2009

Paostwo Katar
Gospodarka polityka kultura
Katarzyna Grak-Sosnowska, Robert Czulda (red.)

Ibidem, d 2009 projekt ksiki 2009-08-03

SPIS TRECI
Wstp 4

GOSPODARKA
Katarzyna Grak-Sonowska, Ku dywersyfikacji: polityka gospodarcza Kataru Blanka gowska, Nowoczesne technologie przyszoci w grnictwie gazowym Kataru Magda Hussain-Pamua, Prywatyzacja w Katarze 7 17 25

POLITYKA
John E. Peterson, Katar i wiat. Budowanie marki mikropaostwa Steven Wright, Polityka zagraniczna Kataru: geopolityka i strategiczne filary David B. Roberts, Katar w poszukiwaniu bezpieczeostwa Robert Czulda, Polityka wojskowa Kataru Steven Ekovich, Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi 37 54 71 84 95

SPOECZEOSTWO
Katarzyna Grak-Sosnowska, Kobiety w sferze publicznej: edukacja, gospodarka i polityka 105 Katarzyna Brataniec, W stron nowoczesnoci problemy edukacji w Katarze 114 Magdalena Rostron, Qatar Foundation: dziaalnod i modele edukacji 123 Leo Lefebure, Stosunki midzyreligijne w Katarze 132 Marcin Grodzki, Chrzecijanie w Katarze 140

KULTURA
Katarzyna Pachniak, Symbol Kataru poeta i orator Katari Ibn al-Fudaa Barbara Michalak-Pikulska, Wspczesna literatura w Katarze Ewa Machut-Mendecka, Zota kula spadajca do bkitnych wd (mitologia Al-Daziry) Marcin Styszyoski, Sia perswazji w audycjach stacji Al-Dazira Noty o autorach Katar: informacja o paostwie 146 158 168 183 193 196

Strona 2 z 201

Szanowni Paostwo, Z nieukrywan przyjemnoci chciabym Paostwa zachcid do lektury pierwszej ksiki w jzyku polskim powiconej Paostwu Katar. W 2006 r. miaem zaszczyt otworzyd now Ambasad Rzeczypospolitej Polskiej w Doha, ktr kieruj do dnia dzisiejszego. Warto odnotowad, e stosunki polityczne pomidzy obu paostwami rozwijaj si niezwykle szybko. W 2009 r. obchodzimy 20. rocznic nawizania stosunkw dyplomatycznych. Katar z dnia na dzieo staje si jednym z istotnych arabskich partnerw Polski. Nabiera to szczeglnego znaczenia, zwaszcza po podpisaniu dugotrwaego kontraktu na dostawy katarskiego skroplonego gazu LNG do terminalu w winoujciu. Trwa wymiana wizyt na wysokim i najwyszym szczeblu. W 2002 r. Warszaw odwiedzi Emir Kataru, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani. Dwa lata pniej w Doha przebywa polski prezydent. W ostatnim czasie w Katarze m.in. gocili: Premier Donald Tusk; Marszaek Senatu RP, Bogdan Borusewicz wraz z delegacj biznesu; Minister Skarbu Paostwa, Aleksander Grad; Minister Sportu i Turystyki, Mirosaw Drzewiecki; Prezes Najwyszej Izby Kontroli, Jacek Jezierski oraz Maonka Prezydenta RP, Maria Kaczyoska. W Polsce z kolei oczekiwana jest rewizyta katarskiego wadcy. Kontakty polityczne przyniosy zdecydowane oywienie stosunkw gospodarczych, ktrych poziom odnotowa spektakularny wzrost w 2008 r. o tysic procent. W tym samym czasie wyranie wzrosa liczba Polakw podejmujcych prac w Katarze, co wiadczy o stale rosncym zainteresowaniu tym krajem, dotychczas znanym jedynie z dziaalnoci najwikszej arabskiej stacji telewizyjnej Al-Dazira. Mam nadziej, e niniejsza publikacja pozwoli przybliyd Paostwu niezmiernie ciekawe i szybko rozwijajce si Paostwo Kataru. Ambasador RP Robert Rostek

Strona 3 z 201

Wstp
Katar zwyko si postrzegad przez pryzmat jego zasobw surowcw energetycznych podobnie jak i inne paostwa arabskie lece nad Zatok Persk (Arabsk) Arabi Saudyjsk, Bahrajn, Kuwejt, Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Na ich bogactwo (trzy z nich znajduj si w pierwszej dwudziestce paostw o najwyszym PKB per capita) przeoyy si regionalnie najwiksze na wiecie zasoby ropy naftowej, odkrywane poczwszy od lat 30. Umoliwiy one zarazem dynamiczny rozwj gospodarczy i spoeczny. Paostwa Zatoki traktowane s przy tym jak monolit wszystkie posiadaj due zasoby naturalne, spor nadwyk finansow, ktr coraz czciej inwestuj na Zachodzie, syn z wyrafinowanych inwestycji krajowych, a ponadto cechuj si duym spoecznym konserwatyzmem. Co wicej, wydaje si, e posiadane zasoby s zarwno warunkiem koniecznym, jak i wystarczajcym ich dobrobytu. To znaczy, paostwa te bogac si same z siebie, nie podejmujc w tym kierunku adnych starao, dziaao i nie patrzc w przyszod jak gdyby ropa i gaz miay zawsze znajdowad si pod ich powierzchni. Katar wyrnia si na tle pozostaych paostw Zatoki Perskiej (Arabskiej) z kilku powodw. Po pierwsze, stawia na rozwj gazownictwa, ktre uznane jest za przyszod rynku energetycznego. Celem strategicznym Kataru jest uzyskanie pozycji dominujcego eksportera tego surowca na wiecie. Drugim powodem jest sfera polityki. Pomimo niewielkiego rozmiaru, Katar wypracowa sobie pozycj mediatora w sporach bliskowschodnich, a dziki umiejtnemu lawirowaniu midzy gwnymi siami w regionie Arabi Saudyjsk, Iranem i Stanami Zjednoczonymi, osign bezpieczn pozycj na arenie regionalnej i globalnej. Kolejnym wyrnikiem Kataru jest stacja telewizyjna Al -Dazira, ktra urosa do wiatowej marki medium najbardziej rozpoznawalnego wrd niezachodnich stacji telewizyjnych. Wreszcie, warto wskazad na osob emira Kataru Szajcha Hamada Ibn Chalif Al Saniego ktry naley do najmodszych, a zarazem najbardziej postpowych wadcw w regionie. Jego maonka Szajcha Muza bint al-Misnad porwnywana jest dziki swojej dziaalnoci do jordaoskiej krlowej Rani. To przede wszystkim im Katar zawdzicza dalekowzroczn polityk, ktra nastawiona jest na stopniowe przeksztacenie go w nowoczesne paostwo. Publikacja przedstawia rne oblicza Kataru obok najbardziej znanego, gospodarczego, take polityczne i spoeczno-kulturowe. Dziki temu moliwe bdzie caociowe nakrelenie zmian, ktre zachodz w tym paostwie. Autorzy artykuw pochodz z polskich, jak i zagranicznych orodkw badawczych i reprezentuj rne dyscypliny naukowe. Czd gospodarcza omawia polityk dywersyfikacji Kataru (Katarzyna Grak Sosnowska), a nastpnie bardziej szczegowo jej dwa elementy zastosowanie nowoczesnych technologii w grnictwie gazowym (Blanka gowska) oraz proces prywatyzacji (Magda Hussain-Pamua). W czci politycznej autorzy ukazuj dziaania Kataru na rzecz wyrobienia sobie marki na wiecie (John E. Peterson), przedstawiaj take meandry i wymiary katarskiej polityki zagranicznej (Steven Wright), w tym polityki bezpieczeostwa (David B. Roberts) i wojskowej (Robert Czulda), oraz relacje Kataru ze Stanami Strona 4 z 201

Zjednoczonymi (Steven Ekovich). Trzeci blok dotyczy spoeczeostwa problematyki funkcjonowania kobiet w sferze publicznej (Katarzyna Grak-Sosnowska), ze wzgldu na nacisk pooony na rozwj kapitau ludzkiego; dwa kolejne teksty dotycz problemw edukacji (Katarzyna Brataniec) oraz dziaalnoci Qatar Foundation (Magdalena Rostron). Dwa ostatnie w tej czci teksty dotycz spraw religijnych stosunkw midzyreligijnych (Leo Lefebure) oraz katarskich chrzecijan (Marcin Grodzki). Publikacj dopenia czd powicona kulturze Kataru. Rozpoczynaj j dwa teksty ilustrujce histori i teraniejszod katarskiej literatury ycie VII-wiecznego poety i oratora Katariego Ibn al-Fudaa (Katarzyna Pachniak) oraz wspczesn literatur w Katarze (Barbara Michalak-Pikulska). Czd kulturow zamykaj dwa teksty na temat najbardziej znanej arabskiej stacji telewizyjnej o mitologii Al-Daziry (Ewa Machut-Mendecka) oraz sile jej medialnego przekazu (Marcin Styszyoski). Paostwo Katar: gospodarka polityka kultura to pierwsza w jzyku polskim, a zarazem jedna z nielicznych, prac zbiorowych powicona Paostwu Katar. Na polskim rynku wydawniczym pojawiay si dotd wycznie publikacje na temat regionu Zatoki oraz wybranych jej paostw (Arabia Saudyjska, Kuwejt). Wydanie publikacji o Katarze moliwe byo w duej mierze dziki wsparciu Ambasady Paostwa Katar w RP, za ktre redakto rzy niniejszej publikacji serdecznie dzikuj. Mamy nadziej, e niniejsza ksika przyczyni si do lepszego poznania tego niewielkiego, ale bardzo ciekawego paostwa. *** W pracy zastosowano uproszczon transkrypcj nazw i terminw arabskich opart na zasadach polskiej ortografii, zgodn z zasadami przyjtymi w encyklopediach PWN oraz w Nazewnictwie geograficznym wiata. Nazwy wasne utrwalone w jzyku polskim, bd oficjalnie przyjte, pozostay bez zmian (np. Doha a nie ad-Dauha, Saud a nie Suud). Od rzeczownika islam przyjmuje si za Sownikiem jzyka polskiego, form przymiotnikow muzumanoski, a nie islamski. Rada Wsppracy Panstw Zatoki okrelana bdzie jako GCC (Gulf Cooperation Council), a sama Zatoka jako Perska (a nie Arabska).

Strona 5 z 201

GOSPODARKA

Strona 6 z 201

Katarzyna Grak-Sosnowska

Ku dywersyfikacji: polityka gospodarcza Kataru

Katar naley do najzamoniejszych krajw wiata z PKB per capita wysokoci 63 tys. USD (2006)1. Od kilku lat paostwo to cechuje si wysokim wzrostem gospodarczym, ktry w 2006 r. osign 8,8%2. Wraz z Arabi Saudyjsk, Bahrajnem, Kuwejtem, Omanem i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi naley do Rady Wsppracy Paostw Zatoki (GCC Gulf Cooperation Council). Wyrniaj si one trzema cechami: nale do najbardziej zamonych paostw wiata; swoje bogactwo zawdziczaj surowcom naturalnym (ropa naftowa i gaz ziemny); a przy tym s uwaane za najbardziej konserwatywne w caym wiecie islamu. Jednoczenie paostwa Zatoki (a zwaszcza emirat Dubaju) zwracaj na siebie uwag wyrafinowanymi inwestycjami i bogactwem. Uwaa si jednak, e nie prbuj one przeprowadzid skutecznej dywersyfikacji gospodarczej; na tyle skutecznej, aby pozwolia na uniezalenienie si tych paostw od surowcw energetycznych, ktre, co prawda, w dalekiej przyszoci, ale zostan wyczerpane. Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie prb dywersyfikacji gospodarki Kataru, emiratu relatywnie mniej znanego, ktry dy do pozycji lidera w regionie. Podobnie jak w przypadku innych paostw Zatoki gospodark Kataru ksztatuje kilka czynnikw, ktre przedstawia Elias Baroudi3: dua zalenod od eksportu paliw; stosunkowo niewielki sektor prywatny przy silnej dominacji sektora publicznego jako gwnej siy napdowej gospodarki krajowej; ograniczone wystpowanie surowcw innych ni wglowodory i praktyczny brak moliwoci rozwijania rolnictwa; bardzo niski poziom samowystarczalnoci (za wyjtkiem rde energii); ograniczona poda rodzimej siy roboczej, jej niski poziom edukacji i zaangaowanie w gospodark oraz pocztkowy brak tradycji przedsibiorczoci i silnej etyki pracy w spoecznociach beduioskich . Z drugiej strony mona wskazad na uwarunkowania gospodarcze i spoeczno polityczne waciwe tylko dla Kataru, w istotny sposb wpywajce na jego pozycj w regionie oraz moliwoci dywersyfikacji gospodarki: gospodarka Kataru opiera si przede wszystkim na gazie ziemnym, ktry jest gwnym surowcem eksportowym, a nie na ropie naftowej. Tymczasem zainteresowanie gazem ziemnym na wiecie zdecydowanie ronie, poniewa w porwnaniu z paliwami, w mniejszym stopniu obcia on rodowisko naturalne.

1 2

Qatar Review 2007, Country Watch 2007, s. 59. Qatar Economic Report, Bank Audi LLC, lipiec 2007, s. 1. 3 E. Baroudi, Economic diversification in the oil-producing countries: the case of the Gulf Cooperation Council economies, [w:] Economic Diversification in the Arab World, Proceedings of the Expert Group Meeting on Economic Diversification in the Arab World, Bejrut, 25-27.09.2001, ONZ 2002, s. 12.

Strona 7 z 201

Wedug Midzynarodowej Agencji Energetycznej (IEA) popyt na gaz, w latach 2000 20054 zwikszy si o 30%. wadca emiratu, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani (wraz z on) jest uwaany za jednego z bardziej postpowych w regionie i od czasu objcia wadzy w 1995 r. stara si, aby Katar byo liderem rozwoju spoecznego i gospodarczego wrd paostw Zatoki. Naley jednak pamitad, e Katar jest zarazem jednym z bardziej konserwatywnych paostw w regionie, a to z powodu dominujcej w nim doktryny wahhabizmu. Rnice pomidzy poszczeglnymi krajami Zatoki sprawiaj, e przykadu Kataru nie mona traktowad jako wzorca. Tym niemniej ilustruje on kierunek strategii przyjtej przez paostwa regionu, a zarazem zwizane z tym wyzwania stojce zarwno przed wadcami jak i obywatelami. Artyku omawia rozwj innych ni energetyka gazi gospodarki w Katarze, w tym udzia inwestorw zagranicznych. Aby jednak przedstawiony obraz by peniejszy niezbdnym wydaje si chocia krtkie zarysowanie sektora paliw i jego dominujcego znaczenia w gospodarce narodowej Kataru.

Sektor paliw
W latach 70. czyli w pocztkach paostwowoci Kataru, gospodarka tego paostwa bya niemale wycznie oparta na surowcach energetycznych, ktre stanowiy 95% przychodw z eksportu. Jeszcze w latach 80. przychody z wydobycia ropy naftowej stanowiy 94% wypyww budetowych5. Obecnie stanowi ponad 55% PKB, a zarazem okoo 85% wpyww z eksportu i 70% dochodw paostwa. Dane liczbowe wskazuj na nieznaczne zmniejszenie si roli surowcw energetycznych w gospodarce paostwa, jednak naley pamitad o bardzo wysokich dochodach, jakie generuj. Aby efekt dywersyfikacji by widoczny, inne sektory gospodarki musz nie tylko rozwind si, ale generowad rwnie znaczce dochody. Zasoby ropy naftowej Kataru wynosz ponad 15 mld baryek, co powinno zapewnid mu moliwoci eksportu na porwnywalnym poziomie przez najblisze kilkadziesit lat. S to zarazem najnisze zasoby wrd paostw OPEC. Katar posiada trzecie, najwiksze na wiecie (po Rosji i Iranie) zasoby gazu ziemnego, ktre szacowane s na ponad 20 bln m 36 i powinny wystarczyd na najblisze 200 lat. Produkcja dzienna ropy naftowej ksztatuje si na poziomie 1,1 mln baryek. Zdecydowana wikszod wydobytej ropy naftowej jest eksportowana (960 tys. baryek dziennie w 2005 r., w kraju zuywano 95 tys. baryek dziennie) 7. Do niedawna paostwo byo czoowym eksporterem LNG (Liquified Natural Gas gaz w formie ciekej) w regionie, jednak od dwch lat zajmuje rwnie pierwsze miejsce na wiecie. Katar planuje do 2012 r. eksportowad gaz do wszystkich waniejszych odbiorcw w Ameryce Pnocnej,
4 5

J. Nash, Qatar at top of the LNG table, Arabianbusines.com, 26.06.2007. E. Baroudi, op. cit., s. 1. 6 Qatar Review., s. 83. 7 CIA The World Factbook Qatar, http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook.

Strona 8 z 201

Europie i Azji8. Aby utrzymad pozycj lidera paostwo planuje trzykrotnie zwikszyd eksport gazu9. Wedug szacunkw CIA eksport gazu ziemnego wynis w 2005 r. 26 mld m 3, niewiele wicej ni zuycie w kraju (18 mld m3)10. Wydobycie, przetwrstwo i eksport ropy naftowej kontroluje spka paostwowa Qatar Petroleum (QP). W przypadku gazu ziemnego s to dwie spki: Qatar LNG Company (Qatargas) oraz Ras Laffan LNG Company (Rasgas), w ktrych wikszod udziaw ma QP11. Dominacja sektora paliw w gospodarce Kataru jest naturaln konsekwencj posiadanych zasobw naturalnych. Jednoczenie hamuje ona rozwj innych gaz i gospodarki. Surowce energetyczne przynosz bardzo due zyski, zwaszcza w zwizku ze wzrostem ich ceny na wiatowym rynku. Inwestowanie w inne gazie przemysu wydaje si zatem mniej opacalne. Dodatkowym utrudnieniem jest dosyd saba baza dla rozwoju i nnych gazi gospodarki brak innych surowcw, niesprzyjajce warunki dla rolnictwa12, niski poziom rodzimego kapitau ludzkiego i mae terytorium kraju. Niewielkie moliwoci rozwoju w zakresie handlu towarami odzwierciedlaj dane UNCTAD. W 2002 r. Katar eksportowa zaledwie 117 rnych produktw ponad dwukrotnie mniej ni rednia liczba produktw dla paostw rozwijajcych si, a wskanik dywersyfikacji eksportu wynosi 0,8513. Wskazane ograniczenia zdaj si przekrelad moliwoci rozwoju w Katarze innyc h gazi gospodarki, jednak paostwo to posiada jeden zasadniczy atut znaczne wpywy budetowe zwizane ze wzrostem nie tylko wydobycia, ale przede wszystkim cen surowcw energetycznych14. W 2004 r. nadwyka budetowa Kataru wyniosa 7,5 mld USD 15, a w 2007 r. szacunkowe dane CIA mwi o ponad 4 mld USD rnicy midzy przychodami i wydatkami budetowymi16. rodki te Katar przeznacza w duej mierze na rozwj infrastruktury i strategi dywersyfikacji gospodarczej, ktra w najbardziej optymalny sposb pozwoliab y na mniejsz zalenod od surowcw.

Ku dywersyfikacji?
Poczwszy od lat 70., w krajach Zatoki rozpoczto zmiany majce na celu mniejsze uzalenienie od wpyww z wydobycia surowcw energetycznych. Program reform dotyczy przede wszystkim rozwoju infrastruktury fizycznej i spoecznej, niezbdnej do powstania konkurencyjnych gazi gospodarki. Szczegln uwag zwrcono na kapitaochonne gazie gospodarki, po to aby w najlepszy sposb wykorzystad nadwyki budetowe. Podjto take
8 9

J. Nash, Qatar at top of the LNG table, Arabianbusines.com, 26.06.2007. Qatar Economic Report, Bank Audi LLC, lipiec 2007, s. 2. 10 CIA 11 Qatar Economic Report, op. cit., s. 2. 12 Katar zaspokaja w 1997 r. 70% swojego zapotrzebowania na warzywa latem, 40% zim oraz czd zapotrzebowania na jajka, zboa i drb por. National Resource Aspects of Sustainable Development in Qatar, UN Department of Economic and Social Affairs, czerwiec 1997. 13 UNCTAD Handbook of Statistics, TD/STAT.29, Geneva 2004, s. 427-429. 14 Cena baryki ropy naftowej wzrosa z okoo 25 USD w 2003 r. nawet do 100 USD w styczniu 2008 r . por. Single trader behind oil record, BBC News, 3.01.2008. 15 K. Hanware, Oil, Gas Exports Set to Boost Qatars Trade Surplus, Arab News, 10.01.2006. 16 CIA

Strona 9 z 201

dziaania zmierzajce do ograniczenia roli sektora publicznego w gospodarce17. Na pocztku lat 90. Katar podj dalsze dziaania, ktre zakaday m.in. utworzenie stref wolnego handlu oraz rozwj innych gazi gospodarki, porednio lub w ogle nie s opartych na surowcach energetycznych. W porwnaniu do sektora energetycznego18, rozwj sektorw pozapaliwowych jest znacznie skromniejszy, aczkolwiek w roku 2006 r. wzrost wynis 5%19. W przemyle przetwrczym najwiksze znaczenie ma petrochemia, co wydaje si konsekwencj posiadanych zasobw surowcw naturalnych. Katar ju w latach 70. zapocztkowa rozwj tych gazi przemysu w paostwach Zatoki, wprowadzajc do spek zagranicznych partnerw, ktrzy z jednej strony stanowili zaplecze know-how, z drugiej partycypowali w kosztach20. W paostwie funkcjonuje obecnie kilka firm petrochemicznych QAFCO (nawozy sztuczne, karbamid i amoniak), QAPCO (etylen), QPPC (plastik), QAFAC (MTBE21), QVC (winyl, PVC) i QChem (MDPE, HDPE22). Partnerami zagranicznymi paostwa katarskiego w sektorze petrochemicznym s koncerny amerykaoskie: Chevron Phillips i ExxonMobil, a take firmy chioskie, norweskie, francuskie i woskie 23. Nowym projektem Kataru i firmy poudniowokoreaoskiej jest Katarski Kompleks Petrochemiczny (QPCC), ktry bdzie przerabia surowce z rafinerii w Measaieed Industrial City (Musajid) i Ras Laffan. Kompleks ma byd gotowy do 2011 r24. W Musajid znajduje si take huta stali naleca do Qatar Steel25, fabryka cementu Qatar National Cement, budowana jest take fabryka aluminium. W 2006 r. roczna produkcja stali bya ponad 10-krotnie mniejsza ni w Polsce, za to cementu tylko dwukrotnie. Zwizane jest to z bardzo dynamicznym rozwojem budownictwa. Rozwj budownictwa wywoany jest trwajcym obecnie boomem gospodarczym. W Katarze powstaj zarwno obiekty uytecznoci publicznej (m.in. przygotowane na Azjatyckie Igrzyska Olimpijskie Nowe Midzynarodowe Lotnisko Doha, Muzeum Sztuki Muzumaoskiej oraz Katarska Biblioteka Narodowa, a take most czcy Katar z Bahrajnem26), jak i obiekty komercyjno-rezydencjalne (np. 168-metrowe dwie wiee Lagoon Plaza, 445-metrowa Dubai Tower, kompleks Al-Wab City, ktre pomieci 10 tys. mieszkaocw oraz Lusail przy Energy City dla 200 tys. mieszkaocw)27. Jedn z najbardziej znanych inwestycji jest Pera projekt wart 2,5 mld USD, luksusowa sztuczna wyspa, na
17 18

E. Baroudi, op. cit., s. 21. Udzia wpyww z LNG w PKB w 2002 r. wynosi 57%, a w 2004 r. wzrs do 62%, a wic wzrost by zdecydowanie wikszy. Wynika to jednak przede wszystkim ze wzrostu cen i produkcji tego surowca por. About Qatar, Qatar Petroleum, http://www.qp.com.qa/mic/web.nsf/web/mic_aboutq. 19 Qatar Economic., s. 1. 20 E. Baroudi, op. cit., s. 31. 21 Eter metylo-tert-butylowy, stosowany jako dodatek do benzyn. 22 Odpowiednio: polietylen o redniej gstoci oraz polietylen niskocinieniowy o duej gstoci; stosowane do wyrobu folii, pojemnikw, nart i agli. 23 Petrochemicals Industry, Eligo Recruitment, http://www.eligorecruit.com. 24 Qatar Holding Petrochemical Complex, Mesaieed Industrial City, Qatar, http://www.chemicalstechnology.com. 25 Qatar Steel, http://www.qatarstreel.com. 26 Warto dodad, e saby rozwj infrastruktury jest jednym z powodw relatywnie niszej konkurencyjnoci Kataru por. Arab World Competitiveness Report 2007, World Economic Forum, s. 188. 27 A. Dawson, Qatar construction, ArabianBusiness.com, 5.06.2007.

Strona 10 z 201

ktrej zamieszka 40 tys. osb. Obiekty rezydencjalne przeznaczone s nie tylko dla rodowitych mieszkaocw Kataru, ale take dla obcokrajowcw, ktrzy do niedawna nie mogli byd wacicielami nieruchomoci w Katarze. Od 2006 r. obcokrajowcom wolno zakupid nieruchomod w trzech wskazanych rejonach paostwa lub wydzierawid j na 99 lat w 18 rejonach kraju28. Wiele z tych inwestycji zwizanych jest z rozwojem innej brany turystyki, albowiem Katar postanowi zostad wiatowym centrum turystyki luksusowej. Qatar Tourism Masterplan czyli narodow strategi rozwoju w tym zakresie ogosiy wsplnie Qatar Tourism Authority i Qatar Airways w 2004 r. Budet wynosi 15 mld USD, a mia on przycignd do Kataru do 2010 r. ponad milion turystw. Projekt przewiduje m.in. wybudowanie dodatkowych 2550 pokoi w hotelach cztero- i piciogwiazdkowych (m.in. Mariott, Hilton, Four Seasons, Shangri-la), utworzenie kurortu North Beach Development (hotele, wille, pola golfowe, centrum handlowe), a take pla w As-Sumaisma, oraz budow wspomnianych obiektw uytecznoci publicznej, w tym obiektw sportowych 29. Ju w 2006 r. do Kataru przyjechao 900 tys. turystw (czyli wicej ni wynosi liczba mieszkaocw tego kraju), a plany na 2010 r. zakadaj 1,5 mln przyjezdnych. Obecnie poowa z nich to mieszkaocy innych paostw Zatoki, a zdecydowana wikszod przyjeda do Kataru w celach subowych. Projekt emiratu zakada zmian tych proporcji tj. wiksze ukierunkowanie na turystyk wypoczynkow oraz na kraje nie-arabskie30. Zwikszajca si liczba osb i inwestycji przekada si take na rozwj destylacji wody, ktra jeszcze przed obecnym boomem inwestycyjnym pokrywaa 95% krajowego zapotrzebowania 31. Katar rozwija take sektor finansowy. W kraju dziaa 15 bankw, z ktrych ponad poowa to filie bankw zagranicznych (Arab Bank Limited, Saderat Iran Bank, HSBC Bank Middle East, Mashreq Bank PSC, PNB Paribas, Standard Charteted Bank i United Bank Limited)32. Ponadto zarejestrowanych jest 19 firm zajmujcych si wymian walut, jedna spka zajmujca si sprzeda rataln oraz trzy firmy inwestycyjne. Wszystkie podlegaj Centralnemu Bankowi Kataru33. Podajc ladami Bahrajnu, Katar wprowadzi take bankowod offshore, dotyczc podmiotw nie prowadzcych dziaalnoci w kraju, w ktrym maj siedzib, lecz zagranic. Usugi offshore oferuje m.in. HSBC oraz Barclays. Due znaczenie maj inwestycje w rozwj innowacyjnoci, nowych technologii oraz kapitau ludzkiego. W marcu 2006 r. rozpoczto realizacj Energy City, ktre ma byd pierwszym bliskowschodnim kompleksowym centrum zajmujcym si przemysem naftowym i gazownictwem. Energy City bdzie stanowid centrum biznesowe i
28 29

New real estate law for GCC citizens and foreigners, IFP Qatar Ltd., 2.10.2006, http://www/ifpqatar.com. Qatar Unveils new tourism masterplan, World Trabel & Tourism Council, 1.05.2004. 30 J. Nash, Qatar touting its tourism, ArabianBusiness.com, 15.05.2007. 31 The Role of Desalinated Water in Augmentation of the Water Supply in Selected ESCWA Member Countries, ESCWA UN, 28.12.2001, s. 42. 32 Ponadto w Qatar Financial Centre fili ma: Carclays Bank PLC, National Bank of Dubai PJSC, Bank Audi LLC, Alpen Investment Bank, Deutsche Bank AG Doha (QFC) Branch, ICICI Bank Limited, Citibank N.A., The Royal Bank of Scotland, TAIB Bank Qatar LLC, Bank Muscat International BSC, Kaupthing Bank hf, ABN AMRO Bank NV oraz Industrial Commercial Bank of China por. Qatar Financial Centre, http://www.qfc.com.qa. 33 Na podstawie: Qatar Central Bank, http://www.qcb.gov.qa.

Strona 11 z 201

technologiczne, a take skupiad czoowe korporacje midzynarodowe z sektora paliw. Dziaajce w ramach Energy City Centrum Doskonaoci zawiera IMEX (International Mercantile Exchange) najwiksz gied energetyczn oraz wiatowe Centrum Zaopatrzenia Przemysu Energetycznego, bdce platform handlow dla firm z sektora naftowego i gazowego. Poparcie dla projektu wyraziy m.in. Schlumberger Limited, Chevron Corporation, Microsoft i Cisco34. Inn katarsk inwestycj jest Education City centrum doskonaoci w regionie, w ktrym mieszcz si filie piciu amerykaoskich uniwersytetw. W Education City znajduj si ponadto jednostki badawcze, w tym RAND-Qatar Policy Institute, Qatar Science & Technology Park oraz Qatar National Research Fund35. Education City zostao zaoone przez Fundacj Katarsk (QF) podobnie jak Qatar Science and Technology Park, ktry powsta jako przyczynek do katarskiej gospodarki opartej na wiedzy. Park oferuje dostp do laboratoriw oraz kompleksowe usugi dla biznesu, w tym usugi marketingowe, ksigowe i prawne. Maj w nim swoje biura m.in. EADS, ExxonMobile, Microsoft, GE, Shell oraz Total36. Pomimo znaczcych nadwyek budetowych, Katar nie byby w stanie przeprowadzid tak kompleksowego programu dywersyfikacji gospodarczej we wasnym zakresie. Istotnym jego elementem s inwestycje zagraniczne, na ktre paostwo stopniowo zaczo si otwierad.

Inwestycje zagraniczne
Katar naley do paostw, ktre przycigaj zagraniczny kapita pomimo dosyd duych restrykcji dla zagranicznych inwestorw. Prowadzenie dziaalnoci gospodarczej w Katarze dla zagranicznego podmiotu prawnego zwizane byo z wieloma wymogami m.in. koniecznoci posiadania lokalnego agenta oraz partnera w projekcie, polityk kataryzacji siy roboczej, ktra nakadaa na firm obowizek zatrudnienia odpowiedniej liczby Katarczykw, a take koniecznoci pacenia podatkw (w przeciwieostwie do lokalnych firm katarskich)37. Niesprzyjajce inwestycjom zagranicznym przepisy wynikaj z jednej strony z obaw rzdu, i firmy katarskie nie sprostaj konkurencji z zagranicy38, z drugiej za z uwarunkowao gospodarczych i politycznych waciwych dla krajw Zatoki Perskiej. Paostwa te nie wykorzystuj bowiem w peni swojego potencjau w zakresie handlu midzynarodowego. Posiadanie strategicznych dla wiata surowcw naturalnych nie sprzyja liberalizacji polityki handlowej paostwa gdy nie widz takiej potrzeby39. Popyt na surowce
34 35

Na podstawie: Energy City Qatar Lusail, http://www.energycity.com. Na podstawie: Education City, http://www.qf.edu.qa. 36 Na podstawie: Qatar Science & Technology Park, http://www.qstp.org.qa. 37 Podatki pac w Katarze tylko firmy zagraniczne (35%), a cakowity przychd z tego tytuu wynis w 2007 r. 4,6% w PKB por. Index of Economic Freedom, Heritage Foundation & Wall Street Journal 2008, s. 333. 38 Ibidem, s. 333. 39 Porwnujc stopieo liberalizacji gospodarczej Kataru i innych krajw Zatoki Perskiej wedug rankingu Index of Economic Freedom z 2008 r. mona powiedzied, e znajduje si on wrd bardziej zamknitych gospodarek regionu (pamitajc o tym, e kraje Zatoki Perskiej zdecydowanie gruj nad innymi paostwami arabskimi jeeli

Strona 12 z 201

energetyczne jest wystarczajcy, a znaczce dochody nie stymuluj rzdw do podjcia starao majcych na celu pozyskanie dodatkowych rde dochodu. Stan ten autorzy raportu Banku wiatowego Trade, Investment and Development okrelaj jako przekleostwo surowcw (resource curse)40. Kolejnym czynnikiem ograniczajcym liberalizacj gospodarcz i dopyw zagranicznego kapitau jest struktura wadzy. Paostwa Zatoki maj tradycje kupieckie std funkcjonuje tam klasa kapitalistycznych przedsibiorcw jednak ulega ona wpywom elit rzdzcych, ktre czsto rwnolegle zajmuj si dziaalnoci gospodarcz i rwnie w ten sposb kontroluj przepywy kapitau41. Pomimo tego, wedug UNCTAD, Katar przyciga wicej zagranicznych inwestycji bezporednich (ZIB), anieli wynikaoby to z wielkoci jego gospodarki42. W 2006 r. zaj on szste miejsce pod wzgldem napywu i wypywu ZIB relatywnie do wielkoci swojej gospodarki oraz istniejcej infrastruktury (Inward/Outward FD I Performance Index). Od 2003 do 2005 r. w Katarze zrealizowano 73 projekty z udziaem inwestorw zagranicznych na czn kwot 34 mld USD, a w 2006 r. 36 projekty na kwot 282 mld USD. Od 2002 r. podstawowym rdem zagranicznego kapitau s Stany Zjedn oczone (23 projekty), a kolejno Wielka Brytania, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Indie i Holandia43. Naley podkrelid, e ju latach 70. Katar jako pionier w regionie dopuszcza tworzenie spek, w ktrej partner zagraniczny mia udzia mniejszociowy. Dotyczyo to przede wszystkim duych projektw przemysowych44. Wysok pozycj Kataru w rankingu paostw przycigajcych zagraniczny kapita potwierdzaj midzynarodowe rankingi konkurencyjnoci w Arab World Competitiveness Report z 2005 r. Katar zaj pierwsze miejsce wrd paostw arabskich, a w Global Competitiveness Report 2005-06 by czwarty (i czterdziesty na wiecie)45. W Arab World Competitiveness Report z 2007 r., ktry uwzgldnia rozwj innowacyjnoci gospodarek wiatowych, Katar w kategorii paostw najwyej rozwinitych zaj 32. miejsce na wiecie i drugie wrd krajw arabskich. Najwikszymi barierami dla zagranicznych inwestorw okazay si: niewystarczajca infrastruktura, utrudniony dostp do rde finansowania, nieodpowiednio wykwalifikowana sia robocza, restrykcyjne regulacje dotyczce zatrudnienia oraz biurokracja. Swoj konkurencyjnod Katar opiera na wysokiej wydajnoci administracji publicznej, stabilnoci politycznej i elastycznoci rynku pracy46.

chodzi o liberalizacj gospodarcz). Katar znajduje si na 66. pozycji w rankingu wiatowym jako ostatnie paostwo Zatoki Perskiej. Porwnywalne wyniki uzyskaa Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie por. Ibidem, s. 80. 40 Trade, Investment and Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2003, s. 67. 41 P. Pawelka, Entwicklung und Globalisierung im Vorderen Orient. Der Imperialismus des 21. Jahrhunderts, [w:] Religion, Kultur und Politik im Vorderen Orient, P. Pawelka, L. Richter-Bernburg (red.), VS Verlag, Wiesbaden 2004, s. 30-34. 42 Matrix of Inward FDI Performance and Potential 19981990 i 20012003, UNCTAD 2005. 43 Qatar: 2007 Investment Climate Statement, US Department of State. 44 E. Baroudi, op. cit., s. 55. 45 Wicej na ten temat por. K. Grak-Sosnowska, wiat arabski wobec globalizacji, Difin, Warszawa 2007, s. 210. 46 Arab World Competitiveness Report 2007, World Economic Forum, s. 187.

Strona 13 z 201

Firmy zagraniczne mog wejd na rynek katarski na kilka sposobw. Jeeli firma jest dostawc usug publicznych, a zatem wchodzi w relacje z rzdem, moe otworzyd swoj fili w Katarze i prowadzid dziaalnod na czas trwania kontraktu. Innym rozwizaniem jest spka joint-venture z partnerem katarskim47. Inwestycje z udziaem kapitau zagranicznego moliwe s na mocy rozporzdzenia z 2000 r. w przypadku kilku brany: rolnictwa, przemysu, zdrowia, edukacji oraz turystyki, o ile uzyska si zgod rzdu48. Maksymalny wkad zagranicznego partnera wynosi 49% i musi byd poprzedzony odpowiedni zgod. W bankowod i ubezpieczeniach mona w Katarze inwestowad bez ograniczeo, o ile uzyska si zgod rzdu49. Dziaalnod mog take prowadzid firmy prawnicze. Pierwszeostwo maj projekty, ktre zakadaj korzystanie z krajowych materiaw, przyczyniaj si do rozwoju technologicznego Kataru i angauj lokalne zasoby siy roboczej50. Kilka sektorw gospodarki pozostaje poza zasigiem zagranicznych inwestorw. S to: transport publiczny oraz dystrybucja stali, cementu i paliw, ktre cakowicie kontroluj quasi publiczne spki51. Zmiana zasza natomiast w sektorze telekomunikacji, bowiem monopol paostwowej spki QTel zosta w 2006 r. uchylony w zwizku z czym firma stara si obecnie ukierunkowad swoj dziaalnod na inne kraje arabskie52. W 2000 r. Katar otworzy si na zagraniczne inwestycje upraszczajc procedury zakadania firmy dla podmiotw zagranicznych. Aby przycignd zagranicznych inwestorw paostwo planuje zmniejszenie podatku dochodowego od osb prawnych d o 12%53. Katar zachca zagranicznych inwestorw oferujc m.in. konkurencyjne ceny energii elektrycznej, zwolnienia z ca, zwolnienia z podatku od osb prawnych, a w przypadku pracujcych obcokrajowcw zwolnienie od opodatkowania ich pensji54. Ponadto inwestorzy zagraniczni mog wykupid do 25% udziaw spek notowanych na giedzie w Doha55. Wsparcia merytorycznego zagranicznym podmiotom udziela Departament Promocji Inwestycji, oferujc wskazwki co do sposobu zaoenia firmy w Katarze, a take dostp do odpowiednich regulacji prawnych56. W Katarze istniej dwie strefy wolnego handlu. Jedna mieci si w Qatar Science and Technology Park, a druga w Qatar Financial Centre. Firmy dziaajce w QFC s zwolnione od podatku przez trzy lata57. QS&TP oferuje moliwod zaoenia firmy wycznie z kapitaem zagranicznym, transakcje handlowe bez lokalnych porednikw, zwolnienie z podatkw,

47

S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment http://www.menabusinessguide.com/04_mena/091_094.html. 48 Qatar: 2007 Investment 49 S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, op. cit. 50 Qatar: 2007 Investment 51 Index of Economic., s. 333. 52 O. Galal, Qtel joins sharks circling Lebanese telcos, ArabiaBusiness.com, 27.12.2007. 53 The Gulf: Qatar, Middle East Monitor, sierpieo 2007, s. 8. 54 S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, op. cit. 55 Qatar: 2007 Investment 56 Por. Qatar Investment Department, http://www.investinqatar.com.qa. 57 Qatar Financial Centre, http://www.qfc.com.qa.

destination,

Strona 14 z 201

zwolnienie z ce importowych na towary i usugi, moliwod zatrudniania obcokrajowcw oraz repatriacj dochodu niepoddan adnym ograniczeniom58. Od 1996 r. Katar jest czonkiem wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Ponadto paostwo to podpisao w 2003 r. umow ramow ze Stanami Zjednoczonymi o handlu i inwestycjach, ktra rok pniej zapocztkowaa negocjacje w sprawie wolnego handlu midzy tymi paostwami. To wanie w ramach wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi w Education City filie zaoyy prestiowe amerykaoskie uniwersytety59. Ponadto, w ramach tej wsppracy w Katarze, podobnie jak w kilku innych krajach Zatoki, utrzymywane s symbolicznie oddziay amerykaoskie60. W 2005 r. Katar podpisa umow o wolnym handlu z Singapurem (QSFTA), a od kooca lat 90. umowy bilateralne z kilkoma innymi paostwami61. *** Katar ma olbrzymie rodki finansowe pochodzce z wydobycia gazu i ropy naftowej, jednak podj rwnie olbrzymie wyzwanie przeksztacenia si w nowoczesne paostwo. Wymaga to nie tylko sprawnych i przemylanych inwestycji, ktre bd przynosiy w przyszoci dochody gdy surowce energetyczne zostan wyczerpane (albo w perspektywie krtszej: w przypadku kolejnego kryzysu naftowego, chod ze wzgldu na zasoby gazu ziemnego, dotyczy on Kataru w niewielkim stopniu) ale take utworzenia odpowiedniej bazy infrastrukturalnej i instytucjonalnej. Dlatego wysoko naley oceniad podjte przez emirat dziaania, ktre maj na celu zwikszenie innowacyjnoci, a zarazem dywersyfikacj gospodarcz. Rozwj kraju ma take efekty uboczne. Rosnce koszty budowy i niesprzyjajce warunki na rynku kredytw negatywnie wpywaj na rozwj sektora petrochemicznego 62. Liczne kapitaochonne inwestycje budowlane pochaniaj nie tylko rodki finansowe, ale take materiay zuywane do ich budowli, ktre w wikszoci trzeba importowad. To znacznie podnosi koszty budowy i dodatkowo wzmaga inflacj, ktra w 2006 r. przekroczy a 10% (chocia oglnie system finansowy jest stabilny)63. W perspektywie dugookresowej Katar stanie przed znanym dylematem co wybrad: wzrost gospodarczy czy inflacj64? Dodatkowym problemem s rosnce koszty utrzymania, a zwaszcza wynajmu lokali, napdzane przez rosnc liczb imigrantw i niewystarczajc, pomimo inwestycji, baz mieszkaniowo-hotelow. Zasadniczym wyzwaniem, przed jakim stoi Katar jest jednak rozwj rodzimego kapitau ludzkiego. Gospodarka paostwa opiera si bowiem niemale cakowicie n a imigrantach mimo podejmowanych starao majcych na celu nacjonalizacj siy roboczej.
58 59

QS&TP: What we offer, http://www.qstp.org.qa/output/page559.asp#3. S. Bastress, op. cit. 60 Active Duty Military Personnel Strengths by Regional Area and by Country (309A), Washington Headquarters Services, Directorate for Information Operations and Reports, 31.03.2004, s. 2-3. 61 S to: Biaoru, Bonia i Hercegowina, Chiny, Chorwacja, Kuba, Finlandia, Francja, Niemcy, Indie , Iran, Korea Poudniowa, Maroko, Pakistan, Rumunia, Senegal, Sudan, Szwajcaria I Turcja - por Qatar: 2007 Investment 62 P. Williams, Qatar petrochemicals: a shock to the system, Middle East Business Intelligence, 26.11.2007. 63 Qatar Economic.,s. 3. 64 Wicej na ten temat por. np. Midzy wzrostem a inflacj, Bankier.pl, 23.01.2008.

Strona 15 z 201

Sukces Kataru budowany jest za katarskie pienidze, ale nie katarskimi rkami. Zwaywszy na niewielk liczb mieszkaocw i specyficzn kultur pracy nie powinno to zaskakiwad i nie znaczy, e obrci si na niekorzyd kraju. Jednak warunkiem koniecznym jest wyksztacenie odpowiedniej kadry wysokiego szczebla, ktra nie tylko bdzie w stanie zaplanowad kompleksowy program rozwoju kraju i skutecznie go realizowad, ale rwnie wykae umiejtnoci szybkiego i skutecznego reagowania na pojawiajce si trudnoci i zagroenia dla stabilnoci gospodarczej kraju.

Strona 16 z 201

Blanka gowska

Nowoczesne technologie przyszoci w grnictwie gazowym Kataru

Od 1949 r., kiedy odkryto pierwsze zasoby ropy na polu Duchan, produkcja wglowodorw osigna wicej ni trzy czwarte dochodw paostwa i wicej ni 40% eksportu. Mimo e Katar nie jest w czowce paostw - eksporterw ropy naftowej, cay czas stanowi ona podstaw budetu kraju. Pod koniec lat 80. znane i udokumentowane zasoby szacowano na 4 mld baryek, co starczyoby na ok. 40 lat wydobycia 65. Od tego czasu wielkod znanych rezerw ropy znacznie wzrosa, osigajc w 2006 r. poziom 26,3 mld baryek. Przy dziennej redniej produkcji 740 tys. baryek, potwierdzone rezerwy wystarcz na 97 lat66. Gaz ziemny jest drugim po ropie rdem dochodw paostwa, jednake wartod inwestycji w kraju i rozwj technologiczny grnictwa gazowego stawia Katar w czowce paostw wiata. Na popularnod gazu ziemnego wpywaj nie tylko rosnce ceny ropy i widmo wyczerpywania si rezerw tego surowca, ale fakt, i gaz okrelany jest mianem czystej energii. Przy obecnym zainteresowaniu, jakie opinia wiatowa powieca ekologii, Katar jest zdecydowanie pionierem produkcji energii i paliw pynnych z zachowaniem podstawowych zasad ochrony rodowiska. Gaz skroplony to strategiczne, czyste rdo energii, ktre podczas wykorzystania emituje znacznie mniej niebezpiecznych gazw cieplarnianych ni spalanie wgla lub ropy. Szacuje si, i wiatowe zuycie gazu jako energii wzronie do 2020 r. z obecnych 23% do 29%67. Katar ma ambicje stad si wiatow stolic przemysu gazowego, oraz dostawc gazu skroplonego LNG, gazu ziemnego transportowanego rurocigami oraz producentem paliw syntetycznych GTL. Do niedawna na Bliskim Wschodzie gaz ziemny traktowany by jako uboczny skadnik zalegajcej pod ziemi ropy i dla celw bezpieczeostwa spalany w procesie jej wydobycia. Nie byo koniecznoci wykorzystywania technologii niezbdnej do odzyskiwania gazu, gdy dochody z produkcji i sprzeday ropy naftowej ksztatoway si na poziomie w peni zadowalajcym potrzeby arabskich potentatw. Pierwsza zmiana w mentalnoci nastpia po agresji Iraku na Kuwejt w latach 1990-1991. Zaczto wtedy prace nad tworzeniem alternatywnych rde dochodw paostw, w tym budow infrastruktury okoonaftowej 68. Katar rwnie wpisa si ze swoimi inwestycjami gazowymi w ten czas. Jeszcze pod koniec lat

65 66

The Cambridge Encyclopeadia of the Middle East and North Africa , Cambridge 1988. Qatar Economic Review 2007, Qatar National Bank, str. 14. 67 Przemwienie J.E. Abd Allaha Ibn Hamad al-Attija, wicepremiera Kataru i ministra Energii i Przemysu, 5th Doha Conference on Natural Gas, 28.02.2005, http://www.qp.com.qa. 68 th Przemwienie J.E. Hamada Ibn Chalifa Al Sani, Emira Kataru, 6 Doha Conference on Natural Gas, 29.10.2007.

Strona 17 z 201

80. szacowane zasoby gazu z pola North Field wynosiy 150 mld stp szeciennych69. wczenie przeznaczany on by jedynie do uytku przemysowego, gwnie do zasilania elektrowni i lokalnego przemysu. Dopiero w latach 90 rozpoczto budow instalacji do produkcji i eksportu gazu skroplonego LNG, w tym budow miasta przemysowego i portu gazowego Ras Laffan. Pierwszymi i najwikszymi jak do tej pory odbiorcami katarskiego gazu s kraje azjatyckie, w ktrych technologia LNG znana jest ju od lat 70. Jednake rozwj przemysu samochodowego i lotniczego sprawia, i najnowsze instalacje budowane s z przeznaczeniem na rynki Europy i Stanw Zjednoczonych. Sektor gazu skroplonego w Europie przeywa obecnie intensywny rozwj. W 2002 r. czny eksport do Europy stanowi 27% wiatowego handlu LNG, a najwikszym eksporterem bya Algieria. Na drugim miejscu uplasowaa si Nigeria, a grupa paostw z obszaru Zatoki Perskiej (w tym Katar) zajmuje dopiero trzecie miejsce. Najwikszymi importerami w Europie s Francja, Hiszpania, Wochy oraz Turcja, a gaz katarski przeznaczony jest obecni e jedynie na rynki Hiszpanii i Belgii70.

Produkcja gazu i gwne kierunki eksportu

Pole gazowe North Field zostao odkryte w 1971 r., lecz w owym czasie nie zdawano sobie sprawy ze znaczenia tego odkrycia. Dopiero po 14 latach odwiertw uwiadomiono sobie, i jest to obecnie najwiksze na wiecie pole gazu wystpujcego samodzielnie (bez obecnoci ropy). Rezerwy udokumentowane i potwierdzone okrela si na 910 trilionw stp szeciennych, (27 trilionw metrw szeciennych), co stanowi 20% wiatowych zasobw71. Po Iranie, Katar posiada drugie najwiksze zasoby gazu w rejonie Bliskiego Wschodu. North Field rozciga si na obszarze 6 tys. km2 w pnocno-wchodniej czci Kataru, w ramach jego wd terytorialnych. Gaz wydobywany jest spod dna morskiego. Caociowa kontrola i koordynacja sektoru petrochemicznego odbywa si poprzez dziaania paostwowej korporacji Qatar Petroleum (QP), ktra zarzdza katarskim przemysem naftowym, gazowym, produkcj nawozw sztucznych, petrochemikaliw i rafineriami w kraju i zagranic. Do produkcji i eksportu gazu skroplonego LNG powoano do ycia dwie spki Qatargas oraz Rasgas. Obie firmy s spkami joint-venture z udziaem zagranicznego kapitau. Qatargas (Qatar Liquefied Natural Gas Company) powstaa w 1984 r. jako spka wikszociowa QP (65%), z udziaem TotalFinalElf (20%), ExxonMobil (10%), oraz japooskich Mitsui (2,5%) i Marubei (2,5%) w celu poszukiwania, wydobywania i producji gazu (upstream), oraz z udziaem tych samych spek, lecz w innym skadzie procentowym w c elu rafinacji, sprzeday i dystrybucji (downstream)72. Pierwsza dostawa kondensatw i skroplonego gazu do zakadw produkcyjnych i elektrowni Chubu w Japonii miaa miejsce w 1996 r. Pocztkowo trzy istniejce instalacje
69

The Cambridge Encyclopeadia of the Middle East and North Africa , Cambridge 1988. 1000 stp szeciennych = 28,3 metry szecienne. 70 P. Sekielski, Europejski Rynek LNG. Departament Integracji Europejskiej i Studiw Porwnawczych URE, s. 1-2. 71 Qatar...,s. 18. 72 Ibidem, s. 19.

Strona 18 z 201

gazowe (gas train) Qatargas zdolne byy do przerobu 6,6 mln t gazu rocznie, z czego 6,3 mln t przeznaczone byo na rynek japooski. W 2001 r. zwikszono moliwoci produkcyjne do ponad 10 mln t. Japonia nadal pozostaje gwnym odbiorc skroplonego gazu, w 2006 r. wartod eksportu wyniosa 6,4 mln t. Na drugim miejscu znajduje sie Hiszpania (2,6 mln t), a na trzecim Stany Zjednoczone (0,4 mln t). Ze wzgldu na dynamicznie rozwijajcy si rynek gazu skroplonego, w 2002 r. powstaa kolejna spka joint-venture QP (70%) oraz ExxonMobil (30%), nazywana obecnie Qatargas II. Gwnym rynkiem docelowym staa si Wielka Brytania, a szacowana produkcja wynosi 14 mln t. W ramach rozbudowy instalacji, do istniejcych trzech dodano dwie nowe (train 4, train 5). Pierwsza z nich, o mocy przerobowej 7,5 mln t73 zostaa oddana do uytku w 2008 r, a druga w 2009 r. Do celw sprzeday i dystybucji powoano w 2005 r. holding, w ktrego skad wszed QP (65%), francuski Total (16,7%) oraz ExxonMobil (18,3%). W 2003 r. zatwierdzono projekt budowy nowej instalacji (train 6) z przeznaczeniem na rynek amerykaoski. Pierwsza dostawa ma si odbyd w 2010 r., a udziaowcami Qatargas III s QP (70%) oraz ConocoPhillips (30%). Podobnie jak w przypadku instalacji 4, moc przerobowa wyniesie 7,5 mln t. Not intencyjn w sprawie budowy Qatargas IV Qatar Petroleum podpisao w 2005 r. z firm Shell. Rynkiem przeznaczenia instalacji o mocy 7,5 mln t ma byd Europa i Ameryka Pnocna. Zakooczenie inwestycji planowane jest na 2011 r. , a udzia firm rozkada si w stosunku 70% dla QP oraz 30% dla Shell74. Ras Laffan Liquefied Natutal Gas Company (RasGas) zostaa utworzona jako siostrzana spka Qatargas w 1993 r. Udziaowcami joint-venture zostay: QP (63%), ExxonMobil (25%), Koras (5%), Itochu Corporation (4%) oraz LNG Japan Corporation (3%). W jej ramach zbudowano dwie instalacje gazu skroplonego (train 1, train 2) w 1999 i 2000 r., z moc produkcyjn kadej z nich ponad 3,3 mln t. Od pocztku istnienia, produkcja kondensatw wzrosa prawie trzykrotnie, z 15 tys. baryek dziennie w 1999 r ., do 44 tys. b/d w 2006 r. Rasgas jest rwnie w stanie wyprodukowad ok. 300 ton siarki dziennie75. Produkcja gazu skroplonego w RasGas ronie w zawrotnym tempie 20 -30% rocznie. W 2001 r. osigna wartod 5,3 mln t, natomiast w 2007 r. 19,4 mln t76. Jest to wynikiem rozbudowy dwch pocztkowych instalacji o kolejne: train 3, 4 i 5, kada o mocy produkcyjnej 4,7 mln t, odpowiednio w 2004 r., 2005 r. oraz 2006 r. Do realizacji tych instalacji powoano spk RasGas II, z udziaem QP (70%) oraz ExxonMobil ( 30%). W chwili obecnej s to najwiksze na wiecie i najbardziej zaawansowane pod wzgldem technologicznym instalacje gazu skroplonego na wiecie. Pierwszym i najwikszym jak do tej pory odbiorc produkcji Rasgas I jest Korea Poudniowa, (6,7 mln t). Drugim znaczcym kontrahentem s Indie, obecnie importujce gaz w wysokoci 5 mln t, z planami zwikszenia importu do 7,5 mln t, przede wszystkim z instalacji RasGas II. Udzia paostw europejskich (gwnie Hiszpanii) oraz Stanw Zjednoczonych stanowi cznie mniej ni 2 mln t. Dalszy wzrost produkcji i eksportu
73 74

Wedug danych Qatargas, moc produkcyjna train 5 i train 6 wynosi 7,8 mln t. Qatar..., s. 20. 75 Ibidem, s. 20. 76 Ibidem, s. 22.

Strona 19 z 201

przewidywany jest na lata 2008-2009, wraz z oddaniem do uytku dwch nastpnych instalacji (train 6, train 7), kada o mocy 7,5 mln t. RasGas III podobnie jak jego poprzednicy to holding QP oraz ExxonMobil. Rynkami zbytu dla tych instalacji maj byd kraje azjatyckie oraz Stany Zjednoczone77. W 2006 r. Katar wyeksportowa gaz skroplony w wysokoci 25 mln t78. Od 1997 r. czna produkcja eksportowa wyniosa 130 mln t. W chwili obecnej Katar ustanowi swoj pozycj jako najwikszy eksporter gazu z Zatoki Perskiej, a ma ambicje stad si najwikszym portem eksportowym LNG na wiecie79. Do 2010 r. bdzie dostawc 30% wiatowego zapotrzebowania na LNG. Szacuje si, i do 2012 r. wartod produkcji ze wszystkich istniejcych ju wtedy instalacji wyniesie 77 mln t, z czego 42 mln t w ramach Qatargas i 31 mln t w ramach Rasgas80. Katar jest rwnie liderem w produkcji pynnych komponentw do paliw GTL (Gas-to-Liquids). Tabela 1: Moliwoci produkcyjne i eksportowe Qatargas i Rasgas, z podziaem na instalacje gazowe Moliwoci Liczba Data Rynek Mozliwoci Nazwa firmy eksportowe instalacji uruchomienia przeznaczenia produkcyjne (cznie) Train 1 3,2 mln t 1997 Japonia Qatargas I Train 2 3,2 mln t 9,5 mln t (2007) Hiszpania Train 3 1998 3,2 mln t Train 4 2008 7,5 mln t 14,0 mln t (2008) Wielka Qatargas II Brytania Train 5 2009 7,5 mln t 28,4 mln t (2009) Qatargas III Train 6 2009 USA 7,5 mln t 38 mln t (2010) Qatargas IV Train 7 2010 Europa i USA 7,5 mln t 38,7 mln t (2012) Train 1 1999 3,3 mln t Korea Rasgas I 5,0 mln t (2003) Poudniowa Train 2 2000 3,3 mln t Train 3 2004 4,7 mln t 10,5 mln t (2004) Rasgas II Train 4 2005 Indie 4,7 mln t 15,8 mln t (2006) Train 5 2006 4,7 mln t 19,4 mln t (2007) Train 6 2008 7,5 mln t 25,9 mln t (2008) Rasgas III USA Train 7 2009 7,5 mln t 38,7 mln t (2012)
rdo: Qatar Economic Review 2007.

Technologia produkcji gazu skroplonego oraz pochodnych gazu

Obecnie Katar oferuje pid gwnych produktw ekportowych, a s to: gaz skroplony LNG, kondensat nieprzetworzony, kondensat produkcyjny, hel oraz siarka. W najbliszej

77 78

Ibidem, s. 21. Ibidem. 79 The Energy to Transform, http://www.rasgas.com. 80 Qatar..., s. 18.

Strona 20 z 201

przyszoci produkowany na eksport bdzie rwnie gaz pynny LPG oraz kondensat przetworzony. Gaz skroplony LNG (Liquefied Natural Gas) to gaz ziemny w postaci ciekej. Podczas skraplania gaz zostaje ozibiony do temp. -163C, a jego objtod redukuje si 630-krotnie. Dziki temu gstod energii skroplonego gazu wzrasta. Instalacje gazowe na morzu znajduj si ok. 80 km od linii brzegowej Kataru, na polu North Field. Skaadaj si on e z 20 platform potrzebnych do wydobycia, oczyszczenia i dalszego przetworzenia gazu, w tym trzech platform wiertniczych w miejscu wydobycia i jednej platformy sterowniczej oddalonej o 5 km, dwch platform z 3 instalacjami do przetwarzania gazu i kondensat u, platformy mieszkalnej oraz dwch platform pomocniczych. Dziennie produkcja czystego gazu ziemnego wynosi 45 mln m3 z rezerw znajdujcych si pod dnem morskim81. Przetworzony gaz trasportowany jest wraz z kondensatami do instalacji naziemnych znajdujcych si w porcie i miecie przemysowym Ras Laffan. Kada ze znajdujcych si tam instalacji (trains) ma 300 m dugoci i przerabia gaz ziemny na produkt eksportowy znany jako LNG. Port Ras Laffan, znajdujcy si na pnocno-wschodnim wybrzeu Kataru jest obecnie jednym z najwikszych portw ekportowych gazu na wiecie. Pocztkowo istniejce dwa doki zostay ju powikszony o trzeci zdolny do przyjmowania floty Q-Max, a do 2010 r. w porcie zostan uruchomione dwa nowe doki. Port Ras Laffan stanie si wtedy najwikszym na wiecie portem eksportowym gazu LNG82. Miasto przemysowe Ras Laffan rozciga si na terenie 3,7 km 2. Obecnie pracuje tam 90 tys. pracownikw, z czego ok 6-7 tys. rezyduje poza miastem. Do sierpnia 2008 r. i planowanego otwarcia nowych instalacji w Ras Laffan pracowa o 134 tys. pracownikw. Imponujce jest tempo budowy miasta, ktre powstao w przecigu zale dwie 6 lat (do momentu pierwszego frachtu do Japonii w 1996 r.). Pierwszy krok dziaao naziemnych to odzielenie kondensatu od gazu. Zabezpieczony kondensat nieprzetworzony przeznaczony jest do ekportu. Natomiast gaz przekazywany jest do przetworzenia w ramach instalacji gazowych (trains), ktre skadaj si z cigu kompresorw, turbin i zbiornikw. Na tym etapie z gazu odseparowywana jest siarka, dwutlenek wgla i woda. Nastpnie gaz zostaje schodzony, a oddzielone od niego cikie wglowodory s przerabiane na gaz pynny LPG i kondensaty przemysowe. Na koniec, gdy temperatura chodzenia osiga -162C, z gazu oddziela si azot. Czysty gaz transportowany jest do czterech zbiornikw w celu zaadowania na statki przewozowe. Kady ze zbiornikw ma ciany gruboci 1 m, z wewntrzn powok stalow, utrzymujc temperatur gazu na staym poziomie -163C. Kondensat nieprzetworzony, odzielony od gazu w pierwszym etapie produkcji, ma struktur podobn do lekkiej ropy nieprzetworzonej. W chwili obecnej nie jest on poddawany obrbce na miejscu, lecz eksportowany na rynki dalekowschodnie i suy jako podstawa produkcji nafty, oleju gazowego i nafty oczyszczonej. Kondensat produkcyjny w postaci wglowodorw oddzielonych od gazu w pniejszym etapie produkcji, jest rwnie podstaw produkcji nafty. Nowoczesna
81 82

Current operations, http://www.qatargas.com. Ras Laffan Port, http:// www.rasgas.com.

Strona 21 z 201

technologia pozwala od niedawna na pozyskiwanie helu, uywanego m.in. w nurkowaniu, spawaniu oraz urzdzeniach wizyjnych z udziaem rezonansu magnetycznego. Siarka jest podstawowym skadnikiem produkcji kwasu siarkowego, wykorzystywanego w przemyle nawozw sztucznych. Katar eksportuje siark na rynki Indii, Chin oraz Japonii83. Transportem gazu skroplonego zajmuje si paostwowa spka Nakilat (Qatar Gas Transport Company), powstaa w celu optymalizacji przemysu gazowego i zabezpieczenia eksportu. Co ciekawe, jest to spka akcyjna, a 50% jej udziaw jest wystawione do publicznego obrotu. Obecnie na etapie budowy firma posiada 25 tankowcw wasnych, oraz 29 tankowcw budowanych z udziaem joint-venture. Planowane na 2010 r. zakooczenie inwestycji ustanowi flot Nakilat na 56 tankowcw do transportu gazu skroplonego, oraz 4 do transportu gazu pynnego LPG, w tym 9 tankowcw konwencjonalnych o pojemnoci 145 154 tys. m3, oraz 31 najnowszej generacji tankowcw Q-flex i 14 QMax. Planowany jest ju dalszy rozwj inwestycji i powikszenie floty do 70 statkw84. Tankowce Q-flex o dugoci 315 m i pojemnoci 210-216 tys. m3 oraz Q-Max o dugoci 345 m i pojemnoci 263-266 tys. m3 maj o ok. 80% wiksz pojemnod od konwencjonalnych85. Wykazuj si one rwnie lepszymi standartami ekologicznymi, zabezpieczajcymi przed wyciekiem gazu do morza, a take niszymi kosztami transportu, co znacznie wpynie na ofert cenow gazu skroplonego. Portami docelowymi dla najwikszych na wiecie tankowcw gazu maja byd Stany Zjednoczone, Europa, Japonia i Korea Poudniowa, ktre w chwili obecnej musz przebudowad istniejce porty na przyjcie nowoczesnej floty. Oprcz rozwoju produkcji i eksportu gazu skroplonego, w ostatnich latach Katar rozpocz przedsiwzicia dywersyfikujce przemys konwencjonalny. Wrd najwaniejszych naley wymienid budow rafinerii Ras Laffan, Projekt Delfin, produkcj gazu pynnego NGL oraz komponentw pynnych GTL (Projekt Oryx i Pearl). Rafineria Ras Laffan znajdujca si na terenie miasta przemysowego Ras Laffan jest wsplnym przedsiwziciem Qatar Petroleum (51%) oraz ExxonMobil (10%), Total (10%), Idemitsu (10%), Cosmo (10%), Mitsui (4,5%) i Marubei (4,5%). Planowane na 2008 r. otwarcie pozwoli na przetworzenie 145 tys. baryek kondensatu dziennie. Gwnymi produktami rafinacji bd LPG, nafta, nafta oczyszczona (kerozyna) oraz olej gazowy. Gaz pynny LPG (Liquefied Petroleum Gas) to mieszanina propanu i butanu, przechowywana w postaci cieczy. Uywany jest gwn ie jako paliwo do kotw centralnego ogrzewania, paliwo silnikowe, gaz nony do kosmetykw w aerozolu oraz jako gaz do gospodarstw domowych. LPG uzyskiwany jest jako produkt uboczny przy rafinacji ropy naftowej. Projekt Delfin (Delphin Project) to pierwszy w regionie Zatoki Perskiej projekt budowy rurocigu gazowego z Kataru do Zjednoczonych Emiratw Arabskich. Ponad 400 kilometrowy rurocig morski ma przebiegad z pnocnych kraocw Kataru w Ras Laffan do Tawila w Abu Zabi z odgazieniem do Dabal Ali w Dubaju. Gwnym udziaowcem
83 84

Our Products, http://www.qatargas.com. Our Fleet, http://www.nakilat.com.qa. 85 A new Generation of LNG Ships, http://www.qatargas.com.

Strona 22 z 201

przedsiwzicia jest spka UOG (UAE Governments Offsets Group), kontrolowana przez rzd ZEA86. Do kooca 2007 r. planowany rurocig by w fazie testw. Pierwsza instalacja do produkcji gazu pynnego NGL (Natural Gas Liquids) powstaa w Katarze w 1974 r. na terenie pola naftowego Duchan w zachodniej czci kraju 87. Przetwarza ona mieszanin gazw wystpujcych jako efekt uboczny rafinacji ropy i oddziela z niej etan, propan, butan i kondensat. W kolejnych latach powstaway nastpne instalacje (cznie cztery), zajmujce si przetwarzaniem gazu z podmorskich pl naftowych oraz pola North Field. Technologia GTL (Gas-to-Liquids) to jedna z najnowoczeniejszych technologii petrochemicznych na wiecie, wci jednak mao popularna. Dziki niej z gazu ziemnego mona otrzymywad wysokiej jakoci komponenty dla brany paliwowej, np. olej napdowy bez zawartoci siarki. Znajdujce si w Katarze zoa gazu s idealnym surowcem do produkcji GTL. Technologia wytwarzania paliwa z wgla tzw. technologia Fischera-Tropscha znana ju bya w czasach II wojny wiatowej. Po wojnie niskie ceny bliskowschodniej ropy naftowej wstrzymay badania nad uzyskiwaniem syntetycznego paliwa. W latach 80. po kryzysach naftowych naukowcy powrcili do badao nad dawna metod F-T i udoskonalili j w celu produkcji paliwa do silnikw diesel z gazu ziemnego. Dopiero sytuacja na wiatowych rynkach od pocztku XXI w. i galopujce ceny ropy spowodoway, i najwiksze wiatowe koncerny inwestuj w technologi GTL tak, aby cena paliwa syntetycznego bya nisza niz ropy naftowej. Co wane, paliwo GTL spenia normy ekologiczne nie zawiera prawie w ogle siarki, ma znikom ilod rodkw aromatycznych, brak kolorantw i metali, nisk gstod i spala si lepiej od klasycznego paliwa diesel88. Emisja weglowodorw jest nisza o 600%, a tlenku wgla i tlenku azotu o 50%89. W 2006 r. uruchomiono pierwszy w Katarze tego typu projekt Oryx, w ramach jointventure z poudniowoafrykaoskim koncernem Sasol (South Africas Sasol Synfuels International). Projekt oparty jest na technologii destylacji udoskonalonej przez Sasol i ma na celu przerb dziennie 330 mln stp szeciennych gazu ziemnego na 34 tys. baryek wysokiej jakoci paliwa, w tym 24 tys. b/d paliwa diesel, 9 tys. b/d nafty i tysic b/d gazu pynnego LPG90. Podobny projekt (Pearl), ale na o wiele wiksz skal, zosta podpisany w 2007 r. z brytyjsko-holenderskim koncernem Shell. Przewidywana moc produkcyjna osignie 140 tys. b/d91. Nowoczesne paliwo jest juz produkowane m.in. w RPA i Mal ezji, a najwicej fabryk GTL dziaa obecnie w Katarze92. ***

86 87

Qatar..., s. 23. Ibidem, s. 24. 88 W. Rutkowski, Pynne nadzieje, Polityka, 11.04.2007. 89 Lyne, J., Shell signs on to Build $5B Gas-to-Liquid Plant in Qatar, Site Selection . 90 Qatar..., s. 25. 91 A. Kublik, Shell stawia fortun na gaz z Kataru, Gazeta Wyborcza, 23.02.2007. 92 Lyne, op.cit.

Strona 23 z 201

Katar ma ambitne plany bycia czoowym producentem i dostawc produktw gazowych na wiecie. Mimo i technologia pozyskiwania gazu skroplonego, gazu pynnego i paliw syntentycznych jest uznawana za najbardziej nowatorsk i proekologiczn, cigle istniejcym problemem jest kwestia wysokich kosztw produkcji. Obecnie najwikszym wyzwaniem dla Kataru jest stworzenie nowoczesnej infrastruktury, niezbdnej do obnienia kosztw produkcji gazu skroplonego LNG i paliw GTL93. Podjte ju dziaania, w tym budowa rafinerii Ras Laffan, stworzenie wasnej, niezalenej floty transportowej, oraz rozbudowa istniejcych instalacji i zwikszenie eksportu gazu przyblia Katar do osigniecia zaoonych celw. Ju dzi dynamiczny rozwj sektora petrochemicznego, gazowego i okoonaftowego sprawi, i liczcy zaledwie 800 tys. mieszkaocw94 kraj ma jeden z najwyszych dochodw per capita na wiecie ( 57 350 USD w 2006 r.).

93

Przemwienie J.E. Hamada Ibn Chalifa Al Sani, Emira Kataru, 5 Doha Conference on Natural Gas, 28.02.2005. 94 Wedug spisu powszechnego z 2004 r., za: Qatar Economic Review, 2007, s. 6.

th

Strona 24 z 201

Magda Hussain-Pamua

Prywatyzacja w Katarze
Dowiadczenie ostatnich dekad pokazao paostwom arabskim, e dotychczasowy model gospodarki, oparty o sektor paostwowy, w ktrym dochody pochodz gwnie z ropy naftowej oraz uzyskiwane s dziki napywowi pienidzy przesyanych do kraju przez rzesz imigrantw, nie tylko nie przynosi zamierzonych efektw, ale te coraz czciej zawodzi. Dlatego te wikszod paostw Afryki Pnocnej i Bliskiego Wschodu zdaa sobie spraw z faktu, e nadszed najwyszy czas na stworzenie nowego modelu dla narodowych gospodarek, ktry pozwoliby na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i popraw stanu finansw paostwa, a take stworzyby perspektywy dalszego rozwoju. Taki nowy model mia opierad si wanie m.in. o prywatne inwestycje, ktrych napywowi sprzyja znaczny udzia sektora prywatnego w gospodarce narodowej. Po dugim okresie dominujcej roli paostwa rzdy zaczy przychylniej patrzed na charakteryzujcy si wiksz wydajnoci i dynamik sektor prywatny i jego udzia w gospodarce narodowej. Dlatego podjy starania i wysiki zwizane z przeprowadzeniem reform, w tym reformy prywatyzacyjnej. Zapocztkowany proces prywatyzacji mia odmienny przebieg w poszczeglnych paostwach. Prywatyzacja, wczona w zakres programw wadz paostwowych, zdaje si byd jedn z istotniejszych reform zwaszcza w kontekcie liberalizacji, ktra nie przyniesie spodziewanych korzyci i rezultatw dopki gwne dziaania w zakresie gospodarki bd kierowane i kontrolowane przez paostwo. Zmiany w proporcjach pomidzy sektorem prywatnym a paostwowym postpuj jednak powoli i na pene rezultaty tych zmian bdzie trzeba jeszcze poczekad. Katar naley do paostw, ktre rozpoczy realizacj reform gospodarczych , a jego obecny wadca emir Hamad Ibn Chalifa Al Sani uznawany jest za inicjatora prywatyzacji, silnie wspierajcego proces przemian gospodarczych i otwarcia gospodarczego w emiracie.

Sytuacja gospodarcza Kataru

Katarska gospodarka napdzana jest dochodami uzyskiwanymi dziki zasobom surowcw energetycznych. Mimo rosncych w imponujcym tempie dochodw z eksportu pynnego gazu ziemnego naley pamitad, e gwnym rdem dochodw paostwa jest wci produkcja ropy naftowej, ktrej dzienne wydobycie systematycznie wzrasta. Przewiduje si, e w najbliszych latach udzia dochodw uzyskiwanych dziki pynnemu gazowi ziemnemu przewyszy udzia ropy naftowej w PKB kraju. Produkt krajowy brutto, ktry w roku 2006 osign wartod okoo 52 mld USD (ok. 62 000 USD per capita) plasuje

Strona 25 z 201

Katar w gronie najbogatszych paostw wiata95. Gospodarcze moliwoci Kataru daj mu wiksz elastycznod w zarzdzaniu procesem transformacji ni wielu innym paostwom regionu. Potencja Kataru jest imponujcy. W latach 1996-2003 redni przyrost PKB wynis okoo 9%. Wynik ten oznacza du popraw w porwnaniu z okresem 1986 -1995, kiedy to redni wzrost wynosi jedynie ok. 1,3%96. Katar dowiadczy w przecigu ostatnich 30 lat niezwykego rozwoju gospodarczego i spoecznego. Polityka gospodarcza tego emiratu koncentrowaa si w tym czasie na wykorzystaniu rozlegych rezerw ropy naftowej i gazu ziemnego i bya w tym zakresie efektywna. Rzd zrealizowa wiele projektw z dziedziny energetyki, jednake zdajc sobie spraw z negatywnych stron silnego uzalenienia gospodarki od jednego sektora zadecydowa o potrzebie zdywersyfikowania gospodarki kraju. Za cel postawiono sobie przekierowanie rosncej czci publicznych i prywatnych inwestycji do sektorw niepaliwowych. Dziki naturalnemu bogactwu Katar moe liczyd w najbliszej przyszoci na relatywnie przewidywalny i stay strumieo dochodw, co pozwoli mu na realizacj i kontynuacj procesu przemian politycznych i ekonomicznych. Jednak pomimo bogactwa naturalnego i w miar stabilnego napywu dochodw uzyskiwanych dziki produkcji i sprzeday tych dbr, Katar wkroczy w XXI w. pod znakiem niepewnoci. Mimo sporych sum pienidzy, ktre wpyny do budetu ze sprzeday ropy naftowej w przecigu ostatnich kilkudziesiciu lat, dziesiciolecia nadmiernych wydatkw rzdowych i marnotrawstwa spowodoway powane finansowe problemy, a przede wszystkim przyczyniy si do powstania wysokiego dugu zagranicznego i nawracajcych deficytw w budecie. Zalenod Kataru od ropy naftowej oraz znaczna rola rzdu w gospodarce kraju powoduj, e wyniki ekonomiczne kraju podlegaj znacznym wahaniom w zalenoci od poziomu cen ropy naftowej na wiecie. W rezultacie gospodarka kraju osiga najlepsze wyniki wtedy, gdy ceny ropy ksztatuj si na odpowiednio wysokim poziomie, natomiast spadek cen tego surowca na wiatowym rynku oznacza zmniejszenie dochodw w budecie paostwa. Rzd Kataru jest najwikszym (a w niektrych przypadkach nawet jedynym) odbiorc i koocowym uytkownikiem szerokiej gamy produktw i usug wytwarzanych w kraju. Ponadto sektor publiczny jest najwikszym pracodawc na katarskim rynku. Powo duje to du zalenod wielu przedsiwzid gospodarczych i handlowych od poziomu wydatkw publicznych, a kady spadek i cicie wydatkw z budetu paostwa ma negatywny wpyw na sektor publiczny oraz na zrwnowaony wzrost w pozostaych sektorach. I tak na przykad w roku 1996 nalece do paostwa Katarskie Generalne Przedsibiorstwo Ropy Naftowej ( Qatar General Petroleum Corporation, QGPC) musiao uciec si do zagranicznych poyczek, aby mc sfinansowad olbrzymie koszty rozwoju i wykorzystania rozlegych reze rw gazu ziemnego. Dodatkowo QGPC zawaro umowy dopuszczajce udzia kapitau zagranicznego w

95

US Department of State, Bureau of Near Eastern Affairs July 2007; J. Russell, Political and Economic Transition on the Arabian Peninsula: Perils and Prospects, Strategic Insights, Vol. II, Issue 5, maj 2003. 96 Trade Policy Review, Qatar. Report by the Secretariat, WTO, 24.01.2005.

Strona 26 z 201

kapitale wasnym firmy97. Wiele firm musiao pjd tym samym tropem, co stopniowo wpywao na wzrost dugu zagranicznego. Wynikiem takiego stanu rzeczy byy zachwia nia w rwnowadze budetowej paostwa. Mimo dobrych wynikw gospodarczych kraju oraz znacznych z bogactw naturalnych, wane dla gospodarki Kataru jest przyjcie takiej strategii, aby utylizacja tego bogactwa pozwolia na wygenerowanie wikszych zyskw i korzyci, poprzez dywersyfikacj bazy ekonomicznej kraju. Program reform gospodarczych, realizowany rwnolegle do reform politycznych, przyczyni si do znacznego wzrostu produktu krajowego brutto, a trwajcy proces industrializacji bdzie wpywa na dalsze bogacenie si tego maego emiratu. Dodatkowo emir Hamad Ibn Chalifa Al Sani powoli dy do stopniowej demokratyzacji kraju. Formalnie znis cenzur prasy w 1995 roku oraz rozwiza Ministerstwo Informacji. W 1998 r. doprowadzi do bezporednich wyborw do wpywowej rady handlu i przemysu, w lipcu 1999 r. wyznaczy natomiast komisj, ktra w cigu trzech lat przygotowaa konstytucj przewidujc bezporednie wybory do parlamentu posiadajcego moc ustawodawcz 98.

Prywatyzacja w Katarze
Katar, podobnie jak wikszod paostw regionu Pnocnej Afryki i Bliskiego Wschodu, obok innych reform gospodarczych zacz realizowad program prywatyzacji przedsibiorstw paostwowych. Kraje te musiay w koocu zdad sobie spraw z faktu, e przedsibiorstwa, bdce wasnoci paostwa niejednokrotnie przynosz straty, s nierentowne i zdecydowanie mniej wydajne ni przedsibiorstwa prywatne. Dodatkowo koniecznod cigego pompowania pienidzy w paostwowe przedsibiorstwa powoduje istotn redukcj funduszy, jakie paostwo mogoby przeznaczyd chociaby na wiadczenie usug spoecznych. Znaczny sektor publiczny, due wydatki budetowe zwizane rwnie z utrzymaniem czsto nierentownych przedsibiorstw paostwowych, deficyt budetowy oraz w wielu przypadkach deficyt w handlu zmusiy wiele paostw regionu do zwrcenia si o pomoc do midzynarodowych instytucji finansowych, przede wszystkim do Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego. Rozwizaniem tego problemu miaa byd, obok innych reform, zmiana struktury wasnociowej gospodarki. Dodatkowym impulsem do podjcia tych dziaao by spadek dochodw z ropy naftowej, jaki mia miejsce w marcu 1999

97

Zawarto wwczas umowy z takimi czoowymi przedsibiorstwami paliwowymi jak: Mobil Oil (Stany Zjednoczone), Total (Francja), Mitsui and Marubeni (Japonia) por. Qatar Country Commercial Guide Office of the Coordinator for Business Affairs, U.S. Department of State, Fiscal Year 1996. 98 Pierwsze wybory w Katarze miay miejsce 8.03.1999. Byy to wybory do 29-osobowej rady doradczej ds. municypalnych. Pomimo e rada moe wydawad jedynie opinie okrojone do wskiego zakresu spraw, wybory te uwaane s za punkt zwrotny w regionie, w ktrym rzdzcy tradycyjnie unikali dzielenia si wadz ze swoimi wyborcami. Katar jest jednoczenie pierwszym krajem w Zatoce Perskiej, ktry przeprowadzi bezporednie wybory bazujc na uniwersalnym prawie wyborczym. Stao si to dziki dopuszczeniu kobiet do gosowania i kandydowania - por. Freedom in the World Qatar (2002), Freedom House, 18.12.2001, http://www.freedomhouse.org.

Strona 27 z 201

r. Zwrcio to uwag krajw naftowych regionu na potrzeb przeprowadzenia reform strukturalnych, przy czym prywatyzacja stanowi ich dobre uzupenienie99. Gwne cele, jakie kraje regionu Afryki Pnocnej i Bliskiego Wschodu planoway osignd poprzez wdroenie i realizacj reformy prywatyzacyjnej koncentroway si na zmniejszeniu deficytu budetowego, kontroli i zwalczania korupcji, zmniejszeniu nierwnowagi budetowej, poprawie zarzdzania, zachcaniu do rozwijania prywatnych inicjatyw, etc. Pomimo znacznej skali procesu prywatyzacji w paostwach regionu dostpne dane pokazuj, e rezultaty tych zmian s co najmniej mocno zrnicowane . Nie tylko tempo przeprowadzania reformy prywatyzacji w poszczeglnych krajach, ale take jakod tego procesu stanowi znaczny problem. Tempo przeksztaceo, wsparcia i zachcania do tworzenia sektora prywatnego w wikszoci krajw regionu byo powolne, zwaszcza w pocztkowym etapie wdraania reformy prywatyzacji. Jeli za chodzi o jakod to, jak dotd, prywatyzacja jedynie w nieznacznym stopniu wpyna na popraw produktywnoci czy konkurencji, niekiedy majc wrcz negatywny wpyw na wzrost gospodarczy. W przypadku Kataru realizacja procesu prywatyzacji przyspieszya po objciu rzdw przez nowego wadc emira Hamada Ibn Chalifa Al Sani, co przez wielu obserwatorw oceniane byo jako krok ku otwarciu katarskiego rynku dla zagranicznych inwestorw. Widziano w tym rwnie szans dla przeprowadzenia reformy prywatyzacyjnej. Dziaania wadz Kataru, poprzez przeprowadzane reformy gospodarcze, transparentne i przyjazne biznesowi regulacje i polityk, maj pomc w uczynieniu go atrakcyjnym dla handlu i inwestycji. Inicjowane w Katarze reformy maj sprzyjad rozwojowi maych i rednich przedsibiorstw oraz prywatyzacji, ktra wedle zaoeo polityki gospodarczej ma stanowid klucz do modernizacji gospodarki i wzrostu funduszy publicznych 100. Obserwatorzy przewidywali przy tym zdecydowany wzrost udziau amerykaoskich oraz innych midzynarodowych przedsibiorstw w katarskim przemyle naftowym, co pozwolioby na podniesienie poziomu produkcji ropy w przybrzenych i morskich stacjach wydobywczych 101. Katar, chcc utrzymad wysoki wzrost gospodarczy i rozwj kraju w dugoterminowej perspektywie, musi zadbad o zdywersyfikowanie swojej bazy gospodarczej nawet, jeli posiada znaczne bogactwa naturalne. Obecnie przemys jest w przewaajcej czci zwizany z sektorem energetycznym (okoo 60% PKB). Produkcja przemysowa niezwizana z rop naftow, jej wydobyciem, produkcj oraz przetwrstwem w 2006 r. stanowia jedynie 7,3% PKB. Oglnie udzia sektorw niepaliwowych i niepowizanych z wydobyciem i przetwrstwem gazu ziemnego w PKB Kataru wynis w 2006 r. 38%. Wrd tych sektorw gwny wkad do PKB mia sektor finansw, ubezpieczeo, nieruchomoci i usug biznesowych 8,2%, oraz na drugim miejscu sektor przemysowy (niepowizany z rop naftow i gazem). Pozostae usugi wyniosy 8,9% PKB, natomiast udzia przemysu budowlanego w PKB osign 5,4%102. Sektor budowlany w Katarze w cigu ostatnich lat przeywa rozkwit
99

Privatization and the art of Doing Business in the Gulf, IMF 2003. Country Profiles. Qatar, http://www.arabdatanet.com. 101 Qatar Country Commercial 102 Qatar Economic Report. Strong Growth Momentum Steadily Sustainable in Years Ahead , Bank Audi sal, lipiec 2007, http://www.menafn.com/updates/research_center/Qatar/Equity_val/audi0706.pdf.
100

Strona 28 z 201

spowodowany wzrostem projektw i inwestycji realizowanych przez przedsibiorstwa zarwno sektora publicznego jak i prywatnego. Transformacja przedsibiorstw pozostajcych dotychczas w rkach paostwa w przedsibiorstwa prywatne ma dodatkowo przyczynid si do poprawy jakoci usug. Sektor usug ma istotne znaczenie dla gospodarek krajw rozwinitych. W 2006 r. w Katarze sektor usug handlowych, restauracyjnych i hotelowych odnotowa wzrost w wysokoci 10,9%, sektor transportu i komunikacji wzrs o 9,74%, natomiast sektor elektrycznoci i wody odnotowa wzrost o 9,73%103. Usugi, jakie maj ulec poprawie i ktrych poziom ma wzrosnd na skutek prywatyzacji w Katarze, to przede wszystkim edukacja oraz system opieki zdrowotnej. Katar podobnie jak Zjednoczone Emiraty Arabskie ma ambicj, aby stad si regionalnym centrum wyszej edukacji na wiatowym poziomie, ktre przycigad bdzie studentw z Maghrebu, Lewantu, indyjskiego subkontynentu i innych regionw. W wiecie arabskim publiczna edukacja reprezentuje niski poziom, dlatego paostwa te stawiaj na rozwj prywatnych uniwersytetw i szk. Reforma prywatyzacyjna ma na celu take wsparc ie modernizacji i rozwoju infrastruktury. Przewiduje si, e transfer paostwowych przedsibiorstw w prywatne rce przyczyni si do wzrostu publicznych oszczdnoci i poprawy stanu budetu (m.in. poprzez zmniejszenie wydatkw na publiczne przedsibiorstwa i popraw rentownoci sprywatyzowanych firm)104. Program prywatyzacji w Katarze suy przede wszystkim strategicznym celom, ktre koncentruj si wok osignicia rozwoju gospodarczego, podniesienia poziomu jakoci i wynikw przedsibiorstw oraz poprawie standardu usug wiadczonych obywatelom i rezydentom. Prywatyzacja bez wtpienia powinna pomc nie tylko w osigniciu tych celw, ale rwnie w oywieniu funkcjonowania i dziaao katarskiej giedy. Prywatyzacja widziana jest jako rodek, ktry pozwoli na osignicie licznych zaoeo, wliczajc w to przyczynienie si do poprawy stanu paostwowego budetu (prywatyzacja jako antidotum dla deficytu budetowego), zmniejszenie ograniczeo i przeszkd administracyjnych i finansowych, zwikszenie tempa wzrostu gospodarczego, redukcj cen towarw i usug oraz rozszerzenie bazy wasnociowej w spoeczeostwie105. Wadze Kataru podjy skonkretyzowane kroki i dziaania majce na celu wzmocnienie prywatnego sektora oraz zbudowanie przyjaznych i atrakcyjnych warunkw dla prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Regulacje paostwowe zawieraj postanowienia majce wspomc powstawanie prywatnych przedsibiorstw. Przewidyway one m.in. ochron wasnoci prywatnej, co miao zapewnid wolnod dziaalnoci gospodarczej. Czynnikiem, jaki mia zachcid i wzmocnid wysiki na rzecz dywersyfikacji gospodarczej byo rwnie obalenie pewnych restrykcji prawnych dotyczcych inwestycji zagranicznych. W
103

Investment Promotion Department, Ministry of Economy and Commerce, State of Qatar, http://www.investinqatar.com.qa/investor/sector.php. 104 A. Aziz Al-Zeyara, Regulation in the Environment of Privatization. A regulatory Framework for State Owned Enterprise Privatization with Emphasis on Electricity and Water Sector in the State of Qatar , 1st Meeting of GCC Electricity Regulators, 13.11.2007. 105 Business Climate in Qatar, Economic Reform Procedure , Q-Money, 2008 por. http://www.qmoney.info/qatar/ar1.php.

