olmayan evrelerce kendisine duyulan ilgiyi azaltt. aibeli cumhurbakanl seimlerinden sonra seim sonularna itiraz eden adaylarn ikyetlerinin dikkate alnmas gerektiini aklad. Radikal gruplarn renci yurtlarn basarak iddet kullanmasn eletirdi. Tarafsz ve objektif bir tutum sergiledii iin baz liberal evrelerin takdirini kazand. Irakta domu olmas ve babasnn ngiltere ile sk ilikiler ierisinde olmas keza isminin ranl nl mason ve ngilizlerin Pehlevi Hanedanlndaki stihbarat bakan Ardaer Reportere benzemesi, btn kardelerin ran devlet yaplanmasnda nemli grevlere getirilmi olmas bazlarnda bu kardelerin mason olabilecei phesini dourmu ve zaman zaman bu ynde iddialar ortaya atlmtr. ran Millet Meclisi yeni binas iin Masonluk simgelerinden olan piramit eklinin seilmesinde onun pay olduunu dnenlerin says az deildir. Aabeyi Sadk Laricani ran Yarg erki bakan, dier aabeyi Muhammed Cevad Laricani Yarg Erki nsan Haklar birimi sekreteri, kardei Fazl Lenkerani ise Dileri Bakanlnda diplomat olarak grev yapmaktadrlar. Akc ve gzel Farsas ile dikkatleri zerine ekebilen karizmatik bir kiilii vardr. zellikle Radyo ve Televizyon Kurumu bakanlndayken Dervi Zikirlerine, tasavvuf halkalarna katld hatta kimi iddialara gre Aliallahi (Aliye Ulhiyet addeden) zmreden olduu sylendi. Aznn iine giren byklar kimi zaman orta parmana takt gm yz ki bunlar ran toplumunda tasavvuf ve dervilikle uraanlarn yapt eylerdir- bu iddialarn doruluu hususunda zihinlerde phelere neden olmutur. Ahmedinejad ile gr ayrlklar bulunan, dini lider Hamaneie yakn bir isimdir.86

5.4

HAM RAFSANCAN

ran slam Devriminin bandan bugne kadar hem Devrimin hem de ran siyasetinin en nemli iki kiisinden birisi olan ve birok kii tarafndan yaayan Nizamlmlk olarak vasflandrlan Rafsancani, 1934 ylnda Rafsancan ehrinde geni zm balar ve arazilere sahip zengin bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Kk yalarda dini eitim almaya karar vermi ve 14 yanda bu amala Kum ehrine gitmitir. Dnemin en nemli din alimlerinden eitim almtr.
86. Rical- Siyasi.

85

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Rafsancaninin din eitimi almak zere Kum ehrine geldii tarih yaklak olarak randa petroln milliletirilmesi hareketiyle ayn dneme denk gelmektedir. Bu yzden Rafsancani, ilk olarak o dnemde ve erken yata siyasi sylemlerle tanm ve siyasi faaliyetlere balamtr. Musaddkn bir darbeyle devrilmesini mteakiben Rafsancani bir grup arkada ile birlikte kltrel faaliyetlere balayarak bu dorultuda mekteb-i teeyy adl yayn kartmtr. mam Humeyni hareketinin balamasyla birlikte Rafsancani de onun yannda yer alm ve ah kart hareketlerine aleni olarak balamtr. mam Humeyninin mcadelesinin tm aamalarnda onun yannda yer alan Rafsancani, cesaret ve zekasyla gittike n plana km ve ksa bir sre ierisinde ah kart mcadelede tayin edici bir konuma ulamtr. Bu yzden de birok kez rejim tarafndan gzaltna alnmtr. Yasal olarak muaf olmasna ramen zorla askere alnan ilk din adamlarndan da birisi olmutur. 1963 ylnda askere alnm ancak 2 ay sonra firar edip kaak yaamaya balamtr. Daha sonralar da defalarca yakalanp ardndan tekrar kaak duruma dmtr. Kaaklk dnemlerinde de siyasi faaliyetlerden geri durmam ve illegal olarak biri Biset, dieri ntikam isimli 2 dergi yaynlamtr. Bunlar medrese rencilerine ynelik yayn yapan siyasi ve ideolojik ierikli dergilerdi. En son 1975 ylnda yine tutuklanm ve slam Devrimi gerekleene kadar cezaevinde kalmtr. Devrimle birlikte cezaevinden kar kmaz almalarna yeniden balamtr. mam Humeyniye en yakn kiilerden biri olarak Devrim Konseyine atanmtr. Buna ek olarak Direnii Din Adamlar Topluluunun kuruluunda yer almtr. O gnden bugne de devletin en nemli konumlarnda en nemli vazifeleri stlenmitir. Cumhur-i slami partisinin kurucular arasnda yer almtr. Devrimden birka ay sonra ileri Bakanl Genel Sekreteri olmutur. Bu grevi esnasnda anayasa yapclar konseyi seimleri, anayasa referandumu ve cumhurbakan seimleri dzenlenmitir. Millet Meclisi seimleri zaman geldiinde bulunduu grevden istifa edip milletvekili aday olmu ve kazanmtr. Hemen ardndan meclis bakan olarak seilmitir. Bunun yannda Uzmanlar Konseyi seimlerine de girmi ve orada da kazanmtr. ran-Irak savann balamasyla bu savata da nemli vazifeler stlenmitir. Sava ran asndan hassas bir noktaya geldiinde Rafsancani, mamHumeyni tarafndan Genel Kuvvetler Komutan olarak atanmtr. mam Humeyninin lmnn ardndan dnemin Cumhurbakan Ali Hamanei dini lider olunca cumhurbakanl seimleri yaplmtr. Cumhurbakanlna aday olan Rafsancani oylarn ounu alarak cumhurbakan olmutur. Sonraki dnem tekrar aday olmu ve tekrar kazanarak 8 yl boyunca cumhurbakanl makamnda kalmtr. Onun cumhurbakanl dnemi savatan yeni km harabe halindeki lkenin yeniden inas dnemidir ve Rafsancani bu alanda da olduka baarl bir performans sergilemitir.
86

5 .

A H I S L A R

Cumhurbakanl sresinin bitiminde dini lider tarafndan Dzenin Yararn Tehis Konseyi bakanlna atanan Rafsancani halen bu grevini srdrmektedir. Ahmedinejadn ilk olarak cumhurbakanlna seildii dnemde Rafsancani tekrar cumhurbakanlna adayln koymu fakat Ahmedinejada kar ikinci turda yar kaybetmitir. Ahmedinejadn ikinci kez cumhurbakanlna seildii seimlerde ise Mir Hseyin Museviyi desteklemi fakat yine Ahmedinejad kazanmtr. Rafsancani ile Ahmedinejad arasnda ok byk atmalar bulunmaktadr. yle ki Ahmedinejad son seim kampanyalarnda Rafsancani aday olmamasna ramen btn seim stratejisini Rafsancani kartl zerine kurmu ve asl rakibinin Rafsancani olduunu, mevcut rakip Musevinin onun adam olduunu dile getirmitir. Son seimlerin ertesinde dini liderin Ahmedinejaddan yana tavr almasyla birlikte Rafsancani ile dini lider Hamaneiin aras da almtr. Fakat buna ramen Rafsancani hala hem devletin hem de ran siyasetinin en nemli belirleyicileri arasnda yer almaya devam etmektedir. 2013 Cumhurbakanl seimlerinde aday olmu, fakat adayl veto edilmitir.87

5.5

AYETULLAH AHMED CENNET

Anayasay Koruyucular Konseyi Genel Sekreteri olan Cenneti 1926 ylnda sfahanda domutur. lk renimini sfahanda, din eitimini ise Kum ehrinde tamamlamtr. Dini eitimini tamamlad dnem Hakani medresesinin kurulu zamanna denk gelmektedir. Cenneti, Doktor Behetinin davetiyle Hakani Medresesinde ders vermeye balam ve bu grevi 14 yl boyunca srdrmtr. mam Humeyninin ah kart mcadeleyi balatt andan itibaren siyasi faaliyetlere balayan Cenneti devrim gerekleene kadar da bu almalar srdrmtr. Cumhur-i slami partisinin tznn hazrlanmas almalarnda da yer alan Cenneti, parti kurulunca da partide yer almtr. Cenneti, slam Devriminden sonra da siyasi ve resmi almalardan geri durmamtr. 1979da Devrimden hemen sonra mam Humeyni tarafndan Koruyucular Konseyi yeliine atanmtr. Sz konusu Konseyin tznn hazrlanmasnda nemli roller stlenmitir. Bir mddet sonra slami Tebli Yksek uras yeliine, ardndan da slami Tebli Kurumu bakanlna getirilmitir. 1988 ylnda Koruyucular Konseyi genel sekreteri olmu ve halen de bu grevini srdrmektedir. Bunlar dnda baka birok grev stlenmi olan Ahmed Cennetinin dikkat ekici vazifelerinden birisi de Bosna Sava esnasnda

87. Ahmed Sacidi, Meahir-i Siyasi-i Karn- Bistom, (Tahran, 1374); Ekber Haimi Rafsancani, Dovran- Mbareze, (Tahran, 1376); Mesud Rezevi, Haimi ve nklab, (Tahran, 1376).

87

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

dini liderin Bosna temsilcilii olmutur. Sava boyunca ran Bosna Hersekte ok etkin bir rol oynam ve bir yandan ekonomik yardmlarla, dier yandan Devrim Muhafzlar Ordusunun askeri varlyla Bosna Herseklilerin yannda savata yer almtr. Halkn Mcahitleri rgt yesi olan olu Muhammed Hseyin Cenneti ve gelini Fatma Serveri 1983 ylnda Devrim Muhafzlar Ordusu tarafndan ldrlmtr. Ahmed Cenneti, genel sekreterliini yapt Anayasay Koruyucular Konseyinin tutum ve kararlarndan dolay zellikle reformistlerin sert eletirilerine muhatap olan, ar muhafazakar bir devlet adamdr.88

5.6

AYETULLAH MAHMUD HAM AHRUD

ahrudi, 1948 ylnda Irakn Necef kentinde dnyaya gelmitir. Babas Necef in nemli din adamlarndan Ayetullah Seyyid Ali Hseyni ahrudidir. ahrudi, Necef te Muhammed Bakr Sadr, mam Humeyni ve Ayetullah Hoi gibi dneminin en nemli hocalarndan eitim almtr. mam Humeyni, Devrimden hemen sonra ahrudiyi rana davet etmitir. ahrudi, Sadrn temsilcisi olarak rana gelmi ve mam Humeyni ondan Kum kentinde medrese hocal yapmasn istemitir. Bu istek zerine Kum ehrine yerleen ahrudi, burada ders vermeye balamtr. Birok resmi vazifesine ramen hala ders vermeye devam etmektedir. zellikle slam Hukuku alannda uzmanlaan ahrudi, dini lider Hamanei tarafndan slam Fkh Ansiklopedisi almasnn bana getirilmitir. ahrudi, genlik yllarndan itibaren ilmi almalarnn yannda siyasi faaliyetlere de arlk vermitir. Uzun yllar Irakta Saddam Hseyin rejimine kar mcadele vermitir. 1974 operasyonunda hapse atlm ve ar ikenceler grmtr. ran Devriminden sonra Irak iilerinin ran Devrimi lehine yaptklar yrylerde de aktif rol almtr. Baas rejimi tarafndan tekrar aranmaya balanmtr. O esnada Muhammed Bakr Sadr onu kendi temsilcisi olarak rana gndermitir. randa iken Irak ulemasyla ran arasndaki iliki ve haberlemeyi koordine etmitir. O dnemlerde slami hareketlerden sorumlu olan Hamaneinin emri ile Irak Yksek slam Konseyi ve Direnii Din Adamlar Topluluunu kurmutur. ahrudi, ran slam Cumhuriyetinin nemli kurumlarnda da grevler alm ve halen de almaktadr. Bu grevler; Anayasay Koruyucular Konseyi yelii, Uzmanlar Konseyi yelii, Dzenin Yararn Tehis Konseyi yelii ve Yarg Erki Bakanldr. Hlihazrda rann nemli din ve devlet adamlarndan birisi olan Ayetullah ahrudinin ismi Ali Hamaneiden
88. Ruzha ve Revidadha, Tahran, (1377); Peyam- nklab dergisi, (1361); Mirza Muhammed Kazmi, Danname-i Eimme-i Cuma Seraser-i Kiver, (Tahran, 1384).

88

5 .

A H I S L A R

sonra dini lider olmas muhtemel kii olarak gemektedir. Her ne kadar Irakta doup bym olmasndan dolay bu makama gelmesi zor grnse de ad bu makam iin ska telaffuz edilmektedir. ahrudi son olarak Hamanei tarafndan Yasama, Yrtme ve Yarg htilaflarn zmleme ve l Erk likilerini Dzenleme Yksek Kurul Bakanlna getirilmitir. ii mezhebinde yapsal reformlardan yana olan ve ak grll ile n plana kan bir din adamdr. Irak slam Devrimi Yksek Konseyi Kurucularndan olup Irak Dava Partisi yeliinde de bulunmu olan ahrudi, Irak iileri nezdinde nemli ve etkili isimlerden biridir.89

5.7

AYETULLAH MUHAMMED RIZA MEHDEVKEN

Mehdevikeni 1931 ylnda Tahranda domutur. Bir mddet Tahranda medrese eitimi aldktan sonra Kum ehrine gitmi ve slami ilimlere younlamtr. slami ilimlerin deiik kollarnda en st seviyelere kadar eitimini tamamlam ve mctehid payesine ulamtr. Kumda eitim grrken Fedaiyan- slam rgt ile tanm ve siyasi faaliyetlere balamtr. Birka renciyle birlikte medrese rencileri siyasi birliini kurmutur. Bu birlik daha ok komnist ve materyalist dncelere kar mcadele etmitir. Kumdaki eitimini tamamladktan sonra Tahrana geri dnm ve burada dersler vermeye balamtr. 1962 ylnda byk Celili Camiinin imam olmutur. mamln yapt bu camiyi siyasi almalar iin bir karargah haline getirmitir. Burada yrtt siyasi faaliyetlerinden tr bata srgn ve hapis olmak zere birok skntya maruz kalmtr. En son 26 Kasm 1975 tarihinde Halkn Mcahitleri rgtne yardm etmekten tutuklanm ve Evin zindanna gnderilmitir. Burada hem Halkn Mcahitleri rgtnn, hem de dnemin Maocularnn siyasi fikirlerini daha yakndan tanm ve onlarla arasna ok net bir mesafe koymutur. 1977 ylnda hapisten ktnda siyasi almalara devam etmitir. Devrimden 3 ay nce mam Humeyninin emriyle kurulan Devrim Konseyinde yer almtr. Mehdevikeni, siyasi faaliyetlerin partilemesine kar durmutur. Bu yzden Devrimin ilk gnlerinde kendisine teklif edilen rejim kart Direnii Din Adamlar Partisine katlmay redetmitir. (Bu oluum daha sonra Cumhur-i slami partisi adn almtr.)

