BIBLIOTEKA MYLI WSPCZESNEJ

Peter SINGER

Wyzwolenie zwierzt

Przeoyy Anna Alichniewicz Anna Szczsna

Pastwowy Instytut Wydawniczy

Tytu oryginau ANIMAL LIBERATION Okadk projektowaa KAROLINA CIKIEWICZ

Ksigarnia internetowa www.piw.pl

Peter Singer 1975,1990,1995 Copyright for the Polish translation by Anna Szczsna and Anna Alichniewicz Copyright for the Polish edition by Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004

PRINTED IN POLAND Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004 r. 00-372 Warszawa, ul. Foksal 17 e-mail: piw@piw.pl www.piw.pl Wydanie pierwsze

Skad i amanie: Agencja Poligraficzno-Wydawnicza ANTER, ul. Tamka 4, 00-349 Warszawa Druk: dzkie Zakady Graficzne

ISBN 83-06-02936-4

Richardowi, Mary, Ros i Stanowi, przede wszystkim za - Renacie Nowe wydanie dedykuj take wszystkim, ktrzy zmienili swoje ycie, aby urzeczywistni wyzwolenie zwierzt. Dziki Wam mona mie nadziej, e sia argumentacji etycznej zdoa przezwyciy egoizm naszego gatunku.

SPIS TRECI
Przedmowa do wydania z roku 1975.......................................................................................................................... 5 Przedmowa do wydania z roku 1995.......................................................................................................................... 8 Podzikowania ........................................................................................................................................................ 13 Podzikowania do wydania z roku 1990 .................................................................................................................. 15 ROZDZIA 1 WSZYSTKIE ZWIERZTA S RWNE... Czyli dlaczego etyczn zasad rwnoci powinno si obj rwnie zwierzta............................. 16 ROZDZIA 2 NARZDZIA BADAWCZE... Czyli na co id twoje podatki.......................................................................................................... 26 ROZDZIA 3 DROGA PRZEZ FARM PRZEMYSOW... Czyli co si przydarzyo twojemu obiadowi, kiedy by jeszcze zwierzciem................................. 62 ROZDZIA 4 ZOSTA WEGETARIANINEM... Czyli jak kosztem mniejszych cierpie wytwarza wicej ywnoci, mniej szkodzc rodowisku ...................................................................................................................................... 95 ROZDZIA 5 PANOWANIE CZOWIEKA... Czyli krtka historia szowinizmu gatunkowego ........................................................................... 107 Myl przedchrzecijaska ..................................................................................................................... 107 Myl chrzecijaska .............................................................................................................................. 109 Owiecenie i czasy poowieceniowe .................................................................................................... 115 ROZDZIA 6 SZOWINIZM GATUNKOWY DZISIAJ... Czyli strategie obrony, racjonalizacje, zarzuty wobec ruchu wyzwolenia zwierzt i jak coraz skuteczniej si je odpiera..................................................................................................... 121 ANEKS 1 - DALSZE LEKTURY.......................................................................................................................... 137 Oglne................................................................................................................................................... 137 Zwierzta w badaniach naukowych ...................................................................................................... 137 Zwierzta gospodarskie i przemys misny .......................................................................................... 138 Wegetarianizm ...................................................................................................................................... 138 wiat dzikiej przyrody .......................................................................................................................... 138 ANEKS 2 - YCIE BEZ OKRUCIESTWA ....................................................................................................... 140 Towary, ktre wyprodukowano w sposb wolny od okruciestwa ...................................................... 140 ywno................................................................................................................................................ 140 Kilka wegetariaskich ksiek kucharskich w jzyku polskim ............................................................ 141 ANEKS 3 - ORGANIZACJE ................................................................................................................................. 142 PRZYPISY ...................................................................................................................................................... 147

Przedmowa do wydania z roku 1995 .................................................................................................... 147 Rozdzia 1 ............................................................................................................................................. 147 Rozdzia 2 ............................................................................................................................................. 148 Rozdzia 3 ............................................................................................................................................. 151 Rozdzia 4 ............................................................................................................................................. 154 Rozdzia 5 ............................................................................................................................................. 156 Rozdzia 6 ............................................................................................................................................. 157

PRZEDMOWA DO WYDANIA Z ROKU 1975

Jest to opowie o tyranii czowieka wobec zwierzt. Tyrania ta bya i jest przyczyn blu i cierpienia, jakie da si porwna jedynie z tym, czego dowiadczya rasa czarna przez wieki panowania biaego czowieka. Walka z ni jest nie mniej wana ni inne toczone w ostatnich latach batalie o kwestie moralne i spoeczne. Wikszo czytelnikw uzna to za grub przesad. Ja sam jeszcze pi lat temu miabym si z pogldw, ktre dzisiaj wygaszam zupenie powanie. Wwczas jednak wiedziaem duo mniej ni teraz. Uwanemu czytelnikowi, ktry przeledzi zwaszcza drugi i trzeci rozdzia, przeka z mojej wiedzy tyle, ile udao mi si zawrze w ksice nie przekraczajcej rozsdnej objtoci. Wtedy oceni, czy sowa te s grub przesad, czy te wywaon ocen sytuacji prawie zupenie nieznanej szerszemu ogowi. Nie dam, by z gry mi uwierzy. Prosz tylko, by zawiesi swj sd do chwili, gdy skoczy czyta ksik. Kiedy zaczem j pisa, dowiedziaa si o tym pewna pani i zaprosia mnie wraz z on na herbat (trzeba doda, e mieszkalimy wtedy w Anglii). Powiedziaa, e ogromnie interesuj j zwierzta, a jej przyjacika, ktra napisaa o nich ksik, bardzo chciaaby nas pozna. Przyszlimy wic z wizyt. Przyjacika rzeczywicie uwielbiaa mwi o zwierztach. Bardzo kocham zwierzta - zacza. - Mam psa i dwa koty, i wprost niewiarygodne, w jakiej zgodzie yj. Czy znaj pastwo pani Scott? Prowadzi szpitalik dla chorych zwierzt... - rozgadaa si szybko. Na chwil przerwaa, gdy podano przekski, wybraa kanapk z szynk, a potem zapytaa, jakie mamy zwierzta. Odpowiedzielimy, e adnych. Troch zdziwiona odgryza ks. Gospodyni skoczya podawa, przysiada si do nas i wczya do rozmowy: Ale chyba interesuj pana zwierzta? Staralimy si wytumaczy, e obchodzi nas zapobieganie nieszczciu i cierpieniu; e jestemy przeciwko dyskryminacji; e zem jest zadawanie niepotrzebnych cierpie innym, nawet jeli nie nale do naszego gatunku; e czowiek eksploatuje zwierzta bezwzgldnie i okrutnie; i e czas z tym skoczy. Ale szczeglnymi mionikami zwierzt wcale nie jestemy. Nie pasjonujemy si psami, kotami czy komi. Nie kochamy zwierzt. Chcemy jednak, by traktowano je tak, jak na to zasuguj - jak autonomiczne, odczuwajce istoty, a nie jak rodki do ludzkich celw (czyli nie tak, jak potraktowano wini, ktrej miso wanie dostalimy na kanapkach). Nie jest to ksika o ulubionych zwierztach-przyjacioach. Raczej nie bdzie przyjemn lektur dla kogo, kto przez mio do zwierzt rozumie gaskanie kota lub karmienie ptakw w parku. Adresowana jest do ludzi, ktrzy chc, by znikno okruciestwo i eksploatacja, i sdz, e etyczna zasada rwnego poszanowania interesw chroni nie tylko czonkw naszego gatunku. Ju samo przekonanie, e podobne kwestie mogyby obchodzi wycznie mionikw zwierzt, wiadczy o tym, jak obca jest idea, e wobec ludzi i zwierzt obowizuj te same standardy moralne. Pomys, e prawa mniejszoci rasowych obchodz jedynie kogo, kto je kocha lub uwaa za mie i urocze, moe przyj do gowy jedynie rasicie, obrzucajcego przeciwnikw epitetem mionicy czarnuchw. Dlaczego wic myle w ten sposb o ludziach chccych poprawy losu zwierzt? Cay problem w duej mierze wanie dlatego znalaz si poza obrbem powanej dyskusji politycznej i etycznej, e protestujcym przeciw okruciestwu wobec zwierzt przyklejono etykietk sentymentalnych, nadmiernie emocjonalnych mionikw zwierzt. atwo zrozumie, dlaczego tak si stao. Gdyby potraktowa problem serio i na przykad przyjrze si uwaniej warunkom ycia zwierzt na farmach przemysowej produkcji misa, by moe przestayby nam smakowa kanapki z szynk, rostbef, pieczone kurczta i wszystkie inne dania, o ktrych wolimy nie myle jako o martwych zwierztach. Ksika ta nie usiuje gra na uczuciu sympatii do uroczych zwierzt. Zabijanie koni czy psw na miso nie oburza mnie bardziej ni zabijanie wi. Wcale mnie nie uspokaja, gdy wobec protestw, jakie wzbudza uycie psw beagli do testowania mierciononych gazw bojowych, Departament Obrony Stanw Zjednoczonych obiecuje przej na dowiadczenia na szczurach.

W ksice tej prbuj natomiast systematycznie i szczegowo rozway problem waciwego traktowania zwierzt. Ujawniam przy tym przesdy kryjce si za naszymi postawami i zachowaniami. W rozdziaach ukazujcych ich praktyczne skutki - cierpienia zwierzt pod tyrani czowieka - znajd si miejsca, ktre wzbudz emocje. Mam nadziej, e bdzie to gniew i oburzenie, a take postanowienie, by ten stan rzeczy zmieni. Nigdzie jednak nie odwouj si do uczu w sposb nie poparty argumentami. Nieuczciwoci byoby jednak opisywanie spraw przykrych w sposb neutralny, faszujcy ich prawdziwy charakter. Nie mona bezstronnie i obojtnie pisa o eksperymentach, ktre w nazistowskich obozach koncentracyjnych lekarze prowadzili na uwaanych za podludzi winiach; podobnie nie mona obojtnie mwi o dowiadczeniach na zwierztach, wykonywanych obecnie w laboratoriach Wielkiej Brytanii, Ameryki i wszdzie indziej. W obu wypadkach sprzeciw w gruncie rzeczy nie bierze si z powodw emocjonalnych. Odwouj si do fundamentalnych, powszechnie przyjtych zasad moralnych, i to rozum, a nie uczucie, nakazuje stosowa je do ofiar wszystkich tego rodzaju eksperymentw. Tytu ksiki wybraem nieprzypadkowo. Istot kadego ruchu wyzwoleczego jest danie, by pooy kres uprzedzeniom i dyskryminacji z tak arbitralnych powodw, jak choby rasa czy pe. Klasycznym przykadem jest Ruch Wyzwolenia Czarnych, ktry szybko wywar wpyw i odnis sukces, stajc si wzorem dla innych uciskanych mniejszoci. Potem przyzwyczailimy si do ruchu wyzwolenia gejw i lesbijek oraz ruchw w obronie Indian amerykaskich czy Amerykanw latynoskiego pochodzenia. Gdy rozpoczy kampani kobiety - grupa jednak wikszociowa - zdawa si mogo, ze doszlimy ju do koca drogi. Sdzono, e dyskryminacja ze wzgldu na pe jest ostatni form dyskryminacji, jawnie, otwarcie i powszechnie akceptowan i praktykowan - nawet w rodowiskach liberalnych, od dawna dumnych ze swego braku uprzedze rasowych. Mwic o ostatniej formie dyskryminacji, powinnimy jednak zachowa ostrono. Ruchy wyzwolecze nauczyy nas przynajmniej tego, e trudno zda sobie spraw z niewiadomych uprzedze wobec pewnych grup, pki nie zostanie nam to unaocznione. Ruchy wyzwolecze zmuszaj te do rozszerzenia horyzontw moralnych. Zachowania dawniej naturalne i oczywiste okazuj si wynikiem przesdw. Czy kto z caym przekonaniem moe stwierdzi, e adnych jego zachowa czy postaw nie mona zakwestionowa? Jeli nie chcemy zalicza si do ciemiycieli, musimy by gotowi do przemylenia na nowo naszego - na pozr nawet zupenie oczywistego - stosunku do innych grup. Musimy przyjrze mu si z punktu widzenia tych, ktrym przysparza cierpie. Jeli uda nam si taki niezwyky zwrot duchowy, moe odkryjemy, e sens naszych zachowa i postaw sprowadza si do faworyzowania pewnej grupy, zwykle naszej wasnej - kosztem innej. I wtedy uznamy konieczno nowego ruchu wyzwoleczego. Celem tej ksiki jest sprowokowanie u czytelnika podobnej przemiany postaw i postpowania wobec ogromnej grupy istot ywych - innych gatunkw. Sdz, e za naszym obecnym stosunkiem do nich kryje si duga historia przesdw i dyskryminacji i e samolubne pragnienie zachowania przywilejw wyzyskiwacza jest jedynym powodem, dla ktrego nie zostay objte zasad rwnego respektowania interesw. Chc, by czytelnik dostrzeg, e jego postawa wobec przedstawicieli innych gatunkw jest rwnie wtpliwa, co uprzedzenia rasowe lub seksistowskie. W porwnaniu z innymi ruchami wyzwoleczymi, ruch wyzwolenia zwierzt ma wiele saboci. Pierwsz i najbardziej oczywist jest niezdolno dyskryminowanej grupy do zorganizowania protestu przeciwko sposobowi, w jaki jest traktowana (chocia jednostki mog protestowa i robi to tak, jak potrafi). To my musimy przemwi w imieniu tych, ktrzy mwi nie umiej. Jak wielka jest to sabo, mona oceni, stawiajc pytanie, jak dugo czarna rasa musiaaby czeka na rwne prawa, gdyby nie bya zdolna sama si o nie upomnie. Tym atwiej ciemiy jak grup, im trudniej jej si zorganizowa w protecie przeciwko uciskowi. Jeszcze gbszym cieniem na szans ruchu wyzwolenia zwierzt kadzie si fakt, i niemal wszyscy z grupy wyzyskiwaczy w ucisku tym uczestnicz i czerpi z niego korzyci. W gruncie rzeczy niewielu ludzi moe patrze na krzywd zwierzt z obojtnoci rwn choby tej, z jak biali z Pnocy debatowali nad niewolnictwem w poudniowych stanach Unii. Tym, ktrzy na co dzie jedz kawaki zabitych zwierzt, trudno uwierzy, e robi co zego, i trudno im wyobrazi sobie, e mogliby je co innego. Dlatego wanie nikt z nich nie jest bezstronny. Odnosi - lub przynajmniej tak sdzi - korzy z powszechnego lekcewaenia dobra zwierzt. Tym trudniej go przekona. Lecz ilu wacicieli niewolnikw z Poudnia przekonay argumenty

abolicjonistw z Pnocy, akceptowane dzi niemal przez wszystkich? Niewielu. Mog oczywicie prosi czytelnika, by zastanawiajc si nad argumentami tej ksiki, abstrahowa od swych interesw istoty misoernej. Z wasnego dowiadczenia wiem, e nawet przy najlepszych intencjach nie jest to atwe. Ch jedzenia misa jest bowiem skutkiem dugoletniego przyzwyczajenia, ktre okrela nasz stosunek do zwierzt. Przyzwyczajenie. Oto ostatnia bariera, przed ktr staje ruch wyzwolenia zwierzt. Zwalcza i zmienia trzeba nie tylko nawyki ywieniowe, lecz take mylowe i jzykowe. Nawyki mylowe skaniaj nas, bymy opisy okruciestwa wobec zwierzt kwitowali sowami: emocjonalne, typowe dla mionikw zwierzt; a przynajmniej bymy twierdzili, e kwestia ta jest tak banalna w porwnaniu z ludzkimi problemami, e nikt rozsdny nie bdzie si ni przejmowa. Lecz i to jest przesdem - nie mona bowiem oceni, czy problem jest banalny, nie powicajc mu czasu i uwagi. Ksika ta koncentruje si tylko na dwu sferach ludzkich dziaa prowadzcych do cierpie zwierzt, dziki czemu jej analizy s bardziej szczegowe. Nie sdz jednak, by po jej przeczytaniu kto nadal sdzi, e czasu i zachodu warte s tylko sprawy ludzkie. Nawyki mylowe skaniajce do lekcewaenia interesw zwierzt mona zwalcza; zwalcza je bdzie si te na kartach tej ksiki. Zarzuty musz by jednak wyraone w jakim jzyku; w moim wypadku w jzyku angielskim. Tak jak inne, i on odzwierciedla przesdy uytkownikw. Autor, chcc je zwalcza, staje wic przed dobrze znanym dylematem: albo bdzie uywa jzyka wzmacniajcego uprzedzenia, albo nie bdzie zrozumiay dla czytelnikw. W ksice tej wybraem pierwsze rozwizanie. Zwykle uywamy sowa zwierz w znaczeniu: zwierz inne ni czowiek. Ten sposb mwienia separuje czowieka od innych zwierzt, sugerujc, e sami nimi nie jestemy - wniosek, ktrego fasz jest oczywisty dla kadego, kto choby tylko w szkole podstawowej uczy si biologii. W powszechnym przekonaniu termin zwierz obejmuje istoty tak rne, jak ostrygi i szympansy, wyznaczajc zarazem ostr granic midzy ludmi a szympansami, chocia z tymi ostatnimi czy nas duo blisze pokrewiestwo ni szympansy z ostrygami. Poniewa nie ma innego sowa na nazwanie zwierzt pozaludzkich, w tytule tej ksiki i na jej stronach musiaem uywa sowa zwierz tak, jakby nie odnosio si do czowieka. To godne poaowania odejcie od wymaga czystoci rewolucyjnej jest koniecznym warunkiem skutecznego porozumiewania si. Niekiedy jednak, aby przypomnie, e jest to tylko kwestia wygody, bd nazywa stworzenia okrelane kiedy jako nierozumne w nieco duszy, lecz trafniejszy sposb. W innych kontekstach take staram si unika jzyka, ktry deprecjonuje zwierzta lub maskuje natur tego, co jemy. Gwne zasady ruchu wyzwolenia zwierzt s bardzo proste. Staraem si wic napisa ksik przejrzyst i przystpn, nie wymagajc od czytelnika adnej szczeglnej wiedzy. Musz jednak zacz od zasad, bdcych podstaw tego, co mam do powiedzenia. Zrozumienie ich nie powinno sprawia adnych trudnoci, jednak komu nieprzyzwyczajonemu do takich rozwaa rozdzia pierwszy moe wyda si do abstrakcyjny. Prosz jednak, by si nie zniechca. W nastpnych przedstawi mao znane fakty, ukazujce krzywd innych gatunkw pod panowaniem czowieka. Ani ta krzywda, ani te rozdziay nie s niczym abstrakcyjnym. Realizacja postulatw w nich przedstawionych zaoszczdziaby wielkich cierpie milionom zwierzt. Korzy odniosyby rwnie miliony ludzi. Gdy pisz te sowa, na wicie miliony ludzi umieraj z godu, a milionom grozi gd. Rzd Stanw Zjednoczonych owiadczy, e wobec nieurodzaju i niewystarczajcych zapasw zboa moe udzieli tylko ograniczonej - wic niewystarczajcej - pomocy. Lecz jak pokazuje rozdzia czwarty - wynikiem domagania si przez zamone narody prowadzenia misnej hodowli zwierzt jest marnowanie kilkakrotnie wikszej masy ywnoci ni wytwarzana. Zaprzestanie takiej hodowli i uboju daoby rodki na dodatkow ywno, ktra, waciwie rozdzielona, zlikwidowaaby na wiecie gd i niedoywienie. Wyzwolenie zwierzt jest take wyzwoleniem czowieka.

PRZEDMOWA DO WYDANIA Z ROKU 1995

Powtrna lektura przedmowy do pierwszego wydania jest jak powrt do na wp zapomnianego wiata. Ludzie, ktrym na sercu ley los zwierzt, nie czstuj mnie ju kanapkami z szynk. Aktywici Ruchu Wyzwolenia Zwierzt zostali wegetarianami; nawet bardziej konserwatywny ruch ochrony zwierzt sta si w jakim stopniu wiadomy problemu, jaki stanowi jedzenie misa. Ci, ktrzy je jedz, robi to z poczuciem winy, gotowi, przyrzdzajc posiki dla innych, uwzgldni take odmienne moliwoci. Ze zrozumieniem spotyka si idea, by sympati, jak obdarzamy psy i koty, obj rwnie winie, kurczta, a nawet szczury laboratoryjne. Nie bardzo wiem, jaki udzia w tej zmianie przypada ksice Animal Liberation. Dziennikarze popularnych czasopism przylepili jej etykietk biblii ruchu wyzwolenia zwierzt. Schlebia mi to, ale i niepokoi. Nie wierz w biblie: adna ksika nie ma monopolu na prawd. A na pewno niczego nie osignie, jeli nie potrci jakiej struny w czytelniku. Ruch Wyzwolenia Zwierzt jest naturaln konsekwencj ruchw wyzwolenia z lat szedziesitych: ksika ta zebraa ich argumenty w pewn zwart cao. Reszta bya dzieem bardzo miych, wraliwych i zapracowanych ludzi - najpierw garstki, potem setek i tysicy, dzisiaj moe nawet milionw - ktrzy stworzyli Ruch Wyzwolenia Zwierzt. Im wanie powicam zmienione wydanie tej ksiki; bez nich podzieliaby ona los Animal Rights Henryego Salta, pracy wydanej w 1892 roku, przez osiemdziesit lat w zapomnieniu pokrywajcej si kurzem na plkach British Museum, i dopiero teraz, dziki kilku nieprecyzyjnym odnonikom, odnalezionej tam przez mode pokolenie, ktre odkryo, e ich argumenty wypowiedziano ju znacznie wczeniej, ale daremnie. Tym razem nie bd daremne. Ruch zbyt ju urs w si. Wiele wywalczy dla zwierzt; znacznie wicej jest jeszcze przed nim. Sta si ju organizacj oglnowiatow i dugo jeszcze bdzie o nim gono. Czsto sysz pytanie, czy cieszy mnie jego rozwj, zadawane tak, jakby moja odpowied bya oczywista: nigdy nie niem o tak wielkim wpywie ksiki. Lecz to nieprawda. Marzyem, e kady, kto j przeczyta, powie sobie: oczywicie, zostanie wegetarianinem, zacznie protestowa przeciwko sposobowi, w jaki traktujemy zwierzta, tak, by coraz wicej ludzi usyszao przesanie Ruchu Wyzwolenia Zwierzt, a nieodparta fala publicznego protestu zmiecie przynajmniej najgorsze i najbardziej bezsensowne formy zadawania im cierpie. Marzenia te na pewno hamowaa wiadomo przeszkd: konserwatyzmu wikszoci z nas co do sposobu napeniania odkw; interesw k finansowych, ktre a do ostatniego miliona broni bd prawa do zyskownej eksploatacji zwierzt; ciaru gatunkowego historii i tradycji, ktre utrwalaj postawy usprawiedliwiajce eksploatacj. Mio mi wic otrzyma list lub spotka kogo, kto przeczyta t ksik, powiedzia sobie: To jasne..., przesta je miso i zacz dziaa w Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Jeszcze bardziej mnie cieszy, e po latach uporczywej walki prowadzonej przez tak wielu Ruch sta si wanym faktem politycznym i spoecznym. Lecz to za mao, o wiele za mao. Obecne wydanie ukazuje niestety a nazbyt dobitnie, jak niky by jego wpyw na gwne sposoby naszej eksploatacji zwierzt. Pierwsze wydanie Animal Liberation wyszo w roku 1975. Tekst, ktry poprzedza ta przedmowa, ukaza si po raz pierwszy w roku 1990. Poprawki byy konieczne z trzech zasadniczych powodw. Przede wszystkim dlatego, e gdy po raz pierwszy wydawano t ksik, Ruch Wyzwolenia Zwierzt jeszcze nie istnia. Nie znano nawet tej nazwy. Nie byo te w ogle wielkich organizacji - ani prawie adnej maej - dziaajcych na rzecz zmiany naszej postawy i postpowania wobec zwierzt. Ale pitnacie lat pniej czym niezwykle dziwnym byoby wydanie Animal Liberation nie dostrzegajce tego ruchu i nie komentujce kierunku, jaki obra. Po drugie, powstaniu wspczesnego Ruchu Wyzwolenia Zwierzt towarzyszya zdumiewajca obfito publikacji na ten temat; wiele z nich zawierao uwagi co do mojego stanowiska z pierwszego wydania. Na dyskusjach o problemach filozoficznych i sprawach praktycznych spdzaem i spdzam dugie wieczory z przyjacimi i kolegami z Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Poprawianie tekstu dao mi sposobno, by odnie si do ich uwag - przynajmniej wskazujc, w jakiej mierze zmieniem bd zachowaem swoje pogldy. Drugi i trzeci rozdzia ukazuj, co nasz obecny stosunek do zwierzt oznacza dla zwierzt dowiadczalnych i hodowlanych. Ju po kilku latach od pierwszego wydania zaczy dochodzi do mnie gosy w

rodzaju: Los zwierzt, rzecz jasna, bardzo si poprawi, odkd j napisano... Zrozumiaem wtedy, e wci trzeba dokumentowa cierpienia zwierzt w laboratoriach i na farmach hodowlanych, przedstawiajc dzisiejszemu czytelnikowi fakty, ktrych nie mona zby machniciem rki, jakby byy reliktem z zamierzchych ciemnych wiekw. Obecne wydanie rni si od pierwszego przede wszystkim nowym materiaem. Oparem si sugestiom, by opisa take inne sposoby maltretowania zwierzt. Przedstawiony materia faktograficzny nigdy jednak nie mia by penym raportem o naszym sposobie traktowania zwierzt; ma on raczej, jak wskazuj pod koniec pierwszego rozdziau, przedstawi w wyranej, jasnej i konkretnej formie konsekwencje szowinizmu gatunkowego, ktry w nim opisuj. A jeli nie wspominam o polowaniu i chwytaniu w sida, przemyle futrzarskim, okrutnym traktowaniu zwierzt trzymanych dla towarzystwa, rodeo, zoo i cyrku, nie oznacza to wcale, e sprawy te s mniej wane, lecz tylko to, e dla mego celu zupenie wystarczaj dwa przykady: eksperymenty i produkcja ywnoci. Zdecydowaem si nie odpowiada na wszystkie zarzuty filozofw wobec argumentacji etycznej tej ksiki. Oznaczaoby to bowiem zmian jej charakteru, przeksztacenie w akademick prac filozoficzn, wprawdzie dla kolegw filozofw interesujc, ale zwykemu czytelnikowi niepotrzebn. Ograniczyem si do zamieszczenia w odpowiednich miejscach odnonikw do innych moich prac, gdzie mona znale odpowiedzi na niektre zarzuty. Napisaem take na nowo cz ostatniego rozdziau, gdy ju nie sdz, by poruszona tam kwestia filozoficzna miaa tylko marginalne znaczenie dla fundamentw etycznych, na ktrych wspieraj si argumenty tej ksiki. Fundamenty te przedstawiaem na konferencjach i seminariach, rozwaaem szczegowo w bezporednich dyskusjach i w druku; ale aden zarzut nie by nieodparty, nic nie zmusio mnie do wyznania, e proste argumenty etyczne, ktre s podstaw tej ksiki, nie s zasadne. Odwagi dodao mi odkrycie, e akceptuje je wielu moich najbardziej szanowanych kolegw filozofw. Tak wielu, e Colin McGinn, profesor Rutgers University, w recenzji drugiego wydania okreli etyczne podstawy tej ksiki jako zwyciski argument - jeli nie w praktyce, to przynajmniej w zasadzie.1 W tym wydaniu mwi si w odpowiednich miejscach o najwaniejszych kampaniach i sukcesach Ruchu Wyzwolenia Zwierzt przed rokiem 1990. Potem przyszy dalsze sukcesy. Dziki penym powicenia obrocom zwierzt w Szwajcarii pod koniec roku 1991 zakazano opisanych w rozdziale trzecim baterii klatek, stosowanych na fermach jajczarskich. Hodowane w szwajcarskich fermach kury maj teraz moliwo grzebania pazurami po pokrytej som i innymi naturalnymi materiaami pododze i skadania jajek w osonitych, wymoszczonych gniazdach. Kto mgby sdzi, e w niewielkim stopniu poprawio to ich los, ale jest on duo lepszy ni w innych krajach, gdzie regu jest upychanie ich w drucianych klatkach o powierzchni kartki A4. W Wielkiej Brytanii, gdzie wprawdzie nie wyeliminowano takich klatek, rzd ogosi okres przejciowy na uywanie kojcw dla macior; s nielegalne od roku 1998. W Stanach Zjednoczonych kampania przeciwko metodom hodowli cielt (opisanym rwnie w rozdziale trzecim) doprowadzia midzy rokiem 1986 a 1991 do szedziesicioprocentowego spadku ich produkcji. W wielu krajach wida oznaki zmniejszania si liczby zwierzt wykorzystywanych do eksperymentw. Na przykad w Wielkiej Brytanii, gdzie publikuje si oficjalne dane o wszystkich procedurach badawczych wykonywanych na ywych zwierztach, od lat siedemdziesitych zauwaalna jest tendencja spadkowa. Wtedy przeprowadzano ponad pi milionw eksperymentw rocznie; obecnie mniej ni trzy miliony. Najnowsze dane amerykaskie nie s tak wiarygodne, lecz take wskazuj na podobn tendencj. Stale rozwija si rwnie alternatywne metody dowiadczalne, a Unia Europejska powoaa w Isprze we Woszech Europejskie Centrum Oceny Metod Alternatywnych. Zgodzia si te wprowadzi po 1 stycznia 1998 zakaz stosowania skadnikw kosmetycznych testowanych na zwierztach - chocia zostawia uchylon furtk, dopuszczajc je, gdy brak innych atestowanych prb bezpieczestwa. Kampania przeciwko eksperymentom na zwierztach przyniosa efekty rwnie we Woszech, gdzie w roku 1993 rzd przyj wiate rozporzdzenie, pozwalajce kademu obywatelowi na korzystanie z klauzuli sumienia. Studenci, technicy, lekarze i naukowcy woscy mog teraz odmwi uczestnictwa w dowiadczeniach na zwierztach, nie naraajc si na przykre konsekwencje w rodzaju gorszej oceny, zwolnienia z pracy czy potrcenia pacy. Walka o zmian naszych postaw i postpowania wobec zwierzt toczy si wic nadal na wielu frontach. W Wielkiej Brytanii niedawna burza protestw przeciwko metodom transportu zwierzt hodowlanych dowioda stopnia zaangaowania opinii publicznej. Caa sprawa zacza si w roku 1994, gdy trzy gwne firmy

promowe przewoce ywe zwierzta hodowlane z Wielkiej Brytanii na kontynent zdecydoway si wycofa z interesu. Bya to, jak powiedzia rzecznik jednej z nich, reakcja na setki tysicy listw i kartek pocztowych2. Ta decyzja bya jednak raczej pocztkiem ni kocem historii. Gdy mniejsze firmy prboway skorzysta z nieobecnoci wielkich, tysice ludzi wyszo na ulice, by okaza swj sprzeciw wobec tego eksportu ywego towaru. Zwykli ludzie, czsto nigdy wczeniej nie biorcy udziau w adnym protecie, blokowali drogi do portw, z ktrych cielta przewoono na kontynent, gdzie miano je hodowa w warunkach zbyt okrutnych, by pozwolono na nie w Wielkiej Brytanii. Jedna z demonstrantek, Jill Philips, poniosa tragiczn mier pod koami ciarwki wiozcej cielta na lotnisko w Coventry. Gdy pisz te sowa, walka trwa, mimo owiadczenia ministra rolnictwa, e nie jest w mocy Wielkiej Brytanii zakaza eksportu do innych krajw Unii Europejskiej. Kampanie przeciwko eksportowi ywych zwierzt hodowlanych, przeciwko kojcom dla cielt, macior i bateriom klatek dla kur, cho konieczne, by pooy kres cierpieniom, jakie kadego dnia s udziaem milionw zwierzt, oparte s na cakiem konwencjonalnym rozumieniu ich statusu moralnego. Walczc przeciwko eksportowi ywych zwierzt hodowlanych, wytaczano na przykad argument, e powinno si je zabija blisko miejsca hodowli. Nie zadawano wcale pytania, czy usprawiedliwiona jest hodowla misna i ubj. Aby nie sztandar Ruchu Wyzwolenia Zwierzt, takie reformistyczne kampanie musz sta si czci wikszej wojny, wydanej przesdom zakazujcym rwnego respektowania interesw zwierzt i ludzi. Zakorzenione postawy wobec zwierzt pozaludzkich zwalcza mona na wiele sposobw. Jednym z nich jest propagowanie wegetarianizmu i, na ile moliwe, wolnego od okruciestwa stylu ycia. Wzrost liczby wegetarianw w krajach takich jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone sta si powanym zagroeniem dla przemysu misnego. Kiedy w roku 1971 zostaem wegetarianinem, wydawalimy si ma sekt pomylecw i rzeczywicie najlepsz w tym czasie restauracj wegetariask w Londynie nazwano Cranks (wiry). Dzi ju pozbylimy si tego wizerunku - jestemy zwykymi ludmi, ktrych obchodzi los zwierzt, rodowisko naturalne i wasne zdrowie. Jest nas coraz wicej, coraz wicej supermarketw i restauracji o nas dba, a najwiksze firmy spoywcze zaczy wytwarza tofu i hamburgery wegetariaskie. Coraz atwiej zatem zrezygnowa z jedzenia misa, przez co tendencja ta si umacnia. Zupenie inn strategi walki o zmian opinii na temat wzgldnej wanoci ludzi i zwierzt obra Great Ape Project, ktry zaoyem razem z Paol Cavalieri, wosk akty- wistk Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Jego celem jest poszerzenie krgu istot, ktrym skonni jestemy przyzna pewne podstawowe prawa. Dzi nale do niego wszyscy ludzie i tylko oni. To, e wszyscy, jest wiadectwem postpu, jaki dokona si od czasw niewolnictwa; to, e wycznie ludzie, dowodzi, jak duga droga jeszcze przed nami. Great Ape Project chce przeama barier dzielc gatunki. Kadzie nacisk zwaszcza na konieczno objcia szympansw, goryli i orangutanw prawem do ycia, wolnoci i ochrony przed torturami. Stanowisko to uzasadnia ksika zoona z trzydziestu czterech rozpraw wybitnych autorw, uczonych, filozofw i innych, przytaczajcych wiadectwa inteligencji wielkich map czekoksztatnych i dowodzcych, e obdarzone ni istoty naley traktowa jak osoby, a nie jak rzeczy.3 Dziaania te powinny doprowadzi kiedy do nowelizacji dotyczcego tych zwierzt prawa, a take do ONZ-owskiej Deklaracji Praw Wielkich Map Czekoksztatnych. Ci, ktrzy znaj moj rol w tym projekcie, pytaj czasami, czy jest to odwrt od stanowiska, jakie zajem w Animal Liberation: e wszystkie istoty czujce maj swoje interesy, ktre powinny by na rwni respektowane. Odpowiadam: absolutnie nie. Praca takich uczonych jak Jane Goodall, Dian Fosey, Birute Galdikas, Roger i Debora Foutsowie, Francine Patterson, Sue Savage-Rumbaugh i Lyn Miles, ktrzy obserwowali yjce na wolnoci wielkie mapy czekoksztatne, uczyli je posugiwa si jzykiem migowym i komunikowa z nami, wykazaa, e szympansy, goryle i orangutany s mylcymi, wiadomymi siebie istotami, zdolnymi do planowania przyszoci, tworzcymi trwae zwizki spoeczne oraz majcymi bogate ycie uczuciowe i wsplnotowe. Na ich przykadzie doskonale wic mona wykaza, jak arbitralne s granice gatunkw. Skoro sdzimy, e niezalenie od wieku i sprawnoci umysowej wszyscy ludzie maj pewne podstawowe prawa, to dlaczego mamy ich odmawia wielkim mapom czekoksztatnym, nawet sprawniejszym umysowo od niektrych ludzi? Przyznanie im tych praw - inaczej ni uznanie zasady rwnego respektowania interesw - nie byoby zagroeniem ani dla wielkiego przemysu, ani dla diety wikszoci ludzi. Podczas gdy denia, by zasad rwnego respektowania interesw obj zwierzta hodowlane, nieuchronnie przeradzaj si w polityczne kompromisy, osabiajce wymagania co do poprawy warunkw, w jakich zwierzta te yj lub umieraj - i nie zadaje si przy tym pytania, czy w ogle powinnimy wykorzystywa je dla naszych potrzeb Great Ape Project ma szans osign bardziej radykalny cel. Jeli uda mu si nas przekona, bymy wreszcie

10

wczyli inne gatunki do krgu istot, ktre maj podstawowe prawa, posuy jako rodek przerzucenia pomostu midzy ludmi a pozostaymi gatunkami. Pniej znacznie atwiej bdzie rozszerzy zasad rwnego traktowania na inne zwierzta. Paola Cavalieri i ja koczymy Great Ape Project sowami: ...wczenie wielkich map czekoksztatnych do krgu wsplnoty moralnej nie bdzie atwym zadaniem. Jeli si powiedzie, bdzie to miao bezporednie yciowe konsekwencje dla szympansw, goryli i orangutanw na caym wiecie. Jeszcze wiksz moe mie warto symboliczn - jako widomy znak pierwszego przeamania bariery midzy gatunkami. Innymi sowy, Great Ape Project jest prb zmniejszenia przepaci dzielcej ludzi i inne zwierzta. Ma on uzupenia, a nie zastpowa, szerzej zakrojon walk o wyzwolenie zwierzt. Na koniec przedmowy chciabym podj jeszcze jedn kwesti, ktra stale powraca w medialnych dyskusjach o Ruchu Wyzwolenia Zwierzt, a ktra nie istniaa w czasach, gdy po raz pierwszy wydawano t ksik. Chodzi tu o przemoc. Dla osignicia celw Ruchu jego aktywici posuguj si rnymi metodami. Niektrzy podjli akcj edukacyjn: wysyaj ulotki i pisz listy do gazet. Inni prbuj lobbyingu w rzdzie i parlamencie czy kongresie. Organizuje si demonstracje i protesty przed budynkami, w ktrych dla trywialnych ludzkich celw zadaje si cierpienia zwierztom. Ale wielu niecierpliwi powolno osiganych w ten sposb zmian i chc podj akcj bezporedni, by natychmiast pooy kres takiemu okruciestwu. Nikt, kto zdaje sobie spraw, co musz znosi zwierzta, nie moe krytykowa tej niecierpliwoci. Trzymanie si z dala i pisanie listw to zbyt mao w obliczu cigych okruciestw. Trzeba pomc zwierztom ju teraz. Ale jak? Zwyke legalne sposoby politycznego protestu s powolne i zawodne. Czy naley wamywa si i uwalnia zwierzta? Jest to wprawdzie nielegalne, ale posuszestwo wobec prawa nie jest obowizkiem absolutnym. Wymiemy tylko jeden przykad: suszno mieli ci, ktrzy je amali i pomagali w ucieczce niewolnikom na amerykaskim Poudniu. Powaniejszy problem stanowi fakt, e (dosownie rozumiane) oswobodzenie zwierzt z laboratoriw i farm hodowlanych byoby tylko daremnym gestem, poniewa naukowcy spokojnie zamwiliby nastpny transport zwierzt; kto poza tym przygarnby tysic wi hodowlanych czy sto tysicy kur? Wamania dokonywane w rnych krajach przez Front Wyzwolenia Zwierzt byy bardziej skuteczne wwczas, gdy suyy ujawnieniu faktw maltretowania zwierzt - inaczej nie wyszyby one na wiato dzienne. Wideokasety skradzione podczas wamania do laboratorium doktora Thomasa Gennarellego na Uniwersytecie Pensylwaskim przekonay nawet ministra zdrowia, e eksperymenty te naley przerwa. Trudno sobie wyobrazi, w jaki inny sposb mona to byo osign. Dla odwanych, wraliwych i mylcych ludzi, ktrzy t akcj zaplanowali i przeprowadzili, mog mie jedynie sowa uznania. W innych wypadkach sprawa wyglda zupenie inaczej. W 1982 roku ugrupowanie nazywajce si Milicj Praw Zwierzt wysao listy-bomby do Margaret Thatcher, a w 1988 roku dziaacz Fran Trutt zosta aresztowany w chwili, gdy podkada bomb pod biurami U.S. Surgical Corporation, firmy, ktra w pokazach narzdzi chirurgicznych sucych do zszywania wykorzystuje ywe psy. Najpowaniejszy incydent wydarzy si w roku 1990, kiedy w samochodzie naukowca z Bristolu, ktry eksperymentowa na zwierztach, umieszczono adunek wybuchowy. Czowiek w dozna tylko lekkich obrae, ale niemowl, ktre przypadkowo znalazo si obok samochodu w chwili wybuchu, musiano podda zabiegowi usunicia odamka metalu z okolicy krgosupa oraz operacji rozerwanego palca. adnego z tych incydentw nie mona uzna za typowy dla Ruchu Wyzwolenia Zwierzt, ktry potpia podobne akty przemocy. S to skrajne przypadki dziaa polegajcych na groeniu i nkaniu eksperymentatorw, kunierzy i innych wyzyskiwaczy zwierzt, i dlatego wane jest, aby dziaacze Ruchu wyranie okrelili swoje stanowisko wobec nich. Byoby tragiczn pomyk, gdyby nawet niewielki odam Ruchu w deniu do swych celw krzywdzi ludzi. Niektrzy sdz, e osoby sprawiajce bl zwierztom same zasuguj na cierpienie. Nie wierz w zemst, lecz gdybym nawet w ni wierzy, byaby ona zgubnym sprzeniewierzeniem si naszemu ideaowi, jakim jest pooenie kresu cierpieniom. Aby osign ten cel, musimy zmieni sposb mylenia rozumnych ludzi naszego spoeczestwa. Nawet kiedy jestemy przekonani, e maltretujcy zwierzta czowiek jest okrutny i niewraliwy, krzywdzc go lub uciekajc si do grb fizycznych, sami zniamy si do jego poziomu. Gwat gwatem si odciska - bana, ale jak tragicznie prawdziwy w trwajcych na wiecie konfliktach. Si Ruchu

11

Wyzwolenia Zwierzt jest zaangaowanie moralne; porzucenie wysokiego puapu moralnego oznacza oddanie si w rce przeciwnikw. Alternatywnym rozwizaniem jest pjcie ladem dwu najwikszych przywdcw nowoczesnych ruchw wyzwoleczych: Gandhiego i Martina Luthera Kinga. Nieprzypadkowo odnieli oni take najwikszy sukces. Postpowali z niezwyk odwag, roztropnoci i mimo prowokacji przeciwnikw, a czsto nawet uycia z ich strony siy, wierni byli zasadzie niestosowania przemocy (non-violence). W kocu zwyciyli, poniewa nie mona byo zaprzeczy susznoci ich sprawy, a ich postpowanie poruszyo sumienia przeciwnikw. Skoro tylko jasno ujrzy si zo, jakie wyrzdzamy innym gatunkom, nie bdzie mona mu zaprzeczy; i to w susznoci naszej sprawy, a nie w strachu przed bombami pokadamy nadziej na zwycistwo.

