Elbieta Sujak

psychologii komunikacji
Wydawnictwo WAM Krakw 2006

Wydawnictwo WAM, 2006

Redakcja Henryk Macho Projekt okadki Andrzej Sochacki Opracowanie komputerowe Edycja, tel 012 284 30 28 I S B N 83-7318-669-7

WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 KRAKW tel. 012 62 93 200 * fax 012 429 50 03 e-mail: wamlSiwydawnictwowam.pl DZIA HANDLOWY tel. 012 62 93 254, 012 62 93 255, 012 62 93 fax 012 430 32 10 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIGARNI INTERNETOWEJ http://WydawnicrwoWam.pl tel. 012 62 93 260 Drukarnia Wydawnictwa WAM u!. Kopernika 26 - 35-501 Krakw

Spis treci
Wprowadzenie 7 Nie mona nie komunikowa 11 Spostrzeganie 15 Podobiestwa i odrbno 18 Akceptacja 21 Suchanie 26 Anatomia komunikatu 36 Odbir komunikatu - wypowiedzi 38 Spostrzeganie siebie w procesie komunikacji 43 Co znaczy dla mnie sowo ja" - Ja" realne i ja" idealne 46 Potrzeby ludzkie 50 Potrzeby elementarne 51 Potrzeby wysze 55 Uczucia 61 Czy uczucia s dobre" i ze"? 63 ja i moje uczucia 65 Nie wartociujcy podzia uczu 66 Uczucia w komunikacji midzyosobowej 67 Wyraanie uczu 70 wiadomo w procesie komunikacji 74 Sowa ja" i ty" w komunikacji 77 Manipulacja w komunikacji midzyosobowej 81 Blokady komunikacji 85 Psychologia komunikacji a rozwj osobowy 89 Literatura 95

Wprowadzenie
Pojcie psychologii komunikacji nie upowszechnio si jeszcze na tyle, by mona zrezygnowa ze wstpnego objanienia. Kiedy kto zapyta mnie nawet, czy chodzi 0 komunikacj samochodow czy kolejow... Rozpoczn wic od psychologii: Wyonia si z filozo fii, jako jej ga zajmujca si yciem psychicznym czo wieka, w XIX. wieku szukajc - podaj to w ogromnym skrcie i uproszczeniu - odpowiedzi na pytanie: jaki jeste czowieku? W XX. wieku skierowaa swoje zaintereso wanie ku medycynie, a cilej fizjologii mzgu, wypraco wujc metody pomiaru poszczeglnych funkcji, badajc procesy rozwojowe i ich uwarunkowania. Rwnolegle w tym samym okresie powstaa ga psychologii nazy wajca si psychoanaliz, ktra stawiaa pytanie: Dla czego jeste taki, jaki jeste, czowieku?" poszukujca odpowiedzi na nie w indywidualnej historii ycia kade go czowieka. Jednoczenie staraa si leczy zaburzenia, zwane nerwicami, korygujc skutki traumatycznych prze y z przeszoci. Tak powstaa prowadzona przez wielu 1 wielokrotnie modyfikowana w swych metodach psycho terapia. Jej dowiadczenia pozwoliy na stwierdzenie w drugiej poowie XX. wieku - e istotnym czynnikiem leczcym jest relacja, jaka wie leczcego psychologa i jego pacjenta. Std ju prosta droga do skoncentrowaniu

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

uwagi na cechach tej relacji, a nastpnie na tym, co j tworzy: kontakt psychiczny wyraajcy si mow zarw no zawierajc sowa, jak i gesty, mimik, czyli mow ciaa. I to znaczy wanie sowo komunikacja - pocho dzce od aciskiego communio - uczestnictwo, wi, to, co czy. Komunikowa co komu to znaczy dzieli si z nim jak myl, wiedz, spostrzeeniem, prosi o co, zleca jakie zadanie, wypowiada opini, wydawa po lecenia itp. Tak wic psychologia komunikacji zajmuje si tym, co rozgrywa si midzy osobami. Ta nowa ga psychologii nie zajmuje si cechami osobowymi uczestnikw komu nikacji, rezygnuje z diagnostyki osobowoci - bada sam proces komunikacji. Owocem tych bada jest wane odkrycie, e obserwo wane tak czste kryzysy i zaniki wizi midzyludzkich (maeskich, rodzinnych, przyjacielskich) bywaj raczej skutkiem zaburze komunikacji anieli cech osobowych ich uczestnikw. Dowiadczenia psychoterapii ukazay take, e samo wprowadzenie zmian w sposobie komunikacji i objcie jej peniejsz wiadomoci biec pozwala wpywa korygujco na relacje panujce midzy osobami a take co bodaj najwaniejsze - zapobiega kryzysom wizi midzyludzkich. O tym, e wanie pozytywne wizi - nazwijmy je najwaniejszym w yciu czowieka sowem mio stanowi o tym, czy ludzkie ycie jest szczliwe, wie kady z nas. Dlatego warto je pielgnowa i uczy si zapobiegania zaburzeniom wizi. Trzeba take wiedzie, jakie treci niesie komunikacja, e jest wyrazem potrzeb i uczu, przekazywania przekona o wartociach i oce-

WPROWADZENIE

nach. Psychologia komunikacji wypracowaa bardzo sku teczne narzdzia dla pielgnowania wizi, ktre warto pozna i nauczy si nimi posugiwa. 1 temu wanie ma suy ta ksika, zawierajca dowiadczenia i program stanowicy przez wiele lat materia prowadzonych prze ze mnie warsztatw", ktre teraz mam odwag nazwa warsztatami mioci bliniego w codziennoci ycia.

Nie mona nie komunikowa

To zdanie tytuowe moe wydawa si nazbyt kate goryczne, tym bardziej e nieraz zdarza nam si usysze czyj wypowied: ,Ja z X-em nie rozmawiam" albo my nie rozmawiamy ze sob". Taka wypowied jednak ko munikuje o wyranym odcinaniu si od jakiegokolwiek kontaktu, a czasem niedwuznacznie o wrogoci. Stanowi wic tym samym komunikat wyjtkowo bogaty w treci! Z punktu widzenia psychologii komunikacji wszystko co spostrzegamy w wygldzie i zachowaniach otaczaj cych nas ludzi to komunikaty. Wikszo z nich jest za mierzona, niekiedy starannie dobrana, wiele jednak to komunikaty niewiadome, czasem sprzeczne z zamierze niami nadawcw. Sam mj wygld zewntrzny, sposb ubierania si, po ruszania i gestykulacja, mniej lub bardziej kontrolowany wyraz twarzy, brzmienie gosu, ton, jakim si posuguj w wypowiedziach - wszystko to s komunikaty! Naprawd, nie mona nie komunikowa! Gdy w czasie podry pocigiem zaszywam si w k cie przedziau i odgradzam si od wsppasaerw pach t gazety, komunikuj im jednoczenie, e nie ycz so bie rozmowy i chc pozosta sama ze swoj lektur albo rozmylaniem. Tak te zapewne ten komunikat zostanie odebrany przez wsppasaerw. Osoby o usposobieniu

12

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

towarzyskim, lubice umila sobie podre rozmowami odbior ten komunikat jako odrzucenie i demonstracj, np. zarozumiaoci. Inni o usposobieniu bliszym moje mu komunikatowi przyjm go z ulga jako zwalniajcy ich z gotowoci do wymiany spostrzee i pozwalajcy na swobodne zapadnicie w drzemk. Skoro wic wszystko, co jest dostpne spostrzeganiu jest komunikatem, dobrze bdzie poczyni pewne rozr nienia, dokona jakiej systematyki komunikatw. Moe my je podzieli najpierw na: ~- sowne, wyraane za pomoc sw i zda, oraz - bezsowne, dostpne spostrzeeniom zarwno su chowym (ton gosu, jego natenie, impulsywne akcen towanie, czy np. cedzenie sw") jak i wzrokowym, po przez gestykulacj, wyraz twarzy, postaw ciaa. Moemy najoglniej powiedzie, e w komunikacji uczestnicz spostrzeenia wszystkich zmysw. W najw czeniejszym dziecistwie czowieka gwnym zmysem komunikacji jest przecie miujcy dotyk. Stosujc inne kryterium podziau, mona wyrni komunikaty: - wiadomie zamierzone albo - niewiadome, niezamierzone. Dotyczy to zarwno komunikacji sownej jak i bez sownej (nazywanych take komunikacj werbaln i nie werbaln) - a zwaszcza tej ostatniej. Ile to razy prze ywamy, e starannie dobrane sowa i zdania nie zostay przyjte tak, jak tego oczekiwalimy. Przyczyn tego mo ga by ich niespjno z towarzyszcym komunikatem bezsownym, gestem czy sprzecznym z treci sw wyrazem twarzy. Sprzeczno obejmuje sowa i wyraz

NIE M O N A NIE K O M U N I K O W A

13

twarzy. Dostpny wzrokowo bezsowny komunikat zo stanie odebrany jako pierwszy i decydujcy o wraeniu odbiorcy. Podkrelmy dla lepszego zapamitania: komu nikat wzrokowy dociera z prdkoci wiata, sowny na tomiast z prdkoci gosu, a wic o wiele wolniej. I ten wczeniejszy ma z reguy wiksz si przebicia i wydaje si by bardziej wiarygodny! Niespjno komunikatw niepokoi odbiorc, ktry skonny jest dopatrzy si w nim jakiego faszu. Zasada: nie mona nie komunikowa" apeluje o moje zaangaowanie, o moj wiadomo w procesie komu nikacji. Mona powiedzie, e apeluje o wiksz u wa no. Nie jest to miy apel dla czowieka rozmiowanego w postawie luzu psychicznego, swobodzie bycia, lub po prostu kogo ograniczajcego swojuwag do poprawne go sownictwa i zrozumiaoci zda, zarwno tych odbie ranych jak i wypowiadanych. Gdy czasem czuj si nie zrozumiana, albo co gorsza le zrozumiana, przewanie mam skonno wini o to odbiorcw moich komunikatw. Klasyczny, peen preten sji zwrot: on/ona mnie nie rozumie" wiadczy o wiele bardziej przeciwko wypowiadajcemu si, anieli o oso bach nie rozumiejcych. W gruncie rzeczy ujawnia si w ten sposb kolejna zasada psychologii komunikacji: Aby zosta zrozumia nym, trzeba by zrozumiaym, to znaczy nie tylko sta rannie dobiera sowa, ale take zadba o spjno ele mentw sownych i bezsownych komunikatu. W ten sposb ulega zakwestionowaniu przekonanie o atwoci i prostocie tak elementarnej postaci kontaktu midzyludzkiego, jakim jest rozmowa. To moe oczywi cie zniechca - naruszeniu ulega bowiem moja ukocha-

14

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

na spontaniczno i swoboda. Co, co zdawao si by dotychczas zupenie proste - przynajmniej na co dzie i w relacjach z bliskimi - zaczyna si komplikowa. Dla mnie osobicie ta komplikacja okazaa si tym razem roz wojem i doskoleniem. 1 dlatego warto byo brn dalej w temat psychologii komunikacji.

wiczenie
To pierwsze wiczenie dotyczy bdzie uwanoci. Wybierz ze swego otoczenia osob, z ktr kontakt sprawia Ci trudnoci. Potraktuj swoj komunikacj z t osob jako swoje osobiste laboratorium komunikacji. Powi jej szczegln uwag. wicz proponowane kolejno sposoby komunikowania si - zachowaj cierp liwo i wytrwao

Spostrzeganie
Podstaw komunikacji jest spostrzeganie za pomoc zmysw. Musz najpierw kogo zobaczy, usysze, moe take poczu jego zapach, albo go dotkn, eby sta si on dla mnie obecny tu i teraz, abym zwrcia na niego uwag. Z moim spostrzeganiem sprzone s liczne procesy psychiczne, jak np. rozpoznawanie rzeczy i osb znanych. Wobec nieznanych narzucaj mi si przede wszystkim podobiestwa do osb znanych, a take ocenianie pod rnymi wzgldami. Moe to by: ocena estetyczna, po rwnywanie z rnymi funkcjonujcymi wewntrzpsychicznie kryteriami, np. dotyczcymi panujcej mody, przyjtymi w moim rodowisku zwyczajami, wyznacz nikami stosownoci w danej sytuacji, a nawet wartoci materialnej np. odziey, jej stanu zuycia czy schludnoci i inne, zreszt niezliczone. Narzucaj si one samorzutnie, nawet niewiadomie i tworz pewien obraz spostrzeganej osoby. Na tej podstawie tworz w sobie jakie wyobrae nie, ktre w zestawieniu z moimi oczekiwaniami przyj muj jako obraz rzeczywistoci. Szczeglnie wanym wtrtem" w moim spostrzega niu jest ocenianie. Moje spostrzeenie zostaje byskawicz nie poddane licznym pomiarom i porwnaniom, dokonuj jakiej kwalifikacji i to, co ostatecznie pozostaje we mnie jako poznanie, jest bardziej moim wasnym wytworem

16

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

anieli obiektywnym obrazem spostrzeganej osoby, czy rzeczy. Tak postrzegana osoba podoba mi si, albo nie, spenia moje oczekiwania, albo nie. Taki proces spostrzegania jest czym nabytym, wy uczonym w dotychczasowym yciu czowieka i sprawia, e spostrzeganie jest skrajnie subiektywne. Wiedz co o tym badacze i prowadzcy przesuchania wiadkw jakiego zdarzenia, gdy wielu ludzi przedstawia bardzo rnorodne obrazy tego samego faktu. Nie jest nam atwo uwolni si od odruchowego oce niania postrzeganego obiektu, a byaby to dla rozwoju ko munikacji cecha bardzo cenna. Uzyskane czyste spostrze ganie - to znaczy uwolnione od oceniania - pozwolioby nam poznawa bezinteresownie, bez zagroenia ocenami i - co bardzo czsto za tym idzie - uprzedzeniami wobec innych ludzi. Uprzedzenia bowiem to wanie spontanicz ne podwiadome negatywne oceny, niezgodno obrazu z oczekiwaniami, niepokj jaki budzi si wobec czego niejasno zagraajcego. Spostrzeganie wolne od ocen jest przede wszystkim cech spostrzegania dziecicego, kierowanego czystym zainteresowaniem. Podobnie wolne od ocen spostrzega nie dorosych mona by nazwa kontemplacyjnym - gdy spostrzegany przedmiot czy osoba oddziauje na mnie nie budzc skojarze z niczym innym, z niczym nie jest tak e porwnywana i nie oceniana. Mona powiedzie, e spostrzegajcy nie zawaszcza tego, co spostrzega; prze ciwnie, pozwala si owadn, jakby wydaje siebie temu, co jest przedmiotem jego uwagi. Tak patrzymy na dziea natury czy sztuki, tak te suchamy wielkiej muzyki. Gdy w ten sposb spostrzegamy drugiego czowieka, czuje si on przed nami wolny, zaakceptowany i nieskr-

SPOSTRZEGANIE

17

powany (naszymi oczekiwaniami i ocenami!). Czy jednak potrafimy powrci do takiego spostrzegania czowieka? Wymaga to bdzie od nas wiadomie podjtego wysiku wyuczenia si tego.

wiczenie
Staraj si w przebiegu rozmowy zachowa kontakt wzrokowy z osob, z ktr rozmawiasz, okazuj gestem zainteresowanie. Staraj si odczyta spostrzeganiem mowy ciaa, co przeywa twj rozmwca.