89. Rical- Siyasi, Ferhengname-i Rical- Ruhani-yi Asr- mam Humeyni, (Tahran).

89

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Devrimden sonra da Devrim Konseyi yesi nvanyla faaliyetlerini yrten Mehdevikeni bu konsey ile geici hkmet arasndaki ihtilaflar zmek iin konsey temsilcisi olarak hkmetin kabine toplantlarna katlmtr. slam Devrimi Komitelerinin kurulmasyla bu kurumun bana gemitir. Benisadr cumhurbakan olduunda Mehdevikeni de ileri Bakan olmutur. Fakat aralarnda iddetli ihtilaflar yaanmtr. Benisadr azledilip yerine Recai cumhurbakan olduunda da Mehdevikeni tekrar ileri Bakan olmutur. Babakann ofisinde gerekleen patlamada Cumhurbakan ve Babakan hayatn kaybedince Mehdevikeni nce cumhurbakanlna adayln koymu ancak Ali Hamaneinin de aday olmas zerine onun lehine adaylktan ekilmitir. Ksa sreliine babakanlk grevini yrten Mehdevikeni, Ali Hamanei cumhurbakan olunca, Hamaneiye istifasn sunmutur. Mehdevikeni 1 Kasm 1981 tarihinde Tahran Direnii Din Adamlar Topluluu genel sekreterliine seildi. Fakat bu topluluun partilemesine ve resmi bir parti olarak faaliyet gstermesine karyd, nk parti sylemi din adamlaryla toplumun baz kesimlerini kar karya getirebilirdi. Dolaysyla din adamlaryla halk arasndaki iliki partiler zerinden deil mescidler zerinden olmalyd. Mehdevikeni bu fikirlerinden dolay sz konusu topluluk 1995 ylndaki seimlerin hemen ncesinde partileme eilimine girince buradaki grevinden istifa etti. Fakat partileme olmad. Muhafazakar siyasetin nde gelen teorisyenleri arasnda yer alan Mehdevikeni hali hazrda mam Cafer Sadk niversitesi rektrdr. Ayrca Uzmanlar Konseyi Bakanln yrtmesi yannda, Direnii Din Adamlar Topluluunun da lideridir.90

5.8

MEHD KERRUB

Mehdi Kerrubi 1937 ylnda Loristanda dnyaya geldi. lkrenimini doduu yerde tamamlayan Kerrubi, dini ilimlere yneldi. Bu amala Kum kentinde medrese eitimine balad. Ayn zamanda niversitede eitimine de balayan Kerrubi burada da ilahiyat blm okudu. Kerrubi de birok din adam gibi siyasi faaliyetlere mam Humeyninin rejim kart mcadeleyi balatmasyla balad ve devrim gerekleene kadar da faaliyetle90. Bkz. Devletha-y ran ez Mirza Nasrullah Han Muiruddevle Ta Mir Hseyin Musevi, (Tahran, 1378); Ali irhani, Hamasei 19 Dey-i Kum, (Tahran, 1377); mam Humeyni, Sahife-i Nur, (Tahran, 1361); Havza Dergisi, Say 73, 1375; Yasir Haimi, Ubur ez Buhran, (Tahran, 1378).

90

5 .

A H I S L A R

rine devam etti. Kerrubi slam Devriminin hemen ertesinde mam Humeyninin emriyle mdat komitesi genel sekreterliine atand. Yine mam Humeyninin emriyle slam Devrimi ehitleri Vakfn kurdu. 1979 ylnda birinci dnem meclis seimlerinde milletvekili seildi. Ayn ekilde sonraki dnemlerde de milletvekili olan Kerrubi, 1989 ylnda dnemin meclis bakan Haimi Rafsancaninin cumhurbakan olmas zerine onun yerine meclis bakan oldu. nc dnem meclis seimlerinde aday gsterilecek kiiler zerinde yaanan ihtilaflardan dolay Mehdi Kerrubi; Muhammed Hatemi ve Musevi Hoinia gibi isimlerle birlikte Direnii Din Adamlar Topluluundan ayrlarak Direnii Din Adamlar Birliini kurdu. Direnii Din Adamlar Birlii, Direnii Din Adamlar Topluluunun tersine devleti ekonomiyi savunuyordu ve sol eilimlere sahipti. Sonraki seimlere bu yeni oluumla giren Kerrubi ve ekibi seimi kaybetti ve sac muhafazakar kanat mecliste ounluu elde etti. Ancak reformistlerin ezici stnlne sahne olan ve Muhammed Hateminin cumhurbakan seilmesiyle neticelenen seimlerden sonra Kerrubinin siyasetteki yldz yeniden parlad. 1999 meclis seimlerinde tekrar meclise girdi ve meclis bakan oldu. Ardndan 2005 ylnda cumhurbakanlna adayln koydu ancak Ahmedinejad karsnda baarl olamayp seimi kaybetti. Bu seimi kaybedince Direnii Din Adamlar Birlii Genel Sekreterliinden istifa etti ve timad- Milli (Milli Gven) isimli yeni bir parti kurarak siyasi almalarna burada devam etti. 2009 cumhurbakanl seimine bu partinin desteiyle katld fakat bir kez daha Ahmedinejad karsnda yenilgiye urad. Bu seimden sonra Kerrubi de dier reformistlerle birlikte seimlere hile kartrldn iddia etti ve halk protesto gsterileri dzenlemeye ard. Gerekletirilen protesto ve eylemlerin en aktif siyasi lideri olarak ne kt. Ynetime kar en sert eletirileri ve en ar ithamlar ynelten kii olan Kerrubi bir mddet sonra dier reformcu liderler gibi gzaltna alnd ve ev hapsinde tutulmaya baland. Ev hapsi halen srmekte olan Kerrubi reformist kanadn en nemli muhalif nderlerinden birisidir. Bununla birlikte u anda aktif siyasi hayat bitmi gibi grnmektedir.91

5.9

MR HSEYN MUSEV

Siyaseti, Ressam ve Mimar Mir Hseyin Musevi 1941 ylnda Dou Azerbaycan Eyaletinin Hamane kentinde dnyaya geldi. Dini lider Hamanei ile akraba olan Musevi niversite eitimini Tahranda mimarlk ve ehircilik alanlarnda tamamlad.

91. Bkz. Rical- Siyasi; Ariv-i Merkez-i Ensad- nklab- slami; ime-i Ez Mbarzat- Hccetlislam Kerrubi, (1390); Ekber Haimi Rafsancani, Dovran- Mbareze, (Tahran, 1376).

91

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Devrim ncesinde aktif siyasal yaamn iinde yer ald. Milli-mezhebiler ve Hdaperest Sosyalistlerle birlikte alan Musevi, Ali eriatinin rencilerindendir. Siyasi faaliyetlerinden dolay hapis de yatan Musevi hapisten ktktan sonra SAVAK ajanlar tarafndan yakn takibe alnd iin eiyle birlikte Amerikaya gitmek zorunda kald. 10 ay kald Amerikada ranl renciler Konfederasyonu ats altnda politik almalar yrtt ve Devrimin hemen ncesinde rana dnp almalarna devam etti. Devrimin ertesinde kurulan Cumhur-i slami Partisine katld ve Partinin siyasi iler sekreteri oldu. Partinin yayn organ olan Cumhur-i slami gazetesinin genel yayn ynetmenliini de stlendi. Ayn zamanda Devrim Konseyinde de yer ald. 1981 ylnda Dileri Bakan oldu ve Babakan oluncaya kadar da bu grevini srdrd. 30 Austos 1981 ylnda babakan Bahunerin bombal saldrda hayatn kaybetmesinden sonra Musevi babakan oldu. Sava dnemi boyunca babakanlk grevini srdren Musevi zellikle temel ihtiya maddelerinin karlanmas noktasnda getirdii kupon sistemi sayesinde halkn savan ekonomik etkilerinden etkilenmesinin nne geilmesinde baarl oldu. Cumhur-i slami Partisi ierisindeki sol kanada daha yakn olan Musevi, partideki sa kanat ierisinde yer alan dnemin cumhurbakan Hamanei ile zellikle ekonomik konularda pek anlaamad. Bu anlamazlklar yznden birka kez istifasn sunduysa da Hamanei onun istifasn kabul etmedi. zellikle mam Humeyni Musevinin babakanlk grevini srdrmesi konusunda srar ediyordu. 1989 ylnda Anayasa yeniden dzenlendiinde babakanlk sistemi de kaldrld. Bylece Musevi ran slam Cumhuriyetinin son babakan olarak tarihe kaydedildi. Babakanlk grevinden sonra uzun bir mddet siyasetten uzaklap ressam olarak hayatn srdrd. Buna ramen siyaseti tamamen brakmas mmkn olmad. Dzenin Yararn Tehis Konseyindeki grevi devam etti. Bunun yannda Kltr Devrimi Yksek Konseyi yelii, Rafsancani dneminde Cumhurbakanl siyasi danmanl, Hatemi dneminde ise yksek danmanlk grevlerini stlendi. zellikle sava zamanndaki babakanlk grevinde sergiledii baardan dolay halkn byk sevgi besledii ve adeta efsane haline gelmi olan Musevi birka kez reformcular tarafndan Cumhurbakanlna aday olmas arsnda bulunulmasna ramen bu teklifleri kabul etmedi ve siyasetten uzak durdu. Esasen Hateminin Cumhurbakanlna seildii dnemde ilerinde bizzat Hateminin de olduu bir grup kendisinden aday olmasn istemilerdi ancak o bunu kabul etmeyince Hatemi aday oldu ve seimleri kazand.

92

5 .

A H I S L A R

Onuncu dnem cumhurbakanl seimleri yaklatnda Musevi bu kez cumhurbakanlna aday olduunu aklad. Resmen adayln akladktan sonra neredeyse btn reformist gruplar Musevinin adayln desteklediklerini ilan ettiler. Seimlere gidildiinde Reformcular Musevinin kazanmasna kesin gzyle bakyorlard. Seimlere ok byk ilgi oldu ve byk bir katlm gerekleti. Fakat seim sonular reformcular hayal krklna uratt. Ahmedinejad oylarn %60tan fazlasn alarak ikinci kez cumhurbakan seilmiti. Reformcular sonulara hile kartn iddia ederek itiraz ve protestolarda bulundular. Protestolara katlm ok yksek dzeyde idi. Koruyucular Konseyi seim sonularn mevcut ekliyle onaylaynca protestolarn iddeti artt. Kendilerine Yeil Hareket adn veren protestocular meydanlardan ayrlmyordu. Devrimden sonra ilk kez bu kadar iddetli protestolar yaanyordu ve slam Devrimi asndan bir krlma yaanyordu. Siyasetilerden din adamlarna her kesim ierisinde ciddi kartlklar yaanmaya balad. Devletin protestolara mdahalesi sert oldu ve birok lm ve yaralanma olay yannda yzlerce insan tutukland. Bu seim dnemi ran slam Devrimi asndan byk bir krlma ve tamiri imknsz bir yara at. Nihayetinde Mir Hseyin Musevi, Ei Zehra Rahneverd ile birlikte ev hapsine alnd ve halen de bu durum srmekte olup ikisinin de nerede ev hapsinde tutulduklar bilinmemektedir. 2013 Cumhurbakanl seim srecinde kendilerine uygulanan ev hapislerinin kaldrlma olasl yksektir.92

5.10 MUHAMMED BAKIR KALBAF

1962 Mehed doumlu olan Kalibaf, akademik eitimini siyasi corafya alannda tamamlamtr. Bir dnem ran Emniyet Genel Mdr olarak grev yapt ve 2006 ylnda seildii Ahmedinejadtan boalan Tahran Belediye Bakanl grevini srdrmektedir. Emniyet mdr olmadan nce 2001 ylnda Devrim Muhafzlar Ordusu Hava Kuvvetleri Komutanlna getirilen Kalibaf, zellikle Irakla yaplan savata nemli stratejik birimlerde komutanlk yapt. Hatemi Hkmetinde Emniyet ve Gvenlik Gleri Kaaklkla Mcadele Daire Bakanlna atanarak bu birimde baarl operasyonlara imza att. Szkonusu Daire Bakanlna getirilmeden nce Hatemiye kartl ile biliniyordu. Siyasi Corafya konularnda niversitelerde dersler de veren Kalibaf, Tahran Belediye Bakan olmadan nce Ahmedinejadn ilk dnem Cumhurbakanlna seildii genel seimlerde Cumhurbakan aday oldu ancak kazanamad. Tahran Belediye Bakanlnda sergilemekte olduu
92. Bkz. Rical- Siyasi, (Tahran, 1390); Hccet Murteci, Cenahha-y Siyasi Der ran- mruz, (Tahran, 1377); Takallub-u Bozorg, (Tahran, 1390).

93

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

yksek performans ile birlikte ad nmzdeki Cumhurbakanl seimleri iin gl adaylar arasnda gemektedir93.