Strona 29 z 201

2000 r. zostao przyjte nowe prawo dotyczce zagranicznych inwestycji. Zastpio ono prawo numer 25 z 1990 r., ktre ograniczao wasnod zagraniczn do 49% oraz zabraniao obcokrajowcom dzieraw nieruchomoci i inwestowanie w prywatyzowane publiczne usugi. Prawo dotyczce inwestycji zagranicznych z 2000 r. zawiera zapisy pozwalajce, aby wacicielami firm byli w 100% zagraniczni przedsibiorcy, co jest jednak ograniczone do takich sektorw jak rolnictwo, przemys, turystyka, edukacja, suba zdrowia oraz bogactwa naturalne. Dodatkowo legislacja ta zezwala zagranicznym inwestorom na dzieraw oraz zakadanie wasnych przedsibiorstw. W pozostaych sektorach wasnod zagraniczna ograniczona jest do 49%. W 2002 r. przyjto nowe prawo korporacyjne. Wadze zachcaj ponadto do inwestowania w projekty przemysowe poprzez stosowanie specjalnych zacht przede wszystkim zwolnieo podatkowych oraz oferowanie specjalnych, subsydiowanych cen na surowce. Przez bardzo dugi czas zagraniczne inwestycje zabronione byy w takich sektorach jak bankowod, ubezpieczenia, zakup nieruchomoci106. Na tle paostw regionu Katar wyrnia si swoj aktywnoci w zakresie podejmowania wysikw prywatyzacyjnych, rozwoju sektora prywatnego i zmniejszania roli przedsibiorstw paostwowych. Jednake nie wszystkie sektory gospodarki w Katarze zostay objte procesem prywatyzacji. Istotn rol reforma ta odgrywa przede wszystkim w takich sektorach jak sektor usug komunalnych, produkcja i dostawy elektrycznoci, sektor wodny, telekomunikacja, edukacja i opieka zdrowotna oraz innych. Naley podkrelid, e Katar jest jednym z pierwszych paostw na Bliskim Wschodzie, ktre ogosiy pen prywatyzacj produkcji energii elektrycznej i odsalania wody, oraz dopuciy prywatnych inwestorw do udziau w projektach zwizanych z rozwojem i restrukturyzacj tych sektorw107. Niedobr energii elektrycznej zmusi wadze Kataru do podjcia wysikw celem zachcenia inwestorw zagranicznych do inwestowania wikszych sum pienidzy i podejmowania wikszych przedsiwzid. Jedn z takich zacht jest oferowana przez wadze moliwod udziau w niezalenych projektach zwizanych z energi elektryczn (tzw. Independent Power Projects, IPPs). Chd zwikszenia poziomu inwestycji w sektorze energetycznym wymusia jego restrukturyzacj. Pierwszym krokiem w stron prywatyzacji sektora energii elektrycznej i wody byo przekazanie w marcu 1998 r. Katarskiemu Przedsibiorstwu Wodno-Energetycznemu (Qatar Electricity and Water Company, QEWC) odpowiedzialnoci za utrzymanie i prowadzenie najwikszej w kraju paostwowej elektrowni i stacji odsalania wody Ras Abu Fontas -B108. W maju 2000 r., rzd Kataru dokona transferu aktyww nalecych dotd do Ministerstwa Energetyki i Wody. Aktywa te zostay oddane w caoci w rce Katarskiego Przedsibiorstwa Wodno Energetycznego, ktre jest instytucj w poowie publiczn 57% spki naley do lokalnych inwestorw, pozostae 43% kontrolowane jest przez rzd. Katarskie Przedsibiorstwo Wodno-Energetyczne rozpoczo wart 214 mln USD projekt rozwoju elektrowni i stacji
106 107

A. Aziz, op. cit. B. Buxton, The Gulf Energy Scene: A Private US Perspective, 24.02.2003. http://www.mees.com/postedarticles/oped/a46n08d02.htm. 108 B. Michalski, The Mineral Industry of Qatar 1998. Qatar Country Survey 1998, Washington, D.C., United States Geological Survey 1998.

Strona 30 z 201

odsalania wody. Dodatkowo QEWC kontroluje 25% udziaw w katarskim pierwszym niezalenym projekcie, ktry ma zaspokoid dugoterminowe potrzeby paostwowych projektw industrialnych.109 QEWC jest uznawane za jedno z pierwszych przedsibiorstw w regionie prowadzcych dziaalnod w dziedzinie produkcji energii i odsalania wody, przy zastosowaniu najnowoczeniejszych technologicznie generatorw prdu i stacji odsalania wody, w ktrym prywatni inwestorzy posiadaj wikszociowe udziay 110. Pierwsze rezultaty prywatyzacji tego sektora w Katarze wskazuj na znaczny spadek kosztw produkcji elektrycznoci i odsolonej wody w stacjach i elektrowniach ju istniejcych. Dodatkowo planowana jest budowa nowych stacji, wykorzystujcych nowe technologie. Redukcja kosztw dziki przetransferowaniu w rce prywatne elektrowni i stacji odsalania wody wyniosa a 40%111. W procesie prywatyzacji w krajach Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej olbrzymie znaczenie miaa transformacja sektora telekomunikacyjnego, ktra w wielu krajach pchna ca reform na przd. Katar obok Bahrajnu, ZEA, Egiptu i Jordanii naley do tych paostw arabskich, ktre z powodzeniem ukooczyy proces prywatyzacji ich sektora telekomunikacyjnego. 25 listopada 1998 r. katarska publiczna firma telekomunikacyjna Qatar Public Telecommunication, zaoona 29 czerwca 1987 r. na mocy prawa numer 13 z 1987 r., majca dostarczad usugi telekomunikacyjne (krajowe i midzynarodowe), zostaa przeksztacona w spk akcyjn Qatar Telecom, czy te inaczej Q-Tel112. Na mocy prawa numer 21 z 1998 r., wadze zaoferoway sprzeda 45% udziaw spki Q-Tel, przy czym nie ograniczono moliwoci zakupu firmy jedynie dla katarskich inwestorw. W kupnie mogli wzid udzia wszyscy inwestorzy, bez wyjtku, co odzwierciedla silne postanowienie wadz rzdowych, aby w jak najwikszym stopniu zaangaowad sektor prywatny w p roces rozwoju tego sektora. Takie postpowanie jest rwnie uwaane za dobry krok majcy na celu zachcenie i przycignicie kapitau zagranicznego do udziau w inicjowanych przez wadze projektach113. Prywatyzacja sektora telekomunikacyjnego stanowia pierwsz faz programu prywatyzacji przygotowanego przy wsppracy z Bankiem wiatowym. Rzd Kataru podejmuje rne inicjatywy majce przyczynid si do wzrostu roli sektora prywatnego w gospodarce kraju. Jedn z nich jest prywatyzacja przedsibiorstw paostwowych jak na przykad Qatar Telecom, prywatyzacja usug portowych (2001), niektrych usug municypalnych (2005) oraz angaowanie prywatnych inwestorw w
109 110

R. Nayar, Qatar: Beyond Oil and LNG, 15.12.2002, http://www.mafhoum.com/press4/125E15.htm. Ibidem. 111 Przemowa Ministra Energetyki i Przemysu Abdullah Ibn Hamad Al-Attiyah na Ceremonii Inauguracyjnej Ras Laffan Power & Water Plant, 29.11.2004 - por. http://www.qp.com.qa. 112 Qatar Telecom od 2002 r. notowana jest na Giedzie Papierw Wartociowych Abu Zabi. Akcje spki po pocztkowych trudnociach wykazuj tendencj zwykow. Spka radzi sobie na giedzie bardzo dobrze, zwaszcza w porwnaniu z ostatnim trendem na rynku globalnym i trudnociami notowanych spek telekomunikacyjnych. Dugi Q-Tel s niewielkie, a spka inwestuje w kluczowy program majcy wspomc rozwj i rozszerzenie infrastruktury. Obecnie firma realizuje dwuletni projekt Q -Turn, ktrego celem jest przeksztacenie spki w najbardziej efektywn firm telekomunikacyjn w regionie - por. Company Profiles, AmeInfo, Middle East Finance and Economy, http://www.ameinfo.com. 113 Qatar Telecom (Qtel) Q.S.C., Unaudited Interim Condensed Consolidated Financial Statements , 26.04.2007, http://www.qtel.com.qa.

Strona 31 z 201

projekty zwizane z sektorem wodnym i gazowym (2004). Pomimo tych wysikw sektor prywatny stanowi w dalszym cigu relatywnie ma czd gospodarki. Udzia sektora prywatnego w gospodarce wynosi w okresie 1999-2003 jedynie okoo 30%. Rzd pozostaje wanym udziaowcem w przedsibiorstwach produkujcych stal, cement i nawozy. Te gazie przemysy promowane s czciowo poprzez zachty inwestycyjne takie jak zwolnienie z ce importowych, czy moliwod uzyskania zwolnieo podatkowych na okres od 5 do 10 lat.

Ocena procesu prywatyzacji

Podobnie jak inne kraje gospodarczo uzalenione od surowcw energetycznych, Katar musia stawid czoo temu wyzwaniu i podjd kroki, ktre pozwoliyby mu osignd cel w postaci dywersyfikacji bazy gospodarczej oraz rde wzrostu i rozwoju. Odpowiedzi na to wyzwanie obok innych reform by przyjty przez wadze plan prywatyzacji. Zainicjowany program prywatyzacji paostwowych przedsibiorstw i sektorw pomimo starao, przynis jedynie czstkowe rezultaty, a dotychczasowe efekty pozostawiaj wci wiele do yczenia. Przede wszystkim, podobnie jak wikszod paostw regionu, program prywatyzacji rozpocz si z pewn opieszaoci. Paostwa, mimo oczywistych sygnaw, opniay zainicjowanie tej reformy gwnie ze wzgldu na brak politycznej woli rzdzcych elit. Elity polityczne obawiay si utraty kontroli nad istotnymi aktywami kraju. Rzdy z reguy niechtnie oddaj wadz nad strategicznymi sektorami w rce prywatne. Katar rozpocz wdraanie na szersz skal reform, w tym prywatyzacji dopiero po objciu wadzy przez nowego emira, ktry zdajc sobie spraw z wyzwao stojcych przed gospodark Kataru, zainicjowa proces zmian. Emir jest zwolennikiem prywatyzacji, rozumiejc jak istotn rol moe odegrad sektor prywatny i jakie korzyci zmiana struktury wasnoci moe przynied dla sytuacji gospodarczej kraju. Katar rozpocz realizacj ambitnego planu prywatyzacji przede wszystkim telekomunikacji i energetyki. Jednak barier dla penej realizacji tego planu w zakresie produkcji i dystrybucji prdu i wody stanowi fakt, e Katarczycy zawsze mieli zapewnione darmowe dostawy prdu i wody114. Prywatyzacja budzia wrd spoeczeostwa wiele obaw. Jedno z pytao, jakie stawiali sobie obywatele kraju, dotyczyo tego, co stanie si z pracownikami prywatyzowanych przedsibiorstw i czy prywatni waciciele zapewni utrzymanie dotychczasowych miejsc pracy115. Problem ten jest czsto podnoszony w kontekcie prywatyzacji w krajach regionu Afryki Pnocnej i Bliskiego Wschodu. Obawa przed masowymi zwolnieniami w wyniku zmian struktury wasnoci powodowaa duy opr ze strony spoeczeostw krajw realizujcych proces transformacji sektora paostwowego. Obawy te w przypadku Kataru s o tyle uzasadnione, jeli wemie si pod uwag charakterystyczn cech katarskiego rynku pracy zatrudnienie zdecydowanej wikszoci Katarczykw (96%) w sektorze publicznym bd mieszanym, publiczno-prywatnym. W 2004 r. tylko 4% Katarczykw pracowao dla sektora
114

Country Analysis Briefs, Qatar, Energy Information Administration, maj 2007. http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Qatar/pdf.pdf. 115 A. Aziz Al-Zeyara, op. cit.

Strona 32 z 201

prywatnego, co oznacza spadek z 10% zatrudnionych w tym sektorze w 1986 r. Powodem, dla ktrego obywatele Kataru preferuj prac dla bardziej rozbudowanego i wikszego sektora paostwowego s zdecydowanie lepsze warunki pracy i hojniejsze wynagrodzenie116. Mimo postpujcego procesu prywatyzacji w Katarze nie ma w peni sprywatyzowanych firm. Zagraniczni inwestorzy z reguy nie s dopuszczani do uczestniczenia w initial public offering (pierwsze notowanie akcji spki na giedzie; IPO) przywilej ten zarezerwowany jest dla obywateli Kataru lub niekiedy obywateli paostw GCC. Tymczasem gwn metod zastosowan w procesie prywatyzacji w Katarze jest wanie wprowadzanie spek na gied (IPO)117. W wikszoci pozostaych sektorw zagraniczna wasnod ograniczona jest do 49%. Poprawka do tego prawa, przyjta w 2004 r., daa obcokrajowcom moliwod inwestowania w sektor bankowy i ubezpieczeo, jednak w dalszym cigu wymagana jest wczeniejsza zgoda wadz. Szacuje si, e Katar w 2007 r. przycign 1,8 mld USD zagranicznych inwestycji w sektorach innych ni przemys paliwowy. Liczba ta mogaby znacznie wzrosnd, jeli obcokrajowcom dano by wikszy dostp do programu prywatyzacyjnego Kataru. Obecnie sprzeda wikszoci paostwowych przedsibiorstw jest ograniczona dla obywateli Kataru118. Pena realizacja polityki prywatyzacji bdzie wymagaa dodatkowej rewizji legislacji zwizanej z zagranicznymi inwestycjami w Katarze. Uzyskanie przez obywateli innych paostw wikszego dostpu do prywatyzowanych w Katarze przedsibiorstw moe znaczco poprawid realizacj tej reformy. Zaangaowanie paostwa w gospodark jest cigle znaczne pomimo pewnego postpu w procesie prywatyzacji. Cakowite rzdowe wydatki, wczajc w to konsumpcj i transfer patnoci, s wci wysokie. W 2007 r. wydatki rzdu wyniosy 30,5% PKB. Pomimo deo do zdywersyfikowania gospodarki Katar w dalszym cigu pozostaje silnie uzaleniony od ropy naftowej oraz gazu119. Mimo napotkanych trudnoci i niedocignid, Katar moe poszczycid si wieloma osigniciami w zakresie procesu prywatyzacji, co czyni go jednym z najbardziej znaczcych jego realizatorw wrd paostw bdcych czonkami GCC. Jest tak m.in. dziki zrozumieniu roli, jak odgrywa sektor prywatny oraz deniu do wzrostu roli tego sektora w gospodarce. Sporym uatwieniem dla powodzenia wdraanych reform jest fakt, e Katar czerpie dochody paostwowe ze stosunkowo zrnicowanych rde nawet, jeli wci dochody z ropy naftowej maj najwikszy udzia w budecie paostwa. Katar du uwag przywizuje do rozwoju i modernizacji infrastruktury oraz do stosowania na coraz szersz skal zaawansowanych technologii. Niewystarczajca i saba infrastruktura w Katarze uznawana jest za jeden z gwnych czynnikw utrudniajcych prowadzenie dziaalnoci gospodarczej. Dodatkowo kraj ten stara si kontrolowad swoje wydatki, dziki czemu powstaj oszczdnoci, ktre potem przeznaczane s na finansowanie paostwowych inwestycji i
116

2008 Index of Economic Freedom, Qatar, The Heritage Foundation and the Wall Street Journal, 2008, http://www.heritage.org/index/country.cfm?id=Qatar. 117 2007 Investment Climate Statement Qatar, U.S. Department of State, 2007. http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2007/80765.htm. 118 Lowering Barriers, Opening Doors Qatar, Volume 145, Oxford Business Group 29.02.2008. 119 Index of Economic Freedom.

Strona 33 z 201

rozwoju. W 2006 r. Katar uzyska czwarte miejsce w rankingu wiatowego Forum Ekonomicznego w kategorii wydajnych wydatkw publicznych120. Wadze skutecznie walcz z biurokracj oraz promuj i wspieraj rozwj i powstawanie lokalnego sektora prywatnego 121. Dziki podjciu ryzyka i dopuszczeniu do prywatyzacji sektora energetycznego i wodnego, Katar czerpie teraz znaczne korzyci z prywatnych projektw energetycznych i wodnych. Zapotrzebowanie na wod i elektrycznod w krajach Zatoki Perskiej cigle wzrasta, a niekiedy przekracza wrcz moliwoci dostaw. Wadze Kataru zdajc sobie spraw z faktu, e tylko prywatny sektor ma t moliwod, eby zadbad o odpowiedni wydajnod elektrowni oraz stacji odsalania wody, a to pozwoli zaspokoid rosnce zapotrzebowanie na te dobra. Katar, podobnie jak wikszod krajw Zatoki Perskiej, prowadzi polityk majc zapewnid dywersyfikacj gospodarki i uniezalenienia si od ropy naftowej i gazu. Std wiedzc, jakie moliwoci ma prywatny sektor, Katar postawi na jego rozwj i wiksze zaangaowanie w gospodark. Polityka wadz zachca prywatne przedsibiorstwa i inwestorw do udziau w budowie, funkcjonowaniu i dostarczaniu usug, co pozwala osignd strategiczny cel zrnicowanie bazy gospodarczej kraju. Prywatyzacja jest tym czynnikiem, ktry pozwala sektorowi prywatnemu si rozwind i zwikszyd swoje moliwoci, a tym samym w wikszym stopniu przyczyniad si do wzrostu i poprawy sytuacji gospodarczej kraju. *** Przed 1995 r. mao uwagi i wysikw przywizywano do realizacji strategii rozwojowych i reform. Jednake wraz ze zmian wadzy, doszo do zmiany nastawienia oraz wzrostu zaangaowania wadz w proces modernizacji gospodarki kraju, co umoliwio wykorzystanie bogactwa naturalnego do rozwoju solidniejszej infrastruktury i wzmocnienia powizao ze wiatow gospodark. Katar, podobnie jak inne kraje Zatoki Perskiej, prowadzi polityk majc na celu wykorzystanie bogactwa naturalnego do budowy gospodarki, ktra ostatecznie przestanie byd w przewaajcej czci skoncentrowana na sektorze energetycznym i zacznie czerpad dochody rwnie z innych rde. Dotychczas wikszoci z tych paostw nie udao si osignd postawionego sobie celu dywersyfikacji. W Katarze dochody z ropy naftowej i gazu stanowi ponad poow produktu krajowego brutto i okoo 85% procent wpyww z eksportu. wiadczy to o tym, e gospodarka tego kraju jest w dalszym cigu silnie zalena od eksportu gazu ziemnego i ropy naftowej i jest zdecydowanie mniej zdywersyfikowana ni gospodarka np. Dubaju122, ktry osign sukces w dywersyfikacji rde dochodu i zmniejszeniu uzalenienia od ropy naftowej. Udzia ropy naftowej w PKB Dubaju, w 2005 r. wynis zaledwie 5,4%, a w 2006 r. 5,1% (spadek z 10,3% w 2000 r.)123. Krytycy twierdz, e proces prywatyzacji w Katarze nie mia tak naprawd

120 121

Global Competitiveness Report 2006, Country Profile: Qatar, World Economic Forum 2006. A. Aziz Al-Zeyara , op. cit. 122 C. DeNicola, Dubais Political and Economic Development: An Oasis in the Desert? , 10.05.2005 s. 67, http://library.williams.edu/theses/pdf.php?id=48. 123 Dubai Nominal GDP 2006, Dubai Chamber of Commerce and Industry, czerwiec 2007, http://www.zawya.com/Story.cfm/sidZAWYA20070607065754.

Strona 34 z 201

jasno postawionych celw. W ocenie caej reformy utrudnieniem jest brak danych statystycznych pozwalajcych na pen ocen procesu prywatyzacji124. Osignite dotychczas rezultaty przeprowadzonych reform strukturalnych i prywatyzacji s w dalszym cigu niezadowalajce, jednake pomimo tego Katar uzyskuje wysokie wyniki w rankingu konkurencyjnoci prowadzonym przez wiatowe Forum Ekonomiczne (Global Competitiveness Ranking). W 2006 r. Katar uznany zosta za jedn z najbardziej konkurencyjnych gospodarek w regionie. Do gwnych zalet jej gospodarki nale kwestie zwizane z instytucjami oraz rynkiem pracy. W zakresie instytucji podkrela si ich wysok jakod, przy czym dotyczy to zarwno instytucji prywatnych jak i publicznych. Naley ponadto zauwayd, e udzia sektorw niepaliwowych i niezwizanych z wydobyciem, produkcj i przetwrstwem gazu ziemnego w PKB kraju stopniowo i systematycznie wzrasta, co jest zasug realizowanego przez wadze Kataru programu reform. Katar naley te do tych nielicznych paostw regionu, ktrym udao si z sukcesem dokonad prywatyzacji sektora telekomunikacyjnego. Oczekuje si, e wadze bd z zaangaowaniem kontynuowad program reform gospodarczych, ktrego pocztek datuje si na poow lat 90. Przewiduje si, e w wyniku realizacji tego programu dojdzie do dalszego zwikszenia roli sektora prywatnego , a take szerszej prywatyzacji przedsibiorstw paostwowych.

124

Ibidem.

Strona 35 z 201

POLITYKA

Strona 36 z 201

John E. Peterson

Katar i wiat. Budowanie marki mikropaostwa125

Historia niepodlegoci Kataru jest krtka. Niemniej jednak, zakres zmian i reform, ktremu zosta ten kraj poddany, jest naprawd niezwyky. W ostatnich latach Katar wyrs na jedno z najbardziej znanych i powaanych paostw Zatoki, po czci z powodu posiadania ogromnych zasobw gazu ziemnego (trzecie wiatowych zasobw), ale rwnie, co duo waniejsze, z powodu ostatnich inicjatyw politycznych. Dziaania te zdaj si byd realizowane celowo, tak aby umiecid Katar na mapie wiata. Katar odnis wiele sukcesw, z ktrych moe byd dumny. Od uzyskania niepodlegoci w 1971 r. nieprzerwanie j utrzymuje i wzmacnia dziki czonkostwu w organizacjach midzynarodowych. Katar to jedno z tych paostw zaoycielskich GCC, ktre w peni uczestniczy w gospodarczych inicjatywach tej organizacji. Dotyczy to zwaszcza bezpieczeostwa, w tym dziaao zbrojnych podczas wojny w Zatoce w 1991 r. Moe take czerpad korzyci z tego, e jest krajem rozpoznawanym na Zachodzie i w Stanach Zjednoczonych, w duej mierze z powodu swej dugiej historii jako producent a ropy naftowej, a ostatnio take i dynamicznie rozwijanych projektw zwizanych z gazem ziemnym. Istniej jednak rwnie inne powody. Katar zosta gospodarzem wielu imprez sportowych. Organizowa rwnie wiele istotnych konferencji. Ponadto, Katar zgodzi si przyjd regionalny sztab Centralnego Dowdztwa Stanw Zjednoczonych przed i w trakcie wojny irackiej w 2003 r., czym zyska sobie zauwaaln uwag w wiatowych serwisach informacyjnych. Jeszcze wczeniej, telewizja satelitarna Al Dazira ktrej siedziba mieci si w Doha zdobya wielk rzesz widzw w wiecie arabskim ze wzgldu na swoje bezpardonowe reportae i prowokacyjne programy 126. Pomimo zarzutw niektrych osb w administracji Busha o zbyt bliskich zwizkach Al -Daziry z Al-Ka`id, kontakty Kataru ze Stanami Zjednoczonymi staway si coraz cieplejsze, a emirat przekaza nawet 100 mln USD pomocy humanitarnej ofiarom huraganu Katrina w 2005 r. Kraj zebra te szereg pochwa za wkroczenie na drog demokratyzacji i walki o rwnouprawnienie kobiet.

125

Niniejszy artyku jest tumaczeniem uaktualnionego tekstu pt. Qatar and the World: Branding for a MicroState, ktry ukaza si w Middle East Journal, Vol. 60, N o. 40, lato 2006. 126 Stacja telewizyjna Al-Dazira rozpocza nadawanie w listopadzie 1996 r. z pomoc finansow ze strony katarskiego rzdu. Wielu dziennikarzy zostao zatrudnionych z rozwizanej stacji BBC Arabic Service. Al-Dazira zdobya szerok arabsk publicznod ze wzgldu na prezentowanie pogldw nie bdcych w zgodzie z oficjalnymi komunikatami oraz dziki krytyce wikszoci arabskich rzdw. Z tego te powodu odbir stacji by od czasu do czasu wstrzymywany w niemal wszystkich ssiednich paostwach. Zob. L.Y. Bahry, The New Arab Phenomenon: Qatars Al Jazeera, Middle East Policy, Vol. 8, No. 2 (lipiec 2001), s. 88 -89; J.M. Sharp, The AlJazeera News Network: Opportunity or Challenge for U.S. Foreign Policy in the Middle East?, U.S. Library of Congress, Congressional Research Service, CRS Report RL31889, 23 lipca 2003; oraz H. Miles, Al-Jazeera: The Inside Story of the Arab News Channel that is Challenging the West , New York 2005.

Strona 37 z 201

Dwa czynniki wpyny na proces integracji Kataru oraz jego miejsce w systemie midzynarodowym. Pierwszy wie si z ograniczeniami i problemami maych paostw. Drugi to reakcja Kataru na te niedogodnoci realizowanie strategii budowania swojego wizerunku i marki, ktrej celem jest zapewnienie sobie przetrwania. Artyku ten omawia sytuacj Kataru jako mikropaostwa i analizuje charakter i pomylnod tego dziaania.

Charakterystyka i sabe punkty maych paostw

Problematyka sabych punktw, a nawet szans przetrwania maych paostw pojawiaa si czsto w literaturze z lat 60. oraz 70. dotyczcej stosunkw midzynarodowych 127. Podkrelano przede wszystkim wynikajce z rozmiaru ograniczenia, ktre wpywaj na konkurencyjnod w midzynarodowym rodowisku politycznym i gospodarcznym. Analiza przetrwania i rozwoju wielu maych paostw redukuje takie obawy. Nie pomniejsza to jednak wtpliwoci dotyczcych ograniczeo i problemw, z ktrymi borykaj si mae kraje. Definicje maych paostw i mikropaostw Naley przede wszystkim okrelid, co konstytuuje mae paostwo i czym jest mikropaostwo. W 1980 r. oszacowano, e mikropaostw z populacj mniejsz ni p miliona jest 77 z 224 rozpoznanych i zamieszkanych regionw na wiecie 128. Podmioty te charakteryzuj si rnymi rozmiarami i potencjaami. Powstao wiele definicji maych paostw i mikropaostw, jednake nie wszystkie s satysfakcjonujce. Jednoczenie naley stwierdzid, e elementy skadajce si na termin may czsto zale od kontekstu. Analiza zatytuowana Strategia przetrwania: dylematy polityki zagranicznej maych krajw azjatyckich,129 skupia swoj uwag na Korei, Wietnamie, Tajlandii, Malezji, Singapurze, Indonezji oraz Filipinach; jedynie Singapur pod wzgldem rozmiarw mona porwnywad z maymi krajami Zatoki. Inna analiza zachowao w polityce zagranicznej, zatytuowana Mae kraje w wiatowej polityce,130 koncentruje si na Paragwaju, Panamie, Austrii oraz Laosie. Wielkod paostwa jest czsto definiowana przez rozmiar geograficzny. To jednak wyznacznik problematyczny, bowiem Hong Kong jest may pod wzgldem geograficznym, jednak duy pod wzgldem zaludnienia131. Co wicej, dwa kraje o takiej samej powierzchni mog rnid si gstoci zaludnienia. Na przykad Namibia jest osiemnacie razy wiksza ni

127

Zob. dla przykadu: D. Vital, The Inequality of States: A Study of the Small Power in International Relations , Oxford Clarendon Press 1967; D. Vital, The Survival of Small States, London Oxford University Press 1971; oraz UNITAR, Small States and Territories: Status and Problems, New York Arno Press 1971; pierwotnie przez ONZ, 1969. 128 J.C. Caldwell, G.E. Harrison, P. Quiggin, The Demography of Micro-States, World Development, Vol. 8, 1980, s. 953. 129 C.E. Morrison, A. Suhrke, Strategies of Survival: The Foreign Policy Dillemas of Smaller Asian States, New York St. Martins Press 1979. 130 J.A.K. Hey, Small States in World Politics: Explaining Foreign Policy Behavior, Boulder Lynne Rienner Publishers 2003. 131 Politics, Security, and Development in Small States, C.G. Clarke, A. Payne (red.), London Allen and Unwin 1987, s. ix.

Strona 38 z 201

Estonia, ale oba kraje maj podobn liczb mieszkaocw132. Produkt krajowy brutto (PKB) jest rwnie czsto wykorzystywany jako wyznacznik. Czynnik ekonomiczny moe jednak ulegad zmianie w czasie, chodby w wyniku wzrostu ceny za najwaniejszy produkt eksportowy. Uniemoliwia to wic skuteczne porwnanie133. PKB Kataru jest wysze od duo wikszych krajw afrykaoskich, chocia jeszcze w poowie lat 60. byo cakowicie odwrotnie. Teoretycznie sia jest dobrym czynnikiem, jednak w praktyce okazuje si byd trudna do zmierzenia. Po pierwsze, nie jest moliwe precyzyjne okrelenie siy i dokonanie jednoznacznego porwnania midzy paostwami. Co wicej, czynnik ten nie zawsze umoliwia odrnienie kraju maego od sabego. Sabe paostwo, nawet upade, moe byd wzgldnie due. Z kolei wiele maych paostw charakteryzuje nieproporcjonalny do ich rozmiarw wpyw na rodowisko midzynarodowe134. Sia ma rwnie charakter wzgldny. Mauritius ze swoj populacj nieco powyej miliona osb ssiaduje w Afryce z duo wikszymi i ludniejszymi ssiadami o cakowicie odmiennej kulturze. Podobnie 15milionowy Nepal, ktry jest wcinity pomidzy Indie i Chiny. Dlatego te moe byd uwaany za paostwo mae. Z drugiej strony mona podad za przykad Fidi, ktre liczy sobie 750 tys. mieszkaocw i uchodzi za wzgldnie silne paostwo w rejonie poudniowego Pacyfiku135. Bez wtpienia najbardziej rozpowszechnionym wyznacznikiem jest wielkod zaludnienia. Rodzi si jednak pytanie, w ktrym miejscu naley postawid doln granic. Niektrzy wskazuj tutaj liczb miliona mieszkaocw, inni podaj trzy mln, a jeszcze inni skaniaj si w stron piciu mln. Liczba miliona wydaje si byd najbardziej powszechn wartoci i zostaa nawet przyjta przez Organizacj Narodw Zjednoczonych. Przyjcie takiej wartoci jako wyznacznika oznaczaoby, e okoo 40 samodzielnych podmiotw stosunkw midzynarodowych na caym wiecie spenia kryteria przynalenoci do tej kategorii136. Tak jak nie istnieje consensus co do wyznacznikw maego paostwa, tak samo nie ma zgody gdzie przebiega granica rozdzielajca mae paostwa od mikro-paostw. Byd moe pojcie mikropaostw jest bardziej odpowiednie ni mae paostwo w definiowaniu paostw o populacji miliona osb i mniejszej. Chocia czasem za mikropaostwo uwaa si spoecznod poniej 100 tys. mieszkaocw137, inne czynniki w tym polityczne, ekonomiczne, strategiczne oraz kulturowe, mog byd rwnie istotne co wielkod populacji. Dlaczego to rozrnienie jest tak istotne? Jak zostanie przedstawione poniej, istniej minimalne progi, ktre kade paostwo musi pokonad, aby byd zdolne do penego lub te skutecznego funkcjonowania. Moe brakowad ludzkich zasobw do obronienia si lub
132

D. Ott, Small Is Democratic: An Examiniation of State Size and Democratic Development , New York Garland 2000, s. 16. 133 Ibidem, s. 17. 134 Ibidem, s. 14-15. 135 E. Dommen, What is a Microstate?, [w:] States, Microstates, and Islands, E. Dommen, P. Hein (red.), London Croom Helm 1985, s. 11-13. 136 Small is Dangerous: Micro States in a Macro World , S. Harden (red.), London Pinter 1985, s. 9. (raport Grupy Studyjnej z David Davies Memorial Institute of International Studies). 137 Wedug jednej z typologii, mae paostwa posiadaj poniej 1,5 mln mieszkaocw, rednie poniej 5 mln, a due powyej 5 mln. D. Ott, op. cit. s. 18.

Strona 39 z 201

sprostania wymaganiom rynku pracy, tak jak ma to miejsce w przykadu Kataru czy Zjednoczonych Emiratw Arabskich. Moe to take stanowid przedmiot ekspansjonizmu terytorialnego lub impuls niepodlegociowy, tak jak to byo w przypadku irackich roszczeo wobec Kuwejtu i, do pewnego stopnia, w relacjach saudyjsko-katarskich. Moe to wywoywad koniecznod zalenoci finansowej lub ekonomicznej, ta k jak ma to miejsce w przypadku Arabii Saudyjskiej, ktra zapewnia Bahrajnowi dostp do instalacji produkcyjnych ropy naftowej. Poddana w wtpliwod na wiatowej scenie moe zostad legitymacja paostwa, co w przypadku maych krajw Zatoki Perskiej miao miejsce w pierwszych latach ich niepodlegoci. Istnienie Kataru w krtkim okresie nie jest kwestionowane, jednak w duszym okresie moe byd poddane w wtpliwod, dlatego te rozwaga wymaga od tego paostwa zainicjowania strategii wzmacniajcej suwerennod i szans na przetrwanie. Kiedy mae paostwo jest faktycznie paostwem? Prba okrelenia minimalnych warunkw konstytuujcych mae paostwo wymaga wikszego wysiku ni tylko wyznaczenia dolnej granicy w szerszej typologii. Fundamentalnym pytaniem, ktre pojawia si na tym etapie jest jakie s wyznaczniki istnienia paostwa? Jak problematyka suwerennoci i trwania moe zostad zdefiniowana z pominiciem kwestii funkcjonowania paostwa? Pojcie paostwa pozostaje nieco dwuznaczne, jak podobnie jak znaczenie te rminu ulegao zmianie na przestrzeni wiekw. W minionych stuleciach mae paostwa byy pewn norm Pokj westfalski z 1648 r. uznawa setki paostw niemieckich. Wraz z nadejciem XX w., mae paostwa byy postrzegane jako anachroniczne czy te nieistotne. W 1920 r. Liga Narodw odrzucia wniosek o przyjcie Lichtensteinu, co jednoczenie zniweczyo plany czonkostwa Monako, San Marino oraz Islandii138. Postrzeganie maych paostw ulego zmianie wraz z dekolonizacyjn fal w latach 50., a zwaszcza w 60. W rodo wisku midzynarodowym pojawio si wiele maych paostw odrywajc si od wikszych paostw (Erytrea), jako pozostaod kolonializmu (Palau) czy efekt rozpadu Zwizku Sowieckiego (otwa, Litwa, Estonia) lub te Jugosawii (Macedonia, Chorwacja, Sowenia, Bonia).139 Proces ten wzmocni legitymacj maych paostw przez sam fakt istnienia czynnika narodowotwrczego i prawa do samostanowienia. Zaczto je postrzegad jako paostwa zdolne do przetrwania przez sam fakt ich uznania na arenie midzynarodowej 140. Nadanie podstawowej legitymacji paostwu na drodze jego uznania przez spoecznod midzynarodow niekoniecznie czyni z takiego paostwa podmiot zdolny do przetrwania. Szczeglnie w przypadku mikropaostw, kluczow spraw stanowi zestaw atrybutw, ktre paostwo musi posid, aby byo postrzegane jako zdolne do istnienia. Posiadanie terytorium wydaje si byd oczywistym warunkiem, ale okazuje si, e nie musi byd tak w kadej sytuacji. W sytuacji wojny moe zdarzyd si sytuacja, w ktrym paostwo stracio swoje terytorium, a nadal jest uznawane. Pozostaje rwnie otwarte
138 139

S. Harden, op. cit., s. 15., E.Dommen, op. cit., s. 3-4. D. Ott., op. cit. 140 C.G. Clarke, A. Payne, Conlusion, [w:] Politics, ... C.G. Clarke, A. Payne (red.), s. 225.

Strona 40 z 201

pytanie o paostwa, ktrych cae terytorium jest zajte, okupowane czy kontrolowane przez inne kraje, jak to ma miejsce w przypadku Palestyny czy Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahrawi141. Jakie prawne skutki rodzi to dla ruchw wyzwoleoczych? W ktrym momencie Front Wyzwolenia Palestyny staje si paostwem? Czy Autonomia Palestyoska jest paostwem? Wydaje si oczywiste, e kady kraj musi mied populacj. Bez ludnoci, kto kierowaby paostwem i kim wadza mogaby rzdzid? Watykan jest jednak czciowym wyjtkiem chocia nieustannie zamieszkany, nie posiada staych mieszkaocw142. Wydaje si konieczne, aby kade paostwo posiadao rzd. Paostwa musz sprawowad wadz. Istniej jednak wyjtki, jak chodby ruchy wyzwoleocze, ktre kontroluj okrelone terytoria nie posiadajc jednoczenie statusu paostwa. Co wicej, nie wszystkie paostwa posiadaj wycznod na sprawowanie wadzy na swoim terytorium, szczeglnie gdy istniej silne siy oporu lub ruchy dce do secesji. Kolejnym przykadem jest Monako i Andora, ktre zgodnie z prawem mog byd obiektem francuskiej interwencji143. Innym kryterium moe byd uznanie przez kilka paostw. Utworzone przez RPA Bantustany s uznawane jednak tylko przez to paostwo i wcale nie musz byd postrzegane jako suwerenne paostwa. Z drugiej strony, Tajwan nie jest oficjalnie uznawany przez wikszod krajw, a jednak mimo tego jest zdolny utrzymywad stosunki, w tym gospodarcze i polityczne, z wieloma innymi paostwami. Co wicej, utrzymywanie stosunkw dyplomatycznych wcale nie oznacza uznania paostwa: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalnikw w. Jana Jerozolimskiego z Rodos i Malty (Zakon Kawalerw Maltaoskich) utrzymuje stosunki dyplomatyczne z ponad 40 paostwami, jednak nie uwaa siebie za paostwo144. Podobnie te czonkostwo w midzynarodowych organizacjach nie wydaje si byd jasnym kryterium: Indie i Filipiny byy czonkami zaoycielskimi ONZ jeszcze przed uzyskaniem niepodlegoci. Biaoru i Ukraina weszy w skad ONZ mimo czonkostwa w Zwizku Sowieckim145. Tym niemniej mae paostwa zdaj si uwaad, e czonkostwo w midzynarodowych organizacjach zapewni im lepsz pozycj ni izolacja 146. Droga w kierunku suwerennoci maych paostw moe stanowid dobry czynnik dajcy moliwod przewidzenia ich zdolnoci do trwania, a take skutecznoci ich prb zalegimityzowania swej suwerennoci. Tak wic bya kolonia moe byd zdolna do trwania, dziki roli mocarstwa kolonialnego, ktre nakrelio jej terytorium i doprowadzi o do wytworzenia si wizi narodowej. Ruchy secesyjne i wyzwoleocze mog uzyskad legitymacj wskutek pomylnie zakooczonej walki. Wiele moe jednak zaleed od tego czy niepodlegod bya owocem triumfu samostanowienia czy efektem osabienia imperium147. Z drugiej jednak strony, podmiot stworzony lub wzmacniany si kolonialn moe nie byd zdolny do istnienia jako samodzielny organizm. Anguilla wybraa inn drog do niepodlegoci, ni federacja z
141 142

E. Dommen, op. cit., s. 4-5. Ibidem, s. 5. 143 Ibidem, s. 6-7. 144 Ibidem, s. 7-9. 145 Ibidem, s. 1-3. 146 S. Harden, op. cit., s. 51. 147 R. Cohen, An Academic Perspective, [w:] Politics..., C.G. Clarke, A. Payne (red.), s. 203.

Strona 41 z 201

karaibskimi ssiadami. Z kolei Majotta pozostaa czci Francji i to wtedy, gdy Komory uzyskay niepodlegod. Nawet w Zatoce Perskiej, koncepcja Unii Emiratw Arabskich tak jak wyobraaa i promowaa Wielka Brytania w okresie poprzedzajcym swoje wycofanie zostaa zrealizowana tylko w pewnej czci. W pewnym momencie day o sobie znad rnice w postrzeganiu przyszej struktury federacji i brak zgody co do dominujcej pozycji, ktr chcia uzyskad Bahrajn (z powodu duego odsetka osb wyksztaconych) i Katar (z powodu nowo zdobytego bogactwa ropy naftowej). Gdy negocjacje ulegy ostatecznemu zaamaniu, Bahrajn zdecydowa si na samodzieln niepodlegod, czym zmusi Katar do podobnego kroku. Dlaczego niewielki rozmiar ma znaczenie? Zachowanie maych paostw Nie ma zgody co do pogldu o rnicach w zachowaniu maych i duych paostw oraz istnienia odmiennego poziomu ich stabilnoci. Wszystkie te argumenty zostay zwile omwione w dwch ksikach: Mae jest pikne, stanowicej opozycj do ksiki pod tytuem Mae jest niebezpieczne. W pierwszej wymienionej monografii, E.F. Schumacher dowodzi, e duy rozmiar kraju ma w wielu aspektach, w tym take najbliszym otoczeniu, niebezpieczne konsekwencje. Wzywa jednoczenie do powrotu do maych podmiotw politycznych, poniewa istnieje szereg spraw, ktre mae spoecznoci potrafi lepiej rozwizad148. Chocia opinie Schumachera nie s powszechnie uznane, wielu ekspertw uwaa, e niewielki rozmiar kraju ma znaczenie, poniewa wzrosa liczba maych paostw i nastpi rozwj regionw, tworzonych przez takie paostwa. Mona to odnied w szczeglnoci do Zatoki Perskiej, gdzie regionalne znaczenie Kataru jest wzmacniane wanie dlatego, e znajduje si on w otoczeniu krajw o podobnej wielkoci. Kontekst moe byd zatem waniejszy ni wielkod absolutna. Istnieje take rwnie duo negatywnych konkluzji dotyczcych stabilnoci maych paostw. Sugerowano, e ograniczone rodki s determinant dla prowadzenia polityki zagranicznej, a take procesu podejmowania decyzji. To z kolei zawa obszar zainteresowania maych paostw do spraw zwizanych bardziej bezporednio z ich niepodlegoci oraz interesami, a take zmusza do wikszych wysikw zwizanych z odpieraniem interesw lub wojowniczych zachowao duych potg. Jednoczenie argumentuje si, e mae paostwa s bardziej podatne na zewntrzn presj, skonniejsze ulegad naciskom, maj ograniczony wachlarz dziaao oraz s bardziej sceptyczne co do zewntrznych inicjatyw gospodarczych, ze wzgldu na strategiczne znaczenie handlu zagranicznego dla ich wasnych gospodarek. Ich nastawienie jest wic bardziej defensywne ni u wikszych paostw149. Niektrzy obserwatorzy dostrzegaj czynniki, ktre maj negatywny wpyw na stabilnod maych paostw. Tytu raportu grupy studyjnej Mae jest niebezpieczne w dod jednoznaczny sposb sugeruje konkluzj: mae paostwa s niebezpieczne nie t ylko dla siebie,
148

E.F. Schumacher, Small is Beautiful: Economics As If People Really Mattered , New York Harper and Row 1973, s. 59-70. 149 A.B. Fox, Power of Small States: Diplomacy in World War II, Chicago University of Chicago Press 1959, s. 19.; D. Vital, The Inequality..., s. 3; D. Vital, Survival of..., s. 1-12.

Strona 42 z 201

ale rwnie dla otoczenia zewntrznego. Badania grupy dowodz, e mae paostwa s podatne na tworzenie kryzysw, ktre ostatecznie wymagaj midzynarodowej uwagi, a czasem take interwencji. Podaje si przykad Falklandw w 1982 r. i Grena dy w 1983 r. Mona take dodad do nich Kuwejt w latach 1990 1991. Co wicej, autorzy stoj na stanowisku, e niewiele maych paostw posiada zasoby finansowe na poziomie zapewniajcym im samowystarczalnod, a niektre s poddawane tendencjom odrodkowym150. Inny autor zauwaa z kolei, e mae kraje w wikszym stopniu s zagroone uzalenieniem si od eksportu jednego surowca151. Chocia bogactwo Kataru jest niezwykle due, a katarskie surowce energetyczne s wysoko podane, moe to sprowokowad wrogie dziaania, tak jak stao si to swego czasu z Kuwejtem. Druga negatywna cecha maych paostw wynika z czsto istniejcych brakw politycznych. Mona tu wskazad korupcj, nepotyzm oraz faworyzowanie wynikajce z faktu, e w tak maych krajach niewielkie jest pole do dziaania pozostajce poza kontrol wadz, a mobilnod pionowa zalena jest od rzdu. Ponadto, wymogi administracji wymuszaj wzgldnie wysoki koszt na maych paostwach152. Polityce zagranicznej mog szkodzid mianowania wielu ambasadorw z powodw politycznych, bez zwizku z faktycznymi ich kompetencjami153. Mae paostwa jednake mog czerpad korzyci z wikszego poczucia wsplnoty przy mniejszym ryzyku wyalienowania. Mniejsze s szanse przyjcia radykalnych ideologii, bowiem istnieje tendencja kierowania si w stron politycznego centrum154. A zatem, mona powiedzied, e zasadnicza rola rzdu w Katarze, jak i innych paostwach Zatoki Perskiej nie wynika tylko z dystrybucji dochodw z ropy naftowej, ale jest immanentn cech maych paostw jako takich. Kolejn wad maego paostwa moe byd brak uniwersalistycznego spoeczeostwa. Co istotniejsze, sugeruje to, e mniejsze spoeczeostwa w wikszym stopniu s zalene od osobistych relacji i lojalnoci ni ma to miejsce w duych spoecznociach. Sied bliskich powizao osobistych i pokrewieostw mog komplikowad kwestie publiczne, a osobiste nieporozumienia na temat polityki mog prowadzid do osobistych konfliktw 155. Mog te wyniknd trudnoci dla administracji publicznej, poniewa ta sama osoba moe byd zmuszona do wykonywania wielu zadao, a to w konsekwencji prowadzi do uzalenienia od wskiej grupy osb podejmujcych decyzje. To z kolei negatywnie przekada si na proces budowania instytucji156. W fazie koocowej moe to mied korzyci zarwno pozytywne

150

S. Harden, op. cit., s. 1. Nowsze badania kwestionuj tak tez wskazujc, e mikropaostwa maj mae siy zbrojne, a w niektrych wypadkach s ich pozbawione. 151 D. Ott, op. cit., s. 93. 152 B. Benedict, Introduction, [w:] Problems of Smaller Territories, B. Benedict (red.), London Athlone Press 1967 dla University Institute of Commonwealth Studies, Commonwealth Papers, No. 10., s. 1-10. Zob. take UNITAR, op. cit., s. 148-162. 153 M. Hong, Small States in the United Nations, International Social Science Journal, Vol. 144, lipiec 1995, s. 283. 154 P. Sutton, Political Aspects, [w:] C.G. Clarke, A. Payne (red.), op. cit., s. 18-19. 155 D.P.J. Wood, The Smaller Territories: Some Political Considerations, [w:] B. Benedict (red.), op. cit., s. 33. 156 P.J. McGowan, K.P. Gottwald, Small States Foreign Policies: A Conparative Study of Participation, Conflict, and Political and Economic Dependence, International Studies Quarterly, Vol. 19, No. 4, grudzieo 1975, s. 469-

Strona 43 z 201

(wytworzenie stabilnoci jako rezultat istnienia lojalnoci w systemie) lub negatywne (rodzenie si korupcji i elitaryzmu). Oprcz wspomnianych czynnikw wewntrznych, mae paostwa s take wraliwe na siy zewntrzne. Niewielki rozmiar przy jednoczesnym strategicznym pooeniu moe wikad je w meandry midzynarodowej polityki. To z kolei zwiksza obawy o bezpieczeostwo maych paostw, a take o rwnowag systemu midzynarodowego. Wiksze i silniejsze potgi regionalne lub globalne mog wymusid na maym paostwie zgod na nier wne stosunki dwustronne. Moe to dotyczyd zalenoci w polityce zagranicznej, uczestnictwa w porozumieniach o obronie kolektywnej lub pakcie obronnym z silniejszym paostwem, uyczenia instalacji wojskowych, zakupw broni lub nawet zgody na wspieranie bardz iej swobodnego handlu, ktry jest korzystniejszy dla silniejszego paostwa 157. Midzynarodowy handel narkotykami moe rwnie stwarzad powane zagroenie dla maego paostwa 158. Ssiad Kataru, Zjednoczone Emiraty Arabskie, ilustruje te ograniczenia: odziedziczona z przeszoci fragmentaryzacja, w poczeniu ze saboci militarn i zalenoci ekonomiczn oraz du liczebnie populacj imigrantw, czyni z tego kraju obiekt regionalnej i midzynarodowej presji. Geograficzne pooenie kraju jest strategicznie i gospodarczo istotne, co sprawia, e Zjednoczone Emiraty Arabskie s jeszcze bardziej wraliwe na dziaania potnych paostw, ktre chc tutaj realizowad swoje interesy. Co wicej, jako kraj muzumaoski i arabski, Zjednoczone Emiraty Arabskie musz realizowad polityk pozostajc w harmonii z ideami arabskimi oraz muzumaoskimi159. Sugeruje si rwnie, e mae kraje mog prowadzid bardziej ryzykown polityk, poniewa s niezdolne do monitorowania rozwoju midzynarodowej sytuacji tak kompleksowo jak paostwa due160. Globalizacja to kolejne wyzwanie odkd szybkie podrowanie, natychmiastowa komunikacja oraz midzynarodowe korporacje stanowi same w sobie czynnik presji. Wzmoona wspzalenod jeszcze bardziej marginalizuje mae paostwa poniewa wystawia je na czynniki, ktre s poza ich kontrol: handel, wymiana zagraniczna czy te kulturalne i polityczne nurty. Mae paostwa stoj rwnie przed bardziej powanymi zagroeniami, a to z powodu skromnych zdolnoci reagowania na kryzysy, niezalenie czy naturalne jak huragany czy te takie, ktre powstaj za spraw czowieka161. Szukajc przykadu tego drugiego, militarne pucze s uwaane za atwiejsze do przeprowadzenia w krajach maych, poniewa do takiego dziaania potrzeba mniejszej liczy onierzy162. Jedna z ostatnich analiz dowodzi, e

500.; K.R. Hope, The Administration of Development in Emergent Nations: The Problems in the Caribbean , Public Administration and Development, Vol. 3, 1983, s. 50-51. 157 N. Linton, A Policy Perspective, [w:] C.G. Clarke, A. Payne (red.), op. cit., s. 214-217.; M.A. East, Size and Foreign Policy Behavior: A Test of Two Models, World Politics, Vol. 25, No. 4, lipiec 1973, s. 556 -576. 158 C.E. Griffin, Drugs, Democracy and Instability in a Microstate, North-South: The Magazine of the Americas, Vol. 4, Issue 1, lipiec-sierpieo 1994. 159 H. Hamdan al-Alkim, The Foreign Policy of the United Arab Emirates, London Saqi Books 1989, s. 209. 160 M.A. East, op. cit., s. 558-560. 161 S. Harden, op. cit., s. 1-2. 162 G.H. Quester, Trouble in the Islands: Defending the Micro-States, International Security, Vol. 8, No. 2, jesieo 1983, s. 164-165.

Strona 44 z 201

globalizacja uniemoliwia maym paostwo dalsz skuteczn partycypacj w kontaktach ze wiatem w wyniku geografii niesprawiedliwoci163. Powracajc do wywodu z ksiki Mae jest pikne, istnieje rwnie dua liczba pozytywnych czynnikw, ktre mog zrwnowayd te negatywne. Przede wszystkim naley zauwayd, e bezpieczeostwo i stabilnod jest w rkach samego paostwa, ktre ponosi za nie peni odpowiedzialnoci. Systemy, ktre nie daj ujcia spoecznemu niezadowoleniu, musz liczyd si z moliwoci utraty popularnoci. Mae paostwa ryzykuj zatem utrat wizi spoecznych, ktre spajaj ich obywateli, wic we wasnym interesie staraj si zachowad spjne otoczenie wewntrzne. Mona rwnie postawid tez o faktycznie wikszej stabilnoci maych paostw ze wzgldu na mniejsze prawdopodobieostwo rzdw autorytarnych. Nie s wcale bardziej naraone od wikszych paostw na nag zmian reimu, a co wicej charakteryzuje je niszy poziom politycznych protestw, wyraonych liczb zamieszek oraz ofiar miertelnych164. Szczeglna natura zalenoci maych paostw w systemie midzynarodowym wymaga od nich przyjcia wielu rodkw, ktre zapewni pomoc w dziedzinie obrony, bd wspierad handel i pomoc gospodarcz, promowad wspprac na poziomie regionalnym, uatwi czerpanie korzyci z wielonarodowych misji pokojowych, midzynarodowego prawa, a czasem take interwencji165. W wymiarze polityki zagranicznej, mae paostwa s bardziej wiadome swych ograniczeo oraz sabych stron, co sprawia, e mog byd bardziej skonne do zapewniania swego midzynarodowego bezpieczeostwa za porednictwem polityki budowania skutecznych sojuszy166. Zalety bycia maym paostwem mona wymienid na przykadzie ssiada Kataru paostwa Kuwejt. Jak napisa jeden z analitykw: Pomimo swego rozmiaru, Kuwejt wybra wyjtkowy kierunek na paszczynie midzynarodowej i w strukturze wewntrznej. Polityka zagraniczna charakteryzuje si poziomem aktywnoci, ktry nie jest proporcjonalny do faktycznej siy kraju. Mwic
163

Na rozwijajcym si poudniu wikszod maych paostw oraz mikropaostw prezentuje bezradnod i wraliwod, co jest rezultatem wielu czynnikw. Niektre z nich maj charakter zewntrzny, podczas gdy jeszcze inne maj swe rdo wewntrz i s charakterystyczne dla konkretnych paostw. A. Misra, Theorising Small and Micro State Behaviour Using the Madives, Bhutan and Nepal, Contemporary South Asia, Vol. 13, No. 2 (June 2004), s. 145. 164 D. Ott, op. cit., s. 128-129; Dag Anckar w: Why Are Small Island States Democracies?, The Round Table, No. 365 (2002), s. 375-390 sugeruje, e mae podmioty s bardziej skonne wyraad swoj solidarnod i przywizanie do wsplnoty. Spoecznoci takich podmiotw s take lepiej poinformowane w zakresie spraw spoecznych i polityki. W innym miejscu autor zauwaa, e wybr systemu politycznego w maym paostwo czsto stanowi konsekwencj kolonialnej przeszoci. Przewaga systemw parlamentarnych wrd takich paostw wynika z faktu, e wiele z nich stanowi bye kolonie brytyjskie. D. Anckar, Regime Choices in Microstates: The Cultural Constraint, Commonwealth & Comparative Politics, Vol. 42, No. 2, lipiec 2004, s. 206-223. 165 S. Harden, op. cit., s. 115-123. 166 B.A. de Vries, Foreign Policy Coordiniation Among Small European States , Cooperation and Conflict, Vol. 23 (1988), s. 45. Cyt. w: D. Ott, op. cit., s. 34. Oczywicie zawsz e pozostaje alternatywa przedstawiona w filmie Petera Sellersa pod tytuem Mysz, ktra rykna: wypowiedzied wojn Stanom Zjednoczonym, od razu si poddad i czekad na przysanie pomocy.

Strona 45 z 201

otwarcie, Kuwejtczycy zdaj si byd ogarnici obsesj mentalnoci oblonej twierdzy i z powodw historycznych ocenili, e to wanie siy zewntrzne mog zapewnid im przetrwanie (...) Polityka zagraniczna Kuwejtu po uzyskaniu niepodlegoci bya i nadal jest pod wpywem trzech gwnych celw narodowych: (1) politycznego i militarnego bezpieczeostwa; (2) arabskiej ideologii oraz muzumaoskich wartoci; oraz (3) misji inwestowania i dzielenia si narodowym bogactwem z biedniejszymi krajami arabskimi i muzumaoskimi167. Strategie przetrwania Szukajc wnioskw z powyszych argumentw, mona zapewne stwierdzid, e mae paostwa musz zastosowad co najmniej jedn z uzupeniajcych si strategii przetrwania. Po pierwsze, kraje takie musz osignd modus vivendi ze swoimi ssiadami, nawet za cen zrzeczenia si terytorium lub innych elementw swej suwerennoci. Wymaga to rwnie utrzymania poprawnych relacji pomimo wszelkich prowokacji (na przykad Kuwejt i Irak). Po drugie, potrzeby jest silny protektor zdolny ochronid przed silniejszymi ssiadami. Po trzecie, powinny wykorzystad wyjtkow nisz, ktra umoliwi maemu paostwu zapewnianie korzystnych usug ssiadom, regionowi czy wiatu. W pierwszym etapie taka polityka legitymizuje istnienie maego kraju. W drugim etapie wysya si do systemu midzynarodowego komunikat: mae paostwo bdzie bardziej przydatne jako samodzielny podmiot ni element skadowy innego paostwa. Przykady wybrania polityki umiejscowienia si w niszy s nastpujce: Luksemburg zapewnianie usug powietrznych oraz infrastruktury dla Unii Europejskiej; Szwajcaria neutralnod, poufny system bankowy, dobra luksusowe oraz turystyka; Panama oraz Liberia zapewnianie bandery dla statkw handlowych; Monako hazard, miejsce gromadzenia bogactwa oraz bankowod offshore; Kuwejt do niedawna wane dziaania zwizane z importem i reeksportem zota, budowy odzi oraz handlu; Bahrajn siedziby regionalnych przedstawicielstw handlowych, usugi finansowe, siedziby firm usugowych, miejsce weekendowych przyjazdw dla mieszkaocw krajw ssiednich; Dubaj import i reeksport zota, regionalny magazyn, strefa wolnego handlu, miejsce handlu detalicznego, turystyka. Implikacje strategii przetrwania dla Kataru Naturalnie, pewne cechy maych paostw maj niezmienny charakter: may rozmiar geograficzny, niewielka populacja (szczeglnie rdzennych mieszkaocw) czy te sytuacja geopolityczna. Ropa naftowa i gaz ziemny niewtpliwie wzmocniy pozycj Kataru, jednake nie eliminuje to wszystkich problemw. Prawd te jest, e w rnych ok resach swej historii
167

A.R. Assiri, Kuwaits Foreign Policy: City-State in World Policy, Boulder Westview Press 1990, s. xiv.

Strona 46 z 201

Katar wybiera ryzykown polityk zagraniczn, czym nie zjednywa sobie sympatii ssiadw i sojusznikw. Widad to byo szczeglnie w sporze granicznym z Bahrajnem, ktry rozstrzygnito w 2001 r. za pomoc werdyktu Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci. By to najduszy spr w historii tej instytucji. Po tym jak w 1995 r. szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani zastpi swojego ojca na stanowisku emira, nowe wadze oskaryy swych ssiadw o prby jego przywrcenia na tron. Stosunki z Arabi Saudyjsk byy w tym okresie bardzo napite ze wzgldu na starcia graniczne w 1992 i 1994 r., ktre zostay ostatecznie rozwizane w 2001 r. Prcz zawoalowanych oskareo o wspieranie ojca, na popraw stosunkw nie wpywaj: odmienna ocena kwestii polit yki Iranu, saudyjskie protesty po otworzeniu w Doha izraelskiego przedstawicielstwa handlowego oraz zod Arabii Saudyjskiej bdca rezultatem krytyki Rijadu przez stacj Al -Daziry. Wszystkie te kwestie doprowadziy ostatecznie do bojkotu przez saudyjskiego ksicia Abd Allaha szczytu GCC w Doha oraz przerwania budowy gazocigu z Kataru do Kuwejtu przez terytorium Arabii Saudyjskiej. Niemniej jednak, podczas rnych okresw w swej niepodlegoci, Katar wykorzystywa niektre z opisanych powyej strategii. W zakresie budowania sojuszy, Katar jest czonkiem zaoycielskim GCC. W ostatnich latach poprawi swoje relacje z Bahrajnem oraz Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, jednak nadal utrzymuje chodne relacje z krajem, z ktrym dobre relacje maj najwiksze znaczenie Arabi Saudyjsk. Katar zintensyfikowa te stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, w celu poprawy swojej pozycji w regionie oraz wzmocnienia szerszego bezpieczeostwa regionalnego. Wzmocniono take swoj legitymacj wrd spoecznoci midzynarodowej poprzez uczestnictwo i organizowanie wielu midzynarodowych konferencji. Katar rozpocz proces budowania instytucji paostwowych oraz politycznych i administracyjnych reform, tak aby stworzyd efektywniejszy rzd i lepiej speniad spoeczne oczekiwania. Kluczowe zmiany dotycz rwnie rozwizania Ministerstwa Informacji, przeprowadzenia w 1998 r. wyborw do rady miejskich (w ktrych kobiety uzyskay zarwno bierne jak i czynne prawo wyborcze) oraz zorganizowania referendum w 2003 r. na temat pierwszej w historii kraju konstytucji168. Przeprowadzone i obiecane dalsze reformy zmian politycznych i liberalizacji maj take na celu uzyskanie przychylnoci Zachodu, szczeglnie Stanw Zjednoczonych. Katar aktywnie wykorzystuje nisze w rodowisku midzynarodowym. To wanie ta strategia jest faktycznym znakiem rozpoznawczym Kataru.
168

Wicej informacji na temat procesu politycznej liberalizacji zob. L. Bahry, Elections in Qatar: A Window of Democracy Opens in the Gulf, Middle East Policy, Vol. 6, No. 4, lipiec 1999, s. 118 -127; O. Da Lage, La constitution du Qatar approuvee par referendum le 29 avril 2003 [The Constitution of Qatar was approved by Referendum on April 29, 2003+, Maghreb-Machrek, No. 176, wiosna 2003, s. 111-121; F. Dazi Heni, Des processus electoraux engages dans les monarchies du Golfe: les cas du Kuweit et du Qatar [Electoral Processes Utilized in the Gulf Monarchies: the Case of Kuwait and Qatar +, Monde arebe Maghreb-Machrek, No. 168 (kwiecieo-czerwiec 2000), s. 76-88; M. Herb, Emirs and Parliaments in the Gulf, Journal of Democracy Vol. 13, No. 4 (padziernik 2002), s. 41-47; J.E. Peterson, The Arab Gulf States: Further Steps Towards Political Participation, Dubai: Gulf Research Center 2006; A. Rathmell, K. Schulze, Political Reform in the Gulf: The Case of Qatar, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 4 (padziernik 2000), s. 47 -62. Na temat polityki zagranicznej zob. J. Abadi, Qatars Foreign Policy: The Quest for National Security and Territorial Integrity , Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, Vol. 27, No. 2, zima 2004, s. 14-37.

Strona 47 z 201

Strategia tworzenia marki

Wedug najprostszej definicji, marka to produkt lub usuga rozpoznawana przez uznane osoby. Cytujc jednego z badaczy, budowanie marki czerpie sw potg z faktu, i odpowiednio wypracowana marka moe stad si dla przedsibiorstwa dobrem waniejszym ni rzeczywisty produkt169. Tworzenie marki nie odnosi si wycznie do wiata biznesu. Tworzenie marki oraz cele Od zarania dziejw, producenci dbr wykorzystywali swoj mark, aby wyrnid swoje produkty. Po czci poniewa byli z nich dumni, ale take, co waniejsze, dawano konsumentom moliwod rozpoznania kupowanego produktu przy kolejnym zakupie oraz umoliwiano zachwalanie go innym170. Na przestrzeni dziejw, marki rozwiny si w trzech rnych kierunkach: system prawny uzna koncepcj marki i rozpocz jej ochron jako wasnoci intelektualnej z pomoc znakw handlowych, patentw i praw autorskich; idea marki zostaa rozszerzona z produktw take na usugi, ktre korzystaj z takiej samej ochrony prawnej; co najwaniejsze, to w jaki sposb produkt czy usuga jest rozpoznawana na tle innych, zaley od nieuchwytnych czynnikw, a take cech samego produktu, jak jakod czy cena: jakod konkretnej marki, na ktrej swj wybr opiera konsument, to kwestia bardzo subtelna i czasami nieprzewidywalna171. Marka wymaga rozpoznawalnoci, jednake wszystko sprowadza si do problemu, w jaki sposb sprawid, by dany produkt by rozpoznawalny, a ponadto utkwi konsumentowi w pamici. To w koocu nie producent decyduje, ktra marka jest rozpoznawana, a ktra pozostaje anonimowa. Produkt jest rozpoznawany tylko, gdy tak uwaa konsument 172. Bardzo czsto pomidzy produktami i markami nie ma zbyt wielu dostrzegalnych rnic, wic jedynym elementem wyrniajcym staje si narracja. Tworzenie marki jest zatem poczeniem pewnej narracji, opowiadania z konkretnym produktem lub usug. To wanie owa historia czyni, e konsument identyfikuje si lub poda konkretnej marki, nawet bardziej ni produktu czy usugi173. Mwic innymi sowy, marka musi stad si Gestalt (niem. postad przyp. tum.), zwornikiem pomidzy wieloma rnymi wartociami, tymi uchwytnymi i nieuchwytnymi, co sprawi, e stanie si rozpoznawalna174.
169

P. van Ham, The Rise of the Brand State: The Postmodern Political Image and Reputation , Foreign Affairs, Vol. 80, No. 5 (wrzesieo-padziernik 2001), s. 3. 170 J.M. Murphy, What is Branding?, [w:] Branding: A Key Marketing Tool, J.M. Murphy (red.), New York McGraw-Hill 1987, s. 1. 171 Ibidem, s. 1. 172 D.E. Knapp, The Brandmindset, New York McGraw-Hill 2000, s. xv. 173 J.B. Twitchell, Branded Nation: The Marketing of Megachurch, Inc., and Museum World, New York Simon and Schuster 2004, s. 4-5. 174 J.M. Murphy, op. cit., s. 1-2.

Strona 48 z 201

Jeden z autorw nazywa t zmian w koncepcji tworzenia marki z promocji produktu w stron promocji wspomnianego Gestalt mistyk marki, emocjonalnym tworzeniem marki: opierajcym si na zaoeniu, e prcz funkcji uytkowych kupowanego produktu, konsument chce kupid rwnie dowiadczenie emocjonalne. Marka staje si nie tym, co mylimy o danym produkcie, ale jak o nim mylimy175. Tworzenie marki dotyczy nie tylko opowiedzenia historii danego produktu, ale determinuje rwnie odbir konsumentw. Trudnym etapem w tworzeniu marki jest wytworzenie lub wzmocnienie nieuchwytnych czynnikw, ktre maj faktyczne znaczenie. Nie istnieje adna naukowa metoda okrelenia relacji istotnych czynnikw. W wymiarze praktycznym owocuje to tym, e twrcy decyduj si na zastosowanie jednej lub kilku alternatywnych strategii w procesie tworzenia nowych marek. Produkty stanowice kopi (Me too products) s podobne do oryginaw w swym zaoeniu, marketingu, funkcji oraz nazwie marki. Nie mog jednak skutecznie rywalizowad z nimi, jednakowo stanowi szans wejcia na rynek z tanim produktem przy maym ryzyku. Inna strategia polega na stworzeniu marki od zera, a nie poprzez skopiowanie ju istniejcej, zbudowanie otoczki i zapotrzebowania na zupenie now. To oznacza odkrycie i wykorzystanie unikalnej niszy. Jest to take proces kosztowny i czsto zawodny176. Te same mechanizmy tworzenia i utrzymywania marki maj odniesienie do wiata pozabiznesowego. Ostatnie dekady przyniosy rozwj tworzenia marek nie tylko w wiecie konsumpcjonizmu, ale take w odniesieniu do wartoci kulturalnych, religijnych, szczeglnie ze strony szk, kociow, muzew, szpitali i polityki. Wszystkie te instytucje zaczy wykorzystywad koncepcj marki nie tylko w celu wyraenia swych idei i wytworzenia spoecznego kapitau, ale rwnie jak w przypadku wiata biznesu wyrnienia swych instytucji na tle innych177. Te same zasady odnosz si do stosunkw midzynarodowych i rl paostw w midzynarodowym systemie. Tworzenie marki paostw Posugujc si sowami jednego z autorw, najlepszy opis marki to wizja konsumenta na temat produktu: pojcie marki paostwa dotyczy postrzegania konkretnego kraju przez wiat zewntrzny178. Tworzenie marek przez polityczne podmioty jest stosunkowo nowe i moe byd postrzegane jako rozszerzenie kulturowego tworzenia marki. Szczeglnie rozwinite jest to w Stanach Zjednoczonych, gdzie rne stany s kojarzone z rnymi cechami: Floryda i Hawaje z plaami i tropikalnymi owocami; Maine i Oregon z piknymi
175

J.B. Twitchell, op. cit., s. 38. Kolejny praktyk dokonuje podziau tworzenia marki na fazy: w latach 50. tworzenie marki wizao si z UCO (Unikatowa Cecha Oferty, ktra skupia si na produkcie, a nie m arce); w latach 60. pojawio si ECO (Emocjonalna Cecha Oferty, w ktrej do marek przypisany jest konkretny adunek emocjonalny). W latach 80. stworzono koncepcj OCO (Organizacyjna Cecha Oferty kryjca si za konkretn mark firma lub korporacja sama w sobie staje si mark). W latach 90. pojawio si MCO (Markowa Cecha Oferty, w ktrej marka jest silniejsza ni fizyczny wymiar caego produktu). M. Lindstrom, Brand Sense, Build Powerful Brands Through Touch, Taste, Smell, Sight, and Sound , New York Free Press 2005, s. 4. 176 J.M. Murphy, op. cit., s. 1-2. 177 J.B. Twitchell, op. cit., s. 3. 178 P. van Ham, op. cit., s. 2.

Strona 49 z 201

wybrzeami; Nowy Jork z centrum sztuki i miejscem zakupw; Nevada z hazardem i stolic rozrywek. Te stany, ktre nie maj przypisanych marek, stworzyy swoje hasa: Virginia jest dla zakochanych, W Pennsylvanii masz przyjaciela, czy te Oklahoma jest OK. Hasa te nie mwi niczego o stanie, jednak zapadaj w pamid i od razu s przywoywane gdy o nim mowa179. W rodowisku midzynarodowym niektre narody s znane i posiadaj uznan mark: Francja za kultur, dobre jedzenie, ser oraz wino; czy te Szwajcaria za posiadane banki i neutralnod. Gdy jednak kraje nie maj atwo identyfikowalnej marki, musz woyd wiele wysiku aby zbudowad tak od podstaw. Tworzenie marki moe byd kontekstualne, tak jak Zachd postrzega paostwa jak konsumowane produkty: przyjazny (skierowany w stron Zachodu), wiarygodny (sojusznik), agresywny (prowadzcy polityk ekspansjonizmu) czy niewiarygodny (paostwo zbjeckie)180. Pomylne stworzenie marki w przypadku paostwa jest rwnie trudne, co tworzenie marki w wiecie biznesu. W obu rodowiskach czoowe marki s bardzo konkur encyjne. Coca-Cola byd moe i jest najwartociowsz mark na wiecie, ale musi cay czas dbad o swoj pozycj, ktr stara si zajd Pepsi. Rnica pomidzy firmami nie sprowadza si do produktu, ale ich wizerunku181. Wizerunek i reputacja staj si kluczowymi elementami strategicznego dobra paostwowego, kapitaem eksportowym, ktry oferuje si tym, na ktry chce wywrzed wpyw182. Korzystnym efektem ubocznym kampanii budowania uznanej marki, moe byd mniejszy szowinizm i prowincjonalizm, bowiem paostwo stara si zwikszyd liczb konsumentw oraz dotrzed do wikszej liczby podmiotw.Aby sprzedad, trzeba porozumiewad si nie swoim jzykiem, lecz jzykiem konsumenta183. By jednak odnied sukces, kraj budujcy mark musi byd stanowczy, a nawet zuchway. Procesy globalizacji i wzrostu znaczenia midzynarodowego rynku medialnego prowadz do wzrastajcego postrzegania paostw przez pryzmat ich wizerunku i reputacji. Z tego te powodu Belgia kilka lat temu postanowia zmienid swj wizerunek zastpujc swj nieprzemylany obraz bardziej ywym i weselszym. Jak powiedzia jeden z belgijskich przedstawicieli, celem Belgii byo pjcie drog firmy Virgin brytyjskiego imperium biznesowego Sir Richarda Bransona, ktre chod nie jest due, jest wszdzie tam gdzie si spojrzy184. Podobnie postpi rzd Tony`ego Blaira, ktry zbudowa wizerunek Nowej Partii Pracy, poprzez rozbudowan kampani reklamow, opierajc si na hale Cool Britannia185. Posiadanie marki stao si obecnie cennym kapitaem obok geopolityki i
179 180

J.B. Twitchell, op. cit., s. 290. P. van Ham, op. cit. s. 3. van Ham idzie dalej piszc, e tworzenie marki przez paostwo stopniowo wy piera nacjonalizm. Tworzenie marki wykorzystuje histori paostwa, jego geografi, aspekty etniczne. Wszystko po to, aby stworzyd wyrniajcy si obraz wykorzystywany w yczliwej kampanii, w ktrej brakuje gboko zakorzenionych, czsto antagonistycznych elementw narodowej tosamoci i wyjtkowoci, ktre towarzysz nacjonalizmowi. Poprzez marginalizacj narodowego szowinizmu, tworzenie marki w wielkim stopniu przyczynia si do dalszego wzmocnienia pokojowych stosunkw w Europie. P. van Ham, op. cit, s. 3. 181 J.B. Twitchell, op. cit., s. 13-14. 182 Ibidem, s. 294. 183 Ibidem, s. 294. 184 Cytat za: P. van Ham, op. cit., s. 4. 185 Ibidem, s. 4.

Strona 50 z 201

tradycyjnie postrzeganej siy. Tworzenie marki jest kluczowe tak dla paostw jak i przedsibiorstw aby wyrnid si z tumu, szczeglnie, e bardzo czsto oferuj podobne produkty: terytorium, infrastruktur, wyksztaconych obywateli i jak dla przykadu jest w Zatoce Perskiej niemal identyczny system sprawowania rzdw. Byd moe nie ma bardziej wyrazistego przykadu ni Unia Europejska, sztuczny produkt, ktry polega w duym stopniu na marce, stanowicej podpor jej legitymizacji. UE osigna uznanie jako odrbny podmiot ze swoim wasnym znakiem okrgiem gwiazd na bkitnym tle ukuwajc termin euro, ktry zaczto wykorzystywad w kadym moliwym kontekcie od festiwali muzycznych (Eurowizja) przez poczenie kolejowe Wielkiej Brytanii z kontynentem (Eurostar) na wsplnej walucie kooczc. UE obwieszcza swej klienteli, e kupujc ten produkt w tym wypadku czonkostwo wchodz w wiat bezpieczeostwa, wyrafinowania oraz przynalenoci186. Istniej rwnie negatywne aspekty opartego na rywalizacji budowania mar ek. Wychodzc naprzeciw konsumentom traci si wyjtkowod. Bezwzgldny marsz centrw handlowych przez Ameryk i wiat oznacza, e w kadym miejscu na wiecie mamy takie same sklepy i takie same marki. Nieustannie rozwijajcy si Dubaj oznacza, e to miasto paostwo stao si wyjtkowym miejscem na wiecie, ale jednoczenie jest takie samo jak inne. Obserwujc problem z innego punktu widzenia, mona powiedzied, e tworzenie marki wymaga pozostania na kursie, zachowania tej samej perspektywy i polityki, tak aby zachowad wizerunek marki. To jednak wywouje ograniczenia tak w krajowej, jak i zagranicznej polityce. Katar jako przykad budowania marki maego paostwa Niewiele paostw w ostatnich latach wzio do serca lekcj pync ze znaczenia budowania marki, tak jak zrobi to Katar. Strategia tworzenia marki w przypadku Kataru przebiega na wielu frontach. Pod wzgldem politycznym Katar uzyska wysok pozycj w ramach GCC. Podnis te wiedz o mikropaostwach poprzez goszczenie wielu istotnych konferencji midzynarodowych i zaktywizowanie swojego udziau w organizacjach midzynarodowych. W listopadzie 1997 r. w Doha odbyo si wspierane przez Stany Zjednoczone spotkanie dotyczce gospodarki obszaru Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej, na ktrym gocili take przedstawiciele Izraela. Spotkanie wiatowej Organizacji Handlu (WTO) w listopadzie 2001 r. dao Katarowi szans zorganizowania serii negocjacji handlowych w ramach tak zwanej Rundy Doha. Pozycja w wiecie muzumaoskim ulega poprawie w wyniku zorganizowania w Doha w marcu 2003 r. spotkania Organizacji Konferencji Muzumaoskiej (OIC). Nieco pniej, w czerwcu 2005 r., Katar by miejscem obrad Grupy 77. W padzierniku 2005 r., Katar wybrano na dwuletni kadencj do Rady Bezpieczeostwa ONZ. Strategia budowania marki dotyczy take celw ekonomicznych. Zasoby ropy naftowej od dawna stanowiy element wizerunku, jednak ostatnio Katar rozpocz rozwj produkcji gazu ziemnego. W prasie zaczto pisad o Katarze w kontekcie ogromnych ich
186

Ibidem, s. 5-6.

Strona 51 z 201

zasobw trzecich na wiecie. Kolejnym elementem budowy wizerunku w wymiarze ekonomicznym byo stworzenie linii lotniczych Qatar Airways. Reprezentuj one kraj dziki temu, e nazwa Kataru pojawia si za kadym razem, gdy samoloty wzbijaj si w niebo. Dla Kataru to oczywicie forma reklamy. Sport to kolejny istotny aspekt budowy wizerunku Kataru, szczeglnie w odniesieniu do corocznych wydarzeo. W tenisie, od 1998 r. w Katarze odbywa si turniej ExxonMobil Open. W 2006 r. czoowy tenisista wiata, Roger Federer, obroni tutaj swj tytu. Qatar Masters od 1998 r. znajduje si na licie wydarzeo w ramach azjatyckiego zwizku golfa Asian Professional Golfers Association (PGA). Kraj goci te coroczne Qatar International Rally. Najwiksze wydarzenie sportowe odbyo si w grudniu 2006 r., gdy odbyy si tu XV Igrzyska Azjatyckie. Katarscy sportowcy uczestnicz rwnie w midzynarodowych imprezach lekkoatletycznych i zapaniczych. Wielu z nich otrzymao nawet katarskie obywatelstwo, tak aby mogli wystpowad w narodowych barwach. Pod wzgldem wydarzeo kulturalnych naley wymienid coroczny Qatar Cultural Festival, ktrego szsta odsona odbya si w 2006 r. Niezwykle ambitny plan rozwoju wiatowej klasy muzew sprawi, e Katar zagoci na wiatowej mapie sztuki. Sztandarowym muzeum jest Muzeum Sztuki Muzumaoskiej. Niedaleko umieszczono Bibliotek Narodow i Muzeum Historii Naturalnej. Trwaj prace w Muzeum Fotografii i Muzeum Ubiorw Tradycyjnych i Tekstyliw, ktre umieszczono w starym forcie. Planowane jest take Arabskie Muzeum Sztuki Nowoczesnej187. Kolejna istotna inicjatywa to Education City, powstaa i rozwijana pod skrzydami wspieranego z kasy paostwowej Katarskiej Fundacji Edukacji, Nauki i Rozwoju Spoecznego (Qatar Foundation for Education, Science and Community Development). Kompleks mieci lokalne filie Texas A&M University (inynieria); Cornell University (szkoa medyczna), Virginia Commonwealth University (sztuka i projektowanie); Carnegie Mellon University (informatyka i biznes) oraz Georgetown University (stosunki midzynarodowe). Goci rwnie Rand Qatar Policy Institute. Powsta rwnie Qatar Science and Technology Park. Majc na uwadze liczne trudnoci, z jakimi przychodzi borykad si przy tworzeniu marki, Katar musi odpowiedzied sobie na wiele kluczowych pytao. Jakie s cel e Kataru? Dlaczego Katar buduje swoj mark? Jaki jest rynek? Kim s odbiorcy? Kogo Katar stara si dosignd i przekonad swoj mark? Jakie rodki Katar jest gotw zastosowad aby zrealizowad te cele? Tworzenie nowej marki to proces trudny, dugi i drogi. Wymaga on wytworzenia lub wykorzystania ju istniejcej unikatowej niszy w rodowisku. Celem priorytetowym Kataru, jako jednego z kilku rozwinitych dziki surowcom energetycznym i tradycyjnym mikropaostw Zatoki Perskiej, jest odrnienie si od innych. Strategia kopiowania nie
187

Wszystkie te ambitne i kosztowne projekty zyskay zainteresowanie po nagym zdymisjonowaniu i osadzeniu w tymczasowym areszcie domowym w 2005 r. szajcha Sauda Ibn Muhammada Ibn Ali Al Saniego, przewodniczcego Narodowej Rady Sztuki, Kultury i Dziedzictwa Naukowego. Szajch Saud zelektryzowa wiat sztuki gromadzc dziea sztuki muzumaoskiej. Nie podano oficjalnego powodu dymisji, jednak kr plotki o kupowaniu niektrych dzie do swojej prywatnej kolekcji. O tej sprawie pisa New York Timesa z 09.03.2005 oraz londyoski The Art Newspaper z 14 i 31.03.05.