ABC psychologii komunikacji - 2

Podobiestwa i odrbno
Po rozwaeniu relacji, jaka czy spostrzeganie i wy obraenia warto moe jeszcze powici troch uwagi temu, jak kojarz mi si spostrzeenia z posiadanymi za sobami pamici i dowiadczenia. Rejestrujc kolejne spo strzeenia, zupenie niewiadomie wczam je w pewne zbiory na zasadzie podobiestwa. Ogldajc jaki przed miot, osob czy obraz po raz pierwszy, automatycznie pytam o to, do czego - ju wczeniej poznanego - jest on podobny. Obraz niezrozumiay budzi we mnie pytanie: co to ma by?" Jake czsto pojawia si takie pytanie u kogo, kto zwiedza wystaw abstrakcyjnego malarstwa! Szuka si wtedy tabliczki z tytuem dziea lub jakiego tekstu objaniajcego. Dzieci i ludzie prostolinijni nawet gono wyraaj swoje zakopotanie l ub wyliczaj swoje skojarzenia dotyczce podobiestw. Mamy tu do czynie nia z pewnym automatyzmem segregowania spostrzee, porzdkowania ich, czenia w grupy. Automatyzm ten dotyczy wszystkich spostrzee zmysowych. Kiedy obce dziecko przybliyo si do mnie i nagle przytulio mwic: pachniesz jak moja mama". Kto inny powie: tak sam broszk miaa moja babka", albo tak jak pani, czesaa si moja kuzynka". To elementarne podo biestwo wraenia pociga za sob dalsze skutki - mia nowicie obdarza aktualnie spostrzegany przedmiot czy

PODOBIESTWA I O D R B N O

19

osob cechami i doznaniami dotyczcymi przedmiotu, do ktrego to nowe spostrzeenie jest wedug mnie po dobne, nawet gdy w rzeczywistoci takiego podobiestwa nie ma. Na tej zasadzie przenosi si na nowo poznawane osoby, miejsca i wydarzenia trwae elementy uczuciowe, np. sympatie, antypatie, uprzedzenia, nieufnoci a take oczekiwania i zupenie nie uzasadnione nadzieje. Ponie wa ma to ogromne znaczenie dla losw nawizywanych relacji, warto uwiadamia sobie istnienie w tym zjawi sku podobiestwa pewnych zagroe. Aby im zapobie ga warto przyj zasad odrbnoci wszystkich nowych spostrzee jako stojc ponad spontaniczn zasad po dobiestwa. W ten sposb podstawowa zasada komunikacji: ja jestem ja, ty jeste ty, ja nie jestem ty, ty nie jeste ja" zostanie rozszerzona na wszystkie nowe spostrzeenia do tyczce osb i wydarze. Zasada ta nic nie ujmuje moim yciowym dowiadczeniom, w ktrych takiej zasadzie podobiestwa mog wiele zawdzicza i pewnie jeszcze niejednokrotnie ona si sprawdzi, jednake uwolni mnie od zdeterminowania moich wyobrae i postaw od tego prawa; pozwoli mi na wiksz wolno i otwarcie si na to, co nowe i nowo poznane. Zaoenie odrbnoci uwolni mnie take od pewnych uoglnie poznawczych wyraajcych si sowami ka dy" zawsze", wszyscy" - niekiedy przesdzajcych o tym, jak zajm postaw wobec nowo poznanych osb, a przez to determinujcych losy moe wanych relacji midzyludzkich. Zapewne nie bdzie atwo przej na pozycj zaoenia innoci, niepodobiestwa, pozwoli drugiemu by sob, czyli by innym ni ten, kogo mi wygldem, gosem, moe gestami przypomina, innym ni

20

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

ja, ni wszyscy. Trzeba bdzie poczeka, a zechce mi siebie bliej zaprezentowa a potem przyj t prezenta cj bez przykadania do niej jakichkolwiek podobiestw. Wane jest to szczeglnie wtedy, gdy kto mi si bardzo podoba i wyobrania przystraja go w cechy podane, oczekiwane albo po prostu wynikajce z przypisywanego podobiestwa. Pozwoli mi to unikn zaskocze: myla am, e i ty...", rozczarowa typu: przecie wszyscy...", przecie kady...", to si kademu podoba". W trwalszych relacjach to zaoenie odrbnoci moe zapobiec spontanicznym usiowaniom przerabiania" czowieka na wzr dyktowany jakim podobiestwem W przeciwiestwie do spontanicznej zasady podo biestwa, zasada odrbnoci wymaga wiadomego zao enia i przestrzegania - a przedtem wyuczenia: to co jest podobne, jest inne. Zawsze.

wiczenie
Czy zdarza ci si irytacja z powodu tego, e kto nie domyli si, e czego potrzebujesz, aibo czego ocze kujesz, albo co powinien zrobi w jakiej sytuacji? Czy wiele jest problemw ycia, ktre uwaasz za oczy wiste, ktre kady powinien rozwizywa tak jak Ty? Zdarza ci si wyraa niezadowolenie z powodu czy jej odrbnoci mylenia i oceniania? Pamitaj: w psy chologii komunikacji obowizuje zasada odrbnoci i niedomylnoci!

Akceptacja
Akceptacja to nowe sowo, niezwykle wane zarw no gdy chodzi o mio jak i o psychologi komunikacji. Dosownie: akceptowa" znaczy zgadza si na to, co akceptuj. Pokrewne sowo aprobata" wyraa wicej, a mianowicie pochwa, uznanie. W codziennoci czsto zaciera si rnica midzy tymi sowami. Wtedy akcepta cji przypisujemy take uznanie. Tymczasem mog akcep towa take i to, co nie koniecznie zasuguje na uznanie czy pochwa. Akceptowa znaczy gwnie przyj, po zwoli by (przedmiotom lub czowiekowi) takim, jakim jest aktualnie i w ogle. Tak rozumiana akceptacja jest akceptacj bezwarunkow. Tak akceptuj swoje dzieci rodzice, tak akceptuje si przyjaci. Inny charakter ma akceptacja, ktra stawia jakby wa runki: akceptuj ci, jeeli...". To akceptacja warun kowa. Dziecko spotyka si z ni najpniej w szkole ze strony nauczyciela: akceptuj ci, gdy bdziesz spokoj nie siedzia w awce, uwaa na lekcji i odrabia zadania domowe." Podobnie w caym yciu spoecznym: otrzy muj akceptacj, gdy zachowuj normy obowizujce w spoecznoci, pac podatki i nie naruszam uprawnie wspobywateli. Akceptacja warunkowa cechuje relacje w ukadach hierarchicznej nierwnoci, takich jak na-

22

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

uczyciel - ucze, zwierzchnik - podwadny, pracodaw ca - pracownik, czasem take urzdnik - petent itp. Akceptacja jest przedpolem mioci bliniego, a take warunkiem dobrej komunikacji. Podkrelam: akceptacja, nie aprobata. Akceptowa drugiego czowieka to znaczy praktycznie, pozwala mu by, jakim jest, ze wszystkim co stanowi jego wyposaenie a take baga psychiczny, a wic uzdolnienia, zalety i wady, jego dokonania i niedokonania, sukcesy yciowe i poraki, zasugi i przewiny. W aktualnej teraniejszoci dotyczy to take jego nastroju uczuciowego: pogody ducha, ale te pospnego zniech cenia. Dopiero na gruncie takiej bezwarunkowej akcepta cji moe rozwin si dobra komunikacja, a take zrodzi si mio. Taka zdolno do akceptacji bezwarunkowej nie powstaje atwo, wymaga bowiem wczeniejszego doznania takiej akceptacji od innych, z zewntrz. Wik szo ludzi doznaa jej we wczesnym dziecistwie, wraz z mioci rodzicw i dziki niej dokonaa take akcepta cji siebie samych, a to dopiero sprawia, e potrafi take obdarowa swoj akceptacj innych ludzi. Droga rozwoju zdolnoci do akceptacji przebiega wic od zewntrz do wntrza ycia psychicznego, by z kolei sta si zdolno ci okazywania akceptacji na zewntrz. Trudniej, gdy komu poskpiono akceptacji bezwarun kowej na pocztku ycia, gdy stale napotyka na stawiane mu trudne do spenienia warunki, gdy musia na akcep tacj zasugiwa, a przez to take mia trudnoci z za akceptowaniem siebie, ustawicznie wewntrznie i sobie samemu stawiajc warunki. Takiemu czowiekowi trudno przychodzi rezygnowa ze stawiania warunkw take in nym ludziom - wydaje mu si, e moe akceptowa tylko tych, ktrzy te warunki speniaj. Taka postawa bardzo

AKCEPTACJA

23

utrudnia rozwj pozytywnych relacji midzyludzkich, wizi rodzinnych i wsplnotowych. Dla czytelnika tych rozwaa wane jest, by zda so bie spraw z wasnej postawy: czy akceptuje siebie bez warunkowo, czy by tak akceptacj obdarowany i czy potrafi pozwoli innym by takimi, jakimi s, bez we wntrznego stawiania im wymaga i czy od ich wype nienia uzalenia swoj dla nich akceptacj. Zakres akceptacji obejmuje caego czowieka - a wic jego cielesno, granice jego moliwoci, jednoczenie jego zdolno do dziaania, zdolno dokonywania przez niego wyborw a take jego odrbno (inno) i wizi uczuciowe z innymi ludmi. Tylko taka akceptacja, ktra obejmuje wszystkie te elementy przeywana bywa jako pena. Wyczenie z akceptacji jakiegokolwiek elementu bywa odbierane jako brak akceptacji. Jest w nas jaki dodatkowy zmys, specjalnie nasta wiony na odbir akceptacji. Bardzo szybko w kontakcie z drugim czowiekiem czujemy si albo przyjci przez niego, czyli zaakceptowani, albo orientujemy si, e sta wia si nam - bezsownie! - a w dodatku niewiadomie warunki, albo tez odmawia akceptacji. Od tego, czy czuj si akceptowana, czy nie, zaley przebieg komunikacji - nie tylko zreszt aktualnej komu nikacji, ale caej relacji midzyosobowej. Wanie dlatego nazywam akceptacj przedpolem mioci bliniego. Midzy akceptacj a mioci istnieje co na ksztat sprzenia zwrotnego: w atmosferze akceptacji moe rozwija si mio - mio take dyktuje akceptacj, pozwala przyj drugiego czowieka bez zastrzee. Mi o pozbawiona atmosfery akceptacji powoli umiera. Wida to najwyraniej, gdy chodzi o mio erotyczn.

24

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Jej pocztkiem bywa co znacznie gwatowniejszego ni akceptacja, mianowicie podziw, zachwyt, fascynacja znieksztacajca spostrzeganie, przelepiajca wady, tak gwatowna jak i nietrwaa. Gdy fascynacja w y g a s a - a za wsze wygasa, gdy jej przedmiot stanie si uczestnikiem ycia codziennego - razem z ni, gdy brak akceptacji bez warunkowej, wygasa i mio. Std tyle bolesnych roz czarowa, pretensji i ranicych oskare, gdy przyczy ny wygasania uczucia szuka si w czowieku kochanym przedtem tak gwatownie i bezkrytycznie. Susznie rodzi si pytanie o to, co robi, by obj ak ceptacj, okazywan drugiemu uwan wiadomoci, wierzc, e suy ona pielgnowaniu wizi, rozwojowi mioci. Jest wiele sposobw okazywania akceptacji. Naj prostszym jest ofiarowanie czowiekowi czasu: w tym darowanym czasie mona okazywa gestem i sowem szacunek. Najprostszym gestem szacunku bdzie uwa ne suchanie wypowiedzi. Wanym elementem akcep tacji jest akcentowanie wolnoci osoby, liczenie si z t wolnoci, a take koncentracja uwagi na osobie i jej przeywaniu oraz powstrzymywanie si od ocen. Tu moe pojawi si zdziwienie: dlaczego powstrzy mywanie si od ocen? Przecie pozytywna ocena jest po tnym adunkiem akceptacji - tak si przynajmniej wyda je. Ajednak lepiej powstrzymywa si od oceniania, mimo, e istnieje w nas subiektywna potrzeba ocen, jako znakw orientacyjnych. Wtedy jednak domagamy si ocen od osb wybranych, kompetentnych, obdarzanych zaufaniem. Ocena jest przewanie porwnywaniem z jak norm, czsto idealn, nie osigaln powszechnie; czsto jednak tylko porwnywaniem midzy sob ludzi rywalizujcych.

AKCEPTACJA

25

Do czsto myli si ocen z akceptacj: niektrzy doka daj wielu stara dla uzyskania pozytywnych ocen jako namiastki akceptacji i mioci! Mamy wic sporo okazji i moliwoci okazywania lu dziom akceptacji - obdarzania ni. Dlaczego wic tak jej skpimy - zwaszcza najbliszym, tym, ktrych kochamy?

wiczenie
Wybierz jeden z elementw okazywania akceptacji wobec wybranej osoby. Moe najpierw powstrzy mywanie si od ocen? To dotyczy take twojego we wntrznego monologu mylowego. Moe potrafisz powici jej take troch wicej czasu, zrezygnowa z unikania tej osoby...

Suchanie
Dobra komunikacja midzyosobowa zalena jest prze de wszystkim od umiejtnoci suchania wypowiedzi roz mwcy. Wrodzona umiejtno dobrego suchania nie jest zbyt czsta. Czasem przypisujemy j osobom mao rozmow nym, milczcym, unikajcym zabierania gosu, czy to z powodu niemiaoci, czy te nieufnoci. Tymczasem bywa to nieraz tylko pozr suchania osoby te prowa dz wewntrzny monolog mylowy, ktry, gdyby zosta nagoniony, zdziwiby bardzo albo nawet oburzy ich rozmwcw, a w kadym razie odebra by im ochot do dalszego dzielenia si swymi mylami. Pewne pozory su chania wynikaj najczciej z uprzejmoci albo ze zbo nej intencji nie sprawiania rozmwcy przykroci wyran odmow uwagi. Trzeba wic odrnia suchanie pozorne od suchania prawdziwego. Dla wartociowej rozmowy wane jest tylko sucha nie prawdziwe. Polega ono na uwanym przyjmowa niu wypowiedzi skierowanej do mnie, staraniu si o jej zrozumienie, a take dostrzeganiu tego, co towarzyszy sowom, a wic stanowi przeywanie rozmwcy. Praw dziwemu suchaniu powica si ca uwag, wycza jc wasne komentarze, oceny i nasuwajce si mylowe repliki i argumenty. Takie suchanie moe osiga du

SUCHANIE

27

intensywno odbioru treci, ktra wtedy bywa wiernie zapamitywana. Ten opis wyczerpuje tre pojcia suchania bierne go. Tak suchamy recytacji arcydzie literatury, interesu jcego wykadu, wypowiedzi wanych dla wasnego losu; take wypowiedzi osb znaczcych i wysoko cenionych. Natenie uwagi, jakiego wymaga bierne suchanie jest mczce, niekiedy bardziej dla suchajcego, ni dla wy powiadajcego si, to te wyranie czujemy narastajce zmczenie i spadek natenia uwagi. Dlatego zmczeni opuszczamy sale wykadowe, koncertowe, a take rozmo wy wymagajce uwanego suchania. Przyzwyczajeni do ustawicznego gwaru, czy to miejsc publicznych, czy towarzyszcemu np. domowej krzta ninie gosowi radia czy telewizora, ktrym nie powi camy uwagi, tracimy umiej tno prawdziwego bierne go suchania z pen uwag. Wystarczy porwna swoje dorose suchanie" ze suchaniem dziecka, z zapartym tchem ledzcego losy ulubionego bohatera opowiada nej bajki. Ju samo uwaniejsze bierne suchanie - to znaczy ze wiadom koncentracj uwagi na treciach odbieranych moe znacznie poprawi moje rozmowy z otoczeniem. Nie ukrywam, e bdzie to kosztowa nieco wysiku, za angaowania wiadomoci biecej w wygaszanie we wntrznego monologu mylowego, wczajcego si spon tanicznie w czasie suchania. To zreszt dopiero pierwszy krok w doskonaleniu komunikacji, w ktrej suchanie ma pierwszestwo przed mwieniem. Drugi krok, to suchanie z zaakcentowan uwag: sta ramy si zakomunikowa bezsownie swemu rozmwcy, e suchamy go z zainteresowaniem. Angaujemy w to

28

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

swoje ciao: pochylamy si w kierunku rozmwcy, kon centrujemy wzrok na twarzy mwicego, czasem gestem towarzyszymy jego wypowiedzi, czasem westchnieniem, chrzkniciem czy jakim pomrukiem w rodzaju hm..., aha... akcentujemy wyraziste wypowiedzi. Rozmwca nie bdzie mial najmniejszej wtpliwoci, e suchamy go z uwag A wtpliwoci takie pojawi si natychmiast, gdy w czasie rozmowy zajmiemy si jakkolwiek czynnoci, np. wertowaniem kartek papieru, przesuwaniem przed miotw czy rozgldaniem si po otoczeniu. Gdy sytuacja bdzie wymagaa chwilowego odwrcenia uwagi, prze praszamy natychmiast i staramy si wrci do uwanego suchania. Take zbyt swobodna, czy nastawiona gwnie na wy god pozycja ciaa, odwrcenie gowy czy dusze prze rwy w kontakcie wzrokowym komunikujo zmniejszonej uwadze, czasem o zmczeniu suchacza. To ostatnie wa ne jest szczeglnie wtedy, gdy to ja jestem mwicym. Zawsze lepiej przyj takie znaki raczej jako objaw zm czenia, anieli podejrzewa lekcewaenie mojej osoby, albo przekazywanych treci. Dalszy rozwj umiejtnoci prawdziwego suchania stanowi sztuka aktywnego suchania. Suchanie aktywne nie jest przeciwiestwem suchania biernego, lecz jego do skonaoci gdy chodzi o sztuk dialogu. O jak aktywno tu chodzi? Suchajc czyjej wypowiedzi rejestrujemy nie tylko suchem wypowiadane zdania, rejestrujemy ponad to uczuciowe elementy przeywania ujawniane tempem mowy, gonoci tonem, a take wzrokowo - wyrazem twarzy, gestykulacj, postaw ciaa. Oprcz treci wypo wiedzi sownej, odbieramy bezsowne sygnay przeywa nia naszego rozmwcy.