12

PODZIKOWANIA

Zwykle dzikuje si tym, ktrzy pomogli w napisaniu ksiki, ale mj dug wdzicznoci jest szczeglnego rodzaju, i chciabym o nim krtko opowiedzie. Jesieni 1970 roku byem studentem Uniwersytetu Oksfordzkiego. Specjalizowaem si w filozofii moralnej i spoecznej, a jednak, tak jak wikszoci ludzi, nie przychodzio mi do gowy, e nasz stosunek do zwierzt jest powanym problemem moralnym. Znaem oczywicie rne przypadki okruciestwa wobec zwierzt, ale sdziem, e s odosobnione i e nie kryje si za nimi adne fundamentalne zo. Moje dobre samopoczucie zostao zakcone przez poznanie Richarda Keshena, wegetarianina i tak jak ja studenta Oksfordu. Kiedy po lunchu zapytaem go, dlaczego nie je misa, a on zacz opowiada mi o warunkach, w jakich yo zwierz, ktrego ciao wanie jadem. Przez Richarda i jego on Mary moja ona i ja zaprzyjanilimy si z Roslind i Stanleyem Godlovitch, rwnie wegetarianami i studentami Oksfordu. W czasie dugich rozmw z t czwrk - zwaszcza z Roslind Godlovitch, ktra szczegowo wypracowaa wasne stanowisko etyczne - zrozumiaem, e zjadajc zwierzta, bior udzia w zorganizowanej tyranii, jak mj gatunek narzuci innymi gatunkom. Podstawowe idee tej ksiki maj swe rdo wanie w tych rozmowach. Akceptacja jakiego teoretycznego wniosku to jedno; wprowadzenie go w ycie - to drugie. Bez wsparcia i zachty mojej ony Renaty, ktr rwnie cakowicie przekonay argumenty naszych przyjaci, by moe nadal jadbym miso, tyle e ju z nieczystym sumieniem. Pomys napisania tej ksiki nasuna mi entuzjastyczna reakcja, jak wywoaa moja recenzja pracy Animals, Men and Morals pod redakcj Stanleya i Roslind Godlovitch oraz Johna Harrisa. Recenzja ta ukazaa si w New York Review of Books 5 kwietnia 1973 roku; wdziczny jestem redakcji za opublikowanie tych spontanicznych refleksji na niemodny temat. Nigdy jednak ta recenzja nie przeksztaciaby si w ksik bez zachty i pomocy nastpujcych osb: Eleanor Seiling z United Action for Animals w Nowym Jorku udostpnia mi unikatowe archiwum swojej organizacji, dotyczce eksperymentw na zwierztach; Alois Acowitz przygotowa dla mnie wycigi ze sprawozda eksperymentatorw, dziki czemu w znacznie krtszym czasie mogem znale to, czego szukaem. Richard Ryder wielkodusznie uyczy mi materiaw, ktre zebra do swojej wasnej ksiki, Victims of Science. Joanne Bower z Farm and Food Society w Londynie dostarczya mi informacji o warunkach ycia zwierzt na farmach brytyjskich. Kathleen Jannaway z Vegan Society of the United Kingdom pomoga mi odszuka dane dotyczce wartoci odywczej pokarmu rolinnego. John Norton z Animal Rescue League of Boston i Martha Coe z Argus Archives w Nowym Jorku dostarczyli mi materiaw dotyczcych transportu i uboju zwierzt w Stanach Zjednoczonych. Scottish Society for the Prevention of Vivisection pomogo mi zdoby zdjcia pokazujce eksperymenty na zwierztach. Dudley Giehl z Animal Liberation, Inc. w Nowym Jorku udostpni mi zebrane przez siebie materiay o hodowli przemysowej i wegetarianizmie. Alice Herrington i Joyce Lambert z Friends of Animals w Nowym Jorku pomogy mi na wiele rnych sposobw, a dziki Jimowi Masonowi z tej samej organizacji mogem obejrze farmy hodowli przemysowej. Dziki ofercie pracy w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Nowojorskiego w roku akademickim 1973/74 uzyskaem idealne miejsce i wspania atmosfer do bada i pisania, a moim kolegom i studentom zawdziczam cenne komentarze i uwagi. Miaem rwnie okazj przedyskutowa swoje pogldy na temat zwierzt ze studentami i pracownikami instytutw filozofii nastpujcych uniwersytetw: Brown, Fordham, Long Island, Rutgers, Tufts, North Carolina State University w Raleigh, State University of New York w Brockport, State University of New York w Stony Brook, University of California w Berkeley, University of

13

Miami oraz Williams College. Miaem do tego okazj rwnie w Yale Law School, a take podczas konferencji Society for Philosophy and Public Affairs w Nowym Jorku. Rozdziay pierwszy i szsty bardzo skorzystay z dyskusji, ktr wywoay moje referaty. Chc rwnie podzikowa redaktorom i wydawcy New York Review of Books za poparcie udzielone tej ksice, szczeglnie za Robertowi Silversowi, ktrego wnikliwe uwagi redakcyjne w znacznym stopniu poprawiy mj rkopis. Pozostaje mi tylko doda, e za wszystkie niedoskonaoci tylko ja sam ponosz odpowiedzialno. luty 1975 P. S.

14

PODZIKOWANIA DO WYDANIA Z ROKU 1990

Tak wiele osb z caego wiata pomogo mi w przygotowaniu zmienionego wydania tej ksiki, e wszystkich nie potrafibym wymieni, za co serdecznie przepraszam. Jedne pomogy mi, czytajc kolejne wersje ksiki, inne - przysyajc materiay, bym mg uaktualni wiedz o tym, co dzieje si w rnych krajach. A oto lista, uoona bez adnego szczeglnego porzdku: Don Barnes i Melinda Moreland z (U.S.) National AntiVivisection Society, Alex Hershaft z Farm Animal Reform Movement, MacDonald White i Ann St. Laurent z United Action for Animals, Joyce DSilva i Carol Long z Compassion in World Farming, Clare Druce i Violet Spalding z Chickens Lib, Henry Spira z Animal Rights International, Brad Miller z Humane Farming Association, Kim Stallwood i Carla Bennett z People for the Ethical Treatment of Animals, Peter Hamilton z Lifeforce, Maria Comninou z Ann Arbor Association for Responsible Animal Treatment, George Cave z TransSpecies Unlimited, Paola Cavalieri z Etica & Animali w Mediolanie, Birgitta Carlsson ze Swedish Society Against Painful Experiments on Animals, Detlef Flsch z Institute of Animal Sciences, Swiss Federal Institute of Technology, Charles Magel, John Robbins, Richard Ryder, Clive Hollands i Jim Mason. Specjalne podzikowania nale si Lori Gruen, ktra penia funkcj amerykaskiego koordynatora tej pomocy, zbierajc nowe materiay do rozdziaw o eksperymentowaniu na zwierztach i hodowli przemysowej i pomagajc mi je zaktualizowa. Zawdziczam jej take wiele cennych uwag dotyczcych caej ksiki. Lori z kolei chce podzikowa nie tylko osobom wymienionym poprzednio, ale rwnie innym, ktre dostarczyy informacji: Dian Halverson z Animal Welfare Institute; Avi Magidoff, Jeffowi Dinerowi i Martinowi Stephensowi, ktrych praca o eksperymentach na zwierztach w USA bya prawdziw kopalni wiedzy; Kenowi Knowlesowi i Daveowi Macauleyowi. We wprowadzaniu zmian do rozdziau o hodowli przemysowej pomogo mi opracowanie Suzanne Pope i Geoffa Russella, przygotowane z wielkim nakadem pracy i naukow precyzj dla Australian and New Zealand Federation of Animal Societes. Moje uwagi o rybach i rybowstwie skorzystay z wnikliwego raportu Patty Mark dla Animal Liberation w Victorii. Na koniec znowu chciabym powiedzie, jak wiele zawdziczam New York Review of Books: Robertowi Silversowi za jego poparcie idei zmienionego wydania i za trafne krytyczne uwagi redakcyjne; Rei Hederman, ktra kierowaa wieloma aspektami tej publikacji, oraz Neilowi Gordonowi za niezwykle uwan i dokadn korekt. listopad 1989 P. S.

15

Rozdzia 1 WSZYSTKIE ZWIERZTA S RWNE... czyli dlaczego etyczn zasad rwnoci powinno si obj rwnie zwierzta

Wyzwolenie zwierzt: to brzmi raczej jak drwina z ruchw wyzwoleczych ni powany cel. Ide praw zwierzt rzeczywicie posuono si kiedy, aby wykpi rwnouprawnienie kobiet. Gdy w roku 1792 Mary Wollstonecraft, prekursorka wspczesnych feministek, opublikowaa Vindication of the Rights of Woman, jej pogldy powszechnie uznano za absurdalne; wkrtce te pojawia si anonimowa satyra A Vindication of the Rights of Brutes. Jej autor (obecnie wiadomo, e by nim filozof Thomas Taylor, znakomito z Cambridge) usiowa obali argumenty Mary Wollstonecraft, ukazujc ich konsekwencje. Jeli mona susznie dowodzi rwnoci kobiet, to dlaczego nie psw, kotw czy koni? Rozumowanie autorki wydaje si poprawne rwnie wtedy, gdy zastosowa je do zwierzt; a przecie twierdzenie, e maj one jakie prawa, jest oczywistym nonsensem. Skoro za w obu wypadkach uyto tych samych argumentw, to jeli rozumowanie jest bdne w odniesieniu do zwierzt, musi by rwnie bdne w odniesieniu do kobiet. Aby zrozumie, na jakich podstawach opiera si argumentacja na rzecz rwnoci zwierzt, warto najpierw przeanalizowa uzasadnienie rwnouprawnienia kobiet. Przypumy, e chcemy broni praw kobiet przed atakami Thomasa Taylora. Jak naleaoby zareplikowa? Po pierwsze, mona zaprzeczy, e argumenty na rzecz rwnoci mczyzn i kobiet stosuj si take do zwierzt. Na przykad, kobiety maj prawo wyborcze dlatego, e tak samo jak mczyni zdolne s do podejmowania racjonalnych decyzji o przyszoci; psy nie s zdolne poj idei gosowania, wic nie mog mie prawa wyborczego. Mczyni i kobiety s pod wieloma wzgldami bardzo do siebie podobni, natomiast ludzi i zwierzta bardzo wiele rni. Mona wic sdzi, e skoro mczyni i kobiety s istotami podobnymi, powinni mie podobne prawa, a skoro ludzie i zwierzta rni si, to nie powinni mie rwnych praw. Ta replika na analogi Taylora opiera si na poprawnym, lecz nie do wnikliwym rozumowaniu. Ludzi i zwierzta dziel oczywicie pewne istotne rnice, ktre musz znale odbicie w rnicy praw. Uznanie tego oczywistego faktu wcale jednak nie podwaa twierdzenia, e zasad rwnoci powinno si obj take zwierzta. Rnice midzy mczyznami a kobietami s tak samo niezaprzeczalne, i dziaaczki Ruchu Wyzwolenia Kobiet zdaj sobie spraw, i moe to by podstaw zrnicowania praw. Wiele feministek uwaa, e kobiety powinny mie prawo do aborcji na danie. Te same feministki walcz take o rwnouprawnienie mczyzn i kobiet wcale z tego jednak nie wynika, e musz broni prawa mczyzn do aborcji. Mczyni nie mog podda si aborcji, nie ma wic sensu mwienie o ich prawie do niej. Tak samo nie ma sensu mwienie o prawie wyborczym psw, poniewa psy nie mog gosowa. Nie ma powodu, by Ruch Wyzwolenia Kobiet czy Ruch Wyzwolenia Zwierzt angaowa si w podobne nonsensy. Objcie zasad rwnoci kolejnej grupy wcale nie znaczy, e musi by tak samo traktowana lub mie identyczne prawa. To, czy prawa powinny by identyczne, czy rne, zaley od natury jednostek nalecych do tych grup. Fundamentalna zasada rwnoci nie wymaga identycznego traktowania, lecz rwnego poszanowania; rwne poszanowanie rnych istot ywych moe prowadzi do rnego ich traktowania i przyznania im rnych praw. Na Taylorowsk kpin z rwnouprawnienia kobiet mona odpowiedzie wic inaczej, wcale nie negujc oczywistych rnic midzy ludmi a zwierztami, lecz analizujc nieco gbiej kwesti rwnoci i dziki temu dostrzegajc, e myl o objciu fundamentaln zasad rwnoci tak zwanych istot nierozumnych wcale nie jest absurdalna. Na razie wniosek ten moe wyda si dziwaczny, ale gdy wnikliwiej zbadamy racje naszego sprzeciwu wobec seksizmu czy rasizmu, przekonamy si, e niekonsekwencj jest domaganie si rwnoci dla czarnych, kobiet i innych dyskryminowanych grup spoecznych, a odmawianie rwnego poszanowania zwierztom. Aby stao si to jasne, musimy najpierw zapyta, dlaczego rasizm i seksizm s ze. Co waciwie stwierdzamy, mwic, e niezalenie od rasy, wyznania i pci wszyscy ludzie s rwni? Obrocy hierarchicznych, nieegalitarnych spoeczestw czsto wskazuj, e - niezalenie, jakim kryterium si posuy ludzie w rzeczywistoci nie s rwni. Chcc nie chcc, musimy uzna, e rni si wzrostem i postur, wraliwoci moraln i zdolnociami intelektualnymi, yczliwoci i wyczuleniem na potrzeby innych, umiejtnoci porozumienia si z innymi, i e inaczej odczuwaj przyjemno i bl. Krtko mwic, gdyby

16

podstaw postulatu rwnoci wszystkich ludzi miaa by ich rwno faktyczna, musielibymy z niego zrezygnowa. Nadal jednak mona broni pogldu, e jego fundamentem jest rzeczywista rwno ras i pci, gdy rnice dziel poszczeglnych ludzi, ale nie rasy czy pcie. Fakt, e kto jest czarny lub e jest kobiet, nie przesdza o jego wraliwoci moralnej czy zdolnociach intelektualnych. I wanie dlatego rasizm czy seksizm s ze. Biay rasista bdzie oczywicie twierdzi, e biali s lepsi od czarnych, lecz to nieprawda; jednostki rni si od siebie, ale niektrzy czarni przewyszaj niektrych biaych istotnymi dla tych porwna zdolnociami. Przeciwnik seksizmu powiedziaby to samo: ple nie przesdza o zdolnociach - dlatego wanie nie moe uzasadnia dyskryminacji. Fakt, e wane indywidualne rnice nie zale od rasy czy pci, nie jest jednak tarcz skutecznie chronic przed atakami bardziej wyrafinowanego przeciwnika, ktry na przykad proponuje, by do interesw osb o ilorazie inteligencji poniej stu przykada mniejsz wag ni do interesw osb o wyszym poziomie IQ. By moe w jakim kraju mogoby to posuy za uzasadnienie, e pierwsi zostali niewolnikami drugich. Czy takie hierarchiczne spoeczestwo byoby lepsze ni oparte na nierwnoci rasy czy pci? Nie sdz. A jednak, gdybymy etyczn zasad egalitaryzmu zwizali z faktyczn rwnoci ras i pci, to odrzucenie rasizmu i seksizmu nie daoby nam wcale podstaw do odrzucenia tej innej dyskryminacji. Jest jeszcze drugi istotny powd, by podstaw naszego odrzucenia rasizmu i seksizmu nie bya adna teza o rwnoci empirycznej, nawet ograniczajca si do stwierdzenia, e zdolnoci i umiejtnoci s rwno rozdzielone wrd ludzi rnych ras i pci; gdy wcale nie mamy gwarancji, e tak rzeczywicie jest. Wydaje si nawet, e s pewne dane wiadczce o istnieniu uchwytnych rnic uzdolnie ras i pci. Mwi one oczywicie nie o jednostkach, lecz o redniej. Co waniejsze - nie wiemy, w jakim stopniu s wynikiem odmiennego wyposaenia genetycznego, a w jakim - zych szk, warunkw domowych i innych czynnikw, ktre same s skutkiem dawnej i obecnej dyskryminacji. Moe si w kocu okaza, e wszystkie s uwarunkowane rodowiskowo, a nie genetycznie. Liczy na to kady przeciwnik rasizmu i seksizmu, gdy zwalczanie dyskryminacji byoby wtedy duo atwiejsze; ale niebezpiecznie byoby opiera argumenty na zaoeniu, e wszystkie istotne dla porwna rnice s nabyte. Jeli bowiem na przykad okazaoby si, e rnice zdolnoci ras s uwarunkowane genetycznie, to przeciwnik rasizmu musiaby przyzna, e postawa, ktr zwalcza, da si obroni. Argumentacji na rzecz rwnoci nie trzeba na szczcie opiera na wynikach bada naukowych. Odpowiadajc tym, ktrzy twierdz, e znaleli dowody na genetyczne zdeterminowanie uzdolnie ras i pci, nie trzeba kurczowo trzyma si tezy, i - bez wzgldu na dane - wyjanienie genetyczne musi by faszywe. Naley natomiast podkreli, e rwno nie jest spraw inteligencji, wraliwoci moralnej, siy fizycznej i tym podobnych rzeczy. Rwno jest ide etyczn, nie stwierdzeniem faktu. Z logicznego punktu widzenia nie ma powodu, by uzna, e faktyczne rnice zdolnoci dwu ludzi pocigaj za sob nierwne traktowanie ich potrzeb i interesw. Zasada rwnoci nie opisuje domniemanej rzeczywistej rwnoci ludzi, ale nakazuje pewien sposb ich traktowania. Jeremy Bentham, twrca utylitaryzmu, reformistycznej szkoy w filozofii moralnej, w swym systemie etycznym podstawow ide rwnoci moralnej zawar w formule: Kady liczy si tylko za jednostk, i nikt nie liczy si za wicej. Innymi sowy, tak sam wag naley nada podobnym interesom wszystkich, ktrych dotyczy dany czyn. Pniejszy utylitarysta, Henry Sidgwick, wyrazi to nastpujco: Z punktu widzenia Wszechwiata, jeli mona tak powiedzie, dobro kadej jednostki jest tyle samo warte. Niedawno dwaj wybitni filozofowie moralnoci do zgodnie uznali, e fundamentem ich wasnych teorii etycznych jest podobne wymaganie rwnego respektowania interesw - chocia nie ma midzy nimi zgody, jak najtrafniej je sformuowa.1 Konsekwencj zasady rwnoci jest przyznanie, e nasza gotowo szanowania interesw innych nie zaley od tego, jacy s i jakie maj zdolnoci. cile mwic, moe to wymaga zrnicowanego postpowania, zalenego od ich cech: troska o dobro amerykaskich dzieci bdzie wymaga uczenia ich czytania; troska o dobro wi - tylko tego, by pozwoli im przebywa w towarzystwie innych wi w miejscu, gdzie jest do poywienia i swobody ruchu. Ale sedno sprawy - poszanowanie wszelkich interesw, musi zgodnie z zasad rwnoci obejmowa wszystkie istoty ywe: czarnych i biaych, mczyzn i kobiety, ludzi i zwierzta.

17

Dostrzega to Thomas Jefferson, dziki ktremu zasada rwnoci znalaza si w amerykaskiej Deklaracji Niepodlegoci. Dlatego te odrzuca niewolnictwo, chocia nie zdoa zupenie wyzwoli si ze swej przeszoci waciciela niewolnikw. W licie do autora pewnej ksiki - ktry, chcc zakwestionowa powszechne wtedy przekonanie o ograniczonych zdolnociach umysowych Murzynw, podkrela ich osignicia intelektualne - pisa: Wierzaj mi, e nikt szczerzej ode mnie nie pragnie ostatecznego rozwiania wtpliwoci, ktre sam ywi i niejednokrotnie wyraaem, co do stopnia rozumnoci, jakim obdarzya ich natura; nikt te bardziej ode mnie nie pragnie ujrze ich rwnymi nam... lecz niezalenie, jakie maj talenta, nie one s miar ich praw. Sir Isaac Newton rozumem growa nad innymi, lecz nie czynio go to panem ich wasnoci, a tym bardziej ich samych.2 Gdy w latach pidziesitych XIX wieku w Stanach Zjednoczonych podniosy si gosy dajce praw dla kobiet, na pewnym zgromadzeniu feministycznym wyrazia to dosadnie czarna feministka Sojourner Truth: Powiadaj o tym czym w gowie, jak na to mwi? (Intelekt - szepn kto obok.) Wanie. A c to ma wsplnego z prawami kobiet czy Murzynw? Jeli w waszym garnku mieci si kwarta, a w moim tylko p kwarty, czy bdziecie tak skpi, eby nie pozwoli mi napeni mojego?3 I wanie na tej podstawie naley oprze wszelkie argumenty przeciwko rasizmowi i seksizmowi; zasada ta nakazuje nam rwnie potpi postaw, ktr przez analogi do rasizmu moemy nazwa gatunkowizmem (szowinizmem gatunkowym). Gatunkowizm (nie jest to zbyt adne sowo, ale lepsze nie przychodzi mi do gowy) - to uprzedzenie lub stronnicza postawa faworyzowania czonkw wasnego gatunku kosztem innych. Powinno by oczywiste, e podstawowe, wysunite przez Thomasa Jeffersona i Sojourner Truth zarzuty przeciwko rasizmowi i seksizmowi w rwnej mierze godz w gatunkowizm. Jeli wyszy stopie inteligencji nie upowania adnego czowieka do wykorzystywania innych ludzi dla wasnych celw, jak moe upowania ludzi do wykorzystywania zwierzt?4 Wielu autorw, wrd nich filozofw, uznaje - rnie sformuowan - zasad rwnego respektowania interesw za podstawow zasad moraln; niewielu z nich jednak dostrzega, e dotyczy ona rwnie innych gatunkw. Jeremy Bentham by jednym z nielicznych, ktrzy zdali sobie z tego spraw. W czasach gdy w posiadociach francuskich wyzwalano ju czarnych niewolnikw, lecz w brytyjskich nadal traktowano ich tak, jak my dzisiaj traktujemy zwierzta, w wizjonerski sposb pisa: Oby nadszed dzie, gdy reszta ywych stworze otrzyma prawa, ktrych moga pozbawi ich tylko rka tyranii. Francuzi ju doszli do tego, e nic nie usprawiedliwia pozostawienia bez ratunku ludzkiej istoty tylko dlatego, e ma czarn skr, na ask i nieask kata. Oby nadszed dzie, gdy wszyscy uznaj, e liczba ng, wochato skry lub to, jakie zakoczenie ma os sacrum, nie s rwnie argumentami przekonywajcymi, aby wolno byo doznajc uczu istot wyda na mczarnie. Ze wzgldu na co mona by wytyczy nieprzekraczaln granic? Byoby to ze wzgldu na zdolno rozumowania lub moe dar mowy? Jednake dorosy ko lub pies jest bez porwnania rozumniejszym i zdolniejszym do porozumienia si zwierzciem od dziecka majcego dzie czy tydzie, czy nawet miesic ycia. Przypumy jednak, e jest inaczej. Co by to pomogo? Naley pyta nie o to, czy zwierzta mog rozumowa ani czy mog mwi, lecz czy mog cierpie.5 Bentham wskazuje, e cech, ktra decyduje o tym, e ywe istoty maj prawo do rwnego poszanowania interesw, jest zdolno cierpienia. Zdolno doznawania cierpienia - a raczej cierpienia i/lub przyjemnoci czy szczcia - nie jest tylko jedn z wielu cech, obok zdolnoci mowy albo rozumienia wyszej matematyki. Bentham nie mwi, e ci, ktrzy prbuj nakreli nieprzekraczaln granic, rozstrzygajc, czy interesy danej istoty powinny by respektowane, wybrali jako kryterium niewaciw cech. Stwierdzajc, e naley szanowa interesy wszystkich istot zdolnych do doznawania cierpienia lub przyjemnoci, nie wyklucza arbitralnie adnego z nich, w przeciwiestwie do tych, ktrzy sdz, e granic t wyznacza rozum lub jzyk. Zdolno doznawania cierpienia i przyjemnoci jest wstpnym warunkiem posiadania interesw, ktry musi by speniony, abymy mogli sensownie o nich mwi. Nonsensem byoby twierdzi, e interesy kamienia narusza kopanie go przez jakiego uczniaka. Kamie nie moe mie interesw, poniewa nie moe cierpie. Obojtne, co

18

z nim zrobimy, nie bdzie to miao dla niego znaczenia. Zdolno doznawania cierpienia i przyjemnoci jest jednak warunkiem nie tylko koniecznym, ale i wystarczajcym do posiadania interesw - interes minimalny to brak cierpie. Na przykad w interesie myszy jest, by jej nie kopano, gdy sprawioby to jej bl. Chocia w cytowanym fragmencie Bentham mwi o prawach, jego argument w gruncie rzeczy dotyczy rwnoci, nie praw. Sawne jest jego powiedzenie, e prawa naturalne to nonsens, a niezbywalne prawa naturalne to nonsens do kwadratu. Prawa to tylko skrtowy sposb mwienia o ochronie, nalenej kademu czowiekowi i zwierzciu. Sia jego argumentacji nie zaley od istnienia praw, gdy ich uzasadnienie wymagaoby z kolei odwoania si do zdolnoci doznawania cierpienia lub przyjemnoci. Pozwala ona domaga si rwnoci dla zwierzt, nie wdajc si w filozoficzne kontrowersje co do ostatecznej natury praw. Prbujc wykaza, e zwierzta nie maj praw, i w ten sposb obali argumenty mojej ksiki, niektrzy filozofowie uwikali si w powane trudnoci.6 Twierdzili wic, e prawa moe mie tylko istota albo autonomiczna, albo naleca do jakiej wsplnoty, albo zdolna szanowa prawa innych, albo majca poczucie sprawiedliwoci. Dla Ruchu Wyzwolenia Zwierzt twierdzenia te nie maj znaczenia. Jzyk praw jest porcznym skrtem politycznym, w czasach pminutowych wstawek informacyjnych nawet cenniejszym ni w epoce Benthama; ale zupenie zbdnym w argumentacji domagajcej si radykalnej zmiany naszej postawy wobec zwierzt. W aden sposb nie da si uzasadni moralnie lekcewaenia cierpie jakiegokolwiek ywego stworzenia. Niezalenie od tego, jaka jest jego natura, zasada rwnoci wymaga, by jego cierpienie liczyo si tak samo - jeli takie grube porwnania s w ogle moliwe - jak podobne cierpienie kadej innej istoty ywej. Jeli jednak nie jest zdolne odczuwa ani cierpienia, ani przyjemnoci czy szczcia, nie ma niczego, z czym trzeba by si liczy. Wanie zdolno odczuwania (uywam tego okrelenia jako wygodnego, cho niezbyt precyzyjnego skrtu oznaczajcego zdolno dowiadczania cierpienia i/lub przyjemnoci) stanowi jedyn dajc si obroni granic respektowania interesw. Wyznaczenie jej za pomoc innych cech, jak inteligencja czy racjonalno, byoby arbitralne. Dlaczego nie wybra jeszcze innej, na przykad koloru skry? Rasici ami zasad rwnoci, nadajc w sytuacji konfliktu wiksze znaczenie interesom wasnej rasy. Seksici naruszaj zasad rwnoci, faworyzujc przedstawicieli wasnej pci. Szowinici gatunkowi przyznaj interesom czonkw wasnego gatunku pierwszestwo przed waniejszymi interesami istot innych gatunkw. Schemat jest zawsze ten sam.

Wikszo ludzi to szowinici gatunkowi. Nastpne rozdziay poka, e przewaajca cz zwykych ludzi - nie tylko tych kilku szczeglnie okrutnych czy bezdusznych - bierze czynny udzia w praktykach wymagajcych powicenia najistotniejszych interesw innych gatunkw dla najbardziej trywialnych interesw wasnego, przyzwala na te praktyki i godzi si na ich finansowanie z podatkw. Pewien rozpowszechniony sposb obrony takiego postpowania opiszemy w dwu nastpnych rozdziaach; trzeba go bdzie podway, nim przedstawimy same praktyki. Gdyby by trafny, moglibymy robi ze zwierztami, co tylko nam si podoba - z najbahszych przyczyn lub nawet bez adnej przyczyny - nie naraajc si na suszne potpienie. Zgodnie z t lini obrony nigdy nie jestemy winni zaniedbania interesw zwierzt, bo one adnych interesw nie maj. Nie maj ich, poniewa nie maj zdolnoci cierpienia. Nie znaczy to tylko, e pewne rodzaje ludzkiego cierpienia nie s ich udziaem - na przykad ciel nie wie, e za sze miesicy zostanie zabite, i nie cierpi z tego powodu. Takie umiarkowane twierdzenie jest bez wtpienia prawdziwe, lecz nie uwalnia ono ludzi od zarzutu gatunkowizmu, gdy wskazuje, e zwierzta mog cierpie na wiele innych sposobw - na przykad, kiedy s poddawane wstrzsom elektrycznym lub stacza si je w maych, ciasnych klatkach. Twierdzenie, ktrym si teraz zajm, jest znacznie oglniejsze, a tym samym mniej wiarygodne: zwierzta w ogle nie s zdolne do cierpienia, w gruncie rzeczy s niewiadomymi maszynami, pozbawionymi myli, uczu i w ogle wszelkiego ycia psychicznego. Jak zobaczymy w rozdziale pitym, pogld, e zwierzta s automatami, wysun w XVII wieku francuski filozof Ren Descartes (Kartezjusz); ale dla wikszoci ludzi byo i jest oczywiste, e na przykad nie znieczulony pies poczuje bl, jeli wbi mu w brzuch ostry n. Respektujc to przekonanie, prawa wikszoci pastw cywilizowanych zakazuj zbdnego okruciestwa wobec zwierzt. Czytelnicy, ktrym zdrowy rozsdek podpowiada, e zwierzta zdolne s cierpie, mog opuci dalsz cz tego rozdziau a do strony czterdziestej

19

dziewitej, poniewa zajm si teraz przekonaniem, ktrego nie podzielaj. Dla penego obrazu trzeba jednak przedyskutowa nawet tak niedorzeczn tez sceptykw. Czy zwierzta odczuwaj bl? Skd o tym wiemy? A skd w ogle wiemy, e kto - czowiek ub zwierz - odczuwa bl? Wiemy, e sami moemy go odczuwa. Wiemy, gdy doznajemy go bezporednio, kiedy na przykad kto dotknie rozarzonym papierosem naszej doni. Lecz skd wiemy, e inni odczuwaj bl? Nie moemy bezporednio doznawa czyjego blu - wszystko jedno, czy jest to nasz najlepszy przyjaciel, czy bezdomny pies. Bl jest pewnym stanem wiadomoci, zdarzeniem mentalnym, ktre samo w sobie jest nieobserwowalne. Reakcje takie jak wicie si, krzyk lub pospieszne cofnicie rki nie s blem; nie jest nim neurologiczny zapis czynnoci mzgu. Bl jest czym, co czujemy, i tylko rne zewntrzne oznaki pozwalaj nam myle, e inni take go odczuwaj. Teoretycznie rzecz biorc, ilekro sdzimy, e inny czowiek odczuwa bl, moemy si myli. Jest do pomylenia, e kto z naszych najbliszych przyjaci jest sprytnie skonstruowanym robotem, tak sterowanym przez zrcznego naukowca, by wykazywa wszelkie objawy blu, lecz, jak kada maszyna, w rzeczywistoci pozbawionym czucia. Nigdy nie moemy wiedzie na pewno, e tak nie jest. Chocia dla filozofw moe to stanowi problem, nikt z nas nie ma cienia wtpliwoci, e jego najblisi przyjaciele odczuwaj bl tak samo jak my. Jest to wnioskowanie, ale niezwykle rozsdne, oparte na obserwacji zachowa w sytuacjach, w ktrych sami odczuwalibymy bl, a take na przekonaniu, e wszystko wskazuje na to, e s podobni do nas, e maj taki sam, tak samo funkcjonujcy ukad nerwowy, w podobnych sytuacjach wytwarzajcy podobne wraenia. Jeli uzasadniony jest wniosek, e inni ludzie odczuwaj bl podobnie jak my, to dlaczego nieuzasadnione miaoby by podobne wnioskowanie w odniesieniu do zwierzt? Niemal wszystkie symptomy odczuwania blu przez ludzi wystpuj take u zwierzt, szczeglnie u najbliej z nami spokrewnionych - ssakw i ptakw. S to oznaki behawioralne, takie jak skrcanie si, mimika, jki, wycie lub inne wydawane dwiki, prby uniknicia rda blu, okazywanie strachu przed ponownym jego wystpieniem itd. Wiemy take, e ukad nerwowy zwierzt jest bardzo podobny do naszego, e wykazuje podobne reakcje fizjologiczne w sytuacjach, w ktrych odczuwalibymy bl: pocztkowo wzrost cinienia krwi, rozszerzenie renic, wzmoone pocenie si, przyspieszenie ttna i - jeli bodziec bdzie trwa - spadek cinienia krwi. Kora mzgowa czowieka jest wprawdzie bardziej rozwinita, lecz zwizane s z ni raczej funkcje mylenia, a nie podstawowe reakcje, uczucia i doznania, ktrymi zawiaduje midzymzgowie, dobrze wyksztacone u wielu innych gatunkw, zwaszcza u ssakw i ptakw.7 Wiemy take, e ukad nerwowy zwierzt nie zosta sztucznie skonstruowany - jak skonstruowany mgby by robot - dla imitowania ludzkich reakcji blowych. Ewoluowa podobnie jak nasz - a naley pamita, e zanim rozeszy si linie ewolucyjne czowieka i pozostaych zwierzt, w tym ssakw, zasadnicze jego cechy byy ju uksztatowane. Zdolno odczuwania blu z pewnoci zwikszaa szanse gatunku na przetrwanie, gdy skaniaa do unikania czynnikw powodujcych urazy. Nierozumne jest zatem przypuszczenie, e ukady nerwowe prawie identyczne fizjologicznie i o wsplnym pochodzeniu oraz funkcji ewolucyjnej, generujce podobne zachowania w podobnych sytuacjach, na poziomie odczu subiektywnych miayby dziaa zupenie inaczej. W nauce od dawna przyjmuje si rozsdn zasad szukania moliwie najprostszego wyjanienia. Niekiedy twierdzi si, e wyjanienia zachowa zwierzt za pomoc teorii mwicych o wiadomych odczuciach, pragnieniach itp. wanie z tego powodu s nienaukowe, e prostsze jest wytumaczenie nie odwoujce si do wiadomoci i uczu. Widzimy jednak, e takie wyjanienia rzeczywistych zachowa ludzi i zwierzt s znacznie bardziej skomplikowane. Z wasnego dowiadczenia wiemy bowiem, jak niepene byyby wyjanienia naszego zachowania nie wspominajce o wiadomoci i doznawaniu blu; prociej wic przyj, e podobne zachowania zwierzt o podobnym ukadzie nerwowym naley tumaczy w podobny sposb, zamiast wynajdowa innego rodzaju wyjanienia, uzupenione o wyjanienie rnicy midzy nami a nimi. Zgadza si z tym przewaajca wikszo uczonych. Lord Brain, jeden z najwybitniejszych neurologw naszych czasw, stwierdza:

20

Nie widz powodu, by przypisywa umys innym ludziom, a odmawia go zwierztom (...) Nie mog w kadym razie wtpi, e interesy i zachowania zwierzt s skorelowane ze wiadomoci i uczuciami w taki sam sposb, jak moje wasne i - jak sdz -mog by tak samo intensywne.8 Autor ksiki o blu pisze: Wszystkie dane empiryczne potwierdzaj przekonanie, e wysze krgowce - ssaki - odbieraj bodce blowe przynajmniej tak samo silnie, jak my. Absurdem byoby twierdzenie, e mniej odczuwaj, gdy s zwierztami niszymi; atwo mona wykaza, e niektre ich zmysy s znacznie bardziej wyostrzone ni nasze na przykad wzrok u pewnych ptakw, such u wikszoci dzikich zwierzt, u innych dotyk; ich ycie dzisiaj w duo wikszym stopniu ni nasze zaley od wyczulonej wiadomoci niebezpieczestwa ze strony wrogiego otoczenia. Co prawda, nasza kora mzgowa (ktra zreszt bezporednio nie odbiera blu) jest bardziej zoona, ale poza tym ich i nasz ukad nerwowy s prawie identyczne, a reakcje na bl uderzajco podobne - cho w ich wypadku (o ile wiemy) pozbawione filozoficznego i moralnego zabarwienia. Czynnik emocjonalny jest jednak a nazbyt dobrze widoczny, przede wszystkim jako strach i gniew.9 W Wielkiej Brytanii trzy niezalene rzdowe komisje ekspertw do spraw zwierzt zgodnie uznay, e zwierzta odczuwaj bl. Wskazujc na wiadczce o tym oczywiste dane behawioralne, czonkowie powoanej w roku 1951 Komisji do spraw Okruciestwa wobec Dzikich Zwierzt stwierdzili, e dane fizjologiczne, a tym bardziej anatomiczne, w peni uzasadniaj i potwierdzaj zdroworozsdkowe przekonanie, e zwierzta odczuwaj bl. Raport Komisji dokonuje analizy ewolucyjnego znaczenia blu, koczc si wnioskiem, i bl ma wyran przydatno biologiczn, co jest wiadectwem empirycznym trzeciego rodzaju, e zwierzta odczuwaj bl. Czonkowie Komisji zajmuj si nastpnie innymi postaciami cierpienia, konkludujc, e maj pewno, i zwierzta zdolne s do doznawania cierpienia wywoanego silnym strachem i przeraeniem. Pniejsze raporty brytyjskich komisji rzdowych d/s eksperymentw na zwierztach i sytuacji zwierzt w systemach intensywnej hodowli podtrzymay t opini, stwierdzajc, e zwierzta zdolne s cierpie zarwno wskutek bezporednich urazw fizycznych, jak i strachu, niepokoju, stresu itd.10 Publikacje naukowe ostatniego dziesiciolecia o tytuach Myl zwierzt, Mylenie zwierzt, Cierpienie zwierzt, Nauka o dobru zwierzt rwnie wyranie pokazuj, e ycie psychiczne zwierzt stao si oglnie uznanym przedmiotem powanych bada.11 Mogoby si wydawa, e to wystarcza do ostatecznego rozstrzygnicia tej kwestii; lecz pozostaje jeszcze jeden zarzut. Doznajcy blu ludzie dysponuj pewn niedostpn zwierztom oznak behawioraln: uksztatowanym jzykiem. Co prawda zwierzta mog si ze sob porozumiewa, ale, jak si wydaje, nie w tak zoony sposb jak ludzie. Niektrzy filozofowie, w tym Kartezjusz, uwaali za istotne, e w przeciwiestwie do ludzi zwierzta nie potrafi szczegowo opisywa sobie nawzajem swego blu. (Zauwamy, e ta skrupulatnie wytyczona granica midzy ludmi a zwierztami zostaa obecnie zakwestionowana przez odkrycie, e szympansy mona nauczy jzyka.12) Jednak, co ju dawno temu zauway Bentham, zdolno posugiwania si jzykiem nie ma adnego zwizku z tym, jak powinny by traktowane istoty ywe - chyba e udaoby si znale tak zaleno midzy zdolnoci mowy a zdolnoci cierpienia, i brak tej pierwszej podawaby w wtpliwo istnienie drugiej. Zalenoci tej mona szuka na dwa sposoby. Po pierwsze, trzymajc si pewnej mglistej linii argumentacji, majcej zapewne pocztek w ideach wpywowego filozofa Ludwiga Wittgensteina, i twierdzc, e nie mona sensownie przypisywa wiadomoci bytom pozbawionym zdolnoci mowy. Uwaam to za nieprzekonujce. Jzyk moe by niezbdny dla mylenia abstrakcyjnego, przynajmniej na pewnym poziomie, ale stany takie jak bl s bardziej pierwotne i nie maj z nim nic wsplnego. Drugi i bardziej przekonujcy sposb powizania jzyka i blu wskazuje, e najbardziej wiarygodnym wiadectwem odczuwania blu przez inne istoty ywe jest to, e nam o tym mwi. Jest to odrbna linia argumentacji, gdy nie twierdzi si, e cierpienie istot nie posugujcych si jzykiem jest absurdem, a tylko, e nie mamy dostatecznych powodw, by sdzi, i wystpuje. A jednak i ten argument upada. W ksice o szympansach, In the Shadow of Man, Jane Goodall zauwaa, e dla wyraania uczu i emocji waniejsze od jzyka s pozawerbalne sposoby porozumiewania si, jak na przykad pocieszajce poklepywanie po plecach, klaskanie w donie, serdeczny ucisk itd. Podstawowe sygnay komunikujce bl, strach, gniew, mio, rado, zdumienie, pobudzenie seksualne i wiele innych stanw emocjonalnych nie s