5.11 AYETULLAH ABDULLAH CEVAD AMUL

rann nde gelen din adam ve felsefecilerinden olan Cevad Amuli, 1933 ylnda Amul ehrinde dnyaya geldi. Temel dini eitimini doduu ehirde aldktan sonra Tahrana gitti ve eitimine Tahrann en iyi medreselerinden birisi olan Mervi Medresesinde devam etti. Akli ilimlere olan ilgisi onu felsefeye ynlendirdi. Bata lahi Komei olmak zere Tahrann en iyi hocalarndan dersler ald. Tahrandaki eitimini tamamladktan sonra bu kez Kum ehrine gitti ve orada da mam Humeyni ve dnemin dier nde gelen ahsiyetlerinden dersler ald. slam Devriminden sonra Amul ehrinin mahkeme bakan oldu. Anayasa Uzmanlar Konseyinin teekkl ile birlikte bu Konseyde Amul temsilcisi olarak yer ald. Daha sonra Yksek Yarg Konseyi yesi oldu ve baz kanunlarn hazrlanma srecinde grev ald. 1988de mam Humeyninin Gorbaova yazd mehur mektubu Gorbaova iletmekle grevlendirildi ve Moskovaya gnderildi. Birok Avrupa lkesine seyahatler dzenleyip konferans ve seminerlere katlan Cevad Amuli, tefsir, ahlak, siyaset, fkh, felsefe gibi alanlarda birok eser kaleme alm olup halen Kum ehrinde medrese hocal yapmaktadr.94

5.12 AYETULLAH MUHAMMED TAK MSBAH YEZD

rann en nemli felsefecilerinden biri ve ayn zamanda sertlik yanls muhafazakar kesimin fikri lideri ve teorisyeni olan Misbah Yezdi 1934 ylnda Yezd ehrinde dnyaya geldi. Dini ilimler alanndaki ilk eitimini doduu ehirde alan Yezdi ardndan eitimini srdrmek iin Irakn Necef kentine gittiyse de maddi skntlar yznden bir yl sonra Iraktan geri dnd ve Kum kentinde eitimine devam etti. Kumda bata Allame Tabatabai ve mam Humeyni olmak zere dnemin en byk ulemasndan dersler ald. Eitim yllarnda siyasi faaliyetlerden de geri durmayan Misbah Yezdi Biset ve ntikam dergilerinin yaynlanmasnda rol ald. Yezdi, Devrim hareketinin geleceini teminat altna almak iin kadro yetitirmek gerektiini dnyordu. Bu amala birka arkadayla birlikte Hakani Medresesini kurdu ve burada dersler vermeye

93. Rical- Siyasi. 94. Bkz. Ariv-i Merkez-i Esnad- nklab- slami; Said Bendali, Mihr-i stad, (Kum, 1381); Esnad- nklab- slami, (Tahran, 1374).

94

5 .

A H I S L A R

balad. Devrimden sonra tekrar Kum ehrine dnp burada Hakani grubu adyla bilinen arkadalaryla birlikte mam Bakr Messesesini kurdu. Bu messese daha sonra lisansst eitim veren bir niversiteye dnt. Misbah Yezdi bir dnem Uzmanlar Konseyi yelii, iki dnem de milletvekillii yapt. u anda Kum ehrinde bulunan mam Humeyni Aratrma Enstitsnn yneticiliini yapmaktadr. Devrim ncesinde Hccetiye ekolne mensup olan Yezdi, mam Humeyninin bu ekol olumsuzlamasnn ardndan bu ekolden ayrldn belirttiyse de hala bazlar onun gizli bir Hccetiyeci olduunu sylemektedirler. Hccetiyeci olduu dnemlerde, mam Humeyniye siyasi olarak ah ile daha uzlamac bir yol izlemesini tavsiye eden Ayetullah Burucerdinin de rencisi olan Yezdinin o dnemde mam Humeyniye mesafeli olduu bilinmektedir. Reformist hareketlere kar kat tavryla bilinen ve Ensar- Hizbullah gibi ar radikal gruplarn kanaat nderi olan Misbah Yezdi, u an dini lider Hamaneiye olduka yakn bir isimdir. Bir dnem Ahmedinejad ve taraftarlarnn fikir babas olarak da biliniyordu ancak Ahmedinejad ile dini lider arasndaki kamplamada dini liderden yana tavr ald.95

5.13 SEYYD MUHAMMED HATEM

Muhammed Hatemi 14 Ekim 1943te Yezd ehrinde dodu. Hatemi genlik yllarnda bir mddet medrese eitimi aldktan sonra niversiteye yneldi ve sfahan niversitesinde Bat Felsefesi okudu. niversite eitimini tamamladktan sonra 1971de tekrar medrese eitimine geri dnd ve Kum ehrinde dini ilimler tahsil etti. Bir mddet Almanyann Hamburg ehrinde bulunan slam Merkezinde yneticilik yaptktan sonra rana dnd. lk dnem Meclis seimlerinde milletvekillii yapt. 1981 ylnda mam Humeyninin emriyle Keyhan Basn grubunun bana getirildi. Sonraki yl Mir Hseyin Musevinin kabinesinde Kltr ve rad Bakan oldu. Ayn grevi Rafsancani hkmetinde de stlendi. 1991in balarnda Cumhurbakan danman ve ran Milli Ktphanesi Mdr oldu. Ayn dnemde niversitelerde dersler de veriyordu. 1996 ylnda dini lider Hamaneinin emriyle Kltr Devrimi Yksek Konseyi yeliine getirildi.

95, Bkz. Ali Bakri, Hatrat- 15 Hordad, (Tahran, 1376); Ali Kirmani Hcceti, Biset, (Tahran, 1368); Hubregan- Millet, (Tahran, 1379); Yaran- mam Be Rivayet-i Esnad- Savak, (Tahran, 1377).

95

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Hatemi 1997 ylndaki Cumhurbakanl seimlerinde Reformist sylemlerle ve Reformistlerin aday olarak Cumhurbakanl yarna girdi ve %70 gibi ezici bir ounlukla seimi kazand. Sonraki dnem tekrar aday oldu ve tekrar kazand. Sekiz yllk cumhurbakanl dneminde i politikada dnce zgrl, d politikada ise Medeniyetleraras Diyalog sylemleriyle ne kt. Onun dneminde randa ciddi manada fikir zgrlnde gelimeler oldu. zellikle basn yayn organlar olduka geni bir zgrlk alanna kavutular. Ancak yine de bata yarg ve Koruyucular Konseyi olmak zere muhafazakr kurumlar bu zgrlklere dair kstlayc unsurlar olarak yer aldlar. D politikada gelitirdii Medeniyetleraras diyalog sylemi sayesinde de zellikle Bat dnyas ile o zamana kadar kurulamam ilikiler kurdu. Cumhurbakanl sona erdikten sonra da siyasi ve kltrel almalara devam etti. Kurduu Baran Messesesi ve Uluslararas Medeniyetleraras Diyalog Messesesinin yneticiliini halen srdrmektedir. Hatemi 2009 ylndaki seimlerde tekrar aday olabileceini belirttiyse de sonradan Musevinin aday olmas zerine adaylktan vazgeti ve Museviyi desteklediini ilan etti. Musevinin seim almalarnda aktif rol alan Hatemi seimlerden sonra yaanan protestolarda da yer ald ve seimlerin adil bir ekilde tekrar yaplmasn istedi. Reformist izginin sistem ierisinde kalmas iin byk aba sarf eden Hatemi en son 14 Kasm 2011 tarihinde yaplan meclis seimlerinde reformistlerin genel boykot eilimine ramen seimlere katlp oy kulland. Bu tercihinden dolay reformcularn tepkisini ekse de halen reformist kanadn en nemli temsilcileri arasnda yer almaktadr ve reformist izginin sistem iinde kalmasnn en baat aktrdr. Hlihazrda Dzenin Yararn Tehis Konseyi Stratejik Aratrmalar Merkezi yesi olup Baran Fikir Akademisinde beraberindeki dier reformist sekinlerle birlikte siyasi ett derslerine aktif olarak katlmaktadr.96

5.14 MUHAMMED RIZA BAHUNER

1952 ylnda Kirman eyaletinde doan Bahuner, naat Mhendislii alannda niversite eitimini tamamladktan sonra ayn alanda niversitede dersler vermeye balad. slam Devriminden sonra Kirman eyaleti toprak reformu kurumu bakan oldu. Bir mddet sonra eyalet valisinin siyasi iler yardmclna getirildi. lk kez 2. Dnem meclis seimlerinde aday olup milletvekili olarak meclise girdi. Bugne kadar da btn seimlere girerek hepsinde milletvekili olmay ba96. Rical- Siyasi; Hccet Murteci, Cenahha-y Siyasi Der ran- mruz, (Tahran, 1377); Tarih-i Ahzab- Siyasi Der ran, (Tahran, 1387).

96

5 .

A H I S L A R

ard. Halen de milletvekillii devam etmektedir. Ayn zamanda Dzenin Yararn Tehis Konseyi yesi de olan Bahuner, eski babakanlardan Cevat Bahunerin kardeidir. rann nemli siyasi fraksiyonlarndan slami Mhendisler Camiasnn sekreterliini de yapan Bahuner, Meclisteki muhafazakar gruplarn nde gelen isimlerindendir.97

5.15 SADIK AMUL LARCAN

Sadk Laricani 1960 ylnda Irakn Necef kentinde dnyaya geldi. Babas dnemin nde gelen ii taklid mercilerinden Mirza Haim Amulidir. nce Necef te ardndan Kumda din ve felsefe eitimi aldktan sonra ayn alanlarda hem medresede hem de niversitede dersler vermeye balad. Uzmanlar Konseyi yesi olup 2002 ylnda ayrca dini lider tarafndan Koruyucular Konseyi yeliine atanmtr. Son olarak yine dini lider tarafndan Yarg Erki Bakanlna getirildi ve halen bu grevini srdrmektedir. ran Meclis Bakan Ali Laricani ve Yarg Erki nsan Haklar Komisyonu Bakan Muhammet Cevat Laricaninin kardei olup Laricani kardeler ran devlet ve siyaset hayatnn etkin ailelerindendir.98

5.16 HABBULLAH ASKEREVLAD MSELMAN

1932 ylnda Tahranda dodu. Lise eitiminden sonra dini ilimlere yneldi ve Fkh, Usul, Felsefe, Ahlak, Tefsir dersleri ald. ocuk yalarndan itibaren siyasi faaliyetlere balad. Ayetullah Kaaninin ve Fedaiyan- slam rgtnn taraftaryd. Petroln milliletirilmesine ynelik eylemlerde aktif rol oynad. 1953 ylndan itibaren illegal faaliyetlere balad. mam Humeyninin Nehzet-i slami hareketini kurmasyla birlikte Askerevladi onun taraftar ve yakn adamlarndan birisi oldu. 1964 ylnda tekil edilen ve din adamlar ile esnaf arasndaki birlii salayan slami Koalisyon Heyetlerinin kurucular ve ynetim kurulu yeleri arasndayd. Bundan sonra siyasi faaliyetlerini bu kurum zerinden yrtt. 1963 ylnda mam Humeyninin Tahrandaki temsilcilerinden biri oldu. slami Koalisyon Heyetlerinin silahl kanadnn oluturulup silahl mcadeleye balanmasnda baat roller stlendi. Dnemin babakan Hasan Ali Mansurun lmyle sonulanan saldr nedeniyle tutukland. nce idama ardndan mr boyu hapse mahkum edildi. 13 yllk hapis hayatndan sonra 1977 ylnda kartlan genel afla salverildi. Hapisten kar kmaz mam Humeyninin emri ile Mutaharri ve Behetinin gzetiminde gizli faaliyet yrten nc direni grubunu kurdu. Bu grup 1977-78
97. Bkz. Rical- Siyasi; Marifi-i Nemayendigan- Meclis-i ura-y slami, (Tahran, 1375); www.majma.ir. 98. Bkz. Rical- Siyasi; Hubregan- Millet, (Kum, 1380); Nasruddin Ensari-Mirza Haim Amuli, Peremdar- Usul, (Kum, 1378).

97

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

yllarndaki protesto ve gsterilerde ok nemli roller stlendi. mam Humeyni Paristeyken Askerevladi iki kez onun yanna grevli olarak gitti. Devrim ile birlikte mam Humeyni Paristen rana dnerken Askerevladi uakta bulunanlar arasndayd. mam Humeyninin Tahrandaki ikametgahnn da alt sorumlusundan biriydi. Cumhur-i slami Partisi kurulduunda partinin Merkez Yrtme Konseyinde yer ald. Ardndan Vakflar Genel Mdr olarak tayin edildi. Bir mddet sonra mam Humeyni tarafndan lkenin en byk yardm kuruluu olan mam Humeyni mdat Komitesi Merkez Konsey yeliine atand. 1. Dnem Millet Meclisi seimlerinde Tahran milletvekili oldu. 1981 ylnda Cevad Bahuner kabinesinde Ticaret Bakanln stlendi. Bu greve Mehdevikeninin kabinesinde de devam etti. Mir Hseyin Musevinin ilk kabinesinde de kendisine ayn grev verildi. Ancak 1983 ylnda Babakan Musevi ile yaad anlamazlk zerine grevinden istifa etti. Dini liderin mam Humeyni mdat Komitesindeki temsilcisi oldu ve halen de bu grevini srdrmektedir. 2005 ylna kadar slami Koalisyon Heyetlerinin genel sekreterliini yapt. 1996 ylnda dini lider tarafndan tayin edildii Dzenin Yararn Tehis Konseyi yelii grevini de halen devam ettirmektedir. Askerevladi, ran ekonomisinin kalbi konumundaki Bazari snf zerinde ok etkindir ve bu snfn politik tavrlarnn belirleyicilerindendir. Halen mam ve Dini Lider Takipileri Cephesi Genel Sekreteri ve slami Koalisyon Partisi Merkez Yrtme Kurulu yesidir. Askerevladi son olarak Musevi ve Kerrubinin tekrar rejime entegre edilmesi iin kazanlmas dncesini ortaya atm ancak bata temsil ettii Muhafazakar evreler olmak zere pek ok kesimden sert eletirilere maruz kalmtr.99

5.17 HAYDAR MUSLH

1957 doumlu olan Muslihi 20 yldan fazla bir sre Kum ehrinde din eitimi ald. Irak savanda mam Humeyninin baz nemli karargahlardaki temsilcisi oldu. Hamanei dneminde de Devrim Muhafzlar Ordusu Kara Kuvvetleri Komutanlnda dini liderin temsilcilii grevini stlendi. 2009 ylnda Ahmedinejad tarafndan istihbarat bakanlna atand. 17 Nisan 2011 tarihinde Ahmedinejad ile ters dt iin istifa etti ve Ahmedinejad istifasn kabul etti ancak Dini Lider Hamanei temaylen kendisine bal olan istihbarat bakanlndaki olas deiikliklere mdahale ederek Muslihiyi grevde tuttu. Bu durum Ahmedinejad ile Dini Lider arasndaki anlamazlklardan birisi olarak ok konuuldu. Halen bu grevini srdrmektedir.100

99. Bkz. Rical- Siyasi; Ariv-i Merkez-i Esnad- nklab- slami; Sahife-i mam Humeyni, (1379). 100. Rical- Siyasi.

98

5 .