Strona 52 z 201

przyniesie oczekiwanych sukcesw. Innymi sowy, marka Kataru musi odrniad to paostwo od innych w regionie. Oznacza to jednake nie tylko odrzucenie strategii prostego skopiowania drogi Dubaju. Wydarzenia sportowe, Qatar Airways, kulturalne i handlowe festiwale mog poprawid obraz Kataru, ale nie wystarcz do stworzenia rozpoznawalnej marki. Dokonujc zapoyczenia z celw typowych dla komercyjnego budowania marki, Katar musi pamitad, e to nie produkt jest najwaniejszy bardziej doznanie. Produkt zaspokaja potrzeby, jednak to doznanie zaspokaja pragnienia. Produkt Kataru musi wyjd poza wytworzenie odpowiedniej jakoci w stron rozbudzenia potrzeby na mark. Identyfikacja jest tylko pierwszym krokiem na drodze do budowania marki; kluczowe jest stworzenie podanej, wiarygodnej osobowoci. Nacisk musi byd pooony nie tylko na rozpowszechnianie marki, ale i uwzgldnienie dialogu. Od marki wymaga si uczciwoci, ale rwnie istotne jest zdobycie i utrzymanie zaufania188. Wreszcie, ostatnim krokiem na drodze do sukcesu jest rozszerzenie marki. Korzyci ze stworzenia marki s oczywiste. Podnosz one presti paostwa. Mog te zwikszyd rozpoznawalnod Kataru na wiecie: czym jest ten kraj, gdzie ley, co jest w nim takiego wanego, co czyni go wyjtkowym. Dziki odpowiedniemu wizerunkowi, Katar staje si czym wicej ni miejscem produkcji ropy naftowej czy gazu ziemnego. Doha przestaje byd anonimowym miejscem za spraw nowoczesnych budynkw i centrw handlowych. Kluczow korzyci jest jednak to, e zapewnia to mikropaostwu legitymizacj. To z kolei prowadzi do najwaniejszego czynnika zwikszonej wiadomoci i legitymacji przysugujcej Katarowi w kwestiach tak krajowych jak i zagranicznych ktra zwiksza prawdopodobieostwo jego przetrwania. Naley jednoczenie pamitad, e tworzenie marki wie si z szeregiem wad i ograniczeo. Jeden z wymienionych wczeniej problemw to opracowanie wyrnika na tle innych, uniknicie schematu kopiowania i odnalezienia swego wasnego miejsca. Uywajc pojd z dziedziny ekonomii, Katar to produkujce surowce energetyczne paostwo Zatoki Perskiej, ktre stoi w obliczu problemu przewagi komparatywnej: Katar i ssiadujce paostwa s ubogie w inne od energetycznych surowce i wszystkie rywalizuj we wsplnej walce o dywersyfikacj. Dotyczy to take strategii tworzenia marki: rywalizuj z tej samej pozycji, a ten kto zajmie pierwsze miejsce wraz ze swoj wyjtkow strategi, nie tylko zostanie liderem, ale rwnie osignie trudn do podwaenia pozycj. Mae paostwa zawsze pozostan maymi, dlatego polityka tworzenia marki zawsze musi odzwierciedlad podstawy natury Kataru. Z angielskiego przeoy Robert Czulda

188

M. Gobe, Citizen Brand: 10 Commandments for Transforming Brands in a Consumer Democracy, New York Allworth Press, 2002.

Strona 53 z 201

Steven Wright

Polityka zagraniczna Kataru: geopolityka i strategiczne filary

Ze wzgldu na trzecie na wiecie zasoby gazu ziemnego, Katar wybi si na pozycj globalnego lidera wrd producentw i eksporterw gazu skroplonego (LNG) oraz paliwa z gazu (GTL), a jego znaczenie w midzynarodowej siatce bezpieczeostwa energetycznego stao si istotne. Od pocztku lat 90. polityka zagraniczna Kataru jest swego rodzaju paradoksem, take na tle innych paostw GCC. Obejmuje ona wiele kierunkw dziaania, ktre mona uznad za odmienne od polityki prowadzonej przez piciu pozostaych czonkw GCC. Katar zerwa z typowymi dla innych paostw stanowiskami poczwszy od nawizania stosunkw gospodarczych z Izraelem, na dziaaniach dyplomatycznych zwizanych z iraoskim programem atomowym kooczc. A do 2007 r. relacje Kataru z Arabi Saudyjsk wywoyway wyrany niepokj wrd krajw GCC, co samo w sobie stanowi interesujcy problem badawczy. Od momentu swojego powstania w 1996 r., rwnie Al -Dazira staa si niejako synonimem kontrowersji nie tylko wrd najbliszych ssiadw Kataru, ale rwnie na poziomie globalnym. Istotnym problemem badawczym wydaje si wic nie tylko zrozumienie globalnego schematu zoonej polityki zagranicznej Kataru, ale take procesu jej tworzenia, zarwno na poziomie regionalnym, jak i w coraz wikszym stopniu na poziomie midzynarodowym. Celem tego artykuu jest zidentyfikowanie strategicznych filarw polityki zagranicznej Kataru. Ukazana zostanie historyczna ewolucja katarskiej polityki zagranicznej ze szczeglnym uwzgldnieniem jej pocztkw z lat 90. Umoliwi to przedstawienie uwarunkowao, struktur oraz procesw, ktre uksztatoway jej wyniki. Gwn tez caego artykuu stanowi twierdzenie, e strategiczne podstawy polityki bezpieczeostwa Kataru spoczyway na dwch filarach: bezpieczeostwa wewntrznego systemu politycznego oraz pragnienia autonomii w zakresie polityki zagranicznej i wewntrznej. Artyku ukae, i Katar przyj wiele rnych metod maksymalnie efektywnej realizacji postawionych sobie celw, ktre w olbrzymim stopniu stanowi odpowied na geopolityczn presj, jakiej poddawane s mae paostwa. Przyjo si uwaad, i kraje Zatoki Perskiej obray strategi utrzymywania rwnowagi na wielu poziomach, w ktrej elity dokonay racjonalnych ocen w odniesieniu do najwikszych istniejcych w danej chwili zagroeo bezpieczeost wa189. Przyjta w tym artykule metoda analizy naley do kategorii teoretycznego pluralizmu, ktra wykracza poza tradycyjne ograniczenia realizmu politycznego190. Analiza bdzie opierad si na przyjciu
189 190

S. David, Explaining Third World Alignment, World Politics, 43 (1991), s. 233-256. B. Buzan, R. Little, International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations, Oxford University Press 2000. Na temat oceny metodologii badao nad polityk zagraniczn Bliskiego Wschodu zob. R.A. Hinnebusch, A. Ehteshami, The Foreign Policies of Middle East States, Lynne Rienner Publishers 2002; G. Nonneman, Analyzing Middle East Foreign Policies and the Relationship with Europe , Routlegde 2005; B.

Strona 54 z 201

zintegrowanej analizy czynnikw na poziomie subpaostwowym. Kompleksowe ukazanie odgrywajcych kluczow rol si wymagad bdzie przedstawienia zwizku tych czynnikw ze sfer transnarodow. Aby osignd postawione zamierzenia, rozwaania naley rozpoczd prezentacj geopolitycznych si, a dopiero potem przejd do analizy procesu podejmowania decyzji.

Regionalny geopolityczny i historyczny kontekst

Geopolityczne pooenie Kataru stanowi historyczny element wpywajcy na ocen zagroeo i wyzwao przed jakim sta i stoi ten kraj. Poniewa uwarunkowania te w natura lny sposb ksztatoway polityk bezpieczeostwa, uzasadnione wydaje si rozpoczcie od nakrelenia odpowiedniego kontekstu. Geograficzny i demograficzny rozmiar odrnia Katar od ssiadw Iranu oraz Arabii Saudyjskiej ktrzy s mocarstwami regionalnymi. W pewnym okresie historii rwnie Indie stanowiy centrum geopolityczne, ktre w znaczcy sposb ksztatowao wewntrzn i zewntrzn polityk Kataru. Dotyczy to gwnie okresu 1916-1971, w ktrym Katar stanowi brytyjski protektorat i w nieformalny sposb czd Indii Brytyjskich191. Przeniesienie w 2001 r. si z bazy lotniczej Prince Sultan w Arabii Saudyjskiej do Kataru sprawio, e podobn rol w polityce bezpieczeostwa zaczy penid Stany Zjednoczone. Pooenie Kataru sprawia, e kraj jest zmuszony szukad przeciwwagi w postaci sojuszu obronnego lub parasola ochronnego. Mona to wyranie dostrzec obserwujc niektre dziaania przywdcw Kataru w relacjach z imperium osmaoskim, a przede wszystkim w relacjach z Wielk Brytani a do 1971 r. Zapewnienie Stanom Zjednoczonym dostpu do bazy powietrznej Al Udajd wpisuje si w t sam logik. Historycznie to wanie Arabia Saudyjska moe byd postrzegana jako powane zagroenie dla bezpieczeostwa Kataru. Ju od 1851 r. emir Fajsal Ibn Turki as-Saud wyraa aspiracje do rozszerzenia wpyww paostwa wahabbickiego. Chcia to uczynid wykorzystujc pretekst, jakim byo zbieranie rocznego podatku (zakat) z Bahrajnu, ktry w tym czasie sprawowa kontrol nad Pwyspem Katarskim. W pniejszym okresie, ju pod rzdami rodu Al Sani, obawa przed aneksj ze strony Arabii Saudyjskiej zajmowaa kluczow rol we wszystkich kalkulacjach na temat bezpieczeostwa. To wanie ta obawa doprowadzia do podpisania w 1916 r. traktatu z Wielk Brytani, ktry czyni z Kataru specjalny protektorat192. Umowa ta dawaa Katarowi pewien poziom bezpieczeostwa, jake niezbdny dla przetrwania dojrzaego paostwa. Porozumienie z Wielk Brytani byo momentem zwrotnym w historii Kataru i stanowio punkt odniesienia w polityce zagranicznej a do uzyskania niepodlegoci w 1971 r. Co wicej, poczucie zagroenia byo tak due, e nawet po podpisaniu traktatu wadca Kataru, szajch Abd Allah Ibn Jassim Al Sani wielokrotnie
Korany, A.E. Hillal Dessouki, The Foreign Policies of Arab States: The Challenge of Globalization , American University of Cairo Press 2008. 191 J. Onley, The Arabian Frontier of the British Raj: Merchants, Rules, and the British in the Nineteenth-Century Gulf, Oxford University Press 2007. 192 Traktat pomidzy Wielk Brytani a Katarem zosta podpisany 3 listopada 1916 r. Brytyjczycy ratyfikowali go jednak dopiero 23 marca 1918 r.

Strona 55 z 201

prosi Wielk Brytani o wiksze gwarancje bezpieczeostwa z obawy przed Arabi Saudyjsk. Przyczynio si to w duej mierze do poruszenia przez Brytyjczykw tej kwestii w traktacie regulujcym stosunki z Arabi Saudyjsk. W 1927 r. traktat z Duddy wzywa do utrzymywania pokojowych relacji pomidzy Saudyjczyami a Katarem oraz innymi szajchanatami Zatoki. Pomimo traktatw z 1916 r. i 1927 r., Katar stan przed koniecznoci walki o swoj autonomi. Reakcja Arabii Saudyjskiej na katarsk koncesj na wydobycie ropy naftowej jest znamiennym przykadem. Krl Abd al-Aziz as-Saud poinformowa wadc Kataru, e mieszkaocy Pwyspu Katarskiego s jego poddanymi i wchodz w skad dira (terytorium do ktrego roci si prawa plemienne). Stwierdzi wtedy, e jego zwierzchnictwo nie jest wymuszane, ale wynika z chci zachowania przyjaznych stosunkw z Brytyjczykami193. Zagroenia bezpieczeostwa w relacji midzy Katarem a Arabi Saudyjsk byy widoczne rwnie na paszczynie wewntrzpaostwowej, co wynikao ze skomplikowanych relacji poddaostwa wewntrz niektrych plemion. Due plemi al -Murra stanowi tego dobry przykad, bowiem jego historyczne terytorium znajdowao si w strefie przygranicznej, na obszarze obu paostw194. Abd al-Aziz as-Saud wykorzysta t sytuacj do usprawiedliwienia swych ekspansjonistycznych ambicji kosztem suwerennoci Kataru195. W momencie pojawienia si kwestii koncesji na wydobycie ropy naftowej, wysun on argument o istnieniu poddaostwa plemiennego. Wpyw oraz wadza, jakie mia wadca w kluczowych plemionach, lub grupach tego samego plemienia, w szczeglnoci w strefie przygranicznej, s zatem decydujce w zrozumieniu zoonoci postrzegania przez plemiona suwerennoci terytorialnej lub dira. Kwestia ta odegraa kluczow rol w granicznych sporach Kataru z Arabi Saudyjsk. Widmo dziaao Arabii Saudyjskiej, starajcej si podwayd bezpieczeostwo i autonomi Kataru, zarwno wewntrznie jak i zewntrznie, ma wic wyrany rodowd historyczny. W kontekcie zagroeo dla Kataru postrzegad mona rwnie Iran. Zarwno rozmiar geograficzny jak i wiadomod bycia wyrniajc si si w regionie nadaj temu krajowi wyjtkowe geopolityczne znaczenia na obszarze Zatoki Perskiej. Jest to widoczne szczeglnie od czasw rzdw Szaha Abbasa I w XVI w. Ambicja bycia dominujc si w regionie wykrystalizowaa si wskutek prowadzenia ekspansywnej polityki zagranicznej przeciwko Portugalczykom oraz imperium osmaoskiemu. Naley podkrelid rwnie rnice kulturowe, jzykowe i religijne, ktre w wpywaj na nieufnod, jaka wystpuje w regionie pomidzy Arabami i Persami. Na paszczynie politycznej, stosunki Kataru z Iranem szczeglnie po iraoskiej rewolucji byy mniej napite ni stosunki Iranu z Bahrajnem, Kuwejtem czy Arabi Saudyjsk, ktre od czasu do czasu dochodziy do poziomu otwartej wrogoci. Te bardziej wywaone relacje mona przypisad wsplnie wykorzystywanym zasobom o charakterze strategicznym najwikszym na wiecie samodzielnym pokadom gazu ziemnego North

193 194

P. Tuson, Records of Qatar: Primary Documents 1820-1960, Slough: Archive Editions 1991. D.P. Cole, Nomads of the Nomads: The Al-Murrah Bedouin of the Empty Quarter, Aldine Pub. Co. 1975. 195 P. Tuson, op. cit.

Strona 56 z 201

Field/South Pars]196. Nierwne wykorzystywanie zasobw moe byd jednak w duszej perspektywie czasu powanym wyzwaniem w stosunkach dwustronnych. Katar rozpocz eksploatacj z gazu ziemnego z obszaru morskiej granicy z Iranem a nastpnie od strony Pwyspu Katarskiego. Wynikajca z ograniczeo technologicznych i moliwych sankcji niezdolnod Iranu do eksploatacji z, przekada si na przekonanie w Teheranie, e Katar mgby rozpoczd wykorzystywanie zasobw po iraoskiej stronie. Pomimo tego potencjalnego zagroenia, Iran zasygnalizowa chd rozwijania strategicznych stosunkw dwustronnych z Doh. Scementowanie stosunkw z Doh to skuteczny sposb na wywoanie podziau wrd krajw GCC, biorc pod uwag jego niezalen polityk zagraniczn197. Kluczowe wyzwanie dla bezpieczeostwa wynikajce ze strony Iranu moe znajdowad si na poziomie wewntrzpaostwowym. Obecnod licznej mniejszoci perskiej w Katarze pozwala racjonalnie wywnioskowad podstp, przynajmniej z punktu widzenia psychologii . Katar dowiadczy duego napywu perskich imigrantw w okresie midzywojennym. Przyczyn takie stanu rzeczy byy polityczne i ekonomiczne wstrzsy w p rzededniu upadku perskiej dynastii Kadarw. Przybyli wwczas imigranci utworzyli osobn kategori, odrbn od Baharina,198 ktra od dawna zamieszkiwaa Pwysep Katarski199. Dla porwnania, Persw uznano za mniejszod w Katarze okoo 1908 r.200 (ok. 425 os., a ju w 1939 r. perska spoecznod staa si najwiksz niearabsk grup (ok. 5 tys. osb)201. Co ciekawe, trend ten by podtrzymywany. Pierwszy spis ludnoci w Katarze w kwietniu i maju 1970 r. wykaza, e najwiksz nie-katarsk grup byli Persowie, ktrzy stanowili wtedy 32% nie-Katarczykw. czna ich liczba wyniosa 20 843 os. (ok. 18% caej populacji)202. Chocia w 1986 r. spis ludnoci wykaza, e najwiksz nie-katarsk grup stali si obywatele z krajw Azji Poudniowej, to wieloletnia obecnod duej rzeszy Persw w Katarze, w poczeniu z iraoskimi roszczeniami co do zwierzchnoci nad Bahrajnem, wytworzya w kraju jasne geopolityczne przekonanie o istnieniu wewntrznego i zewntrznego zagroenia. Przekonanie to zostao wzmocnione w momencie regionalnego Zeitgeistu podczas rewolucji muzumaoskiej w 1979 r. Katar musia rwnie stawid czoa geopolitycznemu zagroeniu ze strony Bahrajnu, ktrzy mia faktyczn wadz nad Pwyspem Katarskim a do 1868 r. W 1867 r. al -Chalifa bezskutecznie prbowa zdusid rebeli wrd mieszkaocw wschodniego Kataru203. Nie godzili si oni na jego zwierzchnictwo, ktre w latach 60. XIX w. byo symboliczne 204. W przededniu tych zdarzeo Wielka Brytania wzmocnia swoje relacje z rodem Al Sanich. W 1868
196

Samodzielne zasoby gazu ziemnego oznaczaj, e nie towarzysz im inne surowce, jak ropa naftowa czy wgiel kamienny. 197 Wywiad z Madubem Zwajrim, Doha, listopad 2008. 198 Baharina to arabska grupa odamu szyickiego, wywodzca si z Bahrajnu. 199 John Lorimer szacowa, e w 1908 r. ich liczba wynosia okoo 500 os. 200 J.G. Lorimer, Gazetter of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia , Slough: Archive Editions 2003. 201 R. Said Zahlan, The Creation of Qatar, Routledge 1979. 202 A.L.P. Burdett, Records of Qatar, 1966-1971, 4: 1970-1971, Slough: Archive Editions 2006. 203 Szerzej na temat rebelii w 1867 r. we wschodnim Katarze zob.: J.G. Lorimer, op. cit. 204 Szerzej na temat wadzy al-Chalify nad Pwyspem Katarskim w latach 60. XIX w. zob. W.G. Palgrave, Narrative of a Years Journey Through Central and Eastern Ar abia (1862-63), Macmillan and Co. 1865.

Strona 57 z 201

r. Muhammad Ibn Al Sani podpisa z Brytyjczykami traktat morski, ktrego celem byo zapobieganie aktom piractwa. Umowa ta oznaczaa, i Wielka Brytania formalnie uznaa Muhamada Al Sani za wadc Pwyspu Katarskiego i jednoczenie zaprzestaa uznania wadzy zwierzchniej ze strony al-Chalify205. Oba kraje od dawna spieray si o miasto Zubarra i wyspy Hawar, w tym o Kitat Darada, wysp Danan, Faszt ad-Dibal206. Powanie komplikacje na paszczynie politycznej nie wynikay wycznie ze sporw terytorialnych. Istotn przyczyn byy rwnie niespokojne relacje pomidzy dwoma rzdzcymi plemionami. To wanie Bahrajn zdecydowa si w kwietniu 1986 r. wybudowad posterunek obserwacyjny na Faszt ad-Dibal, co miao powany wpyw na stosunki dwustronne. Incydent doprowadzi do zatrzymania przez Katar 29 zagranicznych pracownikw (pniej zwolnionych), ktrzy wykonywali prace budowlane. Jednostronn decyzj Katar skierowa spr terytorialny przed oblicze Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci. Wniosek z lipca 1991 r. oznacza odrzucenie prby rozwizania problemu na drodze rozmw dwustronnych lub wielostronnych z pomoc mediacji Arabii Saudyjskiej. Miao to swoje konsekwencje w katarskich stosunkach z Arabi Saudyjsk. Wkroczenie Kataru do brytyjskiej strefy wpyww zostao przerwane w 1872 r. , gdy imperium osmaoskie okupowao pwysep. W 1916 r. Wielka Brytania podpisaa z szajchem Abd Allahem Ibn Jassimem Al Sanim traktat o ochronie. Stajc si protektoratem, Katar mg oddad sprawy zwizane z polityk zagraniczn i bezpieczeostwa Brytyjczykom i skupid si na bezpieczeostwie systemu politycznego oraz autonomii w polityce wewntrznej. Nagy kres brytyjskiego parasola ochronnego rozpocz si w styczniu 1968 r., gdy Wielka Brytania ogosia, e przestaje dbad o bezpieczeostwo Kataru wraz z koocem 1971 r. Katar rozpocz wtedy negocjacje z Bahrajnem oraz pozostaymi emiratami (Trucial States) na temat utworzenia unii. Wizja ta jednak nie zostaa zrealizowana. Chocia Wielka Brytania nadal miaa w Katarze swoje strategiczne i gospodarcze interesy, to zabrako porozumienia dajcego Katarowi autonomi i bezpieczeostwo od wpyww si zewntrznych. Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi byy w tamtym okresie w pocztkowej fazie rozwoju. Waszyngton otworzy swoj ambasad w Katarze dopiero w 1973 r. Powstaa w pierwszych latach po uzyskaniu niepodlegoci sytuacja geopolityczna przeoya si na nieuchronne, acz niechtne, wejcie w stref wpyww Arabii Saudyjskiej207. Katar odczuwa prawdziw presj wpywajc na zdolnod realizowania peni swojej autonomii w polityce zagranicznej. Raz jeszcze stosunki pomidzy obu paostwami wrciy do swojej historycznej formy. Gdy w 1979 r. wybucha iraoska rewolucja, Katar zjednoczy si z pozostaymi krajami Zatoki Perskiej w obawie przed zagroeniem, jakie niesie muzumaoska teokracja w Teheranie. Majc na uwadze liczn persk populacj w kraju,
205

Zob. C.U. Aitchison, Treaties and Engagements Relating to Arabia and the Persian Gulf , Gerards Cross: Archive Editions 1987. 206 J.S. Al-Arayed, A Line in the Sea: the Qatar v. Bahrain Border Dispute in the World Court, Berkeley: North Atlantic Books 2003. 207 Bliskie stosunki bilateralne mona byo dostrzec po zamordowaniu saudyjskiego krla Fajsala Ibn Abd alAziza as-Sauda w marcu 1975 r. oraz po mierci krla Chalida Ibn Abd al-Aziza as-Sauda w 1982 r. W obu przypadkach Katar zarzdzi 40-dniow aob.

Strona 58 z 201

zagroenie zyskao dostrzegalnego wymiaru. Co byo do przewidzenia, kierowany swoim interesem narodowym Katar sta si adwokatem idei kolektywnego bezpieczeostwa czonkw GCC. Stao si tak w gwnej mierze ze wzgldu na jawn chd Iranu do mieszania si w sprawy wewntrzne krajw regionu, czego potwierdzeniem byo wsparcie prby zamachu stanu w Bahrajnie w 1981 r. Majc na uwadze wybuch wojny iracko-iraoskiej w 1980 r. oraz zagroenie, jakie Iran stwarza dla szlakw przesyowych ropy naftowej, zrozumiae jest, e kierujc si interesem narodowym polityka zagraniczna Kataru w wikszym stopniu opara si na wsplnych dziaaniach krajw GCC. Zblienie z Arabi Saudyjsk byo jednym z elementw tej pragmatycznej strategii. Wane jest jednak podkrelenie, e przyjta polityka nie uczynia z Kataru wasala Arabii Saudyjskiej. Autonomia i bezpieczeostwo systemu politycznego pozostay kluczowymi celami w procesie podejmowania decyzji prze z katarskie elity, jednak byy niemoliwe do osignicia, biorc pod uwag brak relacji strategicznych podobnych do tych, jakie stworzy Katar z Brytyjczykami.

Ewolucja struktury procesu decyzyjnego

Podczas rzdw szajcha Chalify Ibn Hamada Al Sani (1972-1995), proces decyzyjny charakteryzowa si wysokim poziomem scentralizowania i patrymonialnoci. Dopiero pniejsze zmiany, prowadzce do stworzenia bardziej rozproszonego systemu, zaowocoway strukturalnym pluralizmem, co z kolei wpyno na ksztat przyszej polityki zagranicznej Kataru oraz strategi rozwoju gospodarczego. W pewnym sensie wynikao to z braku istnienia rywalizujcych ze sob wpywowych grup interesu, ale rwnie z powodu idiosynkretycznej natury samego wadcy, ktry zdecydowa si na scentralizowanie wadzy. Problem ten by wyranie dostrzegalny po 1972 r., gdy Katar wszed w okres przejciowy, po wycofaniu si Brytyjczykw. Tu po uzyskaniu niepodlegoci wadz straci szajch Ahmad Ibn Ali Al Sani. Centralizacja wadzy w polityce wewntrznej doprowadzia do powstania bardziej spersonalizowanej polityki zagranicznej. Struktura procesu decyzyjnego ma przecie kluczowe znaczenie w zrozumieniu, jak spjna lub niezintegrowana okazuje si byd polityka zagraniczna w krajach rozwijajcych si208. Jednak mimo tego, w Katarze dao si zauwayd ju w pierwszym okresie centralizacj procesu decyzyjnego. Zmiany we wadzach oraz cedowanie autonomii w procesie decyzyjnym na innych aktorw skutkoway stopniowym odejciem od struktury skupienia wadzy. W przypadku Kataru, gwny powd takiej zmiany moe byd oceniany z perspektywy ekonomii politycznej. Pozostae istotne czynniki wpywajce na odejcie od centralizacji to zarwno wynikajca z potrzeby wikszej efektywnoci koniecznod biurokratycznych reform jak i niezaprzeczalnie naciski na emira. Taka wanie bya natura systemu politycznego Kataru. Wybranie nastpcy tronu nastpio dopiero w 1977 r. dopiero pid lat po przejciu wadzy przez szajcha Chalif.

208

B. Korany, S. Akbik, Decision-Maig in a Non-State Actor OPEC, [w:] How Foreign Policy is Made in the Third World, B. Korany (red.), Boulder, CO: Westview Press 1986.

Strona 59 z 201

Ewolucja struktury jest kwesti niezwykle istotn, bowiem pozwala ona w duej mierze wyjanid zmian charakteru polityki zagranicznej Kataru w kontekcie wojny Iranu z Irakiem. Zwikszajca si rola wczesnego nastpcy tronu szajcha Hamada Ibn Chalify Al Sani stanowi dobr ilustracj rozszerzania si katarskiego systemu decyzyjnego. Szajch Hamad peni jednoczenie funkcj ministra obrony oraz gwnodowodzcego si zbrojnych. Do maja 1989 r. szajch Hamad sta si jeszcze bardziej istotn osob w procesie decyzyjnym. Obj wtedy rol przewodniczcego Wysokiej Rady Planistycznej. Wszystkie te wydarzenia stanowi elementu szerszego trendu, ktry pojawi si pod koniec lat 80. Emir scedowa wicej wadzy na nastpc tronu w sprawach zwizanych z codziennym funkcjonowaniem rzdu209. Co wane, zmiana ta nastpia w sytuacji globalnego spadku cen ropy naftowej oraz deficytu budetowego. Pierwszy nieznaczny deficyt budetowy pojawi si w 1986 r. W bardziej dokuczliwej formie trwa on od 1986 r do 2000 r., W lipcu 1989 r. emir znalaz si pod sil presj ze strony rzdu naciskajcego na przeprowadzenie reform, co przeoyo si na dalsz autonomi nastpcy tronu w podejmowaniu decyzji. Poczenie wszystkich czynnikw przyczynio si do pierwszych w historii przetasowao w rzdzie Kataru wikszod ministrw zostaa wymieniona. Kolejna rekonstrukcja rzdu nastpia we wrzeniu 1992 r., gdy gabinet zosta poszerzony o dwch kolejnych ministrw. Naley stwierdzid, e jako nastpca tronu szajch Hamad nie tylko skupia w swym rku wicej wadzy w procesie decyzyjnym, ale rwnie mia inn ni emir wizj polityki zagranicznej. Kwestia sprowadzenia z Afganistanu do Kataru wyprodukowanych w Stanach Zjednoczonych rakiet Stinger jest bardzo pouczajca. Rzd katarski sprowadzi rakiety za porednictwem trzeciej strony, a potem odmwi ich oddania Stanom Zjednoczonym. Konsekwencj byo wprowadzenie embarga na dostawy broni oraz pogorszenie wizerunku Kataru na arenie midzynarodowej. Joseph Kechichian uwaa, e szajch Hamad uzna to za bd w polityce zagranicznej Kataru, bowiem midzynarodowe konsekwencje byy wiksze ni zyski pynce z posiadania takiego uzbrojenia210. Po wojnie iraosko-irackiej oraz po wyzwoleniu Kuwejtu przez siy koalicji w 1991 r., mona byo wyranie dostrzec pozytywn zmian w polityce zagranicznej Kataru. Wynikao to nie tylko z podjtych reform wewntrznych i zwikszajcej si roli szajcha Hamada. Biorc pod uwag sposb, w jaki Katar zrcznie zbudowa swoj polityk zagraniczn (na pragmatyzmie opartym o interpretacj interesw narodowych ), moemy jasno dostrzec, i regionalny kontekst geopolityczny zmieni zasady gry w relacjach Kataru z Arabia Saudyjsk. Zmiany te stanowi pocztek bardziej autonomicznej polityki zagranicznej Kataru, realizowanej w oparciu o wasn ocen interesw narodowych oraz przy jednoczesnym pominiciu geopolitycznej presji jakiej kraj ten by poddawany. Jak zostao ju wczeniej wspomniane, w 1991 r. Katar zdecydowa si rozwizad spr terytorialny z Bahrajnem z pomoc Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci, a nie za poredn ictwem mediacji Arabii Saudyjskiej. Mona to oceniad jako nowe podejcie szajcha Hamada do katarskiej
209 210

Dobr ilustracj jest wzrost budetu biura nastpcy tronu po 1988 r. J.A. Kechichian, Power and Succession in Arab Monarchies: A Reference Guide , Lynne Rienner Publishers 2008.

Strona 60 z 201

polityki zagranicznej. Pocztkowo Bahrajn nie uznawa jurysdykcji sdu stojc na stanowisku, e spr powinien zostad rozwizany poprzez mediacje Arabii Saudyjskiej, ktra zgodzia si penid tak rol. W obliczu presji wywieranej na Katar przez Arabi Saudyjsk, chd Kataru do odzyskania autonomii za pomoc dziaao multilateralnych w ramach GCC jest szczeglnie wymowna, poniewa ma wpyw na ksztatujcy si krajowy kontekst decyzyjny w Katarze oraz na now wizj autonomicznej polityki zagranicznej, ktr szajch Hamad by w stanie zbudowad. Ignorujc rol Arabii Saudyjskiej w rozwizaniu sporu terytorialnego z Bahrajnem, stosunki obu paostw zaczy si systematycznie pogarszad. Punktem zwrotnym byo wydarzenie z padziernika 1992 r., gdy doszo do starcia granicznego. By to jasny sygna zmiany relacji dwustronnych. Niemniej jednak, ciekawe jest zaobserwowanie sposobu, w jaki uksztatowaa si katarska polityka zagraniczna podczas kryzysu, poniewa stanowi to pouczajce studium przypadku ilustrujce, w jaki sposb zmieniajca si struktura procesu decyzyjnego miaa wpyw na formowanie polityki zagranicznej. Szczeglnie interesujca wydaje si reakcja katarskich wadz. Katar jednostronnie wycofa si z porozumienia granicznego z 1965 r. Co wane, stanowcza reakcja Kataru doprowadzia do tego, i szajch Hamad przej kierownicz rol w procesie formuowania polityki obronnej i zagranicznej. Gdy w czerwcu 1995 r. wadz przej szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, relacje midzynarodowe Kataru stay si bardziej wyrazistym odzwierciedleniem nowej dynamiki oraz nabray autonomicznego charakteru, ktrego zalki mona byo dostrzec ju wczeniej. Biorc pod uwag kontekst, w ktrym rozpocza si transformacja polityki zagranicznej Kataru od pnych lat 80., zmiana w polityce wewntrznej Kataru przyspieszya proces pogarszania nienajlepszych relacji z kluczowymi krajami ssiednimi. W lutym 1996 r. doszo do prby obalenia wadz rzekomo na rozkaz byego emira i przy wsparciu krajw ssiednich211. Wskazuje to na geopolityczne zagroenia, na ktre Katar by naraony oraz suy do podkrelenia faktu, i bezpieczeostwo najlepiej mona byo osignd przez przyjcie wieloaspektowego schematu polityki zagranicznej ukierunkowanej na przezwycienie tych dostrzegalnych zagroeo. Rwnie due znaczenie ma szeroki zakres zmian, jakie w dziedzinie polityki, gospodarki i spraw spoecznych poczyni nowy emir, szajch Hamad. Zwikszona autonomia w realizowani polityki doprowadzia rwnie do ewolucji w zakresie polityki zagranicznej. W tym miejscu naley jednak w peni docenid zmian pokoleniow212. Jeden z najwaniejszych aspektw dotyczy mediw i wolnoci wypowiedzi, co bezporednio wie si z powstaniem telewizji satelitarnej Al-Dazira. Stacja staa si kontrowersyjna, a jednoczenie rewolucyjna na tle innych rodkw masowego przekazu w regionie. Miaa te olbrzymi wpyw na ksztatowanie katarskiej polityki zagranicznej oraz budow midzynarodowego wizerunku. W padzierniku 1994 r. zniesiono cenzur paostwow zaledwie kilka miesicy po dojciu do wadzy szajcha Hamada. W 1998 r. rozwizano Ministerstwo Informacji i Kultury. Ju w sierpniu 1994 r. szajch Hamad wyrazi zainteresowanie utworzeniem niezalenej stacji
211 212

Life Sentences for Qatari Coup Plotters, BBC News Online, BBC 1996. L.Y. Bahry, Elections in Qatar: A Window of Democracy Opens in the Gulf, Middle East Policy nr 6 (1999).

Strona 61 z 201

informacyjnej. W okresie od lutego do marca 1995 r., gdy by jeszcze nastpc tronu, podjto w tym zakresie pierwsze kroki213. Jego pogldy byy bez wtpienia bardziej postpowe. Przywizanie do wolnoci sowa oraz prawa do wyraania wasnych pogldw znalazo oddwik w wielu rodowiskach Zachodu, gdzie uznano to za przejaw liberalizacji Bliskiego Wschodu. Al-Dazira zostaa oficjalnie uruchomiona dekretem emira z lutego 1996 r. W listopadzie 1996 r. rozpocza nadawanie. Pocztkowo stacja transmitowaa jedynie przez szed godzin dziennie za porednictwem satelity Arabsat. Dopiero w styczniu 1999 r. zaczto nadawad przez ca dob214. Siostrzana stacja Al-Jazeera English zostaa uruchomiona w listopadzie 2006 r. Gdy w 1995 r. uchylono prawa zwizane z cenzur, postpowe promowanie wolnoci sowa stao si jednoczenie przeszkod oraz form soft power w polityce zagranicznej Kataru. Tu po tej politycznej zmianie, w styczniu 1996 r., katarska telewizja przeprowadzia debat w ktrej uchodcy z Bahrajnu Szajch Ali Salman oraz dr Mansur al-Damri zaatakowali rzd w Bahrajnie. Incydent ten wart jest zanotowania, bowiem po raz pierwszy w historii rzd paostwa nalecego do GCC zosta skrytykowany przez jedno z paostw czonkowskich215. W kontekcie stosunkw z Bahrajnem, ktre od 1986 r. uznad naley za problematyczne, dopuszczenie uchodcw do gosu w mediach stanowio logiczn kontynuacj tej strategii. Wedug oficjalnego stanowiska wadz katarskich, Al -Dazira nie jest instrumentem polityki zagranicznej, a dobr tematw nie wynika z adnej skrytej i podstpnej strategii. Innymi sowy, przyznanie autonomii Al -Dazirze oznacza, i stacja posiada swobod w wyborze materiaw i tematw. Swoboda wykorzystywania wolnoci sowa i niezalenoci edytorskiej daj dziennikarzom woln rk w wybieraniu materiaw, ktre maj najwiksze szanse zaciekawid odbiorcw. Wydaje si zasadne stwierdzenie, e moe to wzmocnid ten typ dziennikarstwa, ktry nie zawsze jest mile widziany przez niektre rzdy, szczeglnie te w regionie Bliskiego Wschodu. Co wicej, zgoda na swobod wypowiedzi jest oczywistym przykadem postpowej liberalizacji. To jednak swoisty miecz o dwch ostrzach. Dziaalnod Al-Daziry spotkaa si z krytyk ze strony paostw ssiednich. Z drugiej strony bya to innowacyjna metoda (korzyci pynce ze stosowania soft power) projekcji siy politycznej oraz wpywania, co niewtpliwie wzmocnio bezpieczeostwo narodowe. Kontrola nad dominujcym medium na Bliskim Wschodzie moe, w poczeniu z reputacj nieskrpowanego nadawcy, stanowid potny instrument polityczny. Moe on umoliwid wpywanie na opini publiczn w krajach Bliskiego Wschodu, a tym samym stanowid powane zagroenie dla elit politycznych w tych krajach. Tak przebieg scenariusz w przypadku Arabii Saudyjskiej, z ktr stosunki dwustronne ulegay pogorszeniu poczwszy od kooca lat 80. Al-Dazira stanowi zatem narzdzie maego paostwa do przeciwstawiania si geopolitycznej dominacji ze strony Arabii Saudyjskiej. Naley przy tym pamitad, e istnieje rnica pomidzy wiadomymi/poinformowanymi i upowanionymi obywatelami: mona

213 214

L.Y. Bahry, The New Arab Media Phenomenon: Qatars Al-Jazeera, Middle East Policy, nr 8 (2001). W styczniu 1997 r. transmisj wyduono do 8 godzin dziennie, a nastpnie do 12. Od wprowadzen ia zmian w systemie nadawania, al-Dazira emitowaa po 18 godzin dziennie, poczwszy od listopada 1997 r. 215 L.Y. Bahry, op. cit.

Strona 62 z 201

zatem rozumied, i al-Dazira suya do dranienia krajw ssiednich, co jest uyteczn form mikkiej siy soft-power. Poczenie dostpnoci al-Daziry w regionie z chci emitowania kontrowersyjnych programw na temat ssiednich krajw pomogo zbudowad uznanie dla dziennikarstwa ledczego oraz nieskrpowanych debat na ywo. Dziki temu stacja staa si jedn z najpopularniejszych na wiecie. Podczas gdy do 1997 r. stacja miaa ograniczon moliwod nadawania programw, to poczwszy od 1998 r. jest uwaana za najbardziej wpywow instytucj medialn na Bliskim Wschodzie. Istnieje zgoda, e al-Dazira miaa istotny wpyw na zwikszenie konkurencyjnoci i wspzawodnictwa na bliskowschodnim rynku medialnym. Dziki olbrzymiej rzeszy widzw oraz wypracowanej marce, a take gotowoci do poruszania kontrowersyjnych tematw i zapraszania goci krytykujcych wadcw innych krajw, al-Dazira odegraa niezaprzeczaln rol w katarskiej polityce zagranicznej. Wpyw ten osign swoje apogeum w 2002 r., kiedy to podczas debaty na ywo uczestnicy skrytykowali saudyjskiego krla Abd Allaha as-Sauda za przedstawiony projekt pokojowy dotyczcy konfliktu arabsko-ydowskiego. Sowa krytyki skierowano rwnie pod adresem zaoyciela Arabii Saudyjskiej, Abd al-Aziza Ibn Sauda. W odpowiedzi, we wrzeniu 2002 r. Arabia Saudyjska odwoaa swojego ambasadora z Dohy. Krl Abd Allah wezwa do zbojkotowania grudniowego szczytu GCC w Doha. Katar stworzy tym samym skuteczne narzdzie do realizowania soft power. Oparte na zasadach wolnoci sowa i dziennikarskiej niezalenoci, umoliwia stawianie czoa geopolitycznym rywalom wszystko to przy utrzymaniu deklaracji co do swojego przywizania do uniwersalnych ideaw. To z kolei umoliwio wejcie w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, ktrego stawk jest zapewnienie twardego bezpieczeostwa i bezpieczeostwa systemu politycznego. Chocia istniej dostrzegalne korzyci z udzielenia autonomii instytucjom, rodzi to jednak realne wyzwania, ktre mog utrudnid realizacj postawionych przez dyplomacj celw zarwno w odniesieniu do krajw regionu, jak i Stanw Zjednoczonych. To dod paradoksalna sytuacja, ktra moe zaszkodzid powodzeniu prowadzonej polityki zagranicznej. Tym samym susznym wydaje si, aby w tym miejscu przedstawid w jaki sposb stosunki ze Stanami Zjednoczonymi wpyny na dwustronne relacje Kataru z Arabi Saudyjsk.

Parasol ochronny Stanw Zjednoczonych oraz zblienie katarsko-saudyjskie

Jak wspomniano, stosunki ze Stanami Zjednoczonymi rozwijay si powoli. Amerykaoska ambasada zostaa otworzona w Doha w 1973 r., a stay ambasador pojawi si rok pniej. Dopiero jednak ponad dwie dekady pniej zaczo ksztatowad si partner stwo strategiczne. Chocia Katar uczestniczy w koalicji midzynarodowej, ktra wyrzucia wojska Iraku z Kuwejtu, to w tym okresie amerykaoska obecnod w regionie ograniczya si do bazy lotnicze Prince Sultan na poudnie od Rijadu. W 1992 r. Katar podpisa ze Stanami Zjednoczonymi umow dotyczc wsppracy obronnej, dostpu do obiektw wojskowych oraz wsplnych dwiczeo wojskowych. Dopiero jednak dojcie do wadzy w 1995 r. szajcha Hamada stworzyo fundamenty dla nowej strategii bezpieczeostwa, ktra opieraa si na Strona 63 z 201

odparciu geopolitycznych zagroeo za porednictwem dugookresowych porozumieo dotyczcych bezpieczeostwa militarnego. W 1996 r. rozpoczto prace konstrukcyjne w bazie lotniczej al -Udajd, ktre wedug rnych doniesieo kosztoway Katar ponad miliard dolarw. Szczeglnie interesujcy jest kontekst ekonomii politycznej w momencie podejmowania tej decyzji. Od pocztku poowy lat 80. rzd boryka si z deficytem. Pojawiy si nawet sygnay, e znaczna czd paostwowych pienidzy znalaza si pod kontrol usunitego emira. Nie byo moliwoci ich odzyskania. Decyzja przeznaczenia rodkw na budow bazy lotniczej al -Udajd podkrela strategiczne znaczenie katarskich prb skuszenia Stanw Zjednoczonych do przeniesienia swych si wojskowych z bazy w Arabii Saudyjskiej do Kataru. W tym okresie Katar mia niezbyt dobre stosunki nie tylko z Arabi Saudyjsk i Bahrajnem, ale rwnie z Abu Zabi, w ktrym przebywa na wygnaniu byy emir szajch Chalifa. Biorc pod uwag wszystkie zagroenia ktre day o sobie znad poprzez prb zamachu stanu w 1996 r. decyzja o wzmocnieniu fundamentw przyszej strategicznej wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi oparta bya na przesankach praktycznych. W wielu punktach mona dostrzec paralel do oceny sytuacji w 1916 r., kiedy to katarscy przywdcy weszli w specjaln relacj z Wielk Brytani, ktra roztoczya nad krajem parasol ochronny. Kroki majce na celu wzmocnienie sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi obejmoway midzy innymi otwarcie izraelskiego przedstawicielstwa handlowego w Doha w maju 1996 r. Podobnym krokiem do wzmocnienia relacji dwustronnych byo zaproszenie amerykaoskich uniwersytetw do Education City w Doha. Nawet otworzenie al-Dazairy jako przykadu wolnoci prasy na Bliskim Wschodzie byo witane na Zachodzie jako dobry krok. Nastrj ten trwa a do 2001 r., czyli do wybuchu amerykaoskiej globalnej wojny z terroryzmem. Stosunki amerykaosko -katarskie byy wzmacniane osobistymi wysikami ministra spraw zagranicznych, szajcha Hamada Ibn Jassima Al Sani. Mona go uznad za architekta stosunkw Stanw Zjednoczonych i Kataru. Jako zaufany czowiek emira cieszy si on relatywnie du autonomi w dziaaniu. Jego wyjtkowa rola zostaa potwierdzona w kwietniu 2007 r., gdy zosta mianowany premierem przy jednoczesnym zachowaniu funkcji ministra spraw zagranicznych. Pozostajca pod kontrol si zbrojnych Kataru baza lotnicza al -Udajd zostaa wiosn 2001 r. poddana intensywnej rozbudowie. Zbiego si to w czasie z narastajc opozycj wewntrzn wobec dalszej obecnoci si amerykaoskich w Arabii Saudyjskiej oraz popraw sytuacji gospodarczej w Katarze. Od 2000 r. rzd przesta si wreszcie borykad z deficytem budetowym. Dostpnod dodatkowych pienidzy umoliwia zatem rozwj bazy lotniczej, co uatwio wykorzystanie pogarszajcej si sytuacji amerykaoskich wojsk w Arabii Saudyjskiej. W nastpstwie atakw terrorystycznych na Stany Zjednoczone 11 wrzenia 2001 r. oraz w przededniu zbliajcej si wojny z terroryzmem, baza lotnicza al -Udajd nabraa szczeglnego znaczenia w amerykaoskiej strategii wojennej. Amerykaoskie relacje z Arabi Saudyjsk znalazy si pod dokadn obserwacj, bowiem wikszod zamachowcw z 11 wrzenia a take sam Ibn Ladin byli z pochodzenia Saudyjczykami. Co wicej, nadchodzcy atak na Irak by niekorzystny dla wadcw Arabii Saudyjskich amerykaoska obecnod w tym kraju od dawna wywoywaa sprzeciw muzumaoskich radykaw. Strona 64 z 201

Przeniesienie amerykaoskich si z bazy w Arabii Saudyjskiej pocigno za sob relokacj siedziby Centralnego Dowdztwa CENTCOM. Katarska chd goszczenia amerykaoskich onierzy staa w jaskrawej opozycji do sytuacji w Arabii Saudyjskiej. Dla Kataru obecnod Amerykanw bya realizacj celu strategicznego, bowiem w ten sposb ich kraj znalaz si pod ich parasolem ochronnym. Parasol, na ktry skada si rwnie wsppraca w zakresie bezpieczeostwa wewntrznego, pozwala ochronid kraj przed zagroeniami, na ktre Katar by wystawiony od 1971 r., kiedy to z regionu Zatoki wycofali si Brytyjczycy 216. Stanowi take owoc polityki zainicjowanej w 1996 r., ktra przekada si na wiksz swobod w realizowaniu polityki zagranicznej i bezpieczeostwa, co z kolei pozwala skupid si na tworzeniu i realizowaniu strategii rozwoju gospodarczego kraju. Szczeglnie interesujca jest zalenod pomidzy poziomem bezpieczeostwa Kataru i transformacji stosunkw z Arabi Saudyjsk. Katar zawar porozumienie z Arabi Saudyjsk, ktre zakooczyo spory graniczne pomidzy obu krajami217. Dawao to nadziej, e stosunki dwustronne ulegn poprawie. Wtedy jednak wysiki zostay powanie storpedowane przez al-Dazir, ktrej autonomia w dziaaniu doprowadzia we wrzeniu 2002 r. do powanego incydentu dyplomatycznego. Jak zostao ju wspomniane, konsekwencj spicia byo wycofanie z Dohy saudyjskiego ambasadora. Autonomia na poziomie dziaao przeoya si zatem na niezintegrowan polityk zagraniczn. Wykorzystanie bazy al-Udajd przez Amerykanw stanowio kolejny czynnik komplikujcy stosunki dwustronne. Saudyjski entuzjazm do obecnoci Amerykanw na swoim terenie systematycznie spada. Ze wzgldu na konsekwencje dla bezpieczeostwa regionu, Arabia Saudyjska negatywnie podesza do rozszerzenia wojny z terroryzmem o inwazj na Irak. Zgoda Kataru na wsparcie Stanw Zjednoczonych opieraa si na kalkulacjach zyskw i strat dla wasnych interesw narodowych, z pominiciem kontekstu geopolitycznego. Innymi sowy, polityka zagraniczna Kataru bya w stosunku do Arabii Saudyjskiej szczeglnie prowokacyjna, zarwno na poziomie retorycznym, jak i na paszczynie bezpieczeostwa regionalnego. Wysiki na rzecz rozwizania nieporozumieo w relacjach dwustronnych wysuny Kuwejt do pozycji mediatora. Zblienie z Arabi Saudyjsk wynikao nie tylko z odmiennego stanu bezpieczeostwa Kataru, ale rwnie przyczyni si do tego brak bezpieczeos twa wewntrz kraju, wywoany przez byego emira, szajcha Chalif Ibn Hamada. Rozbienoci zostay ostatecznie zlikwidowane. 14 padziernika 2004 r. szajch Chalifa Ibn Hamad otrzyma pozwolenie na powrt do Kataru, aby mg uczestniczyd w pogrzebie swojej ony, szajchy Muzy bint Al Sani. Szajch Chalifa otrzyma tytu Amir al-Ab (Emir-Ojciec), a jego przyjazd odby si z penymi honorami. Osignito pojednanie, a dawne zagroenie zostao zaegnane. Taki rozwj zdarzeo umoliwi przyjcie jasnej strategii dotyczcej kwestii bezpieczeostwa zwizanych z Rijadem. Wraz z pojawieniem si nadwyki budetowej po 2000 r., rzd mg z wiar i optymizmem przystpid do realizacji tego planu.
216 217

J.A. Kechichian, op. cit. Porozumienie oparto na wynikach pracy wsplnej komisji technicznej, ktra osigna porozumienie w 1999 r. Z powodu sporu Kataru z Bahrajnem przed Midzynarodowym Trybunaem Sprawiedliwoci, formalne podpisanie porozumienia odbyo si dopiero w marcu 2001 r.

Strona 65 z 201

Relacje pomidzy Katarem i Arabi Saudyjsk nie ulegy normalizacji a do wrzenia 2007 r. pid lat po incydencie z al-Dazir, ktry doprowadzi do zerwania stosunkw na poziomie ambasadorw. W tym okresie wadze oskaray si wzajemnie o wrog kampani medialn. Formuowano te powaniejsze oskarenia o finansowe wspieranie opoz ycji. Jak zostao ju wczeniej nadmienione, problem lojalnoci plemion w strefie przygranicznej stanowi historyczny or Arabii Saudyjskiej przeciwko Katarowi. Stanowio to rwnie, zgodnie z oczekiwaniami, wyzwanie dla bezpieczeostwa wewntrznego paostwa. To wanie ten problem doprowadzi w czerwcu 2005 r. do pozbawienia przez Katar obywatelstwa i praw z niego wynikajcych ponad 5 tys. czonkw al-Ghufran z plemienia al-Murrah. Biorc pod uwag prawo katarskie zabraniajce posiadania podwjnego obywatelstwa, bya to kwestia prima facie w dziaaniach podjtych przeciwko tym ludziom, poniewa wiele z nich zachowao obywatelstwo saudyjskie. Mediacja i dyplomacja Kuwejtu osigna niezwyke sukcesy podczas szczytu w Duddzie we wrzeniu 2007 r. pomidzy szajchiem Hamadem i krlem Abd Allahem. Szczyt ten by historyczny, bowiem doprowadzi do rozwizania wielu istotnych rnic, ktre rzutoway na stosunki dwustronne od poowy lat 80., a szczeglnie po 1995 r. Co ciekawe, to wanie strona katarska jako pierwsza wyrazia chd zorganizowania szczytu. Pokazuje to wyranie, e wadze w Doha chciay raz na zawsze rozwizad ten geopolityczny problem. By to moliwe dziki wczeniejszemu wzmocnieniu swojego bezpieczeostwa umow ze Stanami Zjednoczonymi. Poniewa spr dotyczy w duej mierze dziaalnoci al-Daziry, prezes stacji telewizyjnej szajch Hamad Ibn Samir Al Sani doczy do katarskiej delegacji. Tumaczono to koniecznoci wyjanienia sprawy programw telewizyjnych dotyczcych Arabii Saudyjskiej. Owocem spotkania byo nie tylko wznowienie stosunkw dyplomatycznych na poziomie ambasadorw, ale rwnie zgoda na otworzenie w Arabii Saudyjskiej biura al-Daziry. Co wicej, czonkowie grupy al-Ghufran z plemienia al-Murrah, ktrzy utracili swoje obywatelstwo w 2005 r., otrzymali je ponownie po indywidualnym rozpatrzeniu kadej sprawy. Owoce historycznego szczytu z Duddy zostay wzmocnione wizyt krla Abd Allaha w Doha podczas szczytu GCC w grudniu 2007 r. W marcu 2008 r. w Katarze przebywa nastpca saudyjskiego tronu, ksi Sultan Ibn Abd al-Aziz as-Saud. Stosunki z Arabi Saudyjsk i Stanami Zjednoczonymi pozwalaj zauwayd strategi zwikszania swojego wasnego bezpieczeostwa. Opieraa si ona na sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, a nastpnie wykorzystaniu swej wzmocnionej pozycji do normalizacji stosunkw z Arabi Saudyjsk. Biorc po uwag geopolityczne otoczenie Kataru, obranie takiej strategii jest jak najbardziej logiczne. Niemniej jednak, w przededniu wojny z terroryzmem stosunki ze Stanami Zjednoczonymi zostay nadwerone poprzez dziaalnod al-Daziry, co stanowi paradoks, bowiem oba kraje maj wsplne interesy strategiczne. Sposb, w jaki al-Dazira przedstawiaa inwazj na Irak oraz emitowanie tam z odezwami al Kaidy stanowio prowokacj w stosunku do administracji Busha. Rodzi si z tego niezwykle paradoksalny obraz: aby zapobiec historycznym zagroeniom, Katar wyrazi najpierw chd bliskiej wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi w zakresie bezpieczeostwa wewntrznego i zewntrznego. Z drugiej jednak strony autonomia dana al-Dazirze (co stanowi odbicie Strona 66 z 201

panarabskich pogldw emira), przy jednoczesnym negatywnym odbiorze jej dziaao w Waszyngtonie, stanowi jasny przykad niekompatybilnoci celw. Poziom niezadowolenia Stanw Zjednoczonych by ogromny. Z tego powodu spotkanie we wrzeniu 2004 r. pomidzy emirem a wiceprezydentem Cheneyem zakooczyo si fiaskiem 218. Kolejne wydarzenia jak chodby wojna Izraela z Libanem w 2006 r. i wkroczenie wojsk izraelskich do Strefy Gazy w styczniu 2009 r. jeszcze bardziej pogorszyy wzajemne relacje. Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi maj wic dwie strony: obustronne korzyci wynikaj z obecnoci amerykaoskich onierzy w Katarze (co daje Katarowi bezpieczeostwo i niezalenod). Z drugiej strony nadana autonomia (bdca odbiciem specyficznych motywacji) moe paradoksalnie odbid si negatywnie na stosunkach dwustronnych. Chocia zapewnienie sobie twardego bezpieczeostwa poprzez sojusze z mocarstwami stanowi podstaw do realizacji celw jakim s autonomia i bezpieczeostwo, naley zauwayd, e Katar przyj jednoczenie dodatkow strategi. Polega ona na dywersyfikacji bezpieczeostwa, co ma na celu wzmocnienie strategicznych filarw. W tym miejscu naley wic zanalizowad korzyci, jakie pyn z wykorzystania przez Katar bogactwa w surowce energetyczne w kontekcie wzmacniania mikkiego bezpieczeostwa.

Energia i dywersyfikacja bezpieczeostwa

Odkrycie North Field przez Shell Oil w 1971 r. najwikszych z gazu ziemnego na wiecie (6 tys. km2) dao Katarowi unikatow pozycj na regionalnym i globalnym rynku tego surowca. Rozpoczty w poowie lat 80. rozwj swojego gazowego potencjau wynis Katar na pozycj lidera eksporterw skroplonego gazu ziemnego (LNG). Katar ma rwnie ambicj stad si czoowym eksporterem bardziej przyjaznego rodowisku paliwa uzyskiwanego z gazu (GTL). Biorc pod uwag wzrastajce zapotrzebowanie na LNG i GTL na rynku wiatowym, szansa Kataru na odgrywanie kluczowej roli w wiatowym bezpieczeostwie energetycznym wydaje si oczywista. Katarski minister energii i przemysu Abd Allah Ibn Hamad al-Attija to przyjaciel emira z dzieciostwa. To rwnie wicepremier rzdu. Pod jego kontrol ministerstwo cieszy si wzgldn autonomi. Dziaalnod opiera si o zasady poday i popytu oraz o kontrakty na energi podpisywane na rynkach pozwalajcych osignd najwiksze iloci i ceny 219. Zaspakajajc potrzeby energetyczne innych krajw, Katar niejako tworzy udziaowcw w swojej wasnej stabilnoci i bezpieczeostwie. Chocia nie daje to takich samych gwarancji jak obronna umowa ze Stanami Zjednoczonymi, to jednak umoliwia to intensyfikowanie i wzmacnianie dyplomatycznych wizw z najwaniejszymi paostwami wiata, co z kolei poprawia mikkie bezpieczeostwo. Innymi sowy, chocia polityka energetyczn a nie musi w caoci zostad wkomponowana w polityk zagraniczn Kataru, to porednio moe stanowid instrument dywersyfikacji bezpieczeostwa.

218 219

rda dyplomatyczne, Doha, listopad 2008. Wywiad prywatny, Doha, grudzieo 2007.

Strona 67 z 201

Sposb w jaki Katar wykorzystuje swoj energetyczn kart atutow wyjania nie tyle przyszy ksztat ekonomii politycznej, co raczej sposb, w jaki odbywa si dywersyfikacja dodatkowego szczebla bezpieczeostwa na poziomie instytucjonalnym. Polityka energetyczna Kataru w powizaniu z jego polityk zagraniczn moe byd analizowana zarwno na paszczynie regionalnej jak i midzynarodowej. Na paszczynie regionalnej kwestia przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na gaz ziemny doprowadzia na pocztku lat 80. do dyskusji w ramach GCC na temat stworzenia regionalnej siatki energetycznej. Regionalny wzrost popytu na gaz ziemny wynika nie tylko z powodu rosncego zapotrzebowania przez gazowe elektrownie, ale rwnie ze wzrastajcej potrzeby wypeniania wykorzystanych pokadw ropy naftowej. Chocia powstay projekty budowy gazocigw z Kataru do Izraela, Pakistanu oraz Indii, to z powodw politycznych, technicznych oraz ekonomicznych odoone odoone je na pk. Zainicjowao to jednak koncepcj budowy regionalnej siatki, czcej Katar z Kuwejtem, Omanem oraz Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. Z powodu zych stosunkw katarsko-saudyjskich, Rijad wyrazi swj sprzeciw wobec budowy gazocigu na swoich wodach terytorialnych. Udzia Kuwejtu sta si wic niemoliwy. W tym samym okresie powsta Dolphin Project o mniejszym zasigu, bowiem mia obejmowad jedynie Katar, ZEA i Oman. W kontekcie polityki zagranicznej, stosunki energetyczne Kataru z Omanem i ZEA, ktre zostay zainicjowane w 2008 r., pozwoliy na popraw relacji Dohy w regionie w oparciu o wzajemne interesy z tymi dwoma krajami. Na paszczynie midzynarodowej, gwnymi importerami katarskiego LNG w 2008 r. byy: Korea Poudniowa, Japonia oraz Indie. Do 2012 r. na licie najwikszych odbiorcw LNG z Kataru znajdzie si rwnie Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Nie mona jednak wykluczyd, e kryzys gospodarczy z 2008 r. opni te zamierzenia. Co ciekawe, Katar potrafi wykorzystad zapotrzebowanie energetyczne krajw Europy, ktre z pobudek geopolitycznych d do dywersyfikacji rde dostaw gazu ziemnego chcc zmniejszyd uzalenienie od Rosji. Mona przewidywad, e w nadchodzcych latach udzia katarskiego gazu skroplonego (LNG) w oglnym imporcie takich krajw jak Wochy, Belgia, Hiszpania oraz Francja bdzie wzrasta. Do 2012 r. Katar powinien zaspakajad okoo 20% zapotrzebowania Europy na gaz. Do tej pory, kontrakty na energi byy podpisywane w oparciu o kryteria ekonomiczne, a polityk energetyczn mona byo postrzegad jako prowadzon z pewnym stopniem autonomii na poziomie instytucjonalnym. Kluczow kwesti dla katarskiej polityki energetycznej oraz jej zwizkw z polityk zagraniczn wydaje si byd okrelenie czy siatki w ramach GCC lub Dolphin Project bd w stanie przynied takie same korzyci jak eksport surowcw energetycznych na rynki poza regionem Zatoki Perskiej. Porednie wyniki takich wyliczeo tumacz, i Katar przykada wiksz wag do bezpieczeostwa energetycznego, zarwno na poziomie regionalnym jak i midzynarodowym, co zapewnia wpywy oraz dywersyfikacj bezpieczeostwa soft power przez pozyskanie partnerw energetycznych.

Rozwizywanie konfliktw i dywersyfikacja bezpieczeostwa

Strona 68 z 201

Sposb, w jaki Katar postanowi zwikszyd swoje bezpieczeostwo , pozwoli jednoczenie na zwikszenie autonomii w polityce zagranicznej. Zalenod ta jest szczeglnie widoczna od czasu wejcia w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Chocia zdobycie bezpieczeostwa pozwala na wiksz swobod dziaania, to aktywne dziaanie Kataru w rozwizywaniu regionalnych konfliktw i penienia roli mediatora rodz pytana ukryte motywy. Katar wielokrotnie angaowa si w cich dyplomacj w rozwizaniu konfliktw w Libanie, Jemenie, Sudanie, Libii oraz Iraku. Szczeglnie warto przypomnied porozumienie w Doha pomidzy rywalizujcymi ze sob partiami Libanu w 2008 r. Ewolucja roli Kataru w rozwizywaniu sporw jest procesem nowym i ma zwizek z wejciem w formalny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Chocia to wanie ta umowa pozwolia Katarowi na aktywne dziaanie dyplomatyczne, to polityk Dohy w tej kwestii mona rwnie dobrze wytumaczyd przez pryzmat ekonomii politycznej. Jak zostao ju wczeniej nadmienione, poczwszy od lat 80. do 2000 r., Katar boryka si z deficytem budetowym. To niezwykle istotny czynnik, bowiem dopiero nadwyka budetowa umoliwia Katarowi aktywne dziaania mediacyjne. Instrumentem polityki zagranicznej staa si dyplomacja dolarowa. Metoda ta zostaa wyranie zastosowana w sprawie porozumienia partii Libanu w 2008 r. Ta forma dyplomacji to luksus, ktry wynika nie tylko z osignicia pewnego poziomu autonomii w polityce zagranicznej, ale rwnie z posiadani a odpowiednich zasobw finansowych. Oczywiste jest, e emir szajch Hamad Ibn Chalifa ma aspiracj, aby Katar by nie tylko kluczowym paostwem regionu, ale take istotnym aktorem na paszczynie globalnej. Osobicie wykaza due zainteresowanie kwesti palestyosk. Chd zostania regionalnym liderem w kwestii konfliktu Izraela ze Stref Gazy w 2009 r. to jasny przykad zaangaowania w spraw palestyosk ze strony katarskich elit decyzyjnych. Zaangaowanie Kataru i wsparcie tego typu kwestii to oczywisty przykad istnienia szerokiej autonomii. Wyzwaniem dla dyplomacji katarskiej jest zatem pogodzenie przejaww autonomii z wymogami bezpieczeostwa, koniecznych do utrzymania bliskich relacji ze Stanami Zjednoczonymi. Korzyci pynce z uczestniczenia w rozwizywaniu konfliktw s widoczne na poziomie narodowym i instytucjonalnym. Na jednym poziomie udzia Kataru w rozwizywaniu sporw buduje wizerunek pokojowego kraju, a co za tym idzie zwiksza dyplomatyczn wiarygodnod tego paostwa na wszystkich poziomach. Dowodem jest chodby proba rzdu Filipin w grudniu 2008 r. o mediacj z Muzumaoskim Frontem Wyzwolenia Moro. Zdarzenie to wyranie podkrela, jak pozycj w wiecie dyplomacji wyrobi sobie Katar. Emirat systematycznie buduje swj wizerunek gracza regionalnego, ktry moe pomagad innym w rozwizywaniu sporw regionalnych tworzy obraz kraju promujcego pokj i bezpieczeostwo220. Polityka energetyczna Kataru oraz sposb, w jaki zezwala ona na pewien stopieo dywersyfikacji bezpieczeostwa soft power w odniesieniu do partnerw energetycznych, ale take przyjcie istotnej roli przez Katar w rozwizaniu konfliktw , pozwoliy na popraw bezpieczeostwa soft power oraz zwikszenie pozycji w systemie midzynarodowym. Prawdziwym wyzwaniem jest ustalenie granicy dywersyf ikacji
220

J.E. Peterson, Qatar and the World: Branding of a Micro-State, Middle East Journal, nr 60 (2006).

Strona 69 z 201

mikkiego bezpieczeostwa, ktrej przekroczenie skutkowaoby konfliktem z twardym bezpieczeostwem, jakie Katar uzyskuje dziki sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi. *** Historycznie Katar znajdowa si pod wpywami czterech regionalnych si: Ar abii Saudyjskiej, Iranu, Indii Brytyjskich oraz imperium osmaoskiego. Obecnod Stanw Zjednoczonych nie rni si zasadniczo od roli, jak swego miay Indie Brytyjskie. Katar by zmuszony opierad si i balansowad pomidzy tymi zewntrznymi siami, bowiem kada z nich dawaa pewnego rodzaju szanse, ale jednoczenie rodzia zagroenia dla wasnego bezpieczeostwa i ograniczaa swobod dziaania. Odkd al -Chalifa zosta ostatecznie wypchnity z pwyspu, a Katar zrodzi si jako odrbny byt, wyksztaciy si dw a silne filary stosunkw zagranicznych Kataru: poszukiwanie bezpieczeostwa systemu politycznego oraz denie do autonomii dziaao. Osignicie tych celw zapewnia stabiln gospodark, ktra nierozerwalnie czy si z umow spoeczn obowizujc wewntrz t ego kraju o charakterze paternalistycznym. Metody realizacji postawionych sobie celw zostay w duej mierze uksztatowane geopolitycznym otoczeniem oraz moliwymi alternatywami dziaania w danym momencie historii. Za stay wzorzec mona uznad szukanie dr g realizacji swoich celw poprzez zblienie z zewntrznym mocarstwem, wykraczajcym poza najblisze otoczenie. Geopolityczny wpyw ssiadw mgby bowiem szybko stad si nazbyt duy dla takiego paostwa jak Katar. Jednym z najwaniejszych wnioskw pyncych z obserwacji Kataru od momentu uzyskania niepodlegoci jest dostrzeenie prby wyjcia spod wpyww Arabii Saudyjskiej. Strategia ta zdaje si opierad na dwch elementach: po pierwsze, na wejciu w blisk wspprac militarn z zewntrznym mocarstwem dajcym swobod w prowadzeniu polityki. Umoliwia to rwnie zapewnienia bezpieczeostwa wewntrznego, a wic rwnie i bezpieczeostwa systemu politycznego. Drugi poziom wie si z dywersyfikacj bezpieczeostwa w ramach globalnych i regionalnych systemw. Zwiksza to niewtpliwie mikkie bezpieczeostwo Kataru. Co wicej, rozpoczto rwnie budowanie wizerunku Kataru jako rozjemcy, co uatwia zwikszenie reputacji swojej wasnej dyplomacji oraz uatwia integracj kraju ze wiatow spoecznoci. Wyzwaniem na przyszod jest odpowiednie zbalansowanie kilku elementw: przede wszystkim strategicznych interesw z zakresu bezpieczeostwa w ramach wsppracy ze Stanami Zjednoczonym oraz pragnienia bardziej niezalenej dyplomacji , zaplanowanej zgodnie z osobliwymi pogldami w kwestiach panarabskich lub innych zagadnieo sprzecznych z interesami polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Zrozumienie zawioci i charakteru dywersyfikacji polityki bezpieczeostwa Kataru stanowi niezwykle interesujcy temat dla przyszych badao katarskiej polityki zagranicznej. Znaczenie tego zagadnienie jest tym wiksze, e Katar odgrywa coraz wiksz rol w systemie midzynarodowym. Z angielskiego przeoy Robert Czulda

Strona 70 z 201

David B. Roberts

Katar w poszukiwaniu bezpieczeostwa

Katar, jak i inne paostwa, napotyka na wiele wyzwao i zagroeo, ktre pojawiaj si w momencie poszukiwao najbardziej efektywnego sposobu zapewnienia sobie przetrwania oraz integralnoci terytorialnej. Te wyjtkowe dla Kataru uwarunkowania zarwno historyczne jak i wspczesne s gwnym przedmiotem badania w niniejszym artykule. Historyczne dowiadczenia Kataru z czasw kolonialnych wpywaj negatywnie na postrzeganie politycznych stosunkw midzynarodowych przez wspczesnych decydentw. Szczeglnie w pierwszym okresie historii Kataru sojusze cechoway si wysokim stopniem nietrwaoci. Nie byoby zbytni przesad stwierdzenie, i w tamtym okresie sojusznik mg w bardzo krtkim czasie stad si przeciwnikiem. Dominujc lekcj pync z tego okresu jest przekonanie, aby nie opierad swojej polityki w zbyt duym stopniu tylko na jednym sojuszniku. Poczwszy od lat 60. XVIII w. a do 1971 r., Katar pozostawa pod formaln ochron jednego z wczesnych mocarstw. Regionalne siy, takie jak rd Al Chalifa z Bahrajnu, Sutan Maskatu, Persowie, wahhabici, Turkowie oraz Brytyjczycy, w pewnym okresie historii sprawoway kontrol nad katarskim terytorium. Rodzi to okrelone konsekwencje wspczenie, jak chodby zagroenie dla integralnoci terytorialnej w wyniku ist nienia roszczeo. Dobrym przykadem jest spr chod ju rozwizany z Bahrajnem dotyczcy Zubarry oraz Wysp Hawar. Potencjalne roszczenia s wzmacniane przez fakt, e rodzina krlewska nie sprawowaa penej kontroli nad Pwyspem Katarskim a do XX w. Prcz uwarunkowao historycznych istniej take inne, ktre wpywaj na bezpieczeostwo Kataru. Najwaniejszy czynnik ma charakter geograficzny. Katar to bardzo mae paostwo, ktre nie jest w stanie samodzielnie obronid si przed zagroeniami zewntrznymi. Wahhabicka Arabia Saudyjska oraz perski Iran, dwa historycznie dominujce kraje ssiednie, maj populacj o odpowiednio 37 i 87 razy wiksz ni populacja Kataru. Ta nierwnod, szczeglnie po przeoeniu jej na dostpn liczb mczyzn mogcych odbyd sub wojskow, w prosty sposb pokazuje sabod militarn Kataru, a wic take i problem z zakresu bezpieczeostwa. Chocia geologia okazaa si dla Kataru askawa, wynagradzajc pooenie wielkim bogactwem surowcw energetycznych, kwestia ta moe byd rwnie r ozpatrywana jako zagroenie. Katar z niepokojem przyglda si irackiej inwazji na Kuwejt widzc w niej czarny acz prawdopodobny scenariusz dotyczcy swojej wasnej przyszoci. Chocia Irak zosta ostatecznie militarnie pokonany i politycznie ukarany, a prawdopodobieostwo agresji ze strony Arabii Saudyjskiej lub Iranu jest wysoce nieprawdopodobne w krtkim i rednim okresie czasu, kraj adne paostwo nie moe budowad swojego bezpieczeostwa i przetrwania na zwykym rachunku prawdopodobieostwa. Bliski Wschd to wszak zmienny region, ktry by wiadkiem trzech duych wojen w cigu zaledwie dwch dziesicioleci. Strona 71 z 201

Druga czd niniejszego artykuu dotyczy dziaao Kataru w odpowiedzi na powysze czynniki. Kierujc si rozwanoci i pragmatyk w kierowaniu paostwem, Katar musia przystosowad priorytety swojej polityki do obiektywnie istniejcych zagroeo. Emanacj takiej polityki byo chociaby zaproszenie Stanw Zjednoczonej, jedynej na wiecie superpotgi, do wykorzystania obiektw wojskowych 30 km od stoecznej Dohy. Poniewa jednak Katar nie chcia byd zaleny tylko od woli i interesw jednej potgi, zawarto jednoczenie porozumienie dotyczce bezpieczeostwa z rzdem indyjskim, w ktrym Indie zadeklaroway gotowod obrony Kataru, jeli zajdzie taka potrzeba, a stosowna proba zostanie zoona221. Prcz zawarcia porozumieo militarnych, Katar podj szereg dziaao majcych na celu wzmocnienie mikkiego bezpieczeostwa. Dobrym przykadem na ilustracj tej polityki s inicjatywy humanitarne czy liberalna polityka inwestycyjna. Dziaania tego typu maj jednak czsto charakter ulotny i na og bardzo trudno jest dokadnie je zanalizowad i ocenid ich efektywnod. Mona jednak stwierdzid, i ich gwnym celem jest poprawienie pozycji Kataru w systemie midzynarodowym. Poprawienie mikkiego bezpieczeostwa moe wywoad okrelone skutki, jak chodby zwikszenie atrakcyjnoci Kataru jako dobrego miejsca do bezporednich inwestycji zagranicznych. Prowadzona przez Katar polityka utrzymywania dobrych stosunkw z moliwie du liczb paostw oraz prowadzenia wsppracy handlowej z szerok gam partnerw ma na celu zwikszenie krgu przyjaci, ktrych mona byoby poprosid o pomoc w przypadku kryzysu. Szczeglnie paostwa importujce z Kataru gaz ziemny lub rop naftow bd ywotnie zainteresowane utrzymaniem status quo222. Co wicej, na oglne bezpieczeostwo wpyw bdzie mied zdolnod zbudowania wizerunku kraju jako uznanego w spoecznoci midzynarodowej rozjemcy. Wizerunek taki dziaa jako swoisty system odstraszania. Agresja na paostwo uznane za pacyfistyczne lub neutralne moe z wikszym prawdopodobieostwem spotkad si z midzynarodowym potpieniem. Na potrzeby stworzenia odpowiedniej hipotezy potrzebne jest ekstrapolowanie dwch potencjalnych planw strategicznych na poziomie makro. Kady z nich wyjania mikk i tward polityk Kataru, ktre z kolei skadaj si na jedn, zintegrowan strategi. Jeden z tych planw opiera si na zaoeniu, i Katar chce byd postrzegany jako paostwo, ktre kieruje si w stron Zachodu. Ma to na celu uzyskanie moliwie szerokiego wsparcia paostw zachodnich. Drugi opiera si na zaoeniu, i Katar stara si zbudowad okrelon mark w spoecznoci midzynarodowej, czego gwnym celem jest wzmocnienie swojego statusu. Przed przedstawieniem wspczesnej polityki Kataru kluczowe jest poznanie i zrozumienie zwizanych z ni aspektw historii tego kraju. Wymaga to krtkiego przedstawienia specyfiki relacji na Pwyspie Arabskim, ktre wpyny na proces ksztatowania si stosunkw w okresie tworzenia si paostw regionu. To wanie wtedy Katar

221 222

S. Roy, India to Ink Pact with Qatar, Indian Express, 04.11.2008. Sprzeda gazu ziemnego nastpuje poprzez zawarcie kontraktw dugoterminowych. Zmiana dost awcy w krtkim okresie nie jest wic moliwa.

Strona 72 z 201

pierwszy raz dowiadczy czym jest hobbesowska wizja stosunkw midzynarodowych i zosta zmuszony opierad si na coraz to kolejnych mocarstwach.

Styl ycia na Pwyspie Arabskim

Pwysep Arabskim by a do pewnego stopnia nadal jest obszarem, w ktrym krzyoway si i cieray rne strefy wpyww. Na poziomie mikro dotyczyo to chodby poawiaczy pere, drobnych kupcw lub marynarzy. Kady z nich musia pacid stosowny podatek lokalnemu wadcy w porcie lub wiosce. Ten z kolei musia oddawad czd podatku lokalnemu szajchowi, ktry z kolei opaca z podatku lokaln rodzin, ktra czsto musiaa pacid trybut silniejszej od siebie zbiorowoci, jak chodby Persom czy wahhabitom. Na kadym etapie pacenie podatku miao na celu zapewnienie sobie bezpieczeostwa i prawa do ycia i pracy. Ludzie na stale mieszkajcy w danym terenie (hadar) musieli opacad obron przed atakami Beduinw. Stanowi to typowy przykad arabskiego konfliktu 223. Podobnym przykadem, chod na wyszym poziomie organizacji spoecznej, byo pacenie przez konfederacj plemion podatku za gwarancj bezpieczeostwa ich terytorium i ochron przed najazdami. Terytorium byo czym zmiennym i ulotnym, czsto take w dosownym znaczeniu. Szczeglnie, jeli plemiona pacce trybut szajchowi byli Beduinami podrujcymi z miejsca na miejsce.

Zmiennod sojuszy
Pwysep Arabski, podobnie jak wiele innych przybrzenych obszarw Zatoki Perskiej, by zamieszkiwany ju co najmniej 50 tys. lat temu 224. Od samego pocztku pooenie Kataru byo uznawane za strategiczne. Obszar lea bowiem w poowie drogi pomidzy antycznym spichlerzem w Basrze a Cienin Ormuz. Czynio to z Kataru punkt tranzytowy w szlaku handlowym na obszarze Zatoki Perskiej. Katar by jednoczenie niegocinnym miejscem do zamieszkania. Due poacie pustyni oraz niewielkie zasoby wody pitnej sprawiay, e Pwysep Katarski by obszarem, na ktrym nie powstaway osady ludzkie przez duszy czas225. Nawet wspczenie rodkowa czd Kataru jest praktycznie niezamieszkaa. Do Kataru w wyranym kontracie stoi odlegy o zaledwie 30 km Bahrajn, ktry od zawsze by bardziej zaludniony. W porwnaniu z Katarem, zasoby wody pitnej s w Bahrajnie wzgldnie due i atwo dostpne. Pery z Bahrajnu od wiekw ciesz si renom. Wszystkie te czynniki sprawiay, e Katar nie by idealnym miejscem do budowy trwaych i dugookresowych siedlisk ludzkich.

223 224

H.I. Barakat, The Arab World: Society, Culture, and State, Berkeley : University of California Press 1993, s. 48. Zob. M.A. Nayeem, Qatar: Prehistory and Protohistory from the Most Ancient Times (Ca. 1,000,000 to End of B.C. Era), Hyderabad: Hyderabad Publishers 1998. 225 J. Crystal, Oil and Politics in the Gulf: Rulers and Merchants in Kuwait and Qatar , Cambridge University Press 1995, s. 26.

Strona 73 z 201

W konsekwencji a do poowy XVIII w. niewiele pisano o Katarze. Jedyne wzmianki dotyczy odkryd archeologicznych: Brak informacji o warunkach politycznego i gospodarczego ycia Katarczykw a do powstania Zubarry moe prowadzid do wniosku biorc pod uwag nieurodzajnod obszaru oraz jej podatnod w przypadku agresji i mieszkaocy tego obszaru prowadzili spokojne ycie i nie musieli stawiad czoa adnym wydarzeniom wartym zapisania na kartach historii226. Wspczesna historia Kataru rozpoczyna si, gdy w 1766 r. plemi Al -Chalifa, bdce czci wikszego plemienia Utub, przenioso si z Kuwejtu do Zubarry na pnocno zachodnie wybrzee Kataru. Plemi pierwotnie chciao osiedlid si w Bahrajnie, jednak tereny te byy ju zamieszkae przez ludnod znajdujc si pod persk kontrol. Wybrano ostatecznie Pwysep Katarski, gdzie wzniesiono Zubarr, ktra szybko staa si ttnic yciem osad opart na poowie pere i handlu. Rozwj miasta by w pewnym stopniu wzmacniany poprzez bliskie zwizki Al-Chalify z Kuwejtem oraz persk blokad portu w Basrze, gwnym centrum handlowym na wschodnim wybrzeu Arabii 227. W momencie przybycia do Zubarry plemienia Utub, rzdy na pwyspie sprawowao plemi Al -Musallam. Pacio ono naleny trybut silniejszemu plemieniu Bani Chalid, ktre powstao w Kuwejcie, na wschd od Kataru i Hasy228. Poniewa plemi pozostawao we wrogich relacjach z wahhabitami, w pierwszym okresie chronili Pwysep Katarski przed atakami ze strony wahhabickich grup. Tu po przybyciu Al-Chalify, przystpiono do fortyfikowania rozrastajcego si miasta. Zostao to odebrane przez Al-Musallam jako akt wrogoci229. W odpowiedzi Al-Musallam przeprowadzili nieudany atak ich siy zostay bez wikszych trudnoci rozbite, a Al-Chalifa wyrs na najwaniejszego przywdc na caym pwyspie. Szybko jednak zainteresowanie Zubarr zaczli wykazywad Persowie. Przeprowadzili atak wraz z sojuszniczymi siami z Bahrajnu w 1782 r., ale rwnie zostali pokonani. Al-Chalifa, razem z plemieniem Utub z Kuwejtu oraz grup plemion katarskich, przeprowadzili uderzenie odwetowe. Zaatakowano Bahrajn, ktry rok pniej zosta zdobyty. Tak zapocztkowano kontrol Al-Chalify nad Bahrajnem, ktra pomimo kilku przerw, trwa do dnia dzisiejszego. Do drugiej poowy lat 70. XVIII w. plemi Bani Chalid byo militarnie pokonane i pogrone we frakcyjnej rywalizacji. W konsekwencji wystawio to Bahrajn i Katar na miae ataki ze strony plemion wahhabickich. Wzrost Zubarry oraz narastajce problemy z obron miasta sprawiy, e okoo 1782-1783 r. Al-Chalifa wyjecha do wikszego i atwiejszego do

226

Z.M. Al-Rashid, Saudi Relations with Eastern Arabia and Oman, 1800-1870, London: Luzac & Company 1981, s. 34. 227 J. Crystal, op. cit., s. 26-27. 228 A. Mustafa Abu Hakima, History of Eastern Arabia, 1750-1800: The Rise and Development of Bahrain and Kuwait, Beirut: Khayats 1965, s. 67. 229 Ibidem, s. 70.

Strona 74 z 201

obrony Bahrajnu230. W 1795 r. plemi Bani Chalid ostatecznie skapitulowao, a rok pniej Pwysep Katarski zosta zajty przez wahhabitw. To zmusio Al -Chalif do cakowitego opuszczenia Zubarry. Wydarzenie to tymczasowo zakooczyo rzdy Al -Chalify w Katarze i doprowadzio do cakowitego podporzdkowania Pwyspu Katarskiego paostwu saudyjskiemu231. Jedna z grup plemienia Utub, Al-Dalamina, czua si dyskryminowana przez AlChalif. Uznaa, e dwukrotnie nie otrzymaa nalenej jej wadzy: w momencie przenosin z Kuwejtu do Zubarry, oraz gdy pomoga Al-Chalifie zajd Bahrajn i wygnad Persw. Przez kilka nastpnych dekad Al-Dalamina wykorzystywaa kad nadarzajc si okazj do zemsty na Al-Chalifie. W 1799 r. grupa wesza w sojusz z sutanem Maskatu, ktry zgasza roszczenia co do Bahrajnu. Wsplnie zaatakowali Bahrajn, ale zostali pokonani. Al-Chalifa zdecydowa si na sojusz z byym wrogiem, Persami, aby wsplnie opierad si pniejszym inwazjom. Szybko okazao si byd to niewystarczajcym zabezpieczeniem, bowiem zaledwie rok pniej siy sutana Maskatu uderzyy raz jeszcze, jednak tym razem skutecznie. Al-Chalifa zosta zmuszony do ucieczki do Zubarry. Aby odbid Bahrajn, Al-Chalifa zdecydowa si na sojusz z wahhabitami, purytaoskimi ssiadami, ktrzy od lat terroryzowali jego poddanych i niszczyli jego miasta i wsie. Bahrajn zosta odzyskany przez wsplne siy w 1801 r. Jak pisze Al -Raszid, wyksztaci si wtedy system podobny do systemu saudyjskiej konfederacji. Wraz z pojawieniem si tego systemu konfederacyjnego, tradycj stao si wysyanie przedstawicieli nowych dystryktw do rodw rzdzcych (w tym przypadku AlChalify). Szefowie rodw mogli sprawowad wadz tak dugo, jak dugo postpowali zgodnie z zasadami i oddawali hod wadzy centralnej. Kady kto postpowa wbrew reguom, by osadzany w niewoli w stolicy wahhabitw, ad-Dirijji. Naczelnymi reguami, ktre dany wdz musia przestrzegad, byo zbieranie podatkw oraz wystawianie kontyngentw wojskowych232. Utub szybko zaczli kwestionowad to zwierzchnictwo i to pomimo faktu, e bez wahhabickiej pomocy nigdy nie byliby w stanie tak szybko odbid Bahrajnu. Z tego te powodu Al-Chalifa skierowa si w stron si, ktre dopiero co wsplnie pokonano si sutana Maskatu. W 1810 r. siy sutana pomogy Al-Chalifie zlikwidowad zalenod od wahhabitw. Poddaostwo sutanowi nie trwao jednak dugo, bo Al-Chalifa szybko przystpi do kwestionowania take i tego zwierzchnictwa. W cigu niecaych 50 lat nominalna wadza nad Katarem cigle zmieniaa waciciela: od Al-Musallam i Bani Chalid, poprzez Al-Chalif i znw Bani Chalid. Nastpnie AlChalif, wahhabitw, znw wahhabitw, Al-Chalif, sutana Maskatu i raz jeszcze Al-Chalif. Status quo w okresie powstania Kataru zmienia si nieustannie, a sojusznicy byli nimi jedynie przez krtk chwil.
230 231

Ibidem. Z.M. Al-Rashid, op. cit., s. 37. 232 Ibidem, s. 39.

Strona 75 z 201

Brytyjczycy, Turkowie i Al Sani

Kolejne 50 lat historii dobrze wpisuje si w schemat chwiejnych i zmiennych sojuszy. Gwna rnica polega na doczeniu do rywalizacji o dominacj dwch nowych graczy Brytyjczykw i Turkw. Wielka Brytania stworzya swj system protektoratw (Truci al State System) w 1820 r., co w duej mierze byo zwizane z prb likwidacji zagroenia piractwem w regionie. Kolejne traktaty z 1835 r. i 1853 r. formalizoway udzia paostw arabskich w brytyjskim imperium. Bahrajn podpisa stosowne porozumienie w 1861 r., a Katar dopiero w 1916 r. A do tego momentu, zarwno Katar jak i Bahrajn opieray swoj polityk na umiejtnym balansowaniu pomidzy potgami233. Rodzina Al Sanich wyrosa na istotnego gracza politycznego mniej wicej w latach 60. 234 XIX w . W padzierniku 1867 r. Al-Chalifa przeprowadzi niszczycielski atak na Doh. Agresja ta bya jednak niezgodna z zapisami porozumienia z Brytyjczykami, ktre Bahrajn zawar w 1861 r. Brytyjski przedstawiciel polityczny w regionie, Lewis Pelly, przyby z interwencj do Dohy. Upomnia i ukara Muhammada Al-Chalif pozbawiajc go wadzy. Spotka si te z przedstawicielem ludu katarskiego, Muhammadem Al Sanim. Pelly zakaza mu prowadzenia dziaao wojennych na morzu, nakaza odwoywad si bezporednio do niego w przypadku sporw oraz zabroni wchodzid w sojusz z Al-Chalif mimo i Al Sani nadal paci mu trybut. Seria rozmw z wpywowym przedstawicielem imperium umocnia pozycj Al Saniego w Katarze. Zahlan oceni to jako przekazanie Al Saniemu nowego wymiaru wadzy235. By to pocztek kooca sprawowania wadzy przez Bahrajn nad Katarem i rodzin Al Sanich. Pozycja Al Sanich zostaa wzmocniona kilka lat pniej. W 1871 r. Osmanowie zamali ostatecznie opr wahhabitw i zajli obszar Hasy dochodzc a do poudnia Pwyspu Katarskiego. Al Sani postanowi wykorzystad to do skierowania wrogoci Osmanw przeciwko Al-Chalifie. Aby to uczynid, Al Sani zgodzi si na budow osmaoskiego posterunku wojskowego oraz na umieszczenie czterech flag imperium osmaoskiego na kraocach swoich ziem236. Powysze krtkie streszczenie historyczne ukazuje jak zmienne byy wpywy i dominujce siy na Pwyspie Katarskim na przestrzeni dziejw. Jeli dowiadczenie historyczne uczy czego wspczesnych decydentw politycznych, to przede wszystkim tego, e przyjao i wrogod s zmienne i ulotne. Jak uj to swego czasu Lord Palmerston, tylko interesy pozostaj trwae w czasie. Mona rwnie sdzid, i ostateczny rozpad silnego kiedy imperium osmaoskiego, a nastpnie imperium brytyjskiego, zwikszy pragmatyz m i ostronod katarskich liderw tworzcych dugookresow strategi.