21

wyczn waciwoci naszego gatunku.13 Stwierdzenie: boli, moe by oznak, e mwicy doznaje blu, ale nie jest oznak jedyn, a poniewa ludzie czasami kami - nie najpewniejsz. Nawet gdyby silniejsze racje przemawiay za tym, by nie przypisywa odczuwania blu istotom nie umiejcym mwi, do odrzucenia tego twierdzenia mog skoni nas jego konsekwencje. Niemowlta i mae dzieci rwnie nie umiej mwi. Czy dlatego zaprzeczymy, e roczne dziecko ma zdolno cierpienia? Jeli nie, jzyk nie jest czym rozstrzygajcym. Oczywicie, rodzice na og lepiej rozumiej reakcje swoich dzieci ni reakcje zwierzt; wynika to jednak std, e mamy relatywnie wiksz wiedz o wasnym gatunku i wikszy kontakt z niemowltami ni ze zwierztami. Ci, ktrzy badaj zachowania zwierzt, i ci, ktrzy maj ulubione zwierzta, szybko ucz si rozumie ich reakcje rwnie dobrze jak reakcje dzieci, a czasami nawet lepiej. Moemy zatem wycign wniosek: nie ma adnych racji naukowych czy filozoficznych przemawiajcych za tym, i zwierzta nie odczuwaj blu lub przyjemnoci. Jeli nie mamy wtpliwoci, e inni ludzie je odczuwaj, nie moemy rwnie wtpi, e odczuwaj je zwierzta. Zwierzta odczuwaj bl. Twierdzenie, i pewna suma blu (lub przyjemnoci) zwierzcia jest mniej istotna ni taka sama suma blu (lub przyjemnoci) czowieka, jest, jak widzimy, moralnie nieuzasadnione. Lecz jakie to ma konsekwencje praktyczne? Aby unikn nieporozumie, przedstawi t spraw nieco obszerniej. Ko klepnity mocno po zadzie moe zerwa si do biegu, ale pewnie wcale nie odczuje blu. Jego skra jest dostatecznie gruba, by go chroni przed byle klepniciem. Jeli da takiego samego klapsa dziecku, rozpacze si i prawie na pewno poczuje bl, poniewa jego skra jest deli- katniejsza. A zatem uderzenie dziecka jest wikszym zem ni uderzenie z tak sam si konia. Lecz s na pewno inne ciosy - nie wiem dokadnie, jakie, moe mocnym kijem - ktre sprawi koniowi taki sam bl, co klaps dziecku. To wanie rozumiem przez taki sam bl; a jeli uznamy, e zem jest sprawianie bez susznego powodu blu dziecku, to jeli nie jestemy szowinistami gatunkowymi - musimy uzna, e rwnie ze jest sprawianie bez susznego powodu blu koniowi. Inne rnice midzy ludmi a zwierztami s powodem dalszych komplikacji. Zdolnoci psychiczne normalnego dorosego czowieka sprawiaj, e w danych okolicznociach bdzie cierpia bardziej ni zwierz. Gdyby na przykad przeprowadzi na normalnych dorosych ludziach, uprowadzonych w tym celu z parku, niezwykle bolesny lub koczcy si mierci eksperyment naukowy, mionicy spacerw zaczliby obawia si porwania. Przeraenie byoby dodatkow form cierpienia. Zwierzta natomiast w podobnej sytuacji cierpiayby mniej, gdy lk przed porwaniem i eksperymentem byby im oszczdzony. Nie oznacza to jednak wcale, e jego przeprowadzenie na zwierztach byoby suszne, lecz tylko, e jeli w ogle powinien by wykonany, naleaoby - i to wcale nie z szowinistycznych powodw - przeprowadzi go na zwierztach. Trzeba jednak zwrci uwag, e argument ten nakazywaby take raczej eksperymentowanie na niemowltach - moe na sierotach - lub ludziach powanie upoledzonych umysowo ni na normalnych dorosych; gdy niemowlta i upoledzeni umysowo nie zdawaliby sobie sprawy, co si z nimi dzieje. Klasyfikuje on zwierzta, niemowlta i upoledzonych umysowo jako nalecych do tej samej kategorii; a zatem, jeli ma usprawiedliwia dowiadczenia na zwierztach, to musimy zapyta, czy gotowi jestemy rwnie Przysta na eksperymenty na niemowltach i ludziach upoledzonych umysowo; jeli za odpowiemy przeczco, to na jakiej innej podstawie ni bezczelne i niedopuszczalne uprzywilejowywanie czonkw wasnego gatunku? Jest wiele sytuacji, w ktrych graj rol wiksze zdolnoci umysowe normalnego czowieka: zdolno przewidywania, precyzyjniejsza pami, wiksza wiedza o tym, co si dzieje. Nie znaczy to jednak wcale, e odczuwa on cierpienie silniej ni zwierz. Wanie ze wzgldu na ubosze zdolnoci umysowe zwierz moe niekiedy cierpie bardziej. Jecom wojennym mona wyjani, e chocia zostali wzici do niewoli, zrewidowani i uwizieni, nie spotka ich nic gorszego, a gdy wojna si skoczy, zostan uwolnieni. Schwytanym dzikim zwierztom nie mona wytumaczy, e nie chcemy ich zabi. Nie odrniaj pojmania i uwizienia od zagroenia ycia; i jedno, i drugie wywouje taki sam strach. Mona wysun kontrargument, e cierpienia istot nalecych do rnych gatunkw s nieporwnywalne i dlatego zasada rwnoci nie dostarcza rozwizania w sytuacji konfliktu interesw ludzi i zwierzt. To prawda, nie da si zapewne dokadnie porwna ich cierpienia, lecz nie ma to nic do rzeczy. Gdybymy powstrzymali si od zadawania cierpie zwierztom choby tylko wtedy, gdy jest oczywiste, e nie zagraa to interesom ludzi w takim stopniu, jak ich zadawanie zagraa interesom zwierzt, to i tak nasz sposb

22

ich traktowania musiaby ulec radykalnej zmianie, co oznaczaoby - zmian naszej diety, stosowanych metod hodowli, bada eksperymentalnych w wielu dziedzinach nauki, stosunku do dzikiej przyrody i polowania, do chwytania we wnyki i noszenia futer, do rozrywek rnego rodzaju, jak cyrk, rodeo i zoo. W ten sposb daoby si jednak zapobiec wielu cierpieniom.

Dotychczas wiele mwiem o sprawianiu cierpienia zwierztom, ale jeszcze nic o ich zabijaniu. To przemilczenie nie jest przypadkowe. Zasada rwnego poszanowania interesw daje si do prosto, przynajmniej w teorii, zastosowa do sytuacji, gdy zadaje si bl. Bl i cierpienie s ze i naley im zapobiega lub je minimalizowa, niezalenie od rasy, pci czy gatunku istoty cierpicej. To, jak wielkim zem jest bl, zaley wycznie od jego intensywnoci i czasu trwania, a bl o tej samej intensywnoci i czasie trwania jest takim samym zem - niezalenie od tego, czy odczuwa go czowiek, czy zwierz. Zo zabijania jest spraw bardziej zoon. Problem ten pojawia si w tej ksice jedynie marginesowo, poniewa tyrania czowieka przybraa dzi takie rozmiary, e sama prosta i wyrana zasada rwnego traktowania blu czy przyjemnoci wystarcza do rozpoznania wszelkich powaniejszych naduy, jakich ludzko dopuszcza si wobec zwierzt, i do zaprotestowania przeciwko nim. Trzeba jednak rwnie powiedzie par sw o zabijaniu. Wikszo ludzi to szowinici gatunkowi; nie tylko dlatego, e gotowi s zadawa cierpienia zwierztom z powodw, z jakich nie zadaliby blu czowiekowi, ale i dlatego, e atwo przychodzi im zabijanie zwierzt, chocia nie godziliby si zabi czowieka. Kwesti t musimy jednak rozwaa bardzo ostronie, gdy - jak wiadcz wci trwajce spory o aborcj i eutanazj - pogldy na to, czy wolno zabija ludzi, s podzielone. Rwnie etycy spieraj si o to, dlaczego zabjstwo jest zem i w jakich okolicznociach moe by usprawiedliwione. Zastanwmy si najpierw nad twierdzeniem, e zabicie niewinnej istoty ludzkiej zawsze jest zem. Mona je nazwa zasad witoci ycia. Jej zwolennicy s przeciwnikami aborcji i eutanazji; przewanie jednak nie s przeciwnikami zabijania zwierzt - suszniej byoby wic nazwa j zasad witoci ycia ludzkiego. Przekonanie, e wite i nietykalne jest wycznie ycie ludzkie, jest wyrazem szowinizmu gatunkowego. atwo dostrzec to na przykadzie. Wyobramy sobie, e, jak niekiedy si zdarza, dziecko rodzi si z rozlegym i nieodwracalnym uszkodzeniem mzgu. Uszkodzenie jest tak powane, e nigdy nie bdzie ono czym wicej ni ludzk rolin, pozbawion zdolnoci mwienia, rozpoznawania innych, samodzielnego dziaania, samowiadomoci. Wiedzc, e nie ma adnej nadziei na popraw, i nie chcc wydawa rokrocznie tysicy dolarw na waciw opiek nad dzieckiem lub stara si o pienidze z zasobw publicznych, rodzice prosz lekarzy, aby bezbolenie pozbawili je ycia. Czy lekarze powinni speni t prob? Prawo tego zabrania, odzwierciedlajc w tym miejscu przekonanie o witoci ycia. ycie kadego czowieka jest wite. Ci, ktrzy powiedzieliby to o noworodku, nie s jednak przeciwni zabijaniu zwierzt. Jak mona uzasadni tak niezgodne sdy? Zdolno nawizywania wizi z innymi, samodzielnego dziaania, samowiadomo, a take rne inne zdolnoci, o ktrych mona rozsdnie powiedzie, e nadaj yciu warto, s znacznie bardziej rozwinite u dorosego szympansa, psa, wini i wielu innych gatunkw ni u dziecka z uszkodzonym mzgiem. Nawet przy zastosowaniu wszelkich rodkw opieki medycznej niektre powanie upoledzone niemowlta nigdy nie osign poziomu inteligencji psa. W naszym fikcyjnym przykadzie (a niekiedy rwnie w rzeczywistoci) nie ma te powodu, by stosowa je ze wzgldu na rodzicw, skoro oni sami nie chc utrzymywania dziecka przy yciu. W oczach ludzi goszcych jego prawo do ycia tym, co rni je od zwierzcia, jest biologiczna przynaleno do gatunku Homo sapiens, do ktrego nie nale ani szympans, ani pies, ani winia. Przekonanie, e nadaje ona prawo do ycia temu dziecku, odmawiajc go zwierzciu, jest jednak czystym szowinizmem gatunkowym.14 Tego samego rodzaju arbitralne rnice przywouj najbardziej jawni i nieustpliwi rasici, uzasadniajc dyskryminacj rasow. Unikanie gatunkowizmu nie oznacza oczywicie, e musimy uwaa zabicie psa za zo rwne zabiciu czowieka w peni wadz umysowych. Nieprzejednanym szowinizmem jest jedynie pogld, e granica prawa do ycia pokrywa si z granic naszego gatunku. Ten wanie pogld akceptuj zwolennicy zasady witoci ycia, gdy radykalnie oddzielaj ludzi i zwierzta, nie dopuszczajc jednoczenie zrnicowania

23

prawa do ycia w obrbie naszego wasnego gatunku i rwnie silnie sprzeciwiajc si odbieraniu ycia ludziom powanie upoledzonym umysowo lub w stanie skrajnej demencji, co zabijaniu normalnych dorosych. Aby unikn szowinizmu gatunkowego, trzeba uzna, e istoty podobne do siebie pod wszystkimi istotnymi wzgldami maj podobne prawo do ycia, sama za przynaleno do naszego gatunku biologicznego nie moe by moralnie znaczcym kryterium stosowania tego prawa. Przyjmujc t zasad, bdziemy nadal uznawa zabicie normalnego dorosego czowieka, majcego zdolno samowiadomoci, planowania przyszoci oraz istotne wizi z innymi ludmi, za gorsze od zabicia myszy, ktrej tych cech raczej brakuje; moemy te przywizywa wag do zwizkw rodzinnych i innych, ktre cechuj przede wszystkim ludzi, a mysz w znacznie mniejszym stopniu; moemy te uwzgldni konsekwencje dla innych ludzi, ktrzy baliby si o wasne ycie, co te stanowi istotn rnic; moemy wreszcie wzi pod uwag kombinacj tych lub jeszcze innych czynnikw. Niezalenie od tego, jakie kryteria wybierzemy, bdziemy musieli przyzna, e wyznaczone przez nie granice nie pokrywaj si z granicami naszego gatunku. Moemy zasadnie twierdzi, e pewne cechy istoty ywej nadaj jej yciu wiksz warto, lecz jeli tak, to ycie niektrych zwierzt jest na pewno cenniejsze ni ycie niektrych ludzi. Na Przykad szympans, pies czy winia maj bardziej rozwinit wiadomo i wiksz zdolno nawizywania istotnych relacji z innymi ni powanie upoledzone niemowl lub osoba z cikim otpieniem starczym. Jeli wic przyjmiemy, e te wanie cechy stanowi podstaw prawa do ycia, musimy rwnie uzna, e te zwierzta maj rwne lub wiksze prawo do ycia od ludzi powanie upoledzonych lub cierpicych na demencj. Argument ten jest jednak obosieczny. Po pierwsze - mona go odczytywa jako twierdzenie, e szympans, pies, winia i zwierzta innych gatunkw maj prawo do ycia, a wic zabicie ich jest zbrodni, nawet gdy s stare i cierpi, a my chcemy skrci ich mczarnie. Mona go jednak take interpretowa inaczej: e czowiek powanie upoledzony lub z gbok demencj nie ma prawa do ycia i wolno go zabi z tak bahych powodw, z jakich dzi zabija si zwierzta. Tematem tej ksiki s jednak problemy etyczne dotyczce zwierzt, a nie eutanazji, dlatego nie bd rozstrzyga tu ostatecznie tej kwestii.15 Obie interpretacje unikaj wprawdzie szowinizmu gatunkowego, ale adna z nich nie jest zadowalajca. Potrzebne jest stanowisko umiarkowane, ktre, unikajc go, nie uznaje ycia osb powanie upoledzonych lub otpiaych albo za tak tanie, jak obecnie ycie wi i psw, albo ycia wini i psw za tak wite, e zem jest skrcenie ich beznadziejnej niedoli. Musimy wic wczy zwierzta do krgu naszej wsplnoty moralnej i odrzuci pogld, e wolno nam powica ich ycie dla najbardziej trywialnych celw. Skoro ju zdamy sobie spraw, e sama przynaleno danej istoty do naszego gatunku nie wystarcza, by jej zabicie zawsze byo zem, bdziemy mogli raz jeszcze przemyle nasz polityk chronienia ludzkiego ycia za wszelk cen, nawet wtedy, gdy nie ma szans, by mogo mie akceptowaln jako, lub gdy wie si z blem nie do zniesienia. Uwaam wic, e odrzucenie szowinizmu gatunkowego wcale nie rwna si twierdzeniu, e kade ycie ma tak sam warto. Gdy rozwaamy moralny problem zadawania blu, nie maj znaczenia takie cechy, jak samowiadomo, zdolno wybiegania myl w przyszo, lokowania w niej nadziei i aspiracji, tworzenia i podtrzymywania znaczcych wizi z innymi - bl jest zawsze blem, bez wzgldu na to, jakie jeszcze zdolnoci poza zdolnoci jego dowiadczania ma ywe stworzenie; cechy te jednak maj znaczenie, gdy rozwaamy moralny problem zabijania. Twierdzenie, e ycie istot wiadomych siebie, zdolnych do abstrakcyjnego mylenia i planowania przyszoci, do skomplikowanych aktw porozumiewania si ma wiksz warto ni ycie istot nie majcych tych zdolnoci, wcale nie jest arbitralne. Aby uchwyci rnic midzy problemem zadawania blu a problemem odbierania ycia, pomylmy, jak rozstrzygalibymy dylematy w odniesieniu do czonkw naszego wasnego gatunku. Gdybymy musieli wybiera: ratowa ycie normalnego czowieka czy powanie upoledzonego, prawdopodobnie ratowalibymy normalnego; nie jest ju jednak tak jasne, jak powinnimy postpi, gdybymy mogli oszczdzi blu wycznie jednemu z nich - na przykad, gdyby obaj doznali bardzo bolesnych, cho powierzchownych obrae, a my mielibymy rodek przeciwblowy wystarczajcy tylko dla jednego. Byoby to rwnie prawd, gdyby analizowany przykad dotyczy zwierzt. Na to, jak wielkim zem jest bl, nie maj wpywu inne cechy istoty, ktra go doznaje; maj jednak wpyw na warto jej ycia. Zastanwmy si nad jedn tylko racj przemawiajca za istnieniem tej rnicy: zabicie kogo, kto wie jakie nadzieje z przyszoci, snuje plany i stara si je realizowa, oznacza zniweczenie tych planw i

24

tych nadziei; zabicie kogo o zdolnociach umysowych zbyt maych, by mg myle o sobie jako o kim obdarzonym Przyszoci, a tym bardziej snu plany, nie wie si z tego rodzaju utrat.16 Zwykle oznacza to, e muszc podj decyzj: ycie czowieka czy ycie zwierzcia, powinnimy wybra ycie czowieka; bywaj jednak szczeglne sytuacje, w ktrych naley postpi inaczej - wtedy, gdy jaki czowiek pozbawiony jest zwykych ludzkich wadz umysowych. Stanowisko to nie jest wic szowinizmem gatunkowym, jak na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa: Gdy konieczny jest wybr, czy ratowa ycie czowieka, czy zwierzcia, pierwszestwo, jakie w normalnych okolicznociach przyznaje si yciu czowieka, odwouje si do cech zwykle przez czowieka posiadanych, a nie do samej przynalenoci gatunkowej. Ale poniewa s ludzie, ktrym tych cech brakuje, nie mona twierdzi, e ycie czowieka jest samo w sobie cenniejsze ni ycie zwierzt. Praktycznymi konsekwencjami tej tezy zajmiemy si w nastpnym rozdziale. Przewanie jednak pytanie, czy (bezbolesne) zabicie zwierzcia jest zem, nie wymaga udzielenia cisej odpowiedzi. Pki bdziemy pamita, by w rwnym stopniu respektowa ycie zwierzt co ycie ludzi na podobnym poziomie umysowym, pty uda nam si unikn wyrzdzania zbyt wielkiego za.17 Twierdzenia, ktrych dowodz w tej ksice, odwouj si w kadym razie tylko do zasady minimalizacji cierpienia. Przekonanie, e bezbolesne zabijanie zwierzt zawsze jest zem, udziela niektrym z tych tez dodatkowego poparcia, ktre, cho mile widziane, wcale nie jest konieczne. Co ciekawe, dotyczy to rwnie twierdzenia, e wszyscy powinnimy zosta wegetarianami, ktre w potocznym przekonaniu jest wanie konsekwencj absolutnego zakazu zabijania. Czytelnikowi by moe przyszy ju na myl pewne zarzuty co do stanowiska, jakie przedstawiam w tym rozdziale. Jak, na przykad, proponuj postpowa ze zwierztami, ktre mog by grone dla czowieka? Czy powinnimy pozwala zwierztom na zabijanie innych zwierzt? Skd wiemy, e roliny nie czuj blu? Czy gdyby go odczuway, musielibymy godowa? Aby nie przerywa gwnego toku wywodw, odpowied na te i inne pytania odo na pniej; niecierpliwy czytelnik moe ju teraz zajrze do rozdziau szstego.

Nastpne dwa rozdziay powicone s dwu przejawom szowinizmu gatunkowego. Ograniczyem si do dwch, aby mc omwi je do szeroko, ale to oznacza, e czytelnik nie znajdzie opisu innych praktyk, ktre istniej tylko dlatego, e nie do powanie traktujemy interesy zwierzt. S to na przykad: polowanie (dla sportu lub dla futer), hodowla norek, lisw i innych zwierzt futerkowych, chwytanie dzikich zwierzt (czsto po zabiciu ich matek) i wizienie ich w maych klatkach, aby ludzie mogli si na nie gapi, maltretowanie zwierzt, by wyuczy je sztuczek cyrkowych lub by zabawi publiczno rodeo, zabijanie wielorybw harpunami z adunkiem wybuchowym pod pretekstem bada naukowych; mier ponad stu tysicy delfinw, ktre co roku dusz si w sieciach do pooww tuczyka; coroczny odstrza na pustkowiach Australii trzech milionw kangurw, ktre zamieniane s w skry i karm dla zwierzt domowych; powszechne lekcewaenie interesw dzikich zwierzt, w miar jak imperium betonu i zanieczyszcze rozszerza si na ca powierzchni planety. Nie powiem o tym nic, lub prawie nic, poniewa, jak zaznaczyem w przedmowie, ksika nie ma by spisem wszystkich okropnoci, jakie wyrzdzamy zwierztom. Wybraem dwa najistotniejsze przejawy szowinizmu gatunkowego. Nie s to odosobnione przykady sadyzmu, ale praktyki, ktre w pierwszym wypadku dotykaj rocznie dziesitkw milionw, w drugim - miliardw zwierzt. Nie moemy udawa, e nie mamy z nimi nic wsplnego. Pierwsza Praktyka - eksperymentowanie na zwierztach - jest wspierana przez rzdy, ktre wybieramy, i opacana gwnie z naszych podatkw. Druga - misna hodowla przemysowa - istnieje, poniewa wikszo z nas kupuje i spoywa produkty misne. Dlatego wanie postanowiem zaj si tymi dwiema formami szowinizmu gatunkowego. Stanowi one jego jdro. Powoduj te cierpienia wikszej liczby zwierzt ni ktrakolwiek z innych ludzkich praktyk. Aby je wyeliminowa, musimy zmieni polityk naszych rzdw i nasze obyczaje w tym samym stopniu, co nasz diet. Gdyby udao si zlikwidowa oficjalnie wspierane i niemal powszechnie akceptowane formy szowinizmu gatunkowego, likwidacja innych jego form byaby ju tylko kwesti czasu.

25

Rozdzia 2 NARZDZIA BADAWCZE... czyli na co id twoje podatki

Project X, film fabularny z roku 1987, pozwoli Amerykanom po raz pierwszy zajrze za kulisy dowiadcze na zwierztach przeprowadzanych przez sity zbrojne Stanw Zjednoczonych. Fabu filmu jest dokonywany przez lotnictwo eksperyment, majcy stwierdzi, czy poddane napromieniowaniu szympansy s jeszcze zdolne do wykonywania lotw na symulatorze. Odkomenderowany do pracy w laboratorium kadet lotnictwa bardzo przywizuje si do jednej z map, z ktr porozumiewa si jzykiem migowym. Gdy szympans ma zosta napromieniowany, mody czowiek (oczywicie nie bez pomocy atrakcyjnej przyjaciki) postanawia uwolni wszystkie zwierzta. Fabua bya fikcyjna, lecz eksperymenty - nie. Ich pierwowzorem byy dowiadczenia prowadzone przez wiele lat w teksaskiej bazie lotniczej Brooks, nadal zreszt w rnych formach kontynuowane. Ale widzowie nie poznali caej prawdy. Los zwierzt w filmie by bowiem znacznie lepszy ni w rzeczywistoci. Przyjrzyjmy si wic, jak dokumenty wydane przez sam baz Brooks opisuj te badania. W eksperymentach wykorzystywano rodzaj symulatora lotw, co zreszt take pokazano w filmie. Urzdzenie nazywa si primate equilibrium platform, w skrcie PEP.1 Jest to platforma, ktra moe si obraca i przechyla jak samolot. Mapy sadzano w stanowicym jej cz fotelu. Przed nimi znajdowa si drek kierowniczy, ktry pozwala na utrzymywanie platformy w pooeniu poziomym. Gdy zwierzta nauczono ju obsugiwa to urzdzenie, poddawano je dziaaniu promieniowania i rodkw chemicznych, aby stwierdzi, jaki wpyw wywieraj na ich zdolno pilotowania. Standardowa procedura treningowa na PEP-ie jest opisana w biuletynie bazy Brooks pod tytuem Training Procedure for Primate Equilibrium Platform. Oto jej skrt: Faza I (adaptacja do fotela). Ograniczanie ruchw mapy (to znaczy przywizywanie do fotela) na PEP-ie na godzin dziennie przez pi kolejnych dni, dopki nie nauczy si siedzie spokojnie. Faza II (adaptacja do drka). Map unieruchamia si w fotelu PEP, ktry nastpnie przechyla si do przodu, a jej aplikuje si wstrzs elektryczny. Powoduje to, e zwierz krci si w fotelu lub gryzie platform (...) Reakcja ta jest nastpnie przekierowywana na chronion rkawic do [eksperymentatora], spoczywajc na drku kierowniczym. Jeli mapa dotknie doni, wstrzs ustaje, a ona (tego dnia niekarmiona) dostaje rodzynk. Midzy pitym a smym dniem eksperymentu ten element procedury jest powtarzany sto razy dziennie. Faza III (prosta manipulacja drkiem). Tym razem przy przechyleniach PEP samo dotknicie drka nie wystarcza. Wstrzs elektryczny ustaje dopiero wtedy, gdy mapa pocignie za drek. wiczenie powtarza si sto razy dziennie. Fazy IV-VI (zoona manipulacja drkiem). Teraz platforma przechylana jest do tyu, a zwierz poddawane wstrzsowi elektrycznemu dopty, dopki nie pchnie drka do przodu. Wtedy PEP przechylana jest ponownie do przodu, a ono musi z kolei pocign za drek. Powtarza si to sto razy dziennie. Nastpnie dokonuje si serii przechyle platformy, przypadkowo: w przd lub w ty, a mapie tak dugo aplikuje si uderzenia prdem, a nauczy si reagowa waciwie. Faza VII (pena manipulacja drkiem): Przesuwanie drka w przd i w ty nie zmieniao dotd pooenia platformy. Teraz zwierz ma ni sterowa. W tej fazie uderzenia prdem nie s aplikowane automatycznie, lecz rcznie, raniej wicej co trzy-cztery sekundy, a trwaj p sekundy. S wic rzadsze, co pozwala unika karania - w argonie instrukcji: wygaszania - zachowa waciwych. Jeli mapa przestaje odpowiednio reagowa, wraca si do fazy VI, jeli za reaguje w wymagany sposb, wiczenie trwa, a nauczy si utrzymywa platform prawie poziomo i unika osiemdziesiciu procent wstrzsw elektrycznych. Fazy III VII trwaj cznie od dziesiciu do dwunastu dni.

26

W bazie lotniczej Brooks w Teksasie, aplikujc mapom wstrzsy elektryczne, uczy si je poziomego utrzymywania platformy za pomoc drkw sterowniczych, co ma symulowa lot bombowca. Nastpnie poddaje si je dziaaniu gazw bojowych lub napromieniowaniu, aby stwierdzi, jak dugo bd mogy utrzyma platform poziomo w warunkach symulujcych atak chemiczny lub nuklearny.

Nastpny etap zajmuje dwadziecia dni. Indukowane losowo nachylenia i skrty platformy staj si silniejsze, a zadaniem mapy jest rwnie sprawnie utrzymywa j poziomo, gdy inaczej otrzymuje czstsze uderzenia prdem. Ale caa ta tresura, podczas ktrej zwierzciu aplikuje si tysice wstrzsw, to i tak tylko wstp do waciwego eksperymentu. Gdy mapa nauczy si ju utrzymywa symulator poziomo, dostaje letalne lub subletalne dawki promieniowania albo chemicznych rodkw bojowych, aby mona byo stwierdzi, jak dugo jeszcze bdzie zdolna go pilotowa. Zmusza si j, odczuwajc mdoci i prawdopodobnie wymiotujc na skutek wysokiej dawki promieniowania, do utrzymywania platformy poziomo; jeli tego nie potrafi, otrzymuje czste wstrzsy elektryczne. Oto przykad wzity z raportu Szkoy Medycyny Lotniczej Si Powietrznych USA ju po wywietleniu filmu Project X, to jest z padziernika 1987 roku.2 Raport nosi tytu: Zdolno operowania PEP po ekspozycji na soman: skutki powtarzanych codziennie niewielkich dawek. Soman to inna nazwa gazu neurotropowego, chemicznego rodka bojowego, ktry nis mier w mczarniach oddziaom walczcym w pierwszej wojnie wiatowej, potem na szczcie prawie nie stosowanego. Raport zaczyna si od wzmianek o kilku poprzednich eksperymentach, w ktrych ten sam zesp naukowcw obserwowa wpyw ekspozycji na due dawki somanu na wyniki pilotowania symulatora. Dowiadczenia, o ktrych mwi raport, dotyczyy skutkw niewielkich dawek aplikowanych mapom przez kilka dni. Eksperyment trwa jednak znacznie duej ni kilka dni. Przez ponad dwa lata zmuszano mapy do wicze na platformie przynajmniej raz w tygodniu. Przez cay ten czas, w odstpach szeciotygodniowych, otrzymyway w kilkudniowych seriach niewielkie dawki somanu i rne inne rodki. Naukowcy ustalili dawki somanu wystarczajce do zmniejszenia zdolnoci kierowania symulatorem. W trakcie eksperymentu mapy nie byy zdolne do utrzymania platformy poziomo, otrzymyway zatem wstrzsy elektryczne. Chocia raport zasadniczo koncentruje si na wpywie trucizn neurotropowych na redukcj sprawnoci wykonawczej tych zwierzt, ujawnia on rwnie inne skutki broni chemicznej: Dzie po otrzymaniu ostatniej dawki probant by zupenie niezdolny do dziaania, wykazujc objawy neurologiczne, takie jak brak koordynacji ruchowej, osabienie, drenie zamiarowe. Utrzymyway si one przez kilka dni, w czasie ktrych zwierz byo niezdolne do wykonywania operacji na PEP.3 Doktor Donald Barnes przez kilka lat kierowa badaniami w Szkole Medycyny Lotniczej i by odpowiedzialny za eksperymenty na platformie PEP w bazie Brooks. Szacuje on, e w tym okresie podda wiczeniom i napromieniowa okoo tysica map. Napisa potem:

27

Ju od kilku lat wtpiem w uyteczno zbieranych danych. Par razy prbowaem upewni si, czy publikowane przez nas raporty trafiaj we waciwe rce i s celowe, ale przyznaj teraz, i chtnie akceptowaem zapewnienia dowdztwa, e w istotny sposb su dobru lotnictwa USA, a tym samym obronie wolnego wiata. Klapki na oczach pozwalay mi nie widzie prawdy, a nawet jeli czasem uwieray, to jednak chroniy przed niepokojem, jaki wzbudzaaby perspektywa utraty stanowiska i dochodw. Nadszed jednak dzie, gdy klapki spady, i oto znalazem si w jawnym konflikcie z doktorem Royem DeHartem, komendantem szkoy. Usiowaem przekonywa, e to zupenie nieprawdopodobne, by w wypadku konfliktu jdrowego dowdcy operacyjni, szacujc skutki eksplozji lub fali uderzeniowej, opierali si na wykresach i liczbach otrzymanych z dowiadcze na rezusach. Doktor DeHart twierdzi jednak uparcie, e dane te s bezcenne, mwic: Nie bd wiedzieli, e pochodz z bada na zwierztach.4 Barnes poda si do dymisji i sta si gorcym przeciwnikiem dowiadcze na zwierztach, ale eksperymenty na platformie PEP trway nadal. Film Project X ujawni nieco prawdy o pewnych badaniach prowadzonych przez wojsko. Przyjrzelimy si im tu troch dokadniej, ale opisanie wszystkich rodkw promieniotwrczych i chemicznych testowanych w rnych dawkach na mapach poddawanych wiczeniom na symulatorze zabraoby duo miejsca. Pamitajmy wic, e to tylko maleki fragment wszystkich wojskowych eksperymentw na zwierztach. Nie od dzi budz one niepokj. W lipcu 1973 roku kongresman Les Aspin z Wisconsin dowiedzia si z ogoszenia w jakiej mao znanej gazecie, e dla przetestowania bojowych rodkw trujcych lotnictwo Stanw Zjednoczonych zamierza kupi dwiecie szczeniakw rasy beagle (z przecitymi strunami gosowymi, by nie mogy szczeka). Wkrtce okazao si, e wojska ldowe take planuj uycie beagli - tym razem czterystu - w podobnych testach. Aspin wyrazi zdecydowany protest przeciwko tym planom, w czym popary go organizacje zwalczajce wiwisekcj. Informacje na ten temat znalazy si w waniejszych gazetach w caym kraju. Posypay si pene oburzenia listy. Rzecznik Komisji Obrony w Izbie Reprezentantw przyzna, e tak wielkiej ich liczby nie otrzymano od czasu zdymisjonowania generaa MacArthura przez prezydenta Trumana, a ujawniony przez Aspina oklnik Departamentu Obrony informowa, e rwnie wielu listw nie byo nawet w okresie nalotw na Wietnam Pnocny i Kambod.5 Departament Obrony pocztkowo broni eksperymentw, potem jednak ogosi, e je zawiesza i rozwaa uycie innych zwierzt zamiast beagli. Wszystko to razem wyglda do dziwacznie, gdy furia, z jak opinia publiczna zareagowaa na t spraw, wiadczy tylko o jej zupenej ignorancji co do natury typowych dowiadcze prowadzonych przez wojsko, prestiowe orodki badawcze, uczelnie czy rne firmy. Wprawdzie planowane eksperymenty rzeczywicie spowodowayby cierpienie j mier wielu zwierzt, a wtpliwe, czy uratowayby chocia jedno ludzkie ycie lub w jakikolwiek sposb mogy suy ludzkoci, ale przecie to samo mona powiedzie O innych dowiadczeniach, ktrych kadego roku w samych tylko Stanach Zjednoczonych wykonuje si miliony. Reakcj t wywoa zapewne fakt, e miay by prowadzone na beaglach. Lecz wobec tego dlaczego bez protestu przeszy takie oto pniejsze badania? W wojskowym laboratorium Instytutu Bioinynierii Medycznej w Forcie Detrick, we Frederick w Marylandzie, naukowcy karmili szedziesit beagli rnymi dawkami rodka wybuchowego TNT [trotylu przyp. tum.]. Codziennie przez p roku podawano go w kapsukach. U psw zaobserwowano midzy innymi odwodnienie, wychudzenie, anemi, taczk, obnienie temperatury ciaa, odbarwienie moczu i kau, biegunk, utrat apetytu i spadek ciaru ciaa, powikszenie wtroby, nerek i ledziony, utrat koordynacji ruchowej. W czternastym tygodniu dowiadcze jedna z suk zostaa znaleziona w stanie agonalnym i zabita; w szesnastym inn znaleziono martw. Raport informuje, e eksperyment to jedynie fragment bada nad dziaaniem TNT na ssaki, prowadzonych w laboratorium Fortu Detrick. Poniewa objawy obserwowano ju przy najniszych dawkach, nie zdoano ustali dawki, ktra nie dawaaby objaww patologicznych, zatem podsumowuje raport - uzasadnione mog by dalsze dowiadczenia... z TNT na beaglach.6 Obchodzi nas powinno jednak nie tylko to, co dzieje si z psami. Ich los interesuje nas bardziej, dlatego e przywyklimy traktowa je jako naszych towarzyszy. Ale inne zwierzta odczuwaj bl nie mniej silnie. Rzadko wspczuje si szczurom. A przecie to zwierzta inteligentne, i nie tylko nie ulega wtpliwoci,

28

e mog odczuwa bl, ale i e odczuwaj go w niezliczonych dowiadczeniach, jakie si na nich przeprowadza. Gdyby w eksperymentach wojskowych zastpiono beagle szczurami, powody do niepokoju nie powinny by wcale mniejsze. Jeden z najbardziej odraajcych eksperymentw prowadzi si w Bethesda w stanie Maryland w Wojskowym Instytucie Radiobiologicznym, znanym jako AFRRI (skrt od Armed Forces Radiobiology Research Institute). Nie stosuje si tu symulatora PEP, ale przywizuje si zwierzta do fotela i poddaje napromieniowaniu; uczy si je rwnie manipulowa dwigniami, a nastpnie obserwuje, jak napromieniowanie wpywa na t umiejtno. Uczy si je take obraca koem czynnociowym, ktre jest czym w rodzaju cylindrycznego kieratu. Pty aplikuje si im wstrzsy elektryczne, pki nie naucz si porusza koem z szybkoci przynajmniej mili na godzin. Carol Franz z zakadu nauk behawioralnych AFRRI przeprowadzia eksperyment z koem, w ktrym codziennie przez dziewi tygodni zmuszaa trzydzieci dziewi map do dwugodzinnych wicze, a nauczyy si nieprzerwanie przez sze godzin na przemian pracowa i odpoczywa. Nastpnie poddawaa je napromieniowaniu w rnych dawkach. Mapy, ktre otrzymay najwysze dawki, wymiotoway nawet siedmiokrotnie. A potem znowu zamykano je w kole czynnociowym, by mierzy wpyw promieniowania na ich zdolno do pracy. Jeli zwierz przez minut nie obracao kieratem, dostawao w tej fazie bada uderzenie prdem o nateniu do 10 mA". (Nawet jak na do liberalne amerykaskie standardy bada na zwierztach jest to niezwykle silny wstrzs elektryczny, ktry na pewno powoduje dotkliwy bl.) W kole czynnociowym niektre mapy nadal wymiotoway. Franz opisuje w raporcie dziaanie rnych dawek promieniowania na sprawno wykonawcz zwierzt. Informuje rwnie, e po napromieniowaniu yy jeszcze od ptora dnia do piciu dni.7

Rezus zamknity w czym w rodzaju kieratu w Armed Forces Radiobiology Research Institute w Bethesda w stanie Maryland, gdzie prowadzi si wojskowe badania nad miertelnymi dawkami promieniowania gamma. Stosujc wstrzsy elektryczne, uczy si naczelne obraca koem z szybkoci od jednej do piciu mil na godzin. Po omiotygodniowym okresie warunkowania mapy zostaj napromieniowane, a nastpnie znowu poddawane wiczeniom a do chwili mierci. Badania porwnuj indywidualn zdolno wykonania wiczenia przed ekspozycj na dawk letaln i po niej (fot. H. Spira)

Nie chcc powica caego rozdziau opisom eksperymentw wojskowych w USA, przejd teraz do cywilnych (o kilku innych prowadzonych przez armi wspomn dalej w odpowiednim kontekcie). Mam jednak nadziej, e podatnik amerykaski, niezalenie od tego, jaki budet obrony skonny byby zaakceptowa, zada sobie tymczasem pytanie: Czy tak armia ma wydawa moje pienidze? Nie powinnimy oczywicie ocenia wszystkich eksperymentw na zwierztach na podstawie tych, ktre opisaem. Wojskowi - kto mgby sdzi - przyzwyczajeni do wojny, mierci i obrae, uodpornili si na