A H I S L A R

5.18

AL EKBER VELAYET

u anda dini lider Ali Hamaneinin d ilikiler danman olarak grev yapan Velayeti, rann d politikasn belirleyen en nemli ahstr. Etkisi ve rol doal olarak dileri bakannn ok stndedir. Devrimden nce ah kart siyasal almalar iinde yer alan Velayeti, slam Devriminin gereklemesinden sonra devlet ve siyaset kademesinde nemli grevler ald. nce Salk Bakanlnda Bakan Yardmcs, ardndan Tahran Milletvekili oldu. Ondan sonra ise tam on alt yl boyunca ran slam Cumhuriyetinin Dileri Bakan olarak grev yapt. Bu grevinden sonra dini liderin d ilikiler danman oldu ve halen bu grevini srdrmektedir. Halihazrda bu grevin yannda baka sorumluluklar da stlenmi bulunmaktadr. Tp eitimi alan Ali Ekber Velayeti u anda niversitede dersler vermektedir. Kltr Devrimi Yksek uras ve Dzenin Yararn Tehis Konseyi yelikleri yannda Dnya Ehli-Beyt Kurulu Bakanln srdrmektedir2013 cumhurbakanl seimlerinde adaylar arasndadr.101

5.19 AL EKBER NATIK NUR

Muhafazakar kesimin nemli isimlerinden birisi olan Natk Nuri 1943 ylnda Mazenderan ehrinde dnyaya geldi. Dini alanda eitim almak zere Kum ehrine geldi ve burada slam felsefesi okudu. Natk Nuri, Devrime giden yolda Kum ilim havzasnn en aktif siyasi aktrlerinden birisiydi. mam Humeyninin bildirilerinin baslp yaylmas grevinin yannda toplant ve gsterilerin deimez konumaclar arasndayd. Bu yzden birok kez ahn gvenlik ve istihbarat birimlerinin takip ve gzaltlarna maruz kald. Devrimden sonra milletvekili olarak meclise girdi. zellikle ilk zamanlarda i mcadelelerde slamc kanadn hakim olmas noktasnda ok nemli roller ifa etti. Benisadrn cumhurbakanlndan azledilmesi gibi siyasi krizlerde rejimin en nemli aktrleri arasnda hep Natk Nuri vard. Uzun bir mddet milletvekillii ve ayn zamanda Meclis Bakanl yapan Natk Nuri, Hateminin cumhurbakanlna seildii seimlerde muhafazakar kanadn cumhurbakan aday oldu ancak kazanamad. Ardndan dini lider tarafndan Dzenin Yararn Tehis Konseyi yeliine atand.102

101. Rical- Siyasi. 102. Bkz. Encmen-i Hccetiye Sed-i Der Beraber-i nklab; Murtaza Mirdar, Ali Ekber Natk Nuri, Hatrat- Hccetlislam vel Mslimin, (Tahran, 1383); Ali Devani, Nehzet-i Ruhaniyun-i ran, (Tahran, 1377).

99

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.20 AHMED HATEM

randaki muhafazakar siyasetin nemli isimlerinden birisi olan Ahmed Hatemi 1960 doumludur. lk ve orta reniminden sonra dini ilimlere yneldi. Bu amala Kum ehrine gitti ve burada dnemin nde gelen hocalarndan eitim ald. Genlik yllarndan itibaren ah kart siyasi faaliyetlere balayan Hatemi, zellikle propaganda alannda baarl bir isimdi ve bu amala ehir ehir dolayordu. slam Devriminden sonra dini ilimler alannda eitmenlik yapmaya balad. Halen de bu alanda dersler vermeye devam etmektedir. Uzmanlar Konseyi yesidir. 1995 ylnda dini lider tarafndan Tahran geici Cuma mamlarndan birisi olarak tayin edildi ve halen bu grevini srdrmekte olup zaman zaman hutbelerindeki sert sylemleri nedeniyle dnya kamuoyuna konu olmaktadr.103

5.21 SFENDYAR RAHM MEA

sfendiyar Rahim Meai, 1960 Ramser doumludur. niversitede Elektronik Mhendislii okudu. niversitedeyken siyasi faaliyetlere katld. Devrimden sonra Devrim Muhafzlar Ordusu Ramser istihbarat biriminde almaya balad. Daha sonrasnda rann Krdistan blgesinde meydana gelen karklklar zerine bu blgeye gitti. Burada Devrim Muhafzlar Ordusu istihbaratnn Komala istihbarat biriminde alt. Ayn zamanda Bat Azerbaycan eyaletinde de alyordu. Krdistan blgesinde Murtaza Muhibbulenbiya kod adyla istihbarat faaliyetleri yrtt. stihbarat bakanlnn kurulmasyla bu bakanlkta ran Krtleri hakknda stratejiler belirleme biriminin sorumlusu oldu. Daha sonra sorunlu blgeler biriminin bana geti. stihbarat bakanlnn en nemli Krdistan uzmanlar arasnda gsterilmektedir. 20 yl boyunca Serve dergisinin sorumlu yaz ileri mdrln yapt. Hem ran iinde hem de darda yaynlanan bu derginin yayn dili Krtenin Sorani lehesi olup dergi, ayn zamanda on sayfa da Krtenin Kurmanci lehesinde yaynlanmaktadr. Bat Azerbaycandaki grevinden beri Ahmedinejad ile tanmaktadrlar. Ayn zamanda Ahmedinejadn dnrdr. Ahmedinejad cumhurbakan olunca Meaiye birok alanda grevler verdi. En son cumhurbakanl ba yardmcl grevine getirildi. Ancak ciddi bir muhalefetle karlat ve nihayetinde dini liderin emriyle bu grevden alnd. u anda birok grevinin yannda cumhurbakanl resmi ofisinin sorumululuunu da stlenmitir. Dini lider ile Ahmedinejad arasndaki ilikilerin bozulmasnn temel aktr olarak Meai gsterilmektedir. Baz fikirlerinden dolay ulema tarafndan sapkn olarak grlmesine ramen Cumhurbakan Ahmedinejadn kendisini desteklemekten ve en yaknnda bulundurmaktan vazgememesi, cumhurbakanna ynelik eletirilerin temelinde yer almaktadr. Son olarak Ahmedinejad

103. Bkz. Rical- Siyasi; Hubregan- Millet, (Kum, 1380).

100

5 .

A H I S L A R

tarafndan Balantszlar Hareketi Genel Koordinatrlne atanan Meai 2013 Cumhurbakanl seimlerinde aday olmu, fakat adayl veto edilmitir.104

5.22 SAD CELL

ran slam Cumhuriyeti Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi Bakan olup, zellikle 5+1 lkeleri ile ran arasnda yaplan nkleer grmeleri ile dnya kamuoyu tarafndan tannan bir sima haline gelmitir. Celili 1965te Mehed ehrinde dnyaya geldi. Akademik eitimini Siyasal Bilgiler alannda yapt. ran-Irak savanda cephede bulundu ve bir ayan bu savata kaybetti. Sonrasnda Dileri Bakanlnda almaya balad. Bu bakanlkta birok farkl grevler stlendikten sonra dini liderin resmi ofisinin sorumluluu grevine getirildi. Ahmedinejadn Tahran Belediye Bakanl yapt dnemde bir mddet onun danmanln da yapt. 2007 ylnda Ali Laricaninin istifasyla boalan Milli Gvenlik Konseyi Bakanlna getirildi ve halen bu grevini yrtmektedir. 2013 seimlerinde cumhurbakanl adaylarndan birisidir.105

5.23 AYETULLAH NASIR MEKARM RAZ

ii dnyasnn nden gelen taklit mercilerinden birisi olan Mekarim irazi 1926 da irazda dnyaya geldi. lkrenimden sonra dini ilimlere ynelen irazi bu alandaki ilk eitimini irazda aldktan sonra 1945 ylnda Kum kentine gitti ve medrese eitimine orada devam etti. 1949 ylnda Necef kentine gitti ve kentin nde gelen din adamlarnn nezdinde eitimini tamamlad. 24 yanda ictihad mertebesine ulat fakat yine de okumaya devam etti. 1951 ylnda rana geri dnd ve Kum ehrine yerleti. Devrim srecinde aktif rol alan Mekarim irazi devrimden sonra idari ve siyasi grevler alma eiliminde olmad. Anayasa hazrlama komisyonunda bulundu. Bir mddet de Yksek Yarg Konseyi yelii yapt. Bunlar dnda resmi vazifelerden uzak durup daha ok medresede eitim vermekle megul olan Mekarim irazi elbette bir taklit mercii sfatyla siyasi konularda gr bildirmekten geri durmad. zellikle d politika konusunda sk sk grlerini dile getiren irazinin bu konudaki fikirleri ran slam Cumhuriyetinin politikalaryla paraleldir. irazi, Dini Lider Hamaneiye bal bir isimdir.106

104. Bkz. www.shomalnews.com; www.mashaei.ir 105. Rical- Siyasi, (Tahran, 1390). 106. Bkz. Hseyin Averdi, Ainai Ba Setaregan- Hidayet (Meraci-i ia), (Kum, 1376); Yaran- mam Be Rivayet-i Esnad- Savak, (Tahran, 1377); Ali Devani, Nehzet-i Ruhaniyun-u ran, (Tahran, 1377).

101

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.24 AYETULLAH HSEYN VAHD HORASAN

Vahid Horasani 1921 ylnda Mehedde dodu. Okuma yazma rendikten sonra dorudan dini ilimlere yneldi ve birok alanda eitimini tamamlayarak gen yata mctehid mertebesine ulat. Ardndan 27 yandayken, dini eitimini bitirip ictihad makamna gelmi olmasna ramen Necef ulemasndan da dersler almak zere Iraka gitti ve Necef teki taklit mercilerinin derslerine katld. ok iyi bir hatip olan Horasani, Necef te verdii vaazlarla hret buldu. Bir dnem Kuveytte de vaizlik yapt. 1960 ylnda rana dnd. Bir yl Mehedde kaldktan sonra Kum kentine gitti ve orada dersler vermeye balad. Eitim faaliyetlerinin yannda siyasi mcadeleye de katlan Vahid Horasani zellikle ok etkili, ateli ve sert konumalaryla medrese rencilerini galeyana getiren bir isimdi. Devrim sonrasnda eitim faaliyetlerini kald yerden devam ettirdi. 2500 den fazla rencisi ve kaleme ald birok eseri yannda siyasal alanda sert muhafazakar sylemlere sahiptir. Dini lidere ballyla bilinmektedir.107

5.25 HSEYN ERATMEDAR

Hseyin eriatmedari 1957 ylnda Demavendde dnyaya geldi. rann ar muhafazakr gazetesi olan Keyhan gazetesinin sorumlu yaz ileri mdr olup, dini lidere bal bir gazete olduu iin bu greve gelecek kii dini lider tarafndan atanmaktadr. Financial Times gazetesinin 2006 ylnda en etkili ranl yorumcu olarak ilan ettii eriatmedari dini lider merkezli muhafazakr yapnn en nemli savunucularndandr. zellikle Suriye olaylar ile ilgili Trkiyeyi sulayc yazlaryla birlikte Trkiyede de ad anlmaya baland. Genel olarak ran muhafazakr kesiminin, zel olarak da dini liderin bir konuda ne dndnn anlalmas iin eriatmedarinin yazlarnn takibi olduka nemlidir. Kendisiyle ilgili bir dnem istihbaratta sorgu memuru olduu iddia edilmise de o bu iddiay reddetmitir. Birader Hseyin olarak da anlan eriatmedari, devlet tarafndan pek ok kez en iyi eletirmen dl almtr. Devrimden nce Pehlevi rejiminde cezaevinde kalm devrimden sonra ise Devrim Muhafzlar Ordusunda bulunarak ran-Irak savanda saysz hizmetleri olmutur. Her halkarda devletin ok nemli noktalarndan bilgiler ald kesindir. yle ki eriatmedari ile ilgili u sz sylenegelmektedir: Btn gazeteciler yaanan olaylar haber yaparlar, eriatmedari ise yaanacak olaylar haber yapar.108

107. Bkz. Hseyin Averdi, Ainai Ba Setaregan- Hidayet (Meraci-i ia), (Kum, 1376); Yaran- mam Be Rivayet-i Esnad- Savak, (Tahran, 1377). 108. Bkz. Keyhan Gazetesi; Rical- Siyasi.

102

5 .