SUCHANIE

29

Moja aktywno suchacza poega na odbiorze caej wy powiedzi i jej zrozumieniu, a ponadto na zredagowaniu wasnymi sowami, jak zrozumiaam wypowied rozmwcy. Komunikujc tak zwan wypowied zwrotn zawie rajc nie tylko tre usyszanych sw, ale take dostrze one przeywanie uczuciowe daj mojemu rozmwcy moliwo przeycia, e zosta zrozumiany. Jest to za wsze najcenniejszy element rozmowy. Jake czsto zda rza si nam sysze skargi na brak zrozumienia ze strony nawet najbliszych osb - i rwnie czsto sami doznaje my uczucia niezrozumienia przez innych, mimo najlep szych stara przekazywania wanych treci. Umiejtno aktywnego suchania jest najwaniejsza w psychologii komunikacji i nigdy za wiele wysikw woonych w nabycie tej sprawnoci. Wano wypowiedzi zwrotnej dla losw porozumie nia, a czsto dla wizi midzyosobowych jest tak istotna, e warto powici jej wicej uwagi: Wypowied zwrotna nie jest moj odpowiedzi na przekazane mi przez rozmwc treci czy problemy. Nie zawiera ona mojego zdania na poruszony temat. Jest wy cznie relacj, jak zrozumiaam wypowied. Moe to by skrcone powtrzenie wasnymi sowami usysza nego fragmentu - ten typ wypowiedzi zwrotnej nazywa si synonimem. Moe nawet by dosownym powtrze niem najistotniejszego fragmentu usyszanej wypowiedzi, jednak takich dosownych powtrze nie moe by zbyt wiele w toku jednej rozmowy. Szczeglnie cenne jest podkrelenie elementw uczuciowych, ujawniajcych si w wypowiedzi. Oto przykad: Rozmwca mwi: Bardzo musiaam si pieszy, eby zdy na czas na dworzec".

30

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Wypowied zwrotna: Zaleao ci na tym, eby do trze na czas na pocig". Inny typ wypowiedzi zwrotnej stanowi antonim Sto sujc go, wypowiadamy jakby przeciwiestwo, dopowie dzenie uzupeniajce. W powyszym przykadzie anto nim brzmiaby: Obawiaa si, e nie zdysz na czas na pocig?" Jeszcze inn form wypowiedzi zwrotnej stanowi wy powiedzenie yczenia ukrytego w wysuchanej wypo wiedzi: Chciaa koniecznie wyjecha tym pocigiem?' 1 Ta trzecia forma stanowi szczeglnie wartociow form, pozwalajc nazwa przeywanie rozmwcy, jest jednak najbardziej naraona na bdne interpretacje usyszanej wypowiedzi i wywoa moe poczucie niezrozumienia. Wypowied zwrotna wymaga przyjcia, potwierdze nia. Rozmwca albo spontanicznie sygnalizuje, e czuje si zrozumiany, albo nie. Jest to bardzo wany element komunikacji, posuwajcy rozmow na dalsze tory. W wypadku sygnau, e rozmwca nie czuje si wa ciwie rozumiany milkniemy, dajc rozmwcy moliwo uzupenienia wypowiedzi dla uzyskania lepszego zrozu mienia. Suchajcy nie powinien usiowa zgadywa, co mwicy mia na myli. Moe np. powiedzie: chcia bym ci dobrze zrozumie". Suchajcy nie ma obowiz ku rozumienia, to wypowiadajcy si ma si stara o to, by mg zosta zrozumiany. Skarcy si na niezrozumie nie waciwie oskara sam siebie, e nie zdoa w spo sb zrozumiay przekaza treci na ktrych zrozumieniu przez innych mu zaleao. Dlatego trzeba wielokrotnie podejmowa wypowiedzi zwrotne w toku rozmowy, a do uzyskania sygnau, e wypowiadajcy poczu si do brze zrozumiany.

SUCHANIE

31

Sztuka aktywnego suchania jest niezbdnym narz dziem dobrej komunikacji, zwaszcza w relacjach, w kt rych zaley nam na podtrzymaniu dobrego kontaktu a take wywierania wpywu na osoby. Dotyczy to wic szczegl nie relacji midzy rodzicami i dziemi, wychowawcami i wychowankami, doradcami i powierzajcymi im swoje sprawy klientami, a take w relacjach, ktre stanowi dla nas szczegln warto", w maestwie czy przyjani.

wiczenie
Przyswojenie sobie umiejtnoci dobrego i aktywne go suchania powinno dokonywa si etapami. W tym celu proponuj kilka wicze, podejmowanych kolej no, tak, aby nastpne z nich pogbiao ju przyswojo n umiejtno. Warto kade trenowa w rozmowach z wybran osob w yciu codziennym, nie ujawniajc wobec niej, e te rozmowy stanowi przedmiot wi czenia. Proponuj kademu etapowi powici cay tydzie praktyki wobec wybranej osoby, z ktr kontakt spra wia mi trudnoci,,. Etap pierwszy; W czasie rozmowy staram si za chowa kontakt wzrokowy z rozmwc i podejmuj suchanie bierne, wyrzekajc si przerywania, a tak e wypowiadania wasnego zdania czy opinii, zanim rozmwca nie zakoczy swojej wypowiedzi. Etap drugi: Suchajc kontroluj mj wasny wewntrz ny monolog mylowy. To wiczenie nauczy mnie obej mowa wiadomoci jednoczenie dwa elementy komunikacji: samo suchanie wypowiedzi rozmwcy

32

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

I to, co stanowi moj wewntrzn reakcj na usysza ne treci, jednoczenie powstrzymywa impulsywne ujawnianie tej reakcji, a take nie pozwala sobie na redagowanie w mylach wasnej odpowiedzi w toku suchania, bo to zawsze to suchanie zakca. Etap trzeci: W moje suchanie wcz elementy za akcentowanej uwagi, takie jak gesty, zachty sowne (krtkie!), staram si ca sob wyrazi postaw: su cham ci; to co mwisz, uwaam za wane". Pod koniec tego etapu zastanowi si, czy w moich roz mowach, a moe nawet w caej relacji z wybran osob zaszy jakie zmiany. Czy moje napicie towarzyszce rozmowom zmniejszyo si czy naroso? Czy moja uwa ga bardziej koncentruje si na samej rozmowie czy na moim wiczeniu? Czy jestem bardziej z rozmwc, czy bardziej ze swoim wiczeniem, ze sob? Uwaga: jeli wiczone umiejtnoci jeszcze nie weszy mi w krew, nie uatwiaj rozmowy, to warto konty nuowa wiczenie pierwszych trzech etapw, bo bez nich bdzie trudno wdroy nastpny etap. Warto take wybra do wiczenia osob, z ktr rozmowy stanowi dla mnie trudno. Kady z nas przecie ma w swoim krgu osb bliskich kogo, kogo uwaa za swoj trudn osob" Etap czwarty: Podejmuj suchanie aktywne. Staram si rozmwcy powiedzie, jak zrozumiaam jego wy powied. Najprociej bdzie j powtrzy wasnymi sowami (synonim) i odczeka potwierdzenie. Naj czciej wyraa si ono spontanicznym gestem lub sowem, np. wanie". Gdy brak potwierdzenia, lub widz gest zaprzeczenia, (oznaczajcy, e rozmwca nie czuje si w peni zrozumiany), wtrcam zdanie chciaabym ci dobrze zrozumie" i milkn, dajc

SUCHANIE

33

rozmwcy moliwo dopowiedzenia lub bardziej zrozumiaego powtrzenia wypowiedzi. Stosujc wy powied zwrotn mam prawo przerywa wypowied rozmwcy np. zdaniem:" pozwl mi powiedzie, jak ci rozumiem". To zdanie ma zreszt take walor za akcentowanej uwagi i jest zacht dla rozmwcy, a czsto sprawia, e rozmowa si skraca. Brak odzewu biernego suchacza bywa bowiem nieraz przyczyn, e mwicy w swojej niepewnoci mnoy argumenty i szczegy, aby zosta zrozumiany. W zalenoci od sytuacji stosujemy take inne formy wypowiedzi zwrotnej, jak antonim czy odczytane y czenie {a czasem np. ukryt obaw) zawsze odczekujc potwierdzenia, e rozmwca czuje si dobrze zrozumiany. Dopiero gdy otrzymam takie potwierdzenia i rozmw ca nie kontynuuje wypowiedzi, mog wypowiedzie wasne zdanie czy opini. Zostanie ona przyjta zu penie inaczej, ni gdybym bezporednio wypowiada a swoje zdanie. Rozmowa nie stanie si take prze rzucaniem si zdaniami, w atmosferze impulsywnej dyskusji, zawsze pogbiajcej rozbienoci, rozmowy, niekiedy wyradzajcej si w ktni.

Aktywne suchanie pozwala praktycznie wyeliminowa dyskusje i ktnie z komunikacji midzyosobowej, gdy czowiek, ktry czuje si dobrze zrozumiany potrafi spo kojnie przyj odrbne zdanie rozmwcy a take zrozumie przyczyny odmowy z jak moe si spotka, nie dopusz czajc do narastania w sobie uczu pretensji i wrogoci.
ABC psychologii komunikacji - 3

34

A 8 C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Warto, jak stanowi umiejtno aktywnego sucha nia zasuguje na kady trud, poniesiony dla jej nabycia i wytrwaego stosowania. Daje ona bowiem niezawodne moliwoci ksztatowania relacji midzyludzkich w at mosferze yczliwoci i pokoju. Na koniec tych rozwaa o suchaniu moe warto zastanowi si przez chwil nad nie-suchaniem. Nieraz w toku rozmowy spostrzegamy u swego rozmwcy wy rany spadek uwagi, a czasem wrcz niesuchanie. Wtedy rodzi si we mnie pytanie, dlaczego nie jestem suchana? Jaka jest tego przyczyna i po czyjej stronie ley? Nie po maga podniesienie gosu, powtrzenie zdania - rozmw ca (lub rozmwcy) zdaj si nie chcie sucha. Czsto skar si na to matki maych dzieci, nauczyciele, rzadziej wykadowcy. Nie obce bywaj takie doznania take w ra mach ycia towarzyskiego czy w domowej codziennoci. Odpowiedzi moe by wiele. Przestaje mnie sucha kto, kto ju uchwyci tre mojej wypowiedzi, ktra wy daje mu si niepotrzebnie rozwleka i nazbyt uzasadnia nia, i chciaby ju doj do gosu, albo podj dziaanie, o jakie apeluj. Czasem bezsowna odmowa suchania jest sygnaem braku akceptacji treci mojej wypowie dzi. Nie suchaj czsto dzieci, ktrym ustawiczne uwagi matki przerywaj zabaw czy podejmowane dziaania. Wtedy wystarczy sprawdzi, czy kierowane do dziecka uwagi przekraczaj czstotliwo wiksz ni jedna na 15 minut - wtedy dziecica odmowa suchania jest zwy kle reakcj obronn wobec cigego przerywania mu toku mylenia czy korygowania jego zachowa. Niesuchanie moe by wyrazem zmczenia, mylowej dygresji czy impulsu do wasnej wypowiedzi, gdy m wicy zmienia temat czy mnoy zbdne ju argumenty.

SUCHANIE

35

Przypisywanie nie suchajcemu winy, co zdarza si, szczeglnie gdy chodzi o dzieci!, moe by niespra wiedliwe - j a k zawsze, gdy mylimy o winie w sytuacji, w ktrej naley jedynie szuka przyczyny - i to po obu stronach. O wiele czciej zreszt znale j mona po stronie mwicych.

Anatomia komunikatu
Komunikat nadawcy
Komunikat - teraz nazwiemy go wypowiedzi - wy daje si nam by czym prostym: oto chc komu prze kaza jak myl, wiadomo czy prob i w tym celu posuguj si wsplnym nam jzykiem. Staram si moj wypowied formuowa jasno i zrozumiale. Koncentruj si przewanie na treci, czyli konkretnej sprawie czy rze czy. Mwi np.: adna dzi pogoda, dobra na spacer" Nic prostszego, prawda? Tymczasem psychologia komunika cji stwierdza, e nawet tak prosta wypowied jest czym zoonym i zawiera a cztery elementy. Temat wypowie dzi - pogoda - stanowi tylko jeden z nich, to zawarto rzeczowa wypowiedzi. Drugim jest element mojej relacji z osob, do ktrej zwracam si ze swoj wypowiedzi. W podanym przy kadzie jest on ukryty, ale mona przyj, e jest to osoba, z ktr chciaabym wybra si na spacer. Trzeci element, to moje ujawnienie siebie, tu jako osoby pragncej wybra si na spacer przy adnej pogo dzie i w towarzystwie. Wreszcie czwarty to mj apel, w przykadzie take ukryty, ktry wzywa rozmwc albo do kontynuowania

A N A T O M I A KOMUNIKATU

37

rozmowy o pogodzie, albo moe stanowi niemia pro pozycj wsplnego spaceru. Wymienione cztery elementy tworz tzw. kwadrat wy powiedzi, ktrego poszczeglne boki" mog by rnie zaakcentowane - przykad akcentuje zawarto rzeczo w. Wypowied brzmica np.: To grzech, siedzie w tak pikn pogod w mieszkaniu" akcentowaaby mocniej apel o wyjcie na spacer. Jeszcze inne sformuowanie wypowiedzi mogoby pooy nacisk na wzajemn rela cj: chc ciebie namwi na spacer, za duo przebywasz w mieszkaniu". W prawie kadej wypowiedzi mona wyrni wszyst kie wymienione skadniki, chocia wypowiadajcy moe nie by ich wiadomy. Niekiedy sposb wypowiedzi ujawnia takie elementy, ktrych nie chcielibymy wyra zi, jak np. w ostatniej wersji element dominacji mwi cego i jego postaw opiekucz.

impuls

Rys. 1: Z a w a r t o k o m u n i k a t u Tre rzeczowa - odbir intelektualny Samopoczucie nadawcy - jego relacja wobec adresata komunikatu 3 Kim jest dla niego adresat - postawa emocjonalna wobec niego Apel: czego od ciebie potrzebuj-elementy emocjonalne komunikatu, czsto/przewanie niewerbalne, zawarte w tonie, doborze sw, zwro tw, mimice i gestykulacji.

Odbir komunikatu - wypowiedzi

Wydaje si by czym naturalnym, e odbiorca wypowie dzi przyjmuje j tak, jak zakodowa ja nadawca. Skdjednak tak czste nieporozumienia? Ile nieraz trzeba nam udziela wyjanie, sprostowa na temat co miaam na myli" albo ze zdumieniem odkrywa, czego dopatrzy si w mojej wy powiedzi rozmwca. Dowiadczenie uczy, e nader czsto akcenty pooone na poszczeglne elementy wypowiedzi zostaj przyjte zupenie inaczej, e kwadrat mojej wypo wiedzi ulega w odbiorze znacznemu odksztaceniu. Okazuje si, e ucho odbiorcy inaczej rozszyfrowao moj wypowied. Czterem bokom kwadratu wypowiedzi odpowiada jakby czworo uszu, kade wyspecjalizowane w odbiorze elementu wypowiedzi. Czterem bokom kwa dratu wypowiedzi odpowiada czworo uszu:
Co to za jeden Co z rum jest? Jak on waciwie ze mn rozmawia?
7

Jaki jest stan rzeay?

Czy on wie. z kim ma do czynienia?

Co mam robi, myle, czu na podstawie jego wypowiedzi?

Rys. 2: Czworo uszu" odbiorcy.

O D B I R KOMUNIKATU - WYPOWIEDZI

39

- ucho rzeczowe odbiera tre rzeczow komunika tu: o co ci chodzi", - ucho relacyjne (draliwe) wychwytuje: ,jak ty mnie traktujesz?", - ucho ujawnienia siebie odczytuje: co mwisz o sobie samym", - ucho apelowe odczytuje: czego oczekujesz ode mnie", co mam zrobi".

Reakcja e m o c j o n a l n a na komunikat

Rys. 2a: Odbir komunikatu (poczwrne suchanie)

Mwienie o czworgu uszu jest artobliwym nazwa niem naszego poczwrnego odbierania wypowiedzi. I tu czekaj nas niespodzianki. Bywa bowiem, e ktre z uszu cechuje si jakby przerostem (w ogle, albo tylko wanie w aktualnej sytuacji, albo w tej wanie relacji midzyosobowej) i suchajcy jest na odpowiadajce mu elementy wypowiedzi szczeglnie wyczulony - syszy przede wszystkim te, albo w ogle tylko te. Jeeli bdziemy mie na uwadze zasad odrbnoci osb jako dominujc w komunikacji, atwiej bdzie si pogodzi z nader czstym zjawiskiem nieporozumienia i podj odpowiednie rodki zaradcze, jakie proponuje psychologia komunikacji.