29

widok cierpienia. Ale prawdziwe badania naukowe s przecie zupenie inne. Zobaczymy. Opisujc badania cywilne, oddajmy na pocztek gos profesorowi Harryemu F. Harlowowi. Profesor Harlow, ktry pracowa w Centrum Bada nad Naczelnymi (Primate Research Center) w Madison w stanie Wisconsin, przez wiele lat by redaktorem powanego czasopisma psychologicznego i uczonym szanowanym w rodowisku psychologw. Zmar kilka lat temu. Jego prace z aprobat cytuje wiele podstawowych podrcznikw, ktre przez ostatnie dwadziecia lat byy czytane przez miliony studentw zaliczajcych wstpny kurs psychologii. Jego badania kontynuuj wsppracownicy i dawni studenci. W artykule z 1965 roku Harlow tak opisuje swoje dowiadczenia: Przez ostatnie dwadziecia lat badaem skutki czciowej izolacji spoecznej na mapach od urodzenia hodowanych w drucianych klatkach (...) Byy one cakowicie pozbawione kontaktu z matk (...) Niedawno zaczlimy seri bada majcych oceni skutki cakowitej izolacji spoecznej u map, kilka godzin po urodzeniu zamykanych w stalowej komorze i trzymanych tam trzy, sze lub dwanacie miesicy. Przebywajc w urzdzeniu, zwierz pozbawione byo wszelkich kontaktw z czowiekiem czy innym zwierzciem. Badania te, jak pisze Harlow, wykazay, e wystarczajco cisa i wczesna izolacja redukuje te zwierzta do poziomu socjoemocjonalnego, na ktrym pierwsz i zasadnicz reakcj jest strach.8 W innym artykule Harlow i jego wsppracownik, a dawny student, Stephen Suomi, opisuj prby wywoania objaww psychopatologicznych u mapich niemowlt metod, ktra okazaa si nieskuteczna. Wanie w tym czasie odwiedzi ich brytyjski psychiatra John Bowlby. Wysucha relacji o problemach, jakie napotkali, i zwiedzi pracowni. Widzc zwierzta trzymane w izolacji w stalowych klatkach, zapyta: Po co waciwie chcecie wywoywa zaburzenia psychiczne u map? Przecie macie tu wicej map z zaburzeniami psychicznymi, ni byo ich kiedykolwiek na Ziemi.9 Nawiasem mwic, Bowlby by jednym z pionierw bada nad skutkami izolacji od matki, ale swoje badania prowadzi na dzieciach, przede wszystkim sierotach wojennych, uciekinierach i dzieciach z instytucji opiekuczych. Na dugo przed dowiadczeniami Harlowa na naczelnych, bo ju w roku 1951, doszed do nastpujcego wniosku: Zebrane dane niezbicie dowodz, e przewleke pozbawienie maego dziecka opieki matczynej moe mie powane i dalekosine skutki dla jego charakteru i caego pniejszego ycia.10 Uwaga Bowlbyego nie powstrzymaa jednak Harlowa i jego wsppracownikw przed wymylaniem i prowadzeniem kolejnych eksperymentw na mapach. W tym samym artykule, w ktrym opisana jest wizyta Bowlbyego, Harlow i Suomi donosz, e wpadli na fascynujcy pomys wywoywania depresji, pozwalajc, by mapitka przywizyway si do zastpczej matki - szmacianej zabawki, ktra pniej stawaa si potworem: Pierwszy z potworw by szmacian kukiek, ktra w oznaczonej chwili lub na sygna emitowaa silnie sprone powietrze, zdzierajce z niej prawie ca zwierzc skr. Jak reagowao mapitko? Przywierao do niej jeszcze mocniej, poniewa przestraszone niemowl za wszelk cen stara si przytuli do matki. Nie pojawiy si adne objawy psychopatologiczne. Nie dalimy jednak za wygran. Zbudowalimy nowego potwora - matk zastpcz - ktrego wprawiano w tak silne koysanie, e zby przytulonego dziecka niemal grzechotay. Ale i wtedy mapitko coraz silniej przywierao do matki. Trzeci zbudowany przez nas potwr mia ukryt w brzuchu spryn, ktra wyskakujc odpychaa mae. Ale i wtedy podnosio si ono z ziemi, czekao, a spryna si schowa, i znowu przywierao do matki. Na koniec skonstruowalimy matk-jeozwierza; na sygna z caej powierzchni jej brzucha wysuway si ostre mosine kolce. Mae, chocia przestraszone ukuciami, czekao, a kolce si schowaj, by znowu przysun si do matki. Wynikw tych, jak zauwaaj eksperymentatorzy, mona si byo spodziewa, gdy jedyn reakcj zranionego dziecka jest przywieranie do matki. Harlow i Suomi w kocu zrezygnowali ze stosowania sztucznych matek-potworw, poniewa udao im si wymyli co lepszego: prawdziw mapi matk-potwora. Wyprodukowali j, hodujc samice w izolacji,

30

a nastpnie wywoujc u nich ci. Poniewa samice pozbawione byy normalnych kontaktw z samcami, zajcie w ci musiano uzyska metod, ktr Harlow i Suomi okrelili jako zadanie gwatu. Po narodzinach modych mapy poddawano obserwacji. Stwierdzono, e niektre z nich ignoruj mae i nie wystpuje u nich naturalny odruch przytulania paczcego dziecka do piersi. Zaobserwowano jednak take inny wzr zachowa: Niektre mapy zachowyway si brutalnie lub nawet zabijay mode. Ich ulubion sztuczk byo zmiadenie zbami czaszki mapitka. Ale naprawd strasznym wzorem zachowania by nastpujcy: rozbicie gowy dziecka o podog, a potem wcieranie jej w ni.11 W artykule z roku 1972 Harlow i Suomi pisz, e poniewa depresj u czowieka opisuje si jako pogranie si w poczuciu bezradnoci i tonicie w studni rozpaczy, wpadli na pomys, by skonstruowa studni rozpaczy, fizycznej i psychicznej. Zbudowali pionow komor z nierdzewnej stali o nachylonych do rodka cianach, tworzcych podstaw koow, i umieszczali w niej mode mapy na okres do czterdziestu piciu dni. Zaobserwowali, e po kilku dniach mapy przez wikszo czasu tkwiy skulone w rogu komory. Zamknicie wywoao powane i przewleke psychopatologiczne objawy behawioralne o charakterze depresyjnym. Nawet dziewi miesicy po wypuszczeniu z komory mapy, zamiast myszkowa, badajc otoczenie, jak to maj w zwyczaju zdrowe zwierzta, siedziay, zakrywajc si ramionami. Raport nie przynosi wyranych wnioskw, a koczy si zowieszczo: Pozostaje przedmiotem dalszych bada, czy zaobserwowane [efekty] s funkcj ksztatu komory, jej wielkoci, czasu zamknicia, wieku zwierzcia, czy te moe kombinacj tych i jeszcze innych zmiennych.12 Inny artyku informuje, e oprcz studni rozpaczy Harlow i jego wsppracownicy zbudowali tunel strachu, by wywoywa u map przeraenie13; w jeszcze innej pracy Harlow opisuje, jak udao mu si spowodowa psychiczn mier rezusw, podsuwajc im frotow matk zastpcz, ktrej temperatur zwykle utrzymywano na poziomie 37,2C, ale w pewnej chwili gwatownie obniano do 1,7C, aby symulowa odrzucenie przez ni dziecka.14 Harlow wprawdzie ju nie yje, ale jego uczniowie i wielbiciele, rozproszeni po caych Stanach Zjednoczonych, nadal dokonuj eksperymentw w podobnym duchu. W Kalifornijskim Centrum Bada nad Naczelnymi na Uniwersytecie Kalifornijskim w Davis pod kierunkiem jednego z uczniw Harlowa, W. A. Masona, badania nad deprywacj prowadzi John P. Capitanio. Porwnywa on zachowania spoeczne rezusw wychowywanych przez psa i wychowywanych przez plastikowego konia na biegunach. Doszed do wniosku, e chocia osobniki obu grup wykazyway niedorozwj zachowa spoecznych, przebywajce z psem lepiej sobie radziy ni przebywajce z plastikow zabawk.15 Po wyjedzie z Wisconsin Gene Sackett kontynuowa badania nad deprywacj w Centrum Bada nad Naczelnymi Uniwersytetu Waszyngtoskiego. W cakowitej izolacji hodowa rezusy, makaki wschodnie i makaki jawajskie, by bada rnice we wzorach zachowa osobniczych, spoecznych i poznawczych. Zauway rnice midzygatunkowe, ktre, jak stwierdzi, podwaaj oglny charakter zespou izolacji u naczelnych. Jeli nawet blisko spokrewnione gatunki map wykazuj rnice, tym bardziej wtpliwe musi by uoglnianie otrzymanych wynikw na ludzi.16 Martin Reite z Uniwersytetu Colorado dokonywa eksperymentw deprywacyjnych na makakach manga i makakach wschodnich. Zna wyniki bada Jane Goodall, ktra obserwujc osierocone dzikie szympansitka, stwierdzia, e maj one gbokie zaburzenia behawioralne, o charakterze przede wszystkim smutku lub depresyjnych zmian emocjonalnych. Ale poniewa w porwnaniu z opisami bada na innych mapach byo do mao publikacji dotyczcych eksperymentalnej separacji map czekoksztatnych, podj wraz z kilkoma innymi naukowcami badania na siedmiu szympansitkach, ktre oddzielono od matek zaraz po urodzeniu i trzymano w czym w rodzaju obka. Nastpnie, po siedmiu-dziewiciu miesicach niektre z nich na pi dni umieszczano w komorze izolacyjnej. Odizolowane mapie niemowl krzyczao, koysao si i rzucao o ciany komory. Reite wycign wniosek, e odizolowaniu szympansich niemowlt mog towarzyszy zauwaalne zmiany behawioralne, i (jak mona si byo spodziewa) stwierdzi potrzeb dalszych bada.17 Przez trzydzieci lat od rozpoczcia dowiadcze Harlowa nad odseparowaniem od matki w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono ponad dwiecie pidziesit takich eksperymentw. Ponad siedem tysicy zwierzt poddano w nich procedurom wywoujcym niepokj, rozpacz, strach, oglne wyniszczenie psychiczne i mier. Jak dowodz niektre z przytoczonych cytatw, obecnie badania s poywk same dla siebie. Reite i

31

wsppracownicy eksperymentowali na szympansach dlatego, e na mapach czekoksztatnych w porwnaniu z innymi ich gatunkami zrobiono dotychczas wzgldnie niewiele dowiadcze. Nigdy zapewne nie odczuli potrzeby zadania sobie pytania, po co w ogle eksperymenty nad izolacj od matki u zwierzt. Nie prbowali nawet uzasadnia swych bada twierdzeniem, e przynios jak korzy ludzkoci. Nie interesowao ich take, e istniej wyniki szeroko zakrojonych obserwacji osieroconych dzikich szympansw. Ich rozumowanie byo proste - zrobiono to na jednym gatunku, ale nie na innym, zrbmy to my. To typowa postawa dla psychologii i nauk behawioralnych. W tej caej historii najbardziej zdumiewajce jest to, e za badania zapacili podatnicy - i to ponad pidziesit osiem milionw dolarw za same tylko dowiadczenia nad separacj od matki.18 Pod tym cho nie tylko pod tym - wzgldem cywilne badania na zwierztach niewiele rni si od wojskowych. W rozpowszechnionym dzi na caym wiecie eksperymentowaniu na zwierztach ujawniaj si skutki szowinizmu gatunkowego. W wielu dowiadczeniach zwierzta cierpi dotkliwy bl, a ich wyniki nie przynios adnej korzyci czowiekowi lub innym gatunkom. Eksperymenty takie to wcale nie odosobnione przypadki, ale cz wielkiego przemysu. W Wielkiej Brytanii, gdzie naukowcy zobowizani s poda liczb procedur naukowych na zwierztach, w roku 1988, jak informuj oficjalne dane, byo ich trzy i p miliona.19 W USA brak rwnie dokadnej statystyki. Zgodnie z ustaw o ochronie zwierzt (Animal Welfare Act) minister rolnictwa ogasza raporty podajce liczb zwierzt uytych w licencjonowanych orodkach badawczych, ale dane s pod wieloma wzgldami niepene. Nie podaje si tam liczby szczurw, myszy, ptakw, gadw, ab czy udomowionych zwierzt hodowlanych uytych dla celw dowiadczalnych; nie mwi si o zwierztach uytych w szkoach rednich; dane nie obejmuj eksperymentw na zwierztach przeprowadzonych przez orodki, ktre nie przewoziy zwierzt midzy stanami albo nie otrzymay grantw lub kontraktw federalnych. W roku 1986 Biuro Oceny Technologii (U.S. Congress Office of Technology Assessment - OTA) opublikowao raport zatytuowany: Alternatywne wobec wykorzystania zwierzt metody bada, testw i edukacji. Eksperci OTA usiowali okreli liczb zwierzt uywanych w eksperymentach w Stanach Zjednoczonych i podali, e wedug szacunkw jest to od dziesiciu do ponad stu milionw rocznie. Liczby te uznali jednak za wtpliwe, oceniajc, e wynosz one raczej od siedemnastu do dwudziestu dwch milionw.20 S to szacunki bardzo ostrone. W zeznaniach przed Kongresem w roku 1966 Stowarzyszenie Hodowcw Zwierzt Dowiadczalnych (Laboratory Animal Breeders Association) oceniao, e w poprzednim roku do celw eksperymentalnych uyto okoo szedziesiciu milionw myszy, szczurw, winek morskich, chomikw i krlikw.21 W roku 1984 doktor Andrew Rowan z Wydziau Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Tuftsa szacowa, e corocznie wykorzystuje si siedemdziesit jeden milionw zwierzt. W 1985 roku Rowan zrewidowa swoje wyliczenia, rozrniajc zwierzta wyhodowane, kupione i rzeczywicie uyte, i okreli liczb tych ostatnich, ktra waha si od dwudziestu piciu do trzydziestu piciu milionw.22 (Nie obejmuje ona zwierzt, ktre umieraj w czasie transportu lub zostaj zabite jeszcze przed rozpoczciem eksperymentu.) Jak podaj analizy giedowe, jeden tylko wielki dostawca, Charles River Breeding Laboratory, hodowa rocznie dwadziecia dwa miliony zwierzt dowiadczalnych.23 Wydany w roku 1988 raport Departamentu Rolnictwa informuje, e do dowiadcze uyto 140471 psw, 42271 kotw, 51641 ssakw naczelnych, 431457 winek morskich, 331 945 chomikw, 459254 krliki i 178249 dzikich zwierzt: cznie 1 635 288. Zauwamy, e nie zadano sobie trudu, by okreli liczb szczurw i myszy, oraz e dane obejmuj najwyej okoo dziesiciu procent wszystkich wykorzystanych zwierzt. Z oglnej ich liczby ponad miliona szeciuset, o ktrej wspomina raport ministerstwa rolnictwa, ponad dziewidziesit tysicy wystawiono na dziaanie nieznonego blu lub stresu. Ta liczba stanowi zapewne tylko dziesi procent wszystkich zwierzt poddanych takiemu blowi i stresowi - a skoro eksperymentatorzy mniej przejmuj si nieznonym blem szczurw i myszy ni psw, kotw i ssakw naczelnych, to by moe procent ten jest nawet niszy. W innych krajach rozwinitych do dowiadcze wykorzystuje si take wielk liczb zwierzt. W Japonii, na przykad, wedug bardzo fragmentarycznych danych opublikowanych w roku 1988, byo to ponad osiem milionw.24 To, e eksperymentowanie na zwierztach stao si wielkim przemysem, wyranie wida, gdy przyjrzymy si oferowanym produktom i metodom handlu nimi. Do produktw tych nale oczywicie same zwierzta. Ju wiemy, jak duo hoduje ich Charles River Breeding Laboratory. W czasopismach typu Lab

32

Animal zwierzta reklamuje si tak jak samochody. Pod zdjciem dwu winek morskich, zwykej i bezwosej, tekst zachwala: Oto wybr winek morskich. Moesz zdecydowa si na cakowicie owosiony model standardowy. Oferujemy te model 1988, bezwosy, a wic szybki i wydajny. Nasze agodne bezwose winki morskie s efektem dugich lat hodowli. Nadaj si do bada dermatologicznych: testowanie rodkw na porost wosw, badania nad podranieniami skry, przeszczepy skry, badania nad wpywem promieniowania ultrafioletowego. I innych. Reklama Charles River w Endocrinology (czerwiec 1985) pyta: Czy chcesz zobaczy nasze zabiegi? Oferujemy wszystko, co trzeba: wycicie przysadki mzgowej, wycicie nadnerczy, kastracj, wycicie grasicy, jajnikw i tarczycy. Kadego miesica przeprowadzamy tysice zabiegw endokrynektomii na szczurach, myszach i chomikach. Plus specjalne zabiegi chirurgiczne na danie (wycicie ledziony, nerki, nacicie ktnicy). Potrzebujesz zwierzt chirurgicznie dostosowanych do twoich potrzeb badawczych, zadzwo [numer telefonu]. Nasi operatorzy s do twojej dyspozycji niemal w kadej chwili. Eksperymenty na zwierztach stworzyy te rynek sprztu specjalistycznego. Nature, jedno z najpowaniejszych brytyjskich czasopism naukowych, ma dzia Nowoci na rynku, powicony najnowszemu wyposaeniu laboratoryjnemu: Najnowoczeniejszym oferowanym przez Columbus Instruments narzdziem badawczym jest hermetyczny koowrt, przeznaczony do pomiaru zuycia tlenu podczas wicze. W jego skad wchodz izolowane ruchome tamy chodnikowe z odrbnymi aplikatorami wstrzsw elektrycznych, ktre mona skonfigurowa dla maksymalnie czterech szczurw lub myszy (...) Wersja podstawowa za 9737 funtw zawiera regulator szybkoci przesuwu tamy i aplikator wstrzsw o regulowanym napiciu. Pena, cakowicie zautomatyzowana wersja w cenie 13 487 funtw moe zosta zaprogramowana do eksperymentw z naprzemiennymi okresami pracy i spoczynku, automatycznie te monitoruje liczb aktywacji kraty wstrzsowej, czas ruchu oraz czas przebywania na kracie.25 Firma Columbus Instruments zaprojektowaa rwnie kilka innych pomysowych urzdze. Reklama z Lab Animal kusi: Miernik drgawek Columbus Instruments umoliwia obiektywny, ilociowy pomiar drgawek u zwierzt. Precyzyjny czujnik sensoryczny platformy zamienia pionowe skadowe siy drgawek na proporcjonalne sygnay elektryczne. Naley tylko obserwowa zachowanie si zwierzcia i naciskajc guzik, aktywowa miernik w momencie zauwaenia drgawek. Urzdzenie oblicza rwnie cakowit si i czas wszystkich drgawek. Istnieje rwnie The Whole Rat Catalog. Publikowany przez Harvard Bioscience, skada si ze stu czterdziestu stron opisujcych w chwytliwym argonie reklamowym sprzt do dowiadcze na maych zwierztach. Przezroczyste pojemniki krpujce ruchy krlikw zachwala: Tylko nos bdzie si rusza! Czasami jednak pojawia si jaki przebysk zrozumienia, jak kontrowersyjn natur ma to wszystko: reklama transportwki dla gryzoni przekonuje: Nie rzucajca si w oczy transportwka pozwoli ci niepostrzeenie przenie ulubione zwierz. Poza zwykymi klatkami, elektrodami, narzdziami chirurgicznymi i strzykawkami, katalog reklamuje ograniczajce ruchy stoki dla gryzoni, harwardzki system ptajcy, rkawice przeciwpromienne, wszczepialne krtkofalowe urzdzenie telemetryczne, diet pynn dla szczurw i myszy uywanych do badania skutkw dziaania alkoholu, gilotynki odpowiednie dla maych i duych zwierzt, a nawet rozdrabniacz gryzoni, ktry szybko przeksztaci resztki maego zwierzcia w jednorodn zawiesin.26 Zapewne firmy nie zajyby si produkcj i reklam takiego wyposaenia, gdyby nie spodzieway si sporej sprzeday. A towarw nie kupiono by, gdyby nie zamierzano ich wykorzysta. Na dziesitki milionw wykonanych eksperymentw zapewne tylko kilka wnosi istotny wkad w medyczne badania naukowe. Wielk liczb zwierzt wykorzystuje si na takich wydziaach uniwersyteckich, jak

33

lenictwo i psychologia; znacznie wiksz - w celach komercyjnych: do testowania nowych kosmetykw, szamponw, barwnikw spoywczych i innych mao istotnych produktw. A wszystko dlatego, e przesdy zabraniaj nam traktowa serio cierpienie ywej istoty nie nalecej do naszego gatunku. Obrocy dowiadcze na zwierztach zazwyczaj wcale nie przecz, e zwierzta cierpi. Nie mog temu przeczy, gdy musz podkrela podobiestwa midzy zwierztami a ludmi, aby wykaza, e te badania s potrzebne czowiekowi. Eksperymentator, ktry zmusza szczury do wyboru midzy godem a wstrzsem elektrycznym, by stwierdzi, czy wywoa to chorob wrzodow (co rzeczywicie si dzieje), robi tak, gdy szczur ma ukad nerwowy bardzo podobny do ludzkiego, a wic w podobny sposb odczuwa wstrzs elektryczny. Od dawna protestowano przeciwko eksperymentom na zwierztach. Nie przynioso to jednak widocznych rezultatw, poniewa naukowcy, wspierani przez firmy komercyjne, czerpice zyski ze sprzeday zwierzt i sprztu laboratoryjnego, potrafi przekona prawodawcw i opini publiczn, e jest to gos niedouczonych fanatykw, ktrzy bardziej dbaj o interesy zwierzt ni czowieka. Ale sprzeciw nie jest rwnoznaczny z daniem natychmiastowego zaniechania eksperymentw na zwierztach. Chcemy tylko, by natychmiast zaprzestano tych eksperymentw, ktre nie su bezporednim i pilnym potrzebom, a w innych badaniach starano si w miar moliwoci dowiadczenia na zwierztach zastpi metodami alternatywnymi. Aby zrozumie, dlaczego ta na pozr niewielka zmiana jest tak wana, trzeba dowiedzie si troch wicej o prowadzonych od stu lat dowiadczeniach na zwierztach. Wtedy bdziemy mogli oceni goszone przez zwolennikw status quo twierdzenie, e su one tylko wanym celom. Niektre z eksperymentw opisuj dalej. Lektura tych relacji nie jest przyjemna; naszym obowizkiem jest jednak dowiedzie si, co dzieje si w naszym spoeczestwie, zwaszcza e pacc podatki, finansujemy wikszo tych bada. Jeli maj by w nich wykorzystane zwierzta, to powinnimy przynajmniej przeczyta raporty i dowiedzie si, na czym te dowiadczenia polegaj. Dlatego te nie staraem si ich agodzi czy komentowa. Nie prbowaem rwnie przedstawia rzeczy gorszymi, ni s. Przytaczane relacje zaczerpnem ze sprawozda napisanych przez samych eksperymentatorw i opublikowanych w czasopismach naukowych, ktre su wymianie ich pogldw. Raporty te s niewtpliwie bardziej przychylne badaczom ni relacja zewntrznego obserwatora. Jest tak z dwu powodw. Po pierwsze - eksperymentatorzy nie podkrelaj cierpienia, jakie powoduj, chyba e jest to konieczne do przedstawienia wynikw dowiadczenia, co jednak zdarza si rzadko. O cierpieniu wic najczciej nie wspominaj. Prawdopodobnie sdz, e nie ma potrzeby umieszcza w sprawozdaniu wzmianki o tym, co si dzieje, gdy nie wyczy si w por aplikatora wstrzsw; gdy wskutek niewaciwej anestezji zwierz budzi si w trakcie zabiegu albo gdy pozbawione opieki w czasie weekendu choruje i umiera. Po drugie czasopisma naukowe s rdem stronniczym rwnie dlatego, e zamieszcza si w nich jedynie artykuy o tych dowiadczeniach, ktre autorzy i redaktorzy uznali za istotne. Brytyjska komisja rzdowa stwierdzia, e do druku trafiaj sprawozdania tylko z jednej czwartej wszystkich eksperymentw na zwierztach.27 Nie ma powodu sdzi, e w Stanach Zjednoczonych proporcje s lepsze; a skoro jest tam duo wicej ni w Wielkiej Brytanii sabych uczelni z gorsz kadr naukow, zapewne mniejszy jest rwnie procent liczcych si wynikw. Czytajc nastpne strony, trzeba wic pamita, e podane przykady pochodz ze rde przychylnych eksperymentatorom; a jeli si okae, e wyniki nie usprawiedliwiaj powodowanego cierpienia to i tak stanowi ten niewielki uamek, ktry redaktorzy uznali za godny publikacji. Jeszcze jedna przestroga. Zawsze podaje si autorw raportw. Ich nazwiska na og zachowaem, gdy nie widz powodw, by zapewni im anonimowo. Nie naley jednak uwaa, e ludzie ci s szczeglnie li czy okrutni. Robi to, czego ich nauczono i co robi tysice ich kolegw. Opisaem te eksperymenty nie po to, by zilustrowa sadyzm poszczeglnych badaczy, ale by ukaza zinstytucjonalizowan mentalno szowinizmu gatunkowego, ktra sprawia, e robi to, co robi, nie zastanawiajc si nad interesami wykorzystywanych zwierzt.

Wiele spord najbardziej bolesnych eksperymentw wykonuje si w psychologii. Pewne wyobraenie o liczbie zwierzt wykorzystywanych w pracach psychologicznych daje fakt, e w roku 1986 Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego (National Institute of Mental Health - NIMH) sfinansowa trzysta pidziesit eksperymentw na zwierztach. NIMH to tylko jedno ze rde rodkw federalnych przeznaczonych na dowiadczenia psychologiczne. Agenda ta wydaa ponad jedenacie milionw dolarw na eksperymenty obejmujce bezporednie zabiegi na mzgu, ponad pi milionw na eksperymenty dotyczce

34

wpywu lekw na zachowanie, prawie trzy miliony na badania nad uczeniem si i zapamitywaniem, a ponad dwa miliony na dowiadczenia zwizane z pozbawianiem snu, stresem, strachem i niepokojem. W jednym tylko roku na eksperymenty na zwierztach NIMH rozdysponowa ponad trzydzieci milionw dolarw.28 Typow metod stosowan w eksperymentach psychologicznych jest poddawanie zwierzt wstrzsom elektrycznym. Celem ich stosowania moe by stwierdzenie, jak zwierzta reaguj na rnego rodzaju kary, lub przyuczenie ich do rnych zada. W pierwszym wydaniu tej ksiki przedstawiem dowiadczenia z zastosowaniem wstrzsw elektrycznych przeprowadzone pod koniec lat szedziesitych i na pocztku siedemdziesitych. Oto jeszcze jeden ich przykad. O. S. Ray i R. J. Barrett z psychologicznej pracowni badawczej Veterans Administration Hospital w Pittsburgu aplikowali wstrzsy elektryczne w apki 1042 myszom. Nastpnie wywoywali u nich drgawki, stosujc silniejsze wstrzsy przez kapturowe elektrody zaoone na oczy lub elipsowate przyczepione do uszu. W protokole dowiadcze stwierdzili, e niektre myszy pomylnie przeszy pierwszy dzie testw, ale przed rozpoczciem dnia drugiego znaleziono je chore lub martwe.29 Niemal dwadziecia lat pniej, gdy pracuj nad zmienionym wydaniem tej ksiki, eksperymentatorzy nie przestaj wymyla kolejnych wariantw tego dowiadczenia. W. A. Hillex i M. R. Denny z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego umieszczali szczury w labiryncie i poddawali je wstrzsom elektrycznym, jeli po bdnym wyborze w pierwszej prbie w nastpnej prbie w tym samym miejscu nie umiay wybra drogi w cigu trzech sekund. Doszli do wniosku, e otrzymane rezultaty s zgodne z wynikami wczeniejszych dowiadcze nad fiksacj i regresj u szczurw, kiedy to zwierzta poddawano wstrzsom jeszcze przed rozwidleniem labiryntu. (Jak wida, jedyna modyfikacja tego eksperymentu polegaa na aplikacji wstrzsu w miejscu wyboru, a nie przed nim - co byo rnic bez znaczenia.) Naukowcy cytuj dalej prace z roku 1933, 1935 i pniejsze, a po rok 1985.30 Celem kolejnego eksperymentu byo jedynie pokazanie, e pewne zjawiska obserwowane u ludzi wystpuj rwnie u myszy. W dowiadczeniu, ktre miao okreli, jak wstrzs elektrokonwulsyjny wpywa na pami myszy, Curt Spanis i Larry Squire z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego zastosowali dwa rodzaje wstrzsw. Myszy umieszczano w owietlonej czci dwukomorowego pomieszczenia; druga komora bya ciemna. Kiedy przechodziy z czci owietlonej do ciemnej, dostaway w apki uderzenie prdem. Po tym treningu czterokrotnie w odstpach jednogodzinnych otrzymyway elektrowstrzs, ktry za kadym razem wywoywa napad padaczkowy. Powodowa on amnezj wsteczn, utrzymujc si przynajmniej dwadziecia osiem dni. Spanis i Squire wycignli ten wniosek, zauwaajc, e myszy w tym okresie przechodz do czci nieowietlonej, co naraao je na dalsze wstrzsy. Wspominaj rwnie, e te wyniki s zgodne z danymi pochodzcymi z bada Squirea nad pacjentami psychiatrycznymi. Przyznaj, e rezultaty ich eksperymentu nie mog rozstrzygajco potwierdzi lub obali hipotez dotyczcych utraty pamici ze wzgldu na du zmienno wynikw w rnych grupach. Niemniej twierdz, e poszerzaj one zakres analogii midzy eksperymentaln amnezj u zwierzt dowiadczalnych a amnezj u ludzi.31 W podobnym eksperymencie J. Patel i B. Migler, pracujcy w ICI Americas Inc. w Wilmington w stanie Delaware, uczyli mapy pazurzaste (wiewircze), jak poprzez nacinicie dwigni uzyskiwa gaki pokarmu. Nastpnie mapom zakadano metalowe obroe, przez ktre otrzymyway wstrzsy elektryczne w chwili, gdy udao im si dosta pokarm. Mogy ich unikn tylko wtedy, gdy czekay trzy godziny przed podjciem prby zdobycia poywienia. Nauczenie je tego wymagao omiu tygodni codziennych szeciogodzinnych wicze. By to sposb tworzenia sytuacji konfliktowej. Zwierztom podawano przy tym rne farmaceutyki, sprawdzajc, czy na nich zalicz wicej wstrzsw elektrycznych. W raporcie zanotowano, e metod t adaptowano do eksperymentw na szczurach i e byaby uyteczna w identyfikacji potencjalnych czynnikw przeciwlkowych.32 Dowiadczenia z warunkowaniem prowadzone s ponad osiemdziesit pi lat. Raport sporzdzony w roku 1982 przez nowojorski oddzia Zjednoczonej Akcji na Rzecz Zwierzt (United Action for Animals) doliczy si 1425 artykuw powiconych eksperymentom klasycznego warunkowania na zwierztach. Na ironi zakrawa fakt, e bezsensowno wikszoci tych bada w ponury sposb ujawnia si w artykule zespou eksperymentatorw z Uniwersytetu Wisconsin. Susan Mineka i jej koledzy poddali sto czterdzieci szczurw wstrzsom dwu rodzajw, chcc okreli poziom strachu wywoywanego przez kady z nich: takim, ktrych mogy unikn, i nieuchronnym.

35

Oto jak uzasadniaj swoje prace: Przez ostatnie zmian behawioralnych i niekontrolowalne czynniki zdarzenia awersyjne jest kontrolowalne. pitnacie lat przeprowadzono bardzo wiele bada, ktrych celem byo uchwycenie skutkw fizjologicznych spowodowanych przez ekspozycj na kontrolowalne i awersyjne. Z bada tych wynika oglny wniosek, e ekspozycja na niekontrolowalne zdecydowanie bardziej stresujca dla organizmu ni ekspozycja na zdarzenia

Mimo i poddali swoje szczury wstrzsom o rnym nateniu, pozostawiajc im czasem moliwo ucieczki, naukowcy nie potrafili okreli, jakie mechanizmy psychiczne s odpowiedzialne za to, co zaobserwowano. Niemniej wyrazili przekonanie, i uzyskane wyniki s doniose, poniewa podaj w wtpliwo wnioski z setek eksperymentw wykonanych w ostatnich mniej wicej pitnastu latach.33 Krtko mwic, pitnacie lat poddawania zwierzt wstrzsom elektrycznym nie dao wartociowych rezultatw. Ale w dziwnym wiecie psychologicznych dowiadcze na zwierztach taka konkluzja suy jako uzasadnienie kolejnych eksperymentw, polegajcych na aplikowaniu nastpnym zwierztom wstrzsw, ktrych nie bd mogy unikn, tak aby wreszcie otrzyma wartociowe wyniki - i pamitajmy, te wartociowe wyniki bd dotyczyy zwierzt uwizionych i poddanych nie dajcym si unikn uderzeniom prdem. Rwnie smutn opowieci o bezuytecznoci jest historia wywoywania tak zwanej wyuczonej bezradnoci - mia to by zapewne model depresji u czowieka. W roku 1953 R. Solomon, L. Kamin i L. Wynne z Uniwersytetu Harvar- da umiecili czterdzieci psw w boksie, ktry nazwali przesonowym, skadajcym si z dwch czci oddzielonych barier. Pocztkowo sigaa ona na wysoko psiego grzbietu. Za porednictwem kraty podogowej psom aplikowano w apy setki silnych uderze prdem. Najpierw mogy ich unikn, jeli nauczyy si przeskakiwa przez barier do drugiej czci. Nastpnie, chcc jednego z nich zniechci do przeskakiwania bariery, eksperymentatorzy zmusili go do stu skokw do drugiego pomieszczenia, ktrego podog rwnie podczono do prdu. Relacjonuj, e pies skaczc zaczyna ju skomle, a po wyldowaniu skomlenie przechodzio w skowyt. Potem przejcie midzy czciami boksu zablokowano kawakiem tafli szklanej. Testowany pies skoczy naprzd i rozbi sobie gow o szyb. Na pocztku psy reagoway wydalaniem kau i moczu, skowytem i piskiem, dreniem, atakami na urzdzenie itp.; po dziesiciu lub dwunastu dniach nie dajcych si unikn wstrzsw, podday si. Eksperymentatorzy pisz, e wywaro to na nich wraenie, i stwierdzaj, e poczenie szklanej bariery i uderze prdem w apy jest bardzo skuteczn metod eliminacji skokw.34 Eksperyment ten pokazuje, e za pomoc silnych i nieuchronnych wielokrotnych uderze prdem mona wywoa stan bezradnoci i rozpaczy. Badania nad wyuczon bezradnoci udoskonalano pniej w latach szedziesitych. Przodowa w nich Martin Seligman z Uniwersytetu Pensylwaskiego. Poprzez stalow krat podogow aplikowa psom wstrzsy elektryczne o takim nateniu i czasie trwania, ze oduczyy si skokw i wyuczyy bezradnoci. W artykule napisanym wraz z kolegami, Stevenem Maierem i Jamesem Geerem, Seligman tak opisuje swoj prac: U normalnego, ufnego psa, poddanego w boksie przesonowym treningowi ucieczka/unikanie obserwuje si zwykle zachowanie nastpujce: przy pierwszych wstrzsach elektrycznych rzuca si szaleczo na wszystkie strony, wydala kat i mocz, wyje, a uda mu si przedosta przez barier i uciec przed nimi. Przy nastpnej prbie, biegajc i wyjc, szybciej przeskakuje barier. Powtarza si to tak dugo, pki nie nauczy si unika uderze prdem. Seligman zmodyfikowa ten wzorzec, unieruchamiajc psy w szelkach, a potem poddajc je wstrzsom, od ktrych nie byo ucieczki. Nastpnie z powrotem umieszcza je w boksach, gdzie ucieczka bya moliwa. Zaobserwowa, e testowany pies reaguje pocztkowo tak samo, jak nowicjusz. Jest jednak dramatyczna rnica: szybko przestaje biega i nie wydaje gosu, pki wstrzs si nie skoczy. Nie przeskakuje bariery i nie stara si uciec. Raczej poddaje si i biernie przyjmuje uderzenie prdem. W nastpnych testach rwnie nie podejmuje prb ucieczki i w rezultacie za kadym razem otrzymuje silny pidziesiciosekundowy pulsacyjny

36

wstrzs elektryczny. Pies, ktry przeszed taki trening (...) moe przyjmowa nie koczcy si wstrzs bez prb ucieczki i unikania go.35 W latach osiemdziesitych psychologowie kontynuowali eksperymenty wyuczania bezradnoci. W Uniwersytecie Tempie w Filadelfii Philip Bersh i trzej inni badacze uczyli szczury rozpoznawa wiato ostrzegawcze zapalane pi sekund przed uderzeniem prdem. Gdy zrozumiay ostrzeenie, mogy uchroni si przed wstrzsem, przechodzc do strefy bezpiecznej. Kiedy ju si tego nauczyy, eksperymentatorzy zamknli bezpieczne pomieszczenie i zastosowali dugie i nie dajce si unikn wstrzsy elektryczne. Jak mona byo si spodziewa, nawet gdy ucieczka bya moliwa, szczury nie potrafiy w krtkim czasie nauczy si ponownie reakcji ucieczkowej.36 Aby okreli zwizek midzy warunkowaniem pawowowskim a wyuczon bezradnoci, Bersh i koledzy poddali rwnie trzysta siedemdziesit dwa szczury wstrzsom elektroawersyjnym. Donosz, e nie jest zupenie jasne, jakie wnioski wypywaj z zebranych danych dla teorii wyuczonej bezradnoci i e wiele istotnych pyta pozostaje bez odpowiedzi.37 Chcc si zapewne przekona, czy teoria Seligmana wytrzyma prb wody, G. Brown, P. Smith i R. Peters z Uniwersytetu Tennessee w Martin zadali sobie mnstwo trudu, by skonstruowa specjalny boks przesonowy dla zotych rybek. Poddali czterdzieci pi rybek szedziesiciu piciu sesjom wstrzsowym, dochodzc do wniosku, e wyniki dowiadcze nie bardzo potwierdzaj hipotez Seligmana, e bezradno jest wyuczona.38 W opisanych eksperymentach wielu zwierztom zadano dotkliwy i dugotrway bl, najpierw - by udowodni teori, potem - by j obali, wreszcie - by potwierdzi jej zmodyfikowane wersje. Steven Maier, ktry wraz z Seligmanem i Geerem by autorem wczeniej przytaczanych sprawozda z wywoywania wyuczonej bezradnoci u psw, na uporczywym stosowaniu tego modelu zrobi karier naukow. W opublikowanym pniej artykule przegldowym zmuszony by jednak powiedzie rzecz nastpujc o wanoci zwierzcego modelu depresji: Mona jednak twierdzi, e brak dostatecznej zgody co do charakterystyki, neurobiologii, indukcji, prewencji i terapii depresji, aby takie porwnania miay sens (...) Jest wic mao prawdopodobne, by wyuczona bezradno moga by oglnym modelem depresji.39 Chocia Maier prbowa co ratowa przed t miadc konkluzj, piszc, e wyuczona bezradno moe stanowi model stresu i radzenia sobie z nim, a nie depresji, to jednak w gruncie rzeczy przyzna, e ponad trzydzieci lat eksperymentw na zwierztach byo marnowaniem czasu i sporych sum pochodzcych od podatnikw - nie wspominajc ju o ogromie spowodowanego blu. W pierwszym wydaniu tej ksiki przedstawiem eksperyment prowadzony przez P. Badi i dwu innych badaczy na uniwersytecie w Bowling Green w Ohio; sprawozdanie z niego opublikowano w roku 1973. Dziesi szczurw poddawano w nim szeciogodzinnym testom, podczas ktrych otrzymyway czste nie dajce si unikn wstrzsy elektryczne. Szczury mogy nacisn ktr z dwu dwigni znajdujcych si w komorze, by otrzyma ostrzeenie przed wstrzsem. Eksperymentatorzy zauwayli, e szczury wol by ostrzegane o uderzeniach prdem.40 Ten sam eksperyment prowadzono jeszcze w roku 1984. Poniewa pojawi si zarzut, e poprzedni by metodologicznie niepoprawny, P. Badia, tym razem z B. Abbottem z Uniwersytetu Indiana, umieci dziesi szczurw w komorach dowiadczalnych, poddajc je take szeciogodzinnym sesjom wstrzsowym. Szeciu z nich w odstpach jednominutowych aplikowano nie dajce si unikn wstrzsy, niekiedy poprzedzane ostrzeeniem. Nastpnie mogy nacisn ktr z dwu dwigni, aby otrzyma wstrzs sygnalizowany albo niesygnalizowany. Pozostae cztery szczury uyto w modyfikacji tego eksperymentu, polegajcej na aplikowaniu wstrzsw w odstpach dwu- i czterominutowych. Eksperymentatorzy ponownie stwierdzili, e szczury wol wstrzsy sygnalizowane, nawet jeli w konsekwencji otrzymuj ich wicej.41 Wstrzsw elektrycznych uywano rwnie dla wywoania u zwierzt zachowa agresywnych. W badaniach na Uniwersytecie Iowa Richard Viken i John Knutson podzielili 160 szczurw na grupy i trenowali je w stalowej klatce z podczon do prdu podog. Parom szczurw aplikowano wstrzsy, pki nie nauczyy si walczy, gryzc si lub atakujc, gdy stay naprzeciw siebie na tylnych apach. Po mniej wicej trzydziestu prbach szczury robiy to ju natychmiast przy pierwszym wstrzsie. Potem naukowcy umiecili wytrenowane

37

szczury w klatce razem z niewytrenowanymi i obserwowali ich zachowanie. Po jednodniowej obserwacji wszystkie zwierzta zabito, a nastpnie ogolono i zbadano obraenia. Eksperymentatorzy stwierdzaj, e wyniki s nieprzydatne do zrozumienia ofensywnej lub defensywnej natury reakcji indukowanych wstrzsem elektrycznym.42 W Kenyon College w Ohio J. Williams i D. Lierle przeprowadzili seri trzech eksperymentw, aby zbada skutki, jakie kontrola stresu ma dla zachowa defensywnych. W pierwszym z nich przyjto zaoenie, e nie dajcy si kontrolowa wstrzs elektryczny wzmaga strach. Szesnacie szczurw unieruchomiono w rurach z pleksiglasu i zaaplikowano im wstrzsy w ogon. Potem wprowadzono je jako intruzw do zorganizowanej kolonii szczurw i obserwowano interakcje z innymi zwierztami. W nastpnym eksperymencie dwadziecia cztery szczury nauczono unika uderzenia prdem. W trzecim trzydzieci dwa szczury poddano wstrzsom dajcym si unikn oraz nie dajcym szansy ucieczki. Badacze konkluduj: Chocia nasze obserwacje i ich ujcie teoretyczne akcentuj zalenoci midzy kontrolowaniem wstrzsu, przewidywalnoci jego ustpienia, wyznacznikami uwarunkowanego stresu, strachem i zachowaniem obronnym, dla dokadniejszego zbadania natury tych skomplikowanych powiza potrzebne s dalsze dowiadczenia.43 W sprawozdaniu tym, opublikowanym w roku 1986, cytowane s wczeniejsze prace dowiadczalne, nawet z roku 1948. Na Uniwersytecie w Kansas City, w zakadzie okrelajcym si jako Biuro Studiw nad Dzieckiem (Bureau of Child Research), wstrzsom elektrycznym poddawano wiele rnych zwierzt. W pewnym eksperymencie kucyki szetlandzkie pozbawiano wody, a kiedy byy ju spragnione, podawano j w naczyniu, przez ktre mona byo przepuci prd. Po obu stronach gowy zwierztom zawieszono goniki. Jeli sygna dwikowy pada z lewej strony, naczynie byo pod napiciem; pijc z niego, doznawayby wstrzsu elektrycznego. Kucyki nauczyy si, e syszc gos dochodzcy z lewego gonika, maj przerwa picie. Nastpnie goniki przesuwano bliej siebie, a zwierzta nie umiay rozpozna, z ktrego dochodzi dwik, a tym samym nie mogy unikn wstrzsu. Eksperymentatorzy wskazuj na wczeniejsze podobne dowiadczenia na szczurach biaych, nowikach i szczuroskoczkach, jeach, psach, kotach, mapach, oposach, fokach, delfinach i soniach, i stwierdzaj, e w porwnaniu z innymi zwierztami kucykom bardzo trudno przychodzi okrelenie kierunku, z ktrego dochodzi dwik.44 Nie bardzo wiadomo, jak korzy eksperymenty te mogyby przynie dzieciom. Przytoczone dowiadczenia wanie dlatego s tak wstrzsajce, e mimo wielkich cierpie zadanych w nich zwierztom wyniki - przedstawione przecie przez samych autorw - s banalne, oczywiste lub pozbawione sensu. Zacytowane wnioski pokazuj wyranie, e wielki nakad pracy psychologw eksperymentalnych sprowadza si do powiedzenia argonem naukowym czego, co i tak doskonale wiemy albo - gdyby troch pomyle - czego mona by si dowiedzie w mniej szkodliwy sposb; przy czym i tak eksperymenty te s zapewne sensowniejsze od wielu innych, ktre nie trafiaj do druku.