233 234

F. Anscombe, The Ottoman Gulf, Columbia University Press 1997, s. 20. Konkretna data nie jest znana. Zob. J. Crystal, op. cit., s. 27-28. 235 R. Said Zahlan, The Creation of Qatar, London-New York: Croom Helm 1979, s. 42. 236 Zob. F. Anscombe, op. cit., s. 31-32.; Z. Kursun, The Ottomans in Qatar : A History of Anglo-Ottoman Conflicts in the Persian Gulf, Studies on Ottoman Diplomatic History, Istanbul: Isis Press, 2002, s. 59-31.

Strona 76 z 201

Katar w stosunkach midzynarodowych wspczenie

Katar jest niezwykle bogatym krajem, otoczonym przez paostwa, ktre w rnych okresach historii praktycznie lub formalnie sprawoway nad nim kontrol. Jeden z takich ssiadw ley na wschd. Szajchowie Abu Zabi wsparli w pewnym momencie inwazj na Pwysep Katarski. Wspczenie stosunki dwustronne s bardziej ni poprawne. Co wicej, Abu Zabi/Zjednoczone Emiraty Arabskie maj podobny rozmiar geograficzny i nie mog pod tym wzgldem growad nad Katarem tak, jak czynid to moe Arabia Saudyjska lub Iran. Katar rozwiza te wieloletni spr z Bahrajnem o Wyspy Hawar i Zubarr. Relacje pomidzy obu krajami s coraz lepsze. Najbardziej widocznym tego dowodem jest planowana budowa drogi oraz linii kolejowej czcej oba te paostwa237. W ostatnich latach stosunki z Arabi Saudyjsk przypominay sinusoid. Od samego pocztku powstania Al-Daziry w poowie lat 90., stacja emitowaa reportae i fil my dokumentalne krytyczne wobec Arabii Saudyjskiej. Saudyjskie wadze podjy w odpowiedzi szereg dziaao. W 1999 r. zakazano emisji Al-Daziry w miejscach publicznych w Rijadzie. Bya to odpowied na krytyk monarchii saudyjskiej ze strony kuwejckiego intelektualisty, ktry okreli j mianem pogronej w korupcji238. Najczstsz reakcj Saudw (ale take i wikszod krajw arabskich) jest wycofywanie przedstawiciela dyplomatycznego z Dohy. W okresie od 2002-2007 stosunki dwustronne byy praktycznie zamroone. Dopiero ograniczenie anty-saudyskiej retoryki w stacji telewizyjnej doprowadziy do przeomu w stosunkach obu krajw239. Obecnie relacje saudyjsko-katarskie raz jeszcze przechodz przez trudny okres, czego przyczyn jest starcie konferencji. Arabia Saudyjska stara si rozwijad swoje pozycj poprzez dyplomacj z Mekki prowadzenie mediacji pomidzy skconymi stronami240. Katar nie tylko przej od Arabii Saudyjskiej roli naczelnego mediatora, ale rwnie przeprowadzi szereg konferencji z udziaem osb, ktre nie spodobay si w Rijadzie241. Katar ma wzgldnie dobre stosunki z Iranem i to pomimo tego, i Doha wspieraa Irak w wojnie iracko-iraoskiej w latach 80242. Oba kraje dziel jednak kwestie polityczne. Teheran jest stanowczym przeciwnikiem obecnoci amerykaoskich wojsk w Zatoce Perskiej i zagrozi uderzeniem na bazy w Bahrajnie, Katarze i Kuwejcie, jeli tylko zostanie zaatakowany 243. Taka deklaracja jest dla Kataru niepokojca tym bardziej, i Teheran zagrozi w przypadku
237

H. Tomlinson, Value of Bridge between Qatar and Bahrain Outweighs the Cost, Middle East Economic Digest, 13.03.2005. 238 R.F. Worth, Al Jazeera No Longer Nips at Saudis, New York Times, 04.01.2008. 239 Ibidem. 240 M. Yamani, Kingdom on Alert: Saudi Arabia and the New Middle East Cold War , *w:+ Tuesday Evening Lecture Programme on the Contemporary Middle East, London: SOAS 2009. 241 S. Moubayed, Old Battles, New Contenders in the Gulf, Asia Times Online, 17.12.2008. 242 A. Toth, Qatar, [w:] Persian Gulf States: Country Studies, H.C. Metz (red.), U.S. Government Printing Office, Washington 1994, s. 191. 243 Associated Press, Iran Vows to Retaliate against U.S. Bases in Gulf if U.S. Attacks First , International Herald Tribune, 26.01.2008.

Strona 77 z 201

wojny odciciem Cieniny Ormuz, co powanie utrudnioby eksport ropy naftowej i gazu ziemnego z krajw regionu244. Pomimo tego, Katar wielokrotnie zaprasza iraoskich delegatw na swoje konferencje, co na og spotykao si z niezadowoleniem pozostaych czonkw GCC245. Mona nawet dostrzec wytworzenie si wyranego podziau w wiecie arabskim Egiptu i Arabii Saudyjskiej z jednej strony, a Iranu, Syrii i Kataru z drugiej. Rnice te day o sobie ostatnio znad, chodby podczas inwazji Izraela na Stref Gazy w styczniu 2009 r. Pomimo obecnego zblienia politycznego, potencjalnym powodem konfliktu moe byd podzia z North Field/South Pars.

Mikka i twarda polityka

Koncepcja soft power zostaa stworzona w latach 90. przez Josepha Nyea z Harvardu. Pojcie to jest chyba najatwiej zrozumied przy zestawieniu go z hard power. Wiadomo dobrze, i rodki militarne i gospodarcze mog wpynd na postpowanie innych. Hard power moe opierad si albo na zachtach (marchewka), albo na grobach (kij). Czasem jednak lepiej osignd korzyci bez otwartych grb i kosztw. To jest wanie sens soft power sprawienie, aby inni chcieli tego samego co ty. Sprawienie, aby chcieli wsppracowad, a nie zostali do tego zmuszeni246. Nye wskazuje na trzy rda mikkiej polityki: kultur kraju, polityczne wartoci i polityk247. Paostwa wykorzystuj te rodki do wzmacniania swojej mikkiej siy. Staraj si jednoczenie realizowad strategie mikkie i twarde do maksymalizacji swojego bezpieczeostwa. Czsto twarda polityka zajmuje miejsce priorytetowe, bowiem adne paostwo nie moe uzaleniad swojego bezpieczeostwa od dobrej woli innych. Jednoczenie taka polityka nie zapewnia bezpieczeostwa przed kadym zagroeniem. Dlatego potrzebna jest bardziej wyrafinowana mikka polityka, ktra jest efekty wniejsza w przypadku niuansw i dyplomacji. Oba te narzdzia s stosowane przez Katar. Biorc pod uwag dwa uwarunkowania: historyczne (nieustanne zmiany w rwnowadze si i ulotnod sojuszy) oraz geograficzne (bogactwo surowce przy jednoczesnym pooeniu w niestabilnym regionie), Katar szuka obecnie twardego bezpieczeostwa poza regionem Zatoki Perskiej w Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach Katarczycy dokonali dywersyfikacji bezpieczeostwa poprzez wzmocnienie stosunkw z Indiami. Wybr takiego sojusznika nie jest przypadkowy, bowiem oba paostwa wspprac w przemyle gazowym. Wie je rwnie dugoletnia historia imigracji indyjskich pracownikw do Kataru. Obecnie obywatele Indii stanowi dwukrotnie wiksz kategori spoeczn w Katarze ni sami Katarczycy. Rozmowy na temat wsppracy obronnej zaczy si kilka lat temu. Aby uatwid
244 245

T. Capacci, Iran Might Try to Disrupt Hormuz Oil Flow If Attacked by U.S ., Bloomberg, 05.05.2006. M. Lynch, Dueling Arabs Summits, Foreign Policy, 2009. 246 J.S. Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York: Public Affairs 2004, s. 5. 247 M. Ichihara, Making the Case for Soft Power, SAIS Review, Vol. 1, No. 1 (2006), s. 198.

Strona 78 z 201

zawarcie porozumienia, Katar zaoferowa Indiom ca swoj flot francuskich samolotw Mirage. Podpisano te porozumienie o wsppracy w zakresie produkcji uzbrojenia 248. W listopadzie 2008 r. wykorzystano pobyt indyjskiego premiera w Doha do zacienienia wsppracy. Indie zadeklaroway gotowod pomocy w przypadku zagroenia Kataru249. Porozumienia obronne ze Stanami Zjednoczonymi oraz Indiami stanowi fundament twardego bezpieczeostwa Kataru. Dywersyfikacja bezpieczeostwa to dowd wycignicia wnioskw ze swojej historii, ktra uczy, i opieranie si tylko na jednym gwarancie nie jest dziaaniem zbyt rozwanym. Zasada ta jest duo waniejsza obecnie ni kiedykolwiek wczeniej. Katar nie jest ju bowiem surow, niezamieszka ziemi bez wartoci, lecz stanowi jeden z najbogatszych krajw na wiecie (per capita), ktry posiada olbrzymie zasoby surowcw energetycznych. Ten element strategii Kataru jest wzmacniany poprzez inne, komplementarne dziaania, ktre wpisuj si w definicj soft power. Zaliczyd mona do nich przede wszystkich polityk opart na mediacjach, szczodroci, gospodarce, mediach i kulturze. Katar zaangaowa si aktywnie w wiele dziaao mediacyjnych nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale rwnie poza nim. Wymienid mona chodby dziaania w kwestii Jemenu, Sahary Zachodniej, Darfuru, Algierii, Etiopii-Erytrei, Somalii i Indonezji. Katar prowadzi mediacje rwnie z Hamasem, Fatahem, Autonomi Palestyosk, Hezbollahem, wadzami Libanu oraz Libanem. Jednym sowem mona stwierdzid, i Katar angauje si w kady moliwy konflikt. Mona wskazad kilka powodw, dla ktrych mediacyjna polityka Kataru jest tak skuteczna. Katar jest postrzegany jako obiektywny mediator, ktry nie staje po adnej ze stron. To z kolei wzbudza zaufanie wszystkich stron sporu250. Swj obiektywizm traktuje ze mierteln powag. Katar nie tylko zaprosi w 2007 r. Iran na posiedzenie GCC (pierwszy raz w historii), ale rwnie utrzymuje wzgldnie dobre stosunki z Izraelem. Doha udziela te azylu kontrowersyjnym osobom, jak chodby byej onie Saddama Husajna, liderowi Hamasu, synowi Usamy Ibn Ladina czy byemu czeczeoskimu terrorycie251. Kade negocjacje s wspierane pokanymi sumami pienidzy. Jak napisa swego czasu Economist: Pienidze z ca pewnoci uatwiaj osigniecie porozumienia. Darmowy weekend spdzony w jednym z szeciogwiazdkowych hotelu w Doha odbierze kademu wojowniczego i nieprzejednanego ducha. A niektrzy, na przykad w Libanie utrzymuj, e ich politycy skorzystali z innych, wikszych zacht. Znaczne sumy s przekazywane na pomoc bezporedni. Doha przekazaa 100 mln USD Nowemu Orleanowi po huraganie Katrina252, rzekomo zapacia okoo 460 mln USD
248 249

S. Aroor, Govt, Qatars Emir to Hold Mirage Talks, Indian Express, 15.04.2005. India: Pm Vows to Defend Tiny Qatar If Needed , Adnkronos International, 12.11.2008. 250 Zob. na przykad: A. Lyon, Qatar Pulls Off Mediation Coup in Lebanon Crisis, Reuters 2008; A. Howeidy, Doha Steps In, Al Ahram Weekly Online, 24.05-04.06.2008; Small Country, Big Ideas, The Economist, 05.06.2008; M. Hancock, Qatar Becoming the Regions Peacebroker, Middle East Economic Digest (2008). 251 R.F. Worth, Qatar, Playing All Sides, Is a Non Stop Mediator, International Herald Tribune, 09.07.2008. 252 A. Koppel, Qatar Offers $100m to Relief Fund, CNN International, 04.10.2004.

Strona 79 z 201

ofiarom sagi z bugarskimi pielgniarkami253. Przekazaa co najmniej 50 mln USD Hamasowi, co uatwio zwycistwo w wyborach z 2006 r.254, Ofiarowano te nowy samolot Airbus prezydentowi Asadowi z Syrii255. Ponadto, Katar organizuje niezliczon liczb konferencji w Doha. Rwnie istotnym elementem budowania swojej pozycji w systemie midzynarodowym jest wykorzystanie stacji telewizyjnej al-Dazira. To wanie jej utworzenie sprawio, i Katar sta si rozpoznawanym w wiecie krajem. Wywoao to szereg sporw z takimi paostwami jak Arabia Saudyjska, Kuwejt, Libia, Maroko, Algieria, Bahrajn, Jordania i Autonomia Palestyoska. W odpowiedzi na dziaalnod al -Daziry skadano pisemne protesty (do 2002 r. oficjalnie 450256), zamykano biura stacji lub wycofywano ambasadorw. Czasem, jak chodby w Algierii w 1999 r., posuwano si nawet do wyczania prdu w stolicy i najwikszych miastach tylko po to, aby obywatele nie mogli obejrzed w al -Dazirze debaty z przedstawicielami opozycji257. Dziaalnod al-Daziry jest skierowana w stron paostw wiata zachodniego. Gdyby Katar chcia poprawid stosunki z krajami arabskimi, z pewnoci nie czyniby tego poprzez liberalizacj rynku medialnego. Katar wykorzystuje do zwikszenia swojej mikkiej siy take kultur. W Doha otworzono jedno z najlepszych na wiecie muzew sztuki muzumaoskiej, zorganizowano nowojorski Tribeca Film Festival oraz otworzono dom aukcyjny Sothebys. Rozwija si take sport. Katar zorganizowa azjatyck olimpiad w 2006 r., oraz regularnie organizuje wane wydarzenia tenisowe i golfowe. W 2011 r. bdzie goci olimpiad halow. Doha planuje te zorganizowanie olimpiady w 2020 r. i mistrzostw wiata w pice nonej w 2022 r. Goszczenie tak wielkich imprez kulturalnych i sportowych pozwala umocnid pozycj Kataru na mapie wiata. W swojej analizie znaczenia gazu ziemnego w polityce zagranicznej Kataru, Justin Dargin podnis kilka interesujcych kwestii. Piszc o projekcie gazocigu Dolphin przesyajcego surowiec do krajw ssiednich, Darkin stwierdzi, i koncepcja ta nie jest kierowana jedynie kwestiami rachunku ekonomicznego, lecz przede wszystkim ma suyd realizacji szerokich celw polityki zagranicznej: W odrnieniu od wikszoci projektw transnarodowych, gwny cel projektu Dolphin nie by wcale komercyjny. Katar od pocztku traktowa projekt D olphin jako sposb na zwikszenie politycznych zwizkw ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi i Omanem. Jeli projekt zostanie zrealizowany, zwikszona wsppraca gospodarcza doprowadzi w konsekwencji do poprawy stosunkw politycznych, a gazocig wzmocni status Kataru w regionie258.
253 254

O. Guitta, What Is Qatar Up To?, Middle East Times, 25.02.2008. R. Ehrenfeld, Where Hamas Gets Its Money, Forbes, 16.01.2009. 255 R.F. Worth, Qatar, Playing.... 256 M. El-Nawawy, A. Iskander, Al-Jazeera: How the Free arab News Network Scooped the World and Changed the Middle East, Cambridge: Westview 2002, s. 113. 257 Ibidem, s. 113. 258 J. Dargin, Qatars Natural Gas: The Foreign-Policy Driver, Middle East Policy 14, No. 3 (2007), s. 140.

Strona 80 z 201

Innymi sowy, wedug Dargina, projekt Dolphin by planowany jako rodek do wzmocnienia soft power. Bogactwo Kataru w gaz ziemny to dobry sposb na poprawienie relacji z kadym krajem. Niemoliwe jest jednak precyzyjne i pewne ustalenie motyww katarskiej polityki energetycznej. Dobrym tego przykadem jest kwestia indyjska. Katar rozpocz eksport LNG do Indii w 2006 r., a niecae dwa lata pniej Indie zaoferoway Katarowi gwarancje bezpieczeostwa. Czy decyzja Kataru o sprzeday gazu ziemnego do Indii bya motywowana przede wszystkim chci osignicia gwarancji twardego bezpieczeostwa w pniejszym okresie? Tego w aden sposb nie mona ustalid. Prawdopodobne jest jednak, i umowa na LNG z Indiami wzmocnia mikkie bezpieczeostwo Kataru, a konsekwencji w pewien sposb wpyna na umow wojskow. Drugim narzdziem gospodarczym stanowicym narzdzie polityki zagranicznej s inwestycje. Jak stwierdzi Paul Melly na amach Middle East Economic Digest, Katar ma nienasycony apetyt inwestycyjny na Zachodzie259. Melly wymienia jednoczenie nabytki Kataru: 20% udziaw w londyoskim Chelsfield Partners, 8% w bankowym gigancie Barclays, udziay w amerykaoskiej fabryce samochodw elektrycznych Fisker Automotive, udzia w Credit Suisse Industrial, EADS oraz 20% akcji London Stock Exchange260. Katar inwestuje nie tylko w Europie: 1 mld USD w inwestycje w rnych branach w Indonezji 261; 820 mln USD w inwestycje w drugim co do wielkoci operatorze sieci komrkowej w Indonezji262, a take inwestycje w Commercial Bank of China. Do tego doliczyd naley rwnie niezliczon liczb projektw budowlanych na Bliskim Wschodzie, na przykad w Syrii i Jordanii 263. Katar, jak kady inwestor, liczy przede wszystkim na zwrot poniesionych kosztw. Nie ma co do tego najmniej wtpliwoci. To jest gwny cel tych inwestycji. Nie mona jednak zapominad o drugim celu, jakim jest zwikszenie soft power. Jeli Katarczykom uda si zbudowad swj wizerunek powanych i profesjonalnych inwestorw, moe to w przyszoci przynied dodatkowe korzyci. Szczeglnie, jeli zostanie to poczone z innymi dziaaniami politycznymi.

Plan strategiczny
Katar realizuje swoj polityk na wielu kierunkach od elementw natury hard power a po bardziej wysublimowane dziaania z zakresu soft power. Wszystkim tym dziaaniom przywieca jeden cel strategiczny zapewnienie sobie bezpieczeostwa. Czy moliwe jest jednak dostrzeenie pewnego rodzaju metastrategicznego planu, ktrego czciami skadowymi s opisane powyej elementy? Po pierwsze, strategiczny plan Kataru zakada moliwie dalek orientacj swojej wasnej polityki w stron Zachodu oraz co, co
259 260

P. Melly, Qatar Investment Authority Building a Global Portfolio, Middle East Economic Digest, 10.10.2008. Ibidem. 261 Indonesia and Qatar Establish $1bn Venture to Target Investments in Indonesia , Middle East Economic Digest, 06.12.2007. 262 W. Hadfield, Qtel pays $810 to Take Control of Indosat, Middle East Economic Digest, 26.02.2009. 263 R.F. Worth, Qatar, Playing....

Strona 81 z 201

mona okrelid mianem liberalizacji, ktra czyniaby z Kataru atrakcyjnego partnera dla krajw zachodnich. Po drugie, Katar, co sugeruje J.E. Peterson w swoim artykule Qatar and the World: Branding of a Micro-State, stara si stworzyd swoj wasn mark, ktra uatwiaby spopularyzowanie kraju na wiecie. Wiele elementw polityki Kataru zawiera skadniki, ktre pozwalaj stwierdzid, i Katar kieruje si w stron Zachodu. Katarskie starania o stworzenie wizerunku paostwa neutralnego zdaj si naladowad polityk Szwajcarii lub paostw Skandynawii. Chocia kraje te syn ze swojej neutralnoci, to jednoczenie angauj si w stosunki midzynarodowe . W ich przypadku neutralnod nie jest pretekstem do wyalienowania si z systemu midzynarodowego, jak ma to miejsce chodby w przypadku Turkmenistanu lub Bhutanu. Mediacyjne wysiki Kataru wpisuj si w oglnie przyjt wrd zachodnich demokracji liberalnych ide Kanta o tym, i konflikty mona wyeliminowad i s one do uniknicia. To, czy Katar faktycznie przyjmuje zaoenia tej koncepcji jest niemoliwe do ustalenia. Niemniej jednak dla zachodnich spoeczeostw ju sam fakt realizowania idei Kanta w tak duym wymiarze i z tak wyranym zaangaowaniem jest powodem uznania, i czy je z Katarem wsplny system wartoci. Co wicej, zachodnie spoecznoci mog atwo dostrzec w Katarze elementy liberalnej lub zachodniej kultury, jeli tylko bd one zajmoway wane miejsce w katarskiej sztuce, kulturze, sporcie i edukacji. Rwnie udzielanie pomocy potrzebujcym moe zostad uznane jako element zachodniego etosu. Jednym z innych elementw moe byd z ca pewnoci promowanie lokalnych i niezalenych mediw. Wolne media s bardzo czsto uwaane za fundament stabilnego, wolnego i liberalnego paostwa demokratycznego264. Nie oznacza to oczywicie uznania al-Daziry za cakowicie wolne medium, bowiem zostao ono powoane, aby Katar by postrzegany jako kraj liberalny. Wydarzenie mona to jednak traktowad jako pewien element na drodze stopniowej liberalizacji. Jeli faktycznie uznad, i Katar stara si zbudowad wizerunek paostwa prozachodniego i relatywnie liberalnego, naley wskazad implikacje takiego stanu dla twardego bezpieczeostwa. Jeli Katar skutecznie stworzy swj obrazu kraju arabskiego, ktry naprawd stara si liberalizowad, to prawdopodobnie przeoy si to na wzrost wsparcia ze strony Stanw Zjednoczonych. Nie tylko Waszyngton bdzie chcia wzmocnid de mokratyczne tendencje w Katarze tworzc z tego kraju symbol i wzr dla caego wiata arabskiego, ale rwnie uatwi to stacjonowanie si amerykaoskich, bowiem bdzie miao to mniejszy koszt polityczny w samych Stanach Zjednoczonych. Amerykaoski elektorat wielokrotnie wyraa niezadowolenie z utrzymywania bliskich stosunkw z Arabi Saudyjsk. To z kolei uatwioby dusz obecnod Amerykanw w Katarze. *** Katar to may kraj z bogat, acz skomplikowan histori, w ktrej lista wrogw i przyjaci zmieniaa si nieustannie. Wspczenie Katar stanowi kraj bogaty w surowce
264

J.H. Culver, K.M. Brudney, M.E. Weber, Critical Thinking and American Government , Wadsworth/Thomson Learning 2002, s. 49.

Strona 82 z 201

energetyczne, otoczony przez historycznych przeciwnikw, z ktrymi niejednokrotnie si spiera. To wymaga podjcia szeregu inicjatyw w celu zapewniania sobie przetrwania. Metody te dziel si na mikkie i twarde. W przypadku tych pierwszych, Katar nawiza bliskie stosunki z najpotniejszymi silami zbrojnymi na wiecie, ktre otworzyy w tym paostwie swoje przyczki i gotowe s go bronid. Jednoczenie zawarto porozumienie z Indiami, ktre ma suyd jako druga gwarancja bezpieczeostwa. Katar rozwija te mikk polityk, do ktrej zaliczyd mona chodby budowanie wizerunku kraju neutralnego, szczodrego i chtnego wspierad pokojowe rozwizywanie konfliktw. Wszystkie te dziaania maj na celu wzmocnienie bezpieczeostwa Kataru. Doha realizuje rwnie szereg planw strategicznych. Do jednego z nich zaliczyd mona prb orientacji na Zachd, co ma zwikszyd i umocnid zachodnie wsparcie dla Kataru. Istnieje szereg dowodw na poparcie tej tezy. Katar wybra Stany Zjednoczone jako gwnego gwaranta swojego bezpieczeostwa, zainicjowa proces tworzenia wolnych mediw, znaczco zainwestowa w zachodnie gospodarki oraz przyj wartoci, ktre mona uznad za charakterystyczne dla wiata zachodniego obiektywnoci i pokojowego rozwizywania konfliktw. Jednoczenie dba si o zachowanie swojej arabskiej tosamoci. Jak zauway J.E. Peterson, Katar by sponsorem wielu muzumaoskich konferencji, czego celem byo zjednanie sobie przychylnoci wiata muzumaoskiego265. Byd moe wic lepiej byoby okrelenie polityki Kataru jako kierowanie si w stron liberalizmu, a nie tylko w stron Zachodu. Oczywicie nie znaczy to, i Katar jest krajem liberalnym czy te chce przyjd liberalny wiatopogld, jednake w porwnaniu ze wiatem arabskim, Katar jest duo bardziej liberalny ni wynikaoby to z przyjtej w regionie normy. Z angielskiego przeoy Robert Czulda

265

J.E. Peterson, Qatar and the World: Branding for a Micro-State, The Middle East Journal, No. 60 (2006).

Strona 83 z 201

Robert Czulda

Polityka wojskowa Kataru

Chod w ostatnich latach niektrzy teoretycy stosunkw mi dzynarodowych deprecjonuj znaczenie siy militarnej, to ich przeciwnicy gwnie wojskowi wychowani na Clausewitzu czy Napoleonie przekonuj, e narzdzia niemilitarne s skuteczne, ale tylko w poczeniu z realn si wojskow. O niezmiennym znaczeniu siy militarnej jako fundamentu polityki paostwa wiadcz przeprowadzane ostatnimi laty wojny: w Iraku (1991), Kosowie (1999), Afganistanie (2001) Osetii Poudniowej (2008) lub Strefie Gazy (2009). Odpowiednia strategia bezpieczeostwa militarnego, w poczeniu z nowoczesnymi siami zbrojnymi, stanowi podstaw trwania i dobrobytu kadego paostwa. Jak susznie zauwaa J.H. Hertz w anarchii bezpieczeostwo jest celem najwaniejszym. Tylko wtedy, gdy przetrwanie jest zapewnione, paostwo moe dyd do realizacji innych celw266. Kade paostwo formuujce swoj strategi bezpieczeostwa podlega licznym ograniczeniom, ktre determinuj zachowania organw decyzyjnych. S wyznacznikiem zachowao innych podmiotw stosunkw midzynarodowych, warunkuj moliwoci, nie przesdzajc jednoczenie biegu wydarzeo. Nie inaczej jest w przypadku Kataru, ktry znajduje si w niedogodnej sytuacji geopolitycznej. Pozycja a co za tym idzie konsekwencje tego stanu rzeczy (ssiedzi, surowce, gospodarka, uwarunkowania historyczne) wpywaj na zakres dostpnych rodkw realizacji polityki zagranicznej, w tym polityki bezpieczeostwa. Celem artykuu jest przedstawienie kierunkw realizacji strategii bezpieczeostwa Kataru w wymiarze militarnym oraz licznych dylematw z tym zwizanych. Na wstpie konieczne wydaje si krtkie omwienie struktury i historii katarskich si zbrojnych.

Katarskie siy zbrojne

Wraz z uzyskaniem niepodlegoci w 1971 r., Katar przystpi do tworzenia wasnych si zbrojnych. Wieloletnie bliskie kontakty z Londynem sprawiy, e w pierwszym okresie tworzenia samodzielnych struktur wikszod sprztu pochodzia z Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy dostarczyli kilka migowcw oraz trzy egzemplarze jednomiejscowych bombowo-szturmowych Hawker Hunterw FGA.9, ktre szybko zostay przemalowane na kamufla pustynny. Do Kataru trafi te jeden brytyjski dwumiejscowy Hawker Hunter T.79 w wersji szkolno-treningowej. Z powodu braku wasnych pilotw samoloty byy obsugiwane przez personel Royal Air Force. W 1996 r. Katar podpisa umow z Wielk Brytani, dziki ktrej w pierwszym etapie zakupiono sprzt warty 500 mln funtw. W latach 80. nastpi
266

Cyt. za: J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeostwa midzynarodowego paostwa aspekty teoretyczne, [w:] S. Dbski, B. Grka-Winter (red.), Kryteria bezpieczeostwa midzynarodowego, Warszawa 2003, s. 15.

Strona 84 z 201

wzrost pozycji Francuzw Hawker Huntery zostay zastpione przez Alpha-Jety oraz 14 maszyn wielozadaniowych F1E/D Mirage. To wanie Francuzi na pocztku lat 90. wybudowali baz wojskow al-Udajd ze specjalnymi bunkrami, systemem radarowym oraz bateriami przeciwlotniczymi Roland. Obecnie okoo 80% sprztu emiratu pochodzi wanie z Francji. Siy ldowe podzielone s na trzy puki Gwardii Krlewskiej i dwa puki artylerii. Prcz tego wydzielono dwa bataliony piechoty zmechanizowanej, dwie kompanie przeciwpancerne i jeden batalion piechoty267. Trzon katarskich si ldowych stanowi przestarzae ju francuskie czogi AMX-30 w liczbie 30 maszyn, koowe wozy rozpoznawcze AMX-10RC (12 sztuk), bojowe wozy piechoty AMX-10P (30 sztuk), wycofywane ze suby koowe pojazdy rozpoznawcze EE-9 Cascavel (20 sztuk), koowe pojazdy opancerzone V150 Chaimite, samochody rozpoznawcze Panhard VBL (16 sztuk) oraz 160 koowych transporterw opancerzonych VAB. Od 1998 r. w subie znajduje si take 36 nowoczesnych pojazdw opancerzonych Piranha II, w wikszoci uzbrojonych w armaty Cockerill MK8 kalibru 90 mm. Rwnie artyleria jest gwnie francuska armia posiada chodby 28 francuskich samobienych haubic 155 mm Mk F3. Katar ma na wyposaeniu si ldowych take cztery brazylijskie samobiene wyrzutnie rakietowych pociskw niekierowanych ASTROS II, francusko-niemieckie zestawy przeciwrakietowe HOT (30 sztuk) oraz MILAN (100 sztuk)268. W maju 2009 r. Katar zawar wstpne porozumienie z Niemcami na dostaw 36 czogw Leopard 2. Siy powietrzne Kataru skadaj si z trzech eskadr: myliwskiej, transportowej oraz eskadry migowcw. W 1994 i 1998 r. emirat podpisa z Francj umow, na mocy ktrej zakupiono 12 samolotw Mirage 2000 (dziewid jednomiejscowych Mirage 2000-5EDA oraz trzy dwumiejscowe Mirage 2000-5DDA) o wartoci ponad miliarda dolarw. Po kilku latach niespodziewanie ogoszono wystawienie maszyn na sprzeda, na co szybko zareagoway zaprzyjanione Indie, gotowe nabyd samoloty269. Nieoficjalnie mwi si, e za nieoczekiwan decyzj stali Amerykanie, ktrzy chcieli tym samym zajd pozycj lidera na katarskim rynku zbrojeniowym, do tej pory zdominowanym przez Francj. Nieoficjalne rda donosz, e Waszyngton zabiega o sprzeda do Kataru swoich F-16, podobnie jak swego czasu do Omanu, Bahrajnu, Jordanii czy Zjednoczonych Emiratw Arabskich. Pki co Katar nadal jest w posiadaniu wszystkich 12 maszyn, a decyzja o sprzeday jeszcze nie zapada. Prcz tego na wyposaeniu si powietrznych nadal znajduje si szed wspomnianych ju francusko niemieckich szkolno-bojowych samolotw Alpha-Jet. W skad eskadry transportowej wchodzi szed samolotw: jeden Airbus A-340, jeden Boeing 727, dwa Boeingi 707, trzy francuskie Dassault Falcon 900 oraz trzy lekkie brytyjskie samoloty BN-2 Islander. W nachodzcych
267 268

R. Czulda, Maeostwo z rozsdku, Polska Zbrojna, nr 43 (561), 2.10.2007. Na podstawie: The Military Balance 2007, London 2007, s. 240-241 oraz dane The Institute For National Security Studies przy The Jaffe Center For Strategic Studies Uniwersytetu w Tel Avivie. Dane mog si rnid w zalenoci od rda wikszod informacji z tego zakresu (jak liczba, rozmieszczenie oraz stan operacyjny) pozostaj tajne. 269 W czasie katarsko-indyjskich rozmw francuski producent Dassault Aviation zaoferowa odkupienie maszyn i odsprzedanie Indiom po ich unowoczenieniu. Zainteresowanie maszynami, zdolnymi do przenosze nia adunkw nuklearnych, wyrazi rwnie Pakistan.

Strona 85 z 201

latach siy powietrzne otrzymaj 18 samolotw szkolno-treningowych BAE Hawk Mk. 100 oraz 4 samolotu transportu strategicznego C-130J-30 Super Hercules. Eskadra migowcw skada si ze szturmowych SA-342 Gazelle (11 maszyn w siach powietrznych wyposaonych w zestawy przeciwpancerne HOT, dwie maszyny w subie policji), jednego transportowego migowca Sikorsky S-92 oraz 12 Westland Commando Mk 2/Mk 3 (z czego osiem w siach morskich)270. W lipcu 2008 r. Katar zoy zamwienie na 18 migowcw AgustaWestland AW-139. Najskromniej prezentuje si marynarka wojenna Kataru, w ktrej suy okoo 1,8 tys. marynarzy (w tym funkcjonariusze policji przybrzenej). W 1992 r. Katar zamwi w brytyjskiej stoczni Vosper Thornycroft cztery szybkie okrty patrolowe klasy Vita (Barzan). Pierwsze dwa okrty (QENS Barzan, QENS Huwar) zostay dostarczone w 1996 r., a dwa kolejne (QENS Al Udeid i QENS Al Deebel) dwa lata pniej. Kady z okrtw wyposaony jest w osiem pociskw rakietowych klasy woda-woda MM40 Exocet oraz osiem pociskw rakietowych klasy woda-powietrze Mistral. Do tego marynark wojenn Kataru tworz take trzy okrty patrolowe Combattante III klasy Damsah, kady majcy po 8 pociskw MM40 Exocet. Na wyposaeniu znajduje si take 17 lekkich okrtw patrolowych oraz jedna barka desantowa271. Wanym krokiem w kierunku poprawy jakoci wasnego potencjau obronnego jest podpisana w 2006 r. umowa z firm EADS (posiadajc samoloty Airbus) o wsppracy w zakresie wsplnych treningw, wymiany technologii i wzajemnych szkoleo. Pod koniec 2007 r. zawarto kontrakt na dostaw systemw radarowych o cznej wartoci 240 mln USD. Tego samego dnia ogoszono, e Katar kupi od Airbusa 80 maszyn w wersji A350XWB. Bya to wielka poraka Lockheeda Martina, ktry rwnie bra udzia w przetargu.

W poszukiwaniu strategicznego partnera

Katar jako niewielkie paostwo musi szukad szuka strategicznego partnera, a waciwie protektora, gotowego bronid go nie bezinteresownie, ale z powodu wasnych interesw w regionie. O tym, e zagroenie jest realne Katarczycy przekonali si w czasie krwawej wojny Iranu z Irakiem. W ostatniej fazie konfliktu obie strony przystpiy do atakowania cywilnych tankowcw w Zatoce Perskiej.272 Niewitpliwie najwikszym potencjalnym zagroeniem dla sunnickiego Kataru jest szyicki Iran, ktrego armia jest wiksza ni wszystkich pozostaych paostw Zatoki Perskiej cznie273. Tabela 2: Siy zbrojne wybranych krajw Zatoki Perskiej w 2007 r.

270 271

Ibidem. Ibidem. 272 W wyniku tak zwanej Wojny Tankowcw uszkodzono 546 komercyjnych statkw. 273 G. Bahgat, Iran and the United States: The Emerging Security Paradigm in the Middle East , Parameters, lato 2007, s. 8.

Strona 86 z 201

Iran Liczebnod Rezerwy Siy paramilitarne Czogi BWP/TO Artyleria samobiena Artyleria Bombowce Myliwce 545 600 350 000 40 000 1 613 1 250 310 8 200 0 286

Bahrajn 11 200 0 11 260 180 260 13 69 0 33

Kuwejt 15 500 23 700 6 600 368 780 41 218 0 50

Oman 41 700 0 4 400 117 191 24 233 0 64

Katar

Arabia Saudyjska 12 400 224 500 0 0 30 266 28 89 0 18 0 15 500 910 4 080 170 868 0 278

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych The Military Balance 2007, op. cit., s. 219-243.

Paostwa Zatoki Perskiej z niepokojem patrzyy na Iran ju w 1979 r. obawiajc si rozszerzenia Rewolucji Muzumaoskiej. Niepokj by duy szczeglnie w Katarze, gdzie rewolucyjne hasa trafiyby z pewnoci na podatny, konserwatywny grunt. O ile rzdy Mohammada Chatamiego (1997-2005) przyniosy popraw stosunkw na linii Teheran Doha, to wojownicza retoryka jego sukcesora Ahmadinedada wzbudza niepokj ssiadw. Najwikszym zagroeniem byoby jednak wejcie przez Iran w posiadanie broni atomowej oraz rozwj nowych rodkw jej przenoszenia. Iran staby si bezsprzecznie najsilniejszym mocarstwem regionalnym, co w konsekwencji mogoby doprowadzid do zwikszenia zainteresowania tym rodzajem broni wrd pozostaych paostw arabskich. Dotyczy to przede wszystkim Arabii Saudyjskiej, ktra postrzegaaby Iran jako jeszcze wiksze zagroenie. Paostwa Zatoki Perskiej podnosz take kwestie ewentualnych zanieczyszczeo z powodu dziaalnoci iraoskich reaktorw alarmujc, e czd instalacji znajduje si bliej ich granicy ni Teheranu. Nawet bez broni atomowej Iran jest powanym zagroeniem militarnym bez wikszych trudnoci Iraoczycy mogliby zablokowad ca eglug w regionie, co byoby potnym ciosem dla Kataru. W ewentualnej wojnie Iran mgby atakowad amerykaoskie cele w Katarze. Tym samym prba negocjacji z Iranem oraz starania o utrzymanie status quo w regionie s jak najbardziej zrozumiae. Wsppraca w ramach utworzonej w 1981 r. GCC nigdy nie zapewniaa bezpieczeostwa na wystarczajcym poziomie. Czonkowie GCC s beneficjentami wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi, w marginalny sposb przyczyniajc si samodzielnie do wzrostu bezpieczeostwa i stabilizacji w regionie. Mimo nowoczesnego sprztu (przede wszystkim w Arabii Saudyjskiej, Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich), kraje regionu nie byyby zdolne oprzed si agresji na przykad iraoskiej, czy te do niedawna irackiej. Stacjonujce w Arabii Saudyjskiej (Hafr Al-Batin siy koalicyjne GCC (Peninsula Shield) w liczbie 7 tys. onierzy nie zostay znaczco wzmocnione od momentu ich powoania w 1986 r. Pojawiaj

Strona 87 z 201

si nawet gosy o ich cakowitym rozwizaniu274. W sytuacji rosncego napicia iraoskiego paostwa Zatoki Perskiej zwikszyy wspprac z Amerykanami w ramach tak zwanej GCC Plus Two (razem z Egiptem i Jordani).275 W lipcu 2007 r. prezydent George W. Bush zapowiedzia sprzeda dodatkowej broni o wartoci 20 mld USD w celu poprawienia zdolnoci obronnych oraz wzmocnienia zdolnoci do utrzymania pokoju i stabilnoci w regionie, czyli innymi sowy zredukowania zagroenia ze strony Teheranu.276 Na licie wymienianych krajw majcych otrzymad pomoc znajduje si rwnie Katar, ktremu zaproponowano przede wszystkim systemy obrony przeciwrakietowej i przeciwlotniczej. Pomoc krajom Zatoki Perskiej zaoferowao rwnie NATO. Na spotkaniu w Abu Zabi sekretarz generalny Jaap de Hoop Scheffer otwarcie przyzna, e jest to reakcja na rosnce zagroenie ze strony Iraoczykw. Warto nadmienid, e Katar podobnie jak Bahrajn, Kuwejt i Zjednoczone Emiraty Arabskie doczy do inicjatywy zaprezentowanej w Stambule (Istanbul Cooperation Initiative) dotyczcej bliskiej wsppracy wojskowej i wywiadowczej pomidzy NATO i GCC. Pewnym sojusznikiem strategicznym nie moe byd Arabia Saudyjska, z ktr w przeszoci stosunki dwustronne charakteryzoway si kilkoma znaczcymi incydentami. W 1992 r. oskarono siy saudyjskie o atak na katarski posterunek wojskowy w Al -Chofu, w ktrym zgino dwch onierzy, a jeden zosta uprowadzony. W odpowiedzi Katar wycofa swj kontyngent wojskowy ze wsplnych si GCC. Dopiero po mediacji Egiptu oba paostwa podpisay umow demarkacyjn, jednak w listopadzie 1994 r. Katar zbojkotowa spotkanie ministrw spraw wewntrznych w Arabii Saudyjskiej. W 1996 r. otwarcie mwio si, e Rijad usilnie wspiera obalonego rok wczeniej emira. Gwnym orem antysaudyjskiej dziaalnoci staa si kontrowersyjna stacja telewizyjna Al-Dazira w Doha. Napicie signo zenitu w 2002 r., gdy zbulwersowana krytyk pod adresem krla Abd Al-Aziza as-Sauda Arabia Saudyjska wycofaa swojego ambasadora z Dohy.

Zblienie ze Stanami Zjednoczonymi

Katar nie mgby liczyd na jednoznaczn i stanowcz pomoc ani Francji, ani Wielkiej Brytanii. Co prawda emirat nadal dod blisko wsppracuje z oboma paostwami (na przykad w formie wsplnych dwiczeo, czy wizyt okrtw), jednak nie zapewnia to wystarczajcej ochrony na wypadek kryzysu polityczno-wojskowego, ktrego nie mona wykluczyd w duszej perspektywie czasu277.

274

W listopadzie 2006 r. odbyo si posiedzenie krajw nalecych do GCC na temat ewentualnego wzmocnienia wsplnych si. Saudyjska propozycja zakada m.in. dyslokacj si , tak aby oddziay stacjonoway w paostwach pochodzenia i spotykay si tylko na wsplne dwiczenia. Umoliwioby to redukcj kosztw i zwikszenie liczebnoci do 22 tys. onierzy. 275 Iraq: Regional Perspective and U.S. Policy, C.M. Blanchard (red.), CRS Report for Congress, 12.01.2007, s. 25. 276 Assistance Agreements with Gulf States, Israel and Egypt. Statement by Secretary Condoleezza Rice , U.S. Department of State, Washington D,C., 30.07.2007, http://www.state.gov/secretary/rm/2007/89600.htm. 277 W 2003 r. Francja zapewnia Katar o gotowoci pomocy w razie ataku ze strony Iraku. Katar w przeszoci przeprowadza manewry i dwiczenia zarwno z Wielk Brytani jak i Francj. W styczniu 2008 roku w porcie w

Strona 88 z 201

Gdy w 1987 r. Amerykanie przystpili do ochrony kuwejckich tankowcw w ramach operacji Earnest Will, Waszyngton da tym samym jasny sygna swego zainteresowania ochrony zasobw surowcowych krajw Zatoki Perskiej, w tym i Kataru. Tym samym uczynienie z tego emiratu istotnego partnera Amerykanw byo i jest dla wadz w Doha priorytetowe tylko silny protektor moe zapewnid ochron przed gronymi ssiadami, nawet jeli miaoby to si wizad z utrat czci suwerennoci. Amerykanie zdaj sobie dobrze spraw z pragmatyzmu wadz w Doha. Jak zauwayli W.A. Terill i C.C. Crane Katar, ale rwnie Zjednoczone Emiraty Arabskie i Kuwejt postrzegaj bazy Stanw Zjednoczonych jako wane rdo ochrony przed zastraszaniem, a nawet interwencj zbrojn swych potniejszych ssiadw. Jest to tym atrakcyjniejsze dla Amerykanw, e nie mog oni liczyd na gocinnod wikszych paostw regionu, gdy byoby to powan przeszkod w realizowaniu polityki regionalnego przywdztwa w wiecie arabskim () szczeglnie w okresie silnego anty-amerykanizmu278. Katar ma do zaoferowania Stanom Zjednoczonym przede wszystkim surowce energetyczne i wasne terytorium. Ju w 1999 r. wczesny sekretarz stanu, William Cohen, potwierdzi, e Stany Zjednoczone bd prowadzid multilateraln polityk uycia siy, by zapewnid niezahamowany dostp do rynkw, rde energii i rde strategicznych279. Potne Stany Zjednoczone s uzalenione od surowcw energetycznych, w tym ropy naftowej i chod prezydent Georgie W. Bush zapewni, e Stany Zjednoczone musz zmniejszad uzalenienie od ropy naftowej 280, to minie wiele lat zanim tak si stanie. Chocia obecnie Stany Zjednoczone nie s uzalenione od dostaw z Bliskiego Wschodu, to udzia importowanej ropy z tego regionu wzrasta, cena surowca ronie, a jej zasoby malej. Dlatego te Bliski Wschd jest postrzegany jako obszar realizacji podstawowych interesw Stanw Zjednoczonych. Katar jest krajem, w ktrym zjawisko terroryzmu jest marginalne. Jedynym jak do tej pory incydentem miertelnym by samobjczy zamach bombowy w 2005 r., w ktrym zgina jedna osoba, a kolejnych 12 zostao rannych. Warto take odnotowad skandal z 2003 r., kiedy to amerykaoscy eksperci do spraw terroryzmu ogosili publicznie, e minister spraw wewntrznych Kataru, Abd Allah Ibn Chalid Al Sani, nie tylko sympatyzuje z Al-Kaid, to take udziela aktywnej pomocy terrorystom. Ponod pierwsze sygnay o wsppracy z terrorystami dotary do Amerykanw ju w 1995 r. Jak powiedzia Richard Clarke, byy dyrektor ds. antyterroryzmu w Biaym Domu, Al Sani sympatyzowa z Ibn Ladinem, z terrorystami, uywa prywatnych pienidzy i funduszy katarskiego ministerstwa do finansowania komrek Al-Kaidy281.
Doha goci francuski flagowy okrt dowodzenia i zaopatrzen ia Var. W Al-Udajd stacjonowao szed brytyjskich samolotw Tornado GR4 zapewniajych wsparcie Brytyjczykom stacjonujcym w Iraku. 278 W.A. Terill, C.C. Crane, Precedents, Variables, and Options in Planning a U.S. Military Disengagement Strategy From Iraq, Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2005. s. 42-43. 279 N. Chomsky, Rogue States: The Rule of Force In World Affairs, London 2000, s. 4. 280 G.W. Bush, The State of the Union 2006, Washington, January 2006. http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/01/20060131-10.html. 281 J. Meyer, Qatar's security chief called suspected al-Qaida sympathizer, Milwaukee Journal Sentinel, 28.03.2003.

Strona 89 z 201

W 1992 r. Stany Zjednoczone podpisay z Katarem kilkukrotnie odnawian umow o wsppracy w zakresie obronnoci (Defense Cooperation Agreement)282. Byo to zgodne z przedstawionymi przez Pentagon na pocztku lat 90. trzema celami strategicznymi w regionie, realizowanymi nastpnie przez ekip Billa Clintona. Pierwsze zadanie zakadao popraw zdolnoci operacyjnych w regionie, przede wszystkim w zakresie szybkiego przerzutu i osignicia zdolnoci bojowej w krtkim czasie (rapid deployment). Dwa pozostae zadania wizay si bezporednio z paostwami czonkowskimi GCC wzmocnienie zdolnoci obronnych krajw czonkowskich oraz wspieranie wsppracy pomidzy nimi283. Gdy w 1995 r. do wadzy doszed szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, Waszyngton otrzyma propozycj budowy w emiracie instalacji wojskowych, w tym dostp do duej pofrancuskiej bazy Al-Udajd koo Dohy, zdolnej obecnie pomiecid 10 tys. osb i 120 samolotw. Na pocztku amerykaoskiej obecnoci w emiracie, w bazie stacjonowao 30 samolotw wielozadaniowych i cztery latajce cysterny ochraniane przez od 50 do 100 amerykaoskich onierzy. Poczwszy od 2002 r. liczba samolotw zacza wzrastad . Rozbudowana infrastruktura i przyjazny rzd (co najmniej 400 mln USD na modernizacj obiektw ze strony wadz Kataru) uatwi Amerykanom podjcie decyzji o pozostaniu i rozbudowie ju istniejcych instalacji. W 2003 r. oficjalnie ogoszono przeniesienie centrum operacyjnego U.S. Air Force dla Bliskiego Wschodu (Central Commands Combined Air Operations Center) z bazy lotniczej Sultan w Arabii Saudyjskiej do bazy lotniczej Al-Udajd. By to wielki sukces rzdu w Katarze, ktry tym samym istotnie zwiza si z amerykaoskim sojusznikiem. Co prawda, obiekty s rozbudowywane przez Amerykanw, jednak jak uj to Frank R. Theus z Ambasady Stanw Zjednoczonych w Doha, Waszyngton jest jedynie zwykym najemc. Z formalnego punktu widzenia s one wasnoci Kataru. Podstawowe instalacje zostay zbudowane przez Katar lub Francj w pierwszym etapie na baz Al-Udajd wydano 1,7 mld USD, a jej rozbudowa zakooczya si w 2008 r. Modernizacja i najduszy pas startowy w caej Zatoce Perskiej umoliwi obsug wszystkich typw samolotw od wielozadaniowych F-16 Fighting Falcon, a po bombowce B-2 Spirit. Baza Al-Udajd stanowia nieocenione miejsce wsparcia logistycznego zarwno operacji w Afganistanie jak i w Iraku. Ju pierwszego dnia przeprowadzono z niej ponad 700 lotw rnego typu. W szczytowym okresie wojny w Afganistanie w bazie stacjonowao 4 tys. onierzy. Baza As-Sajlija to jeden z najwikszych magazynw wyposaenia Stanw Zjednoczonych na wiecie, a w czasie irackiej wojny centrum dowodzenia Centralnego Dowdztwa (CENTCOM Central Command)284. Mieci si w niej take Centrum Wywiadowcze (Joint Intelligence Operations Center), zdolne do nadzorowania operacji w 27 paostwach. Jest to rwnie gwne miejsce rekreacyjne dla amerykaoskich onierzy ( Rest and Recuperation Center). Wczeniej centrum znajdowao si w Bahrajnie, jednak Pentagon
282

Stany Zjednoczone podpisay podobne umowy take z: Omanem (1990), Arabi Saudyjsk (1990), Bahrajnem (1990), Kuwejtem (1991) i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi (1994). Zapisy umw zostay utajnione na wniosek paostw arabskich. 283 M. Kraig, Assessing Alternative Security Frameworks for the Persian Gulf, Middle East Policy, Vol. XI, No. 3, jesieo 2004, s. 148. 284 J. M. Sharp, Qatar: Background and U.S. Relations, CSR Report for Congress, 17.03.2004, s. 1.

Strona 90 z 201

doszed do wniosku, e Katar jest bezpieczniejszym miejscem. Ju w 2004 r. Departament Obrony nakaza wycofanie z Bahrajnu caego personelu, ktrego obecnod nie jest w tym kraju konieczna. Rok wczeniej podjto decyzj o rekonfiguracji si, wycofujc si midzy innymi z bazy pooonej przy lotnisku w Doha, zwanego Camp Snoopy i obsugujcego przede wszystkim samoloty transportowe. Oba paostwa prowadz take wsplne dwiczenia lotnicze, morskie, ldowe i ochrony infrastruktury krytycznej, przede wszystkim energetycznej. CENTCOM przeprowadza coroczne dwiczenia zarzdzania kryzysowego Eagle Resolve z udziaem wszystkich paostw GCC. Dwiczenia z maja 2007 r. polegay na zarzdzaniu w sytuacji uycia pociskw balistycznych nalecych do fikcyjnego paostwa zbjeckiego w domylne Iranu. W kwietniu 2007 r. pod amerykaoskim nadzorem przeprowadzono dwiczenia katarskich si zbrojnych, si wewntrznych i oddziaw specjalnych pod nazw Eastern Maverick. W dwiczeniach siy katarskie wsplnie z Amerykanami doskonaliy midzy innymi powietrzne i ldowe manewry285. Amerykanie udzielaj Katarczykom skromnej pomocy finansowej w ramach dwch rzdowych programw z zakresu wsppracy i doskonalenia zdolnoci antyterrorystycznych (w tym cyberterroryzm, zarzdzanie kryzysowe, wykorzystanie psich jednostek K9, dziaania w sytuacji wzicia zakadnikw) oraz spraw zwizanych z nieproliferacj broni masowego raenia. Odkd Katar doczy w 1987 r. do programu NADR-ATA, szkolenie przeszo ponad 500 kursantw co kosztowao okoo 3,3 mln USD. Dziki programom Katar bdzie mg rozwind nowe programy szkoleniowe, szczeglnie policyjne. Ju teraz uwaa si, e katarskie antyterrorystyczne oddziay policji s najlepsze spord wszystkich paostw Zatoki Perskiej. Tabela 3: Pomoc Stanw Zjednoczonych dla Kataru (w tys. USD) Program 2005 2006 NADR-ATA 1 379 1 274 NADR-CTF 300 IMET FMF -

2007 1 493 -

Legenda: NADR (Nonproliferation, Anti-Terrorism, Demining and Related Programs); ATA (Anti-Terrorism Assistance) i CTF (Counter-Terrorism Financing); IMET (International Military Education and Training ); FMF (Foreign Military Financing) rdo: Security Assistance in the Near East, Department of State.

O ile mona zrozumied otwarte poparcie dziaao amerykaoskich wzgldem Iraku przez Kuwejt w 2003 r., decyzja Kataru moe zaskakiwad. Katarczycy chod niechtni samej wojnie wsparli polityk Amerykanw mimo e sami nie byli bezporednio zagroeni reimem
285

Materiay Ambasady Stanw Zjednoczonych w Doha. Jak powiedzia Frank R. Theus, attach ds. bezpieczeostwa, najwikszy nacisk kadzie si na wsplne dwiczenia powietrzne si amerykaoskich i katarskich. Niedawno Amerykanie przeprowadzili wsplne dwiczenia ewakuacji personelu ze swojej ambasady zgodnie z amerykaoskimi procedurami (NEO Non-Combatant Evacuation Operation).

Strona 91 z 201

Saddama Husajna. Rzd w Doha z jednej strony publicznie krytykowa dziaania Amerykanw (zarwno w Afganistanie jak Iraku), a z drugiej godzi si na pomoc. Poraka Iraku moga wydawad si kuszca tylko w perspektywie krtkoterminowej. Rzd w Doha musia zdawad sobie spraw, e osabienie Iraku w wyniku wojny moe wpynd na wzmocnienie pozycji Iranu, a tym samym doprowadzid do zwikszenia zagroenia dla Kataru. Wojna w Iraku doprowadzia do niewyobraalnej fali przemocy prowadzc do destabilizacji regionu, wzrostu fundamentalizmu, wzmocnienia szyitw i caego Iranu. Jak trafnie uj to w 2005 r. saudyjski minister spraw zagranicznych Saud Al-Fajsal podczas gdy po I wojnie irackiej i usuniciu Irakijczykw z Kuwejtu Stany Zjednoczone i Arabia Saudyjska walczyy, aby wyrzucid Iran z Iraku, to teraz po II wojnie irackiej Irak jest oddawany Iranowi bez adnego powodu. Jak wynika z doniesieo wywiadu iraoscy agenci przeprowadzaj tajne operacje w kadym wikszym miecie irackim z duym udziaem ludnoci szyickiej286. David Kaye, byy szef inspektorw rozbrojeniowych, przyzna otwarcie: prowadzimy wywiadowcz wojn z Iranem287. Zdaniem Departamentu Stanu, Teheran wspiera Hezbollah (przekazujc pienidze i samoloty bezzaogowe), pomaga szyickiemu duchownemu Muktadzie AsSadrowi, trenuje terrorystw, zbiera informacje o ruchach wojsk koalicji, opaca zabijanie Amerykanw i przymyka oko na niekontrolowany przepyw si wrogich do Iraku. Ewentualna wojna z Iranem z pewnoci uderzyaby take w Katar, ktry mgby znaled si w ogniu walk. Wydarzenia w Iraku niewtpliwie wzmacniaj fundamentalizm muzumaoski czego obawiaj si wadze paostw Zatoki Perskiej, w tym Kataru. Wzrost nastrojw fundamentalistycznych z pewnoci mgby zagrozid aktualnej wadzy. W swej ocen ie dalej posuwa si L.G. Martin stwierdzajc, e im bardziej kraje Zatoki Perskiej zbliaj si do Stanw Zjednoczonych w celu obrony przed zagroeniami zewntrznymi, tym bardziej podatne s na zagroenia wewntrzne288. Byd moe dlatego Katar stara si utrzymywad stosunki z Amerykanami moliwie bez rozgosu, co biorc pod uwag antyamerykanizm wiata arabskiego jest jak najbardziej zrozumiae. Niechd czci spoeczeostwa, w tym take wojskowych jest dobrze znany wrd amerykaoskich dyplomatw oraz wadz Kataru. W 2003 r. aresztowano grup katarskich oficerw rzekomo planujcych zamach majcy na celu uniemoliwienie Amerykanom przygotowao do wojny z Irakiem. Oficjalne spotkania przedstawicieli obu rzdw nie s naganiane, a telewizja milczy na temat wojsko wej obecnoci Stanw Zjednoczonych. Gdy w 2002 r. odbyy si wielkie dwiczenia dowodzenia, kontroli i komunikacji (Internal Look) media katarskie pominy je w swoich relacjach. Podobnie nie naganiano sprawy wpynicia do portu w Doha amerykaoskiego okrtu podwodnego USS Underwood w maju 2007 r., podczas gdy podobna wizyta okrtw indyjskich w sierpniu znalaza si na pierwszych stronach wszystkich miejscowych gazet 289.
286 287

The GCC and Gulf Security. Still Looking to America , Military Technology, 2/2007, s. 21. E.T. Pound, The Iran Connection, U.S. News & World Report, 22.11.2004. 288 L.G. Martin, Assessing the Impact of U.S-Israeli Relations on the Arab World, Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2003, s. 5. 289 Oba paostwa planuj zwikszenie wsppracy w dziedzinie bezpieczeostwa morskiego, przede wszystkim na Oceanie Indyjskim. Okrty indyjskiej floty wpyny do portu w Doha w sierpniu 2007 r., a ambasador Indii

Strona 92 z 201

Oba kraje s jedynie stronami umowy wynikajcej z pragmatyzmu i koniecznoci realizacji wsplnych interesw. Bliskie zwizanie Kataru ze Stanami Zjednoczonymi to kalkulacja zyskw i strat. To maeostwo z rozsdku. Mona odnied wraenie, e Amerykanie nie traktuj Kataru, kraju mniejszego od wikszoci swych stanw, z naleyt powag. Mimo zabiegw strony katarskiej przez dugi czas nie udawao si uruchomid bezporednich poczeo lotniczych do Stanw Zjednoczonych. Ostatecznie Amerykanie ulegli, jednak prestiowe linie Qatar Airways zostay zmuszone korzystad z duo mniej prestiowego lotniska Newark pod Nowym Jorkiem. Zdaniem byego ju ambasadora Stan w Zjednoczonych w Katarze Chasea Untermeyera nie wynika to z powodw politycznych jego zdaniem gwn przyczyn spid na linii Waszyngton Doha jest dziaalnod stacji telewizyjnej Al-Dazira, ktra chod formalnie prywatna podlega powanym wpywom wadz (nieoficjalnie mwi si, e jest ona drugim ministrem spraw zagranicznych i oczkiem w gowie emira)290. Stacja prezentowaa niepochlebne materiay o izraelskich i amerykaoskich dziaaniach na Bliskim Wschodzie. Amerykanie zarzucali stacji nieobiektywne ich zdaniem przedstawianie sytuacji z okupowanych przez Izrael obszarw Zachodniego Brzegu oraz Strefy Gazy, a take przesadne epatowanie cierpieniem wrd palestyoskich i libaoskich cywilw. Amerykanom nie podobao si przedstawianie w niekorzystnym wietle wojny w Iraku, ktra w telewizji bya otwarcie okrelana mianem wojny z Irakiem. Al Dazira pokazywaa ostrzelane irackie szpitale, zabitych cywilw i amerykaoskie dziaania przeciwko ludnoci291. Byd moe to jest przyczyn, dla ktrej w tym maym kraju nieczsto goszcz najwaniejsi czonkowie waszyngtooskiej administracji. W Doha pojawiaj si przedstawiciele Kongresu, Biaego Domu, wani wojskowi, sekretarz obrony Robert Gates przyby z wizyt w styczniu 2007 r. Gdy jednak sekretarz stanu Condoleezza Rice przybya do Zatoki z dyplomatyczn wizyt, odwiedzia jedynie Arabi Saudyjsk i Kuwejt. Wbrew oczekiwaniom wadz w Doha, Katar zosta pominity. Brak dyplomatycznych wizyt najwyszego szczebla jest dowodem na to, e Amerykanie s zainteresowani utrzymywaniem jedynie dobrych kontaktw wojskowych a nie politycznych Katar ma niewiele do zaoferowania na tym polu. Nawet pomimo licznych problemw i niepewnoci zwizanych z amerykaosk obecnoci w Katarze (aktualnie ok. 5 tys. osb z personelu wojskowego) z pewnoci mona stwierdzid, e polityka utrzymywania bliskich stosunkw militarnych z Waszyngtonem bdzie trwad, a dalsze uzalenienie bdzie postpowad mimo nieuchronnej poprawy stosunkw z Arabi Saudyjsk. Katarski przyczek jest dla Amerykanw zbyt cenny, podobnie jak amerykaoska ochrona dla Katarczykw. Nawet rozbienoci w ocenie niektrych zagadnieo (jak kwestia iraoska) nie s w stanie tego zmienid. W opinii pk Briana R. Keri nsa z Ambasady Stanw Zjednoczonych w Doha, Katarczycy chcieliby jeszcze wikszej obecnoci Amerykanw
przyzna oficjalnie, e istniej plany umowy wojskowej z krajami Zatoki Perskiej. Szerzej zob. Qatar-India joint naval exercise on anvil, The Peninsula, 19.08.2007. 290 Zdaniem dyplomaty drug przyczyn stanowi utrzymywanie embarga na amerykaosk woowin . Por. Jazeera had strained US-Qatar ties: US Envoy, Qatar Tribune, 19.08.2007. 291 J.M. Sharp, The Al-Jazeera News Network: Opportunity or Challenge for U.S. Foreign Policy in the Middle East?, CRS Report for Congress, 23.07.2003, s. 2.

Strona 93 z 201

w kraju oraz zwikszonych kontaktw z lokaln spoecznoci. Jego zdaniem to wanie chd poprawy swego wizerunku w oczach Amerykanw i presja ze strony Waszyngtonu doprowadzia do liberalizacji kraju292. Potwierdzenie tezy odnajdujemy w oficjalnym stanowisku wadz. Jak przyzna otwarcie minister spraw zagranicznych Kataru szajch Hamad Ibn Jassim Al Sani, nie jestemy w stanie obronid kraju przed potnym atakiem. Potrzebujemy Amerykanw w Katarze, a Amerykanie potrzebuj nas293. Obecnod Amerykanw w Katarze jest zgodna z przyjt i realizowan zasad poszerzania stref wpywu poprzez tak zwan wysunit obecnod (forward presence)294. Dziaania Biaego Domu zdaj si to potwierdzad, bo w czerwcu 2007 r. Pentagon podpisa wart 50 mln USD umow z firm ITT Federal Services International Corp dotyczc bazy As-Sajlija. Oznacza to, e obecnod Amerykanw bdzie trwaa co najmniej do grudnia 2012 r.

292 293

S.G. Hajjar, Op. cit., s. 46. G. Jaffe, Desert Maneuvers: Pentagon Boosts U.S. Military Presence in the Gulf , Wall Street Journal, 24.06.2002. 294 Szerzej na temat koncepcji globalnej architektury si zbrojnych Stanw Zjednoczonych zob. R. Czulda, Siy zbrojne Stanw Zjednoczonych na wiecie, Przegld Wojsk Ldowych, nr 2 (020) luty 2009, s. 53 -63.

Strona 94 z 201

Steven Ekovich

Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi

Omwienie relacji katarsko-amerykaoskich wymaga, chodby w ograniczonym charakterze, umieszczenia ich w odpowiednim kontekcie, jakim jest obecnod Stanw Zjednoczonych Zatoce Perskiej. Przyjo si uwaad, e amerykaoskie zainteresowanie regionem to wzgldnie wspczesne zjawisko, jednake pocztkw zaangaowania naley szukad w bardziej odlegej historii. Pierwsze przejawy zainteresowania, aczkolwiek symboliczne, datuje si na okres dominacji w regionie imperium osmaoskiego. Dopiero jednak w okresie brytyjskiej hegemonii Stany Zjednoczone zaczy stopniowo zwikszad swoje wpywy, pniej rywalizowad z Wielk Brytani, aby nastpnie zajd jej miejsce. Gdy w 1971 r. Wielka Brytania oficjalnie przestaa sprawowad kontrol nad regionem, interesy Stanw Zjednoczonych w Zatoce Perskiej miay ju kluczowe znaczenie. Mimo tego, Waszyngton nie by jeszcze gotw przejd na siebie bezporedniej odpowiedzialnoci za bezpieczeostwo Zatoki Perskiej i Pwyspu Arabskiego. Intensywne relacje utrzymywano wycznie z Iranem i Arabi Saudyjsk. Obecnod militarna w Zatoce bya symboliczna. Istniaa niewielka grupa politykw, dyplomatw i biznesmenw (oczywicie nie liczc tych zaangaowanych w przemys energetyczny), ktrzy posiadali faktyczn wiedz o regionie. Mimo tego przez lata gospodarcze, strategiczne i polityczne interesy miay coraz wiksze znaczenie, szczeglnie na pocztku lat 80. W pierwszym okresie pewn rol odgryway rwnie motywy religijne, jednak szybko przestay wpywad na ksztatowanie polityki wzgldem regionu. Chocia w pierwszym okresie amerykaoska polityka wobec Zatoki Perskiej zaleaa bezporednio od kwestii gospodarczych, uwarunkowania strategiczne i polityczne rwnie odgryway swoj rol. Dowiadczyli tego take i poprzedni regionalni hegemoni wraz z rozwojem interesw gospodarczych nie dao si unikad wyzwao strategicznych i rosncej odpowiedzialnoci. Z kadym rokiem, z kad dekad, amerykaoska odpowiedzialnod za wydarzenia w regionie wzrastaa a do cakowitego zastpienia Wielkiej Brytanii nie tylko na paszczynie gospodarczej, ale rwnie politycznej i militarnej. W odrnieniu jednak od poprzednich protektorw, Stany Zjednoczone dziel wspczenie wpyw w Zatoce Perskiej z innymi istotnymi podmiotami stosunkw midzynarodowych, chocia to ich rola jest dominujca. W pewnym stopniu wynika to z faktu, e zgodnie z amerykaoskimi zaoeniami bliskowschodnia ropa naftowa przyspieszya gospodarcz odbudow zniszczonej po II wojnie wiatowej Europy Zachodniej, stajc si jednoczenie surowcem o strategicznym znaczeniu. Bez amerykaoskiego wsparcia takie kraje jak Kuwejt, Bahrajn, Katar, ZEA, Oman, a nawet Arabia Saudyjska prawdopodobnie dugo by nie przetrway. Historia dobitnie

Strona 95 z 201

pokazuje, e ssiednie i bardziej zaludnione kraje Irak, Iran i Egipt przejawiay zainteresowanie ekspansj terytorialn na obszarze Pwyspu Arabskiego295. Amerykaoskie zaangaowanie w Zatoce Perskiej, a wic take i obecnod w Katarze, ksztatowane jest przez interesy Waszyngtonu. Istotny wpyw ma rwnie tradycyjny amerykaoski pragmatyzm, ideologia demokratyczna oraz spycone lub jakby mona powiedzied nieco naiwne wyobraenie Bliskiego Wschodu, ktry zosta swego czasu okrelony mianem amerykaoskiego stylu orientalizmu296. Czy jednak wymienionych elementw nie mona odnaled w dziaaniach wszystkich potg?

Relacje Stanw Zjednoczonych z Katarem

Stany Zjednoczone byy jednym z pierwszych paostw, ktre uznay niepodlegod Kataru we wrzeniu 1971 r. Ju w marcu 1973 r. w Doha otworzono amerykaosk ambasad. Pierwszy ambasador przyby w lipcu 1974 r. Stosunki dwustronne rozkwity jednak dopiero po wojnie irackiej w 1991 r. Od tego momentu oba paostwa utrzymuj intensywne stosunki i, pomimo drobnych incydentw, dostrzec mona wyran tendencj do ich wzmacniania na przestrzeni czasu. Wraz z koocem lat 90. Katar sta si wanym sojusznikiem Stanw Zjednoczonych, czego najlepsz ilustracj jest przyjcie na swoim terytorium kluczowych dla amerykaoskich si zbrojnych instalacji dowdczych i magazynw z zaopatrzeniem. Mona miao powiedzied, e relacje dwustronne ukadaj si bardzo dobrze na kadej paszczynie dyplomatycznej, gospodarczej, wojskowej i kulturalnej. Katar wsppracuje blisko ze Stanami Zjednoczonymi w zakresie regionalnych inicjatyw dyplomatycznych oraz utrzymania bezpieczeostwa obszaru Zatoki Perskiej. Rozwijaj si rwnie intensywnie stosunki gospodarcze, gwnie w sektorze energetycznym. Nie mona stwierdzid, i Waszyngton w peni akceptuje dziaalnod katarskich wadz, ani e jest cakowicie zadowolony z polityki wewntrznej, w tym z kwestii zaangaowania wadz w proces demokratyzacji i liberalizacji politycznej. Rwnie i Katar nie zawsze w sposb bezkrytyczny odbiera amerykaoskie dziaania zarwno wzgldem Zatoki Perskiej jak i caego wiata arabskiego i muzumaoskiego. adne jednak kraje, nawet jeli utrzymuj dobre stosunki, nie zgadzaj si we wszystkim297.

Stosunki gospodarcze
295

Szerzej na temat amerykaoskiej obecnoci w regionie Zatoki Perskiej zob. M.A. Palmer, Guardians of the Gulf: A History of Americas Expanding Role in the Persian Gulf, 1833 -1992, The Free Press 1992. W zwizej formie zob. J.E. Peterson, The Historical Pattern of Gulf Security, [w:] Security in the Persian Gulf, L.G. Potter i G. Sick (red.), Palgrave 2002. Na temat obecnoci imperium osmaoskiego zob. F.F. Anscombe, The Ottoman Gulf: The Creation of Kuwait, Saudi Arabia, and Qatar, Columbia University Press 1997. 296 Szerzej zob. D. Little, American Orientalism: The United States and the Middle East since 1945, University of North Carolina Press 2002. 297 Szerzej na temat amerykaoskiej polityki w Katarze zob. raport Departamentu Stanu pt. Background Note: Qatar (styczeo 2009) oraz C.M. Blanchard, Qatar: Background and U.S. Relations, CRS Report for Congress, 24.01.2008.

Strona 96 z 201

W kontekcie najstarszego powodu amerykaoskiego zaangaowania w regionie interesw gospodarczych relacje z Katarem s wzgldnie poprawne. Od zakooczenia wojny w latach 1990-1991 wymiana handlowa obu krajw systematycznie ronie. Eksport do Kataru wynosi niemal 2 mld USD, gwnie w formie sprztu maszynowego i tra nsportowego. Import z Kataru to gwnie paliwo i nawozy. Chocia wikszod katarskiego handlu dotyczy krajw europejskich i Japonii, kilka amerykaoskich firm aktywnie uczestniczy w rozwoju brany energetycznej w Katarze. Za przykad moe posuyd wsplny projekt amerykaoskiej firmy ExxonMobil z Qatar Petroleum, dotyczcy budowy duego terminalu gazu skroplonego na wybrzeu Teksasu. Ma on od 2009 r. odbierad dostawy gazu ziemnego z Kataru 298. Wedug Amerykaoskiej Izby Handlowej rzd Kataru odegra niezwykle wan rol w zbudowaniu przez krajowe firmy reputacji wiarygodnych partnerw handlowych 299. Zdaniem Izby, przedstawiane projekty s w wikszoci przypadkw realizowane, a kontrakty zlecane w sposb efektywny i przejrzysty. Amerykanie doceniaj, e poprzez wykorzystanie bogactwa energetycznego, wadze Kataru buduj nowoczesn sub zdrowia, infrastruktur turystyczn, owiat opart na wzorach i standardach zachodnich, co w konsekwencji wysoce przeoy si na kwalifikacje spoeczeostwa. W odczuciu Stanw Zjedn oczonych, Katar dokona liberalizacji handlu i uatwi inwestycje zgodnie z zaleceniami WTO. Osignito to poprzez redukcje barier celnych, usunicie utrudniajcych swobod gospodarcz restrykcji i ograniczeo oraz zwikszanie moliwoci dla zagranicznych inwestycji. Katar odegra te znaczca rol w zainicjowaniu, a nastpnie zorganizowaniu wiatowych rozmw handlowych, ktre znane s jako Runda z Doha. Uznaje si, e katarskie przepisy zwizane z biznesem s przyjazne dla inwestorw i przedsibiorcw. Amerykaoskie firmy uwaaj, e procedura odpraw celnych odbywa si bez problemw, a wsppraca z Qatar Petroleum i innymi podmiotami z sektora publicznego jest przejrzysta i bezproblemowa. Gdy pojawia si problem, istnieje moliwod jego satysfakcjonujcego rozwizania. Przedstawiciele amerykaoskich firm uwaaj, e przepisy dotyczce przemysu rwnie uatwiaj amerykaoski eksport. Dla strony amerykaoskiej szczeglnie pomocna jest obecnod w Katarze instytucji finansowych z duym kapitaem, stabilna waluta oraz brak kontroli wymiany walut. Co wicej, prawo zezwala na 100% kapitau zagranicznego w firmach zwizanych z branami: rolnicz, wytwrcz, zdrowotn, edukacyjn, turystyczn oraz energetyczn. Dotyczy to rwnie projektw zwizanych z surowcami naturalnymi Kataru. Wszystko to tworzy przyjazn atmosfer do inwestowania. Mona powiedzied, e polityka w Katarze ksztatowana jest przez interesy gospodarcze. Budzcy zachwyt wzrost Kataru i jego rozwj nie zawsze odbywa si bezproblemowo. W pewnych obszarach gospodarka kraju rozwija si szybciej ni regulujce je prawo i procedury, ktre maj istotny wpyw na biznes. Izba Handlowa Stanw Zjednoczonych
298

United States International Trade Administration, U.S. Department of Commerce, TradeStats Express National Trade Data, dostpne na: http://tse.export.gov oraz Natural Gas Intelligence, Shakeout of Gulf LNG Projects Begins as ExxonMobil, BP Shelve Plans, 28.08.2006. 299 Szerzej na temat gospodarczych i handlowych stosunkw Stanw Zjednoczonych z Katarem zob. publikacje Izby Handlowej Stanw Zjednoczonych. Na przykad: Market of the Month: Qatar na stronie United States Commercial Service: http://www.buyusa.gov/sacramento/qatarmarket.html.

Strona 97 z 201

ocenia, i czasem informacja o wprowadzeniu nowych przepisw nie jest w wystarczajcym stopniu upubliczniona, a czasem jej powstanie nastpuje przy maej lub adnej konsultacji z przedstawicielami sektora prywatnego. W ostatnich czasach dochodzio nawet do sytuacji, w ktrych brakowao pracownikw lub materiaw potrzebnych w pewnych gaziach przemysu. Co wicej, ceny gruntw i wynajmu gwatownie rosn, co jest wynikiem wzrostu gospodarczego, napywu zagranicznych pracownikw i firm do Kataru. Wysoka inflacja pozostaje duym problemem, chod jest ona charakterystyczna dla caego regionu.

Stosunki kulturalne
Wadze Kataru uwaaj, i kluczem do utrzymania sukcesu i dobrobytu jest rozwj systemu edukacyjnego na najwyszym wiatowym poziomie. W konsekwencji takiej polityki, tysice Katarczykw studiuj w Stanach Zjednoczonych. Katar zaprosi amerykaoskie uniwersytety do otworzenia swoich filii. Jako przykad podad mona Cornell University, ktry otworzy szko medyczn w Doha. Inne uniwersytety to chodby Texas A&M, Carnegie Mellon University, Virginia Commonwealth University School of Design, Georgetown School of Foreign Service oraz Northwestern. Wszystkie otworzyy swoje filie w sfinansowanym przez Katar kompleksie Education City. Katar wykorzystuje na swoje potrzeby elementy amerykaoskich i zachodniej kultury. Na przykad, w znajdujcym si w sercu Dohy kompleksie handlowym mieszcz si ikony amerykaoskiego biznesu: Starbucks, KFC i McDonalds. Prowadz one do Cineplexu, gdzie Katarczycy mog obejrzed najnowsze amerykaoskie produkcje filmowe. Katar jest take bardzo otwarty na zachodnich turystw. Eksperci zajmujcy si bezpieczeostwem uznaj Katar za kraj, w ktrym przestpczod jest jedn z najniszych na wiecie. Warto te zauwayd, e od wrzenia 2005 r. Katar przekaza 100 mln USD pomocy ofiarom huraganu Katrina w Stanach Zjednoczonych 300.

Amerykaoska ideologia a Katar

Amerykaoskie wyobraenie Kataru, przynajmniej to oficjalne, mona odnaled w corocznym raporcie na temat praw czowieka, wydawanym przez Biuro ds. Demokracji, Praw Czowieka i Pracy Departamentu Stanu. Amerykaoskie raporty oceniaj sytuacj w danym kraju oraz stan demokracji i instytucji. Departament Stanu jest prawnie zobowizany do corocznego przedkadania przed Kongres dokumentu301. Ocena zawarta w raportach jest dokonywana przez pryzmat amerykaoskich wartoci i instytucji. Kolejne raporty dotyczce Kataru podkrelaj, i pomimo kilku problemw, oglna sytuacja praw czowieka ulega poprawie (na przykad w raporcie z 2006 r.). Wstp do raportu z 2007 r. nie do kooca susznie ocenia ogln sytuacj polityczn w Katarze wskazujc, i obywatelom zabrako praw do pokojowej zmiany rzdw.
300

Final Gifts Announced for $100 Million Qatar Katrina Fund for Hurricane Victims, mmdnewswire.com, 08.01.2007. 301 Dostpne na stronie Departamentu Stanu.

Strona 98 z 201

Stwierdzenie Departamentu Stanu nie jest w peni prawdziwe, jako e doszo do pokojowej i spokojnej tranzycji wadzy, chocia nie do kooca zgodnej z amerykaosk wizj demokracji. Ograniczya si ona do rywalizacji o wadz wewntrz duej rodziny Al Sanich, w ramach ktrej istnieje szerokie grono mskich nastpcw tronu starajcych si uzyskad dostp do pozycji w biurze rzdzcego emira lub do innych stanowisk na wysokim szczeblu 302. Amerykaoskie naciski na wdroenie demokratycznych reform maj ograniczony charakter. Mona nawet stwierdzid, i amerykaoska polityka w tej kwestii jest agodnym i cichym zachcaniem. Opiera si ona na zaoeniu, i przejcie do demokracji nie powinno wywoywad sytuacji niestabilnoci i niepewnoci w kraju, ktry w tak duym stopniu jest Stanom Zjednoczonym przychylny. Chocia wadza ustawodawcza spoczywa w rkach wydajcego dekrety emira, prawo jest stanowione po konsultacjach z najwaniejszymi obywatelami kraju, ktrzy s skupieni w formalnej i zinstytucjonalizowanej 35-osobowej Radzie Konsultacyjnej (Madlis asz-Szura), ktrej celem jest wspieranie procesu formuowania polityki. Skad Rady Konsultacyjnej jest wybieralny. 1 kwietnia 2009 r. obywatele wybrali 29 czonkw doradczej Centr alnej Rady Municypalnej. Wybory zostay docenione przez stron amerykaosk. Powoany przez rzd Narodowy Komitet Praw Czowieka (NHRC), a take nieformalni obserwatorzy z misji dyplomatycznych, nie zanotowali adnych wyranych nieprawidowoci w procesie wyborczym. Maj na uwadze te wydarzenia, atwiej jest umiecid amerykaosk krytyk braku demokracji w Katarze w odpowiednim kontekcie. Dla przykadu, chocia konstytucja zakazuje arbitralnego aresztowania i osadzania w wizieniu, amerykaoscy dyplomaci donosili, i prawa te byy w praktyce ograniczane. Niewystarczajca ochrona prawna obcokrajowcw to niezmienny problem, na ktry Amerykanie zwracaj uwag. Problem jest tym wikszy, e zaledwie jeden na piciu mieszkaocw Kataru to Katarczyk. Zarzuty te s podnoszone take przez inne kraje oraz organizacje pozarzdowe, jak chodby Amnesty International303. Dziennikarze i wydawcy realizuj zasad autocenzury, co jest wynikiem politycznej i ekonomicznej presji. Dotyczy to informacji zwizanych z polityk wadz, neg atywnymi wzgldem islamu, na temat rodziny krlewskiej lub stosunkw z krajami ssiednimi. Chocia siedem dziennikw nie naley do paostwa, waciciele gazet s czonkami rodziny krlewskiej lub te pozostaj w bliskich relacjach z wadzami. Zagraniczne dzienniki i magazyny byy przegldane pod ktem poprawnoci obyczajowej, religijnej i politycznej. To oczywicie mona uznad za akceptowalne, jako e wiele paostw w tym take demokratycznych rwnie zakazuje publikowania pewnych rzeczy. Nie pojawiy si adne raporty, ktre podnosiyby kwesti politycznej cenzury informacyjnych programw stacji zagranicznych lub innych zagranicznych programw. Naley jednoczenie zauwayd, e suchacze dzwonicy do porannych programw w rzdowych stacjach radiowych mog poruszad takie tematy jak skutecznod polityki rzdu czy te brak zainteresowania potrzebami obywateli. Jak wynika z
302

Szerzej na ten temat zob. M. Herb, All in the Family: Absolutism, Revolution, and Democracy in the Middle Eastern Monarchies, State University of New York Press 1999. 303 Zob. raport Amnesty International z 2007 r.

Strona 99 z 201

Freedom of the Press Report z 2007 r. (wydawanego przez cieszc si uznaniem organizacj pozarzdow Freedom House), chocia wadze Kataru nie przeladoway nikogo za wyraanie swoich pogldw, obywatele kraju unikali publicznego prezentowania trudnych tematw politycznych i religijnych. W okresie monitorowanym przez Freedom House, wspierana przez katarski rzd Qatar Foundation finansowaa tak zwane Debaty z Doha, bdce seri publicznych rozmw na kontrowersyjne tematy midzynarodowe z udziaem osb nie bdcych Katarczykami, ktre byy prezentowane przez BBC. Dyskusja na temat rynku mediw w Katarze nie byaby kompletna bez wspomnienia midzynarodowej telewizji satelitarnej al-Dazira, ktra mieci si w Doha. Arabskojzyczna stacja skupia si na przedstawianiu i komentowaniu najwaniejszych spraw midzynarodowych. Al-Dazira oraz wadze utrzymuj, e kana jest niezaleny i wolny od paostwowych wpyww, jednak pamitad naley, i jest on finansowo wspierany przez rzd. Fakt ten moe uatwid wyjanienie dlaczego kana przynajmniej jego arabska wersja unika krytykowania polityki wadz. Freedom House zauwaa, i al-Dazira zajmuje si kwestiami lokalnymi tylko wwczas, gdy maj one wymiar midzynarodowy. Angielski kana al -Daziry, ktry zosta uruchomiony w listopadzie 2006 r., jest inny, bowiem zezwala na wiksz swobod wypowiedzi. Zajmuje si gbszymi analizami polityki rzdu, szczeg lnie kwestii pracowniczych. Wyemitowano nawet dokument ledczy pod tytuem Krew, pot i zo, ktry podj problem zmuszania do pracy w paostwach Zatoki Perskiej, odnoszc si kilkukrotnie do Kataru. Dokument pokazano rwnie na arabskim kanale al -Daziry. Uwaa si, e to wanie al-Dazira zmienia charakter globalnego wiata mediw poprzez doczeniu do niego gosu arabskiego oraz stworzenie silnej konkurencji dla dominujcych mediw zachodnich. W kontekcie polityki, mona to uznad za wielki sukces katars kiej dyplomacji. Amerykaoska dyplomacja zajmuje si obecnie monitorowaniem wolnoci religijnej w innych krajach. Amerykaoski raport dotyczcy praw czowieka informuje, e chocia islam jest oficjaln religi w Katarze, z zadowoleniem mona dostrzec w kraju swobod praktykowania religii, co jest gwarantowane przez konstytucj. Dziaalnod misyjna osb nie bdcych muzumanami jest jednak niemoliwa. Zarwno szyici jak i sunnici mog bez przeszkd praktykowad islam. Poza muzumanami, jedynie chrzecijanie zgosili chd uzyskania miejsca do praktyk religijnych. Ich proba zostaa speniona. Wyznawcy innych religii mog praktykowad je w prywatnoci bez obaw o przeladowanie. Tolerancja religijna przekracza nawet akceptowalne przez Stany Zjednoczone granice. Ma to miejsce w szczeglnoci w przypadku osb uznanych za radykalne, ktrzy maj swobodny dostp do mediw. Amerykanie podnosili w przeszoci, i Katar wielokrotnie goci konserwatywnych muzumaoskich duchownych, w tym doktora Jusufa al-Karadawiego, prezentujcego kontrowersyjne pogldy w kwestii prawa do samobjczych atakw. Jego krytyka Izraela i Stanw Zjednoczonych jest czsto okrelana mianem zjadliwej. Naley jednoczenie zauwayd, e by wielokrotnie krytykowany przez wiele osb304.