A H I S L A R

5.26 GULAM AL HADDAD ADL

1945 Tahran doumlu olan Haddad Adil, lisans eitimini fizik alannda, doktorasn ise felsefe zerine yapt. 7. Dnem Meclis Bakanl grevini stlendi. ran slam Cumhuriyeti tarihinde din adam olmayan ilk meclis bakandr. Devrimden sonra e zamanl olarak birden ok grevde bulunan Haddat Adil, ran dini lideri Hamaneinin dnr ve slam Devriminin teorisyenlerinden Murtaza Mutaharrinin rencisidir. Dzenin Yararn Tehis Konseyi ile Kltr Devrimi Yksek Konseyi yelii devam eden ve Geleneksel Sa Muhafazakarlarn nemli isimlerinden olan Haddad Adil, 2013 Cumhurbakanl seimlerindeki adaylardan birisidir.109

5.27 MUHAMMED CEVAD LARCAN

ran devlet ve siyaset hayatnn nemli isimleri arasnda yer alan Laricani kardelerden birisi olan Muhammed Cevad Laricani, babasnn ahn basklarndan dolay randan ayrlp yerletii Irakn Necef kentinde 1951 ylnda dnyaya geldi. Bir mddet dini eitim aldktan sonra niversiteye yneldi ve elektrik mhendislii okudu. randa lisans eitimini tamamladktan sonra Kaliforniya niversitesinde Fizik ve Matematik alannda master yapt. dnem milletvekillii yapt. ran-Irak savann sona erdii zaman Dileri bakan yardmcsyd. Bu grevindeyken ortaya att Ana Kta teorisi o gnden bugne ran slam Cumhuriyetinin d politikasnn ana eksenini oluturmaktadr. Bu teori ile birlikte ran d politikas idealizmden realizme evirilmitir. Bu geiin salaycs olan Laricaninin, reformist Cumhurbakan Hateminin seildii Haziran 1997 seimlerinden hemen nce ngiltereye yapt seyahat ve bu seyahati esnasnda ngiltere Dileri Bakanlndan yetkililerle yapt gizli grmenin ifa olmas kendisini zor durumda brakmt. ddiaya gre bu grmede Laricani muhatabna sac muhafazakrlarn i bana gemesinin Batnn karlarna daha uygun olduunu sylyor, bu sebeple de ngiltereden Hatemi yerine muhafazakr aday Natk Nuriyi desteklemelerini istiyordu. ran Matematik ve Fizik Kurumunun da kurucularndan olan Laricani, halihazrda ran Yarg Erki nsan Haklar Birimi genel sekreteridir.110

109. Rical- Siyasi. 110. Bkz. Rical- Siyasi; Dersha-y Siyaset-i Harici, (Tahran, 1377); http://www.ipm.ac.ir.

103

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.28

AYETULLAH YUSUF SANE

Reformist taklit mercii Yusuf Sanei, 1937 ylnda sfahanda dodu. Temel dini eitimini sfahanda aldktan sonra 1951 ylnda Kum kentine gitti. Kumda Ayetullah Burucerdi ve mam Humeyni gibi nemli ilmi ahsiyetlerden dersler ald. Ayn dnemde siyasi faaliyetlerine de balad ve mam Humeyninin nemli taraftarlarndan birisi oldu. mam Humeyni Necef e srgn edildiinde onun Kumdaki temsilcileri arasnda Sanei de vard. Eitim hayatna da istikrarl bir biimde devam edip 35 yanda ictihad derecesine vard ve sonrasnda kendisi de hocalk yapmaya balad. Devrim srecinde nemli faaliyetler yrten Sanei, devrimden sonra Devrim mahkemelerinde hakimlik yapt. 1980 ylnda Koruyucular Konseyi yeliine getirildi. 1981 ylnda da ran slam Cumhuriyeti basavcs oldu. Uzmanlar Konseyi yelii yapt. Bir mddet Kum Cuma maml da yapan Sanei imdilerde taklit merciliinin yannda Kumda ders vermeye devam etmektedir. Genel ii retilerine ve dier taklit mercilerinin fetvalarnn tersine verdii baz fetvalardan dolay birok ii din adam tarafndan ciddi eletiri ve saldrlara urad. Gittike ran slam Cumhuriyeti sistemiyle arasna mesafe koyup cephe almaya balad ve siyasi alanda reformist bir izgiye yneldi. Son cumhurbakanl seimlerinden sonra aka protestocular destekledi ve onlarn lehine aklamalar yapt. Cumhurbakan Ahmedinejad hakknda kulland ar ifadelerle de gndeme gelen Sanei halihazrda reformistlerden yana bir taklit mercii olarak bilinmektedir.111

5.29

AYETULLAH ABBAS VAZ TEBES

1935 ylnda Horasanda dnyaya gelen Vaiz Tebesi, dini eitimini Mehed ehrinde tamamlad. Fedaiyan- slam rgtnn lideri Nevvab Safevinin Mehed ziyaretinde onunla grp fikirlerinden etkilenen Tebesi bylece siyasi mcadeleye balad. rann halihazrdaki dini lideri Ali Hamanei ile birlikte Mehed ehrinin en nemli siyasi aktivistleri arasnda yer alan Tebesi bu almalar yznden ah rejimi tarafndan birok cezaya arptrld. Ancak buna ramen faaliyetlerinden geri durmamas onu slam Devriminin nc kadrolar arasna soktu. slam Devriminden sonra mam Humeyni tarafndan Meheddeki mam Rza Vakfnn bana getirildi. Onun bakanl ile birlikte sz konusu vakf ok ciddi bir kurumsallama srecine girdi. Bir yandan byk bir ilmi aratrmalar merkezine dnen vakf dier yandan gnmzde rann gerek yurt iinde gerekse yurt dnda en fazla mal varlna sahip kurumu oldu.
111. Bkz. Ferhegname-i Rical- Ruhani-i Ar- mam; Yaran- mam Be Rivayet-i Esnad- Savak, (Tahran, 1377).

104

5 .

A H I S L A R

Tebesi yukarda bahsedilen grevinin yannda dini liderin Horasan eyaleti temsilcilii ve Uzmanlar Konseyi yelii grevlerini de srdrmektedir. Ayn zamanda Dzenin Yararn Tehis Konseyi yesidir.112

5.30 ABDLKERM SURU

Asl ad Hseyin Hac Ferec Debbadr. 1945 ylnda Tahranda dodu. Tahran niversitesinde Eczaclk okudu. rencilik yllarnda Ali eriatinin Hseyniye-i raddaki derslerine katlyordu. Eczaclk alannda doktorasn tamamladktan sonra bir mddet alma hayatna girdi. 1972 ylnda bilim felsefesi alannda eitim almak zere ngiltereye gitti. Burada bilim felsefesi ve analitik kimya alanlarnda eitim grd. Londrada eitimini srdrd yllarda dier ranl rencilerle birlikte kltrel almalar yapt. Bu balamda bir grup ranl ve Afrikal mslman renciyle birlikte mambare isimli bir merkez kurdular. Haftalk seminerler dzenlenen bu merkezde ou zaman konumac olan kii bizzat Suru idi. Diyalektik elikiye bir eletiri isimli ilk kitabn bu dnemde yaynlad. Marksist retilere ynelik eletiriler ieren kitap ok gemeden randa yaynland ve slamclarn Marksistlerle girdikleri tartmalarda faydalandklar temel kaynaklardan birisi oldu. slam Devriminden sonra ngilteredeki eitiminin son yln okumadan rana dnen Suru, niversitede epistemoloji dersleri vermeye balad. 1980 ylnda mam Humeyninin emriyle, bir grup aydnla birlikte Kltr Devrimi Merkezinin kurulmas vazifesini stlendi. Sonraki yllarda giderek slam retilerini sivrice sorgulamaya balaynca sk sk slam rejimi ile kar karya geldi. Son 10 yldr daha ok yurtdnda yaayan Abdlkerim Suruun dinsel pozivitizm eletirileri randa zellikle Ulemann iddetli tepkisine neden oldu. Hamaneiden lkede siyasi ve sosyal alma gitmesini isteyen ak mektubu barda taran son damla oldu ve lkeye gelmeme konusunda son kararn verdi. Tartmal 2009 cumhurbakanl seimlerinde Kerrubi blounu destekleyen aydnlar arasnda yer ald.113

112. Bkz. nklab- slami Be Rivayet-i Esnad- Savak, (Tahran, 1377); Yaran- mam Be Rivayet-i Esnad- Savak; Ramazan Ali akiri, nklab- slam ve murdum-u Mehed, (Mehed, 1362). 113. Bkz. Sahife-i mam Humeyni, c. 13, (Tahran, 1378); Derbare-i Abdlkerim Suru: Kssa-y Erbab- Maarif, ran Gazetesi, 17 Behmen 1383; Hivdeh Sal Tela Der Rah- Tahakkuk-u Ehdaf- nklab- Ferhengi, (Tahran, 1382); www.soroush.malakut.org.

105

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.31 GULAM HSEYN KERBAS

1954 Kum doumlu olan Kerbasi, 1989-1999 yllar arasnda Tahran Belediye Bakanl yapt. Belediye Bakanlnda baarl bir profil ortaya koydu. zellikle Tahran ehir metrosu projesi onun ad ile zdelemitir. Reformistlerin en nemli aktrlerinden birisi olup Hateminin Cumhurbakan seilmesinde kilit bir rol oynamtr. Fakat Hateminin Cumhurbakanlnn ikinci ylnda Tahran Belediye Bakan iken yolsuzluk sulamas ile yarglanp hapse atld. Cezaevinden ktktan sonra sivil toplum almalarna yneldi ve bu alana arlk verdi. 2007 ylnn Mart aynda tm sulamalardan akland Yksek Yarg tarafndan kamuoyuna duyuruldu. Reformist bloun nde gelen Onarm Hizmetkarlar Partisi Genel Sekreteri de olan Kerbasi Rafsancaniye yaknl ve Liberal dnceleri ile tannan bir isimdir.114

5.32 MUHSN KEDVER

ran siyasi arenasnn nde gelen reformist din adam, dnr, yazar ve siyasi aktivistlerinden Muhsin Kediver, 9 Haziran 1959 ylnda dodu. iraz niversitesinde Elektrik-Elektronik Mhendislii blmnde okumaya baladysa da slam Devrimi gerekleince niversitedeki eitimini yarm brakt ve 1981 ylnda dini eitim alanna ynelerek bu amala Kum kentine gitti. Kediver bir yandan medresede dini eitimi alrken dier yandan niversitede ilahiyat okumaya balad. Ardndan felsefede doktora yapt. Dini eitimde ileri aamaya kadar okudu. Siyasal alanda reformist dncelere sahip olan Muhsin Kediver bu fikirlerinden dolay ilk kez 1999 ylnda doktorasn bitirdii yl hapse girdi ve 18 ay hapis yatt. Hapisten ktktan sonra niversitede hocalk yapmaya baladysa da bir mddet sonra siyasi faaliyetlerinden dolay niversiteden atld. Ayrca reformist Islah Talep gazetesinde yaynlanan rportaj ve makalelerinden dolay birok kez yarglanp hapis cezasna arptrld. Sonunda randan ayrlma karar alan Muhsin Kediver yurt dna kt. Felsefe, Kelam ve Siyasal dnce alannda birok telife imza atan Muhsin Kediver hali hazrda Amerikada yaamakta ve burada niversite hocal yapmaktadr. Ayn zamanda kurulduu gnden beri Basn zgrln Savunma Encmeni bakanln yrtmektedir.115

114. Rical- Siyasi. 115. Bkz. http://kadivar.com/?page_id=3802; Alicenap Sorhpu Ve Alicenap Hakesteri, Tahran, 1384i

106

5 .

A H I S L A R

5.33 MUHAMMED RIZA ARF

1952 ylnda Yezd ehrinde dnyaya gelen Arif, niversite eitimini Tahran ve Amerikada bitirdi. Devrimden sonra Posta Telgraf Bakanl ve Tahran niversitesi Rektrl de olmak zere eitli grevlerde bulunan ve Reformist kanadn siyasi figrlerinden olan Arif, Hatemi dneminde Cumhurbakan Birinci Yardmcl grevini yrtyordu. Kltr Devrimi Yksek Konseyi ve Dzenin Yararn Tehis Konseyi yelikleri de devam eden Arif, u sralar Hatemi taraftar reformist kanad toparlamaya alan ekip ierisinde yer almaktadr. Arif, 2013 Cumhurbakanl seimlerinde Reformist kesime yakn adaylardan birisidir.116

5.34 AL EKBER MUHTEEMPUR

1946 ylnda medrese eitimini Tahran, Kum ve Necef te tamamlad. Arap Edebiyat, Mantk, Felsefe ve slami limler alannda alt. mam Humeyninin ah tarafndan Trkiyeye, ardndan Iraka srgn edilmesinin ardndan Iraka geti ve Devrime kadar yurt dnda kald. Yurt dndaki Direnii Din Adamlar Hareketinin merkez komite yesiydi. Bu hareket Avrupa, Amerika ve Hindistan Mslman renciler Encmeni ile birlikte randaki ah kart mcadelenin yurt d rgtlenmesini yapyordu. Muhteemipur, bu dorultuda birok lkeye seyahatlerde bulundu. mam Humeyninin bildirilerinin mmkn olan her yere ulatrlmasn salamaya alyordu. Bu tarz faaliyetlerinden dolay defalarca Iraktaki Baas Rejimi tarafndan tutukland. mam Humeyninin Parise gemesinden birka gn nce Suriyeye gitmek isterken havaalannda tekrar gzaltna alnd ve Iraka girii sresiz olarak yasaklanarak snrd edildi. Muhteemipur da mam Humeyni gibi Parise gitti ve orada onun ofisinin enformasyon sorumlusu oldu. Devrimle birlikte rana dnen Muhteemipurun stlendii grevlerden bazlar unlardr: Mustazaflar Vakf Ynetim Kurulu yelii, Radyo Televizyon Kurumu Bakanl, Suriye Bykelilii, Musevi dnemi leri Bakanl, Direnii Din Adamlar Birlii Merkez Konsey yelii, milletvekillii, kapatlan Beyan Gazetesinin sorumlu yaz ileri mdrl, Hatemi dnemi Cumhurbakan Sosyal Politikalar Danman, 6. Dnem Millet Meclisinde ounluk olan Reformist Fraksiyon Koalisyonunun meclisteki liderlii. Suriye Bykelisi iken Lbnan Hizbullah rgt ile de yakn ilikileri olan Muhteemipurun ad, Arjantin ve Latin Amerikadaki Yahudi hedeflerine yaplan saldrlarn arkasndaki isim olarak gemi, bu sebeple Mossadn hedefinde yer alm ve kendisine ynelik birka suikasttan sa olarak kurtulmutur.117

116. Rical- Siyasi. 117. a.g.e.

107

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

5.35 MUHAMMED RIZA HATEMI

Mareket Partisinin eski genel sekreteri olan M. Rza Hatemi, 6. Dnem Millet Meclisinde milletvekilliinin yan sra meclis bakan vekillii de yapmtr. ran tarihinde en yksek oyu alm milletvekili nvanna sahiptir. Reformistlerin nde gelen isimlerinden birisi olup reformist cumhurbakan Muhammed Hateminin kardeidir. mam Humeyninin torunu Zehra raki ile evlidir. lkede sekler ve liberal kimlii ile bilinmekte olup 2009 tartmal Cumhurbakanl seimlerinden sonra Musevi ve Kerrubinin yannda yer alm ancak daha ziyade susmay tercih etmitir.118

5.36 MUHSN RIZA

Muhsin Rzai Devrim Muhafzlar Ordusu eski komutan ve Dzenin Yararn Tehis Konseyi sekreteridir. 1954 ylnda Mescid-i Sleymanda dnyaya gelen Muhsin Rzai 15 yandayken siyasi faaliyetlere balad. Bir mddet yasal alanda mcadele eden Rzai sonrasnda silahl rgtlenmeye gitti. 1974 ylnda kendi silahl rgtn kurdu. slam Devrimi gerekleinceye kadar bu rgt zerinden silahl mcadele yrten Rzai, Devrimden sonra her an bir kar darbe olabileceini dndnden dolay Cumhur-i slami partisine katlmak yerine yine silahl bir rgt olan Devrim Mcahitleri rgtn kurdu. Bir mddet sonra ise Devrim Muhafzlar Ordusuna katld ve Devrim Muhafzlar Ordusunun istihbarat birimini kurdu. Bu birim yeterince glendikten sonra mam Humeyni tarafndan Devrim Muhafzlar Ordusu Komutanlna getirildi ve ran-Irak sava boyunca bu grevi srdrd. Savatan sonra grevinden ayrlmay dndyse de artlardan dolay bir sre daha greve devam etmek durumunda kald. Nihayet 31 Mays 1997de bu grevi brakt. Sonrasnda deiik resmi grevlerde bulundu. 2005 ylnda cumhurbakanlna adayln koydu ama sonrasnda adaylktan ekildi. 2009 ylnda tekrar cumhurbakan aday olduysa da kazanamad. Halen Dzenin Yararn Tehis Konseyi sekreterlii grevini srdrmektedir. 2013 Cumhurbakanl seimlerinde adaylar arasndadr. 119

5.37 HASAN RUHAN

1949 ylnda dodu. 13 yanda iken rann dini eitim merkezi olan Kum kentine gitti ve orada klasik medrese eitimi ald. Dini eitiminin yannda Tahran niversitesinde hukuk eitimi de ald. Ardndan 1979 ylnda ngiltereye gidip Hukuk Sosyolojisi alannda doktora yapt.