40

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Takie nieporozumienie doskonale ilustruje rycina, za czerpnita z podrcznika Schulza von Thuna Sztuka roz mawiania:

Rys. 3: Maestwo podczas obiadu.

Tu jest co zielonego, (zawarto rzeczowa) Nie wiem co to jest. (ujawnie nie siebie) Powiedz Wypowied I mi co to nadana I jest! (apel)

Ty to bdziesz wiedzie, (wzajemna relacja)

Tu jest co zieionego. (zawarto rzeczowa) Nastp-' To mi nie nym smakuje, Wypowied razem (ujawnieprzyjta usu to , nie siebie) 2ielone! (apel) jeste kiepsk gospodyni (wzajemna relacja)

Rys. 3a: Suchanie czworgiem uszu

O D B I R KOMUNIKATU - WYPOWIEDZI

41

wiczenie
Odpowiedz sobie, ktre z czworga uszu jest u ciebie szczeglnie wraliwe? Pomoe ci w tym przypomnie nie sobie rozmowy, ktra ci zirytowaa. Co byo przy czyn irytacji: tre? ton, jakim si do ciebie zwraca no? Zarozumiao rozmwcy? To, czego od ciebie si domagano?

Rys. 4: Zaburzenia odbioru komunikatu Odbiorca komunikatu nadwraliwy na poszczeglne elementy komunikatu, wedhig ktrych powstaje w nim reakcja emocjonalna. Przykad: Co to jest to zielone w sosie?" IS) 1. Przeszkadza ci zielenina? 2. Pietraszka. 3. Od jutra bdziesz jada w stowce, skoro nie dogadza ci moja kuchnia. 4. Moe wola by filiank bulionu?

42

ABC PSYCHOLOGII

KOMUNIKACJI

Rys. 5: Draliwe i terapeutyczne przyjcie zarzutu pod wasnym adresem

Spostrzeganie siebie w procesie komunikacji

W kolejnej czci chciaabym powici uwag bar dzo wanej komunikacji czowieka z samym sob. Jest to problem dotyczcy spostrzegania, skierowane go do wewntrz. Dotyczy biecej rejestracji tego co si we mnie dzieje: dozna ciaa, samopoczucia psychiczne go, uczuciowej reakcji na spostrzeenia zwizane z osob rozmwcy, przeszkody w otoczeniu itp. W gruncie rzeczy chodzi tu o rozszerzenie nurtu bie cej wiadomoci, w ktrej zazwyczaj caa uwaga przy spostrzeganiu skierowana jest na zewntrz, na przedmiot spostrzegany. Tylko silne bodce z wntrza - np. silny bl zba - docieraj do wiadomoci czowieka zaabsor bowanego odbiorem komunikatw z zewntrz. Czasem przebijaj si uczucia dotyczce odbioru spostrzee np. nieufno, zaniepokojenie - natomiast rzadko jeste my na bieco wiadomi swoich pragnie, oczekiwa, obaw a take uprzedze - towarzyszcych komunikacji, a przecie to one decyduj o jej przebiegu, a take o mo ich niewerbalnych sygnaach, jakie ujawniaj si mojemu rozmwcy take wtedy, gdy biernie sucham jego wypo wiedzi, a nieraz majna ni wpyw! Nabycie takiej rozszerzonej uwagi, obejmujcej rw noczenie odbir komunikatw z zewntrz oraz wasne

44

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

wewntrzne przeywanie wymaga wiadomego wi czenia i nabycia umiejtnoci wewntrznego nazywania wasnych przey. Mona si tego nauczy suchajc uwanie czyjej wypowiedzi i jednoczenie rejestrujc wasne przeywanie. Taki wewntrzny monolog mylo wy na og zreszt towarzyszy suchaniu, tyle, e najcz ciej stanowi on komentarz do treci suchanych, albo do krytycznego spostrzegania rozmwcy.

wiczenie
Trzeba od czasu do czasu zwrci uwag na siebie, na to co si we mnie dzieje, obejmujc spostrzeganiem wasne ciao, zwaszcza napicie mini karku, (nie czekajc, a wystpi bl gowy) oznaczajce zmcze nie albo napicie uczuciowe, niepokj. Warto kontro lowa take na bieco postaw ciaa. Znakiem wyuczenia stanie si np. wczeniejsze do strzeenie wasnego zdenerwowania, zanim stanie si ono widoczne d!a rozmwcy i przez niego nazwane. Zdarza si nam przecie usysze od kogo:nie dener wuj si!" - i ze zdziwieniem odpowiedzie:aie ja nie jestem zdenerwowany." Objcie rwnoczesn uwag wasnego przeywania i odbioru komunikatw z zewntrz pozwala panowa nad przebiegiem komunikacji, zaobserwowa zak cenia i ich rda (we mnie lub w rozmwcy) i podej mowa decyzje dotyczce przebiegu rozmowy. Ignorowanie ywam, co komunikacji zumieniem, w przebiegu komunikacji tego, co prze dzieje si we mnie, grozi prawidowej nieporozumieniami, wzajemnym niezro bdnym interpretowaniem syszanych

SPOSTRZEGANIE SIEBIE W PROCESIE KOMUNIKACJI

45

wypowiedzi, spadkiem uwagi z powodu zmczenia lub rozproszenia, do ktrego przecie na og (poza szko i egzaminami!) mona si przyzna. Z czasem taki wyuczony punkt uwagi wobec wasnego przeywania stanie si czym naturalnym, wczajc si niemal automatycznie w toku komunikacji, zwasz cza za w tych momentach, gdy w niej zacznie co zgrzyta", gdy pojawi si jaka niespjno midzy elementami werbalnymi i niewerbalnymi po jednej lub drugiej po stronie,

Rys. 6: M i ona w odmienny sposb interpretuj swoj interakcj

Co znaczy dla mnie sowo ja"? Ja" realne i ja" idealne

We wczesnym dziecistwie mwilimy o sobie w trze ciej osobie: np. Zosia chce mleczka", albo: daj Zosi cu kierka..." Sowo J a " pojawio si pniej i przez wiele lat zawierao tre oczywist i konkretn mona by powie dzie Jednolit". Dopiero niepokoje wieku dojrzewania uwiadamiaj zoono i wewntrzne skomplikowanie, a nawet skcenie ronych elementw skadowych J a " . Nie tylko przeywane ju wczeniej chciabym, ale i boj si" ale take wspobecno przeciwstawnych uczu i pragnie, a take ocen: J a k i sympatyczny, ale dra". W refleksjach pojawia si obecno jakby drugiego J a " i budzi niepokj: z ktrym mam si utosami? Ktre jest prawdziwe"? Ju staroytni zapisali sawne zdanie: Video meliora, proboque, deteriora sequor" (Widz co jest lepsze, uznaj je a podam za gorszym). Dla praktycznego zastosowania psychologii komu nikacji proponuj podj temat zoonoci ,ja" tylko w pewnym zakresie, stawiajc sobie pytanie: co znaczy dla mnie sowo J a " ? Mog przyj jako moje J a " to wszystko co rejestru j: mj wymiar cielesny, moje spostrzeganie i odczucia, budzce si i trwae potrzeby, uczucia i wizi, moj skal

CO O Z N A C Z A DLA M N I E SOWO ..JA"

47

wartoci, take to czego pragn i co w sobie lubi, albo przeciwnie, co jest rdem moich utrapie i negatyw nych ocen siebie i swego postpowania. Nazwaabym ten zakres ,ja" realnym. Mog jednake przyj inny zakres ,ja": moe ono obejmowa to, co zawarte byo we wskazaniach i ocze kiwaniach rodzicw i innych wanych w historii mojego ycia osb, to wszystko, czym chciabym by, a moe na wet powinienem by, a wic zachowania i przeywanie w sobie wartoci ktre staram si wypracowa w sobie, zarwno zalecanych, jak i wybranych jako upragnione. Bdzie to idealne ja" - cel denia i starania. To idealne , j a " moe by we mnie bardzo silne i moe sterowa za rwno moim postpowaniem jak i samopoczuciem, a tak e pozostawa w staym konflikcie ze wspistniejcym realnym,ja". Rodzi si nowe, bardzo wane pytanie: z ktrym z nich si utosamiam? W ktrym waciwie jestem sob? Kt re z nich ksztatuje mj sposb bycia wobec innych ludzi? Odpowiedzi by moe nie znajd atwo. Moe mi j pod sunie najczciej przeywane poczucie winy: czy budzi si ono we mnie, gdy moje zachowanie byo sprzeczne z moim , j a " idealnym? Czy czuj si wewntrznie zobowizana do realizowania wobec innych ludzi zachowa dyktowanych mi przez ,ja idealne? Czy ukrywam moje ,ja" realne? Wobec innych? - a moe nawet take wobec siebie? Odpowied na te pytania ma istotne znaczenie dla komunikacji midzyosobowej. Mog bowiem by prze konana, e mam obowizek realizowania w kontaktach swoje idealne ,ja" i bardzo si o to stara. Jednak z ze wntrz, oczami innych, spostrzegana bd o wiele bar dziej w swoim ,ja" realnym, gdy tylko pozwol sobie na

48

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

spontaniczno i swobod bycia, gdy jeszcze nie uwia domione uczucia ujawni si w mimice i gestach, a take w tonie gosu. Eksponowanie na zewntrz ,ja" idealne go, to jakby granie roli samego siebie w idealnej wersji, w przekonaniu, e konsekwentne przebywanie w nim stopniowo mnie przemieni i unicestwi coraz to na nowo uwierajce J a ' 1 realne. Przekonanie to jest udziaem wie lu ludzi rzeczywicie pracujcych nad sob. Pozostaj oni jednak w staym napiciu wewntrznym, zatroskani o swj obraz we wasnych oczach, a take w oczach in nych ludzi, a nadto przekonani, e realizacja ,Ja" ideal nego jest naczelnym zadaniem ich ycia, e nieledwie od tego zaley ich zbawienie. Utosamiajc si ze swym ,ja" idealnym naraam si na nieuniknione trudnoci w dziedzinie wizi mi dzyludzkich. Dla innych bowiem bardziej dostrzegalne pozostanie moje J a " realne niezalenie od moich stara uosabiania mego ,ja" idealnego. Nie mona unikn nie spjnoci w spontanicznych reakcjach i gestach - a taka niespjno odbierana bywa zawsze jako nieautentyczno, a czasem jako zamierzony fasz. Impulsywne pragnienie, by by widzianym przez in nych jako zrealizowane ,ja" idealne czy si niekiedy z lkliwym ukrywaniem swego ,ja" realnego w obawie przed negatywn ocen, odmow akceptacji czy wrcz odrzuceniem. Ujawnienie wobec innych swego , j a " realnego wyma ga odwagi i akceptacji siebie w tym wymiarze. Jest to jak by podjcie ryzyka zostania odrzuconym. Podjcie tego ryzyka jednak niejednokrotnie okazuje si wyzwalajce z napicia i lku, a take upowania innych do wyzwa lania si z czego, co - zreszt niesusznie - nazywane

C O O Z N A C Z A DLA MNIE SOWO . J A '

49

bywa mask. To wanie bywa trudnym zadaniem mo dych maestw i od tego moe zalee caa przyszo ich zwizku. Granie wobec bliskich swego ,ja" idealnego w codziennoci jest tak uciliwie, e prdzej czy pniej prowadzi do skrywanych ucieczek, budowania bolesnego dystansu jako metody obrony przed zdemaskowaniem", czyli kompromitacj ,ja" idealnego. Tej obronie su w obyczajowoci panujce w rnych rodowiskach ry tuay grzecznociowe, zasady swoistej dyskrecji", dwu torowo jzyka: ugrzecznionego na zewntrz, prymityw nego w monologu mylowym.

wiczenie
Dla dobra wasnego rozwoju w dziedzinie komunika cji trzeba sobie naprawd odpowiedzie na to pyta nie: z ktrym ja" si utosamiam? Czy pojawia si we mnie poczucie winy, gdy w swoim zachowaniu pozwalam sobie na spontaniczno, gdy uchybiam wyobraeniu o tym, jak powinnam si bya zachowa? Czasem moe to brzmie jak zdanie: co powiedziaaby na to moja matka - mj ojciec?"

\BC psychologii komunikacji - 4

Potrzeby ludzkie
Charakterystycznym przejawem ycia s potrzeby. W wymiarze ycia biologicznego potrzebujemy powie trza, ywnoci i napoju, odpowiedniej temperatury oto czenia, take snu i ruchu. Brak ktregokolwiek z nich wywouje w organizmie stan zagroenia, ktry uwiada miamy sobie jako gd. W wymiarze psychicznym zakres naszych potrzeb jest bogatszy: potrzebuj bowiem zarw no poczucia bezpieczestwa, swobody dziaania, zaspo kojenia budzcej si wci na nowo ciekawoci zwra cajcej si do otaczajcego wiata, take wypoczynku, akceptacji ze strony innych ludzi, wicej nawet: trwaych wi2\ i przynalenoci, uznania i szacunku. Wyliczanie tego, czego potrzebujemy mogoby trwa jeszcze dugo, a psychologia wypracowaa wiele rnych list potrzeb ludzkich, o rnym znaczeniu. Dla psychologii komunikacji ma take znaczenie pew ne uporzdkowanie tej listy, bo poszczeglne potrzeby maj bardzo rne znaczenie w yciu czowieka. Porz dek, ktry proponuj, ma ksztat piramidy. Podstaw tej piramidy stanowi potrzeby biologiczne i spoeczne, bez zaspokojenia ktrych czowiek nie moe funkcjonowa jako istota zdrowa. S to potrzeby elementarne: sa mozachowawcze, gatunkowe i potrzeba przeywania siebie jako wartoci. Przejawiaj si one z ogromn in-

POTRZEBY LUDZKIE

51

tensywnoci jako gody. Stan godu w zakresie kadej z nich absorbuje czowieka z tak si, e nie pozwala na dojcie do gosu potrzeb drugiego poziomu, a mianowi cie potrzeb rozwoju i twrczoci. Te potrzeby manife stuj si jako pragnienia czysto ludzkie, ich niezaspokojenie nie zagraa yciu biologicznemu. By mogy doj do gosu, potrzeby elementarne musz by zaspokojone w stopniu umiaru, wolnego od przerostw i zniewolenia czy przesytu. Potrzeby wysze stanowi pitro porednie - ich za spokojenie moe by niepene, nawet z reguy pozosta je niepene, gdy potrzeby te nie wygasaj i wanie ich niedostateczne zaspokojenie wyzwala uwiadomienie so bie przez czowieka jego potrzeb najwyszych: potrzeb sensu ycia i potrzeby religijne. Wydaje si, e warto powici potrzebom troch wicej uwagi.