Relacje bezpieczeostwa z Katarem

304

Zob. przypis 14 na s. 5 z raportu C.M. Blanchard, Qatar:..

Strona 100 z 201

Stany Zjednoczone od dawna interesuj si kwesti bezpieczeostwa Kataru. Jako mae paostwo Zatoki Perskiej, Katar i inne paostwa zajmoway jednak drugorzdne miejsce w amerykaoskiej polityce w regionie, za Arabi Saudyjsk i Iranem, w ram ach tak zwanej strategii dwch filarw. Poniewa jednak w 1979 r. w wyniku rewolucji Chomeiniego Iran przesta byd jednym ze wspomnianych filarw, amerykaoska polityka ulega zmianie przechodzc w strategi powstrzymywania nowego, wrogiego reimu z Teher anu305. Podczas tego trudnego dla amerykaoskiego bezpieczeostwa okresu, relacje z Katarem mona okrelid jako poprawne. W 1988 r. doszo do wyranego pogorszenia, bowiem Stany Zjednoczone wday si z spr z Katarem dotyczcy potajemnego zakupu przez Doh prz eciwlotniczych pociskw Stinger amerykaoskiej produkcji. Spr okaza si na tyle powany, e storpedowa rozwj wsppracy gospodarczej i wojskowej. Doprowadzi te do naoenia przez Kongres embarga na sprzeda broni do Kataru. Problem Stingerw zosta ostatecznie rozwizany w 1990 r., kiedy to Katar zniszczy rakiety oraz zezwoli siom koalicji midzynarodowej na operowanie ze swojego terytorium w okresie poprzedzajcym wojn z Irakiem. Obie strony zgodziy si na wojskow wspprac w przededniu irackiej inwazji na Kuwejt. Operacje Pustynna Tarcza i Pustynna Burza wyranie poprawiy wizerunek Kataru w Stanach Zjednoczonych jako dobrego partnera w kwestiach bezpieczeostwa. Owocem tej poprawy byo nawizanie dwustronnych stosunkw wojskowych. Iracka inwazja i okupacja Iraku, a w konsekwencji wzrost zagroenia dla maych paostw regionu, wymusia na Katarze wyran zmian w priorytetach polityki obronnej i zagranicznej. Na przykad, chocia Katar finansowo wspiera Irak podczas jego wojny z Iranem w latach 1980-88, Doha szybko doczya do antyirackiej koalicji po inwazji na Kuwejt. Chocia wspierano politycznie i finansowo Organizacj Wyzwolenia Palestyny, Katar rwnie szybko potpi OWP za poparcie udzielone Saddamowi Husajnowi. Pierwotna niechd do obecnoci mocarstw w regionie zostaa zastpiona otwartym zaproszeniem si powietrznych Stanw Zjednoczonych, Kanady i Francji do operowania z terytorium Kataru. Wsppraca zostaa sformalizowana 23 czerwca 1992 r., kiedy to Katar zawar ze Stanami Zjednoczonymi dwustronne porozumienie o wsppracy w zakresie obronnoci. Przez ostatnie 15 lat katarsko-amerykaoskie stosunki obronne zostay rozszerzone o wsplne dwiczenia, zgod na magazynowanie w Katarze zaopatrzenia oraz dostp do obiektw. Co ciekawe, okoo 80% sprztu si zbrojnych dostarczyy nie Stany Zjednoczone, lecz Francja. Katar zbliy si ze Stanami Zjednoczonymi, gdy zgodzi si na przyjcie wysunitego dowdztwa Centralnego Dowdztwa (CENTCOM). W latach 2003-2007 amerykaoski Kongres przekaza sum 126 mln USD na budow obiektw wojskowych w Katarze. W 2008 r. przekazano 81,7 mln USD na budow obiektw wykorzystywanych przez siy powietrzne i wojska specjalne. Bliska wsppraca w zakresie wojskowej nie sprawia bynajmniej, e

305

Szerzej na temat ewolucji amerykaoskiej polityki wzgldem Iranu oraz dylematw z tym zwizanych zob. S. Ekovich, Iran and New Threats in the Persial Gulf and Middle East, Orbis, zima 2004.

Strona 101 z 201

przedstawiciele Kataru okazjonalnie nie krytykuj amerykaoskich dziaao na obszarze Zatoki Perskiej306.

Dyplomacja Kataru a Stany Zjednoczone

Chocia niektre paostwa regionu zdecydoway si oprzed swoje bezpieczeostwo niemal wycznie na amerykaoskich gwarancjach, Katar przyj wielowymiarow polityk bezpieczeostwa, ktra w duej mierze polega na wspdziaaniu z ca gam istotnych paostw systemu midzynarodowego. Dziki temu Katar uzyska nie tylko renom uznanego gracza regionalnego, ale jest postrzegany jako wany czonek globalnej spoecznoci. Jak uj to ekspert od spraw midzynarodowych z Al-Daziry, George Graham, pozycja Kataru jest niewspmierna do mikroskopijnego rozmiaru kraju307. Profesor Harvardu, Joseph Nye stwierdzi, i Katarowi udao si odnaled wan nisz dyplomatyczn pomidzy wiatem Zachodu a arabskim gwnym nurtem nacjonalizmu, ktry jest wzmacniany dziki duym zasobom finansowym308. Pozostajc w terminologii Nyea mona powiedzied, i pienidze stanowi istotne rdo finansowania twardego bezpieczeostwa. Emir Kataru potrafi wykorzystad siln pozycj swojego paostwa do odgrywania istotnej roli w rozwizywaniu konfliktw regionalnych. Jako przykad wskazad mona chodby kluczow i godn podziwu rol, jak speni Katar w likwidacji napicia pomidzy Izraelem, Hezbollahem i Libanem. Komentujc pozycj Kataru, jeden z komentatorw napisa w wydawanym w Bejrucie dzienniku Daily Star: szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani cieszy si zaufaniem rnych si na Bliskim Wschodzie. Wynika to z faktu, i jest gotw rozmawiad z Syryjczykami, Iraoczykami, Izraelczykami, Hamasem i Hezbollahem. W listopadzie 2007 r. Katar skutecznie nakoni kraje arabskie do przybycia na bliskowschodni szczyt pokojowy, ktry zosta zorganizowany w Annapolis (Maryland) przez prezydenta Georgea W. Busha. Miesic pniej Katar zaskoczy stron amerykaosk zapraszajc na szczyt w Doha prezydenta Iranu, Mahmuda Ahmadinedada, ktry swego czasu w wyjtkowo zjadliwych sowach krytykowa Izrael. By to jasny sygna, ktry mia pokazad niezalenod polityczn Kataru. Amerykaoscy dyplomaci wielokrotnie negatywnie odnosili si do ich zdaniem nieobiektywnych reportay podawanych przez Al-Dazir, finansowanej przez katarski rzd. Podnoszono rwnie, i Katar nie doczy do grupy paostw arabskich, ktre naciskay na Syri, aby ta przestaa ingerowad w sprawy Libanu. Chocia Katarowi nie udao si odegrad roli rozjemcy podczas ostatniego konfliktu zbrojnego w Gazie, poprzez zwoanie arabskiego szczytu (styczeo 2009 r.), mia jednak pozycj wiarygodnego gracza, ktry mgby podjd prb pojednania przeciwnych obozw wiata arabskiego i muzumaoskiego, ktre powstay w zwizku z walkami309.

306 307

C.M. Blanchard, op. cit. G. Abraham, Qatar is a diplomatic heavy-hitter, Aljazeera.net, 21.07.2008. 308 Ibid. zob. rwnie: J. Zacharia, For Qatar, Relations with West Are a Balancing Act , International Herald Tribune, 04.03.2008. 309 PLO says Qatar using Gaza war for political gain, Agence France Presse, 16.01.2009.

Strona 102 z 201

Jednym z najwaniejszych elementw pozwalajcych ocenid caod dyplomacji Kataru jest stosunek tego kraju do Izraela. Mona zastanawiad si w jakim stopniu utrzymywanie stosunkw z Izraelem jest prb utrzymania dobrych relacji ze Stanami Zjednoczonymi, co z kolei ma due znaczenie w kontekcie zapewnienia bezpieczeostwa Kataru w tym jake niestabilnym regionie. Mona te uznad, e gwna przyczyna ma wymiar gospodarczy, jako e Katar stara si sprzedad gaz ziemny do Izraela310. Oba te czynniki nie pozwalaj w peni wyjanid przyczyn takiej polityki, ktra w wiecie arabskim i muzumaoskim jest niezwykle kontrowersyjna. Odkd Amerykanie wzili na siebie odpowiedzialnod za trwanie i bezpieczeostwo Izraela, dobre kontakty Kataru z Izraelem mog byd odczytywane przez Waszyngton jedynie pozytywnie. Niezalena polityka zagraniczna Kataru zdaje si byd odbierana przez Stany Zjednoczone yczliwie i to pomimo tego, i czasem Katarczycy nie zgadzaj si z Amerykanami. Ta wyjtkowa samodzielnod Dohy sprawia, e w 2006 r. Waszyngton wspar kandydatur Kataru na niestaego czonka Rady Bezpieczeostwa ONZ. Kolejn ilustracj sukcesu katarskiej dyplomacji jest wsparcie udzielone w tej samej sprawie ze strony Izraela. *** W ostatnich latach Katarowi z ca pewnoci udao osignd si delikatn rwnowag w stosunkach pomidzy Stanami Zjednoczonymi, ktre maj tutaj swoje wojska; Izraelem, ktry w Doha utrzymuje przedstawicielstwo handlowe; a dwoma rywalami obu tych krajw: Syri i Iranem. Fakt, i rzd Kataru utrzymuje stosunki oparte na zaufaniu z tak wieloma podmiotami o czsto rnych interesach, jest niewtpliwie bardzo przydatny dl a amerykaoskiej dyplomacji. Katar z ca pewnoci realizuje polityk bliskich kontaktw z przyjacimi i jeszcze bliszych z wrogami stwierdzi Patrick Theros, byy ambasador amerykaoski w Katarze, a obecnie prezes Amerykaosko-Katarskiej Rady Biznesu311. Katar stanowi przykad maego, acz bogatego paostwa, ktre potrafi stworzyd zrczn, wyrafinowan i jednoczenie samodzieln polityk, odmienn od kierunkw politycznych obranych przez duo silniejszych i wikszych ssiadw. Polityka ta jest realizowana jednoczenie do wzmacniania swojego wizerunku na arenie midzynarodowej i na Bliskim Wschodzie. W skrcie mona tym samym stwierdzid, i relacje pomidzy Katarem i Stanami Zjednoczonymi s bardzo dobre na kadej paszczynie i to pomimo okazjonalnych nieporozumieo. Katar to may kraj, ktry jak do tej pory skutecznie rozmawia z kadym, wykorzystujc to na wasn korzyd. Realizuje to bez jednoczesnego faworyzowania adnej ze wiatowych potg take Stanw Zjednoczonych. Z angielskiego przeoy Robert Czulda

310

U. Rabi, Qatar's Relations with Israel: An Exemplar of an Independent Foreign Policy , Tel Aviv Notes, Moshe Dayan Center, 07.10.2008. Dostpne: http://www.dayan.tau.ac.il/Qatar.pdf. 311 G. Abraham, op. cit.

Strona 103 z 201

SPOECZEOSTWO

Strona 104 z 201

Katarzyna Grak-Sosnowska

Kobiety w sferze publicznej: edukacja, gospodarka i polityka

Patrzc na Katar przez pryzmat zmian zachodzcych w zakresie funkcjonowania kobiet w yciu spoecznym mona powiedzied, e jest to kraj wielu pozornych sprzecznoci. Pod wzgldem udziau studentek w populacji studentw zajmuje trzecie miejsce na wiecie, a pomimo tego, jedynie co dziesita obywatelka Kataru podejmuje prac zawodow. Jako pierwsze w Zatoce Perskiej, mieszkanki Kataru uzyskay prawa wyborcze, jednak adna kobieta nie zasiada w Radzie Konsultacyjnej. Katar jest monarchi dziedziczn, ktrej fundamenty oparte s na znanej z Arabii Saudyjskiej doktrynie wahhabizmu. Pomimo tego, emir od kilkunastu lat przeprowadza w Katarze szerokie reformy spoeczne, a pomaga w nich mu jego maonka. Celem artykuu jest przedstawienie udziau kobiet w trzech sferach ycia spoecznego w edukacji, gospodarce i polityce. Pierwsza sfera stanowi punkt wyjcia, ukazujcy rosncy potencja kobiet, za dwie kolejne wskazuj na ich faktyczne zaangaowanie gospodarcze i polityczne. Udzia kobiet w sferze publicznej jest splotem wielu czynnikw, a w szczeglnoci: regulacji prawnych, opartych na religii i tradycji norm spoecznych oraz stosunku do przemian samych kobiet. Ich konfiguracja ukae, e przedstawione powyej sprzecznoci s tylko pozorne. Co wicej, w zaistniaych warunkach, zdaj si byd przewidywalne i logiczne.

Edukacja: klucz do sukcesu?

W kategoriach ilociowych edukacja w Katarze naley do najlepiej rozwinitych w wiecie arabskim. Obowizek edukacji w tym paostwie trwa 12 lat i naley do najduszych w regionie312. Niemale wszystkie dzieci (96%) s przyjmowane do szkoy podstawowej, a znaczna ich wikszod kontynuuje nauk w szkole redniej (nabr wynosi 90%)313. Rnice midzy pciami w naborze do szk zostay wyeliminowane. Podobnie wysokie wskaniki uzyskay dwa inne kraje Zatoki Perskiej Bahrajn i Kuwejt. Nabr do szk wyszych jest znacznie niszy w 2003 r. wynosi 32%314. To gwnie on tumaczy, dlaczego w wiatowym rankingu pod wzgldem cznego naboru do szk (2005) Katar uplasowa si na odlegym 64. miejscu porwnywalnie do Kirgizji, Brunei, czy Mongolii. Szkolnictwo wysze w Katarze ma jedn cech szczegln jest zdecydowanie
312

Dla porwnania w Arabii Saudyjskiej wynosi on 6 lat, w Kuwejcie 8 lat, w Jordanii 10 lat, a w Tunezji 11 lat. Podobnie pod wzgldem liczby uczniw przypadajcych na jednego nauczyciela Katar naley do czowki paostw arabskich. W szkole podstawowej jest to rednio 9 osb, a w redniej 10; por. dane z: Institute for Statistics, UNESCO, http://www.uis.unesco.org. 313 Human Development Report, UNDP 2007, s. 269. 314 Arab Human Development Report, UNDP 2005.

Strona 105 z 201

zdominowane przez kobiety. Udzia studentek przewysza ponad trzykrotnie udzia studentw. Porwnywaln proporcj osigny tylko Zjednoczone Emiraty Arabskie, a obydwa kraje nale do pierwszej trjki paostw o najwyszym udziale kobiet w cznym naborze do szk315. Co dziesity obywatel Kataru nie umie czytad ani pisad, jednak dotyczy to przede wszystkim ludzi starszych, ktrych nie obja reforma edukacji. Analfabetyzm wrd ludzi modych (15-24 lat) wynosi 2,5%316. Tak wysoki udzia studentek w populacji studentw ogem moliwy by w duej mierze dziki polityce paostwa katarskiego, a zwaszcza dziki staraniom Pierwszej Damy, szajchy Muzy bint Nassir al-Misnad317. Jest ona szefow Fundacji Katarskiej, ktra zaoya na przedmieciach Dohy Education City centrum doskonaoci edukacji w caym regionie318. Jednym z deo rodziny rzdzcej jest uczynienie z Kataru inkubatora rozwoju ekonomicznego, reform politycznych i rozwoju edukacji w caym regionie 319. Education City mieci kilka filii uczelni zachodnich, m.in. Georgetown University, czy Carnegie Mellon University. W czci z nich prowadzone s zajcia koedukacyjne (co jak na Katar jest rozwizaniem liberalnym), chocia studenci i tak dokonuj segregacji w klasach 320. Obecnod tych uczelni w Katarze jest szans na uzyskanie dyplomu zachodniej uczelni przede wszystkim dla kobiet, z ktrych wikszod nie miaaby moliwoci podjcia studiw za granic321. Zmiany te wskazuj na rosncy potencja katarskich kobiet. Coraz wyszy poziom wyksztacenia przekada si niewtpliwie na jakod i kwalifikacje siy roboczej, a w efekcie na jej wiksz efektywnod i wiksz dywersyfikacj poday rynku pracy. W perspektywie dugoterminowej oznacza to rozwj kapitau ludzkiego i akceleracj kulturow. Ponadto dochd generowany przez kobiec si robocz spowoduje w perspektywie makroekonomicznej zwrot nakadw poniesionych przez paostwo na ich edukacj i przyczyni si do bardziej optymalnej redystrybucji dochodu narodowego. Nie bez znaczenia jest poprawa warunkw zdrowotnych kobiet m.in. zmniejszenie dzietnoci i miertelnoci przy porodach i wyduenie oczekiwanej dugoci ycia. Oznacza to, e wspczenie kobiety spdzaj mniej czasu na rodzeniu i wychowywaniu dzieci. Mogyby wic w wikszym stopniu godzid prac zawodow z obowizkami rodzinnymi, chocia w przypadku paostw Zatoki

315

Human Development Index: Qatar, http://hdrstats.undp.org/countries/country_fact_sheets/cty_fs_QAT.html. 316 Human Development Report, op. cit., s. 334. 317 B. Bibbo, Qatari women find key to greater emancipation, Gulfnews.com, 24.03.2007. 318 Krytycy zarzucaj takiemu rozwizaniu to, e wikszod studentw w zachodnich filiach stanowi mieszkaocy Kataru nie bdcy obywatelami tego kraju. To za prowadzi do sytuacji, w ktrej Katar kupuje mark danej uczelni zachodniej, jednak nie korzysta z niej do rozwoju wasnych zasobw ludzkich (chod warto odnotowad wol paostwa do modernizacji systemu szkolnictwa) por. Z. Krieger, Saudi Arabia Puts Its Billions Behind Western-Style Higher Education, The Chronicle of Higher Education, 14.09.2007. 319 R. Sobhani, Qatars Forward-Thinking, NationalReview.com, 17.12.2003. 320 Pierwsz uczelni, ktra zezwolia na koedukacj by Carnegie Mellon University por. Riding Ahead. Some Arab Royal Families are giving their Women a Longer Leash, The Economist, Vol. 372, Issue 8394, 25.09.2004. 321 C. Asquith, Accepted into Education City, Diverse. Issues in Higher Education, 1.06.2006.

Strona 106 z 201

Perskiej dzietnod nie przekada si na moliwod podejmowania pracy przez kobiety, gdy w wikszod z nich i tak posiada caodobow sub322. Pomimo tego udzia kobiet w gospodarce i polityce Kataru jest skromny. Wskanik zaangaowania politycznego i ekonomicznego z uwzgldnieniem pci (GEM Gender Empowerment Measure) Kataru naley do najniszych na wiecie. Wskanik ten mierzy nierwnoci w zakresie aktywnoci gospodarczej i politycznej oraz dostp do wadzy i rodkw produkcji. Zaangaowanie polityczne i ekonomiczne kobiet w Katarze jest porwnywalne do banglijskiego, kambodaoskiego czy pakistaoskiego (naley jednak pamitad, e podobnie niski wynik uzyskao wiele innych krajw arabskich m.in. Maroko, Egipt, Oman)323. Oznacza to, e kobiety nie wykorzystuj zdobytych w szkoach umiejtnoci w pracy zawodowej. Ich edukacja ma wic przede wszystkim charakter autoteliczny. Wiele mieszkanek Zatoki Perskiej w tym Kataru wiadomie decyduje si na pozostanie w domu, gdy zwizane jest to z tradycyjnym podziaem rl spoecznych, wedle ktrych to na mczynie spoczywa obowizek zapewnienia bytu rodzinie. Jednak coraz wicej kobiet podejmuje prac, widzc w niej nie tylko rdo zarobkw, ale rwnie moliwod samorealizacji.

Gospodarka: niewystarczajce moliwoci?

Katar jest drugim po Bahrajnie najmniejszym krajem arabskim pod wzgldem populacji; zamieszkuje go okoo 800 tys. osb. Podobnie jak Zjednoczone Emiraty Arabskie ma najwyszy udzia obcokrajowcw w populacji kraju, przekraczajcy (rednio) 35%. Przesdza to o tym, e gospodarka Kataru opiera si na napywowej sile roboczej, ktra stanowi ponad 70% wszystkich zatrudnionych324. Stopa bezrobocia w Katarze jest stosunkowo niska i wynosi rednio 3,9%. Stopa bezrobocia wrd kobiet jest jednak ponad piciokrotnie wysza ni wrd mczyzn325. Oznacza to, e coraz wicej kobiet chce pracowad, jednak nie ma ku temu moliwoci326.
322

Przykadowo w Kuwejcie na jedn rodzin przypada rednio dwch sucych por. M. Metle, The Influence of Traditional Culture on Attitudes towards Work among Kuwaiti Women Employees in the Public Sector, Women in Management Review, Vol. 17, No. 6, 2002, s. 251. 323 Human Development Report, op. cit., s. 331. 324 N. Shah, Restrictive Labor Immigration Policies in the Oil-Rich Gulf: Implications for sending Asian Countries, referat przedstawiony na XXV IUSPP International Population Conference, Tours, Francja, 18-23.07.2005. 325 Human Development Report, op. cit., s. 299. 326 W przeciwieostwie do obywatelek innych krajw Zatoki Perskiej, Katarki w niewielkim tylko stopniu s beneficjentkami polityki nacjonalizacji poday pra cy. Wynika ona z troski o zapewnienie miejsca pracy rodowitym obywatelom poszczeglnych paostw Zatoki Perskiej, ktrych i tak rozbudowany sektor publiczny nie jest wicej w stanie efektywnie absorbowad, ale take ze stopniowych prb uniezaleniania gospoda rek tych paostw od wykwalifikowanej napywowej siy roboczej. Nacjonalizacja jest szans dla kobiet, ktre czsto dziki lepszemu wyksztaceniu i silniejszej motywacji mog okazad si bardziej podanymi pracownikami i tym samym konkurowad z mczyznami. W Katarze polityka nacjonalizacji realizowana jest w najmniejszym stopniu, ze wzgldu na relatywnie niewielk liczb obywateli w wieku produkcyjnym. Kraj ten koncentruje si na poprawach moliwoci zatrudniania ich w sektorze prywatnym. Ju w 1997 r. Katar podejmowa prby ustanowienia systemu kwotowego, gwarantujcego obywatelom tego paostwa 20% udzia wrd pracownikw

Strona 107 z 201

Niektre ograniczenia dotycz zarwno kobiet jak i mczyzn, a wynikaj ze specy fiki spoeczeostw krajw regionu. Dotyczy to na przykad braku moliwoci podjcia prac fizycznych, ktre s wycznie domen imigrantw. W ten sposb (teoretycznie327) zwiksza si presja na zdobycie odpowiedniego wyksztacenia. Dla wielu Katarczykw proble matyczna jest praca w sektorze prywatnym na zasadzie pracownika najemnego ze wzgldu na koniecznod zalenoci od przeoonego, a take praca na zmiany o wyznaczonych porach 328. Wiele ograniczeo dotyczy jednak wycznie kobiet, a zwizane s one z patriarchaln kultur arabsk i kultur muzumaosk329. To za sprawia, e w krajach Zatoki Perskiej kobiety zatrudniane s przede wszystkim w sektorze publicznym. Wynika to dwch powodw. Po pierwsze, pewne zawody, ktre mona wykonywad w sektorze publicznym jak pielgniarka czy nauczycielka, koresponduj z kulturow rol kobiety w wiecie arabskim, a ponadto s uznawane za odpowiednie dla kobiet. Ponadto wymaga si, aby kobiety miay odpowiednie warunki do pracy; baczy na bezpieczeostwo, stabilnod zatrudnienia i ograniczone (bd kontrolowane) kontakty z pci przeciwn. Sektor prywatny rzdzi si w wikszym stopniu prawami rynkowymi, co zwizane jest w wikszym ni w sektorze publicznym naciskiem na efektywnod i dyspozycyjnod pracownikw. Pomimo tych ograniczeo coraz wicej kobiet w paostwach regionu decyduje si na prac w sektorze prywatnym, jednak nie na zasadzie pracownika najemnego, ale waciciela i prezesa firmy. Istnieje kilka powodw, dla ktrych kobiety w Zatoce Perskiej coraz czciej realizuj si wanie w wiecie biznesu. Po pierwsze, zakadajc wasn firm kobieta jest sama swoim szefem sama ustala zatem warunki swojej pracy. Zmniejsza si wic zagroenie, e moe zostad nieodpowiednio potraktowana w miejscu pracy. Po drugie, prowadzc wasn firm kobieta moe zatrudniad inne osoby do kontaktw z klientami i podry subowych w ten sposb rozwizany zostaje problem mniejszej mobilnoci kobiet oraz kontaktw z mczyznami. Ponadto, praca w sektorze publicznym nie daje nawet zdolnym kobietom moliwoci awansu. Odczuwaj to zwaszcza kobiety z wyszym wyksztaceniem, ktre cechuje nisza satysfakcja z wykonywanej pracy czsto rutynowej, nie dajcej im szans na dalszy rozwj330. Problemu tego nie ma w przypadku wasnej firmy. wiat biznesu daje kobietom wiksze moliwoci samorealizacji i sprawdzenia si, a kobiety coraz czciej chc z tego korzystad ze wzgldu na wyszy poziom wyksztacenia, zmiany w stylu ycia, jak i stopniowe reformy spoeczne.

sektora prywatnego, jednak zaoeo tych nie udao si nigdy spenid por. U. Fasano, R. Goyal, Emerging Strains in GCC Labor Markets, IMF Working Paper, WP/04/71, 2004, s. 18 oraz Nationalisation: Ministry officials visit offices, The Peninsula, 19.11.2007. 327 W paostwach Zatoki Perskiej wystpuje czsto rozbienod midzy kwalifikacjami rodzimej siy roboczej a wymaganiami stawianymi przez sektor prywatny. W 1997 r. poowa katarskich obywateli zatrudnionych w sektorze publicznym miaa wyksztacenie rednie lub nisze por. U. Fasano, R. Goyal, Emerging Strains in GCC Labor Markets, IMF Working Paper, WP/04/71, 2004, s. 9. 328 Nationalisation: Ministry officials visit offices, op. cit. 329 Wicej na ten temat por. K. Grak-Sosnowska, Women on the Arab labour market. Option becoming reality, Studia Arabistyczne i Islamistyczne, nr 12, 2004, s. 111 -124. 330 M. Melte, The Impact of Education on Attitudes of Female Government Employees, Journal of Management Development, Vol. 22, No. 7, 2003, s. 614.

Strona 108 z 201

Wedug danych katarskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych aktywnod zawodowa kobiet ksztatuje si na poziomie 13%, a w sektorze publicznym stanowi one 15 tys. wrd 36 tys. pracownikw (dane z 2003 r.). Kobiety stanowi ponad poow pracownikw Ministerstwa Edukacji, Uniwersytetu Katarskiego331, a wic instytucji, w ktrych praca nie stoi w sprzecznoci z tradycyjnym podziaem rl spoecznych. Niemale wszystkie kobiety pracuj w sektorze usug (97%)332 i s pracownikami najemnymi (99,8%)333. Wedug statystyk Katarskiej Izby Przemysowo-Gospodarczej (QCCI), obecnie w kraju dziaa 346 maych i rednich przedsibiorstw, ktre s zarzdzane w caoci przez kobiety. Jest to jednak zaledwie 5% wszystkich zarejestrowanych w QCCI prywatnych przedsibiorstw 334. Inne dane podaj, e 3600 obywatelek Kataru mona okrelid jako kobiety biznesu, jednak tylko co trzecia pracuje335. Znikoma liczba kobiet biznesu nie wynika z ich niskich kwalifikacji. Poowa absolwentw katarskich uczelni ukooczya studia na kierunkach spoecznych, prawniczych lub biznesowych336. Zwaywszy na to, e 70% studentw stanowi kobiety, mona przypuszczad, e mieszkanki Kataru maj niezbdn wiedz do tego, aby prowadzid samodzieln dziaalnod gospodarcz. Katarkom nie udao si jednak uzyskad porwnywalnie wysokiej pozycji w sektorze prywatnym, jak Kuwejtkom czy obywatelkom ZEA337. Przyczyny tego stanu rzeczy mona upatrywad w wikszym konserwatyzmie spoeczeostwa katarskiego. Jeszcze dekad temu kobiety miay rwnie niewiele praw jak kobiety w Arabii Saudyjskiej nie mogy prowadzid samochodu, gosowad, jak rwnie pracowad na stanowiskach kierowniczych, gdzie mogyby nadzorowad mczyzn338. W 1995 r. rzdy w kraju obj emir szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, ktry jest najmodszym wadc w paostwach Zatoki Perskiej. Emir przeprowadzi wiele reform majcych na celu zwikszenie uczestnictwa kobiet w yciu gospodarczym i politycznym (por. poniej) kraju, jednak zmiany legislacyjne nie wywouj automatycznie zmian norm spoecznych chocia mog je inicjowad. Arabski oddzia Forbes przedstawi w marcu 2006 r. ranking 50 najbardziej wpywowych arabskich kobiet biznesu. Mieszkanki paostw Zatoki Perskiej zajy w nim ponad poow miejsc, a w pierwszej dwudziestce trzy czwarte. Do rankingu zakwalifikoway si dwie obywatelki Kataru Ibtihad Al-Ahmadani (pozycja 12) oraz Aisza Al-Fardan (pozycja 24)339. Ibtihad Al-Ahmadani (l. 40) ukooczya studia na Zachodzie. Od 1989 r. pracuje w rodzinnej korporacji Ahmadani Group, ktrej prezesem jest jej ojciec. Al 331

Rektorem Uniwersytetu Katarskiego od 2003 r. jest szajcha Abd Allah al-Misnad, por. take: Qatari Woman, Ministry of Foreign Affairs, http://www.mofa.gov.qa. 332 Human Development Report, op. cit., s. 338. 333 Women and Men in Qatar, Statistical Profile, State of Qatar, kwiecieo 2006, s. 66. 334 Qatari businesswomen set new targets, The Peninsula, 12.08.2007. 335 S. Nair, Lady on Board, Qatar Today. 336 Wyliczenia wasne na podstawie danych Institute for Statistics, UNESCO, http://www.uis.unesco.org. 337 Qatar hosts Muslim-businesswomen forum this month, KUNA 7.01.2008. 338 Y. Trofimov, Lifting the Veil: in a Quite Revolt, Qatar is Snubbing Neighboring Saudis Sheik Hamads Modernization Means Women Drive Cars, Doha Nightlife is hopping Two views of an Islamic Strain, Wall Street Journal, 24.10.2004, s. A1. 339 Top businesswomen to debate economic role of women at Forbes Arabia event, Strategiy.com, 26.03.2006.

Strona 109 z 201

Ahmadani jest sekretarzem generalnym Qatari Businesswomen Forum oraz czonkiem zarzdu QCCI, a zarazem jedyn kobiet340. Aisza Al-Fardan (l. 36) jest wiceprezesem Alfardan Automobiles & Sports Motor Company, nalecej do Alfardan Group, a take przewodniczc Qatari Businesswomen Forum. W rodzinnej firmie pracuje od 2003 r., przedtem bya zatrudniona w Commercialbank, w ktrym awansowaa na kierownika dziau341. cieki karier obu kobiet s typowe dla zdecydowanej wikszoci arabskich businesswomen, zwaszcza tych z krajw Zatoki Perskiej. Oprcz determinacji i motywacji samych kobiet kluczow (i decydujc) rol odgrywa wsparcie mskich czonkw rodziny, w odpowiednim momencie proponujcych im prac w rodzinnej firmie. Zatrudnienie w rodzinnej firmie poprzedzaj czsto studia na zachodnich uczelniach 342. Obydwie kobiety s ambasadorkami wikszego udziau kobiet w gospodarce. Ibtihad Al -Ahmadani stana do wyborw do QCCI, za z inicjatywy Aiszy Al-Fardan Alfardan Automobiles wraz z Commercialbank urzdziy spotkanie na temat Czego chc kobiety dla czoowych kobiet biznesu343.

Polityka: fasadowa emancypacja?

Katar jest ksistwem z wadz dziedziczn nalec do rodu Al Sani. Wadz wykonawcz sprawuje rzd z premierem mianowany przez emira, a organem doradczym jest Rada Konsultacyjna, ktra liczy 45 miejsc. Uchwalona w Katarze konstytucja (art. 35) zakada rwne traktowanie wszystkich mieszkaocw niezalenie od pci, narodowoci, jzyka czy religii. W praktyce, wedug prawa muzumaoskiego kobiety maj mniejsze moliwoci w zakresie rozwodu, otrzymania opieki nad dziedmi i dziedziczenia. Aby uzyskad prawo jazdy Katarki musz uzyskad zgod mskiego opiekuna, czasami jest ona take wymagana przy ich samodzielnych podrach344. Tym niemniej mona wskazad na reformy majce na celu zwikszenie praw politycznych kobiet. Szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani utworzy w 1998 r. w ramach Najwyszej Rady ds. Rodziny Komitet ds. Kobiet, a w nastpnym roku jako pierwszy w regionie wprowadzi prawa wyborcze dla kobiet na stopniu samorzdowym. W wyborach municypalnych stano szed (na 248 ogem) niezalenych kandydatek, jednak adna z nich nie uzyskaa mandatu345. Jedna z nich Muza Al-Malki uwaa, e o ich porace zadecydowa fakt, i nie zdobyy gosw kobiet346, ktre stanowiy ponad 40% wyborcw347. Z problemem
340 341

Women who lead, Zawya.com, padziernik 2006. Two Qatari women in top 50 from Arab world: Report, The Peninsula, 26.03.2006. 342 Wicej na ten temat por. K. Grak-Sosnowska, Wizerunki kobiet sukcesu w wiecie arabskim, referat wygoszony na seminarium Proces komunikowania. Teoria i praktyka, zorganizowanym przez Katedr Socjologii SGH 8.05.2007. 343 Qatar: Alfardan Automobiles and Cb unit hold event for businesswomen, The Peninsula, 15.05.2007. 344 Freedom in the World: Qatar (2006), Freedom House 2006. 345 World: Middle East Election defeat for Qatar women, BBC, 9.03.1999. 346 Womens Rights in the Middle East and North Africa: Qatar, Freedom House, 14.10.2005. 347 Women and Men in Qatar, op. cit., s. 77.

Strona 110 z 201

tym borykaj si take inne mieszkanki paostw Zatoki Perskiej, starajce si wykorzystad czynne prawo wyborcze. Wyborczynie preferuj jednak mczyzn, uwaajc ich za bardziej odpowiedzialnych. Z kolei komunikacja startujcych w wyborach kobiet z potencjalnymi wyborcami mczyznami utrudniona jest przez normy spoeczno-religijne348. Pomimo tych utrudnieo, w wyborach municypalnych na drug kadencj w 2003 r. jedno z miejsc w Centralnej Radzie Municypalnej otrzymaa kobieta szajcha Jusuf Hasan AlDufairi. Jest ona pierwsz kobiet, ktra uzyskaa swj mandat w drodze wyborw. Szajcha zostaa ponownie wybrana w 2007 r., pozostae dwie kobiety startujce w wyborach nie uzyskay mandatu349. Pomimo uzyskania w 2003 r. prawa startowania w wyborach do Rady Konsultacyjnej, adna kobieta nie jest jej czonkiem. Jedn z dwch kobiet w rzdzie jest szajcha bint Ahmad Al-Mahmud, ktra zostaa mianowana na stanowisko Ministra Edukacji w 2003 r. Zanim zostaa ministrem pracowaa jako nauczycielka jzyka arabskiego w Ministerstwie Edukacji. Rozpoczynajc swoj kadencj Al-Mahmud zdecydowaa si na realizacj dwch celw: podniesienia poziomu edukacji w Katarze, zwaszcza wyszej oraz zniesienia segregacji pomidzy pciami w szkoach350. Ponadto wysze stanowiska paostwowe zajmuj trzy kobiety z rodziny emira szajcha Aisza bint Chalifa Al Sani jest przewodniczc Komitetu Elekcyjnego351, szajcha Ghalia bint Muhammad Ibn Hamad Al Sani wiceprzewodniczc Narodowej Komisji ds. Praw Czowieka, a ponadto kieruje Generaln Dyrekcj ds. Zdrowia, bya take ministrem zdrowia, a siostra emira jest wiceprzewodniczc Najwyszej Rady ds. Rodziny352. Najbardziej znan kobiet w yciu publicznym jest niewtpliwie Pierwsza Dama Kataru, szajcha Muza jedyna z trzech on emira, ktra pokazuje si w miejscach publicznych i towarzyszy mowi. Szajcha jest przewodniczc Fundacji Katarskiej, Rady Najwyszej ds. Rodziny, wiceprzewodniczc Rady Najwyszej ds. Edukacji, a take specjalnym wysannikiem UNESCO ds. edukacji. Poza wymienionym ju Education City, dziki niej powsta kana Al-Daziry dla dzieci i zainicjowaa integracyjny program edukacyjny dla dzieci niepenosprawnych353; zainaugurowaa take cykl otwartych dyskusji Doha Debates. ona emira znalaza si wraz z trzema innymi Arabkami w rankingu Forbesa z 2007 r. stu

348

Z tego powodu Najwysza Rada ds. Rodziny przy wsppracy amerykaoskiej MEPI (Middle East Partnership Initiative) zdecydowaa si na zorganizowanie kursu politycznego dla kobiet z paostw Zatoki. 60 uczestniczek uczyo si w jaki sposb prowadzid kampani wyborcz, jak zaskarbid sobie przychylnod gosujcych, a take uczestniczyo w warsztatach dotyczcych sposobu wypowiadania si, image i planowania cieki kariery por. E. Kelleher, Al-Khalij Womens Campain Initiative set for Doha, Qatar Feb 14 -18, U.S. Department of State, http://usinfo.state.gov, 13.02.2004. 349 Arab Political Systems: Baseline Information and Reforms: Qatar, Carnegie Resource Page, 24.01.2008. 350 Qatar: first woman minister appointed, Feminist Daily News Wire, 15.05.2003. 351 Komitet ten zosta utworzony z inicjatywy szajchy Muzy, aby podnied wrd katarskich kobiet wiadomod na temat demokratycznych wyborw i przysugujcych im praw zarwno czynnych jak i biernych wiadomod email od Nur Al-Malki, dyrektora Departamentu Kobiet Najwyszej Rady ds. Rodziny w Katarze z 7.02.2008. 352 Qatar: Country Reports on Human Rights Practices, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, US Department of State, 8.03.2005. 353 Women and Men in the State of Qatar, op. cit., s. 45.

Strona 111 z 201

najbardziej wpywowych kobiet wiata, a przez wiele osb porwnywana jest do znanej w wiecie jordaoskiej krlowej Rani. Dla wielu kobiet szajcha jest wzorem osobowym. Zmiany majce na celu zwikszenie udziau arabskich kobiet w polityce s widoczne, jednak sceptycy okrelaj je mianem demokracji fasadowej. Wskazuj na to autorzy Arab Human Development Report 2005: fakt, e kobiety zajmuj dane stanowisko ma charakter symboliczny, udzia kobiet ograniczony jest do konkretnych brany (edukacja, sprawy kobiet), a ponadto uwarunkowany presj otoczenia354. Do podobnego wniosku dochodzi dziennikarz znanej gazety zatokowej Arab News: powoywanie pojedynczych kobiet na stanowiska ministrw w takich paostwach jak ZEA, Kuwejt, Katar, ale take Malezja, Indonezja czy Pakistan, jest substytutem prawdziwych reform spoecznych, albowiem nie pociga za sob faktycznych dziaao sucych rwnouprawnieniu kobiet w tych spoeczeostwach355. *** Mieszkaocy Kataru przyzwyczajeni s do tradycji, jednake wielu z nich jest dumnych z reform wprowadzanych przez emira. Dziekan Wydziau Szariatu Uniwersytetu Katarskiego, Abd Al-Hamid Al-Ansari, w latach 80. uznany niemale za apostat ze wzgldu na swoj walk o prawa kobiet mwi: Uwaam si za dobrego wahhabit, a mog byd nowoczes ny i postrzegad islam w sposb bardziej otwarty () uwzgldniamy zmiany, jakie zachodz na wiecie i nie jestemy tak ograniczeni, jak ci w Arabii Saudyjskiej356. Katar jest paostwem, ktre w unikatowy jak na kraje Zatoki Perskiej sposb balansuje pomidzy tradycj a nowoczesnoci. Ilustruje to otwarta debata studencka zorganizowana przez Fundacj Katarsk na temat tego, czy w szkolnictwie wyszym powinna obowizywad segregacja pci. Zwolennicy segregacji wskazywali na rol tradycji i norm spoecznych sprzyjajcych segregacji, podczas gdy jej przeciwnicy wskazywali na potrzeb wikszej otwartoci i integracji spoecznej. Debat wygrali zwolennicy segregacji stosunkiem gosw 108 do 81, co wskazuje jak silnie zakorzenione s tradycyjne wartoci w tym spoeczeostwie. Najistotniejszy jest jednak fakt, e do takiej debaty doszo, a jej uczestnicy mogli swobodnie wyraad swoje pogldy357. Wszystko to daje moliwoci kobietom do zwikszenia swojej aktywnoci zarwno w sferze gospodarki jak i polityki. Naley jednak zwrcid uwag na dwa ograniczenia. Po pierwsze, wszystkie przedstawione kobiety wywodz si ze znamienitych rodw. Czsto rody te maj znaczcy wpyw na ycie gospodarcze i polityczne kraju, a inni ich czonkowie zajmuj istotne funkcje w paostwie. To wanie z wysokiej pozycji spoecznej czerpi kobiety legitymizacj dla swoich dziaao. Po drugie, kobiety te mona postrzegad jako swego rodzaju ikony modernizacji, a zarazem wyjtki potwierdzajce regu. Wydaje si bowiem, e nie ma zwizku midzy ich wysokimi pozycjami a udziaem kobiet w yciu gospodarczym i
354

Womens political participation increasing but still limited, says Arab Human Development Report 2005, UNDP 2005, s. 1-2. 355 M. Parker, The Politics of Female Empowerment, Arab News, 25.03.2007. 356 Y. Trofimov, Lifting the Veil, op. cit. 357 ABP Student Debate, Qatar Foundation, http://www.qf.edu.qa/output/page1245.asp.

Strona 112 z 201

politycznym kraju, ktry jak pokazano jest niewielki i obwarowany licznymi ograniczeniami. Formuujc takie sdy naley jednak wzid pod uwag element czasu. Reformy, jakie maj miejsce w Katarze, zostay zapocztkowane kilkanacie lat temu, a biorc pod uwag silnie zakorzenion tradycj, nie mog byd zbyt gwatowne. Co wicej, musz przebiegad w okrelonych ramach. Kobiety na Zachodzie legitymizuj swoje denia do wikszej aktywnoci w yciu publicznym odwoujc si do odpowiednich przepisw prawnych, tymczasem w krajach Zatoki Perskiej w tym w Katarze moliwoci ich dziaania determinuje rodzina i normy spoeczne358. Nie oznacza to jednak, e zmiany nie s moliwe. Udzia kobiet w yciu publicznym bdzie wzrasta, jednak stopniowo, na zasadzie ewolucji, a nie rewolucji.

358

S. Nair, Lady on Board, op. cit.

Strona 113 z 201

Katarzyna Brataniec

W stron nowoczesnoci problemy edukacji w Katarze

Kolejne raporty Arab Human Development z lat 2002 i 2003 podkrelay znaczenie edukacji dla rozwoju wiata arabskiego. W porwnaniu z Zachodem, a take innymi krajami rozwijajcymi si, kraje arabskie wypadaj niezwykle sabo. Wedug raportu z 2002 r. analfabeci stanowi okoo 40% dorosych mieszkaocw wiata arabskiego, z czego dwie trzecie to kobiety. Jednym z podstawowych problemw pozostaje jakod edukacji i brak zintegrowanej wizji systemu owiaty w poszczeglnych krajach. wiat arabski dzieli z wieloma innymi paostwami pozaeuropejskimi trudnoci wynikajce z ostrego rozwarstwienia spoecznego, braku powizao midzy zdobytym wyksztaceniem i kwalifikacjami a realiami rynku, emigracji najlepiej wyksztaconych obywateli. Pomimo znaczcych postpw osignitych przez paostwa arabskie w dziedzinie edukacji: zmniejszenia rnic w dostpie do szk midzy chopcami a dziewczynkami, ograniczenia analfabetyzmu, zwikszenia liczby szk podstawowych i rednich, nadal nie mog one konkurowad z krajami zachodnimi, poniewa zdobyte wyksztacenie nie przekada si na moliwoci znalezienia odpowiedniej pracy359. Skada si na to niska jakod nauczania w arabskich szkoach, ktra nie spenia standardw midzynarodowych (co widad np. w niskim wynikach arabskich uczniw w midzynarodowych testach porwnawczych typu PIRLS), czasami jest nisza ni w innych krajach rozwijajcych si. Gwnym problemem arabskiego szkolnictwa wyszego jest brak zwizku midzy zdobytymi w szkole kwalifikacjami a wymogami rynku pracy. System szkolnictwa nastawiony jest przede wszystkim na zapewnienie kadry sektorowi publicznemu, nie uwzgldnia potrzeb sektora prywatnego, ktry stawia na wysze umiejtnoci, zwaszcza praktyczne, ze strony absolwentw. Niska jakod nauczania na wszystkich szczeblach wynika ze stosowania przestarzaych programw i metod nauczania, ksztacenia teoretycznego, braku odpowiednich podrcznikw, utrudnionego dostpu do praktyk zawodowych. Wysokie bezrobocie wrd studentw wie si z przewag kierunkw humanistycznych: studiw spoecznych, ekonomicznych i prawniczych oraz ograniczon popularnoci nauk cisych, inynierii, medycyny, rolnictwa i studiw technicznych. Istotne przy wyborze studiw s uwarunkowania kulturowe takie jak niski presti zawodw kojarzonych z prac fizyczn, czenie wyksztacenia z awansem spoecznym a nie podniesieniem kwalifikacji. Wikszod szk prywatnych w krajach arabskich zapewnia wyksztacenie wyszej jakoci i nauk jzykw obcych, ktre daje moliwod znalezienia dobrze patnej pracy w sektorze prywatnym. Niska jakod paostwowej edukacji przyczynia do utrzymania wysokiej stopy bezrobocia w wiecie arabskim, ktre dotyka przede wszystkim
359

K. Grak-Sosnowska, Edukacja w wiecie arabskim wzgldnod sukcesu, [w:] wiat arabski w procesie przemian. Zmiany spoeczne i kulturowe oraz reformy polityczne, A. Kapiszewski (red.), Ksigarnia Akademicka Krakw, 2008, s. 29.

Strona 114 z 201

ludzi modych i kobiety. Kobiety znajduj zatrudnienie w szkoach, szpitalach, urzdach i sektorze usug, wykonuj take prace spoeczne360. Specyfik krajw arabskich s wyksztaceni przez paostwo bezrobotni. Wsplnym niebezpieczeostwem systemw edukacji w wiecie arabskim jest rozwarstwienie owiaty, nieprzekraczalny podzia midzy szkolnictwem publicznym, bezpatnym, ale gorszym i prywatnym, bardzo drogim o wyszej jakoci. Jeliby ten niepokojcy podzia miaby si utrzymad, kraje arabskie mogyby stracid szans na osignicie stabilizacji i spoecznego rozwoju361. Obecnie w wiecie arabskim mamy do czynienia z rnymi typami reakcji na proces modernizacji i odmienne wzorce kulturowe, ktre proces ten ze sob przynosi. Z reguy s one wymieszane; w jednym kraju moe wystpowad zdecydowany opr wobec waciwych dla nowoczesnych spoeczeostw wartoci zachodnich obok akceptacji wielu nowych rozwizao ekonomicznych, dotyczcych organizacji pracy i funkcjonowania rynku. Najprociej zaistnia sytuacj okrelid mona za pomoc kategorii dualizmu spoeczno kulturowego. Spoeczeostwa krajw arabskich to w wikszoci spoeczeostwa trad ycyjne, jednake ich aspiracje i denia rozbudzane s przez uczestnictwo w kult urze masowej; szczeglnie odnosi si to do ludzi modych. Prawo do pracy i moliwoci utrzymania si z niej, osignicia dobrobytu i zdobycia wyksztacenia nale do podstawowych zdobyczy spoeczeostw nowoczesnych, niewtpliwie podzielane s take przez modzie w krajach arabskich. Jest to szczeglnie dobrze widoczne w paostwach eksportujcych rop naftow. Nowoczesne spoeczeostwo konsumentw wspistnieje w nich obok lub w obrbie tradycyjnych ram spoecznych wyznaczanych przez prawo szariatu. Konsumentkami s na przykad kobiety okryte abaj, ktre dokonuj zakupw w centrach handlowych niczym niernicych si od sklepw zachodnich. Spoeczeostwa krajw arabskich d do posiadania wpywu na ycie polityczne i spoeczne, natomiast przeszkody stojce na drodze ich realizacji maj swoje rdo nie tylko w kulturze, ale przede wszystkim w autorytarnych systemach politycznych. Hagen uwaa, e w spoeczeostwie, w ktrym nie zmienia si technologia nie zmieniaj si rwnie pozostae elementy kultury, poniewa to technologia i technika s motorami zmian cywilizacyjnych, prowadzcych nastpnie do zmian w sferze osobowociowej362.

Edukacja a rynek pracy

Na tle podejmowanych przez paostwa arabskie wysikw majcych na celu zmniejszenie analfabetyzmu i podniesienie wyksztacenia kobiet, projekt Education City promowany w Katarze przez krlewska rodzin jest nowatorski i przemylany. Inicjatywa
360

O. Wincler, Population Growth, Migration and Socio-Demographic Policies in Qatar. Data and Analysis, The Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African Studies, lipiec 2000, s.16. 361 The Arab Human Development Report 2002 , Freedom, education and womens empowerment , UNDP 2002, s. 53-54. 362 E. Hagen, On the Theory of Social Change. How Economic Growth Begins, Homewood 1962, s. 25, za: K. Krzysztofek, A. Ziemioski, M. S. Szczepaoski, Kultura a modernizacja spoeczna, Instytut Kultury, Warszawa 1993, s. 8.

Strona 115 z 201

rodziny emira wydaje si tym cenniejsza dla spoeczeostwa katarskiego, e okoo 85% stanowi ludzie modzi poniej 40 roku ycia363. Pierwsze szkoy dla chopcw powstay w 1952 r., a dla dziewczynek w 1955 r. Rzd Kataru rozpocz intensywne inwestowanie w edukacj. Zyski ze sprzeday ropy naftowej przyczyniy si do zwikszenia nakadw na owiat w latach 50. i 60. W latach 70. odsetek analfabetw siga 67,3% populacji modziey w wieku 15 lat, natomiast wrd 15-19-latkw byo to 21,8%, a wrd osb powyej 50 . roku ycia przekracza 85%364. W 1997 r. ju okoo 79% mczyzn i 80% kobiet umiao czytad i pisad. Obecnie w Katarze liczba wyksztaconych kobiet jest najwysza w regionie. Do 2004 r. zwikszya si znaczco liczba obywateli umiejcych pisad i czytad, sigajc 89%. Reforma edukacji staa si drog do uniezalenienia si Kataru od napywowej siy roboczej, szczeglnie w sektorze prywatnym zdominowanym przez pracownikw z Azji. Std celem rzdu stao si promowanie wyksztacenia technicznego wrd spoeczeostwa i umoliwienie wszystkim obywatelom wolnego i rwnego dostpu do edukacji na wszystkich szczeblach. Osobne szkoy s przeznaczone dla chopcw i osobne dla dziewczt. Ministerstwo Edukacji stworzyo take sied wieczorowych klas dla osb starszych, ktre nie miay dotd adnych moliwoci ksztacenia. Chocia pierwszy uniwersytet zosta zaoony w Katarze w 1977 r., nadal wielu Katarczykw wyjedao na studia zagranic, przewanie do Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Katarski Uniwersytet obecnie skada si z siedmiu wydziaw: edukacji, humanistyki i nauk spoecznych, nauk przyrodniczych, szariatu i islamistyki, inynierii, administracji i ekonomii oraz technologii. Uniwersytet zapewnia uzyskanie licencjatu na wszystkich wydziaach, magisterium natomiast mona uzyskad na kierunkach biznesu, administracji i ochrony rodowiska. Rok akademicki skada si z dwch semestrw, pierwszy rozpoczyna si we wrzeniu i kooczy w styczniu, natomiast drugi rozpoczyna w lutym i kooczy w czerwcu. Uczelnia oferuje take kursy letnie. Zajcia prowadzone s w jzyku arabskim i angielskim: po arabsku na wydziaach edukacji, sztuki i nauk spoecznych, po angielsku na naukach przyrodniczych, inynierii i studiach ekonomicznych365. Coraz popularniejsza staje si edukacja prywatna, poniewa rzd zapewnia szkoom prywatnym podrczniki, budynki, opiek medyczn ponadto zwalnia je z opat za wod i elektrycznod. Na przeomie 2004 i 2005 r. w szkoach prywatnych uczyo si okoo 62 tys. uczniw366. Tradycyjna edukacja w Katarze opiera si na pamiciowym opanowaniu Koranu i studiowaniu religijnych zasad w szkkach zwanych kuttab. Edukacja paostwowa ma charakter trzystopniowy i skada si z nauczania pocztkowego obejmujcego szed lat, trzyletniego gimnazjum oraz trzech lat szkoy redniej. W Katarze istnieje 113 szk podstawowych, 56 gimnazjw i 41 szk rednich. Rzd zapewnia take bezpatn edukacj dla dzieci imigrantw, ktrzy pracuj w sektorze publicznym. W Katarze istnieje rwnie
363 364

O. Wincler, Population Growth, Migration and Socio-Demographic Policies in Qatar, op. cit., s. 13. Ibidem, s. 25. 365 Informacje za: http://www.qatarembassy.net/education.asp. 366 Por. http://www.ciaonet.org/atlas/QA/Economy/Blackground/20070207-6292.html.

Strona 116 z 201

edukacja dla dzieci specjalnej troski, od 1981 r. dla chopcw, od 1982 r. dla dziewczt. Otworzone zostay dwie szkoy dla dzieci chorych umysowo. W 1973 r. utworzono Instytut Jzykowy zajmujcy si nauczaniem arabskiego, angielskiego i francuskiego. Podstaw dla ksztatowania systemu owiaty jest religia narodowa, islam i katarska konstytucja367. Katar podj si reformy przeksztacenia systemu owiaty zgod nie ze standardami wiatowymi. Projekt zosta nazwany Edukacja dla Nowej Ery ( ENE Education for a New Era), a kierownictwo nad nim przyj emir Kataru szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani. Inicjatyw rozpoczto w maju 2001 r., a jej celem jest stworzenie now oczesnego, publicznego szkolnictwa, majcego zapewnid katarskiej modziey najlepsz z moliwych edukacj. Celem nadrzdnym jest zmodernizowanie spoeczeostwa katarskiego i wczenie Katarczykw do nowoczesnego spoeczeostwa wiatowego368. Reforma ma przede wszystkim zerwad z dotychczasowy modelem edukacji w paostwach arabskich, ktry ma charakter scentralizowany i skostniay na rzecz zarzdzania bardziej nowoczesnego i efektywnego. Kada szkoa ma mied niezaleny charakter jednoczenie speniajc ustanowione standardy programowe w jzyku arabskim i angielskim. Edukacja dla Nowej Ery przewiduje szerok autonomi szk i nauczycieli w wyborze metod nauczania, kadry i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb studentw oraz rodzicw. Szkoy bior odpowiedzialnoci za wyniki nauczania i postpy wychowankw, same decyduj o realizowaniu rnorodnych projektw z bogatej oferty programowej. Rodzice decyduj o wyborze szkoy dla swoich dzieci. Nad przebiegiem reformy czuwa powoana przez emira w 2002 r. Nadrzdna Rada ds. Edukacji, ktrej czonkowie stanowi elit biznesu i nauki, take sfer rzdowych. Wsppracujca z Ministerstwem Edukacji Rada posiada take ciaa pomocnicze: Instytut Edukacji (zajmujcy si standardami programowymi i ksztaceniem nauczycieli), Instytut Ewaluacji i Wyszy Instytut Edukacji. Katar korzysta z pomocy zachodnich instytucji m.in. australijskich i brytyjskich oraz ich ekspertw w przeprowadzaniu reformy. Rodzina panujca powoaa rwnie Katarsk Fundacj dla Edukacji, Nauki i Rozwoju Wsplnoty (Qatar Foundation for Education, Science and Community Development) realizujc wizj nowoczesnego ksztacenia w kraju zawierajcego informatyk, islamistyk, biznes, medycyn oraz muzyk. Fundacja prowadzi take rozmowy z naukowcami arabskimi, ktrzy wyemigrowali na Zachd o nawizaniu cisej wsppracy. W latach 80. dziaania rzdu zmierzay do zatrudnienia na wyszych stanowiskach w sektorze publicznym pierwszych absolwentw uniwersytetu, nie zwaajc na ich brak dowiadczenia. Pacono take pensje studentom podejmujcym studia na kierunkach technicznych369. Ustanowiono limity zatrudnienia dla obcych pracownikw w sektorze prywatnym, pomimo tego nie zdoano zmniejszyd w nim udziau imigrantw jako siy roboczej. Zoyo si na to wiele przyczyn: zbyt maa populacja zdolnych do pracy obywateli
367

Ministry of Education, http://www.moe.edu.qa/Arabic/index.shtml za: S. Yamani, Toward a National Education Development Paradigm in the Arab World: A Comparative Study of Saudi Arabia and Qatar, alNakhlah, wiosna 2006. 368 SEC, http://www.englisheducation.gov.qa, za: S. Yamani, op. cit. 369 O. Wincler, op. cit., s. 28.

Strona 117 z 201

Kataru w stosunku do potrzeb rynku, ograniczone zatrudnienie kobiet, duy odsetek bezrobotnej modziey. Wskazad naley take przywizanie modziey do przedmiotw humanistycznych, sztuk piknych i nauk spoecznych przy nikym zainteresowaniu kierunkami cisymi i technicznymi (jedynie 20% studentw)370. Wybr modziey spowodowany by takim samym wynagrodzeniem w sektorze publicznym niezalenie od posiadanego wyksztacenia technicznego czy humanistycznego. Bardziej prestiowe pozycje w biurokracji osigane byy przez osoby z wyksztaceniem spoecznym bd artystycznym. Manualne i techniczne prace pozostawiono dla obcej siy roboczej. Katar okrelany jest czsto jako paostwo rentierskie, poniewa czerpie nieomal wikszod dochodw z eksportu ropy i innych naturalnych surowcw, gwnie gazu. Nawet sektor prywatny w znacznym stopniu zaleny jest od kontraktw rzdowych. Dochody z ropy naftowej przeznaczane s na utrzymanie stabilnego porzdku politycznego, beneficjentem wsparcia rzdowego staje si cae spoeczeostwo take jego najnisze warstwy. Paostwo na szerok skal zapewnia zaplecze socjalne dla swoich obywateli, tworzy rwnie miejsca pracy. Sektor prywatny skazany jest na napywow si robocz (okoo 98%), w ktrym warunki pracy s gorsze ni w sektorze publicznym m.in. przez nisze pace 371. Wikszod Katarczykw chce pracowad w sektorze paostwowym, co prowadzi do wysokiego bezrobocia (ponad 40% nakadw paostwa przeznaczone byo na pensje wedug danych MFW z 1996 r.)372.

Education City
Education City jest jednym z niezalenych organw Fundacji, jego dziaalnod rozpocza si w 2002 r. Idea Education City opiera si na cisej wsppracy z uczelniami amerykaoskimi: artystycznymi takimi jak Virginia Commonwealth University College of Fine Arts and Design, technicznymi Texas A&M University i medycznymi Cornells Weill Medical College, Canada North Atlantic College of Technology w 2004 r. doczy Georgetown University. Obecnie trwaj rozmowy z innymi uczelniami ekonomicznymi i dziennikarskimi (Northwestern University School of Jurnalism). College medyczny organizuje kursy przez szed lat, w zeszym roku nauk zakooczyli pierwsi absolwenci. Virginia University od 10 lat prowadzi zajcia dla katarskich kobiet, obecnie rozpoczyna kursy take dla mczyzn. Carnegie Mellon oferuje kursy komputerowe i ekonomiczne. Texas A&M , bdca najwiksz uczelni w Education City, naucza inynierii, przede wszystkim, naftowej. Amerykaoskie uniwersytety okrelaj zasady rekrutacji, zatrudniaj wasn kadr i odpowiadaj za programy nauczania. Na terenie kampusu wprowadzono take elementy amerykaoskiej kultury uniwersyteckiej takie jak Crazy Week, Pajama Day, Aggie Muster, w ktrych studenci z Kataru mog nie uczestniczyd, jeli s one niezgodne z ich kultur i religi. Te akademickie wita nale niewtpliwie do kultury popularnej, a w
370 371

Ibidem, s. 29. Ibidem, s. 30. 372 Ibidem, s. 32.

Strona 118 z 201

oczach muzumanw stanowi element konsumpcyjnego materializmu Zachodu i s traktowane jako swego rodzaju afront dla wartoci muzumaoskich. Jednak muzumaoska elita i inteligencja nie jest w stanie przeciwstawid tej kulturze adnego alternatywnego paradygmatu kulturowego373. Projekt wspomagany jest przez nowoczesn technologi: internetowe biblioteki, nauczanie na odlegod. Dla wielu studentw uniwersytety organizuj wyjazdy do macierzystych kampusw w Stanach. Education City ma jednak kopoty z kadr uniwersyteck. Pomimo zapewnienia mieszkania, rnego rodzaju ulg i bonusw, przywilejw podatkowych niewielu profesorw amerykaoskich decyduje si na przyjazd do Kataru. Uczelnie zatrudniaj wic profesorw na kilka tygodni, podczas ktrych daj oni cykl wykadw. Okoo 15% wykadw w Cornell Medical School odbywa si za pomoc videokonferencji. Studenci s zachcani do studiowania na kilku uczelniach dziki stypendiom zagranicznym. Gwn ide projektu jest stworzenie midzynarodowego i wielokulturowego rodowiska. Rzeczywistod w Katarze daleka jest od tej wizji, zazwyczaj Katarczycy nie stykaj si bowiem z imigrantami z innych krajw374. Education City obejmuje instytucje: Akademi Katarsk (Qatar Academy) zajmujc si promowaniem krytycznego mylenia, Akademicki Program Pomostowy (Academic Bridge Program) majcy przygotowad uczniw szk rednich do przyjcia na amerykaoskie uniwersytety, Centrum Rozwoju Spoecznego (Social Development Center), Park Nauki i Technologii (Science and Technology Park). Jedn z najwaniejszych instytucji Education City jest Instytut Nauk Politycznych (Rand-Qatar Policy Institute), ktry prowadzi badania, stanowi zaplecze techniczne i ksztaci analitykw w regionie. Midzy innymi w wyniku konsultacji Rand Policy Institute i strony rzdowej przeprowadzono zmiany programu nauczania na szczeblu podstawowym i wyszym w celu zwikszenia liczby godzin nauczania jzyka angielskiego, matematyki i innych przedmiotw cisych zamiast jzyka arabskiego i religii. Oprcz tych instytucji od 2006 r. istnieje Fundusz Narodowy ds. badao (Qatar National Research Fund), wspierajcy badania studentw jak i specjalistw uyteczne dla sektora publicznego jak i prywatnego. ona emira szajcha Muza bint Nassir al-Misnad przewodniczy niemal wszystkim nowym inicjatywom edukacyjnym w Katarze. Education City jest projektem otwartym, wci nowe instytucje i uczelnie zapraszane s do wsppracy. W trakcie tworzenia (otwarcie przewiduje si w 2010 r.) znajduje si nowoczesne centrum medyczne (Specialty Teaching Hospital) suce zapoznaniu studentw z najnowoczeniejszymi technologiami majcymi zastosowanie w medycynie. Jest to pierwszy projekt tego rodzaju w wiecie arabskim, polegajcy na przeszczepieniu obcego systemu edukacji na grunt arabski. Education City moe stanowid dla niektrych przykad globalizacji edukacji, ale i niezwykej otwartoci intelektualnej rodziny panujcej. Otwartod jest jedn z drg ochrony kultury islamu przed zawaszczeniem jej przez radykalnych fundamentalistw muzumaoskich. Katar modernizuje si starajc si nie prowokowad
373

B. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosych i poyka obywateli , Muza SA, Warszawa 2008, s. 410. 374 T. Lewin, In Oil-Rich Mideast, Shades of the Ivy League , The New York Times, 11.02.2008.

Strona 119 z 201

ekstremistw postrzegajcych Zachd jako wroga. Education City odwouje si do najlepszych tradycji cywilizacji islamu, zotego wieku, kiedy to kultura Arabw staa na poziomie znacznie przewyszajcym cywilizacj Europy. Dziki rozwojowi edukacji zgodnie z modelem zachodnim jako gwarantem jej jakoci, Arabowie bd zdolni zachowad wasne wartoci kulturowe jednoczenie wprowadzajc reformy polityczne i ekonomiczne. Fundamentem projektu ma byd tolerancja dla innych kultur i idei dotd obcych dla wiata arabskiego375. Rodzina krlewska finansuje cay projekt, poczwszy od budowy kampusu po pensje i mieszkania kadry profesorskiej sprowadzanej ze Stanw Zjednoczonych. Wikszod uczelni amerykaoskich nie chce ujawnid wysokoci rodkw uzyskanych od rodziny panujcej argumentujc, e nie kwestie finansowe stanowi gwny czynnik ich motywacji. W 2001 r. prasa ujawnia, e Cornell University otrzyma okoo 750 mln USD na pierwsze 10 lat dziaalnoci od Fundacji Katarskiej. Szczeglne uwarunkowania strukturalne sprzyjaj powstaniu w Katarze takiej inicjatywy. Nale do nich: brak silnego orodka religijnego majcego wpyw na sytuacj wewntrzn, brak oporu spoecznego wobec wprowadzanych zmian, stabilna sytuacja polityczna kraju, nieobecnod konfliktw spoecznych wynikajcych z etnicznych czy wyznaniowych podziaw. W kraju nie kwestionuje si legitymizacji rzdw rodziny panujcej. Dlatego wszelkie reformy przez ni podjte nie spotykaj si z krytyk czy te niezadowoleniem spoeczeostwa376. Pomimo konserwatywnego charakteru katarskiego spoeczeostwa kobiety zachcane s do uczestniczenia w yciu publicznym, zarwno politycznym jak i gospodarczym. Kobiety mog gosowad, ale take obejmowad stanowiska rzdowe (w 2003 r. kobieta zostaa ministrem edukacji). Education City przeamuje gbok izolacj, w ktrej znajduje si czd paostw arabskich, jeli chodzi o dostp do globalnej wiedzy, informacji i technologii. Katarska rodzina panujca rozumie zalenod midzy rozwojem edukacji a postpem i dobrobytem spoeczeostwa. Education City wychodzi naprzeciw potrzebom spoeczeostwa osadzonego w tradycyjnej kulturze, ktra nie musi skazywad go na zacofanie i wyobcowanie ze wspczesnego wiata. Przywizanie do wasnej kultury stanowi punkt wyjcia do dialogu z innymi i zrozumienia obcych systemw wartoci w duchu otwartoci i szacunku. Jest to projekt odosobniony w wiecie arabskim, ktry potrzebuje wiele takich inicjatyw o podobnym rozmachu i skali. Zupenie inaczej reforma owiaty przebiega w Egipcie, ktry take korzysta z pomocy zachodniej. Na przykad prb rozwizania kryzysu edukacji w Egipcie jest amerykaoski program pomocy wdraany przez USAID, ktrego celem jest modernizacja egipskiego systemu szkolnictwa przy wsparciu specjalistw ze Stanw Zjednoczonych. Program skupia si na polepszeniu jakoci nauczania podstawowego, szczeglnie na wsiach i zwikszeniu dostpu dziewczt do edukacji. Podstaw programu stanowi podniesienie kwalifikacji

375

R. Sobhani, Qatars Forward-Thinking. Welcome to Education city, http://www.nationalreview.com/comment/sobhani200312170844.asp. 376 A. Kapiszewski, The Changing Middle East, Oficyna Wydawnicza AFM, Krakw 2006, s. 95.

dostpny

na:

Strona 120 z 201

nauczycieli377, zdecentralizowanie zarzdzania szkoami i zapocztkowanie procesu zaangaowania rodowisk lokalnych w nauczanie. Szczeglny nacisk kadziony jest na: nawizanie i rozwinicie wsppracy midzy szkoami publicznymi i prywatnymi oraz miejscowymi wsplnotami, rozszerzenie bazy edukacyjnej; ustalenie standardw nauczania w liceach, zbudowanie systemu sprawdzania i nagradzania nauczycieli odnoszcych sukcesy; zreformowanie systemu zarzdzania systemem edukacji. Reforma moe odnied sukces jedynie przy wsparciu spoecznoci lokalnych i rodzicw oraz ich wsppracy ze szkoami. Jednoczenie w Egipcie niezwykle silne s wpywy fundamentalistw, a spoeczeostwo nie jest jednomylne. Propagatorzy radykalnych idei muzumaoskich maj pene przyzwolenie ze strony wadz dla swojej dziaalnoci (o ile nie krytykuj poczynao rzdu) natomiast wysiki podejmowane ze strony rodowisk liberalnych i postpowych s ignorowane i marginalizowane. W szkoach nie podejmuje si tematu odmiennoci religijnej i kulturowej, ani problemu tolerancji. Rwnie zarejestrowanie nowych partii politycznych podlega warunkowi zgodnoci ich programw z szariatem jako gwnym rdem prawa w Egipcie378. Przykad Egiptu pokazuje jak odmiennie moe przebiegad proces modernizacji edukacji, ktra moe opierad si na zupenie odmiennych zaoeniach. W Education City mog studiowad studenci z caego arabskiego i muzumaoskiego wiata oraz Azji: m.in. pochodzcy z Syrii, Egiptu, Indii, Bangladeszu. Wrd 50 studentw collegeu medycznego jedynie siedmiu jest Katarczykami. Fundacja stara si pozyskad jak najwicej studentw z Kataru, musz oni jednak spenid wymagania uczelni. Uatwieniem przy rekrutacji maj byd specjalne dwuletnie kursy przygotowawcze, ktre nie gwarantuj jednak przyjcia do collegeu, poniewa decyduje o tym znajdujce si w Nowym Jorku centrum rekrutacji. Aby zwikszyd konkurencyjnod studentw z Kataru, Fundacja zdecydowaa si na ograniczenie pomocy finansowej dla studentw spoza kraju. W caym Education City poow studentw stanowi Katarczycy. Dla katarskich kobiet obecnod w kraju renomowanych uczelni jest jedyn moliwoci zdobycia dobrego wyksztacenia w zachodnim stylu. Wikszod z nich pochodzi z tradycyjnych rodzin, ktre nie pozwalaj kobietom samodzielnie wyjedad za granic. Na uniwersytecie obowizuje je tradycyjny strj zakrywajcy gow i cae ciao, nie jest to wymg wadz uniwer syteckich, lecz wyraz przestrzegania tradycji. Pomimo szybkiego dostosowania si studentw katarskich do nowych technologii i zdobyczy techniki, coraz wikszym problemem staj si rnice kulturowe. Nieonaci mczyni i kobiety nie kontaktuj si ze sob, nie chc wsppracowad w grupach, oddzielaj si od siebie w salach wykadowych. Nie s take przyzwyczajeni do uczestniczenia w dyskusjach. Wszyscy zdaj sobie spraw z wartoci uzyskania dyplomu amerykaoskiej
377

W szkoach prywatnych nauczyciele s lepiej wyksztaceni tzn. posiadaj zwykle stopieo uniwersytecki natomiast nie maj kwalifikacji pedagogicznych. Niemniej jednak jakod ksztacenia, ktr oferuj szkoy prywatne jest nieporwnanie wysza ni w szkoach paostwowych, gdzie nauczyciele zazwyczaj nie maj wyksztacenia wyszego; dotyczy to szk podstawowych jak i licew por. M. Fayez, Teacher Education in Egypt: visions and reality. [w:] Education in the Muslim World, G. Rosarii (red.), Symposium Books 2006, s. 325. 378 A. Guindy, Islamization of Egypt, Middle East Review of International Affairs, Vol. 10, No. 3, wrzesieo 2006, s. 94.

Strona 121 z 201

uczelni379. Studenci arabscy wydaj si mniej otwarci od studentw amerykaoskich. Wiele tematw dyskutowanych na zajciach jest dla nich absolutnie nowych np. koncepcja Boga jest tytuem kursu, ktry cieszy si popularnoci, gdzie studenci rozwaaj rnice midzy wiar a religi, poznaj take inne doktryny religijne. Kurs ten uczy tolerancji dla odmiennoci i pokazuje jak mona rozmawiad o sprawach wiary szanujc si wzajemnie 380. Dla wykadowcw z renomowanych amerykaoskich uniwersytetw wiele zachowao studentw wynikajcych z gbokich rnic obyczajowych wydaje si niezrozumiaych. Jako przykad mona przytoczyd zdarzenie z uczelni artystycznej, gdzie podczas zajd muzumaoska studentka mocno zrania si w rk. Gdy prowadzcy zajcia amerykaoski wykadowca pospieszy jej z pomoc zareagowaa oburzeniem i zmrozia go wzrokiem381. Rnice dotycz take stylu wychowania dzieci w rodzinach arabskich. Panuje model wychowania autorytarnego: dzieci maj przede wszystkim byd posuszne rodzicom. Wpywa to na ich przysze szanse w szkole o zachodnim profilu nauczania, poniewa model ten ogranicza inicjatyw i kreatywnod dzieci, obnia ich pewnod siebie i osabia niezalenod. Umiejtnoci te nie s potrzebne w tradycyjnej szkole koranicznej. *** Ogromne nakady ze strony rzdu katarskiego przeznaczone na zreformowanie systemu owiaty przynios pozytywne rezultaty dopiero za kilka lat, kiedy pierwsi absolwenci opuszcz kampus i zaczn szukad pracy. Moliwe, e poszczeglnym krajom regionu trudno bdzie zapewnid im atrakcyjne miejsca pracy, zgodne z ich kwalifikacjami i wyksztaceniem. Jeli bd musieli emigrowad projekt okae si porak. Rzd Kataru musi zrobid wiele aby zatrzymad ich w kraju. Pki co adne paostwo arabskie nie jest dobrze przygotowane do wykorzystania moliwoci, jakie daje globalizacja. Paostwa Zatoki, do ktrych naley Katar mog do tego wykorzystad swoj infrastruktur i warunki przycigajce zagraniczne inwestycje382.

379

C. Asquith, Accepted into Eduction City, Diverse Issues in Higher Education, 6.01.2006, Vol. 23, Issue 8, s. 22-26. 380 T. Lewin, op. cit. 381 Ibidem. 382 K. Grak-Sosnowska, wiat arabski wobec globalizacji, Difin, Warszawa 2007, s. 174.

Strona 122 z 201

Magdalena Rostron

Qatar Foundation: dziaalnod i modele edukacji

Fundacja Katar dla Edukacji, Nauki i Rozwoju Spoecznego (Qatar Foundation for Education, Science and Community Development; Qatar Foundation; QF) jest niezalen, prywatn, statutow niedochodow (non-profit) organizacj owiatow, zaoon w 1995 r. na mocy dekretu emira Kataru, szajcha Hamada Al Saniego383. Wizja dziaania Fundacji Katar opiera si na idei wspierania edukacyjnych centrw doskonaoci akademickiej poprzez inwestowanie w potencja ludzki, innowacyjne technologie, nowoczesne wyposaenie placwek owiatowych oraz partnerskie projekty, podejmowane wesp z elitarnymi orodkami badawczymi w regionie i na wiecie384. Fundacja jest interesujc inicjatyw, zwaszcza w kulturowym i spoecznym kontekcie Kataru, do niedawna jednego z najbardziej zachowawczych muzumaoskich krajw arabskich nad Zatok Persk. Znamienym wydaje si ju fakt, e pomys zaoenia organizacji oglno-owiatowej nastawionej na dynamiczn modernizacj szkolnictwa i wspprac z zachodnimi instytucjami edukacyjnymi pojawi si na samym pocztku rzdw obecnego emira, ktry przej wadz w kraju w wyniku bezkrwawego przewrotu paacowego w czerwcu 1995 r. To pokojowe, chod wcale nie wyjtkowe w tym regionie wydarzenie zakooczyo epok rzdw konserwatywnego emira Chalify Al Saniego, ojca szajcha Hamada, i stao si pocztkiem wyjtkowych zmian w Katarze edukacyjnych, kulturowych, spoecznych, politycznych i gospodarczych.

Powstanie Fundacji
Nowe wadze przyjy polityk caociowej modernizacji kraju, ktra zacza si od utworzenia Fundacji Katar oraz wielowymiarowych transformacji owiatowych. Od pocztku swojego istnienia Fundacja zaoya sobie szeroko zakrojony cel poprawy jakoci ycia obywateli i mieszkaocw kraju i regionu przez edukacj i rozwj spoeczny. Ju w 1995 r. rozpocza w jej ramach dziaalnod organizacja zajmujca si prewencj i leczeniem cukrzycy, a rok pniej organizacja pracujca na rzecz rozwoju spoeczeostwa (Social Development Center). Centrum edukacyjne dla dzieci o specjalnych potrzebach (The Learning Center) otworzyo swoje podwoje w 19 96 r., niemal rwnoczenie z zespoem szk podstawowych i rednich z programem midzynarodowej matury (International Baccalaureat) i z wykadowym jzykiem angielskim (Qatar Academy). Kiedy w 1998 r. Fundacja zaprosia jeden z uniwersytetw amerykaoskich , Virginia Commonwealth University, do zaoenia w Katarze szkoy projektowania mody i wntrz, niejako przy okazji zacza powoli rodzid si idea budowy uniwersalnego kampusu
383 384

Qatar Foundation. Materiay promocyjne. Doha 2007. Ibidem.

Strona 123 z 201

funkcjonujcego w ramach Fundacji, gdzie znalazoby si miejsce na wszechstronn edukacj modych Katarczykw, badania naukowe, wspprac z orodkami zagranicznymi, oraz rnorodne spoeczne dziaania owiatowo-modernizacyjne. Realizacja tej niezwykej wizji staa si moliwa gwnie dziki ogromnym wpywom rodkw z eksportu ropy i gazu, ale take dziki nowej, otwartej i, trzeba przyznad, odwanej postawie rzdu. Efektywne urzeczywistnianie idei postpowej edukacji i wielopoziomowej modernizacji Kataru wymaga zarwno odwagi, jak i ostronoci i taktu przede wszystkim na polu kultury i oczekiwao spoecznych. Katar pozostaje bowiem tradycyjnym krajem muzumaoskim, co sprawia, i zmiany, zwaszcza w obrbie owiaty, nie mog byd realizowane w oderwaniu od tradycji. Zwolennicy reform i modernizacji szkolnictwa konsekwentnie d do przeamywania istniejcych uprzedzeo i stereotypw spoecznokulturowych (na przykad w sferze stosunkw pci, koedukacji, roli kobiet na rynku pracy, itp.) oraz nieufnoci wobec zachodnich modeli edukacji (zwaszcza w sferze programw nauczania, wyboru przedmiotw i metodyki), podkrelajc fundamentalne znaczenie zachodzcych przemian dla waciwego wykorzystania potencjau ludzkiego, ktremu dotychczasowy, przestarzay system nie dawa moliwoci penego rozwoju.

Filozofia, misja i rola Fundacji

Filozofia leca u podstaw dziaalnoci edukacyjnej i spoecznej Qatar Foundation opiera si wanie na zoeniu, e najwikszym bogactwem narodu jest potencja jego obywateli jak wyrazi to emir przy okazji powoania Fundacji do ycia. Gwne cele Fundacji Katar maj zatem na uwadze rozwj tego potencjau poprzez wykorzystanie sieci orodkw specjalizujcych si w praktykowaniu i propagowaniu postpowego szkolnictwa i badao naukowych, a take przez konsekwentn popraw standardw zdrowotnych, rodzinnych 385 i bytowych spoeczeostwa Kataru. Qatar Foundation stawia sobie te za cel inicjacj i rozszerzanie wszelkiego rodzaju partnerskich porozumieo i ukadw z zagranicznymi (przede wszystkim zachodnimi) organizacjami i instytucjami owiatowymi, takimi jak renomowane uniwersytety i jednostki typu think-tank386. Misja Fundacji polega na przygotowaniu obywateli Kataru i regionu Zatoki Perskiej, a nawet caego Bliskiego Wschodu, do pomylnej konfrontacji z wyzwaniami wspczesnoci, w kontekcie ustawicznie zmieniajcych si paradygmatw mylenia o wiecie, wymagao globalnego rynku pracy, rosncej migracji, mieszaniu si kultur, ras, narodowoci i narastajcej w zwizku z tym presji etycznej i intelektualnej wymagajcej, by akceptujc innod, zachowad jednoczenie wasne tradycje i wartoci. Rzd Kataru widzi te znaczc rol Fundacji w przeksztacaniu kraju w bliskowschodnie centrum innowacyjnej edukacji poprzez wspomaganie rozwoju badao
385

Dziaania na rzecz poprawy standardw rodzinnych polegaj na stopniowej eliminacji poligamii oraz maeostw pomidzy osobami spokrewnionymi poprzez akcje edukacyjne prowadzone przez lekarzy, psychologw, itp. 386 Por. strona internetowa Fundacji Katar: http://www.qf.edu.qa.

Strona 124 z 201

naukowych, a nawet wyznaczanie ich przyszych kierunkw. W tym celu edukacyjne moliwoci i opcje proponowane przez Qatar Foundation promuje si w caym regionie, a nawet poza nim, co przyciga rosnc liczb studentw, naukowcw, pracownikw z wielu krajw wiata. Wadz zwierzchni nad Fundacj Katar sprawuje Zarzd, ktremu przewodnic zy szajcha Muza bint Nassir al-Misnad, maonka emira. W skad Zarzdu wchodz prominentne osoby zwizane z owiat, gospodark i yciem publicznym Kataru, midzy innymi szajcha alMisnad jako prezes; Vartan Gregorian, byy rektor amerykaoskiego Brown University i przewodniczcy filantropijnej organizacji Carnegie Corporation of New York; Jordan Cohen, byy przewodniczcy Stowarzyszenia Amerykaoskich Uczelni Medycznych (Association of American Medical Colleges), Hamad Ibn Nassir Al Sani, dyrektor Qatar Industrial Development Bank, oraz Hadar Ahmed Hadar, byy minister zdrowia publicznego387. Na czele struktury organizacyjnej Fundacji stoi jej prezydent, Fathy Sawud, doradca ds. szkolnictwa wyszego przy Zarzdzie Fundacji oraz byy dziekan wydziau nauk cisych na Uniwersytecie Katarskim.

Education City Miasto Edukacji

Sztandarowym projektem Qatar Foundation jest Education City, Miasto Edukacji (EC), ktrego budow rozpoczto w padzierniku 2003 r. Ideologicznym fundamentem Education City jest przyszociowa wizja rozszerzajcego si centrum owiatowej doskonaoci i naukowej innowacji; centrum, ktre ma stad si zaczynem kompleksowej transformacji Kataru w spoeczeostwo oparte na wiedzy (knowledge-based society). Miasto Edukacji mieci si na terenie kampusu o powierzchni prawie 10 mln m, pooonym na obrzeach stolicy kraju, niezwykle dynamicznie rozwijajcego si miasta Doha. W obrbie kampusu EC znajduje si skupisko orodkw edukacyjnych, naukowych, badawczych i rozwoju spoecznego, ktrych dziaalnod sponsorowana jest przez Fundacj Katar. W skad tej grupy instytucji i organizacji wsppracujcych z Fundacj lub pracujcych bezporednio z jej ramienia388, ktre maj swoj siedzib w granicach Education City, wchodz obecnie389 nastpujce centra owiatowe, badawcze, spoeczne i inne: Academic Bridge Program, Aerospace City, Cultural Development Center, Doha Land For Real Estate Development & Investment, Faculty of Islamic Studies, Qatar Academy, Qatar Leadership Academy, Qatar MICE (Meetings, Incentive Travel, Conventions and Exhibitions)

387 388

Ibidem. Qatar Foundation skupia pewn liczb rodzimych instytucji, ktrych zarzdzanie i finanse podlegaj jej bezporednio. Ponadto, Fundacja oferuje funkcjonalny parasol dla rozmaitych orodkw zagranicznych, np. wybranych wydziaw kilku uniwersytetw amerykaoskich, operujcych w EC na zasadzie autonomii programowej i organizacyjnej. Ich dziaalnod opiera si na ukadzie partnerskich porozumieo i kontraktw zawartych z Fundacj. 389 Liczba instytucji dziaajcych pod egid Qatar Foundation, w obrbie lub poza obrbem Education City, stale ronie. Przewiduje si, e w najbliszym czasie do listy istniejcych ju innych orodkw i kampusw edukacyjnych Fundacji doczy m. in. renomowana francuska akademia wojskowa Saint -Cyr.