118. a.g.e. 119. a.g.e.

108

5 .

A H I S L A R

1977 ylnda mam Humeyniye mam denilmesi iin minberde aklad neri tm devrimci kesimlerce benimsendi ve o gnden sonra Humeyniye mam Humeyni dendi. Devrim ncesi aktif olarak siyasi faaliyetlere katlp birok kez tutuklanan Ruhani, Devrimden sonra muhtelif grevlerde bulundu. 5 dnem milletvekillii yapt. 2 dnem Savunma Komisyonu Bakan, 2 dnem de D Politika Komisyonu bakanl ve Meclis Bakanvekilliinde bulundu. Irak Sava esnasnda st dzey komutanlklar ve Uzmanlar Konseyi yelii yapt. Ulusal Gvenlik Yksek Konseyinin kurulmas ile birlikte bu Konseyde dini liderin temsilcisi ve Konsey genel sekreteri oldu. Hatemi Hkmeti dneminde Ulusal Gvenlik Yksek Konseyi Genel Sekreterliine devam eden ve Nkleer Bamzakerici olan Ruhani, Nkleer Mzakerelerde tavizkar olduu iin ieride pek ok kez eletirilere maruz kald. Halen Dzenin Yararn Tehis Konseyi yesi ve Genel Sekreter Yardmcs olan Ruhani bu kurumun Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakanln yrtmektedir. Ad 2013 ylnda yaplacak Cumhurbakanl seimlerinde adaylardan birisi olan Ruhani, Haimi Rafsancaniye yaknl ile bilinmektedir. Trkiyeye kar mesafeli tavr vardr.120

5.38 SAD HACERYAN

Said Haceriyan rann en nemli reformcularndan birisi olup reformist hareketin teorisyeni olarak kabul edilmektedir. Mareket Partisinin Merkez Komite yelii grevinde bulundu. Hateminin cumhurbakan seilme srecinde en ok ne kan isimlerden birisiydi. 1999 ylnda Tahranda silahl saldrya urad. Boazna sklan kuruna ramen hayatta kalmay baard ancak tekerlekli sandalyeye mahkum oldu. Haceriyan eski bir istihbarat olup istihbarat bakanlnn kurucular arasnda yer almaktadr. 1997 seimlerinde reformcularn listesinden Tahran milletvekili oldu. Ayn dnemde Meclis Bakanvekillii yapt. Ayn zamanda Cumhurbakan Hateminin siyasi iler danmanl grevini stlendi. stihbarat bakanl kadrolarna stratejik ynetim dersleri verdi. Bir ara Cumhurbakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi bakanl grevini de stlendi. 1998 ylnda Subh-i mruz gazetesini yaynlamaya balad. Bu gazete dnemin siyasi atmosferini yanstan en nemli yayn organ oldu. Suikaste uramas da dnemin en nemli olaylarnn banda gelen seri gazeteci cinayetlerini kendi gazetesinden haberletirip gndem yapmas ile ilgilidir. 2009daki tartmal Cumhurbakanl seimlerinden sonra Musevi ve Kerrubiye seim rgtlenmelerinde destek ver-

120. a.g.e.

109

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

dii iin gzaltna alnarak 25 gn ikence grdkten sonra kameralar karsnda yanl yaptk bizler yanl yoldayz, yeil hareketin amac Devrimi ykmaktr tarznda yapt itiraflardan sonra serbest brakld.121

5.39 SEYYD HASAN FRUZABAD

ran Genelkurmay Bakan Hasan Firuzabadi, 1951 ylnda Mehedde dodu. Lisans ve doktora eitimini veterinerlik alannda yapt. Devrim ncesinde rencilik yapt Mehed niversitesinde siyasi mcadeleye katlan Firuzabadi devrimden sonra eitli grevler stlendi. Bu grevlerden bazlar unlardr: ran Kzlay Bakanl, Babakanlk Savunma Birimi Yardmcl, Sava dnemi lk Yardm ve Salk leri Sorumluluu, Karargah Komutanl. Ayrca Sava Sanayisi Mhendislik Komisyonu Sekreterlii yannda bata karadan karaya fze almalar olmak zere birok faaliyetin sorumluluunu yrtt. 1990 ylndan bu yana Genelkurmay Bakanl vazifesini srdren Firuzabadi, ayn zamanda Yksek Gvenlik Konseyi yelii vazifesini de Konseyin kurulduu tarihten bugne srdrmektedir. Ayn zamanda Dzenin Yararn Tehis Konseyi yesidir.122

5.40 MUHAMMED AL CAFER

Devrim Muhafzlar Ordusu Genel Komutan olan Ali Caferi, 1957 ylnda tarihi Yezd ehrinde dnyaya geldi. 1977 ylnda Tahran niversitesi Mimarlk Fakltesine girdi. Siyasi faaliyetleri de bu tarihte balad. Devrimden sonra Amerikan eliliinin igali eylemine katld. Irak savann balamas zerine gnll olarak cepheye gitti. Orada Devrim Muhafzlarna katlan Caferi, ksa srede ordu ierisinde ykselmeyi baard. Sava dneminde zellikle ileri operasyonel birimlerin komutanln stlendi ve operasyonlara bizzat katlp defalarca yaraland. Sava bittikten sonra yarm brakt eitimini tamamlayarak mimarlk blmnde master yapt. Eitim hayat esnasnda Devrim Muhafzlar Ordusundaki grevlerine de devam etti. 1992 ylnda Devrim Muhafzlar Ordusu Kara Kuvvetleri Komutan oldu ve 13 yl boyunca bu grevi srdrd. Son olarak Yahya Rahim Safevinin Devrim Muhafzlar Ordusu Komutanlndan ayrlmasndan sonra onun yerine bu greve getirildi.123

121. a.g.e. 122. a.g.e. 123. a.g.e.

110

5 .

A H I S L A R

5.41 KASIM SLEYMAN

Devrim Muhafzlar Ordusunun alt birimlerinden birisi olan ve yurt iinde ve yurt dnda faaliyet gsteren Kuds Tugaylarnn komutan Kasm Sleymani 1957 ylnda Kirman eyaletinde yoksul bir ailede dnyaya geldi. Genlik yllarnda inaat iilii dahil pek ok zorlu ilerde alt. ran-Irak savann balamasyla gnll olarak cepheye giden Sleymani ksa bir sre sonra gnlllerden oluturduu askeri bir birlik kurdu. Sarallah 41. Ordu isimli bu birlik savata efsaneye dnen baarlar salad. Savatan sonra da bu birlik baz blgelerin gvenliinden sorumlu oldu. zellikle rann dou snrndaki uyuturucu kaaklar ile mcadelede stn baarlar salad. Kasm Sleymaninin hem ran hem de dnya kamuoyunda tannmaya balamas 2000 ylndan sonrasna denk gelir. Bu tarihte dini lider Ali Hamanei, Sleymaniyi Kirmandan Tahrana ard ve Kuds Tugaylarnn bana geirdi. Kuds Tugaylarnn bana getikten sonra zellikle medyada grnmemeye zen gstermesine ramen ad uluslararas kamuoyunda ska anlan ranllarn banda gelir. Hatta medyadan uzak durmas onu daha gizemli ve neredeyse yar efsanevi bir ahs haline getirmitir. yle ki artk uluslararas medya organlarnda Kasm Sleymani ile ilgili yazlan haberlerin hangisininin doru hangisinin yanl olduunu kestirmek bile zordur. Kuds Tugaylarnn ad daha ok rann snrtesi operasyonlarnda anlmaktadr. rann snrtesi btn siyasi ve askeri almalarnn Kuds Tugaylar tarafndan organize edilip ynetildii kabul edilmektedir. Bu yzden de esas olarak ran ordusunun bir alt birimi olmasna ramen birok kez terr rgt olarak vasflandrlmaktan kurtulamamtr. Hal byle olunca da bu birimin bandaki kii olan Kasm Sleymani de d dnyada randa tanndndan ok daha fazla tannm ve kendisine ynelik birok iddia ortaya atlmtr. ran dndaki faaliyetlerin Sleymaninin banda olduu birim tarafndan koordine edildii dikkate alndnda bu iddialar ok da yersiz grnmyor. Fakat dediimiz gibi Sleymani ile ilgili o kadar ok iddia ortaya atlmtr ki somut olaylar zerinden dile getirilien iddialarn bazlarnn doruluunu tespit etmek olanakszdr. Lbnan Hizbullahnn faaliyetlerinin Kuds Tugaylar tarafndan koordine ediliyor oluu Lbnandaki baz kritik olaylarda Sleymaninin adnn gemesine neden olmutur. Amerikann Irak igalinden sonra Kasm Sleymaninin Iraka gidip orada ii gleri organize ettii bilinmektedir. zellikle ii emniyet gleri ile Sadr grubu arasnda meydana gelen anlamazlk ve atmalarn sona erdirilmesi konusunda ok nemli bir rol oynamtr. Ayrca Irak seimlerinde yad Allaviye kar Nuri el Malikinin seimleri kazanmasnda onun almalarnn rol byktr.

111

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Kasm Sleymaninin ad son zamanlarda Suriye olaylarnda da gndeme gelmitir. Suriye olaylarnda Esed yanls bir tavr alan rann Esede hem ekonomik hem de askeri destek verdii iddia edilmektedir. te bu noktada doal olarak Suriyedeki tm ran askeri varl yine Kasm Sleymani ve Kuds Tugaylar ile ilikilendirilmektedir. Askeri dehas kadar siyasi manevralarnn da ok ustaca olduu bilinen Kasm Sleymani bu birikimleri, snr tesi almalar ve karizmatik kiiliiyle dnya medyasnda sk sk gndeme gelmektedir ve sre onun ileriki dnemlerde ok daha fazla gndeme geleceini gstermektedir. Son olarak Trkiyede Krt alm erevesinde mral ile balatlan mzakerelerin ertesinde beraberindeki bir heyetle Kandilde bir takm grmeler gerekletirdii basna yansmtr.124

5.42 SEYYD YAHYA RAHM SAFEV

sfahan doumlu Rahim Safevi, 10 yl boyunca Devrim Muhafzlar Ordusu Genel Komutanl grevini stlendi. 2 Eyll 2007 tarihinde onun yerine bu greve Muhammed Ali Caferi getirildi. Safevi de o tarihten itibaren dini liderin Askeri ler Danmanl grevini srdrmektedir. Lisans eitimini Jeoloji, doktora eitimini ise Siyasi Corafya alanlarnda yapmtr. Rahim Safevi, Devrim ncesinde ah kart muhalefetin sfahan ehri ayann en aktif isimlerinden birisi olmu, Devrimin ilk gnlerinde st dzey komutanlardan olan Seyyad irazi ile birlikte Devrimciler Hareketinin sfahan kolunun ynlendiricileri arasna girmitir. Halihazrda dini liderin askeri iler danmanln srdrmektedir.125

5.43 MASUME BTKAR

randaki reformist hareketin en tannm isimlerindendir. yle ki Tahrandan milletvekili aday olduunda btn reformcu yaplar, onu kendi listelerine alarak desteklerini gsterdiler. 1960 Tahran doumlu olan Masume Nilfer btikar tp teknolojileri alannda eitim grd. niversite yllarnda aktif siyasi roller stlendi. Hatt- mam grubuyla hareket eden btikar, o dnem bir grup renciyle birlikte Amerikann Tahran eliliini igal eylemini gerekletirdi. gal olay esnasnda Hatt- mam Mslman renciler Hareketinin szcs oldu. Akc ngilizcesi ile rehineler ve renciler arasnda temas salad. gal eyleminin sona ermesinden sonra ise basn dnyasna girdi ve Keyhan Gazetesinin ngilizce ya124. Bkz. www.asriran.com; www.rahbordnews.ir 125. Rical- Siyasi.

112

5 .

A H I S L A R

ynnn yaz ileri mdr oldu. Daha sonra bir grup kadnla birlikte Kadn Sorunlar Aratrmalar Merkezini kurdu ve niversite hocal yapt. 1993 ylnda Ferzane Dergisini yaynlamaya balad. Ayn yl sivil kadn rgtleri koordinasyon merkezinin bana geti. Hatemi Cumhurbakan olunca Masume btikar evreden Sorumlu Cumhurbakan Yardmcs olarak atad. Bylece btikar, ran slam Cumhuriyetinin ilk kadn Cumhurbakan Yardmcs unvann ald. Daha sonra Tahrandan milletvekili oldu. zellikle kadn haklar ve zgrlkler alannda ok ciddi almalar yapmtr. Halen reformist ran Mareket Partisinin nemli aktrlerinden birisi olup politik almalarna devam etmektedir.126

5.44 FAZE HAM RAFSANCAN

rann en nemli siyasi aktrlerinden birisi olan Haimi Rafsancaninin kz Faize Haimi Rafsancani, randa kadn hareketinin nemli isimleri arasnda yer almaktadr. Feminist dncelere sahip bir ahsiyet olup Zen (kadn) Gazetesinin sorumlu yaz ileri mdrln stlendi. Aktif siyasete de atlan Rafsancani bir dnem milletvekillii yapt. Kadnlar iin okelilii savunmas ciddi tartma ve tepkilere yol at. Son cumhurbakanl seimlerinden sonra gerekleen protesto eylemlerinde aktif rol stlendi. Bu faaliyetlerinden dolay tutukland ve yarglanarak cezaevine konuldu. Halen cezaevindedir.