Potrzeby elementarne
Potrzeby samozachowawcze stojna stray dobrostanu fizycznego jednostki ludzkiej. Manifestuj si godem powietrza, pokarmu, napoju, snu oraz wypoczynku i nie przeciania w pracy czy innej aktywnoci, wolnoci od doznawania przemocy i niewoli, fizycznego i psychiczne go cierpienia (ta ostatnia potrzeba dotyczy take innych potrzeb elementarnych i wyszych). Dotkliwy brak za spokojenia koncentruje na sobie ca uwag i aktywno. Stan sytoci wygasza doznawanie godu, ale nie wy gasza potrzeby, ktra moe ulega przerostowi i wyrafi nowaniu, stawiajc coraz wiksze wymagania, dotycz-

52

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

ce jakoci zaspokoje i urozmaicenia. Tak np. potrzeba bezpieczestwa moe sta si albo przesadn lkliwoci, albo igraniem z niebezpieczestwem w ryzykownych rozrywkach, jak np. sporty ekstremalne albo w uzalenie niach od uywek. Przerost potrzeb samozachowawczych moe by dla czowieka zagroeniem jego rozwoju a tak e pozbawi go uwiadamiania sobie pozostaych potrzeb wyszych i najwyszych w trwaej postawie konsumpcyj nej, lub w uzalenieniach. Potrzeby gatunkowe (seksualne). Nazwa wskazuje na cel, ku ktremu zmierzaj te potrzeby, cel biologicz ny, jakim jest zachowanie czowieka jako gatunku, czyli przekazanie ycia nastpnym pokoleniom. Chodzi o cay zesp potrzeb, pojawiajcych si w okresie dojrzaoci pciowej - zainteresowanie skierowane ku pci przeciw nej, pragnienie wizi i zjednoczenia w trwaym zwizku i wydanie na wiat oraz wychowanie, czyli przygotowanie do samodzielnoci yciowej zrodzonych dzieci. Potrzeby te pojawiaj si kolejno w toku ycia, s wielowarstwowe w swych przejawach zmysowych i psychicznych. Ich ce lowo biologiczna nie uwiadamia si w caoci od razu, a ich stopniowy rozwj ulega moe blokadzie w fazach niedojrzaych. Sprawia to, e ulegaj rozbiciu, to znaczy utrwalajsi na dugo tylko jako potrzeby erotyczne, poszu kiwanie dozna seksualnych bez pragnienia rodzicielstwa, a nawet trwaej wizi osobowej. Potrzeby te u czowieka pozostaj w stanie zagroenia podobnie jak potrzeby sa mozachowawcze: nadmiarem, wyrafinowaniem, zniewole niem wykluczajcym zdolno do umiaru, niezbdnego dla pojawienia si potrzeb wyszych i najwyszych. Potrzeba bycia wartoci. Chodzi tu o cay zesp potrzeb spoecznych, jak pragnienie zostania dostrzeo-

POTRZEBY LUDZKIE

53

nym, potrzeba kontaktu i komunikacji, akceptacji, uzna nia i szacunku ze strony innych ludzi. Tu take rodzi si denie do wadzy nad innymi i satysfakcja czerpana ze sawy. Ju u niemowlcia gd w tym zakresie potrzeb ob jawia si chorob sieroc a pniej psychicznie bolenie przeywanym odrzuceniem, czy niedoborem doznawanej mioci. W dorosym yciu najbardziej dojmujcym prze yciem godu w zakresie potrzeby bycia wartoci jest upokorzenie i porzucenie. Gd szacunku i uznania ujaw nia si poprzez impulsywne rywalizacje w przernych zakresach aktywnoci, jako zazdro okazywan innym czy nawet zawi, dc do pozbawienia innych warto ci, ktrych brak dotkliwie si odczuwa. Takie przeycia kompensujce doznawany gd uznania i szacunku nieraz pozostaj nieuwiadomione - zwaszcza, e wszystkie gody w zakresie potrzeb elementarnych wyzwalaj dzia ania zanim zostan w peni uwiadomione, a to znaczy nazwane w wewntrznym monologu mylowym. Dotyczy to szczeglnie dzieci i modych dojrzewajcych, ktrzy nieraz podejmuj dziaania impulsywne, ktrych motywy pozostaj poza ich wiadomoci, albo uwiadamiaj si znacznie pniej, wobec konfrontacji ze skutkami was nego dziaania. To wanie dlatego dzieci nie potrafi od powiedzie na pytanie, dlaczego" co zrobiy. Potrzeby elementarne przeplataj si i cz. I tak na przykad wiadomo wasnej urody i atrakcyjnoci ero tycznej zaspokaja zarwno potrzeb wasnej wartoci, jak i potrzeby erotyczne. Podobnie luksusowe konsumpcje syc zarwno potrzeby samozachowawcze, jak i potrzeby warto ci. Posuguje si tym wzajemnym przenikaniem reklama, oferujca np. kosmetyki hasem Jeste tego warta".

54

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Natenie potrzeb bywa niesymetryczne i prawie u ka dego czowieka jedna z nich, najsilniejsza, dominuje nad pozostaymi i steruje przeywaniem potrzeb. I tak pikna dziewczyna wybiera na swego yciowego partnera ero tycznego mczyzn nie pocigajcego, ale zamonego, zdolnego zapewni jej luksusowe warunki ycia. Inna za wybierze towarzysza ycia cieszcego si saw i wysokim stanowiskiem spoecznym lub przeciwnie, idc za gosem mioci erotycznej, porzuci swoje rodowisko dla niepew nego losu u boku atrakcyjnego, ale spoecznie nieodpowie dzialnego czowieka. Mona odway si na stwierdzenie, e dominujca potrzeba elementarna ma wielki wpyw na dokonywanie wanych yciowo wyborw, a przez to wyciska swoiste pitno na caej osobowoci czowieka, ksztatuje jego hierarchi wartoci. Dlatego nieraz moty wy wyborw dokonywanych przez innych ludzi wydaj si niezrozumiae, a wszelkie perswazje nieskuteczne. Kada z potrzeb elementarnych, a zwaszcza domi nujca, ma w stanie nasycenia skonno do przerostw i wyrafinowania. Dlatego potrzebna jest bieca wiado mo wasnego stanu potrzeb i ustalenie pewnych gra nic ich zaspokajania. Jest to warunek ktry musi zosta speniony, by mogy doj u czowieka do gosu potrzeby wysze. Gdy ten warunek (to znaczy, e zaspokaja on swe potrzeby z umiarem, w wyznaczonych sobie i przyjtych granicach) nie zostanie speniony, czowiek traci wol no wewntrzn i pozostaje niewolnikiem wasnej do minujcej potrzeby elementarnej. Traci take t wolno w stanie godu, to znaczy w stanie ndzy materialnej, bru talnego porzucenia przez partnera i w stanie gbokiego upokorzenia, czy odrzucenia spoecznego. Dlatego gdy podejmujemy dziaania na rzecz ludzkiego rozwoju, np.

POTRZEBY LUDZKIE

55

poprzez nauczanie, najpierw powinnimy rozpozna go dy elementarne osoby, w miar moliwoci zaspokoi je, by mogy doj do gosu naturalne potrzeby wysze. To wyjania m.in. dlaczego ucze ustawicznie upokarzany z powodu swych niepowodze, uczy si coraz gorzej i po rzuca szko. Upokorzenie nie jest nigdy bodcem stymu lujcym pilno ucznia!

wiczenie
Zastanw si, ktra z potrzeb elementarnych jest najsil niejsza na aktualnym etapie twego ycia. Jej zaspokoje nie ma wpyw na to, czy czujesz si zadowolony z ycia. Czy zachowujesz umiar w jej zaspokajaniu? A moe to ona panuje nad twoim yciem i deniami?

Potrzeby wysze
Pierwsz w historii ycia czowieka potrzeb wysz, dochodzc do gosu jest potrzeba rozwoju. Najczciej mwic o rozwoju mamy na uwadze stopniowe ujawnia nie si u dzieci i modziey zakodowanych genetycznie dziedzicznych cech organizmu i psychiki (uzdolnienia i talenty). Te bowiem ujawniaj si samorzutnie i bez wiadomego zaangaowania czowieka. To tylko jeden zakres rozwoju. Jest jednak cay wielki obszar rozwoju, ktry moe zosta zrealizowany wycznie przy wiado mym udziale czowieczego zaangaowania. Np. przyswa janie sobie przez dziecko dorobku kultury rodowiska: najpierw dokonuje si ono przez naladowanie. Gdy jed nak dziecko znajdzie si poza tym rodowiskiem, zacho-

56

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

wanie tej kultury wymaga udziau wiadomoci, podobnie jak prba przekazania tej kultury nastpnemu pokoleniu. Wszystko, co zostao przyswojone biernie, przez wysi ki wychowawcw, przej musi przez prg weryfikacji, przez stawianie pytania dlaczego" kadej otrzymanej za sadzie postpowania, kademu przykazaniu i znalezieniu odpowiedzi na nie, by sta si trwaym elementem w roz woju. W tym wanie momencie ujawnia si wiadoma potrzeba rozwoju, przekraczajca dziecic ciekawo wiata i nastawiona na nabywanie sprawnoci i wiedzy, ktre pozostan trwaym skadnikiem osobowoci. To naturalne, e potrzeba rozwoju dominuje w okre sie modoci i niekiedy dopiero dojrzao ujawnia drug z potrzeb wyszych, potrzeb twrczoci. Potrzeba twrczoci moe ujawnia si niekiedy wczenie, szczeglnie u modych, obdarzonych wyjtko wymi uzdolnieniami, na og jednak dominuje raczej we wieku dojrzaym. Manifestuje si poszukiwaniem nowych drg w uprawianym zawodzie czy dyscyplinie naukowej, ale take, w skromniejszym zakresie, jako tworzenie was nego domu, uprawianie wasnego ogrodu, w majsterkowa niu czy uprawianiu jakiejkolwiek ze sztuk piknych choby tylko amatorsko; wyraa si jako pragnienie zostawienia czego po sobie". Wspczenie jakby nie doceniamy tak istotnych elementw twrczoci w rodzicielstwie i wy chowaniu. Dziki ludzkiej twrczoci rozwija si cywili zacja i kultura naszego wiata. Bez niej pozostaoby nam tylko powielanie z pokolenia na pokolenie, w nieskoczo no jakich podstawowych wzorw aktywnoci, jak to widzimy w wiecie zwierzcym. W odrnieniu od potrzeb elementarnych, potrzeby rozwoju i twrczoci w realnym yciu czowieka poz-

POTRZEBY LUDZKIE

57

walaj czowiekowi przey niezadowolenie z was nych osigni i tsknot za przekraczaniem ich stale na nowo. Zarwno osignity rozwj jak i wasne dzie o pozostaj niezadowalajce, nie tylko w porwnaniu z dzieami innych, ale take wobec wasnych pragnie i wizji wewntrznych twrcw, otwierajce nowe ho ryzonty i pragnienie kontynuacji poszukiwa. Potrzeby wysze pozostaj nienasycone, bo s nienasycalne. To niezadowolenie z wasnych osigni pozwala rozpozna prawdziwe potrzeby wysze. Ich zagroeniem staje si wprzgnicie ich do zaspokajania dominujcej potrzeby elementarnej, np. potrzeby wartoci, gdy podejmuje si studia czy twrczo dla korzyci materialnych, dla sawy albo celem zapewnienia sobie wygranej w rywalizacji. To take wyjania, dlaczego dla ujawnienia si potrzeb wyszych potrzebny jest umiar w zakresie potrzeb ele mentarnych. Niedosyt, jaki staje si udziaem czowieka zaangao wanego w zaspokajanie swych potrzeb wyszych otwiera przed nim perspektywy potrzeb najwyszych: potrzeby sensu oraz potrzeb religijnych i przygotowuje go na mo ment akceptacji wasnej niewystarczainoci w zakresie rozwoju i twrczoci, a jednoczenie tsknoty do peni w zakresie prawdy, dobra i pikna. Potrzeby religijne stawiaj przed poszukujcymi py tania o sens, o rdo i cel jego egzystencji - ostatecznie o Boga. Pytania takie s punktem dojcia w zakresie po trzeb wyszych i budz si samoistnie w sercu czowieka. Prawdy religijne przyjte biernie w dziecistwie poprzez wychowanie religijne musz przej przez proces weryfi kacji - nawrcenie - zanim stan si trwaym elementem osobowoci.

58

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Pominicie w rozwoju religijnym etapu potrzeb wy szych powoduje czsto utrwalenie si religijnoci nie dojrzaej, w ktrej zarwno Osoba Boga jak i wici po rednicy traktowani sjak super-rodzice, zobowizani do skutecznej opieki i zaspokajania potrzeb przedstawianych w probach modlitewnych. Wtedy Osoba Boga moe by obwiniana za wszelkie niepowodzenia i cierpienia, moe W7zwala bunty i usprawiedliwiane nieposuszestwa. Niedojrzaej religijnoci brak zachwytu dla doskonaoci Boga i brak pragnienia wizi z Nim. Czowiek pozostaje tu skoncentrowany na swoich godach w zakresie potrzeb elementarnych i kieruje je do Boga, jako wszechmocnej mocy sprawczej dla wszelkich zaspokoje w tym zakre sie. Cze oddawan Bogu rozumie prawie jako cen za szczodro Boga, a mio jako odpowied wdzicznoci.

wiczenie
W jaki sposb ujawniaj si u ciebie potrzeby rozwoju i twrczoci? Czy dochodz one do gosu i podejmu jesz dziaania dla ich zaspokojenia? Jeli nie - ustal, jakie braki zaspokojenia potrzeb ele mentarnych zaguszaj te wysze potrzeby. Czy s to braki rzeczywiste, czy wynik twojego uzalenienia od przerostu jednej z nich? Co czynisz dla swego rozwoju (moe to by take lek tura tej ksiki)? Ktr z twoich aktywnoci w swoim yciu moesz nazwa twrczoci? Czy potrafisz zgodzi si na to. e potrzeby rozwoju i twrczoci pozostan nie nasycone?

POTRZEBY LUDZKIE

59

Tak obszerne przedstawienie systemu ludzkich potrzeb wydaje mi si celowe w opracowaniu problemu psycho logii komunikacji, poniewa w naszej kulturze kontak tw midzyludzkich niechtnie mwi si o potrzebach, oprcz tego, co oczywiste w zakresie potrzeb elementar nych. Chtnie natomiast mwimy o prawach czowieka", a cilej o uprawnieniach. Poniewa jednak funkcjonuje w naszym myleniu zbitka pojciowa prawa i obowizki" (ucznia, obywatela, pracownika, pracodawcy), mwienie o prawach przybiera odcie roszczeniowy - jeeli m wi o swoich prawach, apeluj o wypenienie obowizku przez kogo poza mn. Gdy w swojej wypowiedzi akcen tuj swoje prawa, u rozmwcy wyzwalam obronne napi cie, jeli tylko odbierze moje sowa jako apel skierowany w stron jego obowizkw i powinnoci. Wypowiedzi na temat potrzeb traktujemy troch jako odsonicie siebie, ujawnienie wasnej niewystarczalnoci w zakresie ich zaspokajania, a wic swojej saboci i zale noci. Dotyczy to szczeglnie potrzeby wartoci. Wstydzi my si tu nie tylko doznanych upokorze, lecz take swych pragnie, tak jakby to one wanie naruszay nasz warto osobow. Tymczasem potrzeby uznania, szacunku, mioci dzielimy z kadym z naszych rozmwcw i nie ma adnej racjonalnej potrzeby ich ukrywania. Gorzej, gdy akcentuje my swoje wymagania, albo dania, tak jakby ten ton przy dawa nam wartoci. Mwmy wic raczej o swoich potrze bach, - to czy - anieli o swoich prawach! To tu wanie postawa dzieci moe by dla nas wzorem.

60

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

wiczenie
Zastanw si, jak przedstawiasz swoje proby: czy jako nalene prawa, czy jako potrzeby? Odwa si mwi po prostu o swoich potrzebach, s czym naturalnym dla czowieczestwa, nie musisz ich ukrywa ani ma skowa.

Piramida potrzeb Potrzeby sensu Potrzeby religijne Potrzeba rozwoju Potrzeby samozachowawcze Potrzeba twrczoci Potrzeba wartoci ,ja" Potrzeby gatunkowe (seksualne)

Uczucia
Uczucie jest manifestacj potrzeby. To oglne stwier dzenie moe budzi sprzeciwy, potrzeby wydaj si nam czym przyziemnym, powszednim, natomiast uczuciom skonni jestemy przypisywa wysz rang. Epoka ro mantyczna pozostawia nam po sobie przekonanie o du chowej, tajemniczej i zniewalajcej magii uczu przey wanych przez czowieka. Stwierdzenie, e uczucie jest manifestacj potrzeby sprowadza uczucia do roli jakby suebnej wobec po trzeb, jakby je pomniejsza. Jednoczenie jednak pozwala je rozszyfrowa", gdy pojawiaj si w jakiej sytuacji yciowej i wydaj si jakby nie na miejscu. Np. gniew wobec jakiego zachowania wasnego dziecka, ktre przecie kocham, lubi i odbieram jako wielk warto. By zrozumie, skd pochodzi ten gniew, mog postawi pytanie: jak potrzeb ujawnia ten gniew? Moe potrze b bezpieczestwa, kiedy zachowanie dziecka naraa je i mnie na zagroenie? Albo tylko pozbawia mnie potrzeb nego spokoju, zakca wypoczynek albo niszczy owoc mojej pracy, np. ad w mieszkaniu? W innej sytuacji np. niepokj czy lk sygnalizuje mi potrzeb czyjej pomocy, bliskoci czy choby oczekiwanej obecnoci. Podobnie wstyd wskazuje mi na potrzeb przeywania wasnej war toci, zagroon moim wasnym zachowaniem.

62

A B C PSYCHOLOGII K0MUN1KACJ

Uczucia, podobnie jak potrzeby, stanowi system hie rarchiczny: Potrzeby elementarne s sygnalizowane przez uczucia archaiczne, o duym nateniu i raczej krtkotrwae. Potrze by wysze ujawniaj uczucia wysze, sabsze w nateniu, lecz trwalsze. Potrzeby najwysze sygnalizuje uczuciowo najwysza, sabsza w nateniu, za to najtrwalsza. Piramidzie potrzeb odpowiada piramida-hierarchia uczu: Uczucia najwysze Pragnienie sensu, kontaktu z Bogiem Cze, uwielbienie, Uczucia wysze wdziczno, szacunek przywizanie, mio *d, szukanie wygody bezpieczestwa, lki, gniew pragnienie bezpieczestwa Obawa utraty, wstyd, al oburzenie wobec za podanie, mio erotyczna wstrt, zazdro upokorzenie, gniew ambicja, mciwo, duma

Uczucia archaiczne

Piramida przedstawia tylko niektre uczucia z wielkiej liczby moliwych i doznawanych w rnych sytuacjach ycia i relacjach z innymi ludmi. wiadomo powiza istniejcych midzy potrze bami a uczuciami pozwala z ujawnianych przez drugie go czowieka uczu odczyta jakich doznaje on potrzeb. Uchroni mnie to od doznawania ich jako odnoszcych si do mnie osobicie. Jest to ogromnie wane w aktywnym suchaniu i w sytuacjach grocych konfliktem. Toruje wtedy drog porozumieniu zamiast walki.