Przyjrzelimy si tylko drobnemu uamkowi dowiadcze psychologicznych, w ktrych stosuje si wstrzsy elektryczne. Wedug raportu Biura Oceny Technologii (OTA) przegld 608 artykuw, ktre w latach 1979-1983 zamieszczono w czasopismach Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego (American Psychological Association) standardowo publikujcych raporty z dowiadcze na zwierztach, wykaza, e w dziesiciu procentach tych eksperymentw stosowano wstrzsy elektryczne.45 Raporty z eksperymentw na zwierztach z zastosowaniem wstrzsw elektrycznych publikuje rwnie wiele innych czasopism, wcale nie zwizanych z Amerykaskim Towarzystwem Psychologicznym; nie wolno nam przy tym zapomina o tych dowiadczeniach, ktrych wyniki nigdy nie zostay opublikowane. A to i tak tylko jedna z wielu bolesnych lub stresujcych metod dowiadcze na zwierztach, jakie stosuje si w psychologii. Widzielimy ju badania nad odseparowaniem od matki; krtkimi opisami innych rodzajw bada psychologicznych mona by wypeni kilka ksiek: chodzi tu o eksperymenty dotyczce zachowa

38

anormalnych, zwierzcych modeli schizofrenii, poruszania si zwierzt, ich samopielgnacji, zdolnoci poznawczych, porozumiewania si, relacji drapienik-ofiara, motywacji i emocji, wrae i percepcji, pozbawiania snu, wody i poywienia. Przedstawilimy tylko kilka z dziesitkw tysicy przeprowadzanych co roku eksperymentw psychologicznych, ale to wystarcza, by pokaza, e wiele z nich, skazujc zwierzta na wielkie cierpienie, nie wnosi nic istotnego lub uytecznego. Niestety, dla psychologw i innych badaczy zwierzta stay si tylko zwykym narzdziem. Laboratorium interesuje tylko koszt tych narzdzi, a bezduszno w stosunku do nich ujawnia si nie tylko w tym, co si robi, ale i w jzyku, jakim si o tym pisze. Przypomnijmy sobie na przykad, jak to Harlow i Suomi mwi o gwacie, oraz artobliwy ton, jakim donosz o jego nastpstwach - ulubionych sztuczkach samic map. Zdystansowaniu sprzyja uywanie argonu technicznego, maskujcego rzeczywist natur dziaa. Psychologowie, pod wpywem doktryny behawiorystycznej, nakazujcej mwi tylko o tym, co moe zosta zaobserwowane, rozwinli ca kolekcj terminw odnoszcych si do blu, lecz pozornie o nim nie mwicych. Alice Heim, naleca do tych niewielu psychologw, ktrzy protestuj przeciwko prowadzonym w tej dziedzinie bezsensownym eksperymentom na zwierztach, przedstawia to tak: prace powicone behawiorowi zwierzcemu zawsze ubrane s w naukow, steryln terminologi, ktra umoliwia tak indoktrynacj normalnego, modego, nie przejawiajcego skonnoci sadystycznych studenta psychologii, e bdzie on zgbia swoj dziedzin bez rosncego niepokoju. Pisze si zatem o metodach wygaszania, gdy naprawd chodzi o torturowanie pragnieniem, godem lub wstrzsami elektrycznymi; czciowe wzmocnienie jest terminem oznaczajcym frustrowanie zwierzcia tylko okazjonalnym spenianiem oczekiwa, ktre eksperymentatorzy wczeniej w nim rozbudzili; bodziec negatywny oznacza bodziec, ktrego zwierz unikaoby, gdyby mogo. Termin unikanie jest OK, gdy odnosi si do obserwowalnej czynnoci. Terminy bolesny bodziec czy przeraajcy bodziec nie s ju tak OK, poniewa s antropomorficzne i sugeruj, e zwierzta maj uczucia i e uczucia te mog by podobne do ludzkich. A to jest niedopuszczalne, gdy niebehawiorystyczne i nienaukowe. (Rwnie dlatego, e mogoby odwie modszych badaczy o nie tak twardym sercu od przeprowadzania pewnych pomysowych eksperymentw, gdyby stao si poywk dla ich wyobrani.) Dla psychologa eksperymentalnego o specjalnoci behawior zwierzcy antropomorfizm jest bdem kardynalnym. Gdyby jednak nie wierzy w analogi midzy czowiekiem a zwierztami, pewnie sam uznaby swoj prac za mao uzasadnion.46 W opisywanym eksperymencie mielimy ju okazj zapozna si z tym rodzajem argonu, o ktrym mwi Heim. Zwrmy uwag, e nawet kiedy Seligman czuje si zmuszony powiedzie, e przedmioty jego eksperymentu podday si i nie prboway unika wstrzsw elektrycznych, za konieczne uwaa wzicie tych sw w cudzysw, jakby podkrelajc, e wcale nie przypisuje psom jakich procesw mentalnych. Z takiego pojmowania metody naukowej logicznie wynika jednak, e eksperymenty na zwierztach nie mog nauczy nas niczego o czowieku. Zdumiewajce, ale niektrzy psychologowie tak bardzo boj si antropomorfizmu, e akceptuj ten wniosek. Postaw t ilustruje nastpujcy fragment autobiograficzny z New Scientist: Kiedy pitnacie lat temu zdawaem na studia psychologiczne, egzaminator o stalowych oczach, sam psycholog, dociekliwie wypyta mnie o motywy wyboru studiw, a potem zada pytanie: czym, moim zdaniem, jest psychologia i czym si przede wszystkim zajmuje? Biedny naiwniak, odpowiedziaem, e jest badaniem umysu, a jej przedmiotem jest czowiek. Z prychniciem penym satysfakcji, e tak atwo udao mu si zbi mnie z tropu, owiadczy, e psychologowie nie interesuj si umysem, e koronnym przedmiotem ich bada s szczury, a nie ludzie, i z naciskiem poradzi mi, bym powdrowa raczej na wydzia filozofii...47 Dzisiaj zapewne ju nie tak wielu psychologw owiadczyoby z dum, e ich praca nie ma nic wsplnego z ludzkim umysem. Niemniej wiele eksperymentw na szczurach ma sens jedynie wtedy, jeli przyj, e ich autorw rzeczywicie interesuje wycznie zachowanie si szczurw i e nie zaley im na tym, by dowiedzie si czego o czowieku. Co jednak wtedy usprawiedliwiaoby tak wielkie cierpienia? Na pewno nie dobro samych szczurw. Psychologowie stoj wic przed szczeglnie dotkliwym dylematem: albo zwierz nie jest do nas podobne - a wtedy nie ma powodw do eksperymentowania na nim, albo jest podobne - a wtedy nie naley dokonywa na nim eksperymentw, ktre wywoayby oburzenie, gdyby zostay przeprowadzone na czowieku.

39

W innym potnym obszarze eksperymentw co roku miliony zwierzt padaj ofiar trucizn. Zbyt czsto dla banalnych celw. W roku 1988 w Wielkiej Brytanii przeprowadzono na zwierztach 588 997 procedur naukowych testowania rodkw farmakologicznych i innych substancji; z czego w 281 358 przypadkach nie byy to ani rodki medyczne, ani weterynaryjne.48 Nie dysponujemy rwnie dokadnymi danymi amerykaskimi, ale jeli proporcje s podobne do brytyjskich, to w USA do takich testw z pewnoci uyto co najmniej trzech milionw zwierzt. Prawdopodobnie liczb t naleaoby nawet podwoi lub potroi, poniewa w Stanach w tej dynamicznie rozwijajcej si dziedzinie prowadzi si intensywne badania, a Urzd Kontroli ywnoci i Lekw (Food and Drug Administration) wymaga bardzo szczegowych prb przed dopuszczeniem nowych rodkw do obrotu. Mona by uzna, e testowanie na zwierztach lekw potencjalnie ratujcych ycie jest uzasadnione, lecz kosmetyki, barwniki spoywcze i rodki pielgnacji podg testowane s w taki sam sposb. Czy tysice zwierzt maj cierpie po to, by na rynek wesza nowa pomadka lub pasta do podogi? Czy i tak wikszoci tych towarw nie mamy w nadmiarze? Komu to suy, poza firmami, ktre chc dobrze zarobi? Prawd powiedziawszy, testowanie rodkw medycznych rwnie ma niewiele wsplnego z naszym zdrowiem. Brytyjski Departament Zdrowia i Opieki Spoecznej (British Department of Health and Social Security) zbada rynek lekw midzy rokiem 1971 a 1981. Stwierdzi, e nowe medykamenty dotycz gwnie tych obszarw terapii, gdzie i tak stosuje si ju ich nadmiar (...) dla schorze pospolitych, przewanie przewlekych, typowych dla zamonych spoeczestw Zachodu. Gwnym celem innowacji jest zysk, a nie zaspokojenie potrzeb terapeutycznych.49 Aby oceni, z czym wie si wprowadzanie nowych produktw, musimy mie pewn wiedz o standardowych metodach testowania. Na przykad dla okrelenia, jak trujca jest pewna substancja, przeprowadza si ostre doustne testy toksycznoci, wynalezione ju w latach dwudziestych XX wieku. Zmusza si wic zwierzta do poykania rnych substancji, w tym niejadalnych, jak szminka i papier. Ukrytych w pokarmie czsto nie chc je, dlatego te s nimi przymusowo karmione doustnie lub przez sond odkow. Testy standardowe trwaj czternacie dni, ale s i takie, ktre mog trwa nawet sze miesicy - jeli zwierzta tak dugo przeyj. W tym czasie czsto przejawiaj klasyczne objawy zatrucia - wymioty, biegunk, poraenie, drgawki i krwawienie wewntrzne. Najbardziej znanym ostrym testem toksycznoci jest test LD50. Symbol ten oznacza pidziesicioprocentow dawk letaln, to jest tak, ktra zabija poow badanych zwierzt. Aby j ustali, losow prb zwierzt poddaje si zatruciu. Zanim potowa z nich umrze, powanie choruj i cierpi. Nawet w wypadku substancji mao szkodliwej procedur t uwaa si za przydatn dla ustalenia stenia umiercajcego poow zwierzt; i dlatego zmusza si je do zjedzenia ogromnych jej iloci, tak e mier moe spowodowa sama ta ilo lub wysokie stenie. Nie ma to nic wsplnego z sytuacjami, w jakich uywaj jej ludzie. A skoro istot testw jest okrelenie, jaka ilo substancji zabije poow zwierzt, w obawie przed znieksztaceniem wynikw nie skraca si cierpie umierajcych. Amerykaskie Biuro Oceny Technologii szacuje, e testom toksykologicznym poddaje si co roku kilka milionw zwierzt. Brak bliszych danych o liczbie poddanych testowi LD50.50 Kosmetyki i inne rodki chemiczne testuje si w oku zwierzcia. Testu podranienia oka po raz pierwszy uyto w latach czterdziestych XX wieku, gdy J. H. Draize, pracownik amerykaskiego Urzdu Kontroli ywnoci i Lekw opracowa skal oceny dranicego dziaania substancji umieszczonej w oku krlika. Zwierz unieruchamiane jest zwykle w pojemniku, z ktrego wystaje mu tylko gowa. W ten sposb uniemoliwia si mu drapanie lub tarcie oka. Testowana substancja (na przykad wybielacz, szampon lub atrament) zakrapiana jest do jednego z oczu krlika. Na og odchyla si doln powiek i umieszcza substancj w maym, utworzonym w ten sposb zagbieniu. Oko jest nastpnie zamykane. Czasami procedura ta jest powtarzana. Codziennie sprawdza si, czy nie wystpi obrzk owrzodzenie, zapalenie lub krwawienie. Obserwacje trwaj nawet trzy tygodnie. Pewien eksperymentator z wielkiej firmy chemicznej nastpujco opisuje ostatni poziom reakcji: Cakowita utrata widzenia wywoana powanym wewntrznym urazem rogwki lub wewntrznej struktury oka. Zwierz ma oko kurczowo zacinite. Moe piszcze, drapa je, skaka i stara si uciec.51 Ale oczywicie urzdzenie przytrzymujce uniemoliwia drapanie oka i ucieczk. Niektre substancje powoduj tak powane urazy, e oko krlika traci wszystkie swoje cechy - tczwka, renica i

40

rogwka staj si jednym wielkim zapaleniem. Eksperymentatorzy nie maj obowizku stosowania rodkw znieczulajcych, ale czasami, wprowadzajc testowan substancj do oka, podaj niewielkie iloci tych rodkw, pod warunkiem, e nie znieksztac one wynikw testu. Nie umierza to jednak wcale blu, jaki po dwu tygodniach w oku moe wywoa rodek do czyszczenia kuchenek. Statystyki Ministerstwa Rolnictwa Stanw Zjednoczonych informuj, e w roku 1983 w laboratoriach toksykologicznych uyto 55 785 krlikw, a w laboratoriach firm chemicznych - 22 034. Chocia brak odpowiednich danych, mona si domyla, e na wielu z nich wykonano test Draizea.52

Aby przetestowa dranice dziaanie detergentu, jego prbk umieszcza si bezporednio w oku krlika, ktre nastpnie bandauje si i pozostawia pod dziaaniem testowanego rodka. Unieruchomione krliki na kilka godzin umieszcza si na pkach (na drugim planie). Poniewa krliki nie mog paka i wypukiwa w ten sposb detergentu z oka, dranice dziaanie substancji jest u nich znacznie silniejsze ni u czowieka (UPI/Bettmann Archives Photo).

Na zwierztach wykonuje si rwnie wiele innych testw toksykologicznych. W prbach oddechowych zamyka si je w szczelnych komorach i zmusza do wdychania sprayw, par i gazw. W dermatologicznych prbach toksycznoci krliki goli si, aby mona byo umieci testowany preparat bezporednio na skrze. Zwierzta s unieruchamiane, by nie mogy drapa podranionej skry. Moe ona krwawi, pokrywa si pcherzami i uszczy. Prby zanurzeniowe, w ktrych zwierzta umieszcza si w naczyniach wypenionych roztworami testowanych zwizkw, czasami kocz si ich utoniciem jeszcze przed otrzymaniem jakichkolwiek wynikw. W prbach iniekcyjnych testowan substancj wprowadza si bezporednio - podskrnie, dominiowo albo w dany narzd. S to procedury standardowe. Oto dwa przykady ich stosowania: W Anglii Huntingdon Research Institute we wsppracy z wielk korporacj ICI prowadzi eksperymenty, w ktrych czterdzieci map poddano trujcemu dziaaniu rodka chwastobjczego. Choroway bardzo powanie, wymiotoway, miay trudnoci oddechowe, cierpiay hipotermi. Umieray powoli wiele dni. Ju wczeniej byo wiadomo, e u ludzi zatrucie rodkiem chwastobjczym powoduje dug mier w mczarniach.53 Rozpoczlimy ten rozdzia od przedstawienia kilku eksperymentw militarnych. A oto przykad jeszcze jednego z nich z zastosowaniem testu LD50: Eksperymentatorzy z amerykaskiego Wojskowego Instytutu Badawczego Chorb Zakanych (U. S. Army Medical Research Institute of Infectious Diseases) poddali szczury dziaaniu rodka T-2. Jest to trucizna, ktra wedug Departamentu Stanu ma t dodatkow zalet, e jest skutecznym rodkiem zastraszania, gdy

41

wywouje dziwne i przeraajce objawy, takie jak powane krwawienia, pcherze i wymioty, a ludzie i zwierzta gin w potworny sposb. T-2 wprowadzano zastrzykami w tkank miniow, w yy, pod skr i w otrzewn, a take przez nos i jam ustn oraz umieszczano na skrze. Wszystkie osiem testw miao okreli warto LD50. Na og mier nastpowaa midzy dziewit a osiemnast godzin po podaniu rodka, ale szczury, ktrym rodek podano na skr, umieray rednio sze dni. W tym czasie nie mogy chodzi ani je, wykazyway niepokj, miay owrzodzenie skry i narzdw wewntrznych oraz biegunk. Eksperymentatorzy stwierdzili, e ich wyniki s zgodne z wczeniej publikowanymi danymi z bada nad podostr i przewlek ekspozycj na T-2.54 Wszystkie te przykady pokazuj, e testuje si nie tylko produkty przeznaczone do spoycia przez ludzi. Zwierztom daje si do zjedzenia albo zakrapia w oczy chemiczne rodki bojowe, pestycydy i wszelkiego rodzaju produkty przemysowe i rodki chemiczne gospodarstwa domowego. W kompendium Clinical Toxicology of Commercial Products zgromadzono informacje o toksycznoci setek produktw komercyjnych, uzyskane przede wszystkim z eksperymentw na zwierztach. Wrd tych towarw s rodki owadobjcze, odmraacze, pyny hamulcowe, wybielacze, barwice spraye choinkowe, wiece sakralne, pyny do czyszczenia kuchenek, dezodoranty, toniki kosmetyczne, pyny do kpieli, rodki depilujce, cienie do oczu, rodki ganicze, atrament, olejki do opalania, lakier do paznokci, tusz do rzs, lakier do wosw, farby oraz smar do zamkw byskawicznych.55

Zdjcia ukazujce dziaanie substancji dranicej na oko krlika, co jest elementem testu Draizea. Pochodz z wydanej przez U.S. Consumer Product Safety Commissions pracy Illustrated Guide for Grading Eye lrritation Caused by Hazardous Substances. We wstpie do tej publikacji stwierdza si, e jej celem jest pomoc w ksztaceniu personelu laboratoryjnego (...) i w ten sposb umoliwienie bardziej jednolitej interpretacji wynikw testu standardowego. Krtko mwic, od pracownikw laboratorium wymaga si umieszczenia potencjalnie dranicych substancji w oku krlika, odczekania od kilku godzin do siedmiu dni, a nastpnie oceny stopnia podranienia przez porwnanie z obrazem oczu krlika przedstawionym na tych zdjciach.

42

Wielu naukowcw i lekarzy krytykuje tego rodzaju testy, wskazujc, e ich wyniki nie stosuj si do czowieka. Doktor Christopher Smith, lekarz z Long Beach w Kalifornii, powiada: W wypadku czowieka wyniki tych testw ani nie pozwalaj przewidzie toksycznoci, ani nie mog stanowi wskazwki terapeutycznej. Jestem specjalist od stanw nagych, z siedemnastoletni praktyk leczenia zatru i skutkw ekspozycji na substancje toksyczne, ale nie syszaem nigdy, aby jaki lekarz wykorzysta test Draizea jako pomoc w leczeniu urazu oka. Leczc zatrucia, nigdy nie sigaem do wynikw eksperymentw na zwierztach. Wybierajc optymalny sposb postpowania, lekarz stanw nagych opiera si jedynie na opisie przypadkw, swoim dowiadczeniu klinicznym i wynikach klinicznych prb na czowieku.56 Toksykolodzy od dawna wiedz, jak bardzo ryzykowna jest ekstrapolacja z jednego gatunku na inny. Najsynniejszym rodkiem, ktry spowodowa nieprzewidziane skutki negatywne u czowieka, jest talidomid przed dopuszczeniem do uycia intensywnie testowany na zwierztach. Nawet kiedy ju podejrzewano, e wywouje deformacje u ludzi, testy laboratoryjne na ciarnych psach, kotach, szczurach, mapach, chomikach oraz drobiu nie wykazay dziaania teratogennego. Wyszo ono na jaw tylko u pewnego szczepu krlika.57 Nie tak dawno przed dopuszczeniem do sprzeday wszystkie typowe testy na zwierztach przeszed opren, reklamowany przez producenta, giganta farmaceutycznego Eli Lilly, jako cudowny rodek w leczeniu zapalenia staww. W Wielkiej Brytanii opren wycofano z uycia szedziesiciu jeden przypadkach zgonw i ponad trzech i p tysicu doniesie o szkodliwym dziaaniu ubocznym. Sprawozdanie z New Scientist ocenia, e przypadkw uszczerbku na zdrowiu mogo by duo wicej.58 Inn substancj, uznan na podstawie testw na zwierztach za nieszkodliw, ktra jednak okazaa si niebezpieczna, by lek nasercowy practolol, powodujcy lepot, oraz rodek przeciwkaszlowy zipeprol, u niektrych pacjentw wywoujcy napady drgawek i piczk.59 Testowanie na zwierztach nie tylko moe narazi ludzi na niebezpieczestwo, ale te sprawi, e zrezygnujemy z wartociowych produktw, szkodliwych dla zwierzt, ale nie dla ludzi. Insulina moe dawa deformacje podw krlika i myszy, ale nie ludzkich.60 Morfina, znoszca bl u czowieka, wywouje u myszy objawy deliryjne. Jak powiedzia pewien toksykolog: Gdyby toksyczno penicyliny ocenia na podstawie jej dziaania na winki morskie, nigdy by nie uyto jej w medycynie.61

Po dekadach beztroskiego eksperymentowania na zwierztach wida wreszcie pewne oznaki refleksji. Doktor Elizabeth Whelan, naukowiec i wiceprzewodniczca Amerykaskiej Rady Nauki i Zdrowia (American Council on Science and Health) tak to uja: Nie potrzeba doktoratu z nauk przyrodniczych, by wiedzie, e podanie gryzoniowi iloci sacharyny odpowiadajcej wypiciu 1800 butelek wody sodowej w cigu jednego dnia raczej nie ma nic wsplnego z naszym dziennym spoyciem tego pynu, ktre wynosi kilka szklanek. Whelan z zadowoleniem przyja decyzj Agencji Ochrony rodowiska (Environmental Protection Agency) kwestionujc wczeniejsze szacunki szkodliwoci pestycydw i innych chemikaliw stosowanych w rodowisku naturalnym, zauwaajc, e ocen ryzyka chorb nowotworowych na podstawie ekstrapolacji danych uzyskanych na zwierztach oparto na simplicystycznych zaoeniach, ktrych wiarygodno jest nacigana. Oznacza to, powiada dalej, e nasze wadze zaczn bra pod uwag literatur naukow podwaajc nieomylno testw laboratoryjnych na zwierztach.62 Amerykaskie Stowarzyszenie Lekarskie (American Medical Association - AMA) rwnie przyznaje, e dokadno modeli zwierzcych jest wtpliwa. Wystpujc na posiedzeniu Kongresu powiconym testowaniu lekw, przedstawiciel AMA potwierdzi, e badania na zwierztach czsto wnosz niewiele lub nic nie wnosz i bardzo trudno odnie je do czowieka63. Od czasu pierwszego wydania tej ksiki wiele tego typu testw na zwierztach na szczcie wyeliminowano. Wwczas naukowcy na og nie wierzyli w moliwo znalezienia jakich skutecznych substytutw testw toksycznoci wykonywanych na zwierztach. Do poszukiwania takich zastpnikw skonia ich dopiero cika praca wielu przeciwnikw eksperymentw na zwierztach. Wybitn postaci by wrd nich Henry Spira, wczeniej walczcy o prawa obywatelskie, ktry zorganizowa koalicj przeciwko testom Draizea i LD50. Koalicja na rzecz Zniesienia Testu Draizea (Coalition to Abolish the Draize Test) zacza od wezwania Revlonu, najwikszej firmy kosmetycznej USA, do przeznaczenia dziesitej czci jednego procenta dochodu na opracowanie metody alternatywnej. Revlon odmwi, a wtedy w New York Timesie ukazao si

43

caostronicowe ogoszenie z wielkim pytaniem: Ile krlikw w imi urody olepia Revlon?64 Na corocznym zebraniu oglnym firmy zjawili si ludzie przebrani za krliki. Revlon, do ktrego wreszcie dotaro, o co chodzi, przekaza dan sum na badania nad metodami alternatywnymi. Jego ladem poszy inne firmy, jak Avon i Bristol-Myers.65 W rezultacie wczeniejsze prace brytyjskie zainicjowane przez Fundacj na rzecz Zastpienia Zwierzt w Eksperymentach Medycznych (Fund for the Replacement of Animals in Medical Experiments) podjto na wiksz skal w USA, zwaszcza w Centrum Alternatyw Testw na Zwierztach Johnsa Hopkinsa (Johns Hopkins Center for Alternatives to Animal Testing) w Baltimore. Wzrost zainteresowania t dziedzin sprawi, e powstao kilka nowych wanych czasopism naukowych: In-Vitro Toxicology, Cell Biology and Toxicology i Toxicology in Vitro. Praca ta nie od razu przyniosa efekty, ale zainteresowanie metodami alternatywnymi stopniowo roso. Korporacje, takie jak Avon, Bristol-Myers, Mobil i Procter&Gamble, zaczy stosowa je w swoich laboratoriach, redukujc tym samym liczb zwierzt dowiadczalnych. Pod koniec roku 1988 sprawy zaczy toczy si szybciej. W listopadzie midzynarodowa kampania przeciwko Benettonowi, kierowana przez waszyngtosk organizacj Ludzie na rzecz Etycznego Traktowania Zwierzt (People for the Ethical Treatment of Animals), przekonaa t sie, by w swoim dziale kosmetycznym zaprzestaa testw na zwierztach.66 W grudniu 1988 Noxell Corporation, producent kremw do twarzy Noxzema i kosmetykw Cover Girl, zawiadomia, e bdzie posugiwa si testem skriningowym, ktry zredukuje liczb zwierzt wykorzystywanych w testowaniu bezpieczestwa produktu dla oka do 10-20 procent. Pniej firma poinformowaa, e w pierwszej poowie 1989 nie wykonywaa na zwierztach adnych testw bezpieczestwa.67 Od tej chwili sprawy potoczyy si szybciej. W kwietniu 1989 Avon oznajmi, e dysponuje wartociowymi testami, wykorzystujcymi specjalnie zsyntetyzowan substancj nazwan eytex, zastpujcymi test Draizea. Tak wic Avon przesta go stosowa dziewi lat po rozpoczciu kampanii Spiry.68 Ale miay nadej jeszcze lepsze wieci. W maju 1989 Mary Kay Cosmetics i Amway zakomunikoway, e nie wykorzystuj ju zwierzt do testowania bezpieczestwa produktw konsumpcyjnych i planuj stosowanie metod alternatywnych.69 W czerwcu pod naciskiem nastpnej kampanii, prowadzonej przez organizacj Ludzie na rzecz Etycznego Traktowania Zwierzt, Avon obwieci, e ostatecznie zaprzestaje testw na zwierztach.70 Osiem dni pniej Revlon zawiadomi, e zrealizowa dugoterminowy plan eliminacji testw na zwierztach ze wszystkich etapw bada naukowych, wdroeniowych i produkcji i tym samym zakoczy testowanie na zwierztach. W ich lady poszed Faberg, przestajc testowa na zwierztach kosmetyki i przybory toaletowe. W cigu kilku miesicy (ale dziki wielu latom pracy) najwiksza oraz druga i czwarta co do wielkoci amerykaskie firmy kosmetyczne cakowicie zrezygnoway z testw na zwierztach.71 Najbardziej spektakularny postp dokona si w powszechnie znanej, a tym samym wzgldnie podatnej na krytyk brany kosmetycznej, jednak ruch przeciwko testom na zwierztach przynis efekty take w innych gaziach przemysu. Wedug raportu opublikowanego w Science: Pod presj ruchu walczcego o dobro zwierzt waniejsi producenci lekw, pestycydw i artykuw chemicznych gospodarstwa domowego w ostatnich latach znacznie zredukowali liczb zwierzt wykorzystywanych do testowania toksycznoci. Metody alternatywne, jak hodowle komrkowe i tkankowe oraz symulacja komputerowa, nie s ju traktowane wycznie jako poprawa wizerunku firmy, lecz take jako wskazane ze wzgldw ekonomicznych i naukowych.72 Raport cytuje dalej wypowied Garyego Flamma, dyrektora Oddziau Nauk Toksykologicznych Urzdu Kontroli ywnoci i Lekw, stwierdzajc, e LD50 w ogromnej wikszoci wypadkw da si zastpi czym innym. Artyku w New York Timesie przytoczy wypowied wyszego rang toksykologa z G. D. Searle and Company, ktry przyzna, e argumenty ruchu na rzecz zwierzt bardzo czsto - cho ekstremalne s jednak suszne.73 Przemiany te niewtpliwie zapobiegy olbrzymiemu i zbdnemu blowi i cierpieniu. Trudno je dokadnie wyliczy, ale na pewno kadego roku miliony zwierzt cierpiayby, poddawane testom, ktrych ju si nie bdzie wykonywa.74 Tragiczne jest jednak to, e milionom zwierzt mona byo zaoszczdzi dotkliwego blu, gdyby toksykologw, korporacje i organa nadzorujce obchodzi ich los. Osoby odpowiedzialne za instytucj testw zaczy jednak bra pod uwag cierpienie zwierzt dopiero wtedy, gdy Ruch Wyzwolenia Zwierzt uwiadomi spoeczestwu ten problem. Robiono najbardziej bezduszne, bezsensowne rzeczy tylko

44

dlatego, e wymagay tego przepisy, ktrych nikt nie stara si zmieni. Na przykad dopiero w 1983 roku agencja rzdowa USA uznaa, e znane substancje rce, jak ug, amoniak i preparaty do czyszczenia piecykw kuchennych nie musz by testowane w oku nieznieczulonego krlika.75 Lecz batalia na pewno jeszcze si nie zakoczya. Zacytujmy ponownie raport zamieszczony w Science 17 kwietnia 1987 roku: Niepotrzebne testy wci kosztuj ycie wielu zwierzt, nie tylko z powodu przestarzaych przepisw, ale take wskutek braku dostpu do wielu informacji. Theodore M. Farber, dyrektor Oddziau Toksykologicznego Amerykaskiej Agencji Ochrony rodowiska (Environmental Protection Agencys Toxicology Branch), poinformowa, e jego biuro dysponuje dokumentacj 42 000 penych testw, w tym 16 000 LD50. Stwierdzi, e jej przydatno w eliminacji zbdnych testw byaby znacznie wiksza, gdyby dziki komputeryzacji uatwi do niej dostp. Jako urzdnicy nadzoru toksykologicznego wci spotykamy te same testy, doda Farber. Z beztroskim traktowaniem ycia i blu zwierzt atwo mona by skoczy, gdyby ludziom rzeczywicie na tym zaleao. Opracowanie w peni zadowalajcych alternatywnych testw toksykologicznych potrwa zapewne nieco duej, ale jest moliwe. Tymczasem jednak w prosty sposb moemy zmniejszy wywoywane przez nie cierpienia. Pki nie znajd si zadowalajce metody alternatywne, powinnimy na razie zrezygnowa ze wszystkich nowych, lecz potencjalnie niebezpiecznych preparatw, ktre nie s nam niezbdne do ycia.

Kiedy eksperymenty da si podcign pod etykiet medyczne, skonni jestemy sdzi, e kade powodowane przez nie cierpienie jest uzasadnione, gdy badania medyczne su zmniejszeniu cierpienia. Mielimy ju jednak okazj przekona si, e testowanie lekw motywowane jest raczej deniem do maksymalizacji zysku ni do maksymalizacji dobra. Kategori badania medyczne mona rwnie obj badania, ktre inspiruje intelektualna ciekawo. Mona j zaakceptowa jako motywacj poszerzania wiedzy podstawowej tylko wtedy, gdy nie powoduje cierpienia; jest natomiast niedopuszczalna, gdy prowadzi do zadawania blu. Medyczne badania podstawowe bardzo czsto cign si cae dziesiciolecia, na dusz za met znaczna ich cz okazuje si bezsensowna. Ilustracj niech bdzie nastpujca, trwajca bez maa wiek, seria eksperymentw dotyczcych wpywu wysokich temperatur na zwierzta. W roku 1880 H. C. Wood umieci pewn liczb zwierzt (byy to krliki, gobie i koty) w skrzynkach ze szklan pokryw, ktre w gorcy dzie ustawi na ceglanym trotuarze. Jego obserwacje krlika s typowe. W temperaturze 43C krlik skaka i gwatownie kopa tylnymi nogami. Potem dosta ataku drgawek. W temperaturze 44,4C lea na boku, toczc lin. W temperaturze 48,9C dysza i sabo popiskiwa. Wkrtce potem umar.76 W roku 1881 w czasopimie The Lancet ukazao si sprawozdanie z dowiadcze na psach i krlikach, ktrych temperatur ciaa podnoszono do 45C. Wykazano, e mierci mona zapobiec, nawiewajc strumienie chodnego powietrza, co - jak stwierdzono - dowodzi znaczenia zbijania temperatury w wypadkach, gdy ma ona tendencj do podnoszenia si do wartoci skrajnych.77 W roku 1927 W. W. Hall i E. G. Wakefield ze Szkoy Medycznej Marynarki Wojennej Stanw Zjednoczonych (U.S. Naval Medical School) umiecili dziesi psw w gorcej wilgotnej komorze, by wywoa eksperymentalny udar cieplny. Zwierzta pocztkowo wykazyway niepokj, wystpiy u nich trudnoci w oddychaniu, obrzk i przekrwienie gaek ocznych oraz pragnienie. Niektre z nich miay drgawki. Cz umara w pocztkowej fazie eksperymentu. U pozostaych wystpia cika biegunka i umary po wycigniciu z komory.78 W roku 1954 M. Lennox, W. Sibley i H. Zimmerman z Wydziau Medycznego Uniwersytetu Yale zamknli trzydzieci dwoje kocit w komorze promiennikowej. Kocita poddano w sumie czterdziestu dziewiciu sesjom nagrzewania. (...) Powszechne byy prby uwolnienia si, zwaszcza gdy temperatura rosa. W dziewiciu sesjach zaobserwowano drgawki: Powtarzajce si drgawki byy regu. Wystpia szybka seria a trzydziestu atakw drgawek. Pi kotkw umaro w drgawkach, sze - bez nich. Pozostae eksperymentatorzy zabili, by wykona autopsj. Stwierdzili: Wyniki eksperymentu ze sztucznie indukowan

45

gorczk u kocit s zgodne z danymi klinicznymi i elektroencefalograficznymi odnoszcymi si do ludzi i wczeniejszymi obserwacjami klinicznymi dotyczcymi kocit.79 W K.G. Medical College w Lakhnau w Indiach przeprowadzono nastpujcy eksperyment. Doczam go jako dowd zwycistwa zachodnich metod badawczych i postawy wobec zwierzt nad staroytn tradycj hinduizmu, ktr cechuje wikszy ni tradycj judeochrzecijask szacunek dla zwierzt. W roku 1968 K. Wahal, A. Kumar i P. Nath przez cztery godziny poddawali dziaaniu wysokiej temperatury czterdzieci sze szczurw. Wykazyway one niepokj, z trudem oddychay i obficie si liniy. Jedno zwierz umaro w trakcie eksperymentu, pozostae eksperymentatorzy zabili, poniewa i tak nie zdoayby przey.80 W roku 1969 S. Michaelson, weterynarz z Uniwersytetu w Rochester, poddawa psy i krliki cieplnemu dziaaniu mikrofal, dopki temperatura nie przekroczya krytycznego poziomu 41,7C. Zaobserwowa, e krtko po rozpoczciu nagrzewania psy zaczy ziaja. Wikszo wykazywaa podwyszon aktywno, od niepokoju po skrajne pobudzenie. Tu przed mierci pojawiao si osabienie i kracowe wyczerpanie. Krliki natomiast przez pierwsze pi minut podejmoway desperackie prby ucieczki z klatki, przeyy do czterdziestu minut. Michaelson konkluduje, e podgrzanie mikrofalami jest przyczyn uszkodze, ktrych nie mona odrni od oglnych nastpstw gorczki.81 T. Rosenthal i Y. Shapiro wraz ze wsppracownikami z Instytutu Bada Medycznych Hellera (Heller Institute of Medical Research) w Tel Awiwie w Izraelu przeprowadzili eksperymenty, ktrych wyniki opublikowano w 1971 roku, a ktre opacia amerykaska Publiczna Opieka Medyczna (Public Health Service). Polegay one na tym, e trzydzieci trzy psy, losowo wybrane z miejscowego schroniska, umieszczono w komorze termostatycznej i w temperaturze dochodzcej do 45C zmuszano do wicze w koowrocie dopty, dopki nie nastpia u nich zapa wskutek udaru cieplnego albo nie osigny wczeniej ustalonej temperatury odbytniczej. Dwadziecia pi psw umaro. Ponadto dziewi psw poddano temperaturze 50C bez wicze na koowrocie. Tylko dwa przeyy duej ni dwadziecia cztery godziny, a u wszystkich, jak wykazaa sekcja, wystpi krwotok. Eksperymentatorzy podsumowuj: Wyniki te s zgodne z przytaczanymi w literaturze danymi dotyczcymi ludzi.82 W nastpnym sprawozdaniu, opublikowanym w 1973 roku, ci sami badacze opisuj eksperymenty na pidziesiciu trzech psach, ktre poddano dziaaniu wysokiej temperatury, zmuszajc do wicze w koowrocie. Sze psw wymiotowao, osiem miao biegunk, u czterech wystpiy drgawki, u dwunastu - brak koordynacji ruchowej, wszystkie obficie si liniy. Z dziesiciu psw, u ktrych mierzona w odbytnicy temperatura osigna 45C, pi umaro w momencie, gdy temperatura ta bya najwysza, a pozostae pi w czasie od trzydziestu minut do jedenastu godzin po zakoczeniu eksperymentu. Naukowcy zauwaaj, e im szybciej u ofiary udaru cieplnego obniy si temperatur, tym wiksz ma szans wyzdrowienia.83 W roku 1984 naukowcy pracujcy dla Federalnego Zarzdu Lotnictwa (Federal Aviation Administration), zauwaajc, e zdarza si, i zwierzta umieraj wskutek udaru cieplnego podczas transportu rodkami krajowego systemu komunikacji, poddali dziesi beagli eksperymentalnemu nagrzewaniu. Psom naoono kagace i zamknito je w komorach, gdzie powietrze miao temperatur 35C i wysok wilgotno. Trzymano je w tych warunkach dwadziecia cztery godziny, nie podajc ani wody, ani poywienia. Obserwujc ich zachowanie, zauwaono midzy innymi wzmoon celow aktywno, przejawiajc si na przykad biciem ap w ciany komory, bezustanne krenie, potrzsanie gow, by zrzuci kaganiec, pocieranie nim o podog i atakowanie oson czujnikw. Cz psw zmara w komorach. Pozostae, wydobyte z komory, wymiotoway krwi, byy sabe i wyczerpane. Eksperymentatorzy wspominaj te o nastpnych dowiadczeniach na ponad stu beaglach.84 Oto inny przykad eksperymentu wojskowego. R. W. Hubbard z Amerykaskiego Instytutu Badawczego Medycyny rodowiskowej (U.S. Army Research Institute of Environmental Medicine) w Natick w stanie Massachusetts ju ponad dziesi lat publikowa artykuy noszce takie tytuy, jak Rat Model of Acute Heatstroke Mortality. Wiadomo, e odczuwajc wysok temperatur, szczury pokrywaj cae ciao lin; lina spenia u nich tak sam funkcj chodzc, jak pot u czowieka. W roku 1982 Hubbard i jego dwaj koledzy zauwayli, e szczury, ktre nie mog wydziela liny, w braku innej cieczy oblewaj ciao moczem.85 W roku 1985 ci sami naukowcy, dobrawszy czwartego koleg, wstrzyknli szczurom atropin, ktra blokuje zarwno pocenie si, jak i wydzielanie liny. Innym szczurom natomiast chirurgicznie usunito gruczoy linowe. Zwierzta trzymano nastpnie w komorach w temperaturze 41,7C tak dugo, a temperatura ich ciaa osigna