5.45 CEMLE KEDVER

rann nemli kadn siyaseti, yazar ve akademisyenlerindendir. Bir dnem milletvekillii yapmtr. Reformcu izgiye sahip olan Cemile Kediver yine reformcularn nemli isimlerinden Muhsin Kediverin kzkardei ve Hatemi dneminin kltr bakanlarndan Ataullah Muhaciraninin eidir. Aktif siyasal hayatnn yannda politik alandaki entelektel almalar ile de bilinen Kediver, zgrlk, kadn haklar ve slamn kadna bakn anlatan birok kitap yazmtr. Halihazrda ei ve ocuklar ile birlikte ngilterede yaamaktadr.127

5.46 ZEHRA RAHNEVERD

1955 ylnda Burucerdde doan yazar, gazeteci ve heykeltra Zehra Rahneverd eski babakan ve getiimiz dnem cumhurbakan aday olan Mir Hseyin Musevinin eidir.

126. Bkz. Rical- Siyasi; www.president.ir; Masume btikar, (Tahran: Tashir, 1379). 127. Rical- Siyasi.

113

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Heykel blmnde yksek lisans, siyasal bilgilerde doktora derecesi olup siyasi, dini ve sanat alanlarnda yirminin zerinde telif kitab vardr. Bunlardan Zeynebin Mesaj adl kitab Trkeye de evrilmitir. Devrim ncesinde siyasal alanda aktif bir mcadele yrtt. Devrim teorisyenlerinden Ali eriatinin rencisi olup bir mddet Amerikada da eitim grd. Tahran niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi tarihinin ilk kadn profesr unvanna sahip olan Rahneverd bata El-Zehra niversitesi rektrl olmak zere birok vazife stlendi. zellikle kadn haklar konusunda aktif almalar yrtmtr. Getiimiz dnem Cumhurbakan seimlerinde aday olan ei ile birlikte olduka aktif olarak seim almalarna katld. Bu seim dnemi biraz da Zehra Rahneverd sayesinde ran tarihinde aday elerinin en ok sahnede olduu seim almas oldu. Seimlerden sonra ise seimlere hile kartrld iddiasyla balayan protesto gsterilerinde en n srada yer ald. Gerek seim dneminde gerek sonrasndaki protesto eylemlerinden dolay Amerikada yaynlanan Foreign Policy dergisi onu 2009 ylnn en etkili yz kiisi arasnda Barack Obama ve Ben Bernankeden sonra nc srada gsterdi. Zehra Rahneverd protesto eylemlerine katlmndan dolay ei ile birlikte ev hapsine alnd ve halen ev hapsinde tutulmakta olup dnyadan tecrit edilmi bir halde yaamaktadr.128

5.47

AZEM TALAGAN

ran slam Devrimini gerekletiren ana kadronun nemli simalarndan Ayetullah Talaganinin kzdr. Kendisi de milli-mezhebi (millici dindar) hareketinin etkin kadrolar arasnda yer alyordu ve bu tr faaliyetlerinden dolay ah dneminde uzun yllar hapis yatmt. Devrimden sonraki ilk dnem Millet Meclisinde milletvekili olarak bulunmutu. Devrimden sonra yayn hayatna balayan Peyam- Hacer dergisinin yayn sorumlusu idi. Bu dergi, ilk gnden beri ranl kadnlarn haklar iin mcadele eden reformist izgiye sahip bir yayn organyd. Talagani u anda Devrim Kadnlar Topluluunun lideridir.

128. Bkz. Rical- Siyasi; Hccet Murteci, Cenahha-y Siyasi Der ran- mruz, (Tahran, 1377); Takallub-u Bozorg, (Tahran, 1390).

114

SONU

Elinizdeki bu alma ran ile ilgili temel bilgilerin sunulmas amacyla hazrlanmtr. Bu balamda Fars/ran siyasal aklnn oluum sreci ve geirdii aamalar zet tarihi bilgiler olarak sunulmu, ortaya kan sosyal-siyasi hareketler bu tarihsel sre ierisinde incelenmitir. rann kendine has durumu da gz nnde bulundurularak tercih edilen bu yntem sayesinde lkedeki sosyal-siyasi gelimelerin birbirleriyle balantsn okuyabilme imkan ortaya kmaktadr. Bunun yannda halihazrda randa sistemin nasl iledii randaki kurumlar ele alnarak incelenmi, bylece dardan bakldnda karmak bir izlenim veren sistemin anlalmasn kolaylatracak veriler ortaya konulmutur. Etnik ve dini gruplar, medya organlar ve etkin ahslara dair verilen bilgilerle de okuyucunun rann gncel siyasetine dair fikir edinmesi hedeflenmitir. Tarih boyunca blgenin nemli gleri arasnda yer alan ran, ok nemli bir kavan banda durmaktadr. Bir yandan ekonomik ambargolarla uluslararas sistemden yaltlmaya allan ran dier taraftan kendi politikalar neticesinde bugn slam dnyasnda da yeri sorgulanr bir konuma gelmitir. Arap bahar ncesi zellikle Filistin meselesine yaklam dolaysyla slam dnyasnn takdirini kazanm olan ran son srete Suriye meselesindeki tutumundan tr slam dnyasnda ciddi bir kesim tarafndan sorgulanr olmutur. Bu durum ekonomik ambargolarn zerine gelince ran d politika alannda zorlu bir dnemin bekledii ortadadr. te taraftan i politika asndan da gzle grlr ciddi baz skntlar mevcuttur. Bir nceki cumhurbakanl seimlerine ynelik itirazlarda bulunan reformcu

115

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

kesimin mevcut memnuniyetsizlii i skntlarn banda gelmektedir. Bunun yannda Cumhurbakan Ahmedinejad ile dini lider Ali Hamanei arasnda yaanan anlamazlklar da bir baka i sorun olarak karmzda durmaktadr. Ekonomik ambargolar yznden darda, siyasi ekimeler yznden ieride nerdeyse ileyemez hale gelen ran siyasi mekanizmasnn u anda bulunduu kavak nmzdeki cumhurbakanl seimleridir. Elbette randaki tm cumhurbakanl seimleri nemli olmutur ancak mevcut durum gz nne alndnda 2013 Hazirannda yaplacak yeni seimler ncekilerden daha fazla nem tamaktadr. nk bu seimlerle birlikte ran halk belki de tarihin bu kritik aamasnda yazglarn belirleyecek seimi yapacaklardr. Ayn zamanda Ortadou ve btn dnya iin de nemi haiz bu seimlerde ran halknn tercihi hi kukusuz sadece ranllar deil blgede yaayan herkesi etkileyecektir. Bu yzden de Trkiye de ran seimlerini yakndan takip etmek durumundadr. Acaba Fars siyasal akl bu sreci tersine evirebilecek bir hamle mi gerekletirecek, yoksa pozisyonunu korumay m tercih edecektir? Bu sorunun cevab btn blge iin kritik bir dnemece iaret ettiinden, hepimizin zerinde fikir yrtmesi gereken bir durum olma zelliine sahiptir. Bu raporun yukardaki soruya cevap ararken ihtiya duyulacak verilere ulalmas konusunda aratrmaclara yardmc olacan dnyoruz.

116

KAYNAKA

Ahmedi, Ali, Mecme-i Tehis-i Maslahat- Nizam, 1383, Tahran,Merkez-i Esnad- nklab- slami. Alemdari, Kazem, Cera ran Akab mand ve Garb Pesh raft 1385 Tahran, Nere, Tovsee. Alenbell, Cmeez, Siyaset der Iran, Guruhha, tebakat ve Nosazi Tercme: Ali Muridizat, 1387 Nare Ahtaran. Alc, Mehmet. Kadim randa Din, aykitaplar, istanbul, 2012. Arasta, Muhammed Cevad, Tehis-i Maslahat- Nizam ez Didgah- Fkhi ve Hukuki, 1381, Tahran, Kanun-i Endie-i Cevan. Averdi, Hseyin, Ainai Ba Setaregan- Hidayet (Meraci-i ia), 1376, Kum, Ner-i Bergozide. Barman, Pesier Tarih-i mparatori-ye Hekhamenishiyan ez korish ta iskender Tercme: Mahdi Samsar. 1386 Tahran. Zeryab. Bakri, Ali, Hatrat- 15 Hordad,1376, Tahra, Havza-y Hneri-i Sazman- Tebligat- slami. Bendali, Said, Mihr-i stad,1381, Kum, Ner-i Esra. Berresi, Tebyin ve Vez-i Movcud Danegahha-y Ferhengi-i Kiver, 1380, Tahran, Sazman- Mdriyet ve Bernamerizi. Besic Der Pertov-e Kanun,1379, Tahran, Ner-i Ferheng-i Aye. Beiriye, Hseyin, Dibaceyi ber Camie inasi Siyasi ran-e Devre-i Cumhuriye slami 1381 Tahran, Nere Nigahe Muasr. Bois, Mary Zardashtean Tercme: Asker Bahrami, 1388Tahran., Koknus. Celaipur, Hamit Rza, Camie inasi Conbehaye ctimai 1389 Tahran, Terh-e No. Celaleddin Medeni, Hukuk-i Esasi ve Nehadha-y Siyasi-i Cumhuri slami, 1373, Tahran, Ner-i Hemrah. Cennati, Hseyin, ura-y Nigehban Sened-i Meruiyet-i Kavanin-i Nizam, 1370, Tahran, Mellif kendisi yaynlam. Cumhur-i slami gazetesi. Daryayi, Torech, Tarih ve Farhang-e Sasaniyan 1390 Tahran, Koknus. Derbare-i Abdlkerim Suru: Kssa-y Erbab- Maarif, ran Gazetesi, 17 Behmen 1383 Devani, Ali, Nehzet-i Ruhaniyun-i ran,1377, Tahran, Merkez-i Esnad- nklab- slami. Devletha-y ran ez Mirza Nasrullah Han Muiruddevle Ta Mir Hseyin Musevi,1378, Tahran, Muavenet-i Hadamat- Mdiriyet ve tila Resani-i dare-i Klli Ariv. Diyakonov Tarih-i Mad Tercme: Karim Keshavarz 1343Tahran., Bongahe Tercme ve Neshre Ketap Tahran. Edisyon, Ruzha ve Revidadha, c.1, 1377, Tahran, Messes-i Ferheng-i Ner-i Ramin.

117

 R A N

S I YA S E T I N I

A N L A M A

K I L AV U Z U

Edisyon, Tekilat ve Faaliyetha-y Stad- Fermandehi Klli Kuvva (tarih ve yer belirtilmemi) Edisyon, mam Humeyni, Darut-takrib yaynlar, Tarihsiz, stanbul. Edisyon, Ferhegname-i Nehadha-y nklab slami, 1377, Tahran, Merkez-i Ariv-i Esnad- nklab- slami. Edisyon, Ferhengname-i Nehadha-y nklab- slami,Merkez-i Ariv-i Esnad- nklab- slami. 1388, Tahran. Edisyon, Rical- Siyasi,1390, Tahran. Edisyon, Ferhengname-i Rical- Ruhani-yi Asr- mam Humeyni, 1387, Tahran, Edisyon, Maarifi-i Nemayendigan- Meclis-i ura-y slami, 1375, Tahran, dare-i Kll-i Umur-u Ferhengi Ve Revabt- Umumi-i Meclis-i ura-y slami. Encyglopaedia Britannica, 1768. Encmen-i Hccetiye Sed-i Der Beraber-i nklab, Tarih ve Yer Belirtilmemi. Eref, Ahmet, Azizi, Ali, Tabakat- ctimai, Dovlet ve nklap der ran Tercme: Sehila Turabi Farsai, 1387 Tahran, Nilofer. Farsi, Celaleddin, Ferheng-i Vaje-i nklab- slami, 1374, Tahran, Merkez-i Esnad- nklab- slami. Ganinejat, Musa, Teceddt Telebi ve Tovsee der ran-e Muasr 1386 Tahran, Nere Merkez. Genci, Ekber, Alicenap Sorhpu Ve Alicenap Hakesteri,1384, Tahran, Terh-i Nov. Gozare-i ez Bonyad- Mustazafan, Tarihsiz, Tahran, Revabt- Umumi-yi Bonyad- Mustazafan. Gulamrza Hacservi, Hatrat- Mehdevikeni, 1385, Tahran. Halliday, Fred, Iran, Dictatorship and Development Pelican Boks 1980. Haimi, S. Muhammed, Hukuk-u Esasi-yi Cumhuri slami, 1375, Kum, Mctemi-i Amuze-i Ali. Haimi, Yasir, Ubur ez Buhran,1378, Tahran, Defter-i Ner-i Maarif-i nklab. Havza Dergisi, say 73, 1375 Hemehri gazetesi. Hero, Deleep ran der Hukumete Ruhaniyun Mutecim Muhammet Cevat Yakubi Darabi. 1386 Tahran, Merkeze Baz inasi slam-u ran. Hivdeh Sal Tela Der Rah- Tahakkuk-u Ehdaf- nklab- Ferhengi, 1382, Tahran, Dani Proje Hubregan- Millet, 1380, Kum, Debirhane-i Meclis-i Hubregan. Humayun Katuziyan, Muhammet Ali, ktisad-e Siyasi ran ez Merutiyet ta Payane Silsile-i Pehlevi Tercme: Muhammet Rza Nefisi ve Kamiz-e Azizi, 1386 Tahran, Ner-i Merkez. Hueng Emir Ahmedi-Pervin Muhammedi, ran Pes Ez nklab,1381, Tahran, ntiarat- baz. Hcceti, Ali Kirmani, Biset, 1368, Tahran, Suru. brahim, Muttaki, 1385 Tahran, Komis.htiami, Enuirvan, Gozer ez Bohrane Caniini Tercme: Zohre Postinci, mam Humeyni, Velayet-i Fakih,tarihsiz, Tahran, Merkez-i Ner-i Asar- mam Humeyni nklab- slami Be Rivayet-i Esnad- Savak,1376, Tahran, Merkez-i Ariv-i Esnad- nklab- slami. ran slam Cumhuriyeti Anayasas. Kasm abani, Hukuk-u Esasi ve Sahtar- Hkmet-i Cumhuri-i slami-i ran, 1390, Tahran. Kasmpur, Davud, Hatrat- Muhsin Refikdust, 1383, Tahran, Merkez-i Esnad- nklab- slami. Katom, Zechard, Nasyonalizm der Iran Tercme: Ahmet Tedin, 1371 Tahran, ntiarate Kevir. Kazmi, Mirza Muhammed, Danname-i Eimme-i Cuma Seraser-i Kiver, 1384, Tahran, Berg-i Rdvan. Kemali, Mesut, Du nkilabe ran, Modernite, Cami-e Medeni, Mubareze Tabakati 1381 Tahran, Nere Diger. Keyhan Gazetesi Kssa-y aftab; Zendiginame-i Makam- Muazzam- Rehberi,1381, Tahran, Messese-i Ferhengi-i Kadr- Velayet. Kprl, M. Fuad. Trk Edebiyat Tarihi. Ankara, Aka, 2004. Laricani, Muhammed Cevad, Dersha-y Siyaset-i Harici,1377, Tahran, Mikeveh. Masume btikar, Tashir, 1379, Tahran, tilaat. Mazenderani, Hasan Sadri, Hikayetname-i Slale-yi Zehra,1381, Kum, ntiarat- Mehur. Merkez-i Ariv-i Esnad- nklab- slami. Mirdar, Murtaza, Hatrat- Hccetlislam vel Mslimin Ali Ekber Natk Nuri,1383, Tahran, Merkez-i Esnad- nklab- slami.