UCZUCIA

63

Podobnie wiedza o rnicy w nateniu i trwaoci uczu umoliwia rozeznanie i przyjcie waciwej posta wy wobec uczu wasnych, lub spostrzeganych u drugiego czowieka. Uczucia archaiczne, odpowiadajce potrzebom elementarnym cechuje wielkie natenie, domaganie si natychmiastowego zaspokojenia potrzeby i jednoczenie niewielka trwao. Susznie te nazywa sieje namitno ciami. Wybuchaj niekiedy nagle i z wielk si i szybko przemijaj. Uczucia wysze odznaczaj si mniejszym na teniem i s dugotrwae. Najtrwalsze i prawie nieznisz czalne s uczucia najwysze, odnoszce si do celu i sensu ycia, przywizania do nadrzdnych idei yciowych. To rozrnienie pozwala mi radzi sobie w sytuacjach nagego impulsu uczuciowego. Bardzo silne emocje wy starczy przeczeka" oddalajc si od ich rda na pe wien czas, aby przygasy. W jzyku potocznym spotykamy si ze zwrotem y wi uczucia" - oznacza on tendencj do rozpamitywania, przywoywania z pamici sytuacji w ktrych si pojawiy, przeuwania", a to sprawia, e uczucia te aktualizuje si i utrwala. ywienie uczu jest ich pielgnowaniem. Tra giczne dla midzyludzkich wizi jest takie pielgnowanie urazw i pretensji. Dobrze jest natomiast swoje uczucia rozpracowywa: polega to na ich nazwaniu i uwiadomie niu sobie, jak wpywaj na moje zachowania impulsywne i na moje oceny odnoszce si do osb i wydarze.

Czy uczucia s dobre" i ze"? W jzyku potocznym czsto wyrnia si uczucia do bre" i ze", a w wychowaniu i pracy nad sob (samo wychowaniu) usiujemy wzmacnia uczucia uznawane za

64

A B C PSYCH O LOG i i KOMUNIKACJI

dobre a eliminowa, tumi i nie dopuszcza do ujawnia nia si tych uznawanych za ze. Uznajemy, e te pierwsze zbliaj udzi do siebie, a te drugie zagraaj, lub niszcz wizi midzyludzkie. W psychologii mwi si, e jedne kieruj czowieka do" swego przedmiotu, inne za skie rowuj od" przedmiotu. Tak powstay pojcia uczu po zytywnych i negatywnych. Pozytywne ciesz si dobr saw, negatywne za traktuje si jako niepodane. W swoim deniu do stawania si wartoci czowiek niejednokrotnie boryka si ze swoimi negatywnymi uczu ciami. Chciaby je wyeliminowa ze swego przeywania, np. kocha wszystkich ludzi, nikomu niczego nie zazdro ci, zawsze wybacza, okazywa uznanie - midzy inny mi take i po to, by inni okazywali mu podobne uczucia. Kt nie pamita, e bywa karany za ujawnian w dzie cistwie zo? Tak zrodzio si w nas ocenianie uczu w kategoriach moralnych i niejednokrotnie przeywanie poczucia winy z powodu doznawanych negatywnych uczu. Temu poczuciu winy zawsze towarzyszy bezrad no, poniewa wszelkie wysiki wygaszania, zmniej szania natenia czy te ich ukrycia pozostaj bez efektu. Tak wanie jest: zarwno pojawianie si, jak nate nie i czas panowania w nas tych uczu nie zaley od naszej woli. Szczeglnie dotyczy to uczu archaicznych, ktre w swojej negatywnej postaci najbardziej czowieka niepokoj. Nie potrafi wzbudzi w sobie bezporednio adnego uczucia, natomiast mog w wyobrani wzbudzi sytuacj zagroenia ub marzenie atrakcyjnego przedmio tu, by porednio wyzwoli uczucie. Tak wanie oddzia uj na nas media, dziea sztuki, a najbardziej specjalnie w tym celu tworzona reklama.

Ja i moje uczucia
Moje podstawowe dobre samopoczucie i pozytywna samoocena podwiadomie zmuszaj" mnie do tumie nia uczu negatywnych. Jestem przekonana, e nie po winnam ich okazywa, skoro ju si pojawiaj, chocia wolaabym ich w ogle nie doznawa. Nie wypada" mi 0 nich mwi bez naraania si na negatywn ocen. Naj chtniej wic tumi je w zarodku, w nadziei, e nie ujaw ni si wcale. Gotowa jestem nawet im zaprzeczy, gdy by kto wyrazi podejrzenie, e ich doznaj. Prawie nie przyznaj si do zazdroci a ju na pewno i kategorycznie nie do pogardy wobec kogokolwiek. Dla dobrego samo poczucia w pewien sposb zakamuj wasne uczucia, 1 przewanie nie pozwalam sobie nazywa moich uczu negatywnych. Naiwnie wierz, e rodz si one we mnie w odpowiedzi na bodce z zewntrz i bywaj wywoy wane przez innych ludzi. Ona mnie denerwuje", albo on zepsu mi humor" - myl a nawet mwi z caym przekonaniem. Tymczasem to pierwsze oznacza, e ko leanka swoj wiksz sprawnoci narazia na frustracj moje poczucie wasnej dzielnoci zawodowej, a w drugim przypadku czyja krytyczna uwaga zrania moje poczucie wasnej wartoci. W obu sytuacjach doszy do gosu moje potrzeby, a niedostatecznie zaspokojone ujawniy si po przez uczucia.
ABC psychologii komunikacji - 5

66

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Dla usprawnienia mojej komunikacji z sam sob i jednoczenie dla wyzwolenia si z poczucia zalenoci moich uczu od zachowa innych ludzi mog zrezygno wa z wartociowania uczu i oznaczania ich znakiem ujemnym czy dodatnim. Mog je traktowa podobnie jak zjawiska atmosferyczne czy biologiczne, uznajc ich ce lowo i znaczenie bez oceniania. W tym celu psycho logia komunikacji proponuje inny podzia uczu, wolny od wartociowania moralnego, natomiast wskazujcy ich celowo i znaczenie dla potrzeb czowieka.

Nie wartociujcy podzia uczu

Uczucia obronne Uczucia gniewu i niechci: napicie, oburzenie, roz dranienie, bunt, zo, wrogo, wcieko, nienawi, ch zemsty Uczucia lkowe: niepokj, trema, niepewno, zdener wowanie, lk, strach, obawa, poczucie zagroenia, nie ufno, panika, przeraenie Uczucia smutku: znudzenie, troska, al, poczucie krzywdy, odrzucenia, upokorzenie, bezradno, beznadziej no, smutek, zawd, depresja, aoba Uczucia pogodne: dobry nastrj, swoboda, zadowo lenie, wesoo, rado, zachwyt, rozbawienie, ulga, sa tysfakcja, triumf, entuzjazm, uszczliwienie, poczucie bezpieczestwa, ulga Uczucia wizi: umo, sympatia, uznanie, fascynacja, zachwyt, wdziczno, szacunek, przywizanie, mio, za kochanie, podziw, przyja, poczucie wsplnoty, oddanie.

JA 1 MOJE UCZUCIA

67

wiczenie
Wieczorem przed spoczynkiem przejd w mylach swj dzie, jakie towarzyszyy ci uczucia? Nazwij je moliwie precyzyjnie i uwiadom sobie z jakimi two imi potrzebami byy powizane. Szczeglnie dotyczy to uczu obronnych. Nazwij te uczucia zwizane z twoj prac i innymi wydarzeniami dnia.

Uczucia w komunikacji midzyosobowej Tym, co najbardziej moe uderza w cywilizacji wsp czesnej, to swoisty kult rzeczowoci. Rozumiemy przez to sowo gwnie komunikacj bezuczuciow, zwiz i konkretn. Wszelkie przejawy uczuciowoci deleguje my do ycia prywatnego; w sferze zawodowej i spoecz nej obowizuje zdystansowana uprzejmo, ktr chtnie nazywamy poprawnoci". Poprawno ta nakazuje nie ujawnia uczu, zwaszcza, gdy chodzi o uczucia obron ne. Ju w wieku szkolnym uczymy si starannie ukrywa swoje uczucia i tworzy indywidualne maski poprawno ci. Gdy trudna sytuacja wywouje i ujawnia poprzez mi mik, gesty czy ton i natenie gosu doznawane uczucia, wstydzimy si i czujemy upokorzeni swoim nieopanowa niem. Nietrudno przypomnie sobie takie sytuacje z dzie cistwa a zwaszcza modoci. Poprawno" nakazuje tumi uczucia i nie ujaw nia ich, tote popularne pojmowanie opanowania uczu obejmuje gwnie nie ujawnianie ich w komunikacji mi dzyosobowej. Dotyczy to nie tylko komunikacji sow nej, lecz bardziej caej strefy bezsownej, a wic jakby

68

A B C PSYCHOLOGl KOMUNIKACJI

usztywnienia postawy ciaa, gestykulacji, mimiki, a nade wszystko tonu i natenia gosu. Najwczeniej uzyskujemy t sprawno dziki wysikom wychowawczym rodowiska rodzinnego (niekiedy tylko na tym wanie polega tzw. dobre wychowanie) a nastpnie ju samodzielnie wypracowujemy swj styl zachowania w wieku modzieczym. Wczenie take odkrywamy moliwoci manipulowania sob, poprzez manifestowanie uczu, ktre wydaj si nam waciwe i po dane w jakiej sytuacji, chocia ich wcale nie doznajemy. Sprawa wydaje si prosta, gdy zakadamy harmonijne wspgranie komunikacji sownej i bezsownej. Tymcza sem wiadoma uwaga towarzyszy gownie wypowiedzi sownej, elementy bezsowne wymykaj si tej uwadze. W sytuacji, gdy nie moemy pozwoli sobie na pen spontaniczno, kontrolujemy gwnie swoj wypowied sown, podczas gdy ton wypowiedzi i mowa ciaa mog ujawnia (i najczciej ujawniaj) przeywane uczucia. I bywa, e komunikaty sowne i bezsowne pozostaj ze sob sprzeczne - co oczywicie spostrzega rozmwca. To dlatego z reguy spostrzegamy, czy rozmwca jest zadowolony, czy te przeciwnie, rozczarowany, rozdra niony ub ujawnia stan psychicznego napicia. Planujc wan rozmow z szefem lubimy dopyta si w sekreta riacie, w jakim on jest humorze, a wracajc do domu po cikim dniu i doznanej przykroci lepiej ju od progu przyznajmy si do swego rozdranienia, eby Bogu ducha winni domownicy nie poczuli si zagroeni tonem i szorst koci ruchw. W takich bowiem sytuacjach czyha pokusa przeniesienia agresji na osoby nie majce adnego zwizku z doznan przedtem od innych ludzi przykroci. Naley pamita, e najczciej spotykamy si wanie z tak przeniesion agresj. Dlatego warto mie w swoim

JA 1 MOJE UCZUCIA

69

wewntrznym pogotowiu refleksyjnym" pytanie o prze ywanie agresora, o to, e musia zosta sam zraniony we wntrznie, e pewnie dozna jakiej krzywdy - by moe odlegej w czasie - wobec ktrej by bezbronny, wic j ego uczucia obronne spitrzyy si i wanie wobec mnie zna lazy swoje ujcie. W ten wanie, a nie inny sposb jakby dziedziczy" si w niektrych rodzinach brutalno wo bec dzieci kolejnych pokole. Ta wiadomo pozwala mi uwolni si od bezradne go pytania za co...?", czy te: czym zawiniem e zosta em potraktowany bezwzgldnie czy niesprawiedliwie?". Pozwaa take zachowa pewien dystans wobec wydarze i powstrzyma fal uczu obronnych dyktujcych zacho wania odwetowe. W tym duchu moemy rozumie wypo wied Jezusa na krzyu: Przebacz im, bo nie wiedz, co czyni" o tych, ktrzy domagajc si Jego mierci, prze nieli na Niego swj gniew, spitrzony przez lata brutalnej okupacji rzymskiej i zawiedzionej nadziei na polityczne wyzwolenie przez obiecanego mesjasza. Zjawisko przenie sienia dotyczy take innych grup uczu, jak lku, a take wizi i radoci - tak rodz si tradycje i zwyczaje, senty menty, jakimi obdarzamy miejsca i przedmioty, pamitki i obrazy wspomnie a take uprzedzenia i urazy, trwajce przez cae lata i nieomal dziedziczone przez kolejne pokole nia. Dziaaj one w yciu uczu podwiadomie i wyzwoli si z nich moemy tylko wiadomym wysikiem. Bez tego intelekt bdzie raczej dorabia" do uczu argumenty uza sadniajce (proces ten w psychologii nazywa si racjonali zacj). W ten to sposb uczucia zdaj si rzdzi" yciem czowieka czsto niezdolnego do rozumienia tego, co nim kieruje w jego impulsywnym dziaaniu. Mwi si wtedy: nie wiem, jak to si stao, e...", co mnie popchno do

70

A 8 C PSYCHOLOGII KOM U Ni KAC]

tego, eby...", ogarna mnie taka zo, e...", a to stano wi take czst ucieczk od odpowiedzialnoci za wasne postpowanie.

Wyraanie uczu
Od wczesnego dziecistwa kadego dobrze wychowy wanego czowieka wysiki wychowujcych zmierzay do wytumiania uczu niepodanych. A niepodane (byy i s) wszystkie uczucia obronne i nazbyt ywioowo ma nifestowane uczucia wizi. Z wiekiem sami dochodzimy do przekonania, e bezpieczniej jest nie ujawnia takich uczu. W niektrych krgach spoecznych ideaem jest nie ujawnianie adnych uczu. Na pewno udaje si to w war stwie komunikacji sownej, o wiele trudniejsze jest to na tomiast w manifestacjach niewerbalnych (bezsownych). Stan uczuciowy rozmwcy odczytujemy przewanie z jego mimiki, postawy ciaa, tonu gosu. Bardzo rne bywaj motywy nie ujawniania uczu, niekiedy we wasnym inte resie. Ukrywamy je take z motyww altruistycznych, by nie udzielay si bliskim nam osobom. Wbrew naszym y czeniom ujawniamy je jednak take w warstwie sownej komunikacji i to w sposb poredni. Bezporednie wyraenie uczu polega na ich nazwaniu i zakomunikowaniu: ciesz si", Jestem zmartwiona", obawiam si", zoci mnie", J e s t mi przykro", wstydz si". Proste nazwanie tego, co si rzeczywicie przeywa, jest jedynym bezporednim sposobem wyraania uczu. Wypowiadamy je w naszym J a " realnym, zgodnie z rze czywistym przeywaniem. Niekiedy wymaga to odwagi, a czasem, z rnych zreszt wzgldw, nie jest to potrzeb-

JA I MOJE UCZUCIA

71

ne. Warto natomiast podkreli, e wypowiadanie uczu, jakich si naprawd nie doznaje (a idealne ,ja" podpowia da, e powinno si" w danej sytuacji ich doznawa) jest nazywane obud, wcale nie trudn do rozszyfrowania. Co wane: bezporednio wyraamy uczucia zawsze w pierwszej osobie, zawsze poprzez, j a " ! W codziennej komunikacji o wiele czciej stosu jemy porednie wyraanie uczu. Weszo nam ono tak dalece w krew, e wcale sobie tego nie uwiadamiamy. Ujawniamy swoje uczucia a na siedem sposobw, naj czciej zwracajc si do rozmwcy. Ich tre uczuciowa jest przewanie ukryta (zaszyfrowana) i niejasna zarwno dla odbiorcy jak i samego mwicego. Wydaje mi si, e warto sobie te porednie sposoby uwiadomi: Pytania: Czy uwaasz, e bye dostatecznie uprzej my wobec X'a? - wyraa niezadowolenie. Polecenia, rozkazy: Uspokj si", przesta natych miast..." - wyraa gniew, niezadowolenie. Sdy, oceny: Nie wykazae si taktem w tej sytu acji", to by fatalny bd" - to zawd, rozczarowanie, niezadowolenie. Epitety, wyzwiska: Co za mazgaj z ciebie", wiem jak to nazwa: fuszer i fajtapa" - oburzenie, zniecierpliwienie. Ironia: No, jak ju ty si za to zabierzesz, to...", pewnie jeste jeszcze z tego dumny?" - niezadowolenie, poczucie wyszoci. Oskarenia: Jestecie niesprawiedliwi", nigdy nie doceniasz moich stara", mylisz tylko o sobie" - po czucie krzywdy, niedocenienia, rozalenie. Zasady oglne: Uczciwy czowiek dotrzymuje ter minw zwrotu poyczonych rzeczy", w naszym zawo dzie tak si nie postpuje" - niezadowolenie, oburzenie.