46

42,6C. Eksperymentatorzy sporzdzili wykresy porwnujce wzorzec zraszania si moczem u szczura, ktremu podano atropin lub ktrego wczeniej odliniono, oraz szczura nie poddanego takim zabiegom. Stwierdzaj, e model zatropinizowanego udaru cieplnego szczura jest obiecujcym narzdziem do zbadania roli odwodnienia w chorobach wywoanych przegrzaniem.86 Przytoczyem cay szereg eksperymentw, sigajc wstecz a do XIX wieku - a brak miejsca pozwala mi uwzgldni tylko uamek dostpnej literatury. Eksperymenty te oczywicie niosy zwierztom wielkie cierpienie; najcenniejsza wskazwka, jak dziki nim uzyskano - e naley ochadza ofiary udaru cieplnego - wydaje si zdroworozsdkowa, a w kadym razie znana na podstawie obserwacji ludzi, ktrzy ulegli udarowi cieplnemu. Jeli za chodzi o wykorzystanie wynikw tych bada w medycynie, to ju w roku 1961 B. W. Zweifach wykaza, e rnice fizjologiczne czowieka i psa powoduj odmienno ich reakcji na udar cieplny. Pies jest tu zatem modelem nieadekwatnym.87 Trudno za potraktowa serio pomys, by lepszym modelem mogy by nafaszerowane atropin zwierztka futerkowe, dla ochody polewajce si uryn. Podobne eksperymenty wykonuje si w wielu innych dziedzinach medycyny. Kartoteki nowojorskich biur Zjednoczonej Akcji na rzecz Zwierzt pene s kserokopii publikowanych w czasopismach naukowych raportw z eksperymentw na zwierztach. Kada gruba teczka zawiera opisy wielu dowiadcze, czsto pidziesiciu lub wicej, a oznaczenia akt mwi same za siebie: przyspieszenie, agresja, duszenie, olepianie, oparzenie, wirwka, kompresja, wstrznienie mzgu, stoczenie, zmiadenie, dekompresja, testy lekw, nerwica eksperymentalna, zamraanie, podgrzewanie, krwotok, urazy tylnych ap, unieruchomienie, izolacja, mnogie obraenia, zabicie zdobyczy, deprywacja biakowa, kara, napromieniowanie, gd, wstrzs, urazy rdzenia krgowego, stres, pragnienie, a take wiele innych. Nawet jeli niektre z tych eksperymentw mog wnosi jak wiedz medyczn, to jej warto czsto jest dyskusyjna, a w pewnych wypadkach mona by j uzyska innymi metodami. Wiele prac jest banalnych lub chybionych, niektre za nawet w zaoeniu nie miay suy niczemu wanemu. Popatrzmy, jak powtarza si ten sam lub podobny eksperyment w nieskoczenie wielu wariantach. Przykad, ktrym si teraz zajmiemy, polega na dowiadczalnym wywoywaniu wstrzsu (nie chodzi tu o wstrzs elektryczny, lecz o psychofizyczne nastpstwo cikiego urazu). Ju w roku 1946 zajmujcy si t dziedzin Magnus Gregersen z Uniwersytetu Columbia dokona przegldu pimiennictwa i znalaz ponad osiemset artykuw o tego rodzaju eksperymentach. Nastpujco relacjonuje metody wywoywania wstrzsu: Opaska uciskowa na jedn lub wicej koczyn, zamanie, ucisk, uraz minia przez uderzenie motkiem, bben Noble-Collipa (zwierz umieszczone w obracajcym si bbnie doznaje urazw wskutek wielokrotnych uderze o jego dno), rany postrzaowe, zadzierzgnicie lub ptla jelitowa, zamraanie i oparzenie. Gregersen zauwaa take, e chtnie stosowan metod jest krwotok i e coraz wicej eksperymentw wykonuje si bez komplikujcego czynnika znieczulenia. Ta wielo metod wcale go jednak nie cieszy, przeciwnie - narzeka, e w rezultacie niezwykle trudno oceni wyniki rnych bada. Stwierdza wic palc potrzeb standaryzacji procedur, ktre niezawodnie prowadziyby do wywoywania wstrzsu.88 Osiem lat pniej sytuacja prawie si nie zmienia. S. M. Rosenthal i R. C. Millican pisz, e badania na zwierztach dotyczce wstrzsu pourazowego daj wyniki zrnicowane i czsto sprzeczne. Niemniej oczekuj nastpnych dowiadcze w tej dziedzinie i, podobnie jak Gregersen, odradzaj stosowanie znieczulenia: Wpyw znieczulenia jest kontrowersyjny (...) zdaniem recenzentw, duszej anestezji lepiej unika. Zalecaj take uycie odpowiedniej liczby zwierzt w celu wyeliminowania czynnika rnic biologicznych.89 W roku 1974 prace nad modelem zwierzcym wstrzsu eksperymentalnego trway nadal, nadal te w dowiadczeniach wstpnych prbowano oceni, jakie obraenia mog wywoa zadowalajcy wstrzs standardowy. Po dziesicioleciach wywoywania u psw wstrzsu metod krwotoku nowsze badania wykazay, e (niespodzianka!) taki wstrzs u psa nie przypomina wstrzsu u czowieka. Aby zatem ustali objto krwi, ktrej utrata pozwala wywoa wstrzs eksperymentalny, naukowcy Uniwersytetu Rochester zaczli wywoywa krwotok u wi, sdzc, e mog one by Pod tym wzgldem lepszym modelem czowieka.90

47

Kadego roku przeprowadza si te setki eksperymentw, w ktrych zwierzta uzalenia si od lekw. Z sam tylko kokain wykonano ich ponad piset. Analiza trzystu osiemdziesiciu z nich wykazaa, e pochony okoo stu milionw dolarw, gwnie z pienidzy podatnikw.91 Oto jeden z przykadw: W kierowanym przez Geralda Deneau laboratorium w Downstate Medical Center rezusy unieruchamiano w fotelu. Nastpnie nauczono je, jak przez nacinicie guzika podawa sobie bezporednio do krwi dowolne dawki kokainy. Wedug jednego z raportw testowane mapy, nawet po ataku drgawek, nie przestaway cigle naciska guzika. W ogle nie spay. Jady pi do szeciu razy wicej ni zwykle, jednak ich wychudzenie postpowao (...). W kocu zaczy si u nich samouszkodzenia i wreszcie zmary wskutek przedawkowania kokainy. Doktor Gerald Deneau przyzna, e niewielu ludzi zniosoby tak potne dawki kokainy jak te, ktre wytrzymyway mapy.92 Mimo e na zwierztach przeprowadzono a piset eksperymentw z kokain, to i tak jest to jedynie maa cz wszystkich dowiadcze, w ktrych robiono z nich narkomanw. W pierwszym wydaniu ksiki opisaem podobn grup eksperymentw, uzaleniajcych od morfiny i amfetaminy. A oto dalsze przykady: Na Uniwersytecie Kentucky obserwowano objawy abstynenckie u beagli uzalenionych od valium i podobnego rodka uspokajajcego, lorazepamu. Psy uzaleniano od tych lekw, a potem, co dwa tygodnie, przerywano ich podawanie. Zauwaono takie objawy abstynenckie, jak: skurcze, drenie mini i silne drenie caego ciaa, gwatowna utrata masy, napadowe bieganie, lk i kulenie si. Po czterdziestu godzinach niepodawania valium u siedmiu spord dziewiciu psw wystpiy liczne napady drgawek tonicznoklonicznych (...). U dwch psw powtarzay si napady drgawek klonicznych obejmujcych cae ciao. Cztery psy zmary - dwa podczas drgawek, dwa po gwatownej utracie masy ciaa. Lorazepam powodowa podobne objawy, ale bez zgonw w trakcie drgawek. W swoim artykule eksperymentatorzy przedstawiaj przegld dowiadcze od roku 1931, w ktrych obserwowano objawy abstynenckie po odstawieniu barbituranw i rodkw uspokajajcych u szczurw, kotw, psw i ssakw naczelnych.93 D. M. Grilly i G. C. Gowans ze Stanowego Uniwersytetu w Cleveland dokonali przegldu historii eksperymentw wskazujcych, e u pewnych gatunkw [w tym u psw, myszy, map i szczurw] objawy przypominajce abstynenckie mog wystpi ju po jednorazowym podaniu opiatw, a nastpnie zajli si sprawdzeniem hipotezy, e godowi morfiny towarzyszy nadwraliwo na bl. Szczury poddano procedurze, obejmujcej rednio 6387 prb treningowych, rozrniania wstrzsw, podczas ktrych musiay reagowa na otrzymywany wstrzs elektryczny. Nastpnie wstrzykiwano im morfin, a po jednym, dwu, trzech i siedmiu dniach ponownie aplikowano wstrzsy. Eksperymentatorzy zaobserwowali podwyszon wraliwo na wstrzsy w dniach nastpujcych bezporednio po podaniu morfiny.94 A oto jeszcze dziwaczniejszy przykad dowiadcze z narkotykami: Ronald Siegel z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles przywiza w zagrodzie dwa sonie. Sonicy uyto do testw, ktrych celem byo ustalenie procedur dozowania i dawek LSD. Narkotyk podawano jej doustnie i iniekcyjnie za pomoc strzaek. Przez dwa miesice eksperymentatorzy codziennie narkotyzowali obydwa sonie i obserwowali ich zachowanie. Wysokie dawki halucynogenu spowodoway, e sonica upada i przez godzin leaa na boku, drc i prawie nie oddychajc, natomiast so sta si agresywny i zaatakowa Siegla, ktry takie powtarzajce si agresywne zachowanie okreli jako niewaciwe.95 Ostatni epizod tej pospnej opowieci o eksperymentach z narkotykami ma przynajmniej szczliwe zakoczenie. Badacze z Wydziau Medycznego Uniwersytetu Cornella podawali kotom due dawki barbituranw bezporednio do odka przez chirurgicznie wprowadzon sond. Potem raptownie je odstawiono. Oto opis wystpujcych objaww abstynenckich: Kilka nie mogo sta (...). Pozycj ora z rozpostartymi skrzydami zaobserwowano u zwierzt, u ktrych wystpiy najcisze objawy godu i najczstsze napady padaczkowe typu grand mal. Prawie wszystkie zmary w trakcie stanu padaczkowego lub wkrtce po nim (...). Najciszym objawom abstynenckim czsto

48

towarzyszyo przypieszone lub utrudnione oddychanie. (...) Hipotermia wystpowaa, gdy zwierzta byy najsabsze, zwaszcza po stanie padaczkowym lub tu przed mierci.96 Eksperymenty te rozpoczto w roku 1975. Chocia uzalenienie od barbituranw kilka lat wczeniej byo powanym problemem, to jednak w tym czasie ich dystrybucj poddano cisym ograniczeniom naduywanie zmniejszyo si i nadal si zmniejsza. A jednak eksperymenty na kotach kontynuowano w Uniwersytecie Cornella przez czternacie lat. W 1987 roku pensylwaska organizacja obrony praw zwierzt Trans-Species Unlimited, zebrawszy wszystkie dostpne informacje, rozpocza walk o ich przerwanie. Przez cztery miesice jej czonkowie pikietowali pracowni, w ktrej prowadzono eksperymenty, wysyali te listy do sponsorw, prasy, uniwersytetu i organw ustawodawczych. Uniwersytet Cornella i prowadzcy badania Michiko Okamoto dugo si opierali, ale pod koniec roku 1988 powiadomili sponsora, Narodowy Instytut Uzalenie Lekowych (National Institute on Drug Abuse), e rezygnuj z nastpnego grantu wynoszcego 530 000 dolarw, ktry mia sfinansowa kolejne trzy lata dowiadcze.97

Jak to jest moliwe? Jak czowiek, ktry nie jest sadyst, moe cae dnie pracy powica wpdzaniu map w doywotni depresj, przegrzewaniu psw na mier i zamienianiu kotw w narkomanw? Jak moe potem zdj biay fartuch, umy rce i pj do domu na obiad? Jak podatnicy mog pozwala, by ich pienidze szy na takie eksperymenty? Jak studenci, nieustajcy w protestach przeciwko niesprawiedliwoci, dyskryminacji i wszelkiemu uciskowi, niezalenie od tego, jak daleko dziayby si od ich domu, mog nie dostrzega okruciestw popenianych w ich wasnym kampusie? Odpowiedzialna jest za to niekwestionowana akceptacja szowinizmu gatunkowego. Okruciestwa, ktre oburzayby nas, gdyby dotyczyy przedstawicieli naszego gatunku, tolerujemy, gdy ich ofiar padaj istoty do niego nie nalece. Szowinizm gatunkowy pozwala naukowcom traktowa zwierzta dowiadczalne jak elementy wyposaenia, narzdzia laboratoryjne, a nie ywe, cierpice stworzenia. Na przykad we wnioskach o granty ze rodkw publicznych zwierzta wymienia si w rubryce wyposaenie, obok probwek i przyrzdw pomiarowych. Poza powszechn postaw szowinizmu gatunkowego, wspln naukowcom i innym czonkom spoeczestwa, przeprowadzaniu opisywanych eksperymentw sprzyjaj take pewne specyficzne czynniki. Najwaniejszym z nich jest ogromny szacunek, jakim wci ciesz si uczeni. Chocia wynalezienie broni nuklearnej oraz zanieczyszczenie rodowiska naturalnego uwiadomio nam, e nauka i technologia nie s takim dobrodziejstwem, jakim na pierwszy rzut oka mogyby si wydawa, wikszo ludzi nadal ma nabony stosunek do kadego, kto nosi biay fartuch i ma doktorat. Psycholog z Harvardu, Stanley Milgram, pokaza w znanej serii eksperymentw, e na polecenie ubranego w kitel naukowca zwykli ludzie bd posusznie aplikowa (rzekome) wstrzsy elektryczne, karcc w ten sposb za bdne odpowiedzi osoby (rzekomo) testowane, i bd to robi nawet wtedy, gdy reakcj bd krzyki, pacz i inne oznaki dotkliwego blu. 98 Jeli co takiego jest moliwe, gdy uczestnicy dowiadcze wierz, e sprawiaj bl czowiekowi, to o ile atwiej studentowi odoy na bok skrupuy, gdy profesor kae mu przeprowadzi eksperyment na zwierzciu. Stopniowy proces, ktry Alice Heim trafnie nazwaa indoktrynacj, zaczyna si od sekcji ab na lekcjach biologii. Kiedy mody czowiek dostaje si na medycyn, psychologi lub weterynari i dowiaduje si, e program pasjonujcych go studiw obejmuje eksperymentowanie na ywych zwierztach, trudno mu to odrzuci, zwaszcza jeli syszy, e to, czego si od niego wymaga, jest postpowaniem standardowym. Studenci, ktrzy nie chc wykonywa takich dowiadcze, nie zaliczaj wicze i czsto musz zrezygnowa z wybranych studiw. Po uzyskaniu dyplomu presja konformizmu wcale nie znika. Jeli kto chce zdoby nastpne stopnie naukowe w dziedzinie, w ktrej norm s dowiadczenia na zwierztach, bdzie zachcany, by opracowa wasne eksperymenty i przedstawi je jako prac doktorsk. Oczywiste, e w ten sposb uksztatowani studenci bd tak samo postpowa ju jako profesorowie i tak te urabia swoich studentw. Znamienne jest wiadectwo Rogera Ulricha, eksperymentatora, ktry zdoa wyzwoli si z tego uwarunkowania i teraz przyznaje, e zwierztom - od szczurw po mapy - przez cae lata zadawa tortury. W roku 1977 wydawane przez Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne czasopismo Monitor donioso, e na posiedzeniu podkomisji Kongresu jako przykad szczeglnie nieludzkich bada naukowych podano prowadzone

49

przez Ulricha eksperymenty nad agresj. Ku zaskoczeniu krytykujcych go antywiwisekcjonistw - i bez wtpienia redaktora Monitora - w przesanej odpowiedzi Ulrich napisa, e krytyka ta go poruszya, i doda: Pocztkowo motywem mojej pracy byo pragnienie, by zrozumie i rozwiza problem ludzkiej agresji, ale potem odkryem, e efekty moich bada nie uzasadniaj ich kontynuacji. Zaczem jednak zastanawia si, czy gwnej roli nie odgrywaj tu przypadkiem korzyci finansowe, presti zawodowy, moliwo podrowania itp. i czy to czasami my, czonkowie wsplnoty naukowej (wspierani przez biurokracj i system prawny), nie stanowimy czci tego problemu.99 Don Barnes, ktremu rwnie, jak mielimy okazj zauway, przestaa podoba si praca dla Si Powietrznych USA, polegajca na trenowaniu, a potem napromieniowywaniu map, opisywany przez Ulricha proces nazywa warunkowan lepot moraln. Innymi sowy, dokadnie tak samo, jak warunkuje si szczura do naciskania dwigni, dajc mu w nagrod karm, za pomoc nagrd zawodowych mona uwarunkowa czowieka do ignorowania kwestii moralnych zwizanych z eksperymentami na zwierztach. Barnes stwierdza: Byem klasycznym przykadem tego, co nazwaem warunkowan lepot moraln. Sensem mojego ycia byy nagrody za wykorzystywanie zwierzt, za traktowanie ich jako rodka sucego doskonaleniu si czowieka lub jego rozrywce. (...) Przez szesnacie lat pracy w laboratorium ani na zebraniach, ani w nieformalnych rozmowach nigdy nie wspominano o moralnoci i etyce eksperymentowania na zwierztach; to ja pierwszy u schyku mojej kariery wiwisektora poruszyem t kwesti.100 Warunkowana lepota moralna dotyka nie tylko eksperymentatorw. Bronic si przed krytyk, instytucje badawcze niekiedy owiadczaj, e do opieki nad zwierztami zatrudniaj weterynarza. Takie deklaracje maj uspokoi opini publiczn, gdy panuje przekonanie, e weterynarz to kto, kogo obchodz zwierzta i kto nie pozwoli, by cierpiay niepotrzebnie. Prawda niestety jest inna. Z pewnoci wielu ludzi wanie dlatego wybiera zawd weterynarza, ale nawet im trudno przej przez studia bez stpienia wraliwoci na cierpienie zwierzt. Najbardziej wraliwi mog mie kopoty z ukoczeniem studiw. W licie do organizacji ochrony zwierzt byy student tak opisuje swoje dowiadczenia: Moje odwieczne marzenia i ambicje, by zosta weterynarzem, rozwiao traumatyczne przeycie, jakim byo zetknicie si ze standardowymi procedurami eksperymentalnymi, stosowanymi przez chodnych instruktorw wstpnego kursu weterynarii na moim uniwersytecie stanowym. Nie widzieli nic niewaciwego w eksperymentowaniu na zwierztach, a potem usypianiu ich wszystkich, co byo absolutnie nie do przyjcia dla mojego kodeksu moralnego. Po wielu scysjach z tymi bezdusznymi wiwisektorami zdecydowaem si wybra inny zawd.101 Kiedy w roku 1966 podjto dziaania zmierzajce do uchwalenia prawa chronicego zwierzta laboratoryjne, Amerykaskie Stowarzyszenie Medycyny Weterynaryjnej (American Veterinary Medical Association) w owiadczeniu dla komisji kongresowych stwierdzio, e chocia popiera ide ustawy, ktra uniemoliwi sprzeda laboratoriom kradzionych zwierzt domowych, przeciwne jest licencjonowaniu i regulacjom dotyczcym wyposaenia laboratoryjnego, gdy godzi to w wolno bada. Charakterystyczn dla tej profesji postaw wyraa artyku z Journal of the American Veterinary Medical Association, w ktrym napisano, e raison detre zawodu weterynarza jest przede wszystkim dobro czowieka - a nie zwierzt niszych.102 Jeli uchwycimy implikacje tego piknego przejawu szowinizmu gatunkowego, nie bdzie dziwi nas fakt, e weterynarze naleeli do zespow badawczych przeprowadzajcych wiele z opisywanych w tym rozdziale dowiadcze. Przypomnijmy sobie na przykad eksperyment z PEP, w ktrym zwierzta poddawano ekspozycji na bojowy rodek trujcy, soman. Sprawozdanie, z ktrego wziem jego opis, informuje: Rutynow opiek nad zwierztami sprawowa Wydzia Nauk Weterynaryjnych Szkoy Medycyny Lotniczej Si Powietrznych USA. W caej Ameryce weterynarze zapewniaj rutynow opiek zwierztom, ktre zarazem s bezsensownie maltretowane. Czy o to chodzi w tym zawodzie? (Mona mie jednak jak nadziej, gdy powstaa nowa organizacja zawodowa, ktrej zadaniem jest wspieranie lekarzy i studentw w kwestiach etycznego traktowania zwierzt).103

50

Gdy w pewnej dziedzinie przyjmie si ju wzorzec eksperymentowania na zwierztach, uruchamia si trudny do przeamania mechanizm jego samoutwierdzania. Nie tylko publikacje i awanse, ale rwnie nagrody i granty stymuluj eksperymenty. Jeli administratorzy funduszy badawczych wczeniej finansowali jakie eksperymenty na zwierztach, bd bardziej skonni wesprze nowe projekty. Nie wykorzystujce zwierzt metody alternatywne s im mniej znane, a zatem jest mniej prawdopodobne, e otrzymaj dotacj. Pomaga to wyjani, dlaczego komu spoza uniwersytetu nieatwo przychodzi zrozumienie powodw prowadzenia takich bada. By moe na pocztku naukowcy i eksperymentatorzy chc tylko rozwiza najistotniejsze zagadnienia naukowe i nie ulegaj innym pobudkom. Z pewnoci nadal jest to wany motyw. Zbyt czsto jednak badania uczelniane grzzn w bahych szczegach, poniewa wielkie problemy ju zbadano i rozwizano lub uznano za zbyt trudne. A wtedy naukowcy porzucaj wyeksploatowane pola badawcze, szukajc nowych terytoriw, gdzie wszystko jest nowoci, chocia by moe bardzo odleg od gwnego zagadnienia. Nierzadko, jak widzielimy, sami przyznaj, e wprowadzaj jedynie pewne modyfikacje do ju wielokrotnie przeprowadzanych dowiadcze, ale publikacje naukowe najczciej kocz si zwrotem: Konieczne s dalsze badania. Kiedy czytamy raporty z eksperymentw, w ktrych zadawano zwierztom bl, mimo e nawet w zaoeniu nie miay wikszej wartoci naukowej, w pierwszej chwili skonni jestemy przypuszcza, e czego nie rozumiemy i e nie wymienia si wszystkich wanych powodw, dla ktrych je prowadzono. Gdy komu opisywaem takie badania lub cytowaem sprawozdania z nich, pierwsz reakcj byo najczciej zdumienie i sceptycyzm. Ale jeli przyjrze si im dokadnie, okae si, e to, co na pierwszy rzut oka wydawao si w nich trywialne, bardzo czsto rzeczywicie jest trywialne. Niejednokrotnie sami eksperymentatorzy nieoficjalnie to przyznaj. H. F. Harlow, z ktrego badaniami spotkalimy si na pocztku tego rozdziau, przez dwanacie lat by redaktorem Journal of Comparative and Physiological Psychology, ktry opublikowa chyba najwicej raportw z bolesnych eksperymentw na zwierztach. Odchodzc z redakcji, Harlow w artobliwym na poy licie poegnalnym wspomina, e zrecenzowa w tym czasie okoo dwu i p tysica nadesanych artykuw, i dodaje: Eksperymentw tych najczciej w ogle nie warto robi, a otrzymane dane nie zasuguj na publikacj.104 Nie powinno nas to wcale dziwi. Naukowcy, nawet przedstawiciele nauk psychologicznych, medycznych i biologicznych, s tylko ludmi, podatnymi na te same wpywy, co wszyscy inni. Lubi, gdy ich kariera pomylnie si rozwija, gdy awansuj, a prace s czytane i dyskutowane w rodowisku naukowym. Publikowanie artykuw w odpowiednich czasopismach stanowi istotny element wspinania si po szczeblach drabiny naukowej i zdobywania prestiu. Tak dzieje si w kadej dziedzinie, w filozofii czy historii tak samo jak w psychologii czy medycynie; jest to zupenie zrozumiae i samo w sobie raczej nie zasuguje na krytyk. Filozofowie i historycy, ktrzy publikuj dla kariery, s waciwie nieszkodliwi, tyle tylko, e marnuj papier i nudz kolegw; ale naukowcy, ktrych praca wymaga eksperymentowania na zwierztach, powoduj dotkliwy bl i dugotrwae cierpienia. Ich prac powinny zatem obowizywa surowsze standardy, okrelajce, czy jest koniecznie potrzebna.

W Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach agencje rzdowe wspierajce badania biologiczne stay si gwnymi sponsorami eksperymentw na zwierztach. Wikszo opisanych w tym rozdziale dowiadcze sfinansowano ze rodkw publicznych, pochodzcych z podatkw. Wiele agencji paci za eksperymenty nie majce wiele wsplnego z ich celami statutowymi. Na poprzednich stronach opisaem badania sfinansowane przez Amerykaski Narodowy Instytut Zdrowia (United States National Institute of Health), Biuro do spraw Zdrowia Psychicznego, Narkotykw i Naduywania Alkoholu (Alcohol, Drug Abuse and Mental Health Administration), Federalny Zarzd Lotnictwa, Departament Obrony, Narodow Fundacj Nauki (National Science Foundation), NASA (National Aeronautics and Space Administration) i inne. Trudno poj, dlaczego armia amerykaska powinna oy na badania nad wzorami polewania si moczem przez znarkotyzowane i przegrzane szczury lub dlaczego amerykaska publiczna opieka medyczna ma wydawa pienidze na szpikowanie soni LSD. Skoro za eksperymenty te paciy instytucje rzdowe, nie trzeba dodawa, e adne przepisy nie przeszkadzay naukowcom w ich prowadzeniu. Prawo amerykaskie zabrania zwykym ludziom zatuc swoje psy, lecz naukowcy mog bezkarnie powodowa takie same obraenia i nikt nie sprawdza, czy przynosi to jakie

51

korzyci, ktrych nie ma w wypadku zwyczajnego bicia. Dzieje si tak dlatego, e sia i presti establishmentu naukowego, wspieranego przez rne grupy interesu - na przykad hodowcw zwierzt laboratoryjnych wystarcza, by storpedowa projekty skutecznej kontroli prawnej. Robert J. White z Cleveland Metropolitan General Hospital jest eksperymentatorem, ktry wyspecjalizowa si w przeszczepianiu mapich gw i utrzymywaniu ich przy yciu jako preparatw, po cakowitym odczeniu od ciaa. Jest on doskonaym przykadem naukowca, dla ktrego zwierz laboratoryjne jest tylko narzdziem badawczym - jak sam powiedzia, zasadniczym celem jego prac z gowami zdekapitowanych map jest uzyskanie ywego narzdzia laboratoryjnego do bada nad mzgiem. Dla reportera, ktry zanotowa te sowa, wizyta w pracowni Whitea bya rzadk okazj do rzucenia okiem na zimny, przyprawiajcy o dreszcz, kliniczny wiat naukowca, gdzie poza potrzebami eksperymentalnymi ycie zwierzcia zupenie si nie liczy.105 Zdaniem Whitea, objcie zwierzt naszym systemem moralnym jest filozoficznie bezsensowne, a praktycznie niewykonalne.106 Innymi sowy, uwaa on, e jego postpowanie ze zwierztami nie podlega adnym ograniczeniom moralnym. Nic wic dziwnego, e nastpny reporter, ktry przeprowadza z nim wywiad, dostrzeg, e White'a irytuje jakikolwiek nadzr, czy to administracji szpitala, czy ubezpieczycieli. Jestem zwolennikiem elitaryzmu - owiadczy. Uwaa, e lekarze powinni podlega tylko rwnym sobie.107 Innym zdecydowanym przeciwnikiem kontroli rzdowej jest David Baltimore, profesor w Massachusetts Institute of Technology i laureat Nagrody Nobla. Przemawiajc na zjedzie Amerykaskiego Stowarzyszenia na rzecz Postpu Naukowego (American Association for the Advancement of Science), opowiada o dugich godzinach, jakie on i jego koledzy powicili zwalczaniu nadzoru nad swoimi badaniami.108 Podstawy tego sprzeciwu staj si jasne, jeli przypomnie sobie program telewizyjny, w ktrym kilka lat wczeniej wystpi wraz z Robertem Nozickiem, filozofem z Harvardu, i innymi naukowcami. Nozick zapyta naukowcw, czy powodem zaniechania jakiego eksperymentu moe by dla nich fakt, e zabije si w nim setki zwierzt. Jeden z zapytanych odrzek: Nigdy nie syszaem o takim wypadku. Czy wic zwierzta w ogle si nie licz? - nie ustpowa Nozick. A dlaczego miayby si liczy? - odpar tamten. W tym momencie Baltimore wtrci, e nie sdzi, by eksperymenty na zwierztach stanowiy jaki problem moralny.109 Ludzie tacy jak White czy Baltimore mog by byskotliwymi naukowcami, ale ich wypowiedzi o zwierztach dowodz, e w filozofii s ignorantami. Nie znam adnego wspczesnego filozofa, ktry zgodziby si z pogldem, e objcie zwierzt naszym systemem moralnym jest bezsensowne lub niemoliwe albo e eksperymentowanie na nich nie stanowi adnego problemu moralnego. W filozofii takie twierdzenie odpowiadaoby opinii, e Ziemia jest paska. Amerykascy naukowcy wykazuj, jak dotd, wyjtkowo nieprzejednan postaw wobec prb poddania eksperymentw na zwierztach kontroli publicznej. Udaje im si zdawi w zarodku projekty nawet minimalnych regulacji majcych chroni przed cierpieniem zwierzta dowiadczalne. W USA jedynym obowizujcym w tej sprawie prawem federalnym jest Ustawa o ochronie zwierzt. Okrela ona standardy ich przewoenia, pomieszcze dla nich i postpowania ze zwierztami sprzedawanymi jako zwierzta do towarzystwa, pokazywanymi na wystawach i przeznaczonymi do bada naukowych. W rzeczywistoci jednak zostawia eksperymentatorom woln rk. I to cakiem rozmylnie: wedug Congress Conference Committee uchwalono j, aby zapewni ochron naukowcom, wyczajc spod kontroli wszystkie zwierzta wykorzystywane do bada naukowych lub eksperymentw (...). Jakakolwiek ingerencja w badania naukowe lub eksperymenty nie bya intencj Komisji.110 Wedug jednego z przepisw Ustawy firmy prywatne i inne okrelone przez ni instytucje (nie nale do nich ani rzdowe orodki badawcze, ani wiele innych mniejszych laboratoriw) musz przedstawia raport deklarujcy, e niestosowanie rodkw przeciwblowych podczas bolesnego eksperymentu byo konieczne ze wzgldu na jego cel. W aden sposb nie prbuje si jednak oceni, czy cel by dostatecznie wany, by usprawiedliwi zadawanie blu. Tak wic przepis ten przysparza jedynie dodatkowej roboty papierkowej, i na to gwnie skar si eksperymentatorzy. Nie mona by, oczywicie, wywoa bezradnoci u psw cigymi uderzeniami prdu elektrycznego, gdyby byy w tym czasie znieczulone; nie mona by take wywoa depresji u map, podajc im jednoczenie leki, ktre poprawiayby ich samopoczucie lub pozbawiay je przytomnoci. Naukowcy mog zatem zgodnie z prawd stwierdzi, e stosowanie rodkw przeciwblowych uniemoliwioby osignicie celu eksperymentu, i spokojnie go kontynuowa, tak jakby ustawa nie istniaa.

52

Nie powinno wic nas dziwi, gdyby na przykad nastpujce owiadczenie poprzedzao sprawozdanie z eksperymentu na PEP z somanem: Wykorzystane w tym eksperymencie zwierzta nabyto, utrzymywano i uyto zgodnie z Ustaw o ochronie zwierzt i Zaleceniami co do opieki i wykorzystania zwierzt laboratoryjnych (Guide for the Care and Use of Laboratory Animals), przygotowanymi przez Instytut Zwierzcych Zasobw Laboratoryjnych Narodowej Rady Bada Naukowych (Institute of Laboratory Animal Resources-National Research Council). I rzeczywicie wanie takie zdanie pojawia si w instrukcji trenowania zwierzt na PEP, wydanej przez Baz Lotnicz Brooks, w raporcie dotyczcym eksperymentu z koem czynnociowym naczelnych, sporzdzonym przez Wojskowy Instytut Radiobiologiczny, i w wielu innych cytowanych tu amerykaskich publikacjach. Nie mwi nam jednak zupenie nic ani o tym, jak bardzo zwierzta cierpiay, ani dla jak trywialnych celw; mwi natomiast bardzo wiele o wartoci Ustawy o ochronie zwierzt i Zalece co do opieki i wykorzystania zwierzt laboratoryjnych.

Cakowity brak skutecznych przepisw w USA jest zupenym przeciwiestwem sytuacji w wielu innych krajach rozwinitych. W Wielkiej Brytanii, na przykad, nie mona przeprowadzi adnego eksperymentu bez pozwolenia ministra spraw wewntrznych, a Ustawa o dowiadczeniach na zwierztach (Animals [Scientific Procedures] Act) z roku 1986 wyranie nakazuje, by podejmujc decyzj o wydaniu pozwolenia, minister spraw wewntrznych porwna prawdopodobne szkodliwe skutki dla wykorzystanych zwierzt z prawdopodobnymi korzyciami wynikajcymi z eksperymentu. Australijski Code of Practice, opracowany przez najwaniejsze rzdowe zespoy naukowe (rwnowane z amerykaskimi Narodowymi Instytutami Zdrowia), wymaga, by wszystkie eksperymenty uzyskay aprobat Komisji Etycznej do spraw Eksperymentw na Zwierztach. W skad komisji musi wej osoba bdca rzecznikiem interesw zwierzt i niezatrudniona w prowadzcej eksperyment instytucji oraz kto w ogle nie zwizany z eksperymentowaniem na zwierztach. Wydajc opini, Komisja musi posugiwa si szczegowym zbiorem zasad i warunkw, wrd ktrych jest wymaganie porwnania naukowej lub edukacyjnej wartoci eksperymentu i potencjalnych niekorzystnych skutkw dla zwierzt. W eksperymencie wymagana jest ponadto anestezja, jeli moe on powodowa bl tego rodzaju i o takim nasileniu, e w praktyce medycznej lub weterynaryjnej zwykle zastosowano by znieczulenie. Australijski Code of Practice dotyczy wszystkich eksperymentatorw korzystajcych z grantw rzdowych, a w Wiktorii, Nowej Poudniowej Walii i Poudniowej Australii obowizuje na mocy prawa wszystkich eksperymentatorw.111 W Szwecji eksperymenty take wymagaj pozytywnej opinii komisji, w ktrych skad wchodz osoby niezwizane z badaniami. W 1986 roku, po zapoznaniu si z prawem obowizujcym w Australii, Kanadzie, Japonii, Danii, Niemczech, Holandii, Norwegii, Szwecji, Szwajcarii i Zjednoczonym Krlestwie, amerykaskie Biuro Oceny Technologii uznao, e w wikszoci krajw, ktrych prawo przeanalizowano, obowizuj ustawy znacznie lepiej chronice zwierzta dowiadczalne ni w USA. Mimo to obrocy zwierzt nie przestaj domaga si jeszcze bardziej surowego prawa i w wielu krajach, w tym w Australii, Szwajcarii, RFN i Wielkiej Brytanii, rozwaa si wprowadzenie dalszych zmian w tym kierunku.112 Jednak od momentu wydania tego owiadczenia prawo zaostrzya tylko Australia i Zjednoczone Krlestwo. Mam nadziej, e powysze porwnanie zostanie waciwie zrozumiane. Nie chodzi mi o to, e w krajach takich, jak Zjednoczone Krlestwo czy Australia, z eksperymentami na zwierztach jest wszystko w porzdku. Byoby to dalekie od prawdy. Wywaanie potencjalnych korzyci i szkd dla zwierzt dokonuje si tam wci w sposb okrelony postaw szowinizmu gatunkowego, tak wic niemoliwe, by interesom zwierzt przyznano t sam rang, co podobnym interesom ludzkim. Realia amerykaskie porwnuj z sytuacj w innych krajach tylko po to, by pokaza, jak fatalne s standardy USA, i to nie w oczach dziaaczy Ruchu Wyzwolenia Zwierzt, lecz w wietle tego, co zaakceptowaa spoeczno naukowa innych znaczcych krajw rozwinitych. Pouczajcym dowiadczeniem dla amerykaskich naukowcw byoby ujrzenie siebie takimi, jakimi widz ich koledzy z zagranicy. Czsto zdarza mi si, e podczas medycznych i naukowych konferencji w Europie i Australii naukowcy bior mnie na bok, by wyzna, e cho nie w peni zgadzaj si z moj opini o

53

eksperymentowaniu na zwierztach, to jednak... i z niekamanym przeraeniem w gosie opowiadaj o czym, co widzieli podczas ostatniej podry do USA. Nic dziwnego, e w powanym brytyjskim czasopimie naukowym New Scientist okrelono Stany Zjednoczone jako kraj, ktry pod wzgldem prawa chronicego zwierzta zasuguje na miano barbarzyskiego.113 Tak jak kiedy wlk si w ogonie cywilizowanego wiata w znoszeniu niewolnictwa ludzi, tak teraz pozostaje w tyle w agodzeniu rozpasanej brutalnoci niewolnictwa zwierzt. W 1985 roku do amerykaskiej Ustawy o ochronie zwierzt wprowadzono drobne poprawki, zaostrzajce wymagania dotyczce zapewnienia ruchu psom i warunkw przetrzymywania ssakw naczelnych, ale nie zajto si spraw najistotniejsz, jak jest nadzr nad tym, co dzieje si w trakcie eksperymentu. Wprowadzono instytucjonalne komisje do spraw zwierzt, ale nie zmieniajc zasady nieingerowania, faktycznie pozbawiono je jakiejkolwiek kontroli nad eksperymentami.114 Chocia Ustaw o ochronie zwierzt uchwalono ponad dwadziecia lat temu, prawie si jej nie egzekwuje. Przede wszystkim minister rolnictwa nigdy nie wyda przepisw wykonawczych, tak aby obj ni myszy, szczury, ptaki i zwierzta gospodarskie uywane do dowiadcze. Zapewne dlatego, e jego ministerstwo dysponuje zbyt ma liczb inspektorw nawet na to, by kontrolowa traktowanie takich zwierzt, jak psy, koty i mapy, nie mwic ju o ptakach, szczurach, myszach czy zwierztach gospodarskich. Biuro Oceny Technologii zauwayo, e fundusze i personel egzekwujcy wykonanie prawa nigdy nie speni oczekiwa tych, dla ktrych podstawowym zadaniem istniejcej ustawy jest zapobieganie lub agodzenie cierpie zwierzt eksperymentalnych. Personel Biura sprawdzi list 112 laboratoriw wykonujcych testy i stwierdzi, e 39 procent nie znajdowao si nawet w rejestrze departamentu Ministerstwa Rolnictwa zajmujcego si inspekcj takich placwek. Raport Biura dodaje zreszt, e oszacowana liczba niezarejestrowanych, a tym samym pozostajcych poza jakkolwiek inspekcj czy kontrol laboratoriw przypuszczalnie i tak jest zaniona.115 Amerykaskie prawo dotyczce eksperymentowania na zwierztach to czysta farsa: istnieje ustawa, ktra pozornie stosuje si do wszystkich staocieplnych zwierzt dowiadczalnych, ale jej przepisy wykonawcze - zdaniem Biura Oceny Technologii - prawdopodobnie nie obejmuj znacznego procentu zwierzt wykorzystywanych do celw eksperymentalnych. Biuro stwierdza take, e to wyczenie wielu gatunkw spod ustawowej ochrony wypacza intencje Kongresu i wykracza poza kompetencje ministra rolnictwa.116 S to mocne sowa, jak na zwyk powcigliwo Biura, ale przez nastpne trzy lata nie zrobiono nic, by zmieni t sytuacj. W 1988 roku zesp uznanych amerykaskich naukowcw rozway - i odrzuci - zalecenie, by ustaw chroni wszystkie zwierzta staocieplne. Nie poda jednak adnego uzasadnienia: jest to kolejny przejaw obstrukcji rodowiska naukowego USA, niechtnego nawet najskromniejszej poprawie warunkw ycia zwierzt, ktre wykorzystuje.117 Tak wic farsa trwa w najlepsze nadal. Tyle e wcale nie jest mieszna. Nie ma adnych powodw, by sdzi, e szczury i myszy s mniej wraliwe na bl i cierpienie ni winie, chomiki, krliki i wiele innych zwierzt lub e nie potrzebuj choby minimalnego standardu pomieszcze i transportu.