Strona 125 z 201

Development Institute, Qatar Music Academy, Qatar National Research Fund Office, The Learning Center. Oprcz instytucji edukacyjnych i filii wybranych uniwersytetw amerykaoskich (o ktrych poniej), w Education City mieszcz si take organizacje partnerskie i stowarzyszone: RAND-Qatar Policy Institute, Qatar Science and Technology Park, The Doha Debates i QatarDebate, Lakom Al-Karar (telewizyjne debaty arabskie), Reach Out to Asia (organizacja charytatywna), Fitch Qatar (orodek projektowania), oraz Asz-Szakab (akademia jedziecka). Inne organizacje wchodzce w skad Fundacji Katar dziaalnod swoj nastawiaj na cele zdrowotne i rozwojowe. Te organizacje to midzy innymi: Social Development Center (Orodek Rozwoju Spoecznego), Qatar Diabetes Association (Katarskie Stowarzyszenie Cukrzycy), Doha International Institute for Family Studies and Development (Midzynarodowy Instytut do Badao i Rozwoju Rodziny w Doha), Al Jazeera Childrens Channel (kana dla dzieci), a take Sidra Medical and Research Center (Medyczne i Badawcze Centrum Sidra).

Dziaalnod owiatowa Fundacji

Spord wielu aspektw dziaalnoci QF, bez wtpienia najwaniejszym i najbardziej interesujcym jest jej dziaalnod owiatowa. Edukacja stano wi priorytet polityczny, spoeczny i kulturowy Kataru, ktry, jako kraj rozwijajcy si, ma ambicje wyksztacid swoich obywateli na aktywnych uczestnikw procesw globalizacji, oferujc im szerok gam moliwoci zaspokojenia nieustannie rosncych i zmieniajcych si potrzeb edukacyjnych390 i przygotowujc ich do umiejtnego poruszania si w nowym porzdku spoecznym391. Od 1998 r., kiedy otworzy w Katarze swj kampus uniwersytet Virginia Commonwealth, Fundacja z rozmysem selekcjonuje i sprowadza do Edu cation City filie renomowanych uczelni amerykaoskich. Jak dotd funcjonuje tu szed uniwersytetw, ktre oferuj moliwod zdobycia dyplomw (na razie tylko pierwszego stopnia, licencjatu, ale w planach na najblisz przyszod przewiduje si take otwarcie studiw magisterskich) na wydziaach inynierii (Texas A&M University), biznesu, programowania i komunikacji (Carnegie Mellon University), projektowania wntrz i mody (Virginia Commonwealth University), stosunkw midzynarodowych (Georgetown University School of Foreign Service), medycyny (Weill Cornell Medical College) oraz dziennikarstwa i mediw (Northwestern University). Wydziay te i uniwersytety zostay starannie wyselekcjonowane spord wielu chtnych do edukacyjnej wsppracy kandydatw (Qatar Foundation proponuje znakomite warunki finansowe, a kontrakty podpisywane przez QF i wybrane uniwersytety szacuje si na miliony dolarw). Selekcji dokonuje QF, pod przewodnictwem szejchy Muzy bint Nassir al 390 391

At the Crossroads: Education in the Middle East, A. Badran (red.), Paragon House, New York 1989, s. xiii. N. Kittrie, Responsibility for Education, [w:] At the Crossroads, op. cit., s. 6.

Strona 126 z 201

Misnad, wedug wskazwek rzdu i przedstawicieli ministerstw przemysu naftowego, handlu, spraw zagranicznych, zdrowia, itp. Istnieje kilka powodw dla tego, jak dotd utylitarnego, wyboru kierunkw uniwersyteckich. Przede wszystkim, usprawiedliwia go szybkie tempo wzrostu gospodarczego Kataru, ktry potrzebuje rodzimej kadry inynierw, biznesmenw, lekarzy, dyplomatw i dziennikarzy, by zastpid ni profesjonalistw zachodnich, azjatyckich, czy te pochodzcych z innych krajw arabskich (Egipt, Syria, Jordania, etc.) zatrudnionych obecnie w wielu gaziach gospodarki. Gros siy roboczej kraju to cudzoziemcy, zarwno na specjalistycznych stanowiskach w przemyle naftowym, subie zdrowia, mediach, szkolnictwie, jak i na niszych szczeblach w budownictwie czy sektorze usug. Demografia Kataru rozkada si mniej wicej w stosunku 3:1, gdzie trzech obcokrajowcw przypada na jednego Katarczyka.392 W celu zagodzenia tych demograficznych nierwnoci na rynku pracy, od 2002 r. rzd realizuje program intensywnej kataryzacji (Qatarisation), czyli wprowadzania rodzimej siy roboczej na stanowiska dotychczas sprawowane przez obcokrajowcw. Firmy paostwowe i prywatne stopniowo redukuj stopieo zatrudnienia guest workers (gwnie na wyszych pozycjach)393 na rzecz odpowiednio wykwalifikowanych obywateli Kataru. Dyplomy renomowanych uczelni amerykaoskich maj podnied liczb wyksztaconych Katarczykw, ktrzy dziki nim bd mogli znaled zatrudnienie w kluczowych zawodach (inynierowie, lekarze, kadra menaderska, itp.) zdominowanych dotd przez inne narodowoci. Dodatkowo, szansa zdobycia najbardziej popularnych kwalifikacji akademickich w wietnych uniwersytetach operujcych w kraju jest w zasadzie wyczn drog rozwoju i awansu dla modych, zdolnych kobiet, ktrym konserwatywne obyczaje mogyby uniemoliwid wyjazd na studiach zagraniczne w dobrym uniwersytecie zachodnim. Uniwersytet Katarski, jedyna narodowa uczelnia, nie cieszy si tym samym prestiem co zagraniczne szkoy wysze, chod sam jest w trakcie gbokiej modernizacji i obiecujcych reform. Zagraniczne uniwersytety obecnie s to wycznie uniwersytety amerykaoskie przybywaj jednak do Kataru z bagaem opcji i wartoci edukacyjnych, ktre wychodz daleko poza oczekiwania gospodarzy. Transplantacja zachodniego systemu edukacji ze rodowiska amerykaoskiego na grunt arabsko-muzumaoski nie jest ani prostym, ani atwym procesem. W ramach tego procesu odbywa si bowiem konfrontacja odrbnych kultur oraz odmiennych wizji edukacji: parafrazujc okrelenie Huntingtona mona nawet zaryzykowad twierdzenie o majcym miejsce zderzeniu cywilizacji w klasie (a clash of civilizations in the classroom).

392 393

Qatar Country Profile, Oxford Business Group, Oxford 2008. Wikszod Katarczykw bardzo niechtnie pracuje w zawodach fizycznych, dlatego te zatrudnia si w nich inne narodowoci, gwnie z krajw azjatyckich lub innych krajw arabskich por. D. Brewer et al., Education for a New Era: Design and Implementation of K-12 Education Reform in Qatar, RAND Corporation, Santa Monica 2007.

Strona 127 z 201

Wielokulturowod Miasta Edukacji

Zderzanie si kultur w obrbie Education City jest wpisane w program jego funkcjonowania jako celowej przestrzeni wielo- i midzykulturowej, ktra powstaje midzy innymi po to, aby przybliyd katarskim studentom inne cywilizacje oraz inne sposoby przedstawiania i widzenia wiata. W zamyle maj one przede wszystkim stanowid rda wiedzy o odmiennych tradycjach i systemach wartoci. Jednoczenie, powinny one funkcjonowad jako swoiste punkty odniesienia pozwalajce modym Katarczykom na wypracowanie wiadomoci wasnego dziedzictwa kulturowego poprzez wymian dowiadczeo i spostrzeeo z przedstawicielami innych kultur. Wszystko to prowadzid ma do wyksztacenia u studentw umiejtnoci funkcjonowania w rodowiskach 394 wielokulturowych , w zglobalizowanej rzeczywistoci spoecznej i ekonomicznej. Na kultur Kataru w duym stopniu wpywa wahhabizm, istniejcy tu w duo agodniejszej formie ni w ssiedniej Arabii Saudyjskiej, ale o podobnych zasadach i przejawach (wszechobecnod i monopol jednej religii, surowod obyczajw, segregacja pci, autorytaryzm, niechd wobec reform i modernizacji, itp.). Z uwagi na te cechy, spotkanie kultury katarskiej z obcymi kulturami i odrbnymi wiatopogldami nie zawsze przebiega bezproblemowo. Kultury stykajce si, wsppracujce czy wspzawodniczce w fizycznej i intelektualnej przestrzeni Miasta Edukacji s przy tym bardzo zrnicowane. Education C ity nie jest tylko polem konfrontacji Zachodu z arabsko-muzumaoskim wiatem wahhabickiego Kataru, ale take obszarem spotkao, konfliktw, zachodzenia na siebie, mieszania si oraz wzajemnego przenikania najrozmaitszych tradycji, wyznao i ideologii z wielu stron globu. Pomimo tego, e gwnym celem Education City jest zapewnienie moliwoci ksztacenia w najlepszych orodkach owiatowych przede wszystkim obywatelom wasnego kraju, populacja studentw EC skada si z wielu narodowoci i wyznao religijnych. Obok duej liczby Katarczykw, studiuj tu Egipcjanie, Libaoczycy, Iraoczycy, Irakijczycy, Palestyoczycy, Hindusi, Pakistaoczycy, Afgaoczycy, Omaoczycy, a take Europejczycy i Amerykanie395. Studiuje te jeden Polak palestyoskiego pochodzenia. Chocia przewaajc czd wsplnoty Miasta Edukacji stanowi katarscy muzumanie (sunnici), obecni s take chrzecijanie, buddyci, hinduici, szyici, wyznawcy bahaizmu, a nawet zdeklarowani ateci. W konsekwencji interakcje wielokulturowe odbywaj si nie tylko na linii zachodni/amerykaoscy wykadowcy i studenci katarscy ale take zachodz pomidzy jednostkami i grupami przynalecymi do wielu innych zbiorowoci etnicznych i wyznaniowych. Leo Lefebure (ktry wykada teologi w Szkole Suby Zagranicznej, Scho ol of Foreign Service, Georgetown University w Katarze w roku akademickim 2007/08) w oparciu o wasne dowiadczenia pedagogiczne zwraca uwag na ten istotny aspekt
394

Multicultural Education: A Cross-Cultural Training Approach, M. D. Pusch (red.), Intercultural Press, Maine 2000. 395 Dla przykadu, w maju 2008 r. Education City uroczycie obchodzio wspln ceremoni wrczenia dyplomw absolwentom czterech mieszczcych si w nim uniwersytetw (Texas A&M, WCMC, CMU, VCU): uhonorowanych zostao 67 Katarczykw oraz 55 studentw 17 innych narodowci.

Strona 128 z 201

wielokulturowego krajobrazu EC: Jednym z najbardziej znaczcych dugoterminowych rezultatw funkcjonowania Szkoy Suby Zagranicznej w Education City byd moe bd wzajemne relacje, jakie zawizuj si wrd midzynarodowych studentw, zauwaa on, opisujc zjawisko, ktre nazywa wewntrznym przetwarzaniem przez studentw zdarzeo zachodzcych na zajciach i poza nimi; zdarzeo, ktre s wyzwaniem dla bardziej nieprzejednanych postaw i ktre mog je agodzid396.

Modele edukacji
Spotkanie dwch rnych wizji edukacji oznacza przede wszystkim odmienne wymagania stawiane studentom (w tym przypadku, gwnie katarskim z uwagi na lokalne tradycje owiatowe)397 przez zachodnich wykadowcw, z ktrych ogromna wikszod przesza przez amerykaoski system nauczania wynoszc zeo tamtejsz metodologi nauczania i uczenia si, a take wizj edukacji jako dialogu398, wizj zakorzenion w tradycji sokratejskiej, w koncepcji twrczej, autonomicznej dziaalnoci indywidualnego umysu ludzkiego oraz wielostronnej debaty twrczych i autonomicznych umysw. Zgodnie z tym punktem widzenia, edukacja opiera si nie ty lko na aktywnym podejciu do nauki oraz krytycznym i analitycznym myleniu, ale przede wszystkim na koncepcji wolnej i otwartej wymiany myli, opinii i idei. Dlatego od studentw wymaga si czytania i dyskutowania o tekstach, ktre mog stad i czsto stoj w opozycji do powszechnie przyjtych systemw wartoci oraz kwestionowania zastanych dogmatw. Oczekuje si od nich take krytycznego podejcia do rozwaanych tematw, umiejtnoci zadawania pytao oraz niezalenego mylenia. W ramach tej koncepcji, cel ksztacenia wykracza poza nauk czytania podrcznikw, pisania esejw i zdawania egzaminw staje si nim wyzwolenie umysw i otwarcie ich na nowe pojcia i postawy.399 Idea wyzwolenia umysw przez nauk jest centralnym zaoeniem filozofii edukacji liberalnej, edukacji sztuk wyzwolonych (liberal arts education) raczej poprzez nauk przedmiotw oglnych (humanistycznych) ni ksztacenie zawodowe. Sztuki wyzwolone
396 397

Email do autorki, 7.06.2008 r. Formalne struktury edukacyjne istniej w Katarze dopiero od lat 50. Pomimo reform owiatowych wdraanych od 2001 r., metodyka nauczania w wikszoci lokalnych szk nadal opiera si na pamiciowym opanowywaniu materiau, recytacji i odtwarzaniu, bez rozwijania umiejtnoci krytycznego i a nalitycznego mylenia. Por. S. Al-Misnad, The Development of Modern Education in the Gulf, Ithaca Press, London 1985; P. Maizey, Manifestations of Non-Deliberate Plagiarism, 2001, dostpny na: http://clb.ed.qut.edu.au/events/projects/ndp/strategies.jsp; T. Reagan, Non-Western Educational Traditions: Alternative Approaches to Educational Thought and Practice, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, London 2000. 398 Tradycj Zachodu ucielenia Wielka Konwersacja, ktr rozpoczto u zarania historii i kontynuuje si do dzisiaj () Przeznaczeniem cywilizacji zachodniej jest Cywilizacja Dialogu Wszystko podlega dyskusji. Kady musi si w niej wypowiedzied. Kada propozycja musi zostad z badana. Wymian idei uwaa si za drog do realizacji potencjau caej rasy (R. M. Hutchins, The Tradition of the West, [w:] The Great Conversation: The Substance of a Liberal Education, t. I, Encyclopaedia Britannica, Chicago 1952). 399 Takie widzenie edukacji jest fundamentem filozofii nauczania uniwersytetu Georgetown, ktry ma swj kampus w Education City, ale jest take promowane porednio przez Carnegie Mellon, Northwestern, Cornell, Texas A&M etc.

Strona 129 z 201

zajmuj z kolei centralne miejsce w amerykaoskim systemie owiaty, ktrego obecnod w rzeczywistoci katarskiej zaznacza si coraz mocniej jako przeciwwaga dla dotychczasowej metodyki i programw nauczania. Lokalni studenci przybywajcy, aby studiowad w placwkach Education City, s w niewielkim tylko stopniu przygotowani do wymagao i zadao, jakie stawiaj przed nimi amerykaoskie szkoy i ich wykadowcy. Budzi to kontrowersje i prowokuje do zajmowania niekiedy skrajnych stanowisk osdzajcych zachodni liberaln metodologi i filozofi nauczania w kategoriach nieomal wartoci absolutnych, co zna jduje na przykad wyraz w krytyce edukacji zachodniej jako westernizacji ycia i ataku na muzumaoskie tradycje kraju400.

Rola uniwersytetu w dobie globalizacji i tosamod Miasta Edukacji

Toczca si obecnie debata na temat celw i roli uniwersytetu w dobie globalizacji znajduje swoje odbicie w dyskusji dotyczcej potencjalnej roli liberalnej edukacji w dalszym rozwoju Education City oraz caego spoeczeostwa katarskiego. W obu dyskursach naczelne miejsce zajmuje pytanie o edukacyjne priorytety i potencjalne rezultaty edukacji uniwersyteckiej: czy owiata wyszego stopnia ma kontynuowad lini ksztacenia oglnego, humanistycznego, dla uformowania jednostek intelektualnie dojrzalych, elastycznych, zdolnych do samodzielnego krytycznego mylenia, czy te powinna nastawid si na szkolnictwo wyspecjalizowane zawodowo, ktrego absolwenci bd mogli swobodnie znaled miejsca pracy w coraz bardziej konkurencyjnej gospodarce wiatowej? Osobnym nurtem ewolucji Education City, ktry wypywa rwnie ze wspomnianych powyej aspektw dziaania EC, jest pytanie o jednorodnod programow i metodologiczn Miasta Edukacji jako wielokulturowej i wielo-uniwersyteckiej wsplnoty akademickiej. W miar konsolidowania si pozycji uniwersytetw funkcjonujcych w obrbie tego wsplnego kampusu widad, jak uniwersytety te powoli zadamawiaj si na pustynnym gruncie katarskim, nie chcc przy tym, a nawet nie mogc, rezygnowad z wasnych zasad i przekonao edukacyjnych, bowiem nadal stanowi one integralne czci rodzimych instytucj i w Stanach Zjednoczonych. Wynika std jednak pewien paradoks, jakim jest coraz wyraniej zarysowujca si koniecznod znalezienia dla nich odrbnej tosamoci jako elementw nowej caoci: neo-kampusu, zglobalizowanej, trans-edukacyjnej przestrzeni konfliktu i dialogu, przenikania si rnorodnych kultur, wartoci intelektualnych, duchowych i metodologii nauczania. Zapytany o koncepcj uniwersytetu Education City jako hybrydy zoonej z wydziaw wybranych amerykaoskich szk wyszych, dr Abd Allah A l Sani, wiceprezydent Qatar Foundation ds. Edukacji, odpowiada:

400

Uniwersytety amerykaoskie w wiecie arabskim ogromnie si przyczyniy do rozszerzenia wpyww zachodu w regionie. () Globalizacja to najnowsze wcielenie kolonializmu, ktre grozi podkopaniem muzumaoskiej tosamoci i stanowi ryzyko kulturowej inwazji na cay region. Westernisation biggest threat, The Peninsula, 7.10.2006.

Strona 130 z 201

Zgodnie z porozumieniami podpisanymi przez Qatar Foundation i kampusy uniwersytetw, odrbna charakterystyka edukacyjna kadego z nich musi zostad zachowana, a kwalifikacje, ktre uzyskaj absolwenci, musz byd identyczne z tymi, jakie nadawane s przez kady z tych uniwersytetw na ich wasnych kampusach w Stanach Zjednoczonych. Wzajemna wsppraca i integracja musz byd rozpatrywane w tym kontekcie. Staramy si jak najlepiej wykorzystad dane nam zasoby tak, aby studenci, a ostatecznie, cae spoeczeostwo, zyskao jak najwicej. Moemy gocinnie zarejestrowad studentw danego uniwersytetu na kursy oferowane przez inne, na przykad student uniwersytetu Texas A&M moe zapisad si na zajcia z historii na Georgetown traktujc to jako czd wymaganego programu edukacji liberalnej. Albo student szkoy medycznej Weill Cornell moe zaliczyd matematyk na Carnegie Mellon. Chcemy w ten sposb budowad akademick synergi w celu rozszerzenia oferty edukacyjnej, unikajc jednoczenie niepotrzebnego duplikowania studiowanych przedmiotw.401 Education City jest prb stworzenia owiatowej przestrzeni midzykulturowej, gdzie rnorodne kultury i tradycje edukacyjne maj szanse stworzyd nowatorskie struktury organizacyjne, ale take kulturowe, spoeczne i intelektualne. Bez wtpienia jest to jedna z najciekawszych inicjatyw edukacyjnych ostatnich lat. Jako dynamiczny projekt jeszcze w trakcie konstrukcji nie daje si atwo zaklasyfikowad, a dogoterminowe kon sekwencje spoeczne, polityczne i kulturowe wielotorowej dziaalnoci Education City s niemoliwe do przewidzenia.

401

Email do autorki, 5.05.2008.

Strona 131 z 201

Leo D. Lefebure

Stosunki midzyreligijne w Katarze

W ostatnich latach stosunki midzy religijnymi wsplnotami w Katarze zmieniy si dramatycznie przynoszc komplikacje i konflikty, a take destabilizujc sytuacj w kraju *niezupenie gotowym na akceptacj wyznao innych ni islam, przyp. tum.+. Paostwo Katar prbuje stad si znaczcym miejscem midzynarodowych spotkao i dyskusji pomidz y trzema monoteistycznymi religiami; miejscem, gdzie rnorodne tradycje religijne byyby chtnie widziane *raczej ni ignorowane czy nawet zwalczane, przyp. tum.+. Na stronie internetowej Szstej Konferencji Dialogu Midzyreligijnego w Doha, ktra odbya si w maju 2008 r., znajdujemy brawurowe owiadczenie, e w cigu ostatnich piciu lat, Katar sta si centrum midzywyznaniowego dialogu religijnych grup na wiecie 402. Te wysiki podejmowane przez Katar zaznaczaj zdecydowane odejcie od polityki, jak prowadzi poprzedni emir kraju. Staj one jednoczenie przed powanymi wyzwaniami pochodzcymi z gboko zakorzenionych postaw muzumaoskich tradycji wahhabickich, a take, w szerszym kontekcie, z dugiej historii religijnej nietolerancji i konfliktu, tak tragicznie rozcigajcych si na teraniejszod Kataru i innych krajw403. Katar jest paostwem oficjalnie muzumaoskim, od XIX w. pod panowaniem rodziny Al Sani, rzdzonym zgodnie z szariatem (prawem muzumaoskim), w tradycji sunnickiej, wedug interpretacji szkoy hanbalickiej404. Ogromna wikszod obywateli Kataru to sunnici z surowej tradycji wahhabickiej, zapocztkowanej przez Muhammada Ibn Abd al -Wahhaba (1703-1792), ktry przywrci pierwotne znaczenie szkole hanbalickiej 405. Warto tu odnotowad, e przymiotnik wahhabicki nie jest terminem, jakim okrelaj si sami zwolennicy tej tradycji. W istocie, stosowanie tego terminu stanowi powane naruszenie jednej z ich centralnych zasad mianowicie, aby nie honorowad istot ludzkich kosztem Boga. Uwaaj si oni za autentycznych monoteistw i okrelaj si mianem al-muwahhidun lub ahl at-tawhid, co oznacza wiadkw potwierdzajcych bosk jednod406. Nauki Ibn Abd al-Wahhaba jednoznacznie uksztatoway postawy i polityk Katarczykw wobec innych odamw religijnych w islamie oraz wobec wyznawcw innych
402

http://www/qatar-conferences.org/dialogue2008/english/generalinfo.php ; 21.09.2008. Roszczenie to moe wydad si zaskakujce w oczach osb zwizanych z midzynarodowym ruchem midzyreligijnym, jak Council for a Parliament of the Worlds Religions oraz United Religions Initiative. Konferencje w Doha ograniczaj si do religii monoteistycznych (abrahamowych). 403 Dla przyblienia ta sytuacji w Katarze, zob. Islam, Judaism, and the Political Role of Religions in the Middle East, J. Bunzi (red.), University of Florida Press, Gainesville 2004. 404 Na temat powstania paostwa Katar, zob. F. F. Anscombe, The Ottoman Gulf: The Creation of Kuwait, Saudi Arabia, and Qatar, Columbia University Press, New York 1997; R. Said Zahlan, The Making of the Modern Gulf States: Kuwait, Bahrain, Qatar, the United Arab Emirates and Oman , wyd. popr., Ithaca Press, Reading 1998, s. 99-105. 405 M. H. Kamali, Law and Society: the Interplay of Revelation and Reason in the Shariah, [w:] The Oxford History of Islam, J. L. Esposito (red.), Oxford University Press, Oxford/New York, 1999, s. 114. 406 H. Algar, Wahhabism: A Critical Essay, Islamic Publications International, Oneonta 2002, s. 1.

Strona 132 z 201

religii. Toczca si obecnie debata prowadzona jest z tej wanie perspektywy. W centrum zainteresowao Ibn al-Wahhaba bya koncepcja tawhidu, czyli jednobstwa. Odrzucajc autorytet taklidu, czyli naladownictwa tradycyjnych muzumaoskich zasad prawnych, Ibn Abd al-Wahhab nawoywa do reformy islamu opartej o powrt do fundamentalnych zasad Koranu i hadisw, czyli przekazw dotyczcych ycia i nauk Mahometa407. Wedug niego, najwikszym grzechem jest szirk, oddawanie czci jakiemukolwiek stworzeniu oprcz Boga. Ibn Abd al-Wahhab zdecydowanie odrzuca wszelkie wierzenia i praktyki, ktre odchodziy od koncepcji jednoci Boga, ale nie zakada przy tym, e osoby je praktykujce s na pewno apostatami. Natana Delong-Bas komentuje to nastpujco: Zamiast obwoad wszystkich niewiernych apostatami, Ibn Abd al-Wahhab uznawa wszystkich ludzi za niewinnych apostazji czy niewiary, o ile nie otrzymali uprzednio odpowiedniego pouczenia religijnego408. Uznaje si, e tradycja wahhabicka negatywnie ocenia inne tradycje religijne i inne formy islamu, odrzucajc praktyki sufizmu i szyizmu jako naruszenie tawhidu. Tradycja wahhabicka jest take do tego stopnia krytyczna wobec tradycyjnych praktyk sunnickich, e Hamid Algar charakteryzuje j jako nie-sunnick i pozostajc na intelektualnym marginesie a do czasw odkrycia ropy naftowej, ktra doprowadzia do wzbogacenia si krajw Zatoki Perskiej.409 Ibn Abd Al-Wahhab mocno krytykowa ydw, chrzecijan, pogan i czcicieli bokw za naruszanie tej zasady. Chrzecijanie byli na przykad krytykowani za wiar w Jezusa jako Syna Boego, a ydzi za wiar w to, e s wybranym narodem Boga. Niemniej jednak, w przeciwieostwie do twierdzeo niektrych komentatorw, Delong -Bas twierdzi, e pomimo swoich czsto gwatownych atakw na inne grupy wyznaniowe za ich herectyckie wierzenia, Ibn Abd al-Wahhab nigdy nie nawoywa do ich zniszczenia czy mierci. (...) Uwaa, e taka kara ley w gestii Boga w przyszym yciu, nie za w gestii istot ludzkich na ziemi410. W miar rozwoju tej tradycji, wahhabickie wadze na terenie Pwyspu Arabskiego wprowadzay surowe kary cznie z egzekucj, paleniem ksiek i niszczeniem grobw dla osb uznanych za winne szirku411.

Wolnod wyznania i wsplnoty religijne w Katarze

Do 1995 r., kiedy to obecny emir szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani przej wadz od swojego ojca w bezkrwawym przewrocie, w Katarze nie istniaa wolnod religijna i surowo wzbronione byo praktykowanie religii innych ni islam. Na przykad nielegalne byo przyjmowanie sakramentw chrzecijaoskich czy nauczanie doktryny chrzecijaoskiej
407

N. J. Delong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad , Oxford University Press, Oxford/New York 2004, s. 8. 408 Ibidem, s. 81. 409 H. Algar, op.cit. s. 2-3. Algar zauwaa, e osiemnastowieczni alamowie, uczeni w prawie muzumaoskim, nie uznawali Ibn Abd al-Wahhaba i jego naladowcw za sunnitw (s. 3); w czasie debaty ze zwolennikami Ibn Abd al-Wahhaba, kadi (sdzia) z Mekki ogosi ich niewiernymi (s. 23). 410 N. Delong-Bas, s. 61. 411 H. Algar, op. cit., s. 24-25.

Strona 133 z 201

poniewa i jedno, i drugie stanowio form grzechu szirk ze wzgldu na wiar w Jezusa Chrystusa jako Syna Boego i w Trjc wit. Dlatego te chrzecijanie zmusze ni byli wwczas uczszczad na naboeostwa na wasne ryzyko, a ksia katoliccy podlegali karze chosty, jeli przyapano ich na naruszaniu prawa. W tym surowym otoczeniu katolicy uczeszczali na msz wit po kryjomu i ukrywali katechizm przed policj. Pot ajemnie przekazywali sobie nawzajem informacje o tym, kiedy i gdzie ma si odbyd naboeostwo czy nauki religine. Wkrtce po objciu wadzy przez szajcha Hamada wprowadzono wolnod wyznania i stosunki midzywyznaniowe zmieniy si radykalnie. Wolnod przekonao religijnych stanowi czd szerszego programu zmian spoecznych przewidzianych przez szajcha Hamada, ktry widzi siebie jako monarch -reformatora. Robin Wright cytuje sowa szajcha Hamada tumaczce jego wywaone podejcie: Przyspieszanie zmian spowodowaoby jedynie brak stabilnoci spoecznej, czego staramy si uniknd, dlatego wybralimy drog poredni. W porwnaniu z radykalnymi zmianami, jakie zaszy w innych krajach od kooca zimnej wojny, nasze zmiany mog si wydawad nieznaczne, ale s one za to dobrze zaplanowane. Musimy uwaad, aby wprowadzad zmiany w takim tempie, jakie odpowiadad bdzie potrzebom i wymaganiom naszego narodu, a take tradycyjnej kultury katarskiej przesiknitej tysicami lat arabskiej i muzumaoskiej historii412. Obecnie najbardziej widocznym wyrazem i symbolem tych zmian s nowe kocioy chrzecijaoskie na przedmieciach Doha. Koci katolicki pod wewaniem Matki Boskiej Raocowej (Our Lady of the Rosary), ktry powicono w marcu 2008 r., jest najprawdopodobniej pierwsz wityni chrzecijaosk wzniesion w Katarze od czasw pojawienia si islamu w VII stuleciu. Nieopodal, na tym samym specjalnie wyznaczonym terenie, s obecnie w budowie nastpujce kocioy: koptycki, ortodoksyjny grecki, anglikaoski oraz koci przeznaczony dla chrzecijaoskich wyznao z Indii. Budowa tych kociow wzbudzia znaczne kontrowersje. Niektrzy konserwatywni muzumanie wahhabici intrepretuj sowa Mahometa jako zakaz istnienia publicznych miejsc kultu dla chrzecijan i innych nie-muzumanw na caym obszarze Pwyspu Arabskiego. Znany komentator Lahdan Ibn Issa al-Muhanada, pisze w lokalnej gazecie Al-Arab: Nie powinno si wznosid krzyy pod niebem Kataru, a Doha nie powinna syszed bicia dzwonw413. W kontekcie ostrej krytyki ze strony katarskich muzumanw, budowniczowie nowego kocioa katolickiego starali si byd jak najbardziej dyskretni. Dlatego te na kociele Matki Boskiej Raocowej nie ma ani krzya, ani dzwonnicy, ani adnego znaku proklamujcego jego obecnod. Artystyczny wystrj wntrza kocioa zosta wykonany przez znanego woskiego malarza, Valentino Vago. Postad Maryi, czczonej przez katolikw, ale uznawanej take przez muzumanw, bardzo czsto pojawia si na jego obrazach w katarskim kociele trzymajc w objciach dziecitko

412 413

R. Wright, Dreams and Shadows: The Future of the Middle East , Penguin Press, New York 2008, s. 8. http://www.foxnews.com/story/02933,33804,00.html, 21. 09.2008.

Strona 134 z 201

Jezusa. Obraz ukrzyowania umieszczono w miejscu stosunkowo widocznym, mianowicie w oknie nad otarzem. Inna znana w Katarze postad, Abd al-Hamid al-Ansari, ktry przez pewien czas by dziekanem Wydziau Szariatu na Uniwersytecie Katarskim, nie zgadza si z al-Muhanad, przekonujc, e uwaga Mahometa odnosia si wycznie do witych miast Mekki i Medyny, nie za do caego Pwyspu Arabskiego. Wedug al-Ansariego, posiadanie wasnych miejsc kultu jest fundamentalnym prawem czowieka gwarantowanym przez islam.414 Wicepremier Abd Allah Ibn Hamad al-Attija, przemawiajc w roli przedstawiciela rzdu katarskiego, okreli koci Matki Boskiej Raocowej jako pozytywne przesanie dla caego wiata.415 Podczas prywatnej ceremonii wieczorem na dzieo przed powiceniem kocioa, al-Attija powiedzia: Cieszymy si, e powsta tutaj pierwszy koci katolicki. Muzumanie maj meczety i miejsca kultu w krajach chrzecijaoskich, czas by zatem, by wybudowad koci u nas. Islam jest religi pokoju, tolerancji i dialogu. Katar jest dumny, e jest jedynym krajem, gdzie corocznie odbywa si midzywyznaniowa konferencja trzech religii monoteistycznych416. Wielebny Tomasito Veneration, filipioski ksidz katolicki w Katarze, zauway, e teren pod budow kocioa Matki Boskiej Raocowej: zosta nam podarowany przez Emira Hamada Ibn Chalif Al Saniego, ktry przez ostatnie lata promuje polityk dialogu midzyreligijnego zachowujc jednoczenie prawa zakazujce wszelkich prb nawracania tutejszej ludnoci, wikszoci muzumaoskiej, na jakkolwiek inn religi. Jest to w zasadzie jedyne ograniczenie naszej pracy duszpasterskiej, ale musimy si go trzymad417. W okresie poprzedzajcym powicenie kocioa Matki Boskiej Raocowe j wyraano obawy, e wydarzenie to moe spowodowad wrogie reakcje, a Ambasada Stanw Zjednoczonych w Doha wysaa nawet do obywateli amerykaoskich ostrzeenie, by nie brad udziau w uroczystoci, ktra jednak odbya si bez adnych incydentw. Podczas ceremonii, w ktrej wzio udzia okoo 10 tys. katolikw, kardyna Ivan Dias, prefekt Watykaoskiej Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodw (Vatican Congregation for the Evangelization of Peoples), przedstawi zebranym przesanie od papiea Benedykta XVI oraz ofiarowa im w jego imieniu kielich, relikwi kapucyoskiego mistyka, w. Padre Pio da Pietrelcina, ktry umieszczono na otarzu kocioa. Z uwagi na to, e populacja Kataru gwatownie ronie i ulega cigym zmianom, trudno jest z ca pewnoci ustalid dokadn liczb wiernych nalecych do poszczeglny ch
414 415

http://www.archdioceseofcolombo.com/news.php?id=262, 21. 09.2008. http://www.asianews.it/index.php?l=en&art=11783&sixe=A, 23. 09.2008. 416 http://gulfnews.com/news/gulf/qatar/10197626.html, 23.09.2008. 417 http://www.asianews.it/index.php?1=en&art=88748size=A, 21.09.2008.

Strona 135 z 201

ugrupowao religijnych. Rzd take nie publikuje oficjalnych statystyk. Wedug danych amerykaoskiego Departamentu Stanu z 2007 r., z niektrych kociow chrzecijaoskich otrzymano jednak informacje co do liczby wiernych. I tak, Koci rzymsko-katolicki doliczy si 80 tys. czonkw, anglikaoski 10 tys., a koptyjski 3 tys. Brakuje jednak danych na temat protestantw oraz czonkw Kociow wschodnich i grecko-ortodoksyjnego418. Zgodnie z raportem International Religious Freedom z 2007 r., wydanym przez Biuro Demokracji, Praw Czowieka i Pracy amerykaoskiego Departamentu Stanu, hinduici, buddyci, wyznawcy bahaizmu i innych wiar nie wystpili w 2007 r. z prob o oficjalne uznanie ich religii przez rzd katarski. Nie pojawiy si te adne raporty dotyczce prb zakcania ich praktyk religijnych419. Liczb hinduistw w Katarze ocenia si na okoo 90 tys420. Tore Kjeilen szacuje, e w Katarze znajduje si okoo tysica bahaistw421. Jedn z najbardziej kontrowersyjnych innowacji szajcha Hamada byo zezwolenie udzielone Izraelowi na otwarcie misji handlowej w Katarze w 1996 r. Katar jest jedynym paostwem nad Zatok Persk utrzymujcym oficjalne stosunki z paostwem izraelskim. Mieszka tu maa, lecz stale powikszajca si spoecznod ydowska. Relacje z Izraelem s powodem kontrowersji wrd krajw muzumaoskich. W listopadzie 2000 r., Katar ugi si pod presj Iranu i Arabii Saudyjskiej i zamkn izraelsk misj handlow przed spotkaniem przedstawicieli Organizacji Konferencji Muzumaoskiej, jakie miao si odbyd w Doha. Chocia misja pozostawaa zamknita przez jaki czas, rzd pozwoli j ponownie otworzyd w maju 2001 r., co przynioso fal ostrej krytyki ze strony rzdu Iranu, ktry oskary Katar o nieprawowiernod wobec wsp-muzumanw422. Roi Rosenblit jest szefem misji handlowej Izraela w Doha oraz gospodarzem spoecznoci ydowskiej (i nie tylko) podczas wszelkich ydowskich wit religijnych. Uczestniczyem w obchodach wita Sukkot u niego w domu jesieni 2007 r. Pokazawszy nam tradycyjny szaas (sukka) ustawiony w ogrodzie na tyach domu, ambasador Rosenblit podzieli si z nami swoim przekonaniem, e jest to zapewne pierwszy od wielu stuleci tego typu namiot wzniesiony w Katarze. W wojskowej kwaterze gwnej si amerykaoskich w Katarze obecny jest te zwykle amerykaoski rabbi, ktry pojawia si czasami na waniejszych uroczystociach ydowskich w Doha.

Konferencje dialogu midzywyznaniowego w Doha

Najbardziej znaczcym wyrazem zainteresowania Kataru promocj stosunkw midzyreligijnych jest seria konferencji na temat dialogu midzywyznaniowego organizowanych w Doha. W kwietniu 2003 r., Katar peni rol gospodarza seminarium na temat budowania mostw do solidarnoci, zorganizowanego i sponsorowanego przez anglikaoskiego arcybiskupa Canterbury. W tym samym roku, seminarium spotkao si
418 419

http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90219.htm, 21.09.2008. Ibidem. 420 http://en.wikipedia.org/wiki/Hinduism_in_Qatar, 22.09.2008. 421 http://i-cias.com/e.o/qatar_4.htm, 22.09.2008. 422 http://www.iran-press-service.com/articles_2001/may_2001/iran?qatar_israel_18501.htm, 22.09.2008.

Strona 136 z 201

ponownie w Doha w celu rozwaenia chrzecijaoskiego i muzumaoskiego podejcia do witych ksig obu religii423. Szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani serdecznie powita wielebnego dr Rowana Williamsa, arcybiskupa Canterbury, oraz innych uczestnikw spotkania, wyraajc nadziej, e w Katarze powstanie organizacja do spraw dialogu pomidzy muzumanami i chrzecijanami. W maju 2004 r., z udziaem kardynaa Jeana Louisa Taurana, reprezentujcego papiea Jana Pawa II i Koci Katolicki, odbya si w Doha konferencja, podczas ktrej dyskutowano kwesti wolnoci religii. Na dwie pierwsze konferencje zaproszeni zostali wycznie przywdcy muzumaoscy i chrzecijaoscy. Od czasu trzeciej konferencji zorganizowanej w 2005 r., w spotkaniach tych bior te udzia przedstawiciele judaizmu. Trzecia konferencja skoncentrowaa si na zagadnieniach teologicznych i nosia tytu Suchajc Boga, uczc si z Pisma witego. W czasie konferencji zanotowano, e istniej zasadnicze rnice midzy islamem a chrzecijaostwem co do rda najpeniejszego przekazu sowa Boego. Wedug muzumanw, jest nim tekst ksigi Koranu, podczas gdy dla chrzecijan zawiera si ono w yciu jednego czowieka, Jezusa z Nazaretu424. Podczas konferencyjnych dyskusji, rnic t powizano z kontrowersyjn wedug muzumanw wiar chrzecijan w trj-osobowego Boga. Czwarta konferencja na temat dialogu midzywyznaniowego zorganizowana w Doha skupia si na Roli religii w budowaniu istoty ludzkiej. Ahmad Ibn Abd Allah al-Mahmud, Minister Spraw Zagranicznych, przedstawi nadzieje rzdu kraju zwizane z konferencj: Widzimy to spotkanie w kategoriach pragmatycznego i realistycznego dialogu majcego na celu propagowanie godnej, sprawiedliwej, bezpiecznej i pokojowej koegzystencji narodw. Przewidujemy, e obecna konferencja zaowocuje dialogiem umacniajcym perspektyw wajemnych spotkao i dyskusji, dziki ktrym przekroczone zostan bariery dyskryminacji425. Ben Quash z Cambridge Inter-Faith Programme Uniwersytetu Cambridge opisa seri dialogw pod hasem Scriptural Reasoning (Rozumowanie w Pimie) prowadzonych w Wielkiej Brytanii, podczas ktrych ydzi, chrzecijanie i muzumanie wsplnie badaj wite ksigi swoich religii, komentarze rabinistyczne, patrystyczne i hadisy (przekazy dotyczce wypowiedzi Mahometa). Inne kluczowe wystpienia na tej konferencji to na przykad przemwienie rabina Douglasa E. Krantza zatytuowane Nakrywanie do stou: rozwijanie zdrowej wiadomoci religijnej (Setting the Table: Nurturing a He althy Religious Awareness), mowa rabina Nancy Fuchs-Kreimer na temat Nauki i religii (Science and Religion) oraz prezentacja Saida A. Chana pod tytuem Religia i prawa obywatela:

423

Scriptures in Dialogue: Christians and Muslims Studying the Bible and the Quran Together: A Record of the Seminar Building Bridges. Konferencja zorganizowana w Doha w Katarze, 7-9.04.2003, wyd. M. Ippgrave, Church House, London 2004. 424 http://www.qatar-conferences.com/dialogue/english/e20033.html, 22.09.2008. 425 http://www.qatar-conferences.com/new-dialogue/english/OPENING.pdf, 23.09.2008.

Strona 137 z 201

wyzwania i obowizki wsplnoty religijnej (Religion and Civil Rights : Challenges and Duties for the Religious Community). Na pitej konferencji, jaka odbya si w maju 2007 r., dyskutowano zagadnienia takie jak Zoony charakter dialogu midzywyznaniowego (Complexity of Issues in Interfaith Dialogue), Wsplne wartoci duchowe i ich wpyw na pokojow koegzystencj (Common Spiritual Values and their Impact on Peaceful Co-Existence) oraz Mistycyzm: duch religii objawionych (Mysticism: The Spirit of Revealed Religions). W rezultacie obrad wydano owiadczenie potpiajce desekracj symboli i postaci religijnych i nawoujce do porozumienia midzyreligijnego. Jednoczenie rzd Kataru ogosi powstanie nowej organizacji midzyreligijnej, Midzynarodowego Centrum do Spraw Dialogu Midzyreligijnego (DICID Doha International Center for Inter-Faith Dialogue). W skad zarzdu Cetrum wchodzi m.in. trzech muzumanw, trzech chrzecijan i rabin. Finansowanie organizacji wzi na siebie rzd katarski. Centrum to ma zasig midzynarodowy, co widad na przykadzie planw zoragnizowania dialogu ekumenicznego pomidzy sunnitami a szyitami w Libanie w grudniu 2008 r. Szsta konferencja w maju 2008 r. odbya si pod tytuem Wartoci religijne: perspektywy dla pokoju i szacunku dla ycia (Religious Values: Perspectives on Peace an d Respect for Life). Uczestnicy rozwaali rozmaite zagadnienia dotyczce pokoju i przemocy, bio-etyki, samobjstwa, tortur, handlu ludmi, aborcji, eutanazji i szacunku dla symboli religijnych. Na zakooczenie wezwano rzdy i organizacje pozarzdowe do wsp ierania postaw szacunku dla symboli religijnych, godnoci ludzkiej, wolnoci religii i poszanowania ycia ludzkiego. W historii stosunkw midzyreligijnych u wikszoci religijnych tradycji wiata doszukad si mona dwuznacznych elementw. Od czasu posiedzenia wiatowego Parlamentu Religii w Chicago w 1893 r., wiele z nich przeszo niezwyke przemiany postaw i praktyk w odniesieniu do innych wyznao. Zmary niedawno historyk religii Joseph Kitagawa zauway, e Parlament Religii w Chicago sta si znaczcym punktem zwrotnym: przywdcy religijni zaczli interpretowad i prezentowad swoje wasne tradycje z rosnc wiadomoci tego, jak mog one zostad odebrane przez wyznawcw innych wiar.426 Na przestrzeni dziesicioleci, jakie upyny od tamtej chwili, przywdcy religijni na wiecie w coraz wikszym stopniu poszukuj nowych drg wzajemnego porozumienia. Od 1995 r. Katar coraz wyraniej zaznacza swj udzia w midzynarodowym ruchu midzyreligijnym, przynajmniej w odniesieniu do trzech religii monoteistycznych (abrahamowych). Przemowy przedstawicieli Kataru na konferencjach w Doha odzwierciedlaj pen wiadomod obecnoci ich midzyreligijnych interlokutorw. Warto jednak zauwayd, e konferencje te nie s otwarte dla publicznoci i tylko zaproszeni gocie maj moliwod wysuchania takich wypowiedzi. Pomimo tego, owiadczenia wygaszane na konferencjach w Doha dostpne s na ich stronach internetowych. Bez wtpienia w bliszej i dalszej przyszoci nadal bd odzywad si w Katarze gosy przeciwne takim inicjatywom. Bez wzgldu na to, doniose zmiany ostatnich 15 lat prawdopodobnie prowadzid bd do dalszych transformacji.
426

J. M. Kitagawa, The Quest for Human Unity: A Religious History, Fortress Press, Minneapolis 1990.

Strona 138 z 201

Z angielskiego przeoya Magdalena Rostron

Strona 139 z 201

Marcin Grodzki

Chrzecijanie w Katarze
W marcu 2008 r. Katar doczy do grona tych paostw regionu Zatoki Perskiej, w ktrych mog oficjalnie dziaad instytucjonalne struktury Kocioa rzymskokatolickiego. Na mocy dekretu gowy paostwa, emira szajcha Hamada Ibn Chalify Al Saniego, prowadzcego konsekwentnie od poowy lat 90. polityk demokratyzacji wewntrznej kraju, zezwolono na budow szeciu kociow chrzecijaoskich rnych wyznao (m.in. anglikaoskiego, greko prawosawnego, koptyjskiego)427. Fakt wywicenia Kocioa Matki Boej Raocowej przy stolicy kraju, Doha, wywoa na amach katarskiej prasy mieszane odczucia spoecznoci muzumaoskiej, od fali ostrego krytycyzmu rodowisk konserwatywnych, po apele o yczliwy gest wzajemnoci wobec braci chrzecijan zezwalajcych na budow tysicy meczetw na Zachodzie. Pierwsza od kilkunastu wiekw legalna witynia chrzecijaoska na Pwyspie Katarskim nie ma na zewntrz krzya, dzwonw, wiey kocielnej ani nawet tablicy informacyjnej o budynku. Wszystko z zaoenia po to, by nie podsuwad przeciwnikom jej istnienia argumentw do kolejnych protestw. Budynek w ksztacie spodka mieci si okoo 15 km na poudnie od Dohy, na pustkowiu. Powsta na dziace ziemi podarowanej przez emira, kosztem kilkunastu milionw dolarw, czciowo zebranych rwnie wrd katarskiej napywowej diaspory chrzecijaoskiej. 15 marca 2008 r., w uroczystej konsekracji wityni podlegajcej formalnie Apostolskiemu Wikariatowi Arabii w Abu Zabi uczestniczyo kilkudziesiciu kapanw, na czele z papieskim wysannikiem, kardynaem Ivanem Dias em, prefektem Kongregacji Ewangelizowania Narodw w Kurii Rzymskiej, ktry przywiz z Watykanu relikwie w. Ojca Pio. W piciogodzinnej mszy konsekracyjnej w rnych jzykach, w tym angielskim, filipioskim tagalog, hindi, arabskim, wzio udzia okoo 10 tys. wiernych, z ktrych 3 tys. mogo pomiecid obszerne wntrze kocioa428. Wkopanie kamienia wgielnego pod wityni chrzecijaosk w Doha wywoao gorc debat w katarskich mediach. Krytyczni wobec tego pomysu, zblieni do wahhabickiej Arabii Saudyjskiej uczeni muzumaoscy Kataru, odebrali to j ako gest nieprzyjazny wobec ich kraju. Na amach katarskiej gazety Al -Arab, jeden ze znanych publicystw kojarzonych ze rodowiskami konserwatywnymi apelowa o rozpisanie narodowego referendum, tak by oddad ostateczn decyzj w tej sprawie wycznie rdzennym obywatelom Kataru praktycznie w 100% muzumanom429. Zwolennicy takiego rozwizania argumentowali, e obcokrajowcy mieszkaj i pracuj w Katarze jedynie tymczasowo, wic ich potrzeby nie mog przeobraad kraju w sposb, ktrego sami nie yczyliby sobie jego obywatele (czytaj: dopki nie ma katarskich chrzecijan, nie powinno si stawiad kociow; wieckie rzdy Zachodu zezwalaj na budow meczetw swoim wasnym
427 428

Qatar getting first Christian church, http://www.beliefnet.com, za Associated Press. First Christian church opens in Qatar, 16.03.2008, http://www.jpost.com, za Associated Press oraz Iftitah awwal kanisa katulikijja fi-Katar, Ar-Raja, 15.03.2008, http://www.raya.com, za Qatar News Agency. 429 Lahdan bin Isa Al-Muhannadi, Adz an-al-fahm aw-mafhum li-al-adz, Al-Arab, 20.02.2008.

Strona 140 z 201

obywatelom, ale nie posiadaczom kart pobytu tymczasowego)430. Krzy nie powinien wznosid si pod niebem Kataru, Dzwonny kocielne nie mog bid w Doha, Nie kalajmy ziemi Kataru kocioem tego typu hasa mona byo znaled w lokalnych dziennikach431. Krytykowana bya nie sama decyzja o zezwoleniu na budow, lecz perspektywa wykorzystania dobrodusznoci emira do tworzenia zalkw chrzecijaoskich placwek misyjnych. Niektrzy doszukiwali si w niej analogii do przeduajcej si obecnoci si koalicyjnych w Iraku i Afganistanie (z odniesieniem do faktu, e w bazie al -Udajd w Katarze mieci si centrum dowodzenia armii amerykaoskiej, skd prowadzono wojn w Iraku). Konserwatywna katarska prasa dawaa do zrozumienia, e kwestie tej rangi spoecznej powinny wymagad aprobaty katarskiego spoeczeostwa, ktre tworzy muzumaoskie paostwo oparte z zaoenia na prawdach koranicznych. Wykazywano, e decyzja emira ma charakter czysto polityczny i nie jest poparta deniami spoeczeostwa. Jeden z sonday opinii publicznej wydrukowany w lokalnej prasie ukaza sprzeciw 80% ankietowanych obywateli Kataru wobec udostpniania miejsc kultu religijnego nie-muzumanom432 (jednoczenie 54% wyrazio w zwizku z tym obaw przed pojawieniem si misjonarzy chrzecijaoskich). Sugerowano rwnie, e tego typu dziaania mog byd sprzeczne z konstytucj. Przy tej okazji, wrd Katarczykw mieszkajcych zagranic podniosy si gosy krytyczne wobec prozachodniego kursu politycznego emira Hamada, w tym podarowania katarskiej ziemi lokalnej mniejszoci katolickiej433. Przypominano jeden z hadisw, w ktrym prorok Mahomet stwierdza, e nie ma miejsca dla dwch wyznao na Pwyspie Arabskim. W odpowiedzi, podniosy si gosy bronice idei swobody wyznaniowej na terenach zdominowanych przez wyznawcw religii muzumaoskiej. Byy dziekan Wydziau Szariatu Uniwersytetu Katarskiego prof. Abd al-Hamid al-Ansari napisa w artykule prasowym, e jednym z podstawowych praw czowieka gwarantowanych przez islam jest wolnod miejsc kultu rnych religii434. Argumentowa, e cytat z hadisw zosta wyjty z kontekstu, i odnosi si jedynie do Mekki i Medyny, nie za do caego Pwyspu Arabskiego435. W jego uznaniu, wiele osdw religijnych, ktre wydawali w odlegych wiekach uczeni muzumaoscy, stracio ju dzi na aktualnoci i nie przystaje do skomplikowanych wyzwao wspczesnego wiata. Autorzy niektrych publikacji prasowych zastanawiali si, skd wrd rodowisk muzumaoskich wziy si obawy i powane opory przed zaistnieniem chrzecijaostwa w Katarze, skoro przez wieki w wiecie arabsko-muzumaoskim wyznawcy obu religii yli obok siebie tworzc swoist mozaik wyznaniow (np. Egipt, Irak itd.). Przyczyn tych obaw, w opinii lokalnej katarskiej prasy, wydaje si poczucie zagroenia przed konfrontacj z chrzecijaoskimi misjonarzami. Publicysta gazety Al-Arab przypomnia w tym kontekcie gon w arabskich mediach kwesti misji grup ewangelikalnych w Maghrebie Maroku, Tunezji oraz Algierii gdzie, mimo kary wizienia i wysokiej grzywny,
430 431

Chuch in Qatar may irk Muslims, 22.10.2005 http://www.jihadwatch.com. za Associated Press Abd al-Hamid Al-Ansari, Nam li-al-kanais fi-Katar ila-an lial-tasamuhal-islami, Al-Waan, 24.6.2008. 432 Muhammad alih, Fi istitla li-al-Arab: 80% min al-muwatinin juaridun bina kanisa, Al-Arab, 24.02.2008. 433 Dadal hawl iftitah awwal kanisa fi Katar 06.02.2008, http://www.alarabiya.net, za Associated Press. 434 S. Verma, Qatar hosts its first Christian church, The Times, 14.03.2008. 435 A. Sheffrin, Christians to Welcome Qatar's First Christian Church , 24.02.2008, http://www.christianpost.com.

Strona 141 z 201

odnotowano ostatnio liczne przypadki zmiany wiary na chrzecijaosk. Autor radzi Katarczykom, by w dzisiejszym zglobalizowanym wiecie nie bad si rnorodnoci i konfrontacji wasnej wiary, gdy to oznaczaoby kruchod wasnych przekonao religijnych 436. Debata na temat pierwszego kocioa nie omina rwnie internautw. Na stronach forum Uniwersytetu Katarskiego mona znaled opinie, e skoro chrzecijan w Katarze naley liczyd w dziesitkach, a nawet setkach tysicy, to rzecz normaln jest, by mieli moliwod wsplnego praktykowania swojej wiary: Lepiej koci ni kolejny zachodni przybytek siejcy zepsucie437. Nie brakuje rwnie stwierdzeo, e Katar nie jest paostwem wyznaniowym, wic obecnod wityni chrzecijaoskiej nie powinna byd traktowana jako naruszenie konstytucji opartej na Koranie. W rodowisku katarskich biznesmenw pojawi si dylemat co do udziau muzumanina we wznoszeniu wityni chrzecijaoskiej. W odpowiedzi na zapytanie jednego z potencjalnych podwykonawcw projektu, przewodniczcy Midzynarodowej Unii Uczonych Muzumaoskich dr Jusuf al-Karadawi wyda 18 maja 2008r. orzeczenie religijne objaniajce w jego uznaniu postaw muzumanina w tej sprawie438. Fatwa odnosi si pozytywnie do budowy wityni dla rezydujcych w Katarze wiernych z Ludw Ksigi (a wic chrzecijan i wyznawcw judaizmu), jak rwnie dopuszcza udzielanie im w tym pomocy przez muzumanw. Wylicza niezbdne ku temu, spenione w tym wypadku warunki: rzeczywist potrzeb licznej wsplnoty wyznaniowej oraz zgod muzumaoskiego wadcy. Za podstaw swego stanowiska, szajch wymienia werset 2 sury St Zastawiony: Wspomagajcie si wzajemnie w pobonoci i bogobojnoci! Ale nie wspomagajcie si wzajemnie w grzechu i wrogoci!439. Jusuf Al-Karadawi, zwolennik hanafickiej szkoy interpretacji prawa muzumaoskiego, przyznaje jednoczenie, e wiele szk szariatu stoi na zgoa odmiennym stanowisku: przeciwko s adepci szkoy malikickiej, hanbalickiej, szafiickiej, a take zwolennicy interpretacji Abu Jusufa (zm. 804). Wedug nich, wierzcy muzumanin nie moe przyoyd rki do budowy wityo niemuzumaoskich. Wbrew obawom przeciwnikw gestu emira, fakt otwarcia kocioa nie uzewntrzni niepokojw spoecznych w Katarze. Katarczycy okazali si bardziej otwarci na gest emira ni rysowaa to konserwatywna prasa. Wkrtce te, w pobliu wityni katolickiej ma ruszyd budowa kociow innych odamw chrzecijaoskich. Wraz z umoliwieniem swobodnego kultu religijnego chrzecijanom rozpoczyna si w Katarze nowa era. Dotychczas odbywanie niemuzumaoskich zgromadzeo religijnych byo w tym kraju nielegalne. Od czasu opuszczenia Kataru przez Brytyjczykw na pocztku lat 70., kocioy chrzecijaoskie funkcjonoway nieoficjalnie gromadzono si w prywatnych domach lub szkoach. Byo to tolerowane przez sunnick monarchi w Doha, hodujc tradycyjnie muzumaoskim wzorcom ycia spoecznego. Katar zmieni ten kierunek kursu politycznego w
436

Salah Al-Dawruszi, Hawl bina kanais fI mudtama muslim iszkalijjat al-waj bi-al-ahar, Al-Arab, 18.02.2008. 437 http://www.qataru.com, http://www.alommah.org/forum. 438 http://www.iumsonline.net oraz Muhammad Sabra, Dr Al-Karadaki: Ikamat kanisa fi Katar daiz, Al-Arab 19.05.2008. 439 Cytat z Koranu w tumaczeniu Jzefa Bielawskiego, Paostwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.

Strona 142 z 201

1995 r., gdy w drodze bezkrwawego przewrotu paacowego wadz obj emir Hamad ibn Chalifa Al Sani, ktry w warunkach kryzysu gospodarczego i konfliktw na tle religijnym odsun od wadzy swojego ojca. Od tego czasu Katar zmienia si w kierunku wyznaczanym przez oglnowiatowe trendy globalizacji, liberalizacji i proamerykaoskiej demokratyzacji Bliskiego Wschodu, pozostajc jednoczenie zachowawcz muzumaosk monarchi dziedziczn. Proces przemian wewntrznych obj ju m.in. wprowadzenie nowej konstytucji, gwarantujcej wolnod stowarzyszeo, praktyk religijnych i pene prawa wyborcze dla kobiet. Zapocztkowano proces decentralizacji administracji publicznej, odbyy si pierwsze w historii kraju wybory samorzdowe, znowelizowano kodeks cywilny i administracyjny, zalegalizowano dziaalnod zwizkw zawodowych. Jednoczenie w bogatym w gaz ziemny Katarze trwa boom ekonomiczny, napdzany przez rosnce na wiecie ceny nonikw energii. Wadze w Doha walcz o chod czciowe przechwycenie natonego napywu zachodnich turystw z ssiednich Zjednoczonych Emiratw Arabskich (szczeglnie Dubaju), inwestujc dziesitki miliardw dolarw w rozbudow miejscowej infrastruktury, oferujc rozmaite atrakcje turystyczne i udogodnienia inwestycyjne. Zdaniem komentatorw z amw bliskowschodniej prasy, wanie w duchu liberalizacji kraju naley odbierad gest emira z dynastii Sani, dajcy zielone wiato pod budow wityo chrzecijaoskich. Pojawiy si rwnie gosy czce to wydarzenie z wysikami Kataru na rzecz ubiegania si o organizacj igrzysk olimpijskich w 2020 r., po udanej olimpiadzie azjatyckiej w Katarze w 2006 r. Wiadomo, e kandydatura Dohy odpada w fazie wstpnej kwalifikacji do igrzysk 2016 r., ustpujc tylko czterem zwyciskim mi astom (z listy 20 startujcych). Co wicej, niektrzy publicyci zwracaj uwag, e kolejnym krokiem moe byd zaproszenie Benedykta XVI do zoenia wizyty w Katarze (o takiej ewentualnoci wspomnia m.in. wicepremier Kataru minister energii i przemysu Abd Allah ibn Hamad alAtijja reprezentujcy katarski rzd na ceremonii otwarcia kocioa w Doha, a take wczeniej w kontekcie Bahrajnu krl tego paostwa Hamad ibn Isa Al-Chalifa)440. Bez zmian natomiast pozostaje stanowisko prawodawstwa katarskiego wobec ludnoci niemuzumaoskiej, ktr obowizuje przepisy szariatu w interpretacji katarskich wadz religijnych. Niemuzumanie nie maj prawa wnosid spraw do muzumaoskich sdw religijnych, ktre orzekaj w wikszoci spraw cywilnych. Pod grob najwyszej kary zakazana jest zmiana wiary na niemuzumaosk (od powstania niepodlegego Kataru w 1971 r. wyroki mierci nie s wykonywane), a co za tym idzie nie mog te dziaad niemuzumaoscy misjonarze. Muzumanie zmieniajcy wyznanie s aresztowani. Warto przy tej okazji dodad, e rzd w Doha wydawa zgod na budow budynkw kocielnych ju uprzednio w roku 2000 i 2003. Instytucjonalna obecnod kociow chrzecijaoskich znikna z Pwyspu Katarskiego, jak i z wikszoci arabskich regionw basenu Zatoki Perskiej, w przecigu kilku wiekw po pojawieniu si tam islamu. Region ten na nowo przyciga uwag misjonarzy wraz z
440

Iftitah awwal kanisa katulikijja fi Katar wa indiliyya fi Abu Zabi wa mubahasat fi As-Suudijja http://www.eltareeq.com.

Strona 143 z 201

kolejnymi falami kolonializmu, oraz odkryciem z ropy na pocztku XX w. Wedug World Christian Database, od 1916 r. funkcjonuje na terenie obecnego Kataru spoecznod anglikaoska. Wspczenie, najbardziej liczebnym odamem chrzecijaoskim s wierni Kocioa Rzymsko-Katolickiego (okoo 50 tys., w 90% Filipioczycy, Hindusi, a take Libaoczycy, obywatele innych paostw azjatyckich i zachodnich), anglikanw jest 7-10 tys., istnieje rwnie spoecznod koptyjska441. cznie World Christian Database liczb chrzecijan ocenia na 70 tys. Niektre rda mwi o 100-150 tys., czyli 10% ludnoci Kataru (m.in. szacunki Watykanu)442. Oficjalnie, wrd chrzecijan nie ma obywateli tego kraju. Warto przy tym pamitad, e a 70% z 1,5 mln mieszkaocw Kataru to obcokrajowcy. W wikszoci arabskich monarchii nad Zatok Persk, budynki kociow wznosz si od lat. Swoboda kultu religijnego dla chrzecijan w Kuwejcie, Ba hrajnie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Omanie pomoga tym krajom w stworzeniu bardziej przyjaznego rodowiska ycia dla milionw pracownikw najemnych z zagranicy. Po otwarciu Kocioa Matki Boej Raocowej w Katarze, wahhabicka Arabia Saudyjska poz ostaje ostatnim krajem regionu zakazujcym praktykowanie wiary innej ni islam.

441 442

World Christian Encyclopedia, II edition, Vol. 1, Oxford University Press, New York 2001 s. 617-618. S. Verma, op. cit.

Strona 144 z 201

KULTURA

Strona 145 z 201

Katarzyna Pachniak

Symbol Kataru poeta i orator Katari Ibn al-Fudaa

Pustynne tereny, na ktrych jest pooony dzisiejszy Katar nie mog poszczyd si wieloma wybitnymi postaciami, ktre zaznaczyyby si w dziejach kultury arabsko muzumaoskiej w okresie redniowiecznym, czyli w czasach jej najwikszego rozkwitu. Z pewnoci maj na to wpyw warunki geograficzne i klimatyczne, pustynne obszary leay bardzo daleko od wielkich orodkw kalifatu, takich jak Damaszek, Bagdad lub Kair. Do nielicznych, czonych z terenami Kataru postaci, ktre zaznaczyy si w kulturze muzumaoskiej, i to zarwno w dziedzinie literatury, jak i historii, naley Katari Ibn al Fudaa, synny poeta i orator, a take ostatni przywdca nalecej do odamu charydyckiego grupy azrakitw. W przypadku tej niewtpliwie interesujcej postaci zachodzi ciekawy proces: z dod skpych informacji na jego temat nie wynika, aby poza mianem czyo go co z Katarem. Nie wiemy te dokadnie, skd si wzio owo miano, a na temat miejsca jego pochodzenia znajdujemy sprzeczne informacje. Najczciej powtarza si, e pochodzi z terenw Persji. Mieszkaocy Kataru darz go jednak dzisiaj ogromnym szacunkiem, nazywaj jego imieniem instytucje i ze wzgldu na jego wielki talent poetycki i oratorski uznaj za wielk postad swojego kraju. Nie mamy prawa z tym polemizowad, gdy przekonanie mieszkaocw Kataru dotyczce tego bohatera wyobraonego jest waniejsz e ni prba udowodnienia, i ta dod enigmatyczna postad niewiele miaa z Katarem, lub raczej terenami, na ktrych ley dzisiejszy Katar, wsplnego. O tym zastrzeeniu naley pamitad omawiajc dziaania Katariego Ibn al-Fudaa. Nie znamy nawet dokadnych dat ycia i mierci poety. Wiemy jedynie, e jego dziaalnod mona czyd z samymi pocztkami islamu, drug poow VII w. ycie i twrczod tej postaci sprbujemy zrekonstruowad na podstawie strzpw informacji, ktre przetrway na jego temat, odniesiemy si take do interesujcego epizodu, jakim bya dziaalnod azrakitw, odamu charydyckiego, o ktrym napiszemy w dalszym cigu artykuu. Wiadomoci o Katarim zachoway si w pniejszych dzieach arabskich: kronikach, traktatach herezjograficznych i dzieach adabowych. Wrd nich mona wymienid Kitab albajan Al-Dahiza, Ujun al-maarif Ibn Kutajby, Wafajat al-ajan Ibn Challikana, dziea herezjograficzne: Kitab makalat al-islamijjin Al-Aszariego, Kitab al-milal wa-an-nihal AszSzahrastaniego, Al-Fark bajna al-firak Al-Baghdadiego, a take kroniki: Futuh Al-Balazuriego i inne. Katariego trudno bowiem jednoznacznie zaklasyfikowad, nie ma te wtpliwoci, e jego talent poetycki, a przede wszystkim oratorski, przyczyni si do sukcesw w dziaalnoci politycznej. Dlatego w poniszym artykule w pierwszym rzdzie omwimy jego ycie, potem zajmiemy si odamem charydytw azrakitw, do ktrego nalea i na ktrego usugi odda swj talent, na koocu za krtko odniesiemy si do jego twrczoci.

Strona 146 z 201

Katari Ibn al-Fudaa443 nalea najprawdopodobniej do plemienia At-Tamim nalecego do Banu Kabija, ktre w znacznej mierze wzio udzia w buncie azrakitw. Al Dahiz podaje w Kitab al-bajan wa-at-tabjin (Ksidze wymowy i jasnego przedstawiania), e posiada podwjn kunj, Abu Muhammad w czasie pokoju i Abu Maama w czasie wojny. Z kolei jego przydomek, Fudaa, Ibn Challikan wywodzi od jego ojca, ktry uda si do Jemenu i nieoczekiwanie powrci (fadaa).444 Nie znamy daty urodzenia Katariego, ale musiaa to byd pierwsza poowa VII w., gdy z kronik, na przykad od Al -Balazuriego, wiemy, e pod dowdztwem Abd ar-Rahmana Ibn Samury uczestniczy w 662 r. w podbijaniu prowincji Sidistan445. Niekiedy miejsce jego pochodzenia czy si z Persj, z Luristanem446. Nie wiadomo dokadnie, kiedy przyczy si do azrakitw, jednak w drugiej poowie VII w. musia dziaad aktywnie na ich rzecz, gdy w 689 r. uznali go za swojego kalifa. W tym okresie odam azrakitw, ktrego dziaalnod omwimy w dalszej czci, jeden z pierwszych, jakie podzieliy ksztatujc si spoecznod muzumaosk, zacz ju ponosid klski. Nie znamy te motywacji Katariego, jednak z tonu zaangaowania w jego poezji mona wywnioskowad, e byy to motywy religijne. Z pewnoci Katari musia posiadad szczeglne cechy charakteru: dzielnod, walecznod, zapa, ktre sprawiy, e grupa azrakitw docenia jego talent i postawia na swoim czele. Katari musia byd te dobrym strategiem, gdy zacz od przeorganizowania armii azrakitw: wycofa j w gry perskiego Kirma nu, a po przegrupowaniu sprowadzi do Al-Iraku. Tam zaj Ahwaz, zagrozi te Basrze. Jego dziaania okazay si skuteczne, gdy przez okoo 10 lat stanowi powane zagroenie dla dynastii Umajjadw. Ten okres to dzieje jego walki z Al-Muhallabem Ibn Abi Sufr, jednym z arabskich dowdcw, ktrzy niebagatelnie przyczynili si do podbojw islamu, a take wsawili walk z azrakitami447. Al-Muhallab, po otrzymaniu zadania walki z azrakitami, para si tym przez nastpnych 13 lat. W roku 687/688, czyli przed obwoaniem Katariego kalifem, AlMuhallab zdoa spacyfikowad bunty azrakitw w Ahwazie i okolicach Basry. Wtedy jednak zosta wezwany przez Musaba Ibn Zubajra do pacyfikacji powstania Al -Muchtara w AlKufie448. Kiedy powstanie zostao stumione, Ibn Zubajr wyznaczy Al-Muhallaba zarzdc Mosulu, Al-Daziry, Armenii i Azerbejdanu. Przez kilka kolejnych lat losy jego byy dod
443

Informacje biograficzne na temat Katariego z arabskich rde zebra G. Levi Della Vida, Kaar al-Fudja, Encyclopedia of Islam2, Brill, Leiden, CD-version. 444 Ibn Challikan, Wafajat al-ajan wa-anba abna az-zaman, tum., ang. Biographical Dictionary, t. II, s. 522524. 445 Al-Balazuri, Kitab futuh al-budlan, Brill, Leiden, 1866, s. 396. Odnonie daty urodzenia naley wspomnied, e omawiajc proz oratorsk Rgis Blanchre czy jego nazwisko (lmir kharijite Qaari) z III/IX w. Histoire de la ime littrature arabe la fin du XV sicle, Paris, t. I, s. 734. 446 Tak podaje na przykad R. Rubinacci, Azrika, EI2. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, e tak podawano w traktatach herezjograficznych. 447 Informacje na temat Al-Muhallaba, por. P. Crone, Al-Muhallab b. Ab ufra, EI2. Tam te podano rda arabskie, w ktrych znalazy si informacje na jego temat. Imi Al-Muhallaba czsto pojawia si razem z imieniem Katariego. Por. take P. Crone, Slaves on horses. The evolution of the islamic polity , Cambridge University Press, Cambridge 2003. 448 Wbrew twierdzeniom wspczesnych fundamentalistw muzumaoskich, ktrzy utrzymuj, e pocztek islamu to czasy spokoju i jednoci w gminie, byo wrcz przeciwnie, gdy spoecznoci muzumaosk wstrzsay liczne bunty i schizmy. Dotyczyy one w znacz nym stopniu spraw sukcesji. Al-Muchtar by przywdc buntu na rzecz przyznania wadzy Alidom, ktry wybuch w Kufie w latach 685 -687.

Strona 147 z 201

burzliwe, gdy w zwizku ze zmieniajc si sytuacj polityczn Al-Muhallab wrci do walki z azrakitami dopiero w 694 r., kiedy rzdy w Iraku obj najsynniejszy zarzdca Umajjadw, znany z bezkompromisowoci w walce z wrogami sunnizmu Al-Haddad449. Al-Muhallab energicznie przystpi do dziaania: przeszed do ofensywy spychajc azrakitw do Kirmanu. W tym czasie wrd nich doszo do rozamu na Arabw i maulw, klientw450. Dotychczas ich siedzib by Diruft, jednak po tym rozamie przywdc jednej grupy, maulw, zosta Abd Rabb (lub Abd ar-Rabbihi)451. Z t grup azrakitw Al-Muhallab upora si w 696 r452. Natomiast przywdc grupy Arabw zosta Katari, ktry dziki zdolnociom oratorskim zyska wrd podlegych sobie azrakitw ogromny autorytet. Wycofa si do Tabaristanu i przez kilka lat stawia tam skuteczny opr armii Al-Muhallaba. Jego towarzysze uznawali go za wadc wiernych, przypisywali tytu amir al-muminin, traktujc jako jedynego legalnego wadc spoecznoci islamu. Wiemy o tym ze srebrnej monety z 694 r., na ktrej tak wanie nazwano Katariego w jzyku pahlawi i arabskim453. Wspomina te o tym herezjograf AszSzahrastani: wybrali po nim [Nafim al-Azraku] Katariego Ibn al-Fudaa al-Marwaniego i nazywali go wadc wiernych (wa baju baduhu Katari Ibn al-Fudaa al-Marwani wa samahu amir al-muminin)454. Katari przestrzega surowych zasad azrakickich, dlatego na podbitych terenach Tarabistanu narzuci ludnoci miejscowej obcienia podatkowe w postaci dizji. Niezadowoleni z tego ludzie najprawdopodobniej zwrcili si o pomoc do zarzdcy Rajju, Sufjana Ibn al-Abrada. Jego wojska zaday azrakitom powan klsk. Katari spad z konia i zosta porzucony przez swoich towarzyszy, a nastpnie rozpoznany i zabity. Spotka go los podobny jak wielu przywdcw uznawanych za buntownikw wobec legalnej wadzy: jego
Oglne wiadomoci na jego temat wraz ze rdami, A. Dietrich, Al-adjdjdj b. Ysuf, EI2. Terminem maula (l. mn. mawali) okrelano nawrconych na islam nie-Arabw, ktrzy czsto byli traktowani gorzej od rdzennych Arabw, pomijani w rozdziale upw itp. Silnym orodkiem maulw bya Kufa, w ktrej, jak ju wspomniano, dochodzio do buntw przeciwko wadzy kalifw. Maulowie okazali si bardzo wanym czynnikiem w cywilizacji islamu. Czsto jedynie powierzchownie nawrceni na islam, wnieli do tej religii elementy wywodzce si ze swoich wierzeo rodzimych, takie jak wiara w reinkarnacj, inkarnacj, walk si dobra i za, mesjanizm. Przedstawiciele tego rodowiska stanowili siln baz wsparcia dla pretensji Alego i jego potomkw do wadzy w kalifacie, z czasem w znacznym stopniu weszli w skad ruchw kajsanickich i ghulat (tych, ktrzy przesadzaj w sprawach wiary), rwnie popierajcych pretensje Alidw. Maulowie w peni zostali wchonici dopiero w czasach Abbasydw. Na ich temat oglnie, por. A.L. Wensinck , Mawl, EI2, Ruchy kajsanickie i ghulat, por. arabskie dziea herezjograficzne: An-Naubachti, Kitab firak asz-szia, H. Ritter (red.) , Stambu 1931, s. 20-47; Al-Kummi, Al-Makalat wa-al-firak, M.J. Maszkur (red.), Teheran 1936, s. 21-70, passim; Al-Aszari, Makalat al-islamijjin, H. Ritter (red.), Stambu 19291930, s. 1823; Asz-Szahrastani, Al-Milal wa annihal, A.M. Wakil (red.), Kair, t. I, s. 147154; W. Madelung, Kaysaniyya, EI2; H. Halm, Die Islamische Gnosis. Die Extreme Schia und die Alawiten, Verlag, Mnchen 1982, s. 4383. 451 W rdach herezjograficznych i kronikach pojawiaj si dwa imiona. Nie mona wykluczyd, e chodzio o dwie rne osoby, jedn nazywano Duym, Al-Kabir, drug Maym, As-Saghir. Jako przywdca grupy maulw wystpuje raz jeden, raz drugi, byd moe nawet byli przywdcami dwch grup, na ktre rozpadli si maulowie azrakici. Por. Kaar, EI2, op. cit. 452 Kronikarze podaj, e w czasie tej wyprawy Al-Muhallab wprowadzi metalowe strzemiona zamiast drewnianych, ktre okazay si bardzo pomocne w walce. Al-Dahiz, Kitab al-bajan, op. cit., t. III, s. 23. 453 Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, XII, 1858, 52, nr 303, za G. Levi Della Vida, Kaar, op. cit. O rozamie wrd zwolennikw Katariego, por. take Al -Aszari, Kitab al-makalat al-islamijjin, s. 87-88. 454 Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, op. cit., t. I, s. 120.
449 450

Strona 148 z 201

odcit gow zawieziono triumfalnie do kalifa umajjadzkiego do Damaszku. Zakadajc, e ta opowied jest prawdziwa, najlepiej wiadczy o strachu, jaki Katari wzbudza w przeciwnikach politycznych. Jednak faktyczna chronologia podanych wyej wydarzeo jest wtpliwa. Nie wiadomo dokadnie, kiedy Katari zosta obwoany kalifem, z pewnoci musiao to nastpid jaki czas przed znalezieniem wspomnianej wyej monety. Jego mierd miaa miejsce najprawdopodobniej okoo 697 lub 698 r. Trudno na podstawie tak nikych danych zrekonstruowad charakter czowieka, jednak musia posiadad cechy przywdcze, charyzm, dzielnod i walecznod, a take byd osob o bardzo zdecydowanych zasadach religijnych. Inaczej nie zostaby przywdc grupy, ktra przez pewien czas stawiaa skuteczny opr wojskom umajjadzkim . Pozbawiony charyzmy dowdca nie zostaby rwnie obwoany kalifem. Levi Della Vida uznaje go za osob, w ktrej cechy bezkompromisowego charydyckiego przywdcy religijnego poczyy si z cechami arabskiego sajjida, na poy rycerza, na poy rozbjnika. Efektem jego nieprzejednanego charydyzmu w najbardziej skrajnej wersji byo praktykowanie istiradu, doktryny nawoujcej do zabijania wszystkich niewiernych (to znaczy nie-charydytw), w tym rwnie kobiet i dzieci. Podstaw kwalifikacji religijnej musia byd dla niego by aktywizm kady, kto zadowala si zastan sytuacj, to kafir, niewierny. Jak widad z powyszego wywodu, informacje o yciu Katariego s wyrywkowe i trudno nam dzisiaj liczyd na bardziej konkretne. Te, ktre posiadamy, chocia nieprecyzyjne, zgadzaj si jednak w oglnych zarysach, przede wszystkim zdecydowanie cz Katariego z charydyckim odamem azrakitw. W dzieach herezjograficznych, do ktrych si odwoujemy, nazwisko Katariego jest wymieniane w bardzo pejoratywnym kontekcie, jako osoby, ktra wywoywaa krwawe powstania przeciwko wadzy umajjadzkiej, te z kolei pocigay za sob odwet zarzdcw umajjadzkich, o czym ju czciowo wspominalimy. Zatem warto teraz pokrtce przedstawid dzieje i, przede wszystkim, podstawowe zaoenia doktryny azrakitw. Azrakici to jedna z grup charydytw455, odamu, ktry bardzo wczenie, niemal na samym pocztku istnienia muzumaoskiej ummy, odczy si od gminy. Doszo to tego w czasie panowania ostatniego z Kalifw Prawowiernych (Chulafa Raszidun), Alego, zicia Proroka. Charydyci wywodzili si ze rodowiska ludzi niezadowolonych z polityki prowadzonej przez trzeciego kalifa, Usmana, polegajcej na faworyzowaniu czonkw wasnej rodziny. Gdy Usman zosta zamordowany, poparli Alego i protestowali, gdy Umajjadzi, krewni Usmana, domagali si ukarania winnych mordu i rozsdzenia, czy Ali ponosi za to jak odpowiedzialnod456. Jednak gdy wyznaczono komisj arbitraow, czd muzumanw, przyszli charydyci, zaprotestowaa. Byli oni zwolennikami nieangaowania si
455

Pozostae to: ibadyci, naddyci i sufryci. Na ich temat por. np.: J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, Dialog, Warszawa 1998, t. I, s. 169-171. 456 Natura sporu midzy Alim a krewnym Usmana, Muawij, bya bardziej zoona. Podstaw byo osdzenie, czy Usman rzdzc sprzeciwi si prawu Boemu. Gdyby wybrani arbitrzy uznali, e nie, wwczas zabicie Usmana byoby niezgodne z prawem, a Muawija mg si domagad zemsty. Wadza Alego, jako kalifa, ktry chroni morderc, nie byaby natomiast zgodna z prawem. Gdyby natomiast arbitrzy uznali, e Usman rzdzc sprzeciwi si Boemu objawieniu, jego zabicie staoby si uzasadnione, roszczenia Muawiji nielegalne, a wadza Alego zasadna.

Strona 149 z 201

ludzi w sprawy, ktre, ich zdaniem, nale jedynie do Boga, a zatem pierwszymi muzumaoskimi purystami. Przestali popierad Alego, gdy za grzech i odstpstwo z jego strony uznali fakt, e zgodzi si na arbitra, czyli oddanie pod osd ludzi czego, co naley jedynie do Boga. Wsparli to hasem La hukm illa bi-Allah (Sd naley jedynie do Boga), okrelanym jako tahkim. Odczyli si od Alego, pniej na krtko powrcili do Kufy, jednak wkrtce zaczli j opuszczad. Std te pochodzi ich miano charydyci, pochodzce od arabskiego terminu charada, odchodzid, wychodzid. Pocztkowo ich armia liczya okoo 6 000 osb, jednak po bitwie z Alim zmalaa niemal do poowy. Gdy stao si te jasne, e Ali ich nie popiera, zaczli funkcjonowad samodzielnie. Podstawowe zaoenia swojej doktryny charydyci przedstawili ju na samym pocztku, kiedy odeszli od Alego i nie wrcili z nim do Kufy 457. Naleao do nich oddawanie czci Bogu, zawierzenie jedynie Jego osdowi, kierowanie si koraniczn zasad nakazywania dobra i zakazywania za (amr bi-al-maruf wa-nahi an al-munkar). Z czasem, kiedy zaczli tworzyd gmin, mocno obstawali przy tym, co w rzeczywistoci byo powodem ich odejcia od spoecznoci: podstaw wszelkiej organizacji spoecznej we wszystkich jej przejawach prawnym, politycznym i religijnym jest tylko Koran oraz postpowanie Proroka z pocztkw istnienia ummy, czyli z okresu, ktry dobrze jeszcze pamitano. Zasada rwnoci dotyczya rwnie spraw finansowych: charydyci uwaali, e wszyscy powinni pacid takie same podatki i mied taki sam udzia w podziale upw. Ta druga kwestia bya szczeglnie istotna w okresie podbojw i staa si jedn z przyczyn konfliktw midzy Arabami a maulami, nawrconymi na islam nie-Arabami. Jednak od pozostaej czci spoecznoci najbardziej rnio ich postrzeganie pozycji wadcy. Poniewa wychodzili z zaoenia, e wszyscy muzumanie, take kobiety, s sobie rwni, zaprzeczali tym samym starym zasadom plemiennym oraz przeciwstawiali ksztatujcej si wanie hierarchii elity muzumaoskiej. Uznawali zatem, e kalifem moe byd kady, pod warunkiem, e jest afdal, najlepszym kandydatem do sprawowania tego stanowiska. Nie liczyo si tutaj pochodzenie, a jedynie przydatnod do rzdzenia. Taka wersja purystycznego islamu, na dodatek z wyranym odwoywaniem si do zasad rwnoci spoecznej, budzia zainteresowanie, szczeglnie w krgach nieuprzywilejowanych, na przykad maulw, ktrzy si do nich przyczali. Od samego pocztku charakterystyczna bya te charydycka bezkompromisowod w sprawach religii, ktra najbardziej uwidocznia si wanie u azrakitw. Przede wszystkim charydyci uwaali, e s jedynymi prawdziwymi muzumanami, a wszyscy, ktrzy ich pogldw nie przyjmuj to kafirowie, niewierni, tych za w myl zasad islamu mona zabid. Dlatego te, gdy zawiod y prby przekonania delikwenta do przyjcia charydyzmu, jego zabicie uwaali za uprawione458.
457 458

W tej kwestii por. na przykad M. Watt, Khrijite thought in the Umayyad period, Der Islam, 36, 1971. Oglne wiadomoci o charydytach czytelnik polski moe znaled w: J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, Dialog, Warszawa 1997, t. I, s. 165-171; G. Levi Della Vida, Khridjites, EI2, gdzie podano najwaniejsze dotyczce ich rda arabskie, a take wymieniono pionierskie prace woskiej badaczki doktryny charydyckiej, Laury Vecchia Vaglieri. O charydytach i ich roli w historii wczesnego islamu, zwaszcza Iraku, pisa M. Morony, Irak after the Muslim Conquest, Gorgias Press, Princeton 1984, szczeglnie w rozdziale Doctrines of Authority

Strona 150 z 201

Azrakici, ktrych kalifem (a waciwie kalifem wszystkich muzumanw, gdy charydyci tylko siebie za takowych uznawali) by Katari Ibn al -Fudaa, to najbardziej radykalna grupa charydycka. Do teraz ich postpowanie i zasady przywouj osoby, ktre chc przekonad, e w islamie od samego pocztku istnia szczeglny fanatyzm religijny posunity a do pogardy wobec wasnego ycia. Z tego punktu widzenia azrakici byl iby przodkami wspczesnych fedainw, bojownikw, ktrzy w imi zasad (zdecydowanie bardziej politycznych ni religijnych) gin w zamachach samobjczych. Nie naszym zadaniem jest rozwaanie, czy ta opinia nie jest zbyt daleko posunita, jednak z pewnoci postawa azrakitw bya bardzo radykalna459. Przywdc tej grupy by Nafi Ibn al-Azrak al-Hanafi, typowy charydyta, yjcy wedug zasad rwnoci spoecznej. Mia stad na czele charydytw w Basrze i Ahwazie 460. By synem kowala greckiego pochodzenia. Niewiele wiemy o jego wczesnej karierze, pojawia si w 683 r., kiedy w czasie zamieszek w ummie, spoecznoci wierzcych, pocztkowo wraz ze zwolennikami wspar politycznie Abd Allaha Ibn az-Zubajra przeciwko Umajjadom461. AlAszari podaje, e mia nawet twierdzid, i poparcie dla Abd Allaha (i dla niego samego) jest warunkiem bycia muzumaninem (la akfara allazina chalafu Abd Allah). Pniej jednak azrakici uznali, e Abd Allah nie jest odpowiednim kandydatem na kalifa i w 684 r. wycofali swoje wsparcie. Jak twierdzi Al-Aszari, Nafi zmieni wwczas zdanie: kady zwolennik nastpcw Abd Allaha jest niewierny462. Nafi i jego towarzysze charydyci skorzystali z zamieszania wywoanego mierci umajjadzkiego kalifa Jazida, gdy wanie w tym czasie Nafi poczu si na tyle silny, e zacz
and Rebellion, s. 467-507. W jzyku polskim, por. B. Skadanek, Doktryny i ruchy spoeczno-polityczne wiekw milczenia (po. VII-po. IX w.), WUW, Warszawa 1980, szczeglnie s. 119-155. 459 Na temat azrakitw, por. R. Rubinacci, Azrika, EI2, K. Lewinstein, The Azriqa in Islamic Heresiography, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 54, nr 2, 1991, s. 251 -268, gdzie azrakitw opisano z punktu widzenia sunnickiej herezjografii. Autor przeprowadza tam bardzo interesujc analiz porwnawcz rde. Omawia wzajemne zalenoci midzy nimi, wskazujc, jak herezjografowie tworzyli wersj azrakickiego islamu czerpic wiadomoci od siebie nawzajem. Wyranie te podkrela fakt, ktry jest istotny dla caej herezjografii islamu: czd rde nie jest obiektywna. rda to przede wszystkim: Al -Aszari, Kitab makalat alislamijjin, ed. H. Ritter, Stambu 1929, s. 86 i dalsze; Asz -Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, A. Kulajni (red.), Bejrut 1986, s. 118122; Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, [w:] A. as-Sammarai, Al-Ghuluww wa-al-firka al-ghalijja fi al-hadara al-islamijja, bez miejsca i daty wydania, s. 284-285. 460 Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s. 284; Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, op. cit., s. 118119. 461 Abdallah Ibn az-Zubajr, antykalif, pochodzi z rodziny Emigrantw i jak chce tradycja, by pierwszym dzieckiem urodzonym tej spoecznoci w Medynie. Z powodu swojego pochodzenia nalea do muzumaos kiej arystokracji. Uczestniczy w pierwszych podbojach muzumaoskich, natomiast w czasie Bitwy Wielbdziej opowiedzia si po stronie Aiszy. Ze wzgldu na swoje koneksje i spory majtek osobisty uwaa, e naley mu si uprzywilejowane miejsce w ummie, sprzeciwia si zatem rzdom Umajjadw. Po mierci Muawiji nie zgodzi si zoyd hodu Jazidowi, i zacz w Mekce gromadzid swoich zwolennikw. Kiedy wojska kalifa zabiy jego brata Amra, publicznie ogosi, e Jazid nie jest ju kalifem. Bynajmniej nie by jedyny, gdy w tym samym czasie dawni Ansarowie w Medynie, czyli ci mieszkaocy miasta, ktrzy wsparli Proroka, obwoali swojego kalifa, Abd Allaha Ibn Hanzala znanego jako Ibn al-Ghasil. W czasie wojny domowej, ktra wybucha w kalifacie po mierci Jazida, Ibn az-Zubajr ogosi si amir al-muminin, a wielu przeciwnikw Umajjadw w Syrii i Egipcie uznao jego wadz. Jednak nie zdoa jej narzucid i ostatecznie zgin w 692 r. w walce z oddziaami syryjskimi. Wzmianki na jego temat mona znaled w niemal wszystkich kronikach muzumaoskich omawiajcych okres wczesnego islamu. Oglne informacje H.A.R. Gibb, Abd Allh b. al-Zubayr, EI2. 462 Al-Aszari, Makalat, op. cit, s. 87.