72

A B C P5YCH0L0GI1 KOMUNIKACJI

Zdania z powiniene": Powiniene byt przewidzie t trudno", powinna liczy tylko na wasne siy..." sowo powiniene, powinna" zawsze zawiera uczucia negatywne wobec rozmwcy - tak jest odbierane. W porednim wyraaniu uczu przewanie zawarte jest ukryte ty" i wskazywanie na osob rozmwcy jako rdo doznawanych uczu. Samo uczucie bywa i pozo staje ukryte zarwno przed samym przeywajcym jak i obwinianym przez niego rozmwc, ktry najczciej ulega impulsowi obrony przed ukrytymi czy jawnymi za rzutami, czy kwestionowaniem jego wartoci albo dobrej woli. W ten sposb rozmowa przestaje dotyczy tego, co jest jej gwnym przedmiotem, tzn. przeywanego uczu cia, a staje si atakiem wobec domniemanego winowajcy. Porednie wyraanie uczu okazuje si by zabjcz dla wizi trucizn w relacjach midzyludzkich. Wybr i wyuczenie bezporedniego wyraania uczu pozwala zmieni atmosfer wielu rozmw; mwic o swo ich uczuciach nie ranimy blinich, nie wyzwalamy w nich reakcji obronnych, np. zbdnego usprawiedliwiania si, czy obronnego ataku.

wiczenie
Zmie nastpujce zdania na bezporednie wyraenie uczucia: Przykad: Natychmiast wycz ten magnetofon! Przeszkadza mi i drani mnie muzyka, ktrej su chasz z magnetofonu. Nie umiesz obchodzi si z pienidzmi. - ... Nigdy nie dajesz mi doj do sowa. - ...

JA i MOJE UCZUCIA

73

Jeste bezwzgldny i niesprawiedliwy. - ... Dobrze wychowany czowiek nie spnia si! - ... Przesta nazywa mnie dziecink! - ... Czy ty si dobrze czujesz? Nigdy mi nie mwisz, o co ci waciwie chodzi. - ... Pogoda dzi przeokropna. Jak ju ty co powiesz, to nie wiadomo gdzie si scho wa. - ... Nie powinno si mwi le o innych. - ... Co ci skonio, eby mnie dzi odwiedzi? - ...

wiadomo w procesie komunikacji

W poprzednich rozwaaniach wielokrotnie padao ju to sowo, a take niewiadomo czy podwiadomo. W jzyku potocznym rozumiemy przez to rny stopie wiadomoci, czy raczej rny stopie udziau wiado moci towarzyszcej przeywaniu i dziaaniu czowieka. W tym sensie mwimy o penej wiadomoci, ktra obej muje moje motywy (przyczyny) i cel dziaania, a take towarzyszy aktualnym sowom czy czynom, a ponadto obejmuje te przewidywane skutki (ktre nie musz by przecie identyczne z celami, a niejednokrotnie s z nimi wyranie sprzeczne). wiadomo niepena bywa najcz ciej okrojona wanie o ten ostatni element, albo o moty wy, zakryte przed dziaajcym, a dostpne spostrzeganiu osb postronnych. Jake czsto dzieci tumacz niedobre skutki swoich zachowa poprzez: ,ja nie chciaem...", ujawniajc ograniczenie swojej wiadomoci w dziaa niu. Tylko dojrzaa wiadomo ogarnia w peni ludzk aktywno i nie jest to zalene tylko od wieku. Jest jeszcze inny aspekt wiadomoci, dotyczcy czasu: moemy mwi o wiadomoci opniajcej si w stosunku do aktywnoci, lub spostrzegania. Gdy nie opatrznie dotkn rozpalonego przedmiotu, najpierw odru-

WIADOMO W PROCESIE KOMUNIKACJI

75

chowo cofam rk, a dopiero potem dostrzegam gorco. Podobnie ranny onierz w napiciu towarzyszcym walce, z opnieniem odczuje zranienie. Taka opniona wiado mo cechuje aktywno maych dzieci i osb gboko upojonych alkoholem czy narkotykami, take w stanach szoku czy choroby z zaburzeniami wiadomoci. W tych przypadkach dotyczy to take motywacji i celu, a wic wiadomoci wybiegajcej w przyszo. Czowiekowi w stanie podniecenia towarzyszy najczciej jedynie wia domo obejmujca doznawan potrzeb i podejmowane sposoby jej zaspokojenia. To wanie jest impulsywno ludzkiego dziaania: ograniczenie wiadomoci, nie obej mujcej ani motyww ani przewidywania skutkw, ani te podejmowania odpowiedzialnoci, ktr w niepomylnych sytuacjach przypisuje si innym: zdenerwowae mnie i dlatego...", doprowadzie mnie do tego, e...". Nawet gdy mwi zawiode mnie" albo nie spo dziewaam si, e ty..." to przecie przerzucam na dru giego win za nie spenione oczekiwania, ktrych pewnie wcale nawet wczeniej nie ujawniam. Streszczajc wic: pena wiadomo obejmuje prze szo, przyczyny, motywy i cele dziaania, wybr rod kw, towarzyszy w teraniejszoci samemu dziaaniu, przewiduje wielorakie moliwe skutki dziaania i akceptuje odpowiedzialno za nie - rozgrywa si wic w trzech wy miarach czasu: przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Pojcie podwiadomoci dotyczy najczciej potrzeb, dowiadcze przeszoci oraz zoonoci motyww i ce lw, ktre w biecej wiadomoci jawi si jako okro jone, niepene, jakby z nich wyczone zostay elementy nie akceptowane, zawstydzajce, lub kryjce zagroenia. To jakby automatyczna cenzura stojca na stray dobrego

76

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

samopoczucia i pozytywnej samooceny. To samo dotyczy przyszoci, gdy ukryta pozostaje cz motyww nie ak ceptowanych i zagraajcych. Czowiek w swym rozwoju moe osign pen wia domo gdy pielgnuje refleksje i uzyskuje wobec siebie pen szczero i otwarto. A uzyskuje je, gdy nie pie lgnuje w sobie iluzji doskonaoci i godzi si na swoj egzystencj istoty, ktra jest w drodze rozwoju, a wic nie moe nie popenia bdw, i wobec tego bierze za nie odpowiedzialno.

Sowa ja" i ty" w komunikacji

Te dwa mae sowa i ich gramatyczne odpowiedniki maj w komunikacji najistotniejsze znaczenie. Sposb, w jaki si nimi posugujemy przesdza o jakoci reacji, a ksztatowa si on w toku indywidualnego rozwoju w dziecistwie raczej niewiadomie, cho by poddany spontanicznemu naladowaniu stylu otoczenia a take wiadomym wpywom wychowawczym. Gdy jako dzieci odkrywalimy swojodrbno, nasze ,ja" (czstojako ,ja chc" ) brzmiao czsto i zdecydowa nie. Dla suchajcych bywao nawet race i dlatego wy siki wychowawcze skierowane byy na jego wyciszenie, wytumienie. Poinformowano nas te, e oznacza ono po staw egoistyczn, niestosown! niepodan spoecznie. Wkrtce dowiedzielimy si, e bardziej waciw i podanjest postawa altruistyczna, tzn., e w kadej sytuacji obowizuje uprzywilejowanie bliniego. Innymi sowy e waniejsze jest sowo ty", zwaszcza w wersji dla ciebie". Wieloletnie wysiki wychowawcze i samowychowawcze sprawiy, e sowa ,ja" uywamy z oporem i nie mal e z poczuciem winy. Ujawniajc na przykad swoje potrzeby staramy sieje ukazywa raczej jako swoje pra wa" i nalenoci obiektywnie uzasadnione i niezbdne.

78

A B C PSYCHOLOGU KOMUNIKACJI

Chtnie powoujemy si tu na wysze racje, albo te prze twarzamy na wersj ty": zamiast powiedzie np, mnie jest duszno, chc otworzy okno", powiemy raczej: czy nie jest ci za duszno? Moe chcesz, ebym otworzya okno?" Ten nawyk skrywania sowa , j a " i posugiwania si sowem ty" bardzo wchodzi nam w krew i wydaje si oczywisty w komunikacji. Gdy np. nie znajduj potrzeb nego mi klucza, woam: gdzie schowae klucz?", za miast poinformowa: szukam klucza". Podobnie w innej sytuacji powiem: przyjed po mnie na dworzec" zamiast przyzna si, e boj si wraca tak pno przez miasto z bagaem". Jeszcze kiedy indziej powiem: ty znw za pomniae o naszej rocznicy lubu" zamiast: spodziewa am si dzi kwiatka, bo dzi jest nasza rocznica" W tych wypowiedziach i, j a " i ty" nie zabrzmiao bezporednio, pozostao ukryte, ale przecie a nadto czytelne. W niektrych wersjach ty" apelowao o zaangao wanie, wyraao polecenie a nawet pretensj, natomiast ,ja" ujawniao tylko moje przeywanie albo sytuacj, kt ra mnie dotyczy. W jaki sposb wypowied ty" stawia mwicego ponad jego rozmwc zupenie wbrew inten cji ukrycia wasnego ,ja". Powiem wicej: Wypowied ty" o wiele czciej bywa ranica, stawia wymagania i ujawnia zarzuty, podczas gdy wypowied ,ja", zawie rajca informacj o mnie, odwouje si bardziej do wol noci i dobrej woli drugiego. To takie oczywiste nawet w sytuacji petenta w urzdzie. Gdy powiem potrzebuj pilnie zawiadczenie..." mam szans wiksz na zgodne z yczeniem zaatwienie, anieli gdy powiem: prosz mi z dat dzisiejsz wystawi zawiadczenie". Przykady te pomijaj oczywicie elementy bezsowne komunikacji, jak np. ton wypowiedzi i zachowanie, gdy chodzi w nich

StOWA JA" I TY" W KOMUNIKACJI

79

przecie tylko o przeciwstawienie zawartych w nich sw ,ja" i ty". Dla mnie najbardziej wyzwalajce okazao si potwierdzenie w praktyce, e wypowied , j a " prawie nigdy nie bywa ranica, nie wyzwala postawy obronnej u rozmwcy. To zrodzio staranie, by wiadomie podj trud wyzwalania moich wypowiedzi od stylu dominuj cego ty". Warto zwrci uwag take na ten element komuni kacji, ktrym jest zadawanie pyta. W naturalny sposb kojarzy si nam z egzaminowaniem albo przesuchaniem, a wic z sytuacjami, gdy pytajcy stoi ponad pytanym w hierarchii spoecznej, choby nawet tylko w chwilowej sytuacji (kiedy pani, zapytana na ulicy o najbliszy przy stanek tramwajowy odpowiedziaa mi ze zoci: Nie jestem slupem ogoszeniowym"). W poprawnej komuni kacji naleaoby unika wypytywania i o ile monoci sta wia pytania w formie zda twierdzcych: Przepraszam, szukam przystanku tramwajowego dwjki" - co zreszt nie wykluczy z ca pewnoci takiej samej odpowiedzi osoby w zym humorze.

wiczenie: ja" zamiast ty"

Nastpujce zdania zostay wypowiedziane w trybie ty" - przeredaguj je na wypowiedzi w pierwszej oso bie. Przykad: Pozwl mi skoczy moj wypowied. - Chciaa bym opowiedzie ci do koca. Nigdy mi nie dajesz doj do sowa. - ... Nigdy nie liczysz si z moim zdaniem. - ... Znw mnie denerwujesz swoim zachowaniem. - ...

80
Gdzie schowae latark? - ...

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

Spnie si cay kwadrans! - .., Pewnie woiaby, ebym bya bardziej zaradna? - ... Czy nie mgby kiedy indziej wiczy na skrzyp cach? - ... Czy ty si dzi dobrze czujesz? - ... Opowiedziae wietny dowcip. Kiedy mi oddasz ksik, ktr ci poyczyam? - ...

Manipulacja w komunikacji midzyosobowej

Sowo,manipulacja", jak i pochodne: manipulowanie" wywodz si z aciskiego manipulo, oznaczajce posugi wanie si rkami, jako naturalnymi narzdziami w kontak cie z przedmiotami materialnymi. Szersze znaczenie tego sowa oznacza operowanie narzdziami, a take sam pro ces dziaania. Najistotniejsze wydaje si by jednak okre lenie posugiwanie si narzdziami". W tym znaczeniu sowo manipulacja" figuruje w encyklopediach i sowni kach. Tymczasem coraz czciej uywane jest w psycho logii i publicystyce, take tej politycznej. Trafio ju take niejako pod strzechy", gdy nieraz ju przyszo mi uwia damia sobie, e czuj si manipulowana" przez reklam czy czowieka, ktry usiuje zmieni jaki mj pogld albo wymc na mnie jakie okrelone zachowanie czy decyzj niezgodn z moim przekonaniem. Manipulacja dobrze ju zadomowia si w jzyku psychologii, nie zmieniajc zresz t swego znaczenia. Oznacza tu bowiem posugiwanie si komunikacjjako narzdziem skutecznego oddziaywania na osoby, a take traktowanie osb jako narzdzi do zaspo kajania wasnych potrzeb (take grupowych). Mona wic przyj, e manipulacj jest komunikacja nastawiona prze de wszystkim, albo wycznie na skuteczno.
ABC psychologii komunikacji - 6

82

ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJ

Warto uwiadomi sobie, jak gboko manipulacja zakorzeniona jest w codziennej komunikacji midzyludz kiej., szczeglnie w relacjach niesymetrycznych, hierar chicznych, a wic w wychowaniu, nauczaniu, zarzdza niu, ale nie brak jej take w relacjach symetrycznych, w rodzinach, przyjaniach, wsppracy. Kade zaspoka janie potrzeb, wymagajce pomocy czy wspdziaania innych ludzi jest podatne na manipulacje, bo nie jestemy wolni od tendencji traktowania innych jako narzdzi. Gdy uwiadamiam sobie, e kto traktuje mnie in strumentalnie, budzi si we mnie opr, czuj, e zostaje naruszona moja wolno. Tak reakcj wyzwalaj naci ski, nachalne proby, groby, wymuszenia, zafaszowania informacji, szantae, take te uczuciowe (Jeli mnie ko chasz, to zrobisz to, o co ci prosz"). Na manipulacje stosowane wobec mnie reaguj uczu ciowo, przyjmuj postawy obronne, natomiast znacznie trudniej mi uwiadomi sobie, e to ja wobec kogo in nego dopuszczam si manipulacji. Przewanie spostrze gam jedynie postaw obronn rozmwcy. Sama tak bar dzo skoncentrowana jestem na tym, co chc osign, e skonna bd raczej spontanicznie wzmaga naciski, prze konywa... Mog zupenie nie zauwaa, e nie respektu j wolnoci innej osoby, nie dopuszczam do wiadomoci jej prawa do odmowy, innego zdania czy motyww po stpowania, niezgodnego z moj sugesti. Std wanie tak powszechne bywa przekonanie, e kto mn (nami) manipuluje, wspistniejce z takime przekonaniem, e ja (my) nigdy manipulacj si nie posuguj. Jeszcze trudniej jest uwiadomi sobie rwnie czst posta manipulacji, ktr podejmuj, manipulujc sob, moim wasnym zachowaniem. Manipulacja sob to podej-