Opisujc w tym rozdziale eksperymenty, ograniczyem si dotychczas do streszczania sprawozda napisanych przez samych badaczy i opublikowanych w czasopismach naukowych. Jest to rdo, ktrego nie mona oskary o przesad. Jednak ze wzgldu na brak jakiejkolwiek waciwej kontroli i nadzoru nad eksperymentami rzeczywisto czsto okazuje si gorsza od jej opisw. Wida to wyranie w przypadku dowiadcze Thomasa Gennarellego z Uniwersytetu Pensylwaskiego. Polegay one na powodowaniu urazw gowy u map, a nastpnie badaniu uszkodzenia mzgu. W dokumentacji grantu napisano, e przed zadaniem obrae zwierzta bd znieczulane. Tak wic mogoby si wydawa, e eksperyment nie bdzie wiza si z ich cierpieniem. Ale dziaacze organizacji Ruch Wyzwolenia Zwierzt (Animal Liberation Front) mieli inne informacje. Dowiedzieli si rwnie, e Gennarelli nagrywa dowiadczenia na wideo. Wamali si wic do laboratorium i skradli kasety. Odtwarzajc je, zobaczyli przytomne, nieznieczulone pawiany, szarpice si, gdy je wizano przed zadaniem obrae. Zobaczyli zwierzta wijce si, najwyraniej budzce si z narkozy, gdy chirurdzy operowali ich obnaony mzg. Usyszeli rwnie eksperymentatorw dowcipkujcych i miejcych si z wystraszonych, cierpicych zwierzt. Nagrania byy tak obciajce, e minister zdrowia i opieki spoecznej cofn dotacj dla Gennarellego; osignicie tego wymagao jednak roku cikiej pracy waszyngtoskiego stowarzyszenia Ludzie na rzecz Etycznego Traktowania Zwierzt oraz setek dziaaczy.118

54

Pniej na jaw wyszy jeszcze inne podobne sprawy, przewanie dziki informacjom jakiego pracownika laboratorium, ktry - pacc za to utrat pracy - wszczyna alarm. Na przykad w roku 1986 technik Leslie Fain, ktra opiekowaa si zwierztami w laboratorium Gilette w Rockville w stanie Maryland, zrezygnowaa z pracy i przekazaa Ruchowi Wyzwolenia Zwierzt zrobione w pracowni zdjcia. Pokazyway one testy nowych wersji rowego i brzowego atramentu do pir Paper Mate, ktry wkraplano do oczu nieznieczulonego krlika. Wywoywa tak silne podranienie, e u niektrych krlikw wystpia krwawa wydzielina z oka.119 Mona tylko zgadywa, w jak wielu jeszcze laboratoriach mczy si tak samo zwierzta, tyle tylko, e nikt nie jest do odwany, by co z tym zrobi. Kiedy eksperymenty na zwierztach s usprawiedliwione? Poznanie prawdziwej natury wielu z nich czasami prowokuje wypowied, e wszystkich powinno si natychmiast zakaza. Ale na tak radykalne danie eksperymentatorzy dysponuj gotow ripost: czy jestemy gotowi pozwoli na mier tysicy ludzi, gdyby uratowa ich mg jeden eksperyment na jednym zwierzciu? Jest to oczywicie pytanie czysto teoretyczne. Nigdy nie byo i nie moe by pojedynczego dowiadczenia ratujcego ycie tysicy ludzi. Na tak zadane pytanie mona odpowiedzie innym pytaniem: czy naukowcy skonni byliby przeprowadzi eksperyment na niespena procznej ludzkiej sierocie, jeli mogliby w ten sposb uratowa tysice istnie ludzkich? Gdyby badacze odmwili przeprowadzenia takiego eksperymentu, to ich gotowo wykonania go na zwierzciu byaby dowodem dyskryminacji gatunkowej, gdy dorose mapy, psy, koty, szczury i inne zwierzta s bardziej wiadome tego, co si z nimi dzieje, w wikszym stopniu kieruj swoim zachowaniem i - o ile wiemy - s przynajmniej tak samo wraliwe na bl jak ludzkie niemowl. (Przyjem, e jest ono sierot, aby unikn komplikacji zwizanych z uczuciami rodzicw. Dla obrocw eksperymentw na zwierztach jest to bardzo wygodna wersja, poniewa ssaki hodowane do celw dowiadczalnych s zwykle oddzielane od matek w bardzo wczesnym okresie ycia, co jest stresem i dla nich, i dla matek.) O ile wiadomo, u ludzkiego niemowlcia adne cechy moralnie istotne nie s rozwinite w stopniu wikszym ni u dorosego zwierzcia, chyba e wemiemy pod uwag jego cechy potencjalne i uznamy, e to one decyduj, i eksperyment na nim byby zem. Kontrowersyjne jest jednak, czy powinno si je uwzgldnia lecz jeli to zrobimy, obok eksperymentw na niemowltach powinnimy potpi rwnie aborcj, gdy niemowl i pd maj taki sam potencja cech moralnie istotnych. Aby unikn komplikacji, moemy jednak nieco zmieni nasz hipotetyczn sytuacj i zaoy, e mzg niemowlcia zosta tak powanie uszkodzony, e jego rozwj umysowy nie przekroczy poziomu normalnego szeciomiesicznego dziecka. Na wiecie jest niestety wiele takich istot ludzkich, odizolowanych w specjalnych orodkach opieki; czasami od dawna opuszczonych przez rodzicw i krewnych i (rzecz bardzo smutna) w ogle przez nikogo niekochanych. S gboko upoledzone umysowo, ale poza tym niemal zupenie normalne anatomicznie i fizjologicznie. Gdybymy zatem karmili je przymusowo wielkimi porcjami pasty do podogi albo zakrapiali im do oczu stone roztwory kosmetykw, otrzymalibymy znacznie bardziej wiarygodne wskaniki bezpieczestwa tych produktw ni z ekstrapolacji wynikw testw na rnych gatunkach zwierzt, jak to robimy obecnie. Gdyby testy LD50, testy Draizea, indukowanie wstrzsu termicznego, eksperymenty napromieniowywania i wiele innych opisanych w tym rozdziale przeprowadzano nie na psach czy krlikach, ale na ludziach z powanie uszkodzonym mzgiem, powiedziayby nam duo wicej o ludzkich reakcjach na badane czynniki. Kiedy wic naukowcy owiadczaj, e ich eksperymenty s dostatecznie wane, by usprawiedliwi uycie w nich zwierzt, naley zapyta, czy zdecydowaliby si wykona je na czowieku z powanie uszkodzonym mzgiem, o podobnym co one poziomie umysowym. Nie wyobraam sobie, by ktokolwiek mg serio zaproponowa przeprowadzenie opisanych w tym rozdziale dowiadcze na takiej istocie ludzkiej. Zdarza si, i wychodzi na jaw, e pewne dowiadczenia medyczne prowadzono na ludziach bez ich zgody; jednym z nich byo zakaenie wirusem zapalenia wtroby upoledzonych umysowo dzieci przebywajcych w instytucji opiekuczej.120 Ujawnienie takiego nieetycznego eksperymentu zwykle ciga na jego autorw suszne oburzenie. Bardzo czsto jest on jeszcze jedn oznak arogancji naukowcw, dla ktrych usprawiedliwione jest wszystko, co moe przynie rozwj wiedzy. Jeli jednak badacz oznajmia, e jego eksperyment jest wystarczajco wany, by usprawiedliwi zadawanie cierpie zwierztom, dlaczego ma nie by rwnie wystarczajco wany, by usprawiedliwi zadawanie cierpie ludziom na tym samym co one poziomie umysowym? Czy jest midzy nimi jaka istotna rnica? Czy tylko taka, e czowiek naley do naszego

55

gatunku, a zwierz nie? Powoanie si na ni odsania stronniczo, ktrej tak samo nie da si obroni, jak rasizmu lub jakiejkolwiek innej formy dyskryminacji. Analogia midzy szowinizmem gatunkowym a rasizmem zaznacza si zarwno w praktyce, jak i w teorii eksperymentowania na zwierztach. Skutkiem jawnego szowinizmu gatunkowego s powodujce bl eksperymenty na innych gatunkach, uzasadniane poszerzeniem wiedzy naukowej i przypuszczaln uytecznoci dla naszego gatunku. Skutkiem rasizmu byy powodujce bl dowiadczenia ludziach innych ras, uzasadniane poszerzeniem wiedzy naukowej i przypuszczaln uytecznoci dla rasy eksperymentatorw. W nazistowskich Niemczech w eksperymentach na ydach oraz winiach polskich i rosyjskich uczestniczyo prawie dwustu lekarzy, wrd nich znakomitoci wiata medycyny. Tysice innych wiedziao o tych dowiadczeniach, a niektre byy przedmiotem wykadw na wydziaach lekarskich. S wiadectwa, ktre mwi o tym, e lekarze spokojnie czekali, a skoczy si relacja o strasznych obraeniach zadawanych ludziom rasy niszej, by potem, bez najlejszego protestu przeciwko naturze tych eksperymentw, przej do dyskutowania ich medycznych implikacji. Uderzajce s analogie midzy ich postaw a postaw dzisiejszych eksperymentatorw wobec zwierzt. Wtedy, tak samo jak dzisiaj, probant by zamraany, podgrzewany, zamykany w komorze dekompresyjnej. Wtedy, tak samo jak dzisiaj, przebieg zdarze opisywano w beznamitnym argonie naukowym. Oto akapit z raportu nazistowskiego naukowca, opisujcego eksperyment na czowieku w komorze dekompresyjnej: Po piciu minutach wystpiy skurcze; midzy szst a dziesit minut zwikszya si szybko oddychania, a OT [osoba testowana] stracia przytomno. Midzy jedenast a trzydziest minut czsto oddychania spada do trzech oddechw na minut, by cakowicie zanikn pod koniec tego okresu. (...) Po pgodzinie od chwili ustania oddechu rozpoczto autopsj.121 Po klsce nazizmu nie zaprzestano eksperymentowania z komor dekompresyjn. Tyle tylko, e naukowcy przerzucili si na zwierzta. Na Uniwersytecie w Newcastle upon Tyne w Anglii uywali wi. W cigu dziewiciu miesicy Poddano je nawet osiemdziesiciu jeden sesjom dekompresyjnym. U wszystkich wystpia choroba kesonowa, w skutek niej niektre umary.122 Przykad ten stanowi nadto wyran ilustracj sw wielkiego pisarza ydowskiego, Isaaca Bashevisa Singera, ktry napisa: W swym zachowaniu wobec zwierzt wszyscy ludzie s nazistami.123 Eksperymentowanie na istotach spoza grupy, do ktrej naley eksperymentator, to powtarzajca si historia, zmieniaj si tylko ofiary. Najbardziej niesawnym eksperymentem na czowieku w dwudziestowiecznej historii Stanw Zjednoczonych byo rozmylne nieleczenie chorych na ki w Tuskegee w Alabamie, w celu obserwowania naturalnego przebiegu choroby. Kontynuowano go jeszcze dugo po odkryciu, e skutecznym lekiem na ki jest penicylina. Pacjentami byli oczywicie Murzyni.124 W roku 1987 w Nowej Zelandii wybuch chyba najwikszy w latach osiemdziesitych midzynarodowy skandal w eksperymentowaniu na czowieku: szanowany lekarz jednego z najlepszych szpitali w Auckland postanowi nie leczy pacjentw, u ktrych rozpoznano wczesne stadium raka. Chcia udowodni sw wasn nieortodoksyjn teori, wedug ktrej ta posta nowotworu nie rozwija si, nie poinformowa jednak pacjentw, e bior udzia w eksperymencie. Teoria okazaa si bdna, a dwadziecia siedem osb zmaro. Tym razem ofiarami byy kobiety.125 Kiedy takie zdarzenia wychodz na wiato dzienne, reakcja opinii publicznej wskazuje wyranie, e mamy szerszy ni nazici krg wsplnoty moralnej. Nie godzimy si ju na to, by innym ludziom przypisywa niszy status moralny, ale nadal jest wiele czujcych istot, ktrymi nie przejmujemy si wcale. Wci jednak nie odpowiedzielimy na pytanie, kiedy eksperyment moe by usprawiedliwiony. Odpowied nigdy! nic nie da. Przedstawianie moralnoci w czarno-biaych barwach jest bardzo kuszce, gdy zwalnia od koniecznoci rozpatrywania indywidualnych przypadkw; ale w sytuacjach ekstremalnych takie absolutystyczne rozstrzygnicia zawsze zawodz. Torturowanie czowieka prawie zawsze jest zem, nie jest jednak zem absolutnym. Gdyby tortury byy jedynym sposobem dowiedzenia si, w ktrej piwnicy Nowego Jorku podoono bomb atomow, majc wybuchn w cigu godziny - byyby uzasadnione. Podobnie usprawiedliwiony byby pojedynczy eksperyment, ktry mgby wyleczy tak chorob, jak biaaczka. Lecz w rzeczywistoci korzyci zawsze s bardziej odlege, a czsto w ogle ich nie ma. Jak wic moemy rozstrzygn, czy eksperyment jest usprawiedliwiony?

56

Widzielimy ju, e eksperymentatorzy faworyzuj wasny gatunek, dokonujc dowiadcze na zwierztach z przyczyn, ktre ich zdaniem nie usprawiedliwiayby wykonania ich na czowieku, nawet gdyby mia powanie uszkodzony mzg. Ta zasada podpowiada odpowied na nasze pytanie. Skoro szowinizm gatunkowy, podobnie jak rasizm, jest nieuzasadniony, eksperyment nie moe by usprawiedliwiony dopty, dopki nie jest tak istotny, e usprawiedliwione byoby wykonanie go na czowieku z powanie uszkodzonym mzgiem. Zasada, o ktrej wspomniaem, nie ma charakteru absolutnego. Nie sdz, by eksperyment na czowieku z uszkodzonym mzgiem nigdy nie mg zosta usprawiedliwiony. Gdyby dziki jakiemu eksperymentowi, ktry pozbawiby ycia tylko jednego czowieka, mona byo ocali ycie kilku innych, i gdyby nie byo adnego innego sposobu ich uratowania - wykonanie go byoby moralnie suszne. Byby to jednak naprawd wyjtkowo rzadki przypadek. Z pewnoci takiego testu nie przeszoby adne z dowiadcze, o ktrych mwiem w tym rozdziale. Trzeba przyzna, e - podobnie jak wok kadej granicy - i tu rwnie istniaaby szara strefa eksperymentw, o ktrych trudno byoby powiedzie, czy s usprawiedliwione. Lecz takie wzgldy nie powinny nas teraz niepokoi. Rozdzia ten pokaza, e yjemy w sytuacji alarmowej, w czasach gdy milionom zwierzt zadaje si przeraajce cierpienia, i to dla celw zupenie nie dajcych si uzasadni z adnego bezstronnego punktu widzenia. Kiedy ju zaniechamy tych eksperymentw, bdzie do czasu, by zastanowi si, co Pocz z tymi, ktre - jak si twierdzi - s niezbdne dla ratowania ycia lub dla zapobieenia jeszcze wikszym cierpieniom. W Stanach Zjednoczonych, gdzie brak nadzoru umoliwia takie eksperymenty, jakie opisaem na poprzednich stronach, minimalnym krokiem naprzd byby zakaz wszelkich dowiadcze bez wczeniejszej zgody komisji etycznej, w ktrej skad wchodziliby rzecznicy interesw zwierzt; komisja ta mogaby nie zatwierdza eksperymentw nie przynoszcych korzyci wikszych ni szkody wyrzdzane w nich zwierztom. Jak ju wspominaem, taki system istnieje na przykad w Australii i Szwecji, a spoeczno naukowa tych krajw uznaa go za uczciwy i rozsdny. Wedug miary argumentw etycznych tej ksiki system taki jest jednak nadal daleki od ideau. Rzecznicy interesw zwierzt, ktrzy s czonkami komisji etycznych, reprezentuj organizacje o do zrnicowanych pogldach; si rzeczy zaproszenie do wsppracy przyjmuj jednak raczej ci mniej radykalni. Mog sami nie podziela zdania, e interesy zwierzt powinny by rwnie respektowane, jak interesy ludzi; a nawet jeli je podzielaj, to oceniajc zoone projekty, mog sdzi, e urzeczywistnienie tej zasady jest niemoliwe, gdy nie uda im si przekona innych czonkw komisji. Prawdopodobnie bd wic raczej ka nacisk na waciwe poszukiwanie metod alternatywnych, podjcie autentycznych stara agodzenia cierpie oraz na przedstawianie wyranego dowodu, e potencjalne korzyci z eksperymentu s wystarczajco doniose, by przyzna im wiksza wag ni blowi i cierpieniu, ktrego nie da si z niego wyeliminowa. Stosujc te standardy, dzisiejsze komisje niemal na pewno nie unikn szowinizmu gatunkowego i cierpienia zadawane zwierztom nie bd dla nich tak wane, jak potencjalne korzyci dla czowieka; lecz spenienie nawet tych skromnych standardw wyeliminowaoby wiele bolesnych eksperymentw dzi dozwolonych, a w innych zredukowao powodowane cierpienia. W spoeczestwie do gruntu przeniknitym szowinizmem gatunkowym nie istnieje sposb szybkiego uporania si z podobnymi wadami komisji etycznych. Dlatego te niektrzy dziaacze Ruchu Wyzwolenia Zwierzt nie chc mie z nimi nic wsplnego, twardo dajc cakowitego i bezzwocznego zaprzestania eksperymentw na zwierztach. Podobne dania wysuwano wiele razy w XIX wieku i przynajmniej przez poow czasu istnienia ruchu antywiwisekcjonistw; nic jednak nie wskazuje na to, by w jakimkolwiek kraju przekonay wikszo wyborcw. Tymczasem, a do niedawnego przeomu opisanego wczeniej w tym rozdziale, liczba zwierzt cierpicych w laboratoriach rosa. Przeom ten by za efektem wysikw ludzi, ktrym udao si omin puapki mentalnoci wszystko lub nic, co w gruncie rzeczy, w kadym razie jeli chodzi o zwierzta, oznacza nic. danie, by natychmiast zaprzesta eksperymentw na zwierztach, nie znalazo oddwiku wrd spoeczestwa rwnie dlatego, e spotkao si z ripost naukowcw, i jego spenienie oznaczaoby porzucenie nadziei na wynalezienie lekw na najcisze choroby, ktre wci zabijaj nas i nasze dzieci. W Stanach Zjednoczonych, gdzie eksperymentatorzy mog robi ze zwierztami, co im si ywnie podoba, pewn szans postpu stwarzaoby zadanie obrocom tych eksperymentw pytania, czy gotowi byliby zaakceptowa decyzj komisji etycznej, w ktrej skad - jak w wielu innych krajach - wchodziliby rzecznicy interesw zwierzt i ktra miaaby prawo ocenia dowiadczenia, porwnujc potencjalne korzyci ze szkodami wyrzdzanymi w nich

57

zwierztom. Odpowied przeczca dowodziaby, e obrona tych eksperymentw, powoujca si na konieczno szukania lekw na najgroniejsze choroby, nie jest niczym innym, jak tylko mydleniem oczu opinii publicznej i udawaniem, e eksperymentatorom chodzi o co innego ni zupena swoboda wykorzystywania zwierzt. Z jakiego bowiem innego powodu naukowiec nie chciaby, by decyzj o przeprowadzeniu eksperymentu podejmowaa komisja etyczna, ktra na pewno z rwnym aplauzem co inni czonkowie spoeczestwa powitaaby zwalczenie najciszych chorb? Jeli odpowied bdzie twierdzca, naley poprosi eksperymentatora o podpisanie si pod wnioskiem o stworzenie takiej komisji etycznej.

Przypumy, e kiedy uda nam si wyj poza minimalne reformy, jakie w bardziej wiatych krajach wprowadzono ju teraz. Przypumy, e kiedy uda nam si przyzna interesom zwierzt rwn rang, co analogicznym interesom ludzi. Oznaczaoby to koniec potnego przemysu, jakim stao si dzisiaj eksperymentowanie na zwierztach. Na caym wiecie opustoszayby klatki i likwidowano by laboratoria. Wcale nie oznaczaoby to jednak, e medyczne badania naukowe utknyby w martwym punkcie lub e rynek zalaaby powd nieatestowanych towarw. Wprawdzie, jak ju mwiem, musielibymy zadowoli si mniejsz liczb nowych produktw, wykorzystujc tylko zbadane, bezpieczne skadniki, ale nie byaby to chyba adna wielka strata. A do testowania naprawd niezbdnych produktw, a take do bada naukowych mona by stosowa nie wymagajce zwierzt metody alternatywne, ktre mog zosta wynalezione i ktre wynalezione zostan. W pierwszym wydaniu tej ksiki napisaem: Naukowcy nie poszukuj metod alternatywnych zwyczajnie dlatego, e nie obchodz ich zwierzta uywane do dowiadcze. Sformuowaem te przewidywanie: Pierwsze wyniki uzyskane przy tak niewielkim wysiku s tak obiecujce, e jasne jest, i postp mgby by znacznie wikszy, gdyby tylko dooono wicej stara. Ostatnie dziesi lat dowiodo prawdziwoci obu stwierdze. Zobaczylimy ju, jak wiele zrobiono, by znale zamienniki potrzebne do testowania produktw konsumpcyjnych - nie dlatego, e naukowcy zaczli nagle bardziej przejmowa si zwierztami, lecz dziki zacitej walce dziaaczy Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Moliwe jest to rwnie w wielu innych dziedzinach eksperymentowania na zwierztach. Mimo e przez miesice, a nawet lata dziesitki tysicy zwierzt zmuszano do wdychania dymu tytoniowego, to jednak zaleno midzy paleniem papierosw a rakiem puc udowodniono na podstawie danych klinicznych dotyczcych ludzi.126 Rzd USA stale wydaje miliardy dolarw na badania nad rakiem, subsydiujc jednoczenie przemys tytoniowy. Dua cz pienidzy wydawanych na badania naukowe idzie na dowiadczenia na zwierztach, przy czym wiele z nich ma tylko luny zwizek ze zwalczaniem chorb nowotworowych - wiadomo, e naukowcy zaczli opatrywa swoje prace etykietk: Badania nad chorob nowotworow, gdy zorientowali si, e w ten sposb mog zdoby wiksze fundusze. Tymczasem wci przegrywamy walk z wikszoci odmian nowotworw zoliwych. Statystyki, jakie w 1988 roku poda Amerykaski Narodowy Instytut Raka (United States National Cancer Institute), pokazuj, e oglna zachorowalno na choroby nowotworowe (nawet uwzgldniajc starzenie si populacji) od trzydziestu lat wzrastaa mniej wicej jeden procent rocznie. Nowsze raporty, wskazujce na zmniejszenie si czstoci raka puc u modszych Amerykanw, mog by pierwsz oznak odwracania si niekorzystnego trendu, gdy rak puc powoduje wicej zgonw ni jakakolwiek inna posta tej choroby. Lecz dobra wiadomo, e poprawiaj si jego statystyki, nie wynika z wikszej skutecznoci terapii, tylko z faktu, e modzi ludzie, zwaszcza biali mczyni, pal mniej. Wskaniki dugoci przeycia osb chorych na raka puc prawie si nie zmieniy.127 Wiemy, e palenie jest przyczyn 80-85 procent wszystkich przypadkw tej choroby. Zapytajmy wic: czy mona usprawiedliwi zmuszanie tysicy zwierzt do wdychania dymu papierosowego po to, by wyhodowa u nich raka puc, skoro wiadomo, e przestajc uywa tytoniu, moglibymy praktycznie wyeliminowa t chorob? Jeli ludzie chc nadal pali, wiedzc, e ryzykuj raka puc, czy suszne jest, aby kosztami tej decyzji obcia zwierzta? Sabe wyniki terapii raka puc nie odbiegaj od rezultatw terapii przeciwnowotworowej w ogle. Mimo sukcesw w leczeniu pewnych odmian guzw zoliwych liczba pacjentw, ktrzy od momentu zdiagnozowania przeyli pi i wicej lat, wzrosa od 1974 roku o niecay procent.128 Wiksze nadzieje mona zatem wiza z profilaktyk, zwaszcza z propagowaniem zdrowszego stylu ycia. Naukowcy coraz czciej zdaj sobie spraw, e eksperymentowanie na zwierztach bywa nierzadko prawdziw przeszkod w zrozumieniu przyczyn i opracowaniu terapii chorb wystpujcych u ludzi. Badacze z

58

National Institute of Environmental Health Sciences z Karoliny Pnocnej ostrzegali ostatnio, e testy na zwierztach jako sposb okrelenia, jakie rodki chemiczne powoduj nowotwory u ludzi, mog by zawodne. Ekspozycja na arszenik wydaje si zwiksza ryzyko zachorowania na nowotwr zoliwy u ludzi, ale podczas testw laboratoryjnych na zwierztach nie zaobserwowano podobnej zalenoci.129 Szczepionka przeciwko malarii opracowana w 1985 roku przez amerykaski prestiowy Walter Reed Army Institute of Research sprawdzia si u zwierzt, ale okazaa si wysoce nieskuteczna u ludzi. Lepsza bya szczepionka przygotowana przez naukowcw kolumbijskich, testowana na ochotnikach.130 Obrocy bada na zwierztach powtarzaj dzisiaj czsto, jak wane jest znalezienie skutecznej terapii AIDS. Robert Galio, pierwszy Amerykanin, ktry wyizolowa wirusa HIV, zauway, e eksperymentalna szczepionka, opracowana przez francuskiego uczonego Daniela Zaguryego, skuteczniej stymuluje produkcj przeciwcia anty-HIV u ludzi ni u zwierzt. Doda te: Rezultaty na szympansach nie s zbyt ekscytujce. (...) Powinnimy by moe rozpocz bardziej agresywne testy na czowieku.131 Uderzajce, e chorzy na AIDS popieraj to wezwanie: Bdmy winkami morskimi, apelowa dziaacz gejowski Larry Kramer.132 Apel ten ma rzeczywicie sens. Terapi znajdzie si szybciej, jeli eksperymenty bd wykonywane na ludziach, a ze wzgldu na natur choroby i silne wizi czce wielu czonkw spoecznoci gejowskiej, ochotnikw nie brakuje. Naley oczywicie zadba, by zgaszajcy si naprawd wiedzieli, na co si decyduj, a ich udzia w eksperymencie nie by skutkiem naciskw lub przymusu. Lecz zgoda na takie badania jest cakiem rozsdna. Dlaczego ludzie maj umiera na t nieuleczaln chorob, gdy tymczasem potencjalne terapie testuje si na zwierztach, u ktrych AIDS si nie rozwija? Obrocy eksperymentowania na zwierztach chtnie nas przekonuj, e dowiadczenia te w znacznym stopniu przyczyniy si do wyduenia naszego ycia. W samym rodku dyskusji nad reform brytyjskiego prawa dotyczcego eksperymentw na zwierztach Stowarzyszenie Brytyjskiego Przemysu Farmaceutycznego (Association of the British Pharmaceutical Industry) zamiecio w Guardianie caostronicowy artyku promocyjny pod nagwkiem: Powiadaj, e ycie zaczyna si po czterdziestce. Nie tak dawno wanie wtedy si koczyo. Mwi si w nim dalej, e mier czowieka przed pidziesitk uchodzi obecnie za tragedi, podczas gdy w XIX wieku udzia w pogrzebie takiej osoby by czym zwyczajnym, gdy przecitna dugo ycia wynosia tylko czterdzieci dwa lata. Stwierdza si rwnie: To, e wikszo z nas moe doy siedemdziesiciu kilku lat, w wielkiej mierze zawdziczamy przeomowi, ktry umoliwiy badania na zwierztach. Stwierdzenia te s najzwyczajniej faszywe. Cytowany artyku stanowi tak rac dezinformacj, e doktor David St. George, specjalista w zakresie medycyny spoecznej, napisa w pimie Lancet: Artyku ten jest dobrym materiaem edukacyjnym, jako ilustracja dwch zasadniczych bdw interpretowania statystyki. Powoa si take na wydan w 1976 roku ksik Thomasa McKeowna The Role of Medicine133, ktra zapocztkowaa dyskusj na temat udziau zmian spoecznych i rodowiskowych, w porwnaniu z interwencjami medycznymi, w poprawie wskanikw umieralnoci od poowy XIX wieku, i doda: Dyskusja ta zostaa rozstrzygnita i obecnie powszechnie akceptuje si pogld, e wpyw interwencji medycznych na umieralno ogln by jedynie marginalny i zaznaczy si na bardzo pnym etapie, ju po spadku wskanikw umieralnoci.134 J. B. i S. M. McKinley doszli do podobnych wnioskw, badajc zanikanie w USA dziesiciu najgroniejszych chorb zakanych. Wykazali, e - z wyjtkiem choroby Heinego i Medina (poliomyelitis) umieralno na nie zdecydowanie spada (zapewne wskutek poprawy warunkw sanitarnych i odywiania), jeszcze zanim wprowadzono nowe terapie. Analizujc czterdziestoprocentowy spadek umieralnoci oglnej w USA w latach 1910-1984, ostronie oszacowali, e by moe trzy i p procent spadku umieralnoci oglnej mona przypisa interwencjom medycznym w najpowaniejszych chorobach zakanych. Ale poniewa medycyna najwikszy swj sukces upatruje w obnieniu umieralnoci wanie na nie, trzy i p procent stanowi prawdopodobnie rozsdnie oszacowan grn granic cakowitego udziau czynnikw medycznych w obnianiu si umieralnoci na choroby zakane w USA.135 Zauwamy, e te trzy i p procent odpowiada wszystkim interwencjom medycznym. Eksperymenty na zwierztach to najwyej uamek tego bardzo skromnego udziau w spadku umieralnoci.

59

Z ca pewnoci s takie dziedziny bada naukowych, dla ktrych przeszkod bdzie respektowanie interesw zwierzt dowiadczalnych. Z ca pewnoci bez uycia zwierzt pewnej wiedzy nie zdobyoby si tak atwo. Obrocy eksperymentw czsto powouj si na wane odkrycia, sigajce wstecz a prac Harveya nad kreniem krwi. Innymi ulubionymi przykadami s: odkrycie przez Bantinga i Besta insuliny i jej roli w cukrzycy, odkrycie wirusa wywoujcego poliomyelitis i opracowanie szczepionki, szereg odkry umoliwiajcych zabiegi na otwartym sercu i chirurgi naczy wiecowych, zrozumienie funkcjonowania naszego ukadu immunologicznego i znalezienie metod pokonania bariery immunologicznej, powodujcej odrzucanie przeszczepionych narzdw.136 Niektrzy przeciwnicy dowiadcze na zwierztach neguj pogld, e byy konieczne dla dokonania tych odkry.137 Nie zamierzam teraz zabiera gosu w tym sporze. Napisaem przed chwil, e wiedza uzyskana z tych eksperymentw ma - w najlepszym razie - bardzo niewielki udzia w wydueniu naszego ycia; jeszcze trudniej oceni jej wkad w popraw jego jakoci. Spr o korzyci z eksperymentowania na zwierztach jest w bardziej podstawowym sensie nierozstrzygalny, gdy nawet jeli dao ono wartociowe odkrycia, to i tak nie wiemy, jak wygldaby rozwj medycyny, gdyby od pocztku musiaa rozwija alternatywne metody badawcze. Niektre odkrycia prawdopodobnie nastpiyby pniej lub wcale by do nich nie doszo, lecz uniknito by take wielu faszywych tropw; moliwe te, e medycyna poszaby w innym, bardziej efektywnym kierunku, kadc nacisk raczej na zdrowy styl ycia ni leczenie. Niezalenie od tego, jak bardzo przekonujce korzyci przynosi nam eksperymentowanie na zwierztach, nie mog one suy za etyczne uzasadnienie tych dowiadcze. Zasada rwnego poszanowania interesw wyklucza pewne rodki zdobywania wiedzy. Prawo do jej zdobywania nie jest wite. Zaakceptowalimy ju wiele ogranicze narzuconych nauce. Nie sdzimy, by naukowcy mieli prawo wykonywa bolesne lub miertelne eksperymenty na ludziach bez ich zgody, cho w wielu wypadkach daoby to postp znacznie szybszy ni inne metody. Czas, by narzuci badaniom naukowym dalsze ograniczenia. Na koniec trzeba zda sobie spraw, e najpowaniejsze problemy zdrowotne wiata nie zostay dotychczas rozwizane nie dlatego, e nie umiemy zapobiec chorobom i chroni zdrowia, lecz dlatego, e nie inwestuje si do wysiku i pienidzy w to, co ju umiemy robi. Choroby pustoszce Azj, Afryk, Ameryk acisk i enklawy ubstwa w uprzemysowionych krajach zachodnich s w wikszoci uleczalne. Nie wystpuj w spoecznociach o odpowiednim poziomie odywienia, opieki medycznej i warunkw sanitarnych. Ocenia si, e kadego tygodnia na wiecie umiera 250 000 dzieci, z czego jedna czwarta z powodu odwodnienia wywoanego biegunk. Ich mierci zapobiegaby prosta terapia, dobrze znana i nie wymagajca eksperymentowania na zwierztach.138 Ci, ktrym naprawd zaley na poprawie opieki medycznej, przyczyniliby si do tego w znacznie wikszym stopniu, gdyby opucili laboratoria i dopilnowali, by z istniejcej ju wiedzy medycznej mogli skorzysta najbardziej potrzebujcy. Nadal pozostaje problem praktyczny: co mona zrobi, by zmieni szeroko obecnie stosowane eksperymenty na zwierztach? Z pewnoci potrzebne s dziaania, ktre zmieni polityk rzdw, ale jakie? Jak moe si do tego przyczyni zwyky obywatel? Ustawodawcy ignoruj protesty wyborcw przeciwko eksperymentowaniu na zwierztach, gdy pozostaj pod przemonym wpywem rodowisk naukowych, medycznych i weterynaryjnych. W Stanach Zjednoczonych prowadz one legalny lobbying w Waszyngtonie, wystpujc bardzo zdecydowanie przeciwko projektom ograniczania eksperymentw. Nie majc czasu na blisze zapoznanie si z tymi zagadnieniami, ustawodawcy opieraj si na opiniach ekspertw. Lecz problem jest natury moralnej, a nie naukowej, eksperci za s zwykle zainteresowani kontynuowaniem dowiadcze lub tak przepojeni ideologi postpu naukowego, e niezdolni do zachowania dystansu i do krytycznej oceny poczyna swoich kolegw. Powstay ponadto profesjonalne organizacje public relations, ktrych jedynym celem jest poprawa wizerunku bada na zwierztach w spoeczestwie i wrd ustawodawcw, na przykad National Organization for Biomedical Research. Wydaje ona ksiki, wideokasety i prowadzi warsztaty instruujce naukowcw, jak broni eksperymentw. Tak samo jak innym podobnym organizacjom, zaczo jej si wietnie powodzi, gdy zwikszya si liczba osb zainteresowanych problemem eksperymentowania. Mielimy ju okazj przekona si, na przykadzie Stowarzyszenia Brytyjskiego Przemysu Farmaceutycznego, jak takie grupy nacisku potrafi wprowadza w bd opini publiczn. Ustawodawcy musz sobie uwiadomi, e w debacie o eksperymentowaniu na zwierztach organizacje te oraz stowarzyszenia medyczne, weterynaryjne, psychologiczne i biologiczne naley traktowa tak, jak General Motors i Forda w dyskusji na temat zanieczyszczenia powietrza.

60

Reform utrudniaj take wielkie firmy prowadzce intratny biznes hodowania lub chwytania zwierzt na sprzeda, a take produkcji i sprzeday klatek, karmy oraz wyposaenia pracowni dowiadczalnych. Firmy te gotowe s powici ogromne sumy, byle tylko nie dopuci do uchwalenia ustaw, ktre pozbawiyby je tego dochodowego interesu. Przymierze wiata biznesu z prestiem medycyny i nauki sprawia, e walka o wyplenienie szowinizmu gatunkowego z laboratoriw bdzie trudna i dugotrwaa. W jaki sposb mona osign najwikszy postp? Nie zanosi si na to, by ktre z pastw demokracji zachodniej wydao radykalny zakaz wszelkich eksperymentw na zwierztach. Rzdy w ten sposb nie postpuj. Eksperymenty te moe wyeliminowa tylko seria stopniowych reform, ktre zmniejsz ich znaczenie, na szersz skal wprowadz zamienniki i istotnie zmieni spoeczne postawy wobec zwierzt. Bezporednim zadaniem jest wic realizacja tych czstkowych celw, ktre s kamieniami milowymi na dugiej drodze do cakowitej likwidacji wykorzystywania odczuwajcych zwierzt. Wszyscy, ktrym zaley na niedopuszczaniu do cierpie zwierzt, mog stara si ujawni, co dzieje si na uniwersytetach i w laboratoriach przemysowych ich wasnej spoecznoci. Konsumenci mog nie kupowa produktw testowanych na zwierztach - szczeglnie kosmetykw, gdy dostpne s rwnie testowane alternatywnie. Studenci powinni odmawia wykonywania eksperymentw, ktre uwaaj za nieetyczne. Kady moe przestudiowa czasopisma akademickie, aby dowiedzie si, gdzie prowadzi si bolesne eksperymenty, i w jaki sposb poinformowa o nich opini publiczn. Sprawa ta musi take nabra charakteru politycznego. Wiemy, e ustawodawcy otrzymuj mnstwo listw dotyczcych eksperymentw na zwierztach. Ale wymaga wielu lat cikiej pracy, by problemowi temu nada rang polityczn. Na szczcie w kilku krajach ju si tak stao. W Europie i Australii partie polityczne, zwaszcza bliskie Zielonym, w swoich programach podejmuj zagadnienie eksperymentw na zwierztach. W USA podczas wyborw prezydenckich w 1988 roku w programie Partii Republikaskiej znalaz si postulat uatwienia i przypieszenia procedury wydawania certyfikatw alternatywnym metodom testowania kosmetykw i farmaceutykw. Eksploatacja zwierzt laboratoryjnych jest czci szerszego zjawiska szowinizmu gatunkowego i dopki si go nie wypleni, nie da si jej cakowicie zlikwidowa. Nadejdzie jednak dzie, gdy dzieci naszych dzieci, czytajc o tym, co w dwudziestowiecznych laboratoriach robili skdind cywilizowani ludzie, przeyj to samo uczucie zgrozy i niedowierzania, z jakim dzi czytamy o okruciestwach na rzymskiej arenie gladiatorw lub o osiemnastowiecznym handlu niewolnikami.