118

K AY N A K A

Morteci, Hccet, Cenahhaye Siyasi der rane mruz 1377 Tahran, ntiarate Nak-u Nigar. Murteci, Hccet, Cenahha-y Siyasi Der ran- mruz,1377, Tahran, ntiarat- efii. Moseki, Ahmet, Nusazi ve Islahat der ran 1388 Tahran, Komis. Muslianejat, lam Abbas, Cumhurikhahi der ran 1376 Tahran, Komis. Muslianejat, lam Abbas, Asibinasi Tovsee ktisadi der ran 1384 Tahran, Komis. Mudel, Mansur, Tabake, Siyaset ve deoloji der nklap Tercme: Muhammet Salar Kesrai, 1382 Tahran, Merkez-e Bazinasi slam ve ran. Nasruddin Ensari-Mirza Haim Amuli, Peremdar- Usul, 1378, Kum, Zair-i Astane-i Mukaddese-i Kum. Nuzeri, zetullah, Tarihe Ahzabe Siyasi der ran 1387 Tahran, Novide iraz. Peyam- nklab Dergisi, Yl 3, Say 65, 1361 Rafsancani, Ekber Haimi, Dovran- Mbareze,1376, Tahran, Defter-i Ner-i Maarif-i nklab. Reisdana, Feriborz, ktisade Siyasi Tovsee 1381 Tahran, Nere Nigah. Rezevi, Mesud, Haimi ve nklab, 1376, Tahran, ntiarat- Hemehri. Sacidi, Ahmed, Meahir-i Siyasi-i Karn- Bistom,1374, Tahran, Mihrab- Kalem. Sahife-i mam Humeyni, 1378, Tahran, Merkez-i Ner-i Asar- mam Humeyni. akiri, Ramazan Ali, nklab- slam ve murdum-u Mehed,1362, Mehed, Ner-i mam ime-i Ez Mbarzat- Hccetlislam Kerrubi, 1390, Tahran, Pasdar- nklab. irhani, Ali, Hamasei 19 Dey-i Kum,1377, Tahran, Merkez-i Esnad- nklab- slami. Takallub-u Bozorg,1390, Tahran,Merkez-i Esnad- nklab- slami. Tenkasebi, Hamit, Der Amed-i ber Divan Salari der ran 1383Tahran, ntiarate ilmi ferhengi. Togan, A. Z. V. Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun kitabevi, stanbul, 1981. Ulum-u Siyasi Dergisi, say 25, Bahar 1383, Kum. Walter Hens, Shariyar-e Elam Tercme: Perviz Recebi, 1387Tahran, Nere Mahi. Weshover, Yousef Iranian- Bastan Tercme: Mcteba Sabitfer 1386 Tahran, Koknus. Yaran- mam Be Rivayet-i Esnad- Savak, 1377Tahran,Merkez-i Ariv-i Esnad- nklab- slami. Yekta, Hseyin, Ruzumar- Ceng-i ran ve Irak, 1375, Tahran, Merkez-i Mtalaat ve Tahkikat- Ceng-i Sipah- Pasdaran- nklab- slami. Yuzafvelski Shahanshah-e Ashkane Tercme: Mcteba Sabitfer 1386Tahran, Koknus. Zandamayev, A. M. Tarih-i Siyasi- Hekhamenishiyan Tercme; Ferit Cevahir Kelam. 1389 Tahran. Ferzan- Ruz.. Zarifiniya, Hamid Rza, Kalbodikafi Cenahha-y Siyasi-i ran, 1378, Tahran, Azadi-i Endie. Zendiginame-i Makam- Muazzam- Rehberi,1378, Tahran, Messese-i Ferhengi-i Kadr- Velayet. Zerifiniya, Hamit Rza, Kalbodikafi Cenahhaye Siyasi ran ez sal 1358 ta 1378 , 1378 Tahran, Azadi Endie. Zerrinkub, Abdulhseyn, Ruzigeran ran 1384 Tahran, ntiarate Sohen. Zovki, rach, Iran ve Kodrethaye Bozorg der Cange Cehaniye Dovvom 1367 Tahran, Pajank. nternet Siteleri http://www.ipm.ac.ir www.asriran.com http://kadivar.com/?page_id=3802 www.rahbordnews.ir www.soroush.malakut.org www.shomalnews.com www.mashaei.ir www.iranculture.org www.majma.ir www.irmf.ir www.irdc.ir www.qomct.com www.balagh.net www.police.ir www.president.ir

119

ABDULLAH YEGN stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi blmnden mezun oldu. 2000-2005 yllar arasnda randa ii teopolitii ve Ortadou zerine almalar yapt. ki kitap evirisi ve eitli tercme, telif makaleleri yaynland. Halen stanbul Medeniyet niversitesi Uluslararas likiler blmnde yksek lisans yapmaktadr.

EK 1. RANDA 1939-1979 ARASI SIYASI HAREKETLER

16 ubat 1949 aha ynelik suikast giriimi, sansr ve diktatrln balamas

5 Haziran 1963 halk ayaklanmas ( legal direni dneminin sona ermesi ve silahl hareketlerin balamas) 20 Austos 1955 ahn askeri darbesi ( Amerikann ran siyaset sahnesine girii) 20 Mart 1951 (Petroln Milliletirilmesi)

kinci dnya sava Austos 1941 Rza ah dnemi

kinci Pehlevi devletinin balangc

1979

1978

1977

1976

1975

1974

1973

1972

1971

1970

1969

1968

1967

1966

1965

1964

1963

1962

1961

1960

1959

1958

1957

1956

1955

1954

1953

1952

1951

1950

1949

1948

1947

1946

1945

1944

1943

1942

1941

1940

1939

1938

nsan haklar siyaseti Topyekn ayaklanma slam Devrimi

Ekim 1971 (silahl rgtlerin ortaya k)

20 Ocak 1965 (zgrlklerin yeniden kstlanmas)

Ksmi zgrlk dnemi Siyasi faaliyetlerin yeniden balamas

57-16 aras tarihler

Dr. Musaddkn Babakanl

Sosyalistler topluluu

Milli cephenin kuruluu 23 Ekim 1949

ran Tudeh sosyalist cemiyeti
nc g (Halil Meliki)

Sosyalist Parti

Ezilenler Partisi

(Muza er Bekai)

Milli cephe gleri birlik grubu

Sekler cenah D cenah Milli-mezhebi nc milli cephe

Pan ranistler

lke dnda
Ko m
Dindar milli cenah Amerika ve Avrupada

kinci Milli Cephe

Ol

ran Milli Cephesi (Emperyalizm kart parlamenter direni)

ran Partisi
Dini entellekteller Cenah

Hukuk ve bireysel zgrlk yanllar ran mhendisler odas

Nasyonalist hareket
Bat, yasa, demokrasi ve zgrlkle tanma, hukuk ve sanayi alanlarnda eitim grlmesi

nis

u um

Tudeh ile koalisyonun sona ermesi

te

il im

ve g

Bazariler (emiri)

az

Mcadeleci Din adamlar

an m

ran Halk Partisi

Navvab Safevi, Tahmasbi vd. Fedaiyan- slam

Din adamlar

Siyasi kanat (legal)

Ali eriatinin Hseyniye-i rad

Geici hkmet kurulmas

slami koalisyon cemiyeti glerden kalanlar

Genel direnii izgi

slami tebli encmeni

zgrlk Hareketi
Halkn Mcahitleri rgt
a t g r r

Allahpereset Sosyalistler Hareketi

Dr. ahappur 21 Mart 1942 Eitim gruplar

B

Bask grme

Silahl direni hazrlk dnemi

Aratrma-nceleme dnemleri

lk mcahitler ve Hanifnejad grubunun ortaya k

zgrlk Hareketinin yurt dnda rgtlenmesi

ran zgrlk Hareketi

1961-1953 yeralt siyasi faaliyetler

Milli Direni Hareketi

eitli slami encmenlerin kurulmas (islam devrimi ideolojisinin oluum ve geliim dnemleri)
Demokrat partinin yenilgisi slami Hakikatler Yayn O si (Mehed) M. Taki eriati vd.

slami hareket

Tudeh Partisi Devrim rgt Milli Cepheden ayrlanlar Tebriz Grubu

renci Konfederasyonlar

Silahl islam halklar partisi

Bask grme SAVAKn kuruluu 1956

nderlin ihaneti ve SAVAK LE BRL

Yasad ilan edilme

k Pey

Komnist Devrim rgt

slami birliklerin oluumu

7 yl boyunca en nemli siyasi rgt

Merutiyet ayaklanmas, Cemalettin Afgani, Mirza Cengeli ve Mcadeleci din adamlarnn uyan salamas

randa siyasi hareketlerin tarihsel seyri

Komnist Birlik Grubu

Irak balantl grup

Blnme

Halkn Fedaileri Gerilla rgt

n mi niz rt po k l o So aya t u or ros ad rk ide t L arbe g r de d iin

Dnyadaki komnist devrimlerin etkileri Demokrat Parti Sovyetlerin etkisi ve rgtl balar Komnist Hareket Dou Avrupa kltr ile tanma ve C ondan dnce devirme

Bask grme

Silahl hareket hazrl Ahmedzade grubu Tufan grubu Kadro hareketleri Dier gruplar

Bijen Cezmi Grubu

Ana casusluk ebekesi

Bir grubun Dou Almanyaya ka

Subaylar rgt

ran Tudeh Partisi

Kadrolarn teslim olmas, hapis ve idamlar

Azerbaycandaki kargaalar

EK 2. RANDA 1979-1999 ARASI SIYASI HAREKETLER

Hatt- mam gleri birlii ve Mcadeleci Din Adamlar Birlii

niversite evrelerine giri ve yeni sola yakn aydn snfnn ortaya k Geleneksel sol 1997-1999 1991-97 Yarg erkinde ve mecliste ounluk 1991-1989 Sol hareket
Meclis, yarg ve hkmette ounluk

Hkmette aznlk

mam Humeyninin lm Kresel artlar Hakim cenah 1989-1988 Devrimci heyecann snmesi
-Geleneksel sol -Musevi hkmeti

Liberallerin ortadan kalkmas Liberallerin hakimiyeti 1982 1979

Hkmette ounluk

Modern sol 1997-1999 Mecliste aznlk, niversitelerde varlk gsterme Yeni anayasa yapm sreci

23 Mays 1997

Solun zay ayp san glenmesi

1989-1982

Modern sa 1997-1999 Mecliste aznlk, hkmette nisbeten etkin

Birletirici aydn grubunun ekillenmesi Sa

Hizbullahn hakimiyeti ve devrimci gler arasnda slam Mcahitleri rgt ve Cumhur-i slami Partisikir ayrlklarnn balamasyla sol ve san ortaya k

1996-1997 zellikle meclis seimlerinde g kazanma Hatemi hkmeti Geleneksel sa 1997-1999 Hkmette Yarg erkinde ve Mecliste ounluk

1368-70?

Sa hareket 1991-1989 G kazanma dnemi

Ekonomik sorunlar Ar geleneksel san toplum iinde ekillenip glenmesi

Hkmette ounluk (Rafsancani)

Mecliste ounluk, hkmette aznlk

RAPOR

RAN SIYASETN ANLAMA KILAVUZU

ABDULLAH YEGN
Tarih boyunca blgenin nemli gleri arasnda yer alan ran, bugn ok nemli bir kavan banda durmaktadr. Bir yandan ekonomik ambargolarla uluslararas sistemden yaltlmaya allrken dier taraftan kendi politikalar neticesinde slam dnyasnda da yeri sorgulanr bir konuma gelmitir. Ekonomik ambargolar yznden darda, siyasi ekimeler yznden ieride ciddi skntlarla kar karya olan ran kritik bir cumhurbakanl seimlerinin eiindedir. Ortadou ve btn dnya iin de nemi haiz bu seimlerde ran halknn tercihi hi kukusuz sadece ranllar deil blgede yaayan herkesi etkileyecektir. Acaba Fars siyasal akl bu sreci tersine evirebilecek bir hamle mi gerekletirecek, yoksa pozisyonunu korumay m tercih edecek? Bu sorunun cevabnn btn blge iin kritik bir dnemece iaret ettii aktr. Bu raporun yukardaki soruya cevap ararken ihtiya duyulacak verilere ulalmas konusunda aratrmaclara yardmc olacan dnyoruz. Elinizdeki bu alma ran ile ilgili temel bilgilerin sunulmas amacyla hazrlanmtr. Bu balamda Fars/ran siyasal aklnn oluum sreci ve geirdii aamalar zet tarihi bilgiler olarak sunulmu, ortaya kan sosyalsiyasi hareketler bu tarihsel sre ierisinde anlatlarak gnmze kadar getirilmitir. Bunun yannda halihazrda randa sistemin nasl iledii randaki kurumlar ele alnarak incelenmi, bylece dardan bakldnda karmak bir izlenim veren sistemin anlalmasn kolaylatracak veriler ortaya konulmutur. Etnik ve dini gruplar, medya organlar ve sosyalsiyasi yaamda etkin ahslara dair verilen bilgilerle de okuyucunun rann gncel siyasetine dair fikir edinmesi hedeflenmitir.

SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Caddesi No:66, GOP, ankaya 06700 Ankara, TRKYE Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org