M A N I P U L A C J A W KOMUNIKACJI MIDZYOSOBOWEJ

83

mowanie i nieraz trwae trzymanie si form zachowania, pozwalajce ukry wasne sabe strony i uczucia, niekie dy realizacja wyobraenia J a k powinienem si zachowy wa tu i teraz", czy J a k i m powinienem by", wzgldnie J a k i m chc by w oczach innych ludzi". Inaczej mwic manipuluj sob, gdy wymuszam na sobie wypowiedzi czy zachowania, ktre stanowi realizacj mojego ,ja idealnego" wbrew Ja realnemu" i to ze wzgldu na to, e patrz na mnie inni ludzie (to zreszt take czsta po kusa wychowawcw i rodzicw przekonanych o tym, e powinni dawa dobry przykad". Dziaanie z motywu dawania przykadu jest czyst manipulacj sob, w do datku atw do rozszyfrowania). Najpowszechniejsze jest posugiwanie si manipulacj w wychowaniu, zarwno rodzinnym, jak szkolnym. Tymczasem tu wanie ujaw nia si sabo manipulacji: nie wywouje ona poza do ranym posuszestwem (lub nieposuszestwem) trwa ych (podanych) zmian w zachowaniach, zawodzi wic oczekiwania wychowawcy. Waciwie take wychowanie metod kar i nagrd tylko wtedy da moe trwae rezulta ty i na trwale modyfikowa postpowanie, o ile zostanie uzupenione przekazem o wartociach, ktre zostan za akceptowane i stan si przedmiotem wiadomych wybo rw osoby wolnej od naciskw. Nasuwa si pytanie, czy moliwe jest uwolnienie si od manipulowania w midzyosobowej komunikacji? Mona czciej uwiadamia sobie, e dostrzegane u rozmwcw reakcje obronne nie s przejawem ich negatywnej posta wy wobec mnie, lecz raczej i o wiele czciej reakcj na moj manipulacj, to znaczy nastawienie na skuteczno z pominiciem wolnoci osoby. Wtedy zawsze pozostaje mi moliwo skorygowania wypowiedzi, np. w sytuacji

84

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

proby na przedstawienie stanu potrzeby - zamiast dyk tatu typu: prosz, eby jutro o czwartej po poudniu za wiz mnie do...". Ten dyktat imituje walor wypowiedzi rzeczowej, stanowi jednak manipulacj, jeeli nie wynika z uprzednio zawartej umowy o usugi. Wanie zawieranie umw w rnych sprawach moe uwolni od manipula cji: we wsppracy, w podziale obowizkw domowych, planu zaj, w dobrowolnym przyjmowaniu ustalanych wsplnie regu czy regulaminw (pisze o tym T. Gordon w Wychowaniu bez poraek)1. Wychowanie wolne od ma nipulacji to staranie si o to, by drugi czowiek, ktrego akceptuj w jego odrbnoci i wolnoci, przyj to, co mu proponuj i przedstawiam jako dobro {warto) i uwzgld nia to w swoich wyborach i postpowaniu. Trudniej wyzwoli si z manipulowania sob, zwasz cza, gdy zyskao ono w moim przekonaniu rang metody pracy nad sob i gdy manipuluj sob, aby podoba si nie tylko innym, lecz take sobie. Jest to praca na terytorium cile wewntrznym: szczeroci w rozpoznawaniu was nych potrzeb i uczu. Zaczyna si od akceptacji wasne go ,ja realnego" i bywa moliwe, skoro zostao nazwane cnot pokory, niekoniecznie w jzyku psychologicznym.

1 T. G o r d o n , Echowanie bez poraek, Instytut W y d a w n i czy PAX, W a r s z a w a 2 0 0 1 , w y d . 9. (przyp. red.).

Blokady komunikacji
Zdarza si nieraz, e mimo moich zupenie poczci wych intencji, mj rozmwca reaguje w sposb zaska kujcy, odmawiajc odpowiedzi czy wyranie zamykajc si na stawiane mu zapytanie. Moja wypowied czy zda nie, ktre miao go pocieszy, zmobilizowa do dziaania, ostrzec przed jakim zagroeniem, w niepojty dla mnie sposb zrania go. Zupenie wbrew moim intencjom nale aa prawdopodobnie do wypowiedzi blokujcych, naru szajcych dobre samopoczucie czy pozytywn samooce n rozmwcy. Pamitamy te dobrze z wasnych przey sytuacje, gdy wolelimy zamilkn, a nawet wyczy si wewntrznie z jakiej rozmowy, zbaczajc w kierunku banalnych uwag. Psychologia komunikacji wyonia szereg typw wy powiedzi, ktre blokuj rozmow. Thomas Gordon na zwa je fataln dwunastk" - gdy tyle ich zdarza nam si najczciej. Odbiorca takich wypowiedzi czuje si trakto wany z gry" i reaguje obronnie. Najczciej wypowie dzi takie dotykaj dzieci i dlatego autor ten zamieci je w swojej ksice Wychowanie bez poraek" 2 . Poniewa jednak w rwnej mierze dotycz one komunikacji w og le i blokuj wiele rozmw, pozostajc poza wiadomoci
T. G o r d o n , (przyp. red.).
2

Wychowanie bez poraek, dz.

cyt., s. 4 5 ^ 4 8

86

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

nadawcw, wydaje mi si poytecznym przedstawi je tu za tym autorem: Rozkazywa, zarzdza, komenderowa: Czciej blokada wynika z tonu wypowiedzi, ale te z postawy do minacji nad rozmwc, gdy np. powiemy We si wresz cie do roboty", Zrb to tak." Ostrzega, upomina, grozi: Ddobrze si zasta nw, zanim podejmiesz decyzj", To bdzie ci drogo kosztowa", To si moe le skoczy". Perswadowa, moralizowa, wygasza kazania": Powinna byta bardziej liczy si z jego wraliwoci". Radzi, dyktowa rozwizania, czyni propozycje: Proponuj, eby omwi to z twoim ssiadem", Najle piej byoby to przeczeka". Robi wyrzuty, poucza, przytacza logiczne argu menty: Pewnie znw poniosa ci nadgorliwo", Trze ba byo ugry si w jzyk", Oczywicie nie pomyla a o tym". Osdza, krytykowa, obwinia, sprzeciwia si: To nie byo w dobrym stylu", Ty zawsze zapominasz", Ja na to nie pozwol", To byo bardzo lekkomylne". Chwali, aprobowa: ..Ty to najlepiej zrobisz", Za wsze mog na tobie polega", To ci si zawsze udaje", Najlepsza kucharka w powiecie". Omiesza, zawstydza, zwymyla: Co za leniuch z ciebie", To prawdziwe niechlujstwo", Czy u ciebie mona si czu bezpiecznie?", Przypomnij sobie, jak si wtedy skompromitowae". Interpretowa, analizowa, stawia diagnozy: Ty mu chyba zazdrocisz", To typowe dla tego okresu ycia", Zniechcia si", Chcesz koniecznie by na pierwszym miejscu".

BLOKADY KOMUNIKACJI

87

Uspokaja, pociesza, wspczu: To nie bdzie bo lao", Przejdziesz jako przez to", Rozumiem, e to dla ciebie wielka strata", Przy twoich zdolnociach prdko mo esz awansowa", Jako sobie poradzisz w tej sprawie". Wypytywa, bada, indagowa: Kiedy to zauway a po raz pierwszy?", Co chciaa przez to osign?", Kiedy mu to powiesz?". Bagatelizowa, zabawia, odwraca uwag: Co ci tak na tym tak zaley?", Prdko o tym zapomnisz", Znajdziesz co lepszego", Pomyl o tym, co ci t strat wynagrodzi", Nie masz wikszych zmartwie?". Inni autorzy zwracaj uwag na blokady, ktre dzia aj nie tyle zewntrznie w postaci okrelonych zwrotw, co bardziej w sferze myli, ktre towarzysz suchaniu: porwnywanie siebie z rozmwc (na swoj korzy, ub niekorzy), przygotowywanie wasnej wypowiedzi w trakcie suchania, ironiczne uwagi, ucieczki mylowe przy zachowaniu pozorw suchania. Wszystkie te blokady naruszaj wi, dziaaj na niekorzy wzajemnej relacji. Nale do tej grupy take pewne zwroty, wypowia dane spontanicznie z podwiadomym motywem obron nym (przed trudem podjcia jakiego starania o zmian w swoich zachowaniach), jak np. zaczynanie odpowiedzi od tak, ale...". Zwrot ten stanowi odrzucenie kadej pro pozycji czy rady.

wiczenie
Oczywicie niemoliwe jest wyeliminowanie wszyst kich wymienionych blokad z codziennej komunika cji - samo usiowanie tego stanowioby trud syzy fowy. Wystarczy, gdy zdam sobie spraw z tego, ktre

88

ABC PSYCHOLOGII

KOMUNIKACJI

z nich zdarzaj mi si najczciej, wkrady si w mj styl komunikacji. Bdzie dobrze, jeli uda mi si zmniejszy czsto wystpowania przynajmniej jednego z nich, tego, ktrym najczciej ranie kogo bliskiego. Dobrze bdzie take podj refleksj nad niepowodze niem jakiej rozmowy, odnale bd po swojej stronie zamiast dziwi si czyjej draliwoci, uwalniajc si od odpowiedzialnoci.

Psychologia komunikacji a rozwj osobowy

Podejmujc trud przyswojenia sobie zasad psychologii komunikacji jako metody pielgnacji wizi midzyludz kich mona natkn si na wewntrzne wtpliwoci co do ich skutecznoci (yjemy przecie w wieku w ktrym obowizuj karty gwarancyjne!) a take na pytanie, czy podjty trud przyczyni si do mojego rozwoju (samore alizacji"). Wtpliwoci rozwieje dopiero samo ycie w miar sprawnoci stosowania w codziennoci nabytych umie jtnoci, natomiast jeli chodzi o pytanie o rozwj, mona pokusi si o prb odpowiedzi. Rozwj osobowy czowieka dokonuje si w kilku fa zach: wczesne fazy stanowi bierny rozwj cech biolo gicznych zakodowanych w genach przekazanych przez rodzicw a take wpywy warunkw w jakich odbywa si okres podowy rozwoju. Nastpny okres rozwoju biernego dokonuje si w ca kowitym uzalenieniu dziecka od otoczenia i postpowa nia osb wychowujcych. Najistotniejszym elementem wpywu wychowawczego jest albo podstawowa akcep tacja dziecka jako istoty dobrej, wyposaonej w moli woci rozwoju, albo przyjcie przez wychowujcych

90

A B C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

dziecka jako istoty nieakceptowanej, czy tylko warunko wo akceptowanej, jako materiau do przerbki z powodu licznych niedoskonaoci, wymagajcych ustawicznego korygowania. Ten okres biernego rozwoju wyposaa czowieka w pe wien okrelony styl zachowa i stosunek do wasnej osoby: albo musz si zmieni, nie jestem w niczym dobry, musz walczy z licznymi wadami" - albo mog nabywa nowe sprawnoci, mog si rozwija, mog tworzy wartoci". Tak nabyta postawa wobec siebie i wasnego rozwoju zo staje wniesiona w nastpn faz rozwoju: aktywne samowy chowanie. Tu ju wiadomie i z zaangaowaniem albo na bywa si sprawnoci i podejmuje twrczo, albo koryguje wady, zwalcza ze skonnoci i przeciwnoci zewntrzne. Kada z tych postaw owocuje charakterystycznym stylem komunikowania si - czyli spostrzegania siebie i innych, indywidualnie lokalizujcym si na linii czcej dwa bieguny: biegun bliskoci i biegun dystansu. Mo na te bieguny nazwa take inaczej: biegunem akceptacji i biegunem nieufnoci. Bywa, e nawet usilna praca nad sobjedynie pog bia nabyty wychowaniem styl komunikacji, gdy w moty wacjach i spostrzeganiu dochodz trwale do gosu jako dominujce podwiadome albo pragnienia albo obawy. W ten sposb powstaje niezaleny od wiadomych in tencji system zalenoci: Jako relacji midzyosobowych zaley od stylu komunikacji. Zaburzenia komunikacji sta j si zaburzeniami wizi midzyludzkich, od ktrych za ley rozwj i szczcie czowieka - a take rozwj i styl komunikacji dzieci nastpnego pokolenia. Psychologia komunikacji moe sta si szans roz woju osobowego przez wyrwanie" czowieka z jego za-

PSYCHOLOGIA KOMUNIKACJI A ROZWJ OSOBOWY

91

kleszczenia midzy sprzecznymi zasadami przyjtej drogi rozwoju jak np. musz si zmieni", a musz si zgo dzi na siebie"; midzy walk ze zem w sobie a deniem do dobra (ktre nie jest tylko brakiem za"); midzy miowaniem siebie jako wzorcem mioci bliniego ( jak siebie samego!") a wskazywanym jako doskonao przekreleniem siebie". Wydaje si, e niektre zasady psychologii komunika cji szczeglnie sprzyjaj rozwojowi osobowemu. Zasada odrbnoci: Przyjcie jej oznacza zawiesze nie ocen i diagnozowania, pewne uwolnienie spostrzega nia od postawy podwiadomego demaskowania drugie go czowieka, owocuje akceptacj drugiego jakim jest tu i teraz, take jego widzenia wiata i jego uczu (bdzie to moliwe tylko, gdy rwnie akceptuj siebie w moim ,ja" realnym). Pogbienie spostrzegania poprzez objcie nim wszystkich elementw wypowiedzi rozmwcy, zarwno niewerbalnych jak i werbalnych, wszystkich zawartych w niej treci, take uczu obecnych w relacji zarwno wobec siebie jak i mnie, odczytanie apelu, jake czsto ukrytego. Dziki temu uzyskuj cenn sprawno zwan uwanoci. Suchanie aktywne: posugiwanie si wypowiedzia mi zwrotnymi (,jak ci zrozumiaam") jest bezcennym narzdziem komunikacji. Przyswojone gboko gwaran tuje panowanie nad przebiegiem rozmowy i ratuje w ka dej trudnej sytuacji, wyzwala z oniemielenia i napicia w przebiegu rozmowy, a to staje si trwa cech osobo w - odbieranjako wewntrzna wolno osoby. Zasada wypowiadania si w pierwszej osobie: Poma ga przezwyciy wpajane przez wychowanie tendencje

92

A B C PSYCHOLOGU KOMUNIKACJI

do ukrywania wasnego zdania, traktowania komunika cji jako granej roli sytuacyjnej z gotowym scenariuszem. Dziki oswojeniu si z wasnym ,ja" realnym pozwaa na autentyczno w komunikowaniu si, na ujawnianie potrzeb i uczu bezporednio. Odcia rozmwc od roz szyfrowywania wypowiedzi porednich i aluzyjnych-od obowizku domylania si zawartoci komunikatw oglnikowych, gdy mwi o sobie per czowiek", albo wystpuj jako kady". Wypowied ,ja" nigdy nie rani! Respektowanie wolnoci rozmwcy: Wyzwala moje relacje od manipulacji, prb nacisku, szantau uczucio wego, traktowania instrumentalnego. Wypowied bardzo mi na tym zaley..." nie narusza wolnoci, nie wyzwala gniewu. Wypowiadanie yczenia lub proby, zamiast po lecenia czy dania, to nie tylko kosmetyka wizi, to jej gboka pielgnacja. Pogbienie biecej wiadomoci i sprawniejsze spostrzeganie jest ewidentnym znakiem rozwoju oso bowego. Pozwala przez wczesne rejestrowanie w wia domoci budzcych si napi i uczu nazwa je, uzna za przeszkody, ktre zawsze maj pierwszestwo, by nie pozwoli im zapanowa nad sytuacj a zwaszcza nad wicymi decyzjami. Jak kada dobrze opanowana umiejtno, psycholo gia komunikacji owocuje wiadomoci dysponowania narzdziami sterujcymi i w razie potrzeby korygujcymi bdy, pozwalajcymi mi panowa nad przebiegiem ka dej rozmowy. Jak w kadym procesie rozwoju, sam rozwijajcy si bardziej bywa skoncentrowany na uwiadamianych w rnych sytuacjach jego niedostatkach, anieli na efek-

PSYCHOLOGIA KOMUNIKACJI A ROZWJ OSOBOWY

93

tach, nie zawsze przecie wymiernych. Dlatego o swych postpach niekiedy dowiaduje si z zewntrz, z wypowie dzi innych. A te bywaj zaskakujce, nawet gdy nie s precyzyjne. Wystarczajco zadowala wypowied bliskiej i wanej osoby, stwierdzajcej pozytywn zmian, a jesz cze bardziej, gdy kto odkryje i nazwie dostrzeone znaki wewntrznej wolnoci i pokoju, jako promieniujce od osoby. A s to cechy, z ktrych wzrasta mio.

Literatura
Fran Ferder, ywe sowa. Pismo wite, psychologia, komunikacja midzyosobowa, Wyd. WAM, Krakw 2002. Thomas Gordon, Wychowanie bez poraek, Instytut Wy dawniczy PAX, Warszawa 2001. Thomas Gordon, Noel Burch, Jak dobrze y z ludmi, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2001. John Powell, Loretta Brady, Chc powiedzie, kim jestem, Wyd. TUM, Wrocaw 1994. Elbieta Sujak, Rozwaania o ludzkim rozwoju, Wyd. Znak, Krakw 1998. Elbieta Sujak, y lepiej, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2002. Friedemann Schulz von Thun, Sztuka rozmawiania, T. I-III, Wyd. WAM, Krakw 2002-2004. Friedemann Schulz von Thun, Sztuka zarzdzania. Psy chologia komunikacji dla szefw i liderw, Wyd. WAM, Krakw 2004.