Strona 151 z 201

praktykowad polityk zabijania lub wypowiadania posuszeostwa przeciwnikom politycznym. Kiedy Abd Allah Ibn az-Zubajr wyznaczy dla Basry zarzdc, Umara Ibn Ubajd Allaha, azrakici nie zgodzili si go uznad, ani wpucid do miasta. Zarzdca musia wdzierad si do Basry si korzystajc z pomocy mieszkaocw, niechtnych azrakitom ze wzgldu na radykalizm ich doktryny. Sukces okaza si jednak krtkotrway. Nafi rozbi obozy w pobliu miasta, a po przybyciu posikw zaj je na nowo. Na to wszystko Abd Allah Ibn az-Zubajr wysa przeciwko nim armi. Najprawdopodobniej wtedy, w 684/685 r., doszo do wyranego podziau charydytw na azrakitw dowodzonych przez Nafiego, ktrzy opowiadali si za radykalizmem i walk a do kooca, oraz zwolennikami Abd Allaha Ibn Ibada, czyli ibadytami, ktrzy nie chcieli tak ostrej konfrontacji. Azrakici przenieli si na tereny Persji: do Chozestanu, Farsu i Kirmanu463. Nafi stworzy rwnie zrby doktryny azrakitw. Abu Hatim ar -Razi nazywa go jednym z fakihw, czyli znawcw prawa, wojownikw i bohaterw. Dodaje rwnie, e toczy liczne dysputy z Ibn Abbasem (lahu ma Ibn Abbas masail kasira)464. Al-Aszari w Makalat alislamijjin podkrela, e wanie Nafi Ibn al-Azrak jako pierwszy podzieli spoecznod charydyck (awwal man ahdasa al-chilaf bajnahum)465. Zradykalizowa te zasady charydyckie, uznajc, e kady, kto popeni grzech a byo nim nieprzestrzeganie zasad zawartych w Koranie jest skazany na pieko. Grzesznik, okrelany jako kafir, niewierny, nie tylko trafia do pieka w yciu pozagrobowym, lecz zasuguje na mierd w yciu doczesnym, na dodatek wraz z ca swoj rodzin466. Al-Aszari dodaje, i Al-Azrak uznawa za niewiernego kadego, kto nie wyszed wraz z nim, czyli nie porzuci spoecznoci niewiernych (al-kuffar man lam juhadiru ilajhi)467. Twierdzi te, e on sam jest jedynym depozytariuszem prawdy (al-hakk kana fi jadihi)468. Asz-Szahrastani pisze o tym krtko: uwaali, e kafirem jest kady, ktry nie dokonuje hidry wraz z nimi (kafir man lam juhadiru)469. Takie przekonanie mona potraktowad jako uzasadnienie istiradu. Wanie t zasad, zabijanie grzesznika oraz jego bliskich, czyli praktycznie kadego, kto nie by charydyt, podaje si jako najbardziej ewidentny przykad radykalizmu politycznego azrakitw. Warto tutaj podkrelid, e chocia niemal wszyscy herezjografowie opisuj sam praktyk470, to wydaje si, e terminu istirad na jej okrelenie uy jedynie Pseudo-Naschi, ktry tworzy okoo poowy IX w. W swoim traktacie herezjograficznym twierdzi, e owo zabijanie zwie si istirad bi-as-sajf (istirad mieczem)471. Potwierdza, e wprowadzid j mia wanie Nafi al-Azraki.
463 464

Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 120-121. Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, s. 284. 465 Al-Aszari, Makalat al-islamijjin, op. cit., s. 86. 466 Ibidem, s. 87. 467 Ibidem, s. 87. 468 Ibidem, s. 86-87. 469 Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 121. 470 Na przykad Asz-Szahrastani, Al-Milal, s. 121, pisze o praktyce zabijania dzieci i on przeciwnikw (muchalifun). 471 Edycja tego traktatu znalaza si J. van Ess, Frhe mutazilitische Hresiographie: Zwei Werke des Ni alAkbar (gest. 293 H), Bejrut 1971, s. 69.

Strona 152 z 201

Azrakici postawili wyran granic midzy swoim wiatem, ktry nawizujc do pocztkw islamu nazywali dar al-hidra (domem emigracji) a reszt wiata, grzesznikami (dar al-kufr)472. Po swojemu interpretowali hidr473, ktrej powody byy przede wszystkim polityczne. Uznawali te, e musz si izolowad od pozbawionych wiary grzesznikw. Byli rwnie bezkompromisowymi zwolennikami obnoszenia si ze swoimi pogldami politycznymi, twierdzili, e naley byd z nich dumnym i nie mona ich ukrywad, nawet gdyby miao im to przynied mierd. Pogardzali bezczynnoci polityczn, odrzucali szyick zasad takijji, pozwalajc na ukrywanie pogldw politycznych i religijnych w celu uniknicia przeladowao474. Ich zdaniem z islamu byli wic wyczeni (baraa) zwolennicy polityki spokoju (kaada) oraz takijji.475 Przekonanie o manifestowaniu pogldw czsto realizowali w praktyce: tak jak wspczeni fedaini wysadzaj si w zamachach samobjczych, tak charydyci wykrzykiwali w tumie tahkim: la hukma illa li-Allah (Prawo naley jedynie do Boga). Bardzo czsto taki postpek kooczy si dla nich mierci. Takijj azrakici zdecydowanie przeciwstawiali zasadzie nakazywania dobra i zakazywania za (al-amr bi-almaruf wa-an-nahi an al-munkar), ktr przekadali na wasne zachowanie arbitralnie utrzymywali, e jedynie ich postpowanie jest przykadowe476. Ponadto kadego, kto przystpi do ich armii czeka egzamin (al-mihna li-man kasada askarahu)477. Natomiast tych wszystkich, ktrzy si do nich nie przyczyli, azrakici nazywali muszrikami, winnymi szirku, czyli wystpku polegajcego na przypisywaniu Bogu towarzyszy. Byo to zaprzeczenie jedynobstwa, a zatem ciki grzech karany mierci. Twierdzili, e do pieka powinni te trafiad rodzice i dzieci muszrikw478. Swoich przeciwnikw azrakici mieli, zdaniem Ar-Raziego, uznawad za takich samych pogan jak Arabw przed islamem (kuffar al-Arab), ktrzy nie maj wyboru: mog jedynie zaakceptowad islam *azrakicki+ lub miecz479. Herezjografowie przekazuj nam rwnie informacje dotyczce stosunku azrakitw do zaleceo prawnych. Nie dopuszczali oni, na przykad, kary ukamienowania za cudzostwo (haramu ar-radm) oprcz Al-Aszariego pisze o tym take Pseudo-Nachi480. Wrd innych ich przekonao prawnych Al-Aszari wymienia take zawieszenie stosowania kar koranicznych (hudud) dla tych, ktrzy przekazali faszywe wiadectwo (kazf), kiedy byo ono wymierzone w mczyzn481. Nie wiadomo dokadnie, jaki by stosunek do grzechw popenianych przez czonkw ich wasnej wsplnoty, gdy interpretacja tych fragmentw w dzieach herezjograficznych jest niejasna. Na przykad zmary niedawno wybitny arabista M. Watt
472 473

Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 87, 89. Tym terminem okrela si emigracj w 622 r., kiedy Mahomet z grup zwolennikw, zwanych pniej Muhadirun, Emigrantami, opuci rodzinne miasto Mekk, w ktrej by zwalczany, i uda si do oazy Jasrib, pniejszej Medyny. 474 Al-Aszari, Kitab makalat al-islamijjin, op. cit. 89. 475 Ibidem, op. cit., s 86-87. Rwnie Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284 (la jahillu al-kuud an al-dihad wa-alqaada kuffar); Asz-Szahrastani, Al-Milal, s. 121. 476 Jako jedyny spord herezjografw pisze o tym Pseudo -Naschi, op. cit., s 69. 477 Al-Aszari, Makalat, s. 86. 478 Ibidem, s. 89. 479 Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s. 284. 480 Ibidem; Pseudo-Naschi, op. cit., s. 69. 481 Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 89. Nie do kooca zrozumiaa jest znajdujca si tam aluzja do kitalu, walki.

Strona 153 z 201

pocztkowo uznawa, e fragment zamieszczony u Al-Aszariego (kalu nashadu bi-Allah annahu la jakun fi dar al-hidra mimman juzhiru al-islam illa man radija Allahu anhu)482 daje podstawy do interpretacji, i grzesznicy spord azrakitw (chodzi tutaj o grzechy typu cudzostwo, picie wina, a nie to, co klasyfikowano jako niewiar), byli wykluczeni ze spoecznoci483. Jednak w pniejszej pracy Watt si z tego wycofa, interpretujc te sowa tak, e Bg akceptuje wszystkich azrakitw484. My proponujemy tumaczenie: Zawiadczamy na Boga, e spord osb, ktre przejawiaj swoj wiar w naszym obozie ( dar al-hidra), wszyscy podobaj si Bogu. Zatem wszyscy azrakici byliby prawidowo wierzcymi 485. Podobnie, jednak nieco innymi sowami pisze o tym Ar-Razi, twierdzc, e dar al-kufr jest wszystko, co nie jest wiar *azrakitw+ (ad-dar dar kufr illa man azhara imanahu)486. Dodatkowe opisy interpretowania przez azrakitw kwestii prawnych pojawiaj si u Pseudo-Naschiego487. Wedug niego azrakici mieli twierdzid, i ludzie powinni wsppracowad w celu szerzenia pobonoci i ujawnienia Boego przesania; ponadto od wierzcego nie mona domagad si niczego, co nie zostao wymienione w Koranie lub nie jest przedmiotem powszechnej, zwyczajowej zgody. Z dziedziny prawa rodzinnego: uwaali, e mczyzna moe polubid siostrzenic swojej ony. Pseudo-Naschi wspomina te o dwch modlitwach dziennie (azrakici mieli si tutaj powoywad na Koran: Odprawiaj modlitw na obu kraocach dnia, (11:114))488. Nastpnie praktykowali zakaz alimentacyjny: nie naley jed ryb, ktre nie zostay zabite w zgodny z rytuaem sposb. Inny herezjograf, Ibn Hazm, dorzuca do tego jeszcze azrakick dyskusj dotyczc tego, czy kobieta w czasie menstruacji moe wypeniad obowizki religijne489. Ar-Razi sugeruje, i azrakici izolowali si od spoeczeostwa, gdy wiele rzeczy w relacjach z dar al-kufr uznawali za zakazane: na przykad jedzenie misa zwierzt zabijanych przez niewiernych, ich luby i zasady dziedziczenia490. Azrakici odsdzali take od wiary Alego za dopuszczenie do tahkimu, sdu nad postpowaniem Usmana i jego wasnym. Jako heretykw traktowali te wybranych arbitrw, gdy ci zgodzili si sdzid co, co naley jedynie do Boga. Asz -Szahrastani pisze z kolei, e azrakici mwili o kufrze u Usmana, Aiszy, Talhy i Az-Zubajra491.

482 483

Ibidem. M. Watt, Khrijite thought, op. cit., s. 221. 484 M. Watt, The Formative Period of Islam, Oneworld Publication, 1998, s. 24. 485 Nie mona jednak wykluczyd, e w dzieach herezjograficznych, ktre powstaway wiele lat po opisywanych wydarzeniach i na og byy zalene od tych samych rde, pojawio si wiele niecisoci majcych zbudowad swoist czarn legend w celu zdyskredytowania azrakitw. 486 Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284. 487 Pseudo-Nachi, op. cit., s. 69-70. Wymienia on tutaj dwie podgrupy azrakitw: chazimij ja i bidijja. Jednak ci pierwsi nie naleeli do azrakitw, lecz do grupy adarida, charydytw, ktrzy dziaali szczeglnie w Chorasanie. Na ich temat, por. R. Rubinacci, Adjrida, EI2, W. Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, University of New York, Albany 1988, s. 63-65. Na temat tych drugich, bidijja, niewiele mona powiedzied, wspomina o nich Al-Aszari w Makalat, s. 126, czc ich z azrakitami i podajc, e bya midzy nimi rnica w rytuale modlitwy. 488 Al-Aszari wymienia dwie modlitwy w swojej krtkiej wzmiance o bidijja jako podgrupie azrakitw; Makalat, op. cit., s. 126. 489 Ibn Hazm, Al-Fisal wa-al-firak, t. IV, s. 144. 490 Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284. 491 Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 87; Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 120-121, .

Strona 154 z 201

Byli, jak ju wspomniano, najbardziej radykalnym odamem charydyckim, i wanie ten radykalizm odrnia ich od pozostaych charydytw. Al-Aszari opisuje, e przyczyn zerwania (ichtilaf) z umiarkowanymi charydytami bya sprawa pewnej kobiety z Jemenu (min ahl al-Jaman), ktra sympatyzowaa z charydytami (tara raja al-chauarid). Polubia ona mczyzn nie-Araba (maul), ktry podziela jej pogldy. Jej rodzina nie bya z tego zadowolona. Kiedy poprosia owego mczyzn, aby zosta azrakit, ten odmwi. W wczas kobieta rozwioda si i wysza za m po raz drugi, polubiajc mczyzn zgodnie z wol jej plemienia. Nafi al-Azrak i jego zwolennicy nie uznali pierwszego maeostwa kobiety, gdy zawara je poza spoecznoci wierzcych, w tym przypadku azrakitw, czyli poza dar alhidra492. Jak ju wspominano, azrakici niemal nieustannie wywoywali bunty i powstania z proumajjadzkimi wojskami miejscowych zarzdcw. W 685 r., w jednej z takich potyczek midzy azrakitami a wojskami wysanymi przez Abd Allaha, zgin Nafi Ibn al-Azrak. Pocztkowo przywdztwo obj Ubajd Allah Ibn al-Mahuz, ktry zdziesitkowa oddziay przeciwnikw, zmuszajc je do wycofania si do Basry. Azrakici mieli wtedy siedzib w Ahwazie i w cigu nastpnych miesicy prowadzili cige walki z Basryjczykami. Terroryzowali te okolic, zabijajc kadego, kto nie chcia si do nich przyczyd. Wanie wtedy zaniepokojona ludnod Basry wezwaa Al-Muhallaba, ktremu w 686 r. w koocu udao si ich pokonad i zmusid do wycofania do Farsu. Nie oznaczao to jednak kooca kopotw, gdy po mierci Ubajd Allaha na czele azrakitw stan jego brat Zubajr. Po kolejnej reorganizacji zacz ponowne wypady na terytorium Iraku, poczone z masakrami, zastraszaniem i zabijaniem ludnoci miejscowej. Kiedy musieli si wycofad z Iraku, udali si pod Isfahan i tam chcieli zawadnd miastem. W czasie bitwy zgin Zubajr, co znaczco osabio azrakitw, po raz kolejny musieli si wycofad, tym razem w gry Al-Kirmanu. Miao to miejsce w 687/688 r. Do tego czasu dziaalnod azrakitw polegaa przede wszystkim na cigych dziaaniach zaczepnych, atakach, po ktrych nastpowao wycofywanie si, reorganizacja armii i kolejny atak poczony z pldrowaniem i masakrami. Wanie po mierci Zubajra Ibn al -Mahuza przywdztwo obj Katari Ibn al-Fudaa, ktry, jak ju wspomniano wyej, ze wzgldu na swj talent przywdczy i oratorski oraz charyzm zosta nawet obwoany kalifem. Po krtkim okresie kolejnej reorganizacji Katari postanowi zaatakowad: zaj Ahwaz, a potem zacz posuwad si w stron Basry. W tej sytuacji na pomoc zosta wezwany Al -Muhallab, ale Katariemu przez kilka lat udawao si trzymad go w szachu i zachowad mocn pozycj na lewo od miejscowoci Dudajl. Taka sytuacja trwaa na pocztku lat 90. VII w., urozmaicona napadami i masakrami prowadzonymi tradycyjnie ju przez azrakitw.

492

Ibidem, s. 88-89. Keith Lewinstein w swoim artykule The Azriqa, op. cit., s. 256, w ktrym przeprowadza krytyczn analiz rde herezjograficznych powiconych azrakitom, przekonujco udowadnia, e ta anegdota jest pochodzenia ibadyckiego. Jednak krytyczna analiza rde powiconych azrakitom nie jest tym celem tego artykuu. W rdach pojawiaj si rne wersje tej anegdoty, gdy przytacza j na przykad Al -Malati, Kitab arradd wa-at-tanbih, Stambu 1936, s. 137. U niego kobieta nosi imi Umm Nadran, polubia mczyzn z Basry, a potem w sekrecie bierze sobie drugiego ma spord charydytw. Spoecznod charydycka nie zgadzaa si co do tego, czy byo to uprawnione, czy te nie. Jednak w dwch wersjach pojawia si pewna rnica, ni e ma mowy o azrakitach, kobieta ta miaa naleed do nieznanej bliej nauce grupy charydytw znanej nadranijja.

Strona 155 z 201

Dopiero kiedy Al-Haddad Ibn Jusuf zosta zarzdc Iraku, powtrnie powierzy Al Muhallabowi zadanie pokonania azrakitw, ktre po kilku wyprawach zostao uwieoczone powodzeniem musieli si wycofad do grzystych terenw Kirmanu493. Tam opanowali Diruft i nadal dziaali na terenie Iraku, terroryzujc mieszkaocw, napadajc i zabijajc. W Dirufcie utrzymali si przez pewien czas. Uznaje si, e na rwni z determinacj Al Haddada Ibn Jusufa i Al-Muhallaba, do upadku azrakitw przyczyniy si konflikty wewntrzne: opisana wyej schizma midzy Arabami i maulami. Katari, przedstawiciel elitarnej frakcji Arabw, zosta zmuszony do wycofania si do Tabaristanu. Jak ju wspominano, tam pokona go As-Sufjan Ibn al-Abrad, natomiast z grup maulw rozprawi si Al-Muhallab. Po tragicznej mierci Katariego niedobitki jego frakcji pod wodz Abidy Ibn Hilala obwaroway si w Szazawwarze, gdzie zostay pokonane i zdziesitkowane. Oznaczao to koniec azrakitw. Podsumowujc dziaalnod tej grupy, naley zwrcid uwag na wany fakt. Bardzo czsto w duym uproszczeniu uznaje si, e pocztki islamu to okres powszechnej zgody, a jedyna schizma, ktra w owym czasie nastpia, to spektakularne odejcie charydytw, a potem szyitw. Nic jednak bardziej mylnego. W naszej wiedzy o pocztkach islamu jest i pozostanie wiele luk, gdy najlepiej znamy wersje podane w kronikach triumfujcych sunnitw. Nie sposb jednak zaprzeczyd, e powstania, rebelie, bunty jednym sowem fitna, czyli wojna wewntrz islamu, byy w tym okresie na porzdku dziennym. Nie naley si zatem dziwid, e azrakici powoali wasnego kandydata na kalifa, gdy podobnie czynio wiele ugrupowao w bardzo podzielonej modej gminie muzumaoskiej. Najczciej miao to znaczenie jedynie teoretyczne, a nie praktyczne, jednak czd z tych buntw odcisna swoje pitno na historii islamu. Przedstawienie rodowiska, w ktrym dziaa Katari Ibn al -Fudaa uznaam za wane ze wzgldu na znikom liczb informacji, ktr posiadamy o nim samym. Co prawda, trzeba pamitad, e do przekazw herezjograficznych naley podchodzid dod krytycznie, jednak oglny obraz, ktry si wyania, jest zasadniczo spjny. Daje nam przynajmniej podstawowe wyobraenie o czowieku, ktrego azrakici uznawali za swojego przywdc, a wrcz nadali mu tytu amir al-muminin, obwoujc go tym samym przywdc wszystkich muzumanw. Pomijajc obecne u poszczeglnych herezjografw rnice dotyczce na przykad kwestii prawnych w interpretacji azrakitw, zyskujemy obraz wsplnoty o bardzo bezkompromisowym podejciu do zasad islamu i wasnego otoczenia, grupy osb tak nieprzejednanych w deniu do czystoci wiary, e bez wahania zabijali swoich przeciwnikw wraz z onami i dziedmi. Kategorycznie upierajcych si przy dosownym odczytaniu islamu, odwoywaniu si tylko do Koranu. Przewiadczonych, e tylko bezwzgldne posuszeostwo Bogu zapewni im spokj wieczny, ktremu jednake nie zaszkodzi zabijanie dzieci. Ludzi gotowych dla swojej wiary na kade powicenie, na mierd, a take kategorycznych i bezwzgldnych w przekonaniu, e jedynie ich interpretacja wiary jest t doskona. Naley uznad, e czowiek, ktry porwa ich do walki, imponowa im i ktrego uwaali za swojego przywdc musia byd wcieleniem tych cech par excellence.
493

Wspomina o tym na przykad herezjograf Ar -Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284.

Strona 156 z 201

Z pewnoci sia poezji Katariego bya poruszajca, nie tylko dla azrakitw z jego otoczenia, ale te dla innych. Istnieje przekaz, i synny znawca jzyka i filolog Abu Ubajda Mamar Ibn al-Musanna (zm. 824/825)494, by poruszony poezj Katariego. Skarci At-Tawwaziego, e ten wspomnia Katariego bez waciwego mu tytuu i kunji, to znaczy amir al-muminin Abu Naama. Pewnego dnia At-Tawwazi przyszed do Abu Ubajdy i wyrecytowa mu wers: W yciu czowieka nie ma adnego dobra, gdy ten staje si bezwartociow rzecz (wa-ma lial-mari chajrun fi hajat iza ma udda min sakati al-matai). Wwczas Abu Ubajda popatrzy na At-Tawwaziego i zapyta, czy wie, kto jest autorem tych sw. Ten odrzek, e Katari. Na te sowa oburzony Abu Ubajda zapyta go, dlaczego nie doda amir al-muminin495. Najbardziej reprezentatywnym utworem Katariego jest z pewnoci jego synna 496 chutba . Nosi ona znaczcy tytu Fi zamm ad-dunja (O marnoci wiata). Przebija w niej ton obecny take w poezji Katariego: pogarda dla wiata doczesnego, ktry jest przepeniony dzami, samouwielbieniem, trwa w blu i zagubieniu, na czowieka spada na nim deszcz nieszczd. ycie na tym wiecie jest marne i ulotne, wydaje si, e jest to jedynie przystanek na drodze do ycia wiecznego. Autor przywouje werset koraniczny z sury Grota, o yciu tego wiata, ktre jest podobne do wody spuszczanej przez Boga z nieba: miesza si z ni rolinnod, a potem staje si zeschym zielem, ktre rozrzucaj wiatry (18:45). Katari wyranie odrzuca wszelkie pokusy tego wiata, w gruncie rzeczy nic niewartego, aby tym bardziej podkrelid dobro czekajce w yciu pozagrobowym. Nieustannie podkrela, e jeli nawet na czowieka czekaj w tym yciu jakie przyjemnoci, to s one krtkotrwae, a za raz po nich nadchodz szkody i troski. Po kadym zwycistwie dopada czowieka sabod, a nieszczcia spadaj na niego jak ulewny deszcz. Jedyna wartoci, dobrem (chajr) jest zatem nabonod (takwa) i tylko ona pozwoli czowiekowi uwolnid si od trosk ycia doczesnego. Niewtpliwie taki ton oracji, wyraonej piknym jzykiem, odpowiada purytaoskiemu duchowi azrakitw oraz zachca do odrzucenia przyjemnoci wiata doczesnego na rzecz zbawienia. Poza przykadami chutb, czyli kazao religijnych, przepenionych zapaem charydyckim, zachoway si rwnie fragmenty poezji, w ktrej Katari sawi cnoty swojej ony, Umm Hakim, rwnie pisane wzniosym, nieco pompatycznym stylem. Katarczycy s dumni ze swojego bohatera, jednak mona odnied wraenie, e o wiele bardziej interesuje ich jego twrczod poetycka ni dziaalnod polityczna, ktr odsuwaj na drugi plan. Nic dziwnego, kademu wyksztaconemu Arabowi na dwik nazwiska Katariego przychodz na myl pikne jzykowo wersy poezji wzniosej, odwoujcej si do tak wanych muzumaoskich cech: dumy, chway, godnoci, pobonoci. Nie dziwmy si zatem, e chocia zwizki Katariego Ibn al-Fudaa z Katarem s w znacznym stopniu wyobraone, wanie jego wybrano jako symbol tego maego paostwa.

494 495

Podstawowe informacje na jego temat, por. H.A.R. Gibb, Ab Ubayd Mamar b. al-Muthann, EI2. Abu at-Tajjib al-Halabi, Maratib an-nahwijjin, ed. M. Ibrahim, Kair, 1955, s. 45-47; Abu al-Abbas Salab, Nur al-kabas, [w:] Marzubani, Nur al-kabas, Wiesbanden 1964, s. 110; M. Lecker, Biographical Notes on Ab Ubayda Mamar b. al-Muthann, Studia Islamica, nr 81, 1995, s. 96. 496 rdo: Ibn Abd ar-Rabbihi, Al-Ikd al-farid, ed. M. Szahin, Bejrut 2005, t. IV, s. 195-197.

Strona 157 z 201

Barbara Michalak-Pikulska

Wspczesna literatura w Katarze

Wspczesna literatura w Katarze zacza rozwijad si dopiero w latach 70., aczkolwiek od wiekw na tych terenach uprawiana bya poezja. Rozwj prozy czy si, podobnie jak w innych krajach arabskich, z powstaniem prasy lokalnej. W 1969 r. zostao zaoone czasopismo Ad-Dauha, w 1970 r. tygodnik Al-Uruba, a w dwa lata pniej gazeta Al-Arab. Lata 80. przyniosy kolejne tytuy: tygodnik polityczny Al-Ahd, miesicznik kobiecy Al-Jawhara, oraz dzienniki w jzyku arabskim: Al-Chalid al-Jawm, Asz-Szark, Ar-Raja, Al-Watan, oraz Gulf Times i The Peninsula w jzyku angielskim497. Na ich amach drukowano pierwsze prby literackie modych pisarzy katarskich. W rozwoju wspieraa ich rwnie zaoona w 1998 r. Narodowa Rada ds. Kultury, Sztuki i Dziedzictwa Narodowego (Madlis al-watani li-sakafa wa al-adab wa at-turas). Ma ona za zadanie wspierad ruch literacki poprzez organizowanie festiwali kulturalnych, wieczorw literackich, rozwijanie bibliotek, wydawanie publikacji naukowych i literackich. Podobn dziaalnod prowadzi Rada ds. Modziey (Madlis al-ala li-riaja asz-szabab), ktry wraz z Ministerstwem Edukacji przygotowuje konkursy literackie dla modych talentw. Najlepsze opowiadania, poprzedzone wnikliw krytyk, drukowane s na amach gazet i czasopism. Uwag zwraca fakt, e wikszod powstajcych utworw zostao napisanych przez kobiety. Staraj si one wspuczestniczyd w yciu publicznym i pogbiad swoj edukacj, ktra zacza si gwatownie rozwijad. W 1952 r. zaoono pierwsz szko podstawow, a w 1973 r. powsta Uniwersytet Katarski. Wychowankowie tych szk stanowili zarzewie pierwszej katarskiej inteligencji. Obserwujc rozwj opowiadania w Katarze naley zauwayd, e pocztkowo dominowa w nim nurt romantyczny. Twrcy katarscy wzorowali si bowiem na wspaniaych poprzednikach z innych krajw arabskich, np. Mahmudzie Tajmurze czy Ihsanie Abd al Kuddusie z Egiptu. Dopiero pniej, wraz z dynamicznym rozwojem spoeczeostwa katarskiego zwizanego z odkryciem ropy naftowej, w opowiadaniach zaznaczy si nurt realistyczny. Wiza si on z rosncym poziomem wiadomoci spoecznej. Opowiadania pokazyway konflikty spoeczeostwa katarskiego, stosunki panujce w rodzinie, industrializacj, ekonomiczny rozwj kraju i otwieranie si na wiat. Wiele opowiadao Kulsum Dabir w zbiorze opowiadao pt. Ty, las milczenia i wahania (Anta wa raba as-samt wa at-taraddud) odzwierciedla niepokj i niepewnod co do przyszoci spoeczeostwa, pozycji kobiety i jej praw. Zbir ten to szesnacie opowiadao ukazujcy stosunki pomidzy kobietami i mczyznami. Autorka pokazuje miejsce kobiety w tradycyjnej rodzinie katarskiej, jej relacje z mskimi krewnymi, oraz sprawy zwizane z zampjciem i ograniczonymi moliwociami ksztacenia.

497

Qatar, Year Book 1994-95, Ministry of Information and Culture, Doha 1996, s. 99-101.

Strona 158 z 201

W poowie lat 70. rozpoczto organizowanie konkursw literackich. Najlepsze prace nagradzano i drukowano w prasie lub zbiorach opowiadao. I tak w 1983 r. opublikowano zbir siedmiu opowiadao w ksice pt. Siedem gosw we wspczesnym opowiadaniu katarskim (Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa). Caod rozpoczyna opowiadanie, ktre zwyciyo w konkursie pt. Lajla (Layla), pira Widad Abd al-Latif al-Kulari. Akcja utworu toczy si na dwch paszczyznach, z ktrych pierwsza jest podporzdkowana drugiej. Pobyt Nadji w Londynie prowadzi do poznania Lejli w Hyde Parku, a zamyka mierd dziewczynki i urodzenie crki przez Nadj. Akcja przerwana jest przez retrospekcj, ktr jest powrt do Kataru, opowied o lubie z Ahmadem i pniejszych ich kopotach maeoskich powodowanych brakiem potomstwa, ktre ostatecznie prowadz do przyjazdu do Londynu: Wrciam pamici do tych szeciu lat, ktre miny. yam wtedy we wasnym wiecie. Byam piln uczennica w liceum, adn i lubian przez wszystkich... I nagle zostaam on chopaka, ktrego wczeniej nie znaam. Wiedziaam tylko, e by jedynym synem bogatego kupca, ktry zapaci mojemu ojcu niewyobraalny posag. Przez to ojciec, zapominajc o swych poprzednich marzeniach, uzna, e bdzie to dobre dla jego crki. Pomimo mych oporw co do zampjcia odkryam wiele dobrych cech mojego ma (...) Moje szczcie trwaoby dalej, gdyby nie to, e jego rodzice oczekiwali potomka...498 Bardzo pragnam mied dziecko. Oczycioby ono atmosfer pomidzy mn a rodzin mego ma499. Opowiadanie Lajla pokazuje cierpienie ludzkie w obliczu mierci. W swojej dramatycznej budowie jest pene strachu i grozy, szczeglnie w scenie kiedy Lajla dziewczynka poznana w parku ciga kapelusz z gowy, na ktrej brak jest wosw. Nie rozumie swojej choroby i snuje wiele planw na przyszod: Moja rka zatrzymaa si w powietrzu. Czubek jej gowy by pozbawiony wosw... Ten niespodziewany widok sparaliowa mnie. (...) To rak. Jej dni s policzone, nie wiem ile jeszcze bdzie ya i ...500 To krtkie opowiadanie podejmuje jeszcze jeden problem bezpodnoci. Bohaterka przez kilka lat przeywa kryzys poczucia wartoci jako kobiety i czonka spoecznoci arabskiej. Do jej tragedii przyczynia si rodzina ma poprzez cige narzekanie na brak potomstwa. Tego problemu dotyczy kolejne opowiadanie Hissy Jusuf, pt. I zacza si inna historia (Wa bada hadis achar). Jest to historia Ahmada, ktry wbrew oczekiwaniom rodziny poszed za gosem serca i wybra Lajl jako swoj partnerk w yciu. Gwnym wtkiem opowiadania jest konflikt w maeostwie Lajli i Ahmada oraz cierpienie Marjam, siostry Lajli, z powodu niespenienia marzeo. W opowiadaniu rozgrywa si ukryty wtek zapowiedziany
498 499

Widad Abd al-Latif al-Kulari, Layla, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, Katar 1983, s. 19. Ibidem, s. 20. 500 Ibidem, s. 26.

Strona 159 z 201

zagadkowym tytuem i zacza si inna historia. Wtkiem tym jest ukrywana miod Ahmada do Marjam, bowiem wybrana przez niego Lajla, oddana mu na swj sposb, nie potrafi sprostad jego oczekiwaniom co kooczy si czstymi nieporozumieniami maonkw: A Marjam dobrze znaa Ahmada. Wiedziaa, e nie nalea do ludzi, ktrzy wciekaj si bez racji i niszcz wszystko dookoa. Ahmad by jedynym czowiekiem, przy ktrym czua spokj. Wedug niej by ideaem dla kadej kobiety. Ale Lejla... ta dziewczyna, mimo swych dwudziestu lat nadal zachowywaa si jak dziecko. Interesoway j tylko wasne potrzeby i zachcianki, ktre zasmucay i irytoway Ahmada. A razem z nim irytoway Marjam501. W opowiadaniu odnajdujemy dwa typy kobiet, cakowicie przeciwstawne sobie. Z jednej strony Lajla kobieta dziecko, ktra jako pierwsza zdobywa miod Ahmada, z drugiej za Marjam, kobieta przedwczenie dojrzaa, odpowiedzialna za siebie i innych po mierci matki: Pracuje wieczorami, aby pomc swojemu niepenosprawnemu ojcu i utrzymad modszych braci. Marjam nie zna radoci. Radod odesza z jej maego serca wraz z odejciem matki z tego wiata, w chwili narodzin... (...) Z mrokw powstaje wit... Ten wit przynis Marjam niemowl... Przebudzia si ze swojego piknego dzieciostwa z Lejl. Staa si matk dla nowonarodzonej dziewczynki...502 Cae opowiadanie opiera si na grze opozycji: odpowiedzialnod beztroska, smutek radod. Znajdujemy wiele rozmaitych osi relacji midzyludzkich: matka crka (Marjam Lajla), kobieta kobieta (przyjao midzy Marjam i Lajl), m ona (Ahmad Lajla), m inna kobieta (Ahmad Marjam). Uczucia Ahmada do Marjam nie s jednoznaczne. Z jednej strony polubia on Lajl wbrew wasnej rodzinie, a potem odkrywa miod do Marjam. Brak dokadnych opisw postpowania Lajli w stosunku do Ah mada nie pozwala jednoznacznie stwierdzid czy go naprawd kocha. Widad natomiast spragnion uczud Marjam walczc z niestosownym uczuciem do Ahmada, swojego szwagra. Jednym sowem nikt nie jest zadowolony i adna z postaci nie znalaza si we waciwym zwizku. Kolejne opowiadanie ze zbioru katarskiego pira Marjam Muhammad Abd Allah nosi tytu Pocztek drogi (Bidajat at-tarik) i wpisuje si tematycznie w niezgod na panujce ukady spoeczne i tradycje. Bohaterk utworu, podobnie jak w poprzednich opowiad aniach, jest dziewczyna o imieniu Lajla, ktra sprzeciwia si rodzinie i nie zgadza si wyjd za m za swojego kuzyna Kasima. Akcja rozgrywa si w zaciemnionym pokoju bohaterki. Autorka celowo zastosowaa tak skromn scenografi by zwrcid uwag na sowa i myli dziewczyny, ktrymi dzieli si ze swoj matk:

501 502

Hissa Jusuf, Wa bada hadis achar, [w:] Sabaa aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, op. cit., s. 23. Ibidem, s. 24.

Strona 160 z 201

Jak to koszmarn presj wywiera si na kad dziewczyn w tym spoeczeostwie. Dlaczego? Dlaczego akurat syn wuja? Nie kocham go! Nie chc! Ledwo wykrzyczaa te sowa tonc we zach jak w drzwiach pojawia si matka... - Lajla, co z Tob? Czemu paczesz creczko? - Nie chc wychodzid za m, mamo! - Dobrze wiesz, e musisz posusznie wykonad wol ojca. Taki jest zwyczaj, taka tradycja. Dziewczyna musi wyjd za m za jednego ze swoich krewnych, syna wuja lub syna stryja. Dlaczego nie chcesz Kasima? Jakiej to wady si w nim dopatrzya? - adnej, mamo, adnej.. Tak naprawd nie ma w tym winy Kasima. Jest modzieocem przystojnym, hojnym, o dobrym sercu. Przystojny, mdry, wyksztacony, o inteligentnym i powanym spojrzeniu. (...) - Musisz myled tak jak twoje otoczenie... jak nakazuje tradycja. (...) Zmuszacie mnie do maeostwa z mczyzn, ktrego nie kocham... (...) - Wybr nie naley do dziewczyny. Od kiedy to ona moe sprzeciwiad si swojej rodzinie w sprawie maeostwa... 503 Niewiele wiemy o wygldzie fizycznym bohaterki. Wiemy natomiast, e jest osob sab i niezdecydowan, ktrej wydaje si, e czeka j w yciu co lepszego. O matce, z ktr prowadzi dialog wiemy, e jest kobiet cakowicie podporzdkowan tradycji, bojc si ma. Kobiet, ktra nigdy nie odwayaby si zadad pytao, jakie stawia sobie teraz jej crka. Marjam Muhammad Abd Allah wprowadzia do utworu monolog wewntrzny, aby podkrelid przemylenia bohaterki. Nie po raz pierwszy w literaturze arabskiej matki przedstawione s jako te, ktre stoj na stray tradycji i bezlitonie ingeruj w ycie prywatne crek. Pomimo e bohaterka stara si buntowad to jednak opowiadanie ukazuje tragizm naruszania wolnoci wyboru partnera. Zupenie inn wymow ma opowiadanie Zahry Jusuf al-Maliki I odesza ku wiecznoci (Wa rahalat fi hudu). Podejmuje ono tematy ponadczasowe, ycia, mierci, przyjani. Gwn bohaterk jest studentka medycyny, ktra codziennie spotyka Umm Mahmud staruszk sprzedajc gazety. Midzy kobietami, ktre dzieli jak mona si domylad p wieku zawizuje si specyficzna wie. Konfrontacja modoci ze staroci dostarcza odbiorcy nieoczekiwanych sposobw percepcji wiata. Nastpuje powolne cieranie si i przenikanie dwch osobowoci, ktre tylko pozornie nie maj ze sob nic wsplnego. Nie zdajc sobie z tego sprawy czerpi siy yciowe jedna od drugiej. Dziewczyna, symbol modoci i witalnoci paradoksalnie potrzebuje podpory Umm Mahmud:

503

Marjam Muhammad Abd Allah, Bidajat at-tarik, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-qatarijja al-hadisa, op. cit., s. 45-55.

Strona 161 z 201

Widywaam j kadego ranka idc na zajcia odbywajce si w szpitalu. Umm Mahmud staruszka sprzedajca gazety i czasopisma. Lata odcisny na niej swe pitno i chocia przekroczya szeddziesit lat jej peen mioci umiech by umiechem modego czowieka u progu ycia. Poddaam si urokowi tego ujmujcego umiechu, ktry dokadnie odzwierciedla jej charakter i dobrod. Polubiam j kupujc moje ulubione czasopisma i zawsze pozdrawiaam idc i wracajc ze szpitala. Czsto dawaam jej troch wicej pienidzy, bo bya biedn kobiet. Niezmiennie, gdy j widziaam mj entuzjazm do pracy wzrasta. Czsto powtarzaam sobie, e pomimo swej staroci wci pracuje i umiecha si, jakkolwiek kosztuje j to wiele trudu i blu... Bd pracowad, dokadad starao, umiechad si tak jak ona wbrew wszystkiemu... Pytam o jej zdrowie i prosz by zawsze zwracaa si do mnie w razie jakiejkolwiek potrzeby. Nie powinna si wstydzid, bo jestem niczym jej crka. Wtedy ona te si umiecha, bo zaraam j swoj wesooci i szczciem. egna mnie bogosawic i yczc mi powodzenia. Tak oto dni zbliay nas do siebie i umacniay nasz przyjao i wie duchow504. Trudno nadad akcji utworu jakie konkretne granice czasowe. Wyznacznikiem czasu, jedynym i wszechpotnym jest tylko w utworze mierd. To ona klamr owo otwiera je i zamyka. Obraz pierwszy to szpital i umierajce w nim dzieci, ktre umczone w swej chorobie odchodz powoli do innego wymiaru wiata: Sowa lekarza, trudne i dugie terminy medyczne bombarduj moje uszy gradem kamieni bo odkrywaj przede mn bezmiar cierpienia tych maych istot505. W wiecie opowiadania mierd zajmuje pierwszoplanow pozycj stajc si namacalna co determinuje zachowanie bohaterki, szczeglnie po mierci Umm Mahmud: Zaczam pytad o ni. Mj Boe! Obym nigdy bya nie usyszaa tej bolesnej prawdy. Stanam jak wryta. Mj mzg i serce zamary na chwil. Opanoway mnie uczucia, ktrych nie potrafi wyrazid pirem, bowiem prawdziwego cierpienia i blu, ktre zawadny tym dniem, nie jestem w stanie ubrad w sowa i przelad n a papier, jakkolwiek bym nie prbowaa. Tego dnia dowiedziaam si, e staruszka odesza z tego wiata.506 Treci tego opowiadania s czytelne w odbiorze i uniwersalne w komunikacie mierd, ktra jest tem i ram opowiadania dewaluuje swe znaczenie w konfrontacji z pamici czowieka. To owa pamid jest nonikiem wartoci ponadczasowych, to ona uniemiertelnia czowieka. W kolejnym opowiadaniu, pt. Otchao (al-Huwa), pira Nury Muhammad as-Sad bohaterk te jest studentka. Ju sam tytu sugeruje z czym przyjdzie zetknd si czytelnikowi
504 505

Zahra Jusuf al-Maliki, Wa rahalat fi hudu, [w:] Saba aswat fi al-kissa alkqatarijja al-hadisa, op. cit., s. 61-63. Ibidem, s. 61. 506 Ibidem, s. 63-64.

Strona 162 z 201

przy lekturze. Zostanie zanurzony w beznadziejn otchao wiata wewntrznego bohaterki, wraliwej studentki uniwersytetu. Pewnego dnia budzi si z nadziej, e w tym dniu spotka j co niezwykego, co odrni ten dzieo od innych przecitnych i ponurych dni. Na uniwersytecie spotyka koleanki, w ktrych usiuje dopatrzyd si jakich zmian, bowiem codzienna rzeczywistod wydaje jej si nie do zniesienia. W tekcie roi si od ociekajcych beznadziejnoci okreleo jej percepcji wiata: Nieprzyjemny ranek. Od silnego pocierania poczerwieniay jej oczy. (...) Na wydziale ycie zaczynao si toczyd powoli utartym trybem. (...) Wok niej rozbrzmieway lepkie, wypluwane z rozcigajcych si ust poranne pozdrowienia. Obowizek i zwyczaj507. Opowiadanie jest obrazkiem z ycia bohaterki Nawwal. Akcja trwa jeden dzieo. Dzieo, sowo klucz, wielokrotnie pojawia si w utworze. Rwnie czas peni funkcj metaforyczn. Rankiem bohaterka budzi si pena nadziei: Ten dzieo jest wyjtkowy508, jednak w miar jego upywu jej nadzieja sabnie, aby wraz zakooczeniem dnia przejd w rozczarowanie: Mina dzieo, lecz wcale nie rni si od pozostaych509. Oprcz gwnej bohaterki autorka wprowadza postaci jej przyjaciek, katarskich studentek, ktre stanowi to dla wewntrznych przeyd Nawwal. Jednak ich przeintelektualizowane dialogi nacechowane s sztucznoci: Wszyscy stanowimy pewn doskonaod. Czy doskonaod nie jest reprezentowana przez odpychajce i zwalczajce si bieguny. Czy nie jest to forma skooczonej doskonaoci, jeeli mimo tej walki kady z nas stanowi jednod. Kiedy pisz zatracam t jednod, albo raczej przyjmuje ona inn postad... staje si wieloci obejmujc ewoluujce, bdce w opozycji do siebie pojedyncze sensy... Nie wiem kim jestem. Wszyscy nie mamy pojcia o naszej istocie. Pyniemy z prdem, przystajemy, kiedy popadamy w konflikt z sumieniem, zastanawiamy si przez chwil i kontynuujemy ycie. Nie widzisz, e yjemy powierzchownie dodaa przygnbiona nie mamy czasu. Powinnimy yd spontanicznie510. Autorka posuguje si takimi rodkami wyrazu artystycznego jak strumieo wiadomoci czy nage przeskoki mylowe, co momentami utrudnia lektur tekstu i czyni go mao czytelnym. Opowiadanie ma jednak wydwik uniwersalny. Przedstawione problemy, takie jak pustka, poczucie bezsensu i wyalienowania s problemami egzystencjalnymi i mog dotyczyd kadej jednostki bez wzgldu na ped, kolor skry czy miejsce zamieszkania.

507 508

Nura Muhammad as-Sad, al-Huwa, [w:] Saba aswat fi al-qissa al-qatarijja al-hadisa, op. cit., s. 81. Ibidem. 509 Ibidem, s. 86. 510 Ibidem, s. 85.

Strona 163 z 201

Bohaterka opowiadania Aminy Ismail al-Ansari pt. Marzenia modej dziewczyny (Chawatir fatat sarira) nie godzi si z losem kobiety uzalenionej i podporzdkowanej rodzinie i spoeczeostwu. Buntuje si i wybiera otwarcie na postp: Obyczaje i tradycja... Dod ju mam tych sw. Osaczyy mnie ze wszystkich stron i nie ma od nich ucieczki. Gdybym tak urodzia si gdzie indziej! W takim miejscu na ziemi, gdzie przeszod i tradycja nie maj znaczenia. Tutaj, tradycje dziedziczone i przechowywane przez setki lat rzdz naszymi losami. Mj ojciec polubi moj matk tylko dlatego, e bya crk jego stryja i poniewa tradycja tego wymagaa. Moja najstarsza siostra jest nieszczliwa, bo ma ju trzydziestk i do tej pory nie wysza za m. Posag by bardzo wysoki, bo tak nakazuje tradycja, wic byle kto nie mg si z ni oenid... A niezwykle zdolnej crce mojej ciotki zabroniono wyjechad za granic by kontynuowaa nauk. I tutaj te odpowiedzialna bya tradycja. Znam jeszcze wiele innych przykadw takich dramatw, ktrych przyczyn bya tradycja. Chciaam opowiedzied o kim, kto wypowiedzia wojn tradycji. I jeeli tradycja kieruje yciem spoeczeostwa, to ten kto nie chcia by kierowaa nim. Tym kim bya dziewczyna o silnej woli. Inteligentna, ambitna, pikna. Nie chciaa podporzdkowad si tradycji jak to zrobiy jej siostra i matka i nie cieszya si tym, e w przyszoci czeka j los niewolnicy. Chciaa byd kim i musiaa byd kim. A najbardziej lubia blask i saw. Codzienne, normalne ycie nigdy jej nie cieszyo. Nie chciaa siedzied zamknita w domu jak jej matka i ciotka, ktre byy przekonane, e yj na powierzchni ziemi, podczas kiedy w rzeczywistoci yy pod ni. Takie wanie s kobiety w moim kraju. I taka jest tradycja511. Nura jest niezalen, zbuntowan mod dziewczyn, ktra pragnie zostad sawn aktork, sprzeciwiajc si tradycji i ograniczeniom, jakie si z ni wi: Musiaa byd cierpliwa. Najpierw ukooczyd nauk i uniezalenid si. Wtedy bdzie polegad tylko na samej sobie i nic nie przeszkodzi jej w osigniciu celu ani tradycja, ani rodzina i zrealizuje swj cel zostanie aktork. Bdzie sawna, bd o niej pisay gazety na caym wiecie, a dziennikarze i wielbiciele bd ubiegad si o przyjemnod usyszenia z jej ust chodby jednego sowa. Ach! C to za pikny cel! (...) Daa do zrozumienia ojcu, e chciaaby wyjechad za granic po zakooczeniu nauki by ksztacid si w szkole aktorskiej. Ojciec natychmiast spochmurnia i uderzyby j w twarz gdyby nie uciek512. Bohaterka bardzo krytycznie ocenia i opisuje rzeczywistod, w ktrej przyszo jej yd. Upokorzenia jakich dowiadczaj kobiety kontrastuj z swobodnym trybem ycia mczyzn

511 512

Amina Ismail al-Ansari, Chawatir fatat sarira, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, op. cit., s. 91. Ibidem, s. 92.

Strona 164 z 201

korzystajcych z wolnoci, o ktrej Nura moga tylko pomarzyd. To czego dowiadczaj najblisze jej kobiety wzbudza w niej bunt sumienia i poczucie niesprawiedliwoci: Jej brat rozpustnik, jak go nazwaa, reprezentowa ten sam typ umysowoci co jej ojciec, wujek i inni mczyni w rodzinie, ktrzy pozwalali sobie na wszystko i zabraniali kobietom wszystkiego tylko dlatego, e s kobietami. Bo kobiety to mniej ni nic jak mwili513. Take wbrew realiom otoczenia stara si odebrad narzeczonego wasnej siostrze. Wszystko co robi jest niezgodne z oczekiwaniami spoecznymi. Ostatecznie, po odepchniciu jej przez narzeczonego siostry i innych wielbicieli oraz przywoujc zasyszane w rnych okolicznociach historie rezygnuje z wasnych marzeo i planw i akceptuje tak znienawidzon przez siebie tradycj: Poczua, e jest samotna. Pragna poczud rodzinne ciepo. Chciaa byd tam gdzie jej rodzina. Przytulid si do mamy, do brata, siostry. Ona musi poczud, e Nura cieszy si z jej narzeczeostwa. Dziwne, ale chciaaby przytulid si nawet do ojca... do nich wszystkich...514 Nura rozdarta jest sprzecznymi uczuciami. Jej dramat wynika z osobistego uwikania w konflikty z dogmatyzmem tradycyjnych ukadw spoeczeostwa arabskiego. Wrd siedmiu opowiadao zbioru Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa tylko jedno zostao napisane przez mczyzn. Nosi ono tytu Safo, duszo moja (Safa ar-ruch), a jego autorem jest Nasir Salih al-Fadala. To opowiadanie, podobnie jak poprzednie, pokazuje powrt bohatera do tradycji i wasnych korzeni. Temat utworu, konfrontacja kultury i etyki czowieka Wschodu z pen puapek kultur Zachodu, jest czsto spotykany we wspczesnej literaturze arabskiej. Fabua utworu jest prosta i stanowi j losy gwnego bohatera Chalida, ktry wyjeda na Zachd by zdobyd wyksztacenie: Nie zapomnisz twojej witej misji. Jedziesz by si uczyd, a nie bawid. Jedziesz by zostad lekarzem, ktry bdzie suy synom twojej ojczyzny, synom Kataru...515 W kraju pozostawia bliskich i narzeczon. W dalekim Londynie wszystko jest dla niego nowe i obce. Czuje si samotny. Gorycz i nostalgia za krajem pogbiaj jego depresj. Wwczas pojawia si Janet, koleanka ze studiw, ktrej celem jest maeostwo. Oczarowany ni Chalid zakochuje si bez pamici i pragnie j polubid: Pocztkowo jej nie zauwayem, a ona umiechaa si do mnie dumna ze swej urody. Dowiedziaem si, e jej matka jest Angielk, a ojciec z pochodz enia Hiszpanem. Tak wic w jej yach pyna odrobina arabskiej krwi. czya w sobie czar Wschodu z
513 514

Ibidem, s. 93. Ibidem, s. 103. 515 Nasir Salih al-Fadal, Safa ar-ruch,[w:] Saba aswat fi al-kissa alqktarijja al-hadisa, op. cit., s. 70.

Strona 165 z 201

piknem Zachodu... (...) Janet interesowaa si mn, obserwowaa mnie, czuwaa nade mn, zawsze bya blisko, gdy potrzebowaem pomocy w nauce. Robia notatki na wykadach i dawaa mi je. (...) Pewnej nocy penej samotnoci, blu i choroby, kiedy wszystkie prby przezwycienia depresji okazay si nieudane usyszaem pukanie do drzwi. Otworzyem i zobaczyem Janet. Gdy zobaczya, w jakim jestem stanie podpara mnie swoim ramieniem chronic od upadku. Doznaem zawrotu gowy i omal nie zemdlaem z osabienia. Pooya mnie do ka. Zacza porzdkowad pokj. (...) Nie pozostawia mnie chorego. Zajmowaa si mn. Nigdy nie zapominaa punktualnie podad lekw. Ilekrod budziem si ze snu ona bya przy mnie. (...) Nie mogem uwolnid si od niej... Im dusza bya moja rozka z ojczyzn tym bardziej przywizywaem si do niej. Oddalaem si od niej, po czym szukaem sposobu, aby j spotkad. Wiedziaa jak igrad z moimi uczuciami. Przycigaa mnie i odpychaa, pobaaa, ustpowaa i znw bya nieustpliwa. Byem niczym toncy w morzu jej kaprysw. Nie byem w stanie si z ni rozstad. Bdc z Janet odczuwaem rodzaj szczcia, ktrego dawniej nie znaem. Obraz narzeczonej Safy blad coraz bardziej, rozprasza si, znika516. Punktem kulminacyjnym opowiadania jest moment, w ktrym yczliwy kolega uwiadamia Chalidowi, e nie jest on pierwszym usidlonym przez Janet mczyzn: Zbliy si do mnie jeden z jej przyjaci, nasz kolega z uniwersytetu... Szepn mi na ucho miejc si: Napotkae skarb.. Ona jest czarodziejk. Pokae ci takie przyjemnoci, ktre sprawi, i zapomnisz o sobie, swojej rodzinie i nauce. W upojne noce sprawi, e poczujesz, i posiada urok wszystkich kobiet wiata. (...) Wie, e jeste Arabem, a wy na Wschodzie nie pocaujecie kobiety, ktr dotkn inny mczyzna, dlatego opieraa si. A teraz posidziesz j, gdy upewnia si, e j polubisz. 517 Chalid po usyszeniu tych sw decyduje si na powrt do kraju i dawnej narzeczonej. Opowiadanie zatacza krg, a bohater wraca do punktu wyjcia. Po okresie fascynacji Zachodem wraca do rde i korzeni, bez ktrych nie wyobraa sobie dalszego ycia. W opowiadaniu brak jest opisw wygldu zewntrznego bohaterw, a charakterystyka bohaterek jest schematyczna. Katarska narzeczona Safa jest skromna i kochajca co dobitnie podkrela jej imi oznaczajce w jzyku arabskim czystod. Janet jest za przewrotna i uwodzicielska, a jej pocztkowa troska o Chalida miaa na celu pozyskanie jego uczud. Sam bohater jest oddany ojczynie i chod pocztkowo wydaje si byd zagubiony to ostatecznie odnajduje wasn drog. Wszystkie opowiadania ze zbioru Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa s odzwierciedleniem problemw, jakie stoj przed modym pokoleniem w Katarze. S te dowodem na swobod wypowiedzi, szczeglnie przez kobiety, o czym wiadczy
516 517

Ibidem, s. 71-73. Ibidem, s. 73-74.

Strona 166 z 201

przewaajca liczba kobiet autorek. Wszystkie wspomniane opowiadania stawiaj przed oczyma czytelnika bogat panoram scen rodzajowo-obyczajowych. Autorzy staraj si uchwycid moment odchodzcej rzeczywistoci i wanie wkraczajcej nowej. W ich twrczoci widoczne s dwie postawy wzgldem przeszoci: postawa, ktra domaga si zmian w imi postpu cywilizacyjnego, oraz zaduma i al za tradycyjnym modelem ycia. U podstaw modej literatury w Katarze ley szacunek dla wasnej przeszoci i chd kontynuowania tradycji po dostosowaniu ich do nowych treci i funkcji.

Strona 167 z 201

Ewa Machut-Mendecka

Zota kula spadajca do bkitnych wd (mitologia Al-Daziry)

Dzisiaj, dawne opowieci o szczeglnym znaczeniu nazywa si mitami, a wane historie, o jakich donosi BBC czy New York Times - wiadomociami.(..) Wynika std, e wiadomoci s rodzajem uwspczenionych form mitw518. Wspczenie antropolodzy chtnie widz w mediach rodzaj nowoczesnej mitologii519, co oznacza, e wiatu potrzeba nowych wartoci w starych, wyprbowanych formach. Fascynacja treci przekazw i postaci medialnych do granic uzalenienia, ma co z magii. wiat mediw wpywa na stosunek do rzeczywistoci, jak dawne mity, sugerujc sposoby jej pojmowania. Gdyby nie suchad mitw, nie ogldad telewizji, i tak treci pynce z obu tych rde, dotr okrn drog do wiadomoci. Jeli tak, do rangi szczeglnego mitu, pretenduje katarska stacja Al-Dazira, od kilku lat na ustach wiata. Tygiel wiadomoci wydaje si egzemplifikowad zbienoci midzy obszarem publicystyki a mitologi. Ze swoj zaartoci w tropieniu informacji, ekspresj wypowiedzi i symbolik przekazu, atakuje wiadomod i niewiadomod, narzucajc wartkie tempo myli na miar dynamiki czasw wspczesnych. Jeli wiadomoci Al -Daziry, w myl przytoczonej koncepcji, s rodzajem mitologii, tym bardziej generuj istotne wzorce i znaczenia Przy tym owe wiadomoci to nie senne historie typu opowieci o serii sztuczek Ulissesa, ale formy legendy przetworzone w stylu Ulissesa Joycea. W programach stacji nieustannie sychad bomby, wybuchy wystrzaw i widad lejc si krew, tote w jej publicystyce odzywaj si echa dawnych wojen, krwawych pojedynkw i konfliktw. Ich rdem s ciemne strony natury ludzkiej na miar sztuki Szekspira. Zgodnie z opini Jacka Lulea, mit wcielajcy si w form nowoczesnych wiadomoci telewizyjnych ma wymiar archetypowy, pretenduje wic do odnajdywania utrwalonych znaczeo i siga do istoty rzeczy Niemniej, w autor nie ogranicza swojej koncepcji do tej jednej tezy. Wyrnia kolejne czynniki, dziki ktrym dawny mit w swojej istocie utosamia si z form wspczesnych telewizyjnych wiadomoci. Do czynnikw tych nale520: opowied o prawdziwych wydarzeniach; rytmiczna powtarzalnod przekazu pozwalajca wyodrbnid trwae elementy rzeczywistoci; nacisk na opowieci szczeglnie wane, istotne, mona by powiedzied nasycone znaczeniem;
518

J. Lule, News as Myth; Daily New and Eternal Stories [w:] Media Anthropology, E. Rothenbuhler, M. Coman (red.) SAGE Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi 2005, s. 101. 519 I. Trzcioska, Jung i nowa gnoza [w:] Midzy wiadomoci a niewiadomoci. Wspczesnod w perspektywie psychologii gbi, K. Wgowska-Rzepa, D. Fredericksen (red.), ENETEIA Warszawa, 2007, s. 70. 520 J. Lule, op.cit., s. 105.

Strona 168 z 201

 upublicznianie opowieci.

W trosce o prawd, rzetelnod i symbole

I mit i wiadomoci zmierzaj do przedstawiania prawdziwych historii521. Autentycznod i rzetelnod przekazu wydaje si niemal obsesj Al-Daziry, jak zapowiada jeden z jej zwiastunw, nadawanych w formie przerywnika midzy programami, reporterzy stacji tropi niezmordowanie wydarzenia co do najdrobniejszych szczegw, aby je wiernie i w peni przedstawid odbiorcy. Wynika to ze wiadomoci ulotnej natury zjawisk, ktre po chwili mog przestad istnied i tylko gos reportera zapewni im byt. Wielkim forum wiadomoci jest dziennik Al-Daziry Hasad al-jaum (jego nazw mona w przyblieniu przetumaczyd jako Dzienny zbir), ktrego gwne wydanie nadawane jest w staych porach wieczornych. Gdy zblia si godz. 20:00 GMT, ktr za chwil para prezenterw poda jako godzin 11:00 czasu Mekki, wielu odbiorcw odczuwa napicie i niepokj. Oczekuj na wydarzenia, w ramach ktrych sprawy publiczne i osobiste cz si w caod. Przecie w pierwszej dekadzie XXI w., w 2007 czy 2008 r. Irak, Palestyna, Liban stoj w ogniu, w Sudanie, Somalii i Jemenie trwaj walki, przez Egipt przetacza si fala strajkw, frakcja Al-Kaida fi bilad al-Maghrib al-Islami (Al-Kaida w Krajach Muzumaoskiego Maghrebu) grozi zamachami, eby wspomnied tylko niektre z sekwencji wydarzeo. Nic dziwnego, e zderzenie ciemnozotej kuli, z bkitn wod, do jakiej spada, tworzc logo Hasad al-jaum, brzmi w uszach odbiorcw jak huk wodospadu. Stacja roztacza swoj codzienn symbolik, ktra jak na zbir prawdziwych symboli przystao, nie jest do kooca czytelna. Dowiadczenie podpowiada, e podobnie jak w innych dziennikach wiata, mamy tu do czynienia z symbolem ziemi, z ktrej rnych zaktkw docieraj wiadomoci. Podwiadomie nasuwaj si rne skojarzenia. Owa kula to sooce zachodzce w wodach Zatoki Perskiej po pracowitym dniu, zarazem wyspa znikajca z horyzontu o tej wanie porze, aby rankiem znw si z wody wynurzyd, jak ono wracajc do swojej pracy czy misji. Do takiego rozumienia tej symboliki prowadzi nazwa stacji, rwnie wieloznaczna, pozostawiajca miejsce na subiektywizm. Termin al-dazira oznacza nazw Pwyspu Arabskiego, obszaru, na ktrym mieci si Doha, stolica Kataru i siedziba stacji. Termin ten jednak w swoim dosownym znaczeniu to po arabsku wyspa, moe wic oznaczad wyjtkowod programw. Znaczca jest estetyka loga stacji. Zapisany arabskimi literami wyraz al-dazira spleciony jest w form tughry, czyli pieczci sutaoskiej, ktra raz po raz podsumowuje, przypiecztowuje program, a take zwraca umys ku tradycji. Logo AlDaziry i logo Hasad al-jaum wzajemnie wzmacniaj swoj semantyk, tym silniej wpywajc na odbiorcw. Logo dziennika powraca raz po raz na ekrany w trakcie wiadomoci, jak wykrzyknik w tekcie domagajc si uwagi dla swoich treci.

521

Ibidem.

Strona 169 z 201

wiat poncy na ekranach

Komentarze Hasad al-Jaum chwilami mog wydawad si niemal zbdne, gdy na obrazie wybucha samochd puapka w pobliu ambasady duoskiej w Islamabadzie, a Olmert decyduje o spotkaniu z Mahmudem Abbasem, zanim pojedzie do Waszyngtonu, aby przedyskutowad to, co nazywa sprawami strategicznym o zasadniczym znaczeniu (dziennik z 2.06.08). Pitrz si informacj napywajce ze Wschodu i Zachodu, z ogromn przewag tych pierwszych. W dziennikach wszystkich telewizji arabskich lwi czd czasu antenowego zajmuj wydarzenia z Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej, czy szerzej obszarw islamu. Wikszod telewizji, w tym arabskich, powica jednak znaczn czd swoich aktualnoci na relacj wydarzeo u siebie, we wasnym kraju. W Hasad al-jaum nie ma wiadomoci krajowych. Jak pisze Muhammad Al-Uifi; Jest oczywiste, e dziennikarze Al-Daziry identyfikuj si przede wszystkim i nade wszystko jako Arabowie 522. Dziennikarze, najwiksze twarze stacji, ktre znaj na pamid miliony telewidzw, pochodz z rnych krajw arabskich, zarwno z Maszriku (Arabskiego Wschodu) jak i Maghrebu. Al-Dazira wszdzie tam czuje si u siebie, wszystko, co tam si dzieje traktujc w kategoriach aktualnoci. Przedmiotem nieustannej troski jest sytuacja polityczna i ycie Palestyoczykw w Izraelu. Trudno znaled Hasad al-jaum, w ktrym zabrakoby tego tematu, i w ktrym nie miaby on dramatycznej wymowy. Reporterzy skadajcy swoje sprawozdania z terenw Autonomii Palestyoskiej, Zachodniego Brzegu czy Jerozolimy zawsze penym gosem asygnuj miejsca swoich relacji jako: Ghazza (Gaza), Ramalla, fronton Kubbat as-Sachra (Meczet Kopuy Skay), najczciej dodajc Filastin al-muhtalla (okupowana Palestyna). Przez ekran telewizyjny przewijaj si bojownicy rnych ugrupowao palestyoskich, komandosi ubrani na czarno, w ciemnych maskach na twarzach, z zielonymi opaskami wok gowy, z widniejcym na nich sowem Allah (Bg) i nazw organizacji. Wobec polegych prezenterzy Al-Daziry uywaj terminu ustuszhid zostali mczennikami, pokazujc zabitych niesionych przez towarzyszy na noszach. Dziki napisom na opaskach Kataib al-Kassam (Brygady al-Kassama) i Al-Dihad al-Islami (Dihad Muzumaoski), sfilmowanych w ramach Hasad al-jaum 23 czerwca 2008 r., wiadomo byo, jakie organizacje palestyoskie utraciy niedawno swoich bojownikw. Postacie walczcych i gincych komandosw palestyoskich przyczyniaj si do mitu Al-Daziry. Zapadaj w pamid, wywouj podziw i wzruszenie, strach i nienawid oraz prb zrozumienia. Wydawaoby si pocztkowo, e wydarzenia z obszarw Izraela, jak na rzetelny dziennik telewizyjny przystao, maj charakter suchych komunikatw: w pobliu wityni Rafah przesza demonstracja palestyoska jako protest przeciwko okupacji, a zdaniem premiera Olmerta operacje Hamasu w Gazie gro eskalacj konfliktu donosi dziennik na przeomie maja i czerwca 2008 r. W tym samym okresie mowa te o bulwersujcym palestyosk opini publiczn problemie osadnictwa w Izraelu. Oto palestyoski szajch w kufijji
522

M. El Oifi, Influence without Power: Al Jazeera and the Arab Public Sphere, [w:] The Al Jazeera Phenomenon. Critical Perspective on New Arab Media, M. Zayani (red.), Pluto Press, London 2005, s. 72.

Strona 170 z 201

(popularna chusta) uskara si, e od 1967 r. czyli wojny, w wyniku ktrej Izrael zaj wikszod regionu Palestyny, jego wioska nie dostaa zezwolenia na adn budow. S relacje z terenw palestyoskich, ktre napawaj nadziej: premier Hanijja przyjmuje zaproszenie prezydenta Mahmuda Abbasa do dialogu i apeluje o jego natychmiastowe rozpoczcie, byd moe rozdwik midzy Hamasem, a Al-Fatahem, zwanionych partii osabnie albo zniknie. Wieci z terenw Palestyny s stale obecne na antenie stacji. Sprawom palestyoskim powicone s te cykliczne programy: Taht al-hisar (W stanie oblenia) czy Filastin taht al-mahdar (Palestyna jako kraj emigracji). Wiadomoci z Palestyny wyzwalaj skrajny realizm i naturalizm Al-Daziry. Obrazy stamtd wydaj si nasycone skrajnie naturalistyczna stylistyk. Midzy innymi to dziki niej rozwija si nowy, ywy mit wspczesny, ktry w przyszoci okae si moe nie mniej znaczcy ni dawne knowania bogw greckich czy nawet po jedynki Abu Zajda al-Hilalego, ludowego zdobywcy Afryki Pnocnej. Jeli wiadomoci telewizyjne stanowi rdo mitu, dziennikarze s czci dugiej tradycji opowiadania, do ktrej nale posaocy ze skrzydami u stp, minstrelowie, trubadurzy, listonosze, kurierzy, heroldzi, poeci, znaczcy kaznodzieje, misjonarze, rabini, ludzie medycyny523. Dziennikarze Al-Daziry wczaj si w ten dugi aocuch narratorw, dynamizujc sposb dziaania wszystkich swoich poprzednikw. Odbiorca Hasad al-jaum i innych pokrewnych emisji Al-Daziry, pragnc poznad fakty, musi byd przygotowany na odbir dramatu. Donosy o szerzcej si mierci w wyniku walk dochodz z rnych regionw penetrowanych przez kamery Al -Daziry. Nic nie odda chyba rozmiarw tragedii lepiej ni nakrcone zgodnie z kanonami sztuki reporterskiej materiay filmowe z Bejrutu obracajcego si w ruin, odbudowywanego, znw padajcego ofiar zniszczeo i zawsze gotowego do odrodzenia oraz odzyskania rangi jednej z gwnych stolic Bliskiego Wschodu. Al-Dazira relacjonuje codzienne wielkie wydarzenia z ycia Libanu w tonie najwyszych emocji. 21 maja 2008 r. Hasad al-jaum donosi o porozumieniu stron libaoskich w Doha, o krok od siedziby stacji, kadcemu kres trwajcym konfliktom. Moliwod zawarcia ugody do ostatniej chwili podawano w wtpliwod, reporterzy w napiciu relacjonowali przebieg obrad, sukces wywoa umiech na skupionych i zazwyczaj powanych twarzach dziennikarzy Al-Daziry. Libaoskie problemy to stale gorcy temat stacji, powica mu m.in. program Harb Lubnan (Wojna w Libanie). Jako jeden z gwnych tematw aktualnoci Hasad al-jaum napywaj wieci z Iraku. Nie milkn donosy o walkach i potyczkach, swoimi rozmiarami przeraaj liczby zabitych. Codzienna mierd Irakijczykw i nieustanne inicjatywy zmierzajce do stabilizacji s swoim wzajemnym tem. Przed oczami odbiorcy Al-Daziry krci si diabelski myn trudnych do pogodzenia stosunkw Iraku ze Stanami Zjednoczonymi z jednej strony oraz Iranem z drugiej. Jak donosi dziennik w pocztkach czerwca 2008 r., premier iracki Nur al-Maliki jedzie wic do Teheranu, aby przedyskutowad sprzeciw tego kraju wobec projektu porozumienia Bagdadu i Waszyngtonu w sprawie planu bezpieczeostwa. Na ekranach AlDaziry widad jak bardzo dramat wojenny i polityczny tego kraju cz si w jedn caod.
523

J. Lule, op. cit. , s. 102.

Strona 171 z 201

Dziennikarze stacji relacjonuj rzeczywistod irack z t sam pasj i rwnie dokadnie, co konflikty w innych regionach wiata arabskiego. Byd moe z wiar, e mimo skrajnie trudnej sytuacji, Irak tu i teraz si odbudowuje, a moe jak to w mitach bywa nieco prbujc zaklinad rzeczywistod. Al-Dazira powica zagadnieniom irackim kilka swoich programw, w tym jeden pod tak znamiennym tytuem jak Al-Irak ma bada al-harb (Irak po wojnie), ponadto Al-Maszhad al-Iraki (Odsona iracka), Aswat al-Irak (Gosy Iraku). Rzeczywistod iracka wyaniajca si czy to z Hasad al-jaum, czy z tych wanie programw, nie napawa optymizmem. Jak wynika z relacji Al-Daziry, zgodnej tu zreszt z przekazami zachodnich mediw, kraj wci korzysta z pomocy midzynarodowej, mno si programy pomocowe pod jego adresem. Np. jeden z odcinkw Al-Irak ma bada al-harb w koocu maja 2008 r. donosi o trudnociach w zarzdzaniu dostawami ywnoci i rodkw medycznych dostarczanych do Iraku; zarazem wyraano nadziej, e Klub Paryski rozway umorzenie irackich dugw. Nadzieja na stabilizacj w Iraku wydaje si gwnym motywem programu524. Al-Dazira nie szczdzi doniesieo z Sudanu. W koocu maja 2008 r., strony konfliktu: rzd tego kraju oraz opozycyjna partia Al-Harakat asz-Szabijja li-Tahrir as-Sudan (Ludowy Ruch Wyzwolenia Sudanu) podpisay ju porozumienie, ale dochodzio do walk. W wyniku stard, w cigu jednego dnia wojska rzdowe w prowincji Abyay odnotoway mierd 22 onierzy. Sudan, w ktrym od lat pnoc walczy z poudniem i w ktrym doszo do krwawego konfliktu w Darfurze, znajduje si pod lup Al-Daziry. Poza codziennymi wiadomociami powica mu program cykliczny Al-Maszhad as-Sudani (Odsona Sudaoska), ktry w swoich kolejnych odcinkach analizuje przebieg negocjacji midzy rzdem a opozycj z jednej strony a parti Harakat al-Adala wa al-Musawa (Ruch Sprawiedliwoci i Rwnoci) a siami rzdowymi w Darfurze z drugiej. Stacja rozwaa te muzumaosk przyszod tego kraju. Mona spotkad te pogodniejsze tematy, jak historyczne zwizki Sudanu z Egiptem i Etiopi525. Ogldajc Hasad al-jaum mona otrzymad szczegowe relacje na temat wydarzeo w Somalii, Pakistaniu i Afganistanu. Poncy wiat Al-Daziry to take Afryka czarna z jej konfliktami oraz wszystkie obszary globu dotknite zbiorowymi dramatami narodw.

Wieci z Zachodu
Al-Dazira ledzi wydarzenia na Zachodzie, nie szczdzc donosw z tej strefy wiata, ale podejmujc ten temat gwne z perspektywy arabskiej. Stacja wypenia swoj misj odnotowujc tak wane dla zachodniego ssiada wydarzenia, jak wycofanie si Hillary Clinton z wyborw w Stanach Zjednoczonych (7.06.08) oraz poruszajc wszelkie istotne sprawy. Swj programu z cyklu Min Urubba (Z Europy; styczeo 2008 r.)526 powicia wic sprawie cigania zbrodniarzy wojennych z byej Jugosawii oraz rozwaaniom jaki to bdzie miao wpyw na stosunki w republikach, powstaych po jej rozpadzie. Stacja spoglda jednak
524 525

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/CE8999EB-AIDC-496c-COA804F6F026, 21.05.08. Al-Dazira: http://www.aljazeera.net./NR/exeres/3BE9A8A3-4604-8CE9B44138C9AFD1, 31.05.08. 526 Al-Dazira: http://www. aljazeera.net/NR/exeres/1FEEb72D-467A-411C-897D-3789f662f10E.htm.

Strona 172 z 201

na sprawy Zachodu przede wszystkim przez pryzmat spraw arabskich. Program Min Urubba analizowa m.in. polityk zagraniczn Rosji, zwaszcza w kontekcie jej stosunkw z Syri, koszta proeuropejskiej polityki Turcji527, sprzeciw Europejczykw wobec denia Iranu do posiadania broni jdrowej, a take losy Palestyoczykw w Europie. Zwraca uwag sposb regulowania wiadomoci napywajcych z Zachodu, koncepcja tego przekazu. W kompozycji programw pierwsze i ostatnie sowo ma wiat arabski, muzumaoski, wschodni, a wic pod wzgldem semantycznym jest bardziej znaczcy ni jego zachodni ssiad. Cykliczny program Al-Daziry Min Waszyngton (Z Waszyngtonu) wnika w serce Ameryki, ale niezawodnie z uwagi na realia arabskie i wschodnie. Z tego punktu widzenia program rozwaa stosunki amerykaosko-izraelskie, a take problem nakby (klski 1948 r. w zwizku z powstaniem paostwa Izrael i przegran przez Arabw wojn z tym krajem) przez pryzmat emigracji dwch pokoleo Palestyoczykw w Stanach Zjednoczonych. Jak dowodzi jeden z odcinkw: Program dyskutuje przyszod amerykaoskiej potgi militarnej i ekonomicznej, formuujc nastpujce pytania: czy wobec niej da si zastosowad teori Ibn Chalduna o upadku i powstawaniu paostw, czy te zachodzi tu sytuacja wyjtkowa?528. Argumentem w dyskusji jest myl wielkiego arabskiego myliciela, prekursora socjologii wiatowej, a nie adnego z autorytetw nauki zachodniej, co przypomina o wietnoci cywilizacji Arabw.

Dynamika Al-Daziry
Prezenterzy Hasad al-Jaum wydaj si unikad emocji (tych kiedy indziej nie brak, chodby w wystpieniach Fajsala al-Kasima, twrcy Al-Ittidah al-Muakis (Kierunek opozycyjny) w trosce o rang i powag przekazu. Za to wiele energii wkadaj w pikn i jasn dykcj i mistrzowsk artykulacj wypowiedzi w jzyku arabskim. To dziki nim, jzyk ten wspczenie odywa na tle powszechnego wrd Arabw zwyczaju posugiwania si dialektami. Powany, suchy przekaz i gorce tematy tworz dynamik programw wzbogacajc ich znaczenia. Do takiego zsynchronizowania swoich rodkw ekspresji dyli ongi ludowi narratorzy, krcy po wiecie arabskim przenoszc informacje o wanych wydarzeniach. Jeli wiadomoci telewizyjne stanowi rodzaj mitu, prezenterzy Al -Daziry pozostaj godnymi spadkobiercami owych prekursorw publicystyki sprzed wiekw. Tematy z Hasad al-jaum, kuni codziennych wiadomoci, przewijaj si w programach cyklicznych, pozwalajc odbiorcy je sobie utrwalid, wzbogacajc go o analizy i komentarze. Jak pisze J. Lule: Tak jak w micie, w wiadomociach stale powtarzaj si te same historie, w sposb rytmiczny powracaj te same tematy i wydarzenia.529 Stae i synne cykle Al-Daziry jak Kadaja as-saa (Kwestie dnia), Al-Ittidah almuakis, Bila hudud (Bez granic), Aksar min raj (Wicej ni jeden pogld), Hiwar maftuh
527 528

Ibidem. Al-Dazira: http://www. aljazeera.net/NR/exeres/ 2638AE-7ABD-401A-85EO-A60708EDF11F, 16.05.08. 529 J. Lule, op. cit., s. 104.

Strona 173 z 201

nie pozwalaj zapomnied ani o wydarzeniach, ani o ich kontekcie. Prym wiod relacje z wydarzeo z krajw i regionw, w ktrych tocz si konflikty i o ktrych wspomniaam. Dynamika przekazw Al-Daziry wynika nie tylko z powtarzalnoci tematw, ale zwaszcza z opozycyjnych treci o uwanie wywaonych proporcjach. Rzeczywicie wielu bliskowschodnich ekspertw chwalio Al-Dazir, e stworzya forum, na ktrym arabskie ruchy opozycyjne mog swobodnie krytykowad swoje macierzyste rzdy bez obawy przed rewanem530. Swoj rwnowag Al-Dazira tworzy jak pisarz dzieo literackie albo te dziesitki narratorw i przekazicieli swoje mity. Tak jak semantyka dziea literackiego oraz gboka myl mitu bywa trudno uchwytna, niepokojc i zachcajc do przemyleo i analiz, tak te zrwnowaenie opozycyjnych treci programw moe trwad tylko chwil. Po czym szala znaczeo przesuwa si na jedn lub drug stron, aby znw dyd do rwnowagi. Al-Dazira bez wtpienia stoi po stronie wiata arabskiego, ale mona polemizowad czy w imi jego interesw bd dla zyskania popularnoci, gotowa jest powicid rzetelnod swojego przekazu.531 Mona przyznad racj opinii532, e stacja symbolizuje m.in. denie do rwnowagi midzy Wschodem i Zachodem. Argumentem na rzecz tej opinii bdzie chodby uproszczone wyliczenie, e jeli pierwszy z tych obszarw jest sabszy, to przemawiajc w jego imieniu i zdobywajc dlao popularnod, stacja rekompensuje dysproporcje, a wic dy do zbilansowania stosunkw midzynarodowych. Po 11 wrzenia 2001 r. dziennikarze stacji wykazali szczegln trosk o neutralnod Posugiwali si te tym samym jzykiem dla zobrazowania podobnych wydarzeo na Zachodzie i Wschodzie. Mowa wic bya o atakach na Waszyngton, jak i na cele cywilne w Afganistanie, za morderstwo uznano te mierd kadego z dwch zabitych po obu stronach frontu: Palestyoczyka Abu Alego Mustafy, ktry zgin w wyniku dziaao izraelskich, jak i Izraelczyka Rehavama Zeeviego, zabitego przez Palestyoczykw.533 Na miar makropolityki celem Al-Daziry jest denie do rwnowagi midzy trzema orientacjami: arabskim nacjonalizmem, trendem muzumaoskim i liberalnym534, co ju ex definitione stanowi nie lada zadanie. Aby je wykonad dziennikarze chtnie posuguj si jzykiem pytao, nie przesdzajc o odpowiedzi. Ta stylistyka przypomina technik wspczesnych literackich dzie otwartych, w ktrych odbiorca moe sobie dopowiedzied

530

J. Sharp, Middle East Policy Analyst Foreign Affairs, Defense and Trade Division, CRS Report for congress . received through the CRS web. The al-jazeera News Networkj: Opportunity or Challenge for U.S/ Foreign policy in the Middle East?, Congressional Research Servie, The Library of Congress, 23.07.2003. 531 M. Pietrzyk, Fenomen Al-Dzaziry, [w:] Arabowie. Islam. wiat, M.M. Dziekan i I. Konczak (red.), Ibidem, d 2007, s. 464. 532 M. Zayani, Introduction Al Jazeera and the Vicisstudes of the New Arab Mediscape [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. cit., 31, za: A. Bayamoglu, Al Jazeera: vecteur dune globalization islamique, Sabah, 9.10.2001, http://www.media.be//files/medea/3.doc. 533 G. Awad, Aljazeera.net; Identity Choices and the Logic of the Media , [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. cit., s. 83, za: M.P. Grenier, Aljazeera.net offers Arab news to wider audience through net: interview with Mahmoud Abdul Hedi, Wall Street Journal Online, 23.10.2001, http://interactive. wsj.com/public/current/article/SB1003417218856711840.htm. 534 M. El Oifi, op.cit., s. 72.

Strona 174 z 201

zakooczenie. Kojarzy si te z dramaturgi Bertolda Brechta, odrywajc widzw od iluzji dramatycznej, aby skonid ich do rozwaao i dyskusji. W krzyowym ogniu pytao stawianych przez Al-Dazir wybucha konflikt liberalizmu z nacjonalizmem: Dlaczego narody arabskie obawiaj si prywatyzacji gospodarki? Czy rozkwit spoeczeostw zachodnich nie jest zasug gospodarki prywatnej? Czy gospodarka prywatna nie jest legaln kradzie majtku publicznego? Czy szaleocze podwyki cen nie wynikaj ze struktury gospodarki prywatnej, ktra pochania bogactwa narodw arabskich dzieo po dniu? Czy mamy inne wyjcie ni sektor prywatny, aby dogonid machin gospodarki wiatowej i przyczyd si do niej? dociekaj dziennikarze w programie al-Ittidah alMuakis z 28 maja 2008.535 Nie opowiadajc si po adnej ze stron, program cykliczny Sirri li al-Ghaja (cile tajne) odnotowuje z kolei zastanawiajce przeobraenia, bo trudno uwierzyd, e basista iracki staje si fundamentalist, a mionik druyny Liverpoolu i muzyki zostaje bojownikiem przedzierajcym si nielegalnie przez granice paostw. Wymownym przykadem denia do wywaenia i rwnowagi bya emisja Hasad aljaum z 12 maja 2007 r., nadana wkrtce po zamachach terrorystycznych, jakie wiosn tamtego roku nastpiy w Casablance, Rabacie i Algierze. Dziennik podda w temat miesica szczeglnie wnikliwej analizie w duchu koncepcji Al-Daziry. W czasie wieczornej emisji nadano kilka wywiadw na temat zamachw. W pierwszych rozmwcami byli przedstawiciele wadz Maroka i Algierii, zabra gos polityk w randze ministra; gocie zaprezentowali oficjalne stanowiska swoich paostw, nie szczdzc sw potpienia dla zaistniaych wydarzeo. Nastpnie dziennikarze poczyli si z Kairem i przeprowadzili wywiad z egipskim specjalist do sprawy tzw. grup muzumaoskich, ktry udzieli wielu wyjanieo na temat ekstremizmu i terroryzmu. Temperatura przekazu zacza rosnd. Mona si byo spodziewad, e Al-Dazira nie spocznie i swoim zwyczajem bdzie dryd temat tak daleko, jak to moliwe. Rzeczywicie, po chwili dziennikarze otrzymali cznod z Bruksel, na ekranie pojawia si twarz przebywajcego w tym miecie czonka synnej algierskiej partii muzumaoskiej Dabhat al-Inkaz al-Kaumi (Front Ocalenia Narodowego). Rzecznik partii z natury radykalnej, znawca ekstremizmu muzumaoskiego, z ca moc potpi zamachy. Byd moe wikszod telewizji wiata zakooczyaby na tym swj program nie posuwajc si dal ej. Dziennikarze Al-Daziry wprowadzili jednak kolejn, skrajnie kontrowersyjn postad w ostatnim z wywiadw. Terrorysta z Al-Kaida fi Bilad al-Maghrib al-Islami z zasonit twarz i beznamitnym, spokojnym gosem opowiedzia, ile ton adunkw wybuchowych podoono pod budynek rzdowy w Rabacie i tamtejszy posterunek policji, a ile w Casablance. Pytanie, na ile Al-Dazira ma racj dc do tak bezwzgldnej rwnowagi swoich ujd i odsonicia prawdy za wszelka cen, a na ile uwacza opinii publicznej, bulwersuje cay wiat. Moe to zreszt prowokowad bliniacze pytania o tred dzie Friede Yelinek czy.... Ksigi tysica i jednej nocy, jeli otworzyd ktrykolwiek z tych utworw na przypadkowo wybranej stronie. Denie Al-Daziry do zrwnowaenia treci programw czasem daje o sobie znad w sposb nieoczekiwany. Chod koncentruj si tu na programach stacji w jzyku arabskim,
535

Al-Dazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/BE212265-7D56-420A-b99D-82D8624E6D41.

Strona 175 z 201

przytocz przykad z audycji jej programu anglojzycznego, nadanej w cyklu Every Woman 7 sierpnia 2007 r., jako wyjtkowy wymowny. W audycji przedstawiono reporta o Japonkach, kilkadziesit lat temu brutalnie rozdzielonych z rodzinami, z ktrymi wci prbuj czyd je organizacje midzynarodowe. Kolejny reporta, jeszcze bardziej wstrzsajcy, mwi o dziewczynkach-onierzach w Kongo. Nici przewodni by wywiad z jedn z nich, ktra przedstawia swoj drog przez afrykaoskie pieko opowiadajc, jak dziewczynki strzelay, zabijay, byy gwacone i zabijane. Na zakooczenie programu, aby zapewne zagodzid obraz nieszczd i moe wlad w serca odbiorcw otuch, przedstawiono reporta z zakooczonego sukcesem strajku kobiet w fabryce egipskiej Al-Mansury. Wymogowi wywaenia akcentw stao si zadod. Z koncepcj rwnowagi Al-Daziry wie si estetyka programw. Najbardziej wstrzsajce reportae podawane s bez patosu z trosk o kraocow rzetelnod przekazu. Ma to swoje konsekwencje. Krwawe obrazy z pola bitew, jakimi s Gaza czy Irak, przynosz tak drastyczne szczegy, e niejeden z telewidzw odwrci na chwil wzrok od ekranu. Stacja posuguje si kontrowersyjn stylistyk naturalizmu, intensyfikujc j do granic wytrzymaoci, aby po chwili powrcid do swojego wywaonego stylu. Dynamik programw osiga te dziki przechodzeniu od racjonalizmu do emocji. Ten pierwszy, jako warunek podanego obiektywizmu dominuje w wiadomociach. Od opanowanych prezenterw Hasad al-jaum nie odbiega te wygldem Fajsal al-Kasim, jak oni, zawsze elegancki i w garniturze, twrca i gospodarz al-Ittidah al-Muakis. Ale gwatowny i prowokacyjny doprowadza emocje uczestnikw programu do wrzenia. Jak sam pisze: program, ktry jest bezspornie najpopularniejszym i najbardziej kontrowersyjnym politycznym talk-showem wywouje nieustannie emocjonalne reakcje w caym wiecie arabskim536. Autor wybiera najtrudniejsze, bulwersujce tematy: takie, jak stosunki partii muzumaoskich z wadzami poszczeglnych krajw, sytuacje winiw w wizieniach arabskich, obchody szeddziesiciolecia powstania paostwa Izrael537, porzucanie ziemi przez chopw arabskich, szczerod intencji Francji wobec Arabw na paryskiej konferencji dotyczcej basenu Morza rdziemnego538. Fajsal al-Kasim zawdzicza popularnod swojego programu na ywo i jego dynamicznej koncepcji. Jak pisze; Aby zmodernizowad swoje programy, paostwa arabskie zaczy wprowadzad pewne agodne modyfikacje: telefoniczny kontakt ze suchaczami czy wywiady z piosenkarzami. Programy na ywo dla wikszoci stacji pozostay rodzajem tabu: krytyka oficjalnej polityki rzdowej bya po prostu nie do pomylenia.539 Sam twrca swj program nazywa okrtem flagowym mediw arabskich540 i jeli tak, to program ten zawdzicza swoj saw po spou treciom i dynamice.

536

Faisal al-Kasim The Opposite direction: A Program which Changed the Face of Arab Television, [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. cit. s. 93. 537 Al-Dazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/BE21265-7D56-42oA-B99d-82D8624E6D41.htm, 28.05.08. 538 Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/BE212265-7D56-420A-B99D-82D8624E6D41.htm, 8.06.08. 539 F. Al-Kasim, op. cit., s. 94. 540 Ibidem, s. 106.

Strona 176 z 201

Dynamika przekazu pozwala stacji zachowad rytmiczn powtarzalnod opowieci, jako jeden z warunkw powstawania mitu. Jeli uznad, e wiadomoci Al-Daziry maj funkcj mitotwrcz, to wieci z terenw palestyoskich, Iraku, Sudanu, Libanu, Afganistanu czy Pakistanu s podoem wyaniajcych si std znaczcych jakoci. W pierwszym rzdzie nale do nich wojny i konflikty, z ktrych kady nosi nazw od obszaru, na jakim si toczy.

Znaczenia Al-Daziry
W programach Al-Daziry widad kolejn, spord wspomnianych na wstpie charakterystyczn cech mitu: s gboko nasycone znaczeniem. Symbolika przekazu wynika ju z ambiwalencji stosowanej metody, a zwaszcza jej dynamiki. Opozycje generuj nie do kooca rozszyfrowane znaczenia formujce si na poziomie niewiadomoci odbiorcy, pozwalajce na wspomniany subiektywizm ocen. Symbolika przeciwieostw pogbia si te o znaczenia archetypowe, wyaniajce si z wzorw ludzkich zachowao. Symbolika ta wynika zwaszcza z opozycji wojny i pokoju, polityki z jednej a nauki i kultury z drugiej strony, wyobcowania i tosamoci, sacrum i codziennoci, problemw kobiecych i mskich. Wojna i pokj Nie ulega wtpliwoci, e ekspozycja znaczeo wojny i pokoju zajmuje lwi czd czasu antenowego Al-Daziry. Wypenia Hasad al-jaum i programy publicystyczne. Znamienny dla niej jest te cykl pt. Muharibuna al-kidam (Dawni wojownicy), przypominajcy minione wojny i walki. Wbrew tytuowi s to czsto wspczeni bojownicy: Marokaoczycy walczcy z kolonializmem francuskim czy Irakijczycy w burzliwych latach 60.; mowa jest o roli Ukrainy w konfrontacji z faszyzmem, program prezentuje m.in. komunistk hiszpaosk Esperanz Martinez Garcia i jej 15 lat spdzonych w wizieniu541. Dawne i wspczesne konflikty, nie tylko w wiecie arabskim podejmuje cykl Nukta sachina (Gorcy temat), np. wspominajc rok 1521, w ktrym Turcy opanowali Belgrad, kiedy to ostatnia twierdza chrzecijaoska na Bakanach przesza w rce muzumanw, przeksztacajc si we wrota Wschodu i cywilizacji islamu542. Zobrazowane zostaj walki przetaczajce si przez Kosowo. Rwnie program cykliczny pod byd moe niewinnym tytuem Szaj min at-tarich (Co z historii) przywodzi poruszajce tematy wojenne, czsto z nie tak odlegych czasw jak: agresja trjstronna na Egipt (Anglia, Francja, Izrael) 1956 r., najazd Izraela na Liban w 1982 r,. i oblenie Bejrutu, wreszcie wojna midzy dwoma repub likami Jemenu w latach 90. w poczeniu z dylematem opniajcego si zjednoczenia obydwu543. Wojna i mierd s toposem o wstrzsajcym znaczeniu w programie cyklicznym; Jaumuha kanu hunaka (Tego dnia tam byli), wspominajcym polegych w walkach, zwaszcza z abitych w regionie palestyoskim, opakiwanych przez najbliszych. W programie cyklicznym Maa Hajkal (Z Hajkalem) sdziwy dziennikarz egipski Hasan Husanajn Hajkal, wiadek i uczestnik
541 542

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/4F2C0977-94E2-4C73-A2E7-D4B31410B6FO.htm, 26.03.08. Al-Dazira: http://www.aljazeera. net/NR/exeres/ 3AD^5-1E84-4c82-AEEE-BD61810A9F52, 28.05.08. 543 Ibidem.

Strona 177 z 201

dziejowych wydarzeo w wieku XX, w ktrym jego kraj wid prym, odkrywa kulisy walki i polityki swoich czasw. Archetyp wojny dominuje w tematyce Al-Daziry, poniewa wikszod jej wiadomoci z dnia biecego i tych powtarzanych w programach cyklicznych to wieci z frontu. wiat prezentacji Al-Daziry to wiat walczcy. Nie przypadkowo wic tematyka ta zajmuje najwicej miejsca w jej programach. W kontekcie wojny ley jednak pojcie pokoju. Stacja nadaje te wiele programw cyklicznych powiconych problematyce kulturalnej i owiatowej. Wydaj si oazami pokoju na tle obrazowanej poogi wojennej. Odwouj si te do dawnej wietnoci wiata arabskiego, dumy, godnoci i chway jego mieszkaocw w poczuciu przynalenoci do znaczcej kultury. Polityka i chwaa W gonym, pomiennym programie cyklicznym Al-Daziry Hiwar Maftuh jeden z odcinkw powicono wiedzy, kulturze, religii jako nadziejom, wyzwaniom i koncepcjom subie przyszoci oraz prbom posugiwania si tradycjami i wierzeniami dla ograniczenia postpu i dalej Naley postawid pytanie: czy naukowcy odnios su kces, tam gdzie politycy ponieli porak w swoich deniach pogodzenia ludzkoci544. Tego typu patetyczne sformuowania pozostawiaj miejsce na subiektywny odbir. Tradycj kulturow uwydatniaj jakby niewinne, ale znaczce tytuy programw, ktrych intertekstem jest dawna stylistyka opowieci wiekw rednich jak Juhka an (Powiadaj e) czy Kitab chajr al-dalis (Ksika jest najlepszym towarzyszem). Uyte s tu dawne zwroty (nie sposb je oddad w tumaczeniu), ktrych echa pobrzmiewaj w Ksidze 1001 nocy. Treci programw mog mied niewiele wsplnego ze redniowieczn przeszoci, w nich, tak jak w innych, przewijaj si wieci o dramatycznych wydarzeniach z frontw wojen. Nie oznacza to, e Al-Dazira nie przywouje znamienitych postaci literatury czy kultury, chtnie jednak w opozycji do ich uwikao politycznych czy te na tle polityki. Tote zajmuje si nimi m.in. cykl Mamnuuna (Na indeksie), w ktrym mona znaled relacje z ycia karykaturzysty palestyoskiego czy wybitnych poetw o nieatwych losach, np. Libaoczyka Fuada Haddada czy wielkiego Turka Nazima Hikmeta545. Na tle wiadomoci wojennych szczeglnie wyspowy charakter mona przypisad programowi cyklicznemu Al-Maszhad as-Sakafi (Odsona kulturalna), przynoszcy doniesienia z frontu kultury, wydawaoby si nie skaonej przez polityk, a przynajmniej od niej mao zalenej. Dowiedzied si std mona, e w emiracie Szardy odbywa si wystawa ksiek dla dzieci i e kasyda w jzyku arabskim przeywa swoj odnow, o rozwoju kina dokumentalnego w Maghrebie, czy przedstawieniach teatru arabskiego podbijajcych Londyn, a take festiwalach poetyckich w Omanie oraz o synnym bagdadzkim Mirbadzie, ktry po okresie przerwy wojennej, znw jest organizowany546. W programie cyklicznym AlAdasa al-Arabijja (W soczewce arabskiej) mona spotkad np. Nabih Lutfi, Egipcjank,
544 545

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/E66EBD87-4928-495B-979F-F3ADEO6E4E87.htm. Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/A79EOOAO-A%A$-4293-E4AB15904DES5, 28.05.08. 546 Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/68C1-7DO1-4B15-AB68-ACB273872BDF, 31.05.08.

Strona 178 z 201

jedn z pierwszych kobiet reyserw kina dokumentalnego w swoim kraju czy znanych reyserw tunezyjskich Mahmuda Ibn Mahmuda oraz Rid al-Bahiego547. Chod Al-Dazira w nadawanych programach uznaje hegemoni tematw wojny i polityki, stara si je coraz bardziej rwnowayd prezentacjami dziaalnoci uczonych i twrcw, zwaszcza, e uruchomia przecie swj kana dokumentalny. Nie brak w nim relacji z wydarzeo, ale istot pozostaje wszechstronne dokumentowanie obrazu wiata. Znaczenie religii Jak wynika ze wspomnianego odcinka Hiwar maftuh religia, podobnie jak wiedza jest rdem nadziei na przyszod, a wic obie su swojego rodzaju iluminacji, zmierzajcej do przeobraenia rzeczywistoci w kierunku odmiennym ni ten aktualny. Jak wspomniaam, obok liberalizmu i nacjonalizmu Al-Dazirze przypisuje si fundamentalizm. Niemniej dziennikarze staraj si starannie wywayd stosunek stacji do religii. W jednym z odcinkw programu cyklicznego Kawalis (Kulisy) dyskusji poddana zostaa rola kanaw religijnych w wiecie, rywalizacja, do jakiej dochodzi w ostatnich latach midzy nimi, a programami wieckimi; muftiowie (wydajcy fatwy, komunikaty o charakterze religijno-prawnym) oraz uczeni islamu przeobraaj si w prezenterw i producentw telewizyjnych. Odcinek dowodzi te, e w Stanach Zjednoczonych programy religijne, wrd nich chrzecijaoskie, przeywaj swj zoty okres, a kaznodzieje przenosz kocioy na ekran548. Spord prezenterek Hasad al-jaum, tylko Chadida Ibn Kanna wystpuje zawsze w hidabie, podczas gdy inne nosz nowoczesne fryzury do eleganckich bluzek czy akietw. Przy wszystkich swoich tendencjach do wywaenia, Al-Dazira naley do czoowych stacji wiata arabskiego, ktry jest obszarem muzumaoskim, co w reprezentujcych go mediach znajduje swj oczywisty wyraz. Zadaniu temu suy zwaszcza cykliczny program Asz-Szaria wa-al-haja (Szariat i ycie), ktry odnosi prawo islamu do wspczesnych kwestii yciowych. Dziennikarz Usman Usman kady z odcinkw rozpoczyna muzumaoskim pozdrowieniem: as-salamu alajkum (Pokj wam) zapraszajc do rozmowy gocia, chtnie szajcha Jusufa al-Karadawiego. Na rektora egipskiego al-Azharu, gwnego uniwersytetu i orodka teologicznego wiata islamu, zwrcone s oczy wszystkich muzumanw, jest autorytetem prawa religijnego, ktrego opinie ceni si szczeglnie wysoko. I ten program porusza kwestie kontrowersyjne, czsto zagadnienia, o ktrych dawniej nie byo mowy, a ktre wi si ze wspczesnym stanem wiedzy, jak przeszczepy. Szajch Al-Karadawi popiera ich wykonywanie, nie uwaajc, e miayby czymkolwiek uchybiad prawu islamu549. W innym odcinku Al-Karadawi opowiada si za podniesieniem rangi zasady tolerancji (tasamuh) jako znanej koncepcji islamu, tak potrzebnej wspczenie550. Jak wynika zwaszcza z Szaria wa al-haja i opinii szajcha Jusufa al-Karadawiego, religia prowadzi do porzdkowania rzeczywistoci w duchu pokoju w przeciwieostwie do chaosu i dezintegracji, jakie bij z ekranw pod wpywem wzorca wojny.
547 548

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D347E487-57D6-4B92-B591-30FAE36CBO.htm. Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/103E3C81-489A-40F7-8272-3149FE7EA641.htm, 31.05.08. 549 Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/34EDC7F3-775A-4D43-9B2A-C595E006A6CF, 30.03.08. 550 Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D12253A8-539d-483a-8BCE-A74a4b92153E, 06.04.08.

Strona 179 z 201

Tosamod i wyobcowanie Wspczesna literatura arabska podejmuje coraz czciej temat emigracji i wyobcowania oraz niekooczcych si poszukiwao tosamoci. To rwnie tematy Al-Daziry, jakkolwiek podawane w kategoriach konkretnych faktw i bez romantycznej otoczki. Stacja oczywicie uwydatnia przede wszystkim uwarunkowania polityczne tych zjawisk. W ramach jednego ze znamiennych odcinkw Asbab al-firka bajna al-Arab (Przyczyny rnic midzy Arabami), gospodarz programu Hiwar maftuh oraz jego gocie starali si ustalid gwne trendy polityczne w wiecie arabskim dnia biecego. Dwa najwaniejsze zostay tu okrelone jako: trend realizmu i wywaenia w obliczu rozwizao z uyciem siy i wobec postaw ekstremistycznych oraz trend odmowy i walki wobec deo do poddania si upokorzeniom i kapitulacji. W dalszej czci programu przeciwstawiono sobie kierunek proamerykaoski i proiraoski w wiecie arabskim oraz inne rodzaje wystpujcych tam trendw. Nie zagbiajc si w gszcz bliskowschodniej polityki widad, e Hiwar Maftuh wrd gorcych polemik dy do wywaenia racji oraz sposobw rozwizao pozwalajcych Arabom zachowad tosamod oraz pord sprzecznoci nadad jej spjny wymiar 551. W programach Al-Daziry wyobcowanie przybiera rne formy i oblicza, wyaniaj si te jego okrelone wzorce. Jeden z nich wynika ze zrnicowania narodowociowego, etnicznego czy kulturowego w wiecie islamu. Ksztatuje si w trakcie dugich, liczonych na wieki i dekady procesw historycznych. Obejmuje m.in ludnod berbersk Maroka, ktra wprawdzie stanowi poow jego mieszkaocw, ale wci, jak wynika z jednego z odcinkw programu cyklicznego Asz-Szahid (wiadek), nie odnajduje si w kraju, ktry przeszed przecie decydujce przemiany po wyzwoleniu spod wadzy kolonialnej w 1956 r. Berberowie Maroka poszukuj rde swojej tosamoci midzy wasn tradycj a islamem, deniem do zachowania wsplnoty oraz potrzeb identyfikacji z ludnoci kraju. W ktrym momencie rodzi si poczucie wyobcowania? Czy w zwizku z segregacj rasow czy kryzysem tosamoci zapytuj twrcy programu. Takie pytania mona by mnoyd, kolejne odnosi si do bliskiego ssiada Berberw Tuaregw, pustynnego ludu zwizanego z Sahar i przeywajcego rozterki w obliczu postpujcej cywilizacji552. W tym samym programie padaj pytania o losy Kurdw w Iraku. Bolesnym skutkiem poczucia wyobcowania jest koncepcja niewinnej ofiary, uksztatowanej w wiadomoci kurdyjskiej 553. Dylemat mniejszoci w wiecie islamu jest jednym z wielkich kontrowersyjnych tematw Al-Daziry. Drugi wzorzec wyobcowania, jaki wyania si z programw stacji, obejmuje emigrantw i uchodcw, opuszczajcych swoje kraje w wyniku konfliktw, wojen, z przyczyn politycznych czy ekonomicznych. Jak wynika z publicystyki Al-Daziry w Libanie rodziny wci czekaj na swoich bliskich zaginionych w trakcie wojen i walk toczcych si w tym kraju w XX.i XXI w. Los tych zaginionych jest cakowicie nieznany i nie wiadomo czy zaliczyd ich do ywych czy umarych. Uchodcy palestyoscy spdzaj ycie w obozach Libanu,
551 552

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/E18FF20C-BC3F-479E-B893-A5AB109AE9B7, 09.04.08. Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/567/DA-4F11-409E-AA97-A8BE41A05070, 23. 01.08. 553 Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D12253A8-539d-483a-8BCE-A74a4b92153Eht, 23.01.08.

Strona 180 z 201

Jordanii, Autonomii Palestyoskiej. Wyobcowany jest Irak jako kraj zagroony rozbiciem i poszukujcy swojej tosamoci. Irakijczycy rwnie bolenie, co mieszkaocy innych krajw arabskich przeywaj emigracj i akulturacj zagranic. Al-Dazira porusza ten temat, m.in. w programie Ma waraa al-ahdas (Kulisy wiadomoci), rozwaajc liczb emigrantw irackich, opisujc moliwoci ich powrotu do kraju i perspektywy na przyszod zagranic Zainteresowanie budz emigranci z Iraku przebywajcy w Ameryce acioskiej. Obszar ten przyciga emigracj arabsk ju od XIX w. po dzieo dzisiejszy. W cyklicznym programie AlDaziry Arab Amirika al-Latinijja (Arabowie z Ameryki acioskiej) widad udan i nieudan akulturacj Arabw w Argentynie, Hondurasie, Kolumbii czy Kostaryce, osigajcych sukcesy czy przeywajcych gorycz wyobcowania554. Rozwijajc w swojej publicystyce temat wyobcowania i emigracji Al-Dazira, chcc nie chcc, pobudza wyobrani, ewokujc nastrj opowieci. Losy emigrantw, te opowiedziane i te wyobraone, ich wdrwki zawsze si komplikuj, autentyczne biografie skadaj si z dramatycznych epizodw, jakby przywodzc na myl wersj mitu Odyseusza. Uwspczeniajc ten wzorzec Al-Dazira pomnaa swoj legend. Zagadnienie kobiety Kobieta muzumaoska wspczenie jest rdem niekooczcych si opowieci i licznych stereotypw, krcych zwaszcza o jej nieszczciach i podym losie. Al-Dazira prbuje si zmierzyd z tym tematem, szczeglnie w synnym cyklic znym programie Li an-nisa fakat (Tylko dla kobiet), stosujc tu m.in. metod krytyki a rebours. W swojej zapowiedzi jeden z odcinkw poddaje wic pod dyskusj zjawisko przemocy kobiet wobec mczyzn, o czym nie mwi si w naszych spoecznociach arabskich. Skd wynika tego typu przemoc? Wyraa si ona zarwno w sferze werbalnej jak i materialnej555. Li an-nisa fakat stara si ujmowad problematyk kobiety moliwie szeroko. Mowa jest o koncepcji pci, o tym jak to jest byd on i matk, relacjach matki z dorastajc crk, o bizneswoman i ich roli w gospodarce, pisarkach, kobietach w zwizkach zawodowych, dyplomacji i w czasie wojny oraz w zwizku z wydarzeniami 11 wrzenia 2001 r. Na ekran przywoywane s wielkie postacie kobiece wiata arabskiego i muzumaoskiego556. Nie moe si obyd bez kontrowersyjnych tematw, wymagajcych starannego wywaenia, jak poligamia i maeostwa czasowe dopuszczalne wrd szyitw (chod wcale nie powszechne). Program mwi o potrzebie ochrony praw sucej arabskiej, traumatycznych przeyciach dziecka prowadzcych do stanw depresyjnych i wypaczeo osobowoci 557. Zainteresowanie kobiet nie ogranicza si do jednego programu cyklicznego, chodby o takiej renomie jak Li an-nisa fakat. Wybitnym czy znaczcym postaciom kobiet wyrniajcym si odwag w walce o dostp do przestrzeni publicznej powicony jest program cykliczny Raidat (Pionierki). W jego ramach mona zobaczyd Suad as-Sabah, wspczesn poetk i badacza
554 555

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/BOC999F6-9023-4357-B90F-5C540AEA84FA.htm, 23.01.08. Al-Dazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/A389EC54-4428-4343-A4B5-3DE0AD7971C1, 28.05.08 556 N. Sakr, Women, Development and Al- Jazeera: A Balance Sheet, [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. cit., s. 139. 557 Al-Dazira: http://www.aljazeera. net/NR/exeres/A3879EC54-4428-4343-A4B5-3DE0AD7971C1, 28.05.08.

Strona 181 z 201

w zakresie ekonomii, ktra mimo zakazu publikacji, pracowaa nadal. Dz iennikarze prezentuj arabskie pionierki w rnych dziedzinach wiedzy i dziaalnoci; pierwsz arabsk lekark, kobiet- sdziego w Syrii czy Fatim Ahmad Ibrahim posank w parlamencie sudaoskim558. Problem kobiecoci w ujciach Al-Daziry jest gboko nasycony znaczeniem, z jego programw wyania si obraz nowej kobiety arabskiej i muzumaoskiej naszych czasw. Podchwytywany przez dziesitki odbiorcw stanie si podstaw wzorca, ktry byd moe skutecznie przeciwstawi si dotychczasowym stereotypom. Promocja: z ekranu do sieci Fascynacje kultur popularn przyczyniaj si do pojmowania jej w kategoriach mitologicznych. I. Trzcioska w tych kategoriach charakteryzuje przestrzeo Internetu: (...) gnostycki mit coraz wyraziciej zaczyna si odnosid lub realizowad w tej wanie przestrzeni. Dla wielu uytkownikw Sied staje si religi, wityni, mistyk 559. Programy Al-Daziry znajduj swoje poczesne miejsce w sieci internetowej okrelonej zreszt w jednych z nich dwuznacznym terminem Szabakat al-Ankabut Sieci Pajcz (29.06.2008). Zainteresowani mog jednak obcowad z Al-Dazir bez przerwy, niezalenie od tego, co dzieje si na ekranie, poszukiwad z pasj informacji, wiedzy i dowiadczeo, przyswajajc sobie treci i wzorce promowane przez stacj. Dziki temu Al-Dazira, jak dawne mity, spenia tym bardziej warunek szerokiego upubliczniania swoich wiadomoci.

558 559

Al-Dazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/4CBFF5C1-2FFA-4E57-A4B4-CC5C75D8B299, 28.05.08. I. Trzcioska, op. cit., s. 72.

Strona 182 z 201

Marcin Styszyoski

Sia perswazji w audycjach stacji Al-Dazira

rodki masowego przekazu odgrywaj coraz wiksz rol w otaczajcym wiecie, zwaszcza w dobie postpujcej globalizacji i wyzwao XXI w. Proces ten dotyczy rwnie wiata arabsko-muzumaoskiego, w ktrym nastpuje silny rozwj kultury masowej. Dobrym przykadem jest w tym wypadku koncern medialny Al-Dazira560, ktry poprzez emisj rozmaitych audycji zyska popularnod na caym wiecie, wpywajc jednoczenie na zrnicowanie sposobu postrzegania kwestii polityczno-spoecznych, obyczajowych i ekonomicznych zarwno na Zachodzie, jak i w poszczeglnych krajach arabskich. Przedmiotem rozwaao w niniejszym artykule s czynniki przyczyniajce si do popularnoci stacji Al-Dazira na wiecie oraz metody narracyjne i audiowizualne umoliwiajce dotarcie do szerokiego grona odbiorcw z przekazem prezentowanym przez arabskie wydanie serwisu informacyjnego. W pierwszej kolejnoci warto jednak przyjrzed si bliej historii powstawania kanau Al-Dazira oraz podstawowej charakterystyce emitowanych audycji. Bdzie to zarazem wstp do dalszych rozwaao. Al-Dazira zostaa utworzona w 1996 r. przez rzd Kataru. Chocia gwnym udziaowcem pozostaje monarcha kraju, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, Al-Dazira od pocztku silnie akcentowaa swoj niezalenod, czego dowodem bya czsta krytyka polityki wadz. Powstanie Al-Daziry byo poniekd odpowiedzi na dziaalnod arabskiego serwisu BBC, ktry bardzo czsto krytykowa wadze w poszczeglnych krajach Zatoki Perskiej, prezentujc m.in. drastyczne zdjcia z egzekucji winiw w Arabii Saudyjskiej. Ministerstwa informacji Kataru i innych paostw regionu uznay, e autorski kana informacyjny bdzie przeciwwag i urozmaiceniem na rynku medialnym zdominowanym dotychczas przez zachodnie sieci telewizyjne561. Pocztkowo ide przywiecajc powstawaniu nowego, arabskiego kanau bya chd promocji i informowania odbiorcw o polityce prowadzonej przez paostwa Zatoki Perskiej. Katarska stacja dya jednak do usamodzielnienia si i prowadzenia autonomicznej strategii programowej, niezalenej od wadz paostwowych. Wan rol odegraa w tym zakresie polityka Kataru w latach 90. zmierzajca do modernizacji kraju. Wadze zapocztkoway liczne reformy gospodarcze i spoeczne zwizane m.in. ze zniesieniem cenzury, rozwojem szkolnictwa dla dziewczt, budow orodkw kulturalnych i naukowych562. Zmiany pocigny za sob liberalizacj na rynku mediw, co zaowocowao powstaniem kanau Al-Dazira.
560

W niniejszym artykule stosuj spolszczon, uproszczon transliteracj nazwy stacji, mimo czciej wystpujcej wersji: Al-Jazeera, ktra odzwierciedla zachodni transliteracj arabskiego sowa: oznaczajcego wysp. 561 Raport powicony stacji Al-Dazira przedstawiony przez konsorcjum zajmujce si monitorowaniem wiatowych mediw i wiadczeniem usug w zakresie pub lic relations, reklamy i produkcji filmowych. Zob. http://www.allied-media.com/aljazeera/JAZhistory.html s. 1-2. (25.04.2008). 562 K. Byrd, T. Kawarabayashi. Al-Jazeera - ,,The opinion and the other opinion. Sustaining a Free Press in The Middle East, ,,MITs Media in Transition 3, Massachusetts Institute of Technology 2003, s. 3 -4.

Strona 183 z 201

Lata dziaalnoci na rynku rodkw masowego przekazu wskazuj na prny rozwj stacji, ktra aktualnie stanowi znany na caym wiecie koncern medialny. Oprcz podstawowego kanau informacyjnego, Al-Dazira uruchomia w 2007 r. poboczne kanay tematyczne: Al-Jazeera Documentary563 (ar. Al-Dazira al-Wasaikijja) oraz Al-Jazeera Children564 (ar. Al-Dazira- Al-Atfal). Pierwszy z nich prezentuje interesujce filmy dokumentalne wyprodukowane przez uznane media wiatowe, a take autorskie programy powicone rozmaitym dziedzinom naukowym i aktualnociom wiata arabsko muzumaoskiego. Znane produkcje filmowe wystpuj rwnie w kanale dziecicym, w ktrym dana grupa wiekowa ma moliwod zapoznania si z interesujcymi j zagadnieniami modzieowymi, spoecznymi, historycznymi czy te geograficznymi. Program telewizyjny wypeniaj take liczne quizy, audycje z udziaem goci i publicznoci oraz dubbingowane, zachodnie filmy animowane przeznaczone dla najmodszej widowni. Al-Dazira to take anglojzyczna wersja kanau telewizyjnego, ktry zosta uruchomiony w 2006 r. Stacja posiada swoje oddziay m.in. w Londynie i Waszyngtonie i jest skoncentrowana na prezentowaniu problematyki wiata arabskiego i muzumaoskiego; stara si take przybliyd istotne zagadnienia spoeczno-polityczne, ekonomiczne, kulturalne i obyczajowe wystpujce na Zachodzie, ktre mog mied wpyw na poszczeglne kraje Bliskiego Wschodu i Maghrebu565. Naley dodad, e arabska i angielska wersja Al-Daziry posiada swj odpowiednik w serwisie internetowym566, w ktrym oprcz podstawowych treci prezentowanych w przekazie telewizyjnym, umieszczane s dodatkowe, rozbudowane dziay dotyczce okrelonych zagadnieo politycznych, spoecznych, historycznych, kulturalnych czy wreszcie ekonomicznych i sportowych. Istotnym aspektem strony internetowej jest moliwod przegldania i odsuchiwania plikw multimedialnych zawierajcych najwaniejsze audycje prezentowane w przekazie satelitarnym, a take opcje pozwalajce ogldad bezporedni transmisj programu informacyjnego. Serwis internetowy to take sposb na kontakt z widzami poprzez fora internetowe doczane do danego dziau informacyjnego, a take okazja do zamieszczania komentarzy i opinii zarwno przez internautw, jak i dziennikarzy, publicystw i goci wystpujcych w audycjach. Warto zwrcid take uwag na charakter i zakres tematyczny audycji i serwisw emitowanych przez Al-Dazir. Katarska stacja, podobnie jak wikszod mediw na wiecie, zawiera odpowiednie sekcje informacyjne powicone konkretnym dziaom. Wiodcym programem jest niewtpliwie serwis informacyjny prezentowany co p godziny w formie skrconej lub w penym wydaniu. Kluczowym punktem kanau Al -Dazira s rwnie rozmaite programy dokumentalne i publicystyczne, takie jak Aksar min ar-raji (Wicej ni jedna opinia), Lika chass (Specjalne spotkanie), Hiwar maftuh (Otwarta dyskusja) czy Zijara
563

Oficjalna strona serwisu: http://english.aljazeera.net/NR/exeres/0353391E-4BC0-4CD9-A43025220C2BA488.htm. 564 Oficjalna strona serwisu: http://www.jcctv.net. 565 Oficjalna strona internetowa anglojzycznej wersji stacji: http://english.aljazeera.net. 566 Oficjalna strona internetowa arabskojzycznej wersji stacji: http://www.aljazeera.net.

Strona 184 z 201

chassa (Szczeglna wizyta). Zasadniczym elementem tych programw jest rozmowa z zaproszonymi godmi na temat biecych zagadnieo wiata arabskiego i muzumaoskiego oraz istotnych zagadnieo politycznych, spoecznych, kulturowych czy ekonomicznych rozgrywajcych si na wiecie. Charakterystycznym aspektem audycji jest gorca dyskusja midzy uczestnikami debat prezentujcymi przeciwstawne opinie i skrajne obozy polityczne. Przykadem mog byd rozmowy prowadzone midzy przedstawicielkami ruchw feministycznych w krajach arabskich i zwolennikami tradycyjnego, konserwatywnego modelu maeostwa i rodziny. Zacita polemika toczy si rwnie midzy czonkami danej partii rzdzcej czy przywdcami kraju i reprezentantami organizacji opozycyjnych. Publicystyka Al Daziry obejmuje te spotkania ze znanymi postaciami wiata polityki, kultury czy biznesu. W stacji wystpoway takie osoby jak Condoleezza Rice, Tony Blair, Donald Rumsfeld czy Ariel Sharon567. W czasie rozmowy prowadzcy poruszaj wane kwestie polityczne i spoeczne dotyczce polityki midzynarodowej i wewntrznej danego kraju, a take tematy majc e wpyw na sytuacj w wiecie arabskim, co wyrnia te rozmowy na tle innych, podobnych spotkao prowadzonych w mediach zachodnich. Uzupenieniem audycji s komentarze i opinie widzw oraz specjalistw z danych dziedzin, ktrzy przesyaj drog mailow i faksow swoje refleksje i pytania lub wczaj si do bezporedniej rozmowy, dzwonic do programu w czasie jego emisji. Obok wspomnianych audycji, Al-Dazira prezentuje filmy dokumentalne i kroniki filmowe takie jak na przykad Zakirat al-ajam (Pamid o tamtych dniach) powicone wydarzeniom politycznym i historycznym majcym wpyw na kraje arabskie. Znanym programem jest te Asz-szaria wa al-hajat (Szariat i ycie), w ktrym poruszane s interesujce wtki teologiczne dotyczce islamu. Zaproszeni intelektualici i teologowie muzumaoscy w czasie rozmowy z redaktorem i dzwonicymi widzami omawiaj, wyjaniaj i precyzuj rnorodne zagadnienia zwizane z wiar i jej wpywem na codzienne ycie wiernych, a take odnosz si do problemw wspczesnego islamu. Odrbnym dziaem Al-Daziry s programy ekonomiczne, kulturalne i rozrywkowe w rodzaju Al-Iktisad al-jawm (Ekonomia na dzi) informujcego m.in. o notowaniach giedowych, rynkach surowcw mineralnych na wiecie czy na przykad audycja Sinama, Sinama (Kino, Kino) dotyczca najnowszych zwiastunw kinematografii zachodniej oraz aktualnych wydarzeo kulturalnych w krajach arabskich. Fenomen Al-Daziry skania do refleksji nad czynnikami, ktre sprawiy, e katarska stacja telewizyjna ma, wedug rnych szacunkw, blisko 50-milionow widowni na caym wiecie568 i wzbudza nieustanne zainteresowanie opinii publicznej i rnych instytucji rzdowych i pozarzdowych, ktre z jednej strony podkrelaj istotn rol stacji w procesie masowej komunikacji na Bliskim Wschodzie, z drugiej za podejmuj dziaania ograniczajce

567

K. Westcott, Al-Jazeera and Ibn Laden, BBC, zob. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2460705.stm (25.04. 2008). 568 M. Pietrzyk. Fenomen ,,Al-Daziry. s. 453, [w:] Arabowie-islam-wiat, M. Dziekan, I. Kooczak (red.), Ibidem, d 2007. Zob. take K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera, s. 9.

Strona 185 z 201

funkcjonowanie biur i orodkw Al-Daziry w rnych krajach569. Bardzo wymownym przykadem jest zdarzenie z 1999 r., kiedy to w czasie emisji audycji krytykujcej rzd Algierii, wadze wyczyy na kilka godzin prd w stolicy kraju, by ograniczyd widzom dostp do bezporedniej transmisji programu570. Wydaje si, e bardzo istotnym elementem w procesie emisji audycji i siy oddziaywania na audytorium jest zaplecze techniczne korporacji umoliwiajce dotarcie do masowego odbiorcy poprzez dostpnod kanau w wikszoci stacji satelitarnych, a take wystpowanie Al-Daziry w ofercie telewizji cyfrowej i kablowej. Uwag zwraca ponadto osigalnod programu w Internecie, ktry pozwala na bezporedni transmisj serwisu. Skuteczne dotarcie do widzw byoby z pewnoci utrudnione bez wsparcia ze strony dowiadczonych pracownikw technicznych i zachodnich dziennikarzy, ktrzy zostali zatrudnieni przez koncern lub przejci po wycofaniu si zachodnich, arabskojzycznych serwisw informacyjnych z Zatoki Perskiej po fali protestw ze strony wadz oskarajcych takie media jak CNN czy BBC o stronnicze przedstawianie wiadomoci i umylne atakowanie spoeczeostw arabskich571. Korzystanie z wiedzy zachodnich mediw pozwolio na zastosowanie nowoczesnych rodkw audiowizualnych i technicznych, ktre przeoyy si na korzystanie z rozbudowanego studia z kilkoma prowadzcymi serwis informacyjny, czenie si na ywo z korespondentami zagranicznymi na caym wiecie, a take umieszczanie autorskich relacji i reportay z miejsc wydarzeo. Rwnie wan rol odgrywa odpowiednia oprawa muzyczna zaznaczajca na przykad pocztek wiadomoci lub podbudowujca dan relacj filmow. Pewn rnorodnod w relacjonowaniu wydarzeo wprowadza take zrnicowana kolorystyka i sceneria w studio oraz korzystanie z zmieniajcych si sekwencji filmowych. Innym charakterystycznym czynnikiem jest specyficzna tabloidyzacja serwisw informacyjnych polegajca na zastpieniu rozwlekych opisw i analiz wielkoformatowymi zdjciami i nagwkami podajcymi w skondensowanej formie tred zawart w komunikacie medialnym. Istotn rol odgrywa w tym zakresie dodawanie wtkw sensacyjnych i bulwersujcych opini publiczn oraz tych, ktre mogoby wpywad na emocje i doznania widzw. Nowatorskie techniki audiowizualne w peni odpowiadaj takiej formie przekazu. Przykadem moe byd relacjonowanie wydarzeo na tle duej planszy zawierajcej zdjcia i obrazy ilustrujce omawiany problem. Uwag zwraca rwnie umieszczanie charakterystycznego paska u dou ekranu, na ktrym podawane s skrtowe informacje. Ich ranga jest dodatkowo wzmocniona niespodziewanym podawaniem
569

Chodzi tu midzy innymi o zamykanie biur Al-Daziry w takich paostwach jak Arabia Saudyjska, Kuwejt, Jordania, Irak czy Syria. Bojkot stacji nastpowa zazwyczaj po emisji krytycznych wobec wadz programw dokumentalnych i debat z udziaem dysydentw z danych krajw i widzw publicznie potpiajcych dziaania rzdu i przywdcw sprawujcych wadze. Zamykanie oddziaw Al -Daziry odbywao si zarwno przy udziale lokalnych wadz, jak i za namow zachodnich przywdcw, ktrzy upatrywali w stacji zagroenie dla prowadzonej przez siebie polityki midzynarodowej. Zob. P. Feuilherade, Qatars Al-Jazeera livens up Arab TV scene, BBC, World Media Watch, zob. http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/250461.stm (26-04-2008). 570 N. Eliades, The Rise of Al-Jazeera, University for Peace, Costa Rica 2006, s. 10. Zob. Peace & Conflict Monitor: http://www.monitor.upeace.org/archive.cfm?id_article=370 (26-04-2008). Zob. rwnie: W. Rugh, Arab Mass Media: Newspapers, Radio, and Television in Arab Politics, Praeger, Westport 2004, s. 233. 571 K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera, s. 9.

Strona 186 z 201

nowej, pilnej wiadomoci, co powoduje zmian ta i prezentacj wikszej planszy o wyrazistych kolorach wyrniajcych si na tle innych braw na ekranie. Afisz zawiera zazwyczaj sensacyjn wiadomod odbiegajc czsto od pozostaych informacji i przykuwajc uwag opinii publicznej. Nowoczesne techniki przekazu byy pewnym novum na rynku medialnym w krajach arabskich. W wielu serwisach informacyjnych dominowaa monotonna, jednolita narracja programu z udziaem jednego dziennikarza odczytujcego w obojtny sposb najwaniejsze wiadomoci. Media arabskie korzystay ponadto z reportay i relacji zachodnich serwisw informacyjnych, co zniechcao widzw do ogldania programu, zwaywszy, e takie same zdjcia mona byo rwnie dobrze obejrzed w angielskich, amerykaoskich lub francuskich mass mediach. Dowodem na rang technologicznych moliwoci Al -Daziry jest fakt, i w ostatnich latach wiele mediw w regionie przyjmuje podobny styl nadawania, czego przykadem jest konkurencyjna stacja Al-Arabija nadajca rwnie z Zatoki Perskiej572. Chocia wsparcie techniczne Al-Daziry odgrywa niebagateln rol w gromadzeniu coraz wikszego grona odbiorcw na caym wiecie, nie jest decydujcym warunkiem sprzyjajcym stacji. Naley bowiem zaznaczyd, e podobne techniki przekazu s od dawna stosowane przez zachodnie koncerny medialne takie jak CNN czy BBC. Mona by nawet stwierdzid, e wiksze dowiadczenie i kapita oraz dusze funkcjonowanie na rynku medialnym zachodnich stacji telewizyjnych powinny wyprzed z rynku lub przynajmniej osabid tak stacj jak Al-Dazira. Tymczasem od niedawna wielkie korporacje medialne wykupuj filmy i reportae prezentowane przez katarsk stacj, zwaszcza jeli chodzi o problematyk dotyczc krajw arabsko-muzumaoskich. Taki stan rzeczy zaley w duym stopniu od wspomnianej ju rnorodnoci prezentowanych opinii i dopuszczanie do gosu przeciwnych stron danego problemu. AlDazira bardzo czsto udzielaa gosu kontrowersyjnym postaciom, ktre byy bojkotowane lub pomijane w innych mediach. Przykadem moe byd przeprowadzenie wywiadw z takimi przywdcami jak Saddam Husajn czy Muammar Kadafi573. Na antenie gos zabraa take yjca w Jordanii crka Saddama, Raghd, ktra komentowaa proces dyktatora i sytuacj w Iraku po upadku reimu w 2003 r. Moliwod wypowiedzenia si na antenie mieli rwnie opozycyjni dziaacze polityczni, ktrzy w swoich krajach nie mog zabierad gosu lub s niekiedy przeladowani i zmuszani do emigracji. Wanym punktem polityki medialnej stacji jest dopuszczenie do gosu widzw i internautw, ktrzy poprzez wysyanie poczty elektronicznej i bezporednie wyraanie niezalenych pogldw na antenie uczestnicz w opisywaniu, wyjanianiu i komentowaniu danego wydarzenia. Wprowadzenie swobody wypowiedzi zdecydowanie odrnia stacj od innych arabskich mediw, ktre zazwyczaj odzwierciedlaj polityk rzdu lub aktualnie rzdzcej partii politycznej, ktra dodatkowo stara si narzucid pewn ideologizacj w relacjonowaniu wydarzeo. Charakterystycznym przykadem jest w tym wypadku rozpoczynanie serwisw
572

Podobnie jak w wypadku Al-Dazira, podaj spolszczon nazw stacji. Oficjalna strona kanau Al -Arabija: http://www.alarabiya.net/ (26.04.2008). 573 W. Rugh, Arab Mass Media, s. 230.

Strona 187 z 201

informacyjnych od szczegowego informowania widzw o wizytach roboczych przywdcy, jego najbliszych planach i optymistycznych wiadomociach dotyczcych realizacji nowych projektw. W tym samym czasie Al-Dazira prezentuje reporta, w ktrym zaproszony god anonimowo z zamazanym wizerunkiem twarzy i znieksztaconym gosem opowiada o cenzurze, amaniu praw czowieka i torturach w danym kraju. Tematem, ktry wzbudza szczeglne kontrowersje jest z pewnoci prezentacja owiadczeo i komunikatw Usamy Ibn Ladina i Ajmana az -Zawahiriego, zwaszcza po zamachach z 11 wrzenia 2001 r. w Nowym Jorku i Waszyngtonie574. Publikacja materiaw Al-Kaidy sprawia ponadto, e Al-Dazira zyskaa rozgos na caym wiecie i bya bardzo czsto nazywana tub propagandow tej organizacji terrorystycznej. Nadawanie przesao Ibn Ladina mona oczywicie tumaczyd wzgldami czysto marketingowymi pozwalajcymi stacji zyskad nowych odbiorcw, reklamodawcw i rozgos na caym wiecie. Sdz jednak, e przyczyn naley doszukiwad si raczej w wytyczonej polityce medialnej Al-Daziry zawartej w kodeksie etycznym podkrelajcym m.in. niezalenod w prezentowaniu audycji, denie do ukazywania caej prawdy, otwartod na rne, czsto przeciwstawne opinie, oddzielanie niezalenego materiau filmowego od powstajcych na jego bazie reportay, relacji i komentarzy. Dlatego te komunikaty przesyane przez Al-Kaide staj si pretekstem do licznych dyskusji na antenie i forum internetowym stacji. Swoje pogldy prezentuj zarwno czoowi politycy i intelektualici arabscy, przywdcy religijni, jak i zachodni liderzy polityczni. Al-Dazira wychodzi z zaoenia, e skrajne ugrupowania zbrojne i terrorystyczne maj takie samo prawo odnosid si do aktualnych wydarzeo w krajach arabsko -muzumaoskich, jak zaproszeni do programu gocie Condoleezza Rice, Tony Blair czy Donald Rumsfeld, ktrzy uzasadniaj dziaania militarne prowadzone w rnych czciach wiata. Trudne do wyjanienia jest jednak prezentowanie przez Al -Dazir nagrao z porwao i egzekucji zachodnich obywateli w Iraku i Afganistanie. Uwag zwracaj w tym miejscu brutalne zdjcia ilustrujce zabicie w 2004 r. amerykaoskiego biznesmena Nicholasa Berga pracujcego w Iraku575. Tragiczne sceny stay si pretekstem do emisji podobnych filmw wideo relacjonujcych przebieg egzekucji lub wygaszanie przejmujcych apeli przez zakadnikw nie tylko przez Al-Dazir, lecz rwnie przez inne, wiatowe rodki masowego przekazu, a take liczne strony internetowe powstajce pod wpywem coraz brutalniejszych filmw z egzekucji. Czd z witryn internetowych staa si znakomitym rodkiem propagandowym dla rnych ugrupowao terrorystycznych, ktre rozpoczy prezentacj materiaw multimedialnych zawierajcych relacje z akcji zbrojnych oraz owiadczenia i postulaty polityczne576. Stacja z czasem ograniczya co prawda publikacj kolejnych,
574

Warto dodad, e na amach portalu internetowego Al-Daziry mieci si odrbny link powicony wycznie owiadczeniom i nagraniom Usamy Ibn Ladina i Az -Zawahiriego. Dzia zawiera swoist kronik wystpieo przywdcw Al-Ka'idy podzielon na lata, poczwszy od 2001 r. 575 Materiay prasowe powicone N. Bergowi, CNN, zob. http://topics.edition.cnn.com/topics/nicholas_berg (26.04.2008). 576 Nie oznacza to bynajmniej, e Al-Dazira jest bezporednio odpowiedzialna za powstanie licznych serwisw internetowych bdcych zapleczem propagandowym i ideologicznym dla rnych ugrupowao terrorystycznych. Poszczeglne ugrupowania zdaj sobie spraw z roli, jak odgrywa kultura masowa i szybko rozwijajce si technologie przekazu, a take z wpywu mediw na postrzeganie zagadnieo spoeczno -politycznych czy

Strona 188 z 201

brutalnych scen, niemniej jednak, bya silnie krytykowana i oskarana o sprzyjanie terrorystom. By lepiej zrozumied powody, dla ktrych na antenie Al-Daziry znalazy si tego typu emisje, naley spojrzed szerzej na zakres tematyczny podejmowany przez stacj, a take zwrcid uwag na sposb narracji poszczeglnych programw. Naley zaznaczyd, e od pocztku swojej dziaalnoci Al -Dazira silnie akcentowaa problematyk, ktra w sposb wyjtkowy wpywaa na arabsk opini publiczn, jej emocje i doznania i nastroje. Uwag zwraca globalny lub raczej panarabski charakter Al-Daziry wynikajcy z poruszania wtkw istotnych dla caego wiata arabko -muzumaoskiego, a take dla poszczeglnych paostw zachodnich zaangaowanych porednio lub bezporednio w polityk danego kraju lub regionu. Dobitnym przykadem jest tutaj konflikt izraelsko-palestyoski nieodcznie towarzyszcy serwisom informacyjnym stacji i odrbnym dziaom poruszajcym polityczne, spoeczne i ekonomiczne aspekty tej kwestii577. Problematyka palestyoska bya szczeglnie widoczna na przykadzie II Intifady w 2000 r., ktrej powodem bya wizyta premiera Izraela Ariela Sharona na witynnym Wzgrzu w Jerozolimie578. Martyrologia narodu palestyoskiego sprawia, e Al-Dazira rozpocza relacjonowanie innych, podobnych konfliktw zbrojnych rozgrywajcych si w krajach arabsko-muzumaoskich. Serwisy informacyjne zaczy wypeniad doniesienia z Afganistanu po inwazji koalicji antyterrorystycznej w 2001 r., a nastpnie raporty z oblonego Iraku w 2003 r. Znaczc rol odegraa w tym wypadku wycznod stacji na relacjonowanie zdarzeo z miejsc, do ktrych nie mieli dostpu zachodni dziennikarze, czsto z uwagi na blokad informacyjn si wojskowych lub zagroenia wynikajce z dziaao zbrojnych w regionie579. Dlatego te znaczna czd zachodnich mediw opieraa si na obrazach i doniesieniach AlDaziry, ktra prezentowaa wstrzsajce zdjcia z bombardowanego Kabulu czy irackich prowincji Al-Anbar, Bakuba czy Faluda bdcych zapleczem politycznym rzdzcej partii Bas i ruchw partyzanckich. Al-Dazira miaa ponadto dostp do obu stron konfliktu jak miao to miejsce w czasie emisji wywiadw z reprezentantami oddziaw Talibw i ich przywdcy muy Umara w Afganistanie580. Analogiczna sytuacja rysowaa si w czasie walk midzy skrajnymi siami religijnymi z Somalii i etiopskimi siami rzdowymi oraz w trakcie niedawnych dziaao zbrojnych w Czadzie jako efekt kryzysu w Darfurze. Na amach Al -Daziry szeroko dyskutowane byy take kwestie spoeczne zwizane z zakazem noszenia chust przez uczennice francuskich szk czy protesty spoeczne wywoane publikacj karykatur proroka Mahometa w zachodniej prasie.
kulturowych. wiadomod, e nawet telefon komrkowy moe posuyd do nagrania zamachu wraz z krtkim komunikatem sprzyja powstawaniu nowych witryn internetowych gloryfikujcych dziaalnod terrorystyczn. Zainteresowanych tym problemem odsyam do niektrych moich artykuw i felietonw, ktre ukazay si na amach portalu ARABIA.pl: M. Styszyoski, Al-Kaida Channel, zob. http://www.arabia.pl/content/view/290787/132/ (26.04.2008). 577 N. Eliades, op. cit., s. 5-6. 578 Serwis BBC powicony problematyce zwizanej z konfliktem izraelsko -palestyoskim, zob. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3677206.stm (27.04.2008). 579 K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera..., s. 11. 580 M. el-Nawaway, A. Iskandar, Al-Jazeera, Westview Press, Cambridge 2003, s. 149.

Strona 189 z 201

Wydaje si, e o penym sukcesie katarskiego koncernu medialnego zdecydowao poczenie tematyki wanej z punktu widzenia odbiorcy arabskiego z nowoczesny mi technikami przekazu. Taka metoda nadawaa szczeglnego charakteru relacjonowanym wydarzeniom i wpywaa na emocje, zmysy i skojarzenia audytorium. Poruszane na antenie zagadnienie nie byoby tak czytelne i emocjonujce gdyby nie odpowiednia oprawa wizu alna i dwikowa przekazu, sugestywne zdjcia, charakterystyczne zblienia kamery, dynamicznod raportu nadawanego zazwyczaj ze zniszczonego lub atakowanego miejsca, zmieniajca si sceneria czy wreszcie melodia wprowadzajca do programu. Rwnie wanym elementem jest wyczuwanie oczekiwao i reakcji potencjalnego odbiorcy. Std czste umieszczanie w reportaach i korespondencjach relacji i komentarzy naocznych wiadkw zdarzenia oraz relacjonowanie bezporednich, ywioowych reakcji zgromadzonych przed kamerami osb. Skutecznod takich technik bya wyranie widoczna w wypadku relacjonowania interwencji zbrojnej w Afganistanie w 2001 r. czy w Iraku w 2003 r. Chocia serwisy Al-Daziry wypeniay obszerne polemiki i reportae przemawiajce za i przeciw dziaaniom zbrojnym w regionie, najwiksze wraenie wywoyway szczegowe i realistyczne obrazy ofiar i zniszczeo wywoanych ostrzaem i bombardowaniami arabskich miast, a take wypowiedzi wiadkw krzyczcych, paczcych i przeklinajcych przed kamerami zachodnie siy zbrojne. Charakterystyczny jest rwnie sposb opisywania niektrych zdarzeo. I tak na przykad informacje o nowych kontraktach inwestycyjnych w Iraku i Afganistanie czy te relacje z wizyty zachodnich delegacji w regionie zostaj uzupenione wiadomociami z ostatnich zamachw terrorystycznych, informacjami o liczbie zabitych i rannych oraz danymi o rodzajach zniszczeo, a take opisami potyczek pomidzy siami koalicji i grupami rebelianckimi. Taki sposb podawania wiadomoci rni si od zachodnich mediw, ktre zazwyczaj poprzestaj na zwizym poinformowaniu odbiorcw o meritum sprawy. Wnoszenie dodatkowych treci w komunikacie Al -Daziry ma zadanie ukazad odmienne oblicza sytuacji panujcej w wymienionych krajach. Z jednej strony paostwo prbuje normalnie funkcjonowad, zapraszajc rne delegacje i podpisujc nowe umowy handlowe, z drugiej za codzienne ycie mieszkaocw dalekie jest od stabilizacji, czego dowodem maj byd niezwizane bezporednio z tematem informacje o ofiarach i dziaaniach zbrojnych. Al-Dazira wpywa w ten sposb na emocje i zainteresowania arabskiej opinii publicznej, ktra z reguy jest niechtna amerykaoskiej interwencji zbrojnej w takich krajach jak Irak czy Afganistan. Innym, dobrym przykadem wiadczcym o dostosowaniu tech niki przekazu do poruszanej tematyki jest znaczcy epizod z II Intifady, kiedy to Al -Dazira wyemitowaa tragiczny film ukazujcy zabicie maego chopca Muhammada ad -Durry i cikie postrzelenie jego ojca w czasie izraelskiego ostrzau w Strefie Gazy581. Silnie oddziaujce sceny ukazujce bezradnego ojca i paczcego chopca kryjcego si przed kulami wywoay ogromne poruszenie arabskiej opinii publicznej i sprawiy, e chopiec sta si mczennikiem i

581

W. Rugh, Arab Mass Media, s. 229.

Strona 190 z 201

symbolem walki o niepodlegod Palestyny582. Wymownym przykadem byo umieszczanie w szkoach i na ulicach okupowanych miast palestyoskich rysunkw i graffiti z podobizn Ad Durra oraz komponowanie pieni i poematw na jego czed583. Kwestia palestyoska staa si rwnie wiodcym tematem jednego z reportay ukazujcego uchodcw palestyoskich palcych egipsk flag. Bya to reakcja na brak dziaao ze strony wadz egipskich na dramatyczn sytuacj na terytoriach okupowanych. Sugestywny obraz by byd moe jednym z bardziej dobitnych sposobw skaniajcych audytorium do refleksji nad losem Palestyoczykw. Ukazywanie wzburzonego tumu, gwatowne reakcje zgromadzonych, okrzyki potpienia, palenie flagi danego kraju to czsty motyw wielu relacji opisujcych i wyraajcych krytyczn opini w imieniu spoecznoci arabsko -muzumaoskiej. Przykadem mog byd w tym wypadku materiay filmowe ilustrujce oburzenie wiernych po publikacji karykatur proroka Mahometa w duoskiej prasie. Sceny ukazujce ponce flagi Danii, liczne manifestacje czy te niszczenie instytucji publicznych i atakowanie europejskich palcwek dyplomatycznych przykuway uwag odbiorcw i ukazyway skal problemu. Odpowiedni obraz by rwnie zasadniczym mottem materiaw informacyjnych ukazujcych prawdziwe oblicze Afganistanu rzdzonego przez Talibw. Al -Dazira, korzystajc z przychylnoci zwolennikw muy Umara, ukazaa akcj wysadzania zabytkowych pomnikw Buddy w Afganistanie, co wywoao powszechny sprzeciw spoecznoci midzynarodowej i licznych instytucji kulturalnych584. Wydarzenie to stao si zarazem pretekstem dla stacji do szerszej dyskusji na temat ikonklazmu w islamie i przypomnienia wydarzeo zwizanych z paleniem zabytkowych meczetw w Indiach585. Z pewnoci zagadnienia zwizane z fenomenem Al-Daziry wymagayby omwienia jeszcze wielu innych zagadnieo zwizanych chodby ze rodkami stylistycznymi i jzykowymi stosowanymi w przekazach medialnych. Niemniej jednak powysze rozwaania dowodz, e katarska stacja telewizyjna zajmuje czoowe miejsce na rynku medialnym w krajach arabsko muzumaoskich. Swoj rang zawdzicza gwnie przeamywaniu barier i monopolu na dostarczanie informacji milionowym grupom odbiorcw na caym wiecie. Prezentowane wiadomoci, felietony i reportae rni si zarazem od zachodnich odpowiednikw zwaszcza, jeli chodzi o ukazywanie szerokiego spektrum danego problemu, nawet przy pomocy kontrowersyjnych lub drastycznych materiaw filmowych. O znaczeniu Al-Daziry wiadczy rwnie fakt, e podawane informacje uwzgldniaj odczucia i nastroje arabskiej opinii publicznej, co jest zazwyczaj pomijanie w zachodnich serwisach usiujcych bardzo czsto uzasadniad lub bronid pewne dziaania, wobec ktrych arabskie spoeczeostwo pozostaje krytyczne. Nie ulega wtpliwoci, e Al -Dazira budzi
582

Materiay prasowe i filmowe powicone Ad-Durra, zob. http://www.pac-usa.org/mohammad_aldurra.htm (27.04.2008). 583 Serwis internetowy zajmujcy si monitorowaniem mediw arabskich, zob. http://www.seconddraft.org/impact_arab_world.php (27.04.2008). 584 M. El-Nawaway, A. Iskandar, Al-Jazeera, s. 149. 585 A. Klecha, Skd tyle nienawici?, Polskie Radio, zob. http://www.polskieradio.pl/krajiswiat/archiwum/TematTygodnia/art.aspx?aid=357&s=TematTygodnia (27.04.2008).

Strona 191 z 201

skrajne emocje. Nikogo jednak nie pozostawia obojtnym na tred i form prezentowanych audycji.

Strona 192 z 201

Noty o autorach
Katarzyna Brataniec absolwentka filozofii i socjologii Uniwersytetu Jagiellooskiego, obronia doktorat w Instytucie Socjologii UJ, bierze udzia w pracy nad interdyscyplinarnym projektem Przemiany spoeczne i reformy polityczne na Bliskim Wschodzie i ich wpyw na relacje wiata islamu z Zachodem w ramach projektu Mistrz finansowanego przez Fundacj na Rzecz Nauki Polskiej. Obecnie pracuje jako adiunkt w Krakowskiej Akademii im. A. FryczaModrzewskiego na Wydziale Nauk Humanistycznych. Robert Czulda asystent w Katedrze Historii Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu dzkiego. Dziennikarz Redakcji Wojskowej w Warszawie oraz tygodnika Polska Zbrojna. Staysta Ambasady RP w Tel Avivie oraz Ambasady RP w Doha. Zajmuje si kwestiami bezpieczeostwa midzynarodowego, szczeglnie w wymiarze militarnym. Autor kilkunastu artykuw naukowych, m.in. w Nowych Sprawach Politycznych, Midzynarodowym Przegldzie Politycznym, Kwartalniku Bellona oraz Przegldzie Wojsk Ldowych. Na stae wsppracuje z magazynami: Stosunki Midzynarodowe i Armia. Steven Ekovich profesor w Katedrze Polityki Midzynarodowej i Komparatywnej oraz w Katedrze Historii Uniwersytetu Amerykaoskiego w Paryu. Absolwent l'Institut des Hautes Etudes de Defnse Nationale oraz Uniwersytetu Kalifornii. Doradca w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Tunezji. Autor licznych publikacji z zakresu stosunkw midzynarodowych oraz monografii Qui est John Kerry? (2007). Komentator telewizyjny, prasowy i radiowy. Katarzyna Grak-Sosnowska doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Socjologii Szkoy Gwnej Handlowej i redaktor portalu ARABIA.pl. Zajmuje si problemami spoecznogospodarczymi wiata arabskiego oraz spoecznociami muzumaoskimi w Europie. Autorka monografii wiat arabski wobec globalizacji (2007) oraz Perspektywy wiata arabskiego w kontekcie Milenijnych Celw Rozwoju (2007), wspautorka materiaw dydaktycznych dla nauczycieli szk ponadpodstawowych W krgu kultury islamu (2007, wersja ang. 2009) oraz Jzyki wiata (2008). Marcin Grodzki arabista i islamista, doktor nauk humanistycznych z zakresu filologii arabskiej, absolwent i pracownik Katedry Arabistyki i Islamistyki Wydziau Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego; tumacz przysigy jzyka arabskiego. Magda Hussain-Pamua absolwentka kierunku Stosunki Midzynarodowe Ekonomiczne w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie. Leo Lefebure ksidz katolicki oraz profesor w Katedrze Teologii Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie. Autor kilkudziesiciu artykuw i czterech monografii: Toward a Contemporary Wisdom Christology: A Study of Karl Rahner and Norman (1988), Life Strona 193 z 201

Transformed: Meditations on the Christian Scriptures in Light of Buddhist Perspectives (1989), The Buddha and the Christ: Explorations in Buddhist-Christian Dialogue (1993) oraz Revelation, the Religions, and Violence (2000) za ktr otrzyma nagrod Pax Christi USA 2001. Redaktor magazynw Chicago Studies oraz The Christian Century. Blanka egowska arabistka i politolog, stypendystka Kuwait University w latach 2002-2004. Doradca ds. bliskowschodnich i tumacz jzyka arabskiego. Autorka ksiki Polityka naftowa paostw arabskich Zatoki Perskiej (2007) oraz Jzyk arabski kurs podstawowy (2008), a take licznych artykuw dotyczcych sytuacji gospodarczej oraz historii wspczesnej paostw arabskich. Ewa Machut-Mendecka profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej; interesuje si literatur, kultur, psychologi, antropologi wiata islamu tradycj i spoeczeostwem tego obszaru ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki kobiety, mediw i kultury popularnej; zajmuje si rwnie jzykiem arabskim i jego dialektami. Opublikowaa m.in. Gwne kierunki rozwojowe dramaturgii arabskiej (1992), The Art of Arabic Drama (1997), Studies in Arabic Theatre and Literature (2000), Oblicza wspczesnego islamu (red. 2003), wiat tradycji arabskiej (2005). Barbara Michalak-Pikulska profesor zwyczajny, kierownik Katedry Arabistyki Uniwersytetu Jagiellooskiego w Krakowie. Wiele lat spdzia w krajach Zatoki Perskiej prowadzc badania naukowe w zakresie literaturoznawstwa arabskiego. Opublikowaa ponad sto artykuw i wiele ksiek, m.in.: w jzyku arabskim: Tradycja i nowatorstwo w twrczoci Layli alUthman (1997), Thurayya al-Baqsami. Midzy pdzlem a pirem (1997), oraz w jzyku angielskim: The Contemporary Kuwaiti Short Story in Peace Time and War 1929-1995 (1998), An Outline of Contemporary Short Story Writings of the Arabian Peninsula (2000), The Modern Poetry and Prose of Oman 1970-2000 (2002), The Modern Poetry and Prose of Bahrain (2006). Katarzyna Pachniak arabistka, pracuje w Katedrze Arabistyki i Islamistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje si muzumaosk teologi, filozofi i teori polityki, ponadto tumaczy wspczesne pozycje powicone islamowi. John E. Peterson doktor nauk historycznych, specjalista w dziedzinie paostw arabskich ze szczeglnym uwzgldnieniem Zatoki Perskiej. Do 1999 r. doradca ds. bezpieczeostwa i obrony przy biurze wicepremiera Sutanatu Omanu. Autor kilku monografii, w tym m.in. Defense and Regional Security in the Arabian Peninsula and Gulf, 1973-2004 (2006), Historical Muscat: An Illustrated Guide and Gazetteer (2007) oraz Omans Insurgencies: The Sultanates Struggle for Supremacy (2007). Przez wiele lat zwizany z Uniwersytetem Arizona oraz Uniwersytetem Durham w Wielkiej Brytanii.

Strona 194 z 201

David B. Roberts absolwent nauk politycznych w University of St. Andrews w Szkocji oraz dyplomacji w Nottingham University, obecnie doktorant. Specjalizuje si w polityce zagranicznej Kataru. Stypendysta brytyjskiego programu Centre for the Advanced Study of the Arab World (CASAW) oraz rocznego kursu jzykowego Qatar University. Odbywa wyjazdu naukowe do Kuwejtu, Syrii i Egiptu. Magdalena Rostron absolwentka anglistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Tumaczka, autorka publikacji o tematyce arabskiej drukowanych m.in. w paryskiej Kulturze, Tygodniku Powszechnym, Gazecie Wyborczej i Polityce. W latach 1991-2005 wykadowca jzyka angielskiego na Uniwersytecie Katarskim w Doha. Od 2005 r. wykadowca literatury angielskiej w Qatar Foundation w Doha. Marcin Styszyoski arabista, adiunkt w Zakadzie Arabistyki i Islamistyki, (Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu). Zajmuje si literaturoznawstwem orientalnym i klasyczn retoryk arabsk, a ostatnio problematyk zwizan ze stylem arabskojzycznych rodkw masowego przekazu. Steven Wright adiunkt na Uniwersytecie Katarskim w Doha, doktor w zakresie stosunkw midzynarodowych na Durham University w Wielkiej Brytanii; absolwent nauk spoecznych i politycznych University of London. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si na polityce gospodarczej i zagranicznej Kataru. Opublikowa ostatnio The United States and Persian Gulf Security (2007) oraz Fixing the Kingdom: Political Evolution and Socio-Economics Challenges in Bahrain (2008).

Strona 195 z 201

Katar: informacja o paostwie

Paostwo Katar (Dawlat Katar) to arabski emirat pooony na Pwyspie Katarskim, stanowicej czd wikszego Pwyspu. Otoczony z trzech stron wodami Zatoki Perskiej, od poudnia graniczy z Arabi Saudyjsk. Nazwa kraju po raz pierwszy pojawia si w mapie Pwyspu Arabskiego sporzdzonej przez Ptolemeusza. Flaga i godo Flaga Kataru skada si dwch barw biaego i kasztanowego, ktre s od siebie oddzielone dziewicioma zbami. Kolor biay symbolizuje pokj. Barwa kasztanowa to symbol krwi przelanej przez Katarczykw, szczeglnie w II poowie XIX w., kiedy toczono walki plemienne. Dziewid zbw odnosi si do Kataru jako dziewitego czonka pojednanych emiratw Zatoki Perskiej, co nastpio po katarsko-brytyjskim traktacie z 1916 r. Warunki naturalne Powierzchnia Kataru obejmuje 11 437 km2, czyli trzykrotnie mniej ni wojewdztwo mazowieckie. Szerokod kraju to jedynie od 55 do 90 km. czna dugod granic ldowych to 60 km (caod z Arabi Saudyjsk), a morskich 563 km. Katar posiada szereg wysp, takich jak Halul, Szerauh, Al-Biszairija, As-aflija i Al-Alija. Katar jest krajem wybitnie rwninnym najwyszy punkt mierzy 103 m (Kurajn Abu al-Bawl). Powierzchnia kraju ma charakter pustynno-kamienisty. Obszary nadajce si do uprawy stanowi mniej ni 2% powierzchni kraju. Pwysep Katarski n ie posiada naturalnych wd ldowych, prcz tak zwanego Morza Wewntrznego (Chur al -Adaid) w strefie przygranicznej z Arabi Saudyjsk. Klimat Pooenie geograficzne sprawia, e Katar cechuje klimat zwrotnikowy wybitnie suchy o bardzo gorcych i dugich okresach letnich (od maja do wrzenia). rednia temperatura w miesicach zimowych wynosi 170C (rzadko spadajc poniej 70C), a letnich powyej 400C. W okresie od padziernika do marca pojawiaj si sporadyczne opady deszczu (rednio 70 -100 mm opadw rocznie). Cyklicznie kraj nawiedzaj potne i gwatowne burze piaskowe. Skromne wody podziemne nie nadaj si do spoycia, dlatego od dawna rozwija si przemys odsalania wody morskiej, ktry pozwala sprostad rosncemu zapotrzebowaniu na wod pitn. Historia Pierwsze lady obecnoci ludzkiej na Pwyspie Katarskim pojawiy si w okoo VIII w. p.n.e. W Ras Abaruk czy Ad-Daasa odnaleziono narzdzia i ceramik pochodzc z wywodzcej si z Mezopotamii kultury Ubajd z 5000-3900 r. p.n.e. Strona 196 z 201

Region suy za istotny punkt przystankowy w dalekich zamorskich podrach, a wraz z rozwojem i podbojami Aleksandra Wielkiego Zatoka Perska stana przed grob podporzdkowania si jego imperium. Katar zwikszy swoje znaczenie w handlu podczas rzdw panujcej w Persji dynastii Sasanidw. Sta si wtedy eksporterem pere oraz wietnej jakoci barwnika purpury. Rozwijano te hodowl koni i wielbdw. W tym okresie Katar znajdowa si pod kontrol wadcy Bahrajnu, ktry przeszed na islam. Nowa religia szybko zadomowia si take i w Katarze, gdzie wypara sabe wpywy chrzecijaoskie. W 1515 r. Katar zosta podporzdkowany Portugalii. Europejczycy rozpoczli wywoenie bogactw regionu, takich jak konie, pery, bursztyn czy te zoto. Wpywy portugalskie trway a do XVII w., gdy kraj znalaz si pod kontrol imperium osmaoskiego. Turecki rzdca Dohy mia szerokie wpywy w miecie szajchowie konsultowali z nim wszelkie istotne decyzje, a mieszkaocy miasta pacili regularne podatki na utrzymanie tureckiego garnizonu wojskowego. W XIX w. obszar Bliskiego Wschodu, a wic take i Katar, znalaz si w strefie zainteresowao Wielkiej Brytanii, ktra chciaa zabezpieczyd szlak morski do Indii. W 1821 r. Brytyjczycy dokonali karnego ataku na Al-Bid (Doha) ze strony morza w odpowiedzi na liczne ataki piratw w regionie. W tym okresie narastaa rywalizacja pomidzy Katarem a ssiednim Bahrajnem. W 1867 r. doszo do walk przeciwko siom szajchw z Bahrajnu i Abu Zabi, w wyniku ktrych powane straty dotkny Wakr i Doh. W odpowiedzi, w czerwcu 1868 r. siy katarskie zaatakoway Bahrajn, jednak otrzymay powane straty. Wtedy to Wielka Brytania podpisaa z Katarem traktat, w ktrym jednoznacznie odrzucono roszczenia Bahrajnu co wadzy zwierzchniej nad Katarem. W 1913 r. Turcja zrzeka si swoich roszczeo co do Kataru. Trzy lata pniej obszar ziem arabskich zosta podzielony pomidzy dwa europejskie mocarstwa Francj oraz Wielk Brytani. W 1915 r. ostatni tureccy onierze opucili Katar, a rok pniej na mocy katarsko-brytyjskiej umowy, Katar zosta protektoratem Wielkiej Brytanii. W zamian za ograniczone gwarancje bezpieczeostwa, szajch Kataru zobowiza si nie utrzymywad stosunkw dyplomatycznych z adnym mocarstwem bez zgody rzdu brytyjskiego. 1 wrzenia 1971 r. nastpca tronu szajch Chalifa Ibn Hamad ogosi pen niepodlegod Kataru. Dwa dni pniej ukad z Wielk Brytani z 1916 r. straci moc, a Katar sta si paostwem suwerennym. W tym samym miesicu paostwo to zostao przyjte do ONZ. Ludnod Katar zamieszkuje obecnie okoo milion osb. Wedug brytyjskich obliczeo z 1908 r., rejon mia zaledwie 27 tys. mieszkaocw. Wzrost zaludnienia czyd naley z odkryciem ropy naftowej i rozpoczciem jej wydobycia w latach 50. XX w. To przycigno do kraju wielu pracownikw zagranicznych, a wzrastajcy poziom ycia i rozwj kraju zwikszy przyrost naturalny. W 1970 r. kraj zamieszkiwao 111 tys. osb, z czego okoo 40% stanowili Katarczycy.

Strona 197 z 201

Pomimo rozpocztego procesu kataryzacji, obcokrajowcy bez obywatelstwa nadal stanowi demograficzn najliczniejsz kategori spoeczn (okoo 4/5 populacji kraju). Imigranci pochodz gwnie z Indii, Pakistanu, Bangladeszu, Nepalu, Egiptu, Palestyny, Jordanii, Iranu, a take paostw zachodnich. Wikszod Katarczykw to Arabowie nieliczna grupa ma korzenie iraoskie lub afrykaoskie. Stolica kraju Doha stanowi najwiksze i praktycznie jedyne miasto, co czyni Katar niemal paostwem miastem. Istniej rwnie porty handlowe i przeadunkowe, takie jak Umm Sa`id, Al Chawr czy Al-Wakra, jednak zdecydowana wikszod ludnoci i przemysu jest skupiona wok stolicy. Religia Dominujc pozycj stanowi islam, ktry jest religi paostwow. Podstaw prawn stanowi prawo muzumaoskie (szariat). Wyznawcy islamu stanowi 77% obywateli (100% wrd Katarczykw, w tym 90% to sunnici). Z powodu napywu imigrantw zarobkowych, pojawiy si take inne religie, z ktrych najbardziej popularne jest chrzecijaostwo (9%). Publikowanie, import oraz dystrybucja niemuzumaoskich ksiek s kontrolowane i dozwolone wycznie na wasny uytek. Dziaalnod misyjna jest zakazana. Pomimo tego Katar zgodzi si na budow chrzecijaoskiej wityni (wsplnej dla wszystkich odamw), nawiza kontakty ze Stolic Apostolsk i ydowskimi rabinami. Ustrj Katar jest dziedziczn monarchi absolutn (emiratem), w ktrej wadza naley do emira z dynastii Al Sani (ang. Al Thani). Nie ma partii politycznych, a stanowiska publiczne s rozdzielane decyzjami emira. Znamienne jest, e zmiany na najwyszych szczeblach czsto dokonuj si w wyniku detronizowania lub aresztowania. W 1972 r. w wyniku paacowego przewrotu do wadzy doszed Chalifa ibn Hamad. Podobnie byo w 1995 r., gdy syn obali wasnego ojca. Od dojcia w 1995 r. do wadzy obecnego wadcy, Katar wszed na drog liberalizacji politycznej i gospodarczej. W 1999 r. przyznano kobietom bierne i czynne prawa wyborcze, przeprowadzajc jednoczenie pierwsze wybory do 29-osobowej rady. W wyborach z 2003 r. do rady wesza kobieta stajc si tym samym pierwsz kobiet w caej Zatoce Perskiej, ktra obja tak wysokie stanowisko w paostwie. W tym samym roku przyjto now konstytucj, a pierwszej kobiecie wrczono ministerialn nominacj. Podzia administracyjny Kraj jest podzielony na 10 prowincji (baladija), ktre dziel si na 87 stref: Doha, AlGhuwarijja, Al-Dumalijja, Al-Chawr, Al-Wakra, Ar-Rajjan, Darijan al-Batna, Madinat aszSzamal, Musajid, Umm Salal. Stolic kraju jest Doha (ad-Dauha). Stosunki midzynarodowe

Strona 198 z 201

Katar od samego pocztku zaangaowa si w proces tworzenia Rady Wsppracy Paostw Zatoki (GCC Gulf Cooperation Council). Jest take czonkiem wielu organizacji midzynarodowych, w tym: Organizacji Narodw Zjednoczonych, Organizacji Krajw Eksportujcych Rop Naftow (OPEC), Organizacji Arabskich Krajw Eksportujcych Rop Naftow (OAPEC), Ligi Arabskiej, Midzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF), Banku wiatowego, Organizacji Konferencji Muzumaoskiej (OIC). Katar posiada ponad 40 ambasad i 6 konsulatw generalnych na caym wiecie. Chocia Polska popara w 1971 r. proklamowanie niepodlegoci przez Katar i wniosek o przyjcie do ONZ, to formalne stosunki dyplomatyczne nawizano dopiero we wrzeniu 1989 r. Ambasada RP w Doha rozpocza swoj dziaalnod we wrzeniu 2006 r. Od 2008 r. w Warszawie funkcjonuje Ambasada Kataru. wita Dzieo niepodlegoci jest obchodzony 3 wrzenia. Obchodzi si rwnie wita muzumaoskie, liczone wedug kalendarza muzumaoskiego: Nowy Rok, Id al -Fitr (wito Przerwania Postu na zakooczenie miesica ramadanu) oraz Id al-Adha (wito Ofiar). Finanse Walut narodow Kataru jest rijal (oznaczenie midzynarodowe: QAR lub QR), ktra zastpia uywane wczeniej waluty obce, przede wszystkim brytyjskiego funta szterlinga. A do 1966 r. oficjaln walut bya indyjska rupia. A do 1973 r. Katar z Dubajem emitowa wsplnego rijala, jednak w tym samym roku rozpocz emisj wasnej waluty. W 1981 r. i 1996 r. (wtedy powoano Katarski Bank Centralny) dokonywano kolejnych emisji pienidza. Ostatnia emisja waluty nastpia w 2003 r. Od 1980 r. rijal utrzymuje sztywny kurs do dolara, ktry wynosi 3,65 QAR za 1 USD . Gospodarka Gospodarka Kataru przesza niezwyke przeobraenie w cigu kilkudziesiciu, a nawet kilkunastu lat. Przed odkryciem ropy naftowej, Katarczycy zajmowali si przede wszystkim poowem ryb i pere, budow statkw i eglug. Katar stanowi rwnie wany punkt przystankowy dla wielu morskich ekspedycji. Chocia ropa naftowa zostaa odkryta w Katarze jeszcze przed wybuchem II wojny wiatowej, to jej wydobycie rozpoczto dopiero w 1949 r. Obecne zasoby ropy naftowej s bardzo mae w porwnaniu z krajami regionu (najnisze ze wszystkich krajw OPEC). Szacuje si, e Katar ma okoo 15 miliardw baryek ropy naftowej. Najwaniejszym bogactwem kraju jest gaz ziemny. W Katarze znajduj trzecie na wiecie po Federacji Rosyjskiej i Iranie zasoby tego surowca szacowane na 910 trylionw stp szeciennych. Wedug szacunkw wadz katarskich, Katar posiada 14,4% wiatowych zasobw, ktre wystarczyyby caej gospodarce wiatowej na kolejnych 200 lat. W przyszoci Katar ma stad si najwikszym eksporterem skroplonego gazu (LNG) na wiecie (obecnie zajmuje sidme miejsce).

Strona 199 z 201

Udzia surowcw energetycznych w PKB wynosi okoo 50%, a w eksporcie 85%. Podobnie jak inne paostwa, Katar stara si zdywersyfikowad swoj gospodark, rozwijajc takie dziedziny jak: bankowod i finanse, czy turystyka luksusowa. Niezalenie prowadzi znaczce inwestycje w infrastruktur oraz instytucje nauki i kultury. Sport Katar to organizator licznych imprez sportowych, ktre co roku przycigaj tysice goci. W Doha goszczono midzy innymi XV Igrzyska Azjatyckie, turniej ExxonMobil Open. Od 1998 r. Qatar Masters znajduje si na licie golfowych wydarzeo w ramach PGA. Co roku odbywaj si wycigi Qatar International Rally. Najwiksze tenisistki wiata uczestnicz w Qatar Total Open, a motocyklici w MotoGP. W kraju istnieje te wiele klubw sportowych zrzeszajce tak mczyzn, jak i kobiety. W tym maym paostwie powstao 20 klubw pikarskich, z ktrych kady posiada nowoczesny stadion. Jeden z nich Khalifa Stadium moe pomiecid a 50 tys. widzw. Olbrzymie pienidze przycigaj do emiratu wielkie nazwiska ze wiata pikarskiego. W Katarze grali tacy pikarze jak Gabriel Batistuta (Argentyna), Jay-Jay Okocha (Nigeria), Tony Popovic (Australia), Jacek Bk (Polska), Joseph Guardiola (Hiszpania), Taribo West (Nigeria), Stefan Effenberg (Niemcy), Emile Mpenza (Belgia), Sonny Anderson (Brazylia), Mario Basler (Niemcy), Frank i Ronald De Boer (Holandia), Fernando Hierro (Hiszpania), Marcel Desailly (Francja), Christophe Dugarry (Francja), Francisco Lima (Brazylia), Frank Lebouf (Francja) i Romario (Brazylia). Moliwod uprawiania rnych sportw oferuj take katarskie hotele i kurorty. S to m.in.: jazda na skuterach wodnych, aglwki, rajdy po pustynnych wydmach, jazd konn, polowania sokow, nurkowanie i surfing.

Strona 200 z 201

CONTENTS
Introduction 4

ECONOMY
Katarzyna Grak-Sonowska, Toward Diversification: Qatars Economic Policy Blanka gowska, New Technologies in Qatari Natural Gas Industry Magda Hussain-Pamua, Privatisation in Qatar 7 17 25

POLITICS
John E. Peterson, Qatar and the World: Branding for a Micro-State Steven Wright, The Foreign Policy of Qatar: Geopolitics and Strategic Pillars David B. Roberts, Qatar and the Search for Security Robert Czulda, Military policy of Qatar Steven Ekovich, Qatar and the United States 37 54 71 84 95

SOCIETY
Katarzyna Grak-Sosnowska, Women in Public Life: Education, Economy and Politics Katarzyna Brataniec, Toward Modernity: Educational Problems in Qatar Magdalena Rostron, Qatar Foundation: Activity and Education Models Leo Lefebure, Interreligious Relations in Qatar Marcin Grodzki, Christians in Qatar 105 114 123 132 140

CULTURE
Katarzyna Pachniak, Symbol of Qatar: Poet and Orator Qatari ibn al Fuja'a Barbara Michalak-Pikulska, Contemporary Literature in Qatar Ewa Machut-Mendecka, Golden Ball Falling into Blue Water (Mythology of Al Jazeera) Marcin Styszyoski, Power of Persuasion in Al Jazeera's Programmes Brief Bio Notes Qatar: General Information 146 158 168 183 193 196

Strona 201 z 201