61

Rozdzia 3 DROGA PRZEZ FARM PRZEMYSOW... czyli co si przydarzyo twojemu obiadowi, kiedy by jeszcze zwierzciem

Wikszo z nas - zwaszcza mieszkacy miast i osiedli podmiejskich - najbardziej bezporedni kontakt ze zwierztami ma podczas posiku: wtedy gdy je zjada. Ten prosty fakt jest kluczem do zrozumienia naszej postawy wobec zwierzt, a take do jej przeksztacenia. Zwierzta hodowane na miso s eksploatowane i maltretowane znacznie bardziej ni inne - choby tylko dlatego, e ich liczba jest duo wiksza. W Stanach Zjednoczonych kadego roku hoduje si i zabija ponad sto milionw krw, wi i owiec oraz zawrotn liczb piciu miliardw sztuk drobiu. (Oznacza to, e w czasie, jaki zabierze przeczytanie tej strony, zostanie zabitych okoo omiu tysicy ptakw, gwnie kurczakw.) To wanie na obiadowym stole, w pobliskim supermarkecie czy sklepie misnym bezporednio stykamy si z najbardziej intensywn eksploatacj innych gatunkw. Na og zupenie nie zdajemy sobie sprawy z ukrytego za nasz ywnoci cierpienia zwierzt. Jej kupno w sklepie lub restauracji jest kocem dugiego procesu, ktrego wszystkie fazy - oprcz ostatniej - s starannie usunite sprzed naszych oczu. Miso i drb sprzedaje si w estetycznych plastikowych opakowaniach. Prawie nie krwawi. Nie ma powodw, by je kojarzy z ywym, oddychajcym, poruszajcym si, cierpicym zwierzciem. Nawet nazwy skrywaj jego pochodzenie: jemy woowin (beef), nie bukata (steer) lub byka (bull) czy krow (cow), wieprzowin (pork), nie wini (pig) - chocia z jakiego powodu atwiej jest nam przekn nk jagnicia (a leg of lamb). Angielskie sowo meat (miso) rwnie zwodzi. Pierwotnie oznaczao wszelki stay pokarm, a nie tylko ciao zwierzt. Ten uzus nadal jest syszalny w wyraeniu nut meat (misz orzecha), ktre wydaje si sugerowa substytut pokarmu misnego (flesh meat), majcy zreszt pene prawo do miana pokarmu (meat). Uywajc bardziej oglnego meat (pokarm), nie przyznajemy si przed sob, e to, co jemy, naprawd jest martwym ciaem. Ta sowna maskarada to jedynie wierzchoek gry lodowej ignorancji co do pochodzenia naszej ywnoci. Spjrzmy, jakie skojarzenia wywouje w nas sowo gospodarstwo: dom, stodoa, grzebice w ziemi stadko kur pod wodz wyniosego koguta, stado krw powracajce z pastwiska na dojenie, moe take ryjca w sadzie maciora i biegnce za ni, popiskujce z przejcia prosita. Taki idylliczny wizerunek rzadko kiedy odpowiada rzeczywistoci. Nadal jednak gospodarstwo uwaamy za przyjemne miejsce, bardzo odlege od zgieku naszych miast przemysowych. Ale o yciu zwierzt w gospodarstwie myli si bardzo rzadko, a jeszcze rzadziej ma si jakie pojcie o nowoczesnej hodowli. Kto moe zastanawia si, czy ubj zwierzt jest bezbolesny; kto inny jecha szos za ciarwk z bydem i wie, e przewozi si je bardzo stoczone; lecz mao kto podejrzewa, e transport i ubj to co wicej ni tylko krtki i nieunikniony epizod, koczcy atwe i spokojne ycie, pene przyjemnoci zwierzcej egzystencji, a pozbawione trudw, ktre s losem dzikich zwierzt w cikiej walce o przetrwanie. Te wygodne przekonania niewiele maj wsplnego z realiami wspczesnej hodowli przemysowej. Przede wszystkim to nie proci wieniacy rzdz dzisiaj hodowl. W cigu ostatnich pidziesiciu lat wielkie przedsibiorstwa i produkcja tamowa zmieniy rolnictwo w agrobiznes. Proces ten rozpocz si w chwili, gdy wielkie firmy przejy hodowl drobiu, kiedy domen gospodyni. Obecnie pidziesit potnych korporacji kontroluje niemal ca produkcj drobiu w Stanach Zjednoczonych. Pidziesit lat temu wielkim producentem jajek by kto, kto mia trzy tysice niosek, dzisiaj za wielu producentw ma ich ponad pl miliona, a najwiksi - ponad dziesi milionw. Mali hodowcy musieli albo przyj metody dziaania gigantw, albo wycofa si z interesu. Wielkie firmy, ktre nie miay wczeniej adnych zwizkw z rolnictwem, zostay hodowcami na olbrzymi skal, aby uzyska zwolnienia podatkowe lub lokowa zyski w nowej brany. Greyhound Corporation produkuje dzisiaj indyki, a rostbef na twoim talerzu, czytelniku, moe pochodzi z Johna Hancocka Towarzystwa Wzajemnych Ubezpiecze na ycie (John Hancock Mutual Life Insurance) lub z jednej z tuzina kompanii naftowych, ktre zainwestoway w hodowl byda, budujc sektory tuczu na sto lub wicej tysicy sztuk.1 Wielkie firmy i ich przymusowi konkurenci nie dbaj o harmoni rolin, zwierzt i natury. Hodowla to dla nich wycig, a uznana metoda to zmniejszanie kosztw i zwikszanie produkcji. Dzisiaj dominuje

62

hodowla przemysowa, zwierzta s maszynami do przerobu taniej paszy na drogie miso, a kada innowacja, ktra jeszcze bardziej obniy koszty przerobu, jest podana. Znaczn cz tego rozdziau zajmie jedynie opis tych metod i ich konsekwencji dla zwierzt. Chc pokaza, jak nieszczsnym uczyniy cae ich ycie, od urodzenia do mierci. Jeszcze raz podkrelam, i nie chodzi mi o to, e ludzie, ktrzy je stosuj, s nikczemni i okrutni. Przeciwnie, ich postawa nie rni si specjalnie od postawy konsumentw. Metody hodowli, jakie opisuj, s tylko praktyczn konsekwencj pogldw i uprzedze analizowanych w innych rozdziaach tej ksiki. Skoro wyczamy zwierzta z krgu naszej wsplnoty moralnej i traktujemy je jak przedmioty uytkowe, suce zaspokojeniu naszych potrzeb, nietrudno przewidzie rezultaty. Podobnie jak w poprzednim rozdziale, nie oparem relacji na wasnej wiedzy o farmach hodowlanych i warunkach w nich panujcych, gdy chciaem zachowa jak najwikszy obiektywizm. W przeciwnym razie mona by mnie posdzi o stronniczo i wybirczo, o to, e uoglniam wnioski z kilku wizyt na wyjtkowo zych farmach. Korzystam wic gwnie ze rde jak najbardziej przychylnych hodowli przemysowej: magazynw i czasopism handlowych przemysu hodowlanego. W periodykach tych nie znajdzie si oczywicie - zwaszcza dzisiaj, gdy przemys dostrzeg wyczulenie na te kwestie - artykuw mwicych wprost o cierpieniu zwierzt hodowlanych. Jako takie w ogle ich ono nie interesuje. Doradzaj czasami hodowcom, by unikali pewnych metod, ktre je powoduj, poniewa oznacza to mniejszy przyrost wagi zwierzt; zalecaj te, by mniej brutalnie traktowa wysyane do rzeni, gdy posiniaczona tusza uzyska nisz cen; ale nie wspominaj, e nie powinno si trzyma zwierzt w zych warunkach, poniewa samo w sobie jest to zem. Ruth Harrison, autorka Animal Machines, ktra pierwsza w Wielkiej Brytanii ujawnia kulisy intensywnej hodowli, komentuje: Okruciestwo dostrzega si tylko wtedy, gdy spada zysk.2 I takie wanie nastawienie prezentuj strony czasopism powiconych hodowli przemysowej, czy to w Stanach Zjednoczonych, czy w Wielkiej Brytanii. A jednak z magazynw tych mona sporo dowiedzie si o warunkach ycia zwierzt hodowlanych. Poznajemy postaw niektrych hodowcw wobec stworze poddanych ich absolutnej i nieograniczonej wadzy, poznajemy nowe metody i techniki hodowli oraz problemy wice si z ich stosowaniem. Wiedzc co nieco o potrzebach zwierzt, umiemy ju stworzy sobie szerszy obraz wspczesnego przemysu hodowlanego. Moemy te uzupeni go szczegami, korzystajc z wynikw bada nad warunkami ycia zwierzt hodowlanych, ktre dziki presji Ruchu Wyzwolenia Zwierzt coraz czciej publikuje si w czasopismach rolniczych i weterynaryjnych.

Pierwszym zwierzciem, ktre pozbawiono wzgldnie naturalnych warunkw tradycyjnej hodowli, byy kury. Czowiek czerpie z nich podwjn korzy, gdy dostarczaj mu misa i jajek. Obecnie oba produkty uzyskuje si zestandaryzowanymi metodami produkcji masowej. Organizatorzy agrobiznesu uwaaj powstanie przemysu drobiarskiego za jedno z wielkich osigni w historii hodowli. Jeszcze pod koniec drugiej wojny wiatowej kurczaki rzadko pojawiay si na talerzu. Zwykle pochodziy z maych gospodarstw rodzinnych lub byy to koguciki, niepodany produkt uboczny hodowli niosek. Dzisiaj w USA tygodniowo ubija si sto dwa miliony brojlerw, nazywanych drobiem misnym, wyhodowanych w wysoce zautomatyzowanych, podobnych do fabryk zakadach drobiarskich, nalecych do wielkich korporacji kontrolujcych produkcj. Osiem z tych firm odpowiada za mier ponad poowy z 5,3 miliarda ptakw zabijanych co roku w tym kraju.3 Przeomowym momentem przemiany kur z ptactwa domowego w produkt przemysowy byo zamknicie ich na stae w budynkach. Producent brojlerw bierze z wylgarni adunek dziesiciu lub pidziesiciu tysicy jednodniowych pisklt i umieszcza je w dugim budynku bez okien - zwykle na pododze, chocia czasami, chcc zmieci jak najwicej, wykorzystuje kondygnacje klatek. Aby ptaki szybciej rosy, zuywajc jednoczenie mniej poywienia, kady czynnik rodowiskowy brojlerni jest monitorowany. Karm i wod dozuje si automatycznie z zawieszonych u sufitu karmide. Owietlenie zmienia si zgodnie z zaleceniami naukowymi: Przez pierwsze tygodnie, aby osign maksymalny przyrost masy kurczt, stosuje si wczone ca dob jaskrawe wiato; potem przyciemnia si je oraz na przemian wcza i wycza co dwie godziny, gdy sdzi si, e po drzemce brojlery bd miay wikszy apetyt; mniej wicej po szeciu tygodniach, gdy urosn na

63

tyle, e w budynku zrobi si ciasno wiato cay czas bdzie przymione. Ma to zredukowa wywoan stoczeniem agresj. Ubj brojlerw przeprowadza si, gdy maj siedem tygodni (naturalny czas ycia drobiu to okoo siedmiu lat). Pod koniec krtkiego okresu hodowli wa od czterech do piciu funtw, nadal jednak na kadego z nich przypada tylko p stopy kwadratowej powierzchni, czyli mniej ni standardowa kartka papieru maszynowego. (W systemie metrycznym: 450 cm2 na kurczaka o wadze ponad dwu kilogramw.) W takich warunkach i przy normalnym owietleniu stres, bdcy wynikiem stoczenia i niemonoci wyadowania energii, wywouje walki, w ktrych ptaki wydziobuj sobie pira, a nawet zabijaj si i zjadaj. Zauwaono, e przymione owietlenie zmniejsza czstotliwo takich zachowa; dlatego swoje ostatnie tygodnie kurczaki spdzaj w niemal zupenych ciemnociach. Wydziobywanie upierzenia i kanibalizm w jzyku hodowcw nazywa si nawykami. Nie s to nawyki wrodzone, lecz konsekwencja stresu i toku, w jakim yj brojlery. Drb to zwierzta wybitnie spoeczne, ktre w tradycyjnej hodowli tworz hierarchi, czasami zwan kolejnoci dziobania. Zawsze, nie tylko przy pojemniku z karm, ale take w innych sytuacjach, ptak niszy rang ustpuje wyszemu. Zanim hierarchia zostanie ustalona, zwykle dochodzi do kilku konfrontacji, na og jest to jednak tylko demonstracja siy. W czasach gdy stada drobiu byy jeszcze mae, Konrad Lorenz, sawny obserwator zachowa zwierzt, pisa: Czy wic zwierzta rozpoznaj si? Na pewno. (...) Kady hodowca drobiu wie (...), e istnieje cile okrelony porzdek i kady ptak boi si wyszych od siebie rang. Po kilku nieporozumieniach, ktre wcale nie musz koczy si walk, wie, ktrych si ba, a ktre maj czu przed nim respekt. Nie tylko sia fizyczna, ale rwnie osobista odwaga, energia, a nawet pewno siebie decyduj o utrzymaniu kolejnoci dziobania.4 Inne badania wykazay, e stabilny porzdek spoeczny, w ktrym kady ptak zna swoje miejsce, moe istnie w stadzie nie przekraczajcym dziewidziesiciu sztuk; ale osiemdziesit tysicy kurczakw stoczonych w jednym budynku to co zupenie innego. Nie mogc ustali hierarchii, czsto ze sob walcz. Powodem jest nie tylko niemono rozpoznawania si w tak licznym stadzie, ale przede wszystkim skrajny tok, ktry - podobnie jak u innych zwierzt i u ludzi - wywouje u nich podranienie i pobudzenie. Hodowcy ju od dawna to wiedz. W intensywnej hodowli przemysowej wyskubywanie pir i kanibalizm szybko staj si silnymi nawykami. Oznaczaj nisz wydajno i mniejszy zysk. Ptaki z nudw wydziobuj pira innym. (...) Bezczynno i nuda predysponuj do nawykw, nakada si na to jeszcze ciasnota, duchota i przegrzanie.5 Hodowca musi ukrci nawyki, gdy traci przez nie pienidze; ale chocia wie, e ich gwn przyczyn jest ciasnota, nie robi niczego, by j zlikwidowa; ze wzgldu na panujc w brany konkurencj, oznaczaoby to bowiem strat mary zysku. Koszty budynku, paliwa do jego ogrzewania i wentylacji, sprztu do automatycznego karmienia oraz pracy pozostan te same, ale jeli w brojlerni bdzie mniej ptakw, dochd bdzie mniejszy. Hodowca skupia wic swoje wysiki na zwalczaniu skutkw stresu, przez ktry ponosi straty. Nienaturalny sposb hodowli wywouje u drobiu nawyki; aby je opanowa, jej nienaturalno trzeba jeszcze zwikszy. Jedn z metod jest wanie przyciemnienie owietlenia. Bardziej drastyczn, cho powszechnie stosowan, jest obcinanie dzioba (debeaking). Pierwszy raz zastosowano j w San Diego w latach czterdziestych, uywajc lampy lutowniczej. Hodowca spala grn cz dzioba kurczt, tak by nie mogy wydziobywa sobie pir. Wkrtce prymitywne narzdzie zastpia zmodyfikowana kolba lutownicza, dzisiaj za najchtniej stosuje si urzdzenie z gorcym ostrzem, przypominajce gilotyn. Dzib pisklcia wkada si pod nie, a ostrze odcina jego koniec. Czynno t wykonuje si bardzo szybko, przycinajc pitnacie dziobw na minut. W popiechu nie dba si o utrzymanie staej temperatury i o ostro noa, cicia s wic krzywe i wywouj powane urazy u ptakw: Zbyt gorce ostrze wywouje pcherze w jamie ustnej. Zimne lub tpe moe spowodowa, e u kurczt powstanie misista bulwiasta narol na kocu uchwy. Jest to tkanka bardzo wraliwa.6

64

Joseph Mauldin, specjalista z Uniwersytetu Georgii, podczas konferencji na temat zdrowia drobiu przedstawi nastpujce obserwacje: Wiele przypadkw oparze nozdrzy i powanych uszkodze to skutek niewaciwego postpowania; bez wtpienia powoduj one ostry i przewleky bl, zmieniaj zachowania ywieniowe i wspczynniki produkcyjne. Oceniaem jako przycinania dziobw w prywatnych firmach brojlerskich i stwierdziem, e wikszo zadowala si osigniciem 70 procent poprawnych przyci. (...) Dzioby ptakw przycinaj pracownicy opacani raczej za wydajno ni za jako.7 Nawet kiedy czynno ta jest wykonana poprawnie, bdem byoby sdzi, e jest bezbolesna, jak przycinanie paznokci. Kilka lat temu brytyjska rzdowa komisja ekspertw pod przewodnictwem zoologa, profesora F. W. Rogersa Brambella, stwierdzia: Midzy rogiem a koci wystpuje cienka warstwa bardzo wraliwej tkanki cznej, przypominajca macierz paznokcia ludzkiego. Gorcy n stosowany do przycinania dzioba narusza t zoon struktur rogu, koci i wraliwej tkanki, powodujc dotkliwy bl.8 Okaleczenie to ma ponadto dugotrwae konsekwencje: kurczta, ktrym przycito dzib, jedz mniej i przez kilka tygodni trac na wadze9, prawdopodobnie dlatego, e zraniony dzib nadal sprawia im bl. J. Breward i M. J. Gentle, badacze z British Agricultural and Food Reasearch Councils Poultry Research Centre badali kikut dzioba okaleczonych tak kur i stwierdzili, e zniszczone nerwy odrastaj i plczc si, tworz kb wkien nerwowych, zwany nerwiakiem. Wiadomo, e u ludzi, ktrym amputowano koczyn, nerwiaki powoduj zarwno ostry, jak przewleky bl. Breward i Gentle s zdania, e podobnie mog zachowywa si nerwiaki powstae po amputacji dzioba.10 Gentle, z ostronoci, jakiej mona spodziewa si po naukowcu-drobiarzu publikujcym w czasopimie naukowym, zauwaa rwnie: Podsumowujc, trzeba uczciwie przyzna, e nie wiemy, jak wielkiego dyskomfortu lub blu dowiadczaj ptaki, ktrym przycito dzib, ale we wraliwym spoeczestwie wtpliwoci powinno si liczy na ich korzy. Waciwa hodowla ma zatem zasadnicze znaczenie dla przeciwdziaania kanibalizmowi i wydziobywaniu upierzenia, a kiedy nie mona odpowiednio sterowa owietleniem, nie pozostaje nic innego jak hodowanie ptakw nie wykazujcych takich niszczycielskich skonnoci.11 Jest jednak rwnie inne rozwizanie. Przycicie dzioba, rutynowo wykonywane przez wikszo producentw w obawie przed kanibalizmem, znacznie zmniejsza obraenia, jakie kurczta mog sobie nawzajem zada. Ale oczywicie nie zmniejsza stresu i toku, ktre s powodem tego nienaturalnego zachowania. Dawniejsi hodowcy, ktrzy na duej przestrzeni trzymali niewielkie stado ptactwa, nie musieli przycina im dziobw. Kiedy kurczaki byy jednostkami; jeli ktry atakowa inne (co mogo si zdarzy, chocia nie byo czste), usuwano go ze stada. Choremu lub zranionemu mona byo pomc lub, gdy to byo konieczne, szybko go zabi. Obecnie jeden czowiek dozoruje dziesitki tysicy ptakw. Minister rolnictwa Stanw Zjednoczonych z entuzjazmem odnotowa fakt, e jedna osoba moe zajmowa si 60-75 tysicami kurczakw.12 W Poultry World niedawno ukaza si obszerny reporta o brojlerni Davida Derehama, ktry sam jeden dba o 88 tysicy zgromadzonych pod jednym dachem brojlerw, a na dodatek uprawia szedziesit akrw pola!13 Dba nie znaczy jednak to, co kiedy: gdyby hodowca powica kademu ptakowi tylko sekund dziennie, przegld 88 tysicy zajby mu ponad dwadziecia cztery godziny, do czego dochodz jeszcze inne codzienne obowizki, a ponadto uprawy. Poza tym brojlernia jest bardzo sabo owietlona, co rwnie utrudnia inspekcj. Wspczesny hodowca drobiu ogranicza si do usuwania martwych sztuk. Taniej jest straci kilka ptakw ni paci dodatkowo za nadzr nad ich zdrowiem. Brojlernie to sztucznie wentylowane budynki o litych cianach bez okien, co umoliwia skuteczne sterowanie owietleniem i temperatur (na og maj one ogrzewanie, ale rzadko chodzenie). A do chwili zabrania na ubj kurczaki nie widz wiata dziennego, oddychaj za powietrzem cikim od amoniaku, wydzielanego przez ich wasne odchody. Zwykle wentylacja wystarcza, by utrzyma je przy yciu, lecz gdyby zawioda, wszystkie by si udusiy. A poniewa producent brojlerw nie zawsze dysponuje awaryjnym rdem zasilania, katastrof moe by nawet tak banalne zdarzenie, jak przerwa w dostawie prdu.

65

Ptaki mog udusi si w brojlerni rwnie w wyniku zadeptania (piling). Stale trzymane w zamkniciu, staj si nerwowe i pobudzone. Nieprzyzwyczajone do jaskrawego wiata, gonego haasu lub innych silnych bodcw, mog pod ich wypywem wpa w panik i ucieka w rg budynku. Rozpaczliwie poszukujc schronienia, bd depta po sobie i - jak opisuje to jeden z hodowcw - zbija si w aosny stos cia w rogu brojlerni.14 Jeli nawet unikn tych niebezpieczestw, mog pa ofiar jednej z licznych chorb szerzcych si w brojlerniach. Now i wci tajemnicz przyczyn zgonw jest zespl nagej mierci lub ADS (acute death syndrome), prawdopodobnie wynik nienaturalnych warunkw hodowli przemysowej. Stwierdzono, e zabija przecitnie dwa procent brojlerw ze stad w Kanadzie i Australii, a zapewne liczba ta jest podobna we wszystkich krajach, w ktrych prowadzi si tak hodowl.15 ADS ma nastpujcy przebieg: mier kurczakw poprzedza naga utrata rwnowagi, gwatowne trzepotanie skrzydami i silne skurcze mini. (...) Zaobserwowano, e w pierwszym stadium zaburze rwnowagi ptaki chwiej do przodu i do tyu, a podczas gwatownego machania skrzydami mog przewrci si na grzbiet lub na mostek.16 adne z bada nie wyjania zadowalajco, dlaczego stan tych pozornie zdrowych kurczakw nagle si zaamuje, prowadzc do mierci, ale specjalista brytyjskiego Ministerstwa Rolnictwa wie to z zasadniczym celem caego przemysu drobiarskiego - ich szybkim wzrostem: Umieralno brojlerw wzrasta i mona si zastanawia, czy nie jest to porednio zwizane z wielkim postpem genetycznym i zmian pasz. Krtko mwic, moemy podejrzewa, e brojlery rosn zbyt szybko - w cigu siedmiu tygodni zwikszajc wag od pidziesiciu do szedziesiciu razy. Padnicie, czyli naga mier dobrze rozwijajcych si modych brojlerw (gwnie samcw), take moe wiza si z tym przesilonym wzrostem.17 Szybkie tempo wzrostu powoduje rwnie kalectwa i deformacje, ktre zmuszaj producentw do wybicia dodatkowo od jednego do dwu procent brojlerw - a poniewa likwidowane s tylko powane przypadki, liczba zdeformowanych ptakw jest na pewno duo wiksza.18 Naukowcy badajcy pewn posta kalectwa u ptakw stwierdzaj: Uwaamy, e ptaki hoduje si w kierunku tak szybkiego przyrostu masy, e s na granicy strukturalnego zaamania.19 Ju samo powietrze, ktrym musz oddycha, jest zagroeniem dla ich zdrowia. Podczas tych siedmiu lub omiu tygodni, gdy s zamknite w brojlerni, nie prbuje si nawet wymienia podciki czy uprzta odchodw. Mimo sztucznej wentylacji powietrze jest wic przesycone amoniakiem, kurzem i drobnoustrojami. Badania wykazay - jak zreszt mona si byo spodziewa - e kurz, amoniak i bakterie niszcz ptasie puca.20 Instytut Medycyny Spoecznej Uniwersytetu w Melbourne w Australii przeprowadzi badania nad ryzykiem zdrowotnym dla przebywajcych w tej atmosferze pracownikw brojlerni. U ponad siedemdziesiciu procent stwierdzono zapalenie spojwek, stay kaszel u prawie trzydziestu procent, a u pitnastu procent - astm i przewleke zapalenie oskrzeli. Naukowcy zalecili wic, by jak najkrcej przebywali w budynkach hodowlanych i nosili w nich maski. Nie wspominaj jednak nic o maskach dla kurczakw.21 Ptaki, ktre musz sta i przysiada na gnijcej, brudnej i przesyconej amoniakiem podcice cierpi rwnie na owrzodzenie stp, zapalenie stawu skokowego i pcherze odleynowe na klatce piersiowej. Elementy drobiowe to czsto kawaki ptakw, ktrych cia, ze wzgldu na te urazy, nie mona sprzeda w caoci. W kadym razie uszkodzenia stp nie s problemem dla przemysu drobiarskiego, gdy po uboju nogi i tak si ucina. Pierwszy a zarazem ostatni kontakt ze wiatem dziennym nie jest wcale mniej stresujcy ni ycie w dugim, zatoczonym, zakurzonym i mierdzcym amoniakiem budynku bez okien. Drzwi nagle zostaj otwarte i ptaki, przyzwyczajone do pmroku, s chwytane za nogi, niesione gow w d i upychane w klatkach umieszczanych jedna na drugiej w ciarwce. Potem przewozi si je do przetwrni, gdzie maj zosta zabite, oczyszczone i przeobraone w estetyczne plastikowe pakiety. W przetwrni nawet przez kilka godzin czekaj na swoj kolej, bez pokarmu i wody, w stosach klatek zdjtych z ciarwki. Na koniec zostaj wycignite z klatek i powieszone gow w d na tamie Przenonika dowocej je pod n, ktry pooy kres ich niewesoej egzystencji.

66

Pas transmisyjny w przetwrni dowocy ywy drb na miejsce uboju (fot. J. Mason i J. A. Keller, z ksiki Animal Factories)

Oskubane i opakowane ciaa kurczt zostan nastpnie sprzedane milionom rodzin, ktre bd ogryza ich koci, nawet przez chwil nie zastanawiajc si nad tym, e jedz martwe ciao ywego kiedy stworzenia, nie pytajc te, co z nim zrobiono, by mona je byo kupi i zje. Gdyby jednak przerwali jedzenie, by zada sobie to pytanie, gdzie mogliby znale odpowied? Jeli poszukaj informacji u potentata drobiarskiego Franka Perdue, czwartego co do wielkoci producenta brojlerw w Stanach Zjednoczonych - ale na pewno pierwszego, jeli chodzi o autoreklam - dowiedz si, e kurczta w jego gospodarstwie byy rozpieszczane i wiody aksamitne ycie22. Skd zwyky czowiek ma wiedzie, e Perdue trzyma kurczaki w stupidziesiciojardowych budynkach na 27 tysicy sztuk? Skd ma wiedzie, e w jego systemie masowej produkcji ubija si 6,8 milionw ptakw tygodniowo i e - jak wielu producentw brojlerw - odcina im wczeniej dzioby, by zapobiec kanibalizmowi, do ktrego doprowadza stres ycia we wspczesnej fabryce drobiu?23 Perdue lansuje pewien dobrze znany mit: korzyci ekonomiczne hodowcy id w parze z dobrem jego ptakw lub innych zwierzt. Apologeci hodowli przemysowej czsto twierdz, e gdyby zwierzta nie byy szczliwe, nie rozwijayby si, a produkcja nie byaby opacalna. Sam przemys brojlerski zadaje jawny kam temu naiwnemu mitowi. Opublikowany w Poultry Science artyku dowodzi, e korzystne mogoby by ograniczenie powierzchni przypadajcej na jednego ptaka do 372 cm2 (to o 20 procent mniej ni standard w tej brany), choby nawet oznaczao umieralno 6,4 procent drobiu (wicej ni przy mniejszym zagszczeniu), ich niedowag i czste wystpowanie pcherzy odleynowych na klatce piersiowej. Autorzy wskazuj, e dla dochodowoci przemysu drobiarskiego podstawowe znaczenie ma nie zysk na jednego ptaka, ale zysk z sektora jako caoci. redni zysk pieniny na ptaka zmniejsza si (...) gdy zagszczenie hodowli wzrasta. Gdy jednak oblicza zysk na jednostk powierzchni, jest odwrotnie: wzrasta ze wzrostem zagszczenia hodowli. Mimo i testowano skrajnie wysokie zagszczenia, nie stwierdzono wartoci, przy ktrej nastpuje spadek zysku, i to pomimo zmniejszenia szybkoci ronicia drobiu.24 Czytelnika, ktry przeczyta ten fragment i zastanawia si, czy nie kupi indyka zamiast kurczaka, naley przestrzec, e gwne danie rodzinnego obiadu w wito Dzikczynienia hoduje si tymi samymi metodami co brojlery i e rwnie przycina mu si dzib. Turkey World podaje, e w ostatnich kilku latach nastpia prawdziwa eksplozja produkcji indyka, ktra, jak si naley spodziewa, bdzie trwaa nadal. Hodowcy indykw na skal przemysow zarobili w roku 1985 dwa miliardy dolarw i wyhodowali 207 milionw sztuk, z czego 80 procent przypada na wacicieli dwudziestu najwikszych firm. Indyki, zanim spotka je koniec, spdzaj w warunkach intensywnej hodowli od trzynastu do dwudziestu czterech tygodni, ponad dwa razy duej ni kurczaki.25

67

Kura - napisa kiedy Samuel Butler - to tylko sposb, w jaki jedno jajko robi inne jajko. Butler pewnie tylko chcia by dowcipny; ale kiedy Fred C. Haley, prezes firmy drobiarskiej z Georgii, w ktrego rkach jest ycie dwustu dwudziestu piciu tysicy niosek, nazywa je maszynami do produkcji jajek, jego sowa znacz duo wicej. Manifestujc postaw czowieka interesu, Haley dodaje: Celem produkcji jajek jest zarabianie pienidzy. Zapominajc o tym, zapominamy o wszystkim.26 Nie mona uzna takiego podejcia za typowo amerykaskie. Brytyjski magazyn drobiarski mwi czytelnikom: Wspczesna nioska nie jest niczym innym, jak bardzo wydajn maszyn, ktra przetwarza prymitywny materia - karm - w produkt finalny, jajko. Pomijajc oczywicie warunki jej utrzymania.27 Pogld, e nioska jest wydajnym sposobem przerobu karmy na jajka, cieszy si popularnoci w czasopismach przemysu drobiarskiego, zwaszcza w reklamach. Jak mona si spodziewa, nie wry on kurom nic dobrego. Chocia nioski podlegaj wielu tym samym procedurom co brojlery, istniej pewne rnice. Podobnie jak brojlerom, trzeba im przyci dzioby, by zapobiec kanibalizmowi w przegszczonej hodowli; poniewa jednak yj znacznie duej, czsto przechodz to dwukrotnie. Dick Welles, specjalista w zakresie drobiarstwa i przewodniczcy Britains National Institute of Poultry Husbandry, zaleca na przykad przycicie dzioba midzy pitym a dziesitym dniem ycia, poniewa wczesny zabieg oszczdza piskltom stresu i jest poza tym dobrym sposobem zmniejszenia wspczynnika wczesnej umieralnoci.28 Kiedy midzy dwunastym a osiemnastym tygodniem ycia kury zostaj przeniesione z budynku hodowlanego do sektora dla niosek, czsto wykonuje si go powtrnie.29 Cierpienie nioski zaczyna si bardzo wczenie. Nowo wyklute pisklta sekserka dzieli na samcw i samiczki. Samczyki nie maj wartoci handlowej i s odrzucane. Niektre firmy poddaj je zagazowaniu, ale najczciej wrzuca si je ywcem do plastikowego wora, w ktrym dusz si pod naporem cia nastpnych. Inne ywcem mielone s na karm dla swoich sistr. W samych Stanach Zjednoczonych prawie 160 milionw ptakw rocznie ginie w podobny sposb.30 Ile spotyka jaki los, nie wiadomo, gdy nie prowadzi si adnych rejestrw, a dla hodowcw wyrzucenie kogutkw jest tym samym, co dla nas wyrzucenie mieci. ycie samiczek jest wprawdzie dusze, ale to prawie adna pociecha. Mode nioski, niezdolne jeszcze do znoszenia jajek, s zwykle hodowane na otwartej przestrzeni, gdy ma to je wzmocni na tyle, by wytrzymay ycie w klatkach; nastpnie przenosi si je do budynku. Czsto jednak zaraz po urodzeniu s zamykane w klatkach, gdy na ich kondygnacjach zmieci si wicej sztuk, a wtedy utrzymanie jednej mniej kosztuje. Ma to jednak pewne wady: ptaki szybko rosn i trzeba je przenosi do wikszych klatek, co moe troch podwyszy umieralno. (...) Przenoszenie na pewno wie si z amaniem ng i siniaczeniem gw.31 Obecnie, niezalenie od stosowanej metody hodowli, wszyscy wielcy producenci jajek trzymaj swoje nioski w klatkach. (Nazywa si je czsto bateriami klatek, co nie ma nic wsplnego z elektrycznoci, lecz z faktem, e pierwotnie sowo bateria znaczyo zbir podobnych elementw wyposaenia.) Pocztkowo w kadej umieszczano tylko jednego ptaka; w ten sposb hodowca mg stwierdzi, ktre nie znosz do jajek, by zwrciy si koszty karmy, i te zabijano. Potem jednak zauwaono, e zamykajc w klatce dwie kury, mona zmieci ich w budynku wicej i zredukowa jednostkowy koszt. By to jednak tylko pierwszy krok. Teraz nie liczy si jajek. Stosuje si klatki, poniewa w ten sposb mona umieci, ogrza, wyywi i napoi wicej ptakw w jednym budynku oraz wydajniej wykorzysta sprzt mechaniczny, oszczdzajcy robocizny. Ekonomiczna konieczno utrzymania kosztw pracy na absolutnym minimum oznacza, e poszczeglnym nioskom nie powica si wicej uwagi ni brojlerom. Alan Hainsworth, waciciel fermy drobiarskiej z okolic Nowego Jorku, w wywiadzie dla lokalnej gazety powiedzia, e wystarczy mu cztery godziny pracy dziennie, by zadba o 36 tysicy niosek, a jego ona doglda 20 tysicy modych kur, co zabiera jej dziennie pitnacie minut. Sprawdza tylko automatyczne dozowniki karmy, poida i liczb ptakw padych przez noc. Taka opieka nie oznacza szczliwego stada, a wedug relacji reportera wystarczy wej do budynku dla modych kur, by rozptao si istne pandemonium. Gdakanie jest gone i intensywne, gdy 20 tysicy kur ze strachu przed ludzkim intruzem stara si wepchn do jak najdalszej czci klatki.32 Jedn z pierwszych ferm hodujcych ponad milion niosek byo Julius Goldmans Egg City, 50 mil na pnocny zachd od Los Angeles. Ju w roku 1970, gdy National Geographic Magazine publikowa

68

entuzjastyczne reportae o wzgldnie wtedy nowych metodach hodowli, przebywao tam dwa miliony kur w budynkach, w ktrych zmieszczono po dziewidziesit tysicy sztuk - po pi na klatk o wymiarach 16 na 18 cali. Ben Shames, wiceprezes Egg City, tak wyjania reporterowi metody hodowli tak ogromnej liczby ptakw: Oceniamy spoycie paszy i produkcj jajek w dwu spord stu dziesiciu rzdw klatek w kadym budynku. Kiedy produkcja staje si nieopacalna, wszystkie dziewidziesit tysicy ptakw sprzedajemy producentom zup. Nie opaca si sprawdza, jakie wyniki ma kady rzd klatek, a tym bardziej poszczeglne sztuki; przy dwu milionach konieczne jest stosowanie prb statystycznych.33 W wikszoci ferm klatki umieszczone s w rzdach, a poywienie i woda spywaj rynienkami napenianymi automatycznie z centralnego zbiornika. Klatki maj pochylone druciane podogi. Nachylenie wynosi zwykle jedn pit i utrudnia ptakom wygodne stanicie, ale dziki niemu jajka staczaj si do przodu klatki, skd atwo je zebra rcznie, lub - w fermach bardziej nowoczesnych - spadaj na tam przenonika, ktry przekazuje je do dziau paczkowania. Druciany spd klatek rwnie ma uzasadnienie praktyczne. Przepuszcza odchody, ktre spadaj na podog, gdzie gromadz si nawet wiele miesicy, a potem zostaj w prosty sposb usunite. (Jedni producenci usuwaj je czciej, inni rzadziej.) Pazury kur nie s jednak dostosowane do ycia na kracie i - jeli kto w ogle zada sobie ten trud - czsto stwierdzi mona ich uszkodzenia. Brak staego podoa, na ktrym by si cieray, sprawia, e rosn bardzo dugie i na stae wizn w kracie. Byy przewodniczcy jednej z organizacji drobiarskich tak o tym mwi w czasopimie fachowym: Odkrylimy, e kurczaki dosownie wrastaj w klatk. Ich palce wpadaj w krat prtw i nie mog si uwolni. Z czasem obrastaj wok prta. Na szczcie ptaki zostaj uwizione blisko przedniej strony klatki, maj wic atwy dostp do wody i poywienia.34 Zobaczmy rwnie, jak przestrze yciow maj kury nioski w klatkach. Okruciestwu wobec ptakw ma zapobiega przyjta w roku 1954 w Wielkiej Brytanii Ustawa o ochronie ptakw (Protection of Birds Act). Artyku 8, ustp 1, stwierdza: Kto hoduje lub zamyka jakiegokolwiek ptaka w klatce lub dowolnym innym pomieszczeniu niedostatecznie wysokim, dugim lub szerokim na to, by ptak mg swobodnie rozpostrze skrzyda, popenia przestpstwo w rozumieniu niniejszej ustawy i podlega specjalnej karze. Zamykanie ptaka w klatce zawsze jest czym wtpliwym, ale zasada, e powinna by wystarczajco dua, by mg rozpostrze skrzyda, to absolutne minimum, chronice przed uwizieniem go w warunkach nie pozwalajcych na zaspokojenie nawet najbardziej podstawowych instynktw. Czy mamy wic sdzi, e w Wielkiej Brytanii klatki dla drobiu musz by przynajmniej na tyle due, by ptaki miay niezbdn swobod ruchw? Nie: cytowany powyej ustp opatrzony jest bowiem krtk, ale istotn klauzul: Ustp ten nie stosuje si do drobiarstwa. To zdumiewajce zastrzeenie pokazuje, jak si maj upodobania odka w porwnaniu z si wspczucia, nawet w kraju, ktry uchodzi za przyjazny zwierztom. Nie ma w naturze ptakw, ktre nazywamy drobiem, niczego, co zmniejszaoby ich pragnienie rozpostarcia skrzyde, mona wic sdzi, e czonkowie brytyjskiego parlamentu s przeciwni okruciestwom z wyjtkiem tych, ktrym zawdziczaj swe niadania. Bardzo podobnie jest w Stanach Zjednoczonych. Ustawa o ochronie zwierzt z roku 1970 z pniejszymi poprawkami ustalia taki standard wielkoci klatek, by kademu ptakowi zagwarantowa do miejsca dla zachowania waciwej postawy ciaa, swoistych relacji spoecznych i odpowiedniej swobody ruchu. Obowizuje ona ogrody zoologiczne, cyrki, hurtownie zoologiczne i laboratoria, ale nie chroni zwierzt hodowanych w celach ywnociowych.35 Jak wielko zgodn z tym minimalnym standardem miayby klatki dla niosek? Aby odpowiedzie na to pytanie, wystarczy zna redni rozpito skrzyde najbardziej popularnej rasy kur: to okoo trzydziestu cali. Klatki maj wprawdzie rne wymiary, ale, jak informuje Poultry Tribune,

69

typowa klatka ma 12 na 20 cali; zamyka si w niej od jednej do piciu niosek. Zalenie wic od ich liczby, na jedn przypada od 240 do 48 cali kwadratowych. Mona zauway tendencj do nadmiernego zatoczenia klatek w celu obnienia kosztw sprztu i utrzymania budynku w przeliczeniu na jednego ptaka.36 Klatka tej wielkoci jest za maa nawet na to, by jeden ptak mg w niej rozpostrze skrzyda, nie mwic ju o piciu, a - jak wskazuje ostatnia linijka cytowanego artykuu - wanie cztery lub pi to norma w hodowli przemysowej. Od czasu pierwszego wydania tej ksiki zespoy naukowe i komisje rzdowe wielokrotnie baday warunki ycia kur w intensywnej hodowli. W roku 1981 Komisja Rolnictwa Izby Gmin wydaa raport dotyczcy warunkw ycia zwierzt, w ktrym stwierdzia: Widzielimy baterie klatek stosowane w instytucjach dowiadczalnych i firmach komercyjnych, i bardzo nam si nie podobay. Zalecia rzdowi podjcie dziaa zmierzajcych do wyeliminowania tego typu klatek w cigu piciu lat.37 Jeszcze bardziej wymowne s wyniki bada przeprowadzonych w Houghton Poultry Research Station w Wielkiej Brytanii, ktre miay okreli, jaka powierzchnia jest niezbdna, by kury mogy wykonywa rne czynnoci yciowe. Wykazay one, e typowa kura siedzc zajmuje zwykle 637 cm2 powierzchni, ale by mc si bez trudu odwrci, potrzebuje w pojedynczej klatce 1681 cm2. Klatka na pi sztuk powinna by na tyle dua, by wszystkie mogy zmieci si w jej przedniej czci, to znaczy powinna mie przynajmniej 106,5 cm dugoci i 41 cm szerokoci (okoo na 16 cali), co daje 873 cm2 powierzchni na ptaka.38 Jeli natomiast zamkn je w typowej klatce o wymiarach 12 na 20 cali, o ktrej pisze Poultry Tribune, to na kadego z nich przypada 48 cali, czyli 300 cm2; a jeli w klatce s cztery ptaki, to 375 cm2. Co prawda rzd brytyjski nie podj adnych dziaa, aby odpowiedzie na zalecenie Komisji, ale postulowana zmiana jest moliwa. W 1981 roku Szwajcaria rozpocza dziesicioletni okres wycofywania baterii klatek, nakadajc te od roku 1987 obowizek zapewnienia ptakom przynajmniej 500 cm2 powierzchni; od 1 stycznia 1992 roku zabronione bd klatki tradycyjne, a nioski bd musiay mie dostp do osonitych, mikko wycieanych gniazd.39 W Holandii typowe baterie klatek zostan zakazane od 1994 roku, a minimaln powierzchni dla kury ustalono na 1000 cm2; kura musi mie take dostp do miejsc, gdzie moe budowa gniazda i grzeba w ziemi. Jeszcze dalej idzie przyjte w lipcu 1988 roku prawo szwedzkie, nakazujce, by w cigu nastpnych dziesiciu lat zlikwidowano klatki dla kur; stwierdza ono rwnie, e krowy, winie i zwierzta futerkowe musz by hodowane w warunkach moliwie najbardziej odpowiadajcych ich rodowisku naturalnemu.40 Reszta Europy nadal dyskutuje o przyszoci baterii klatek. W roku 1986 ministrowie rolnictwa pastw Wsplnoty Europejskiej ustalili, e minimalna powierzchnia dla nioski ma wynosi 450 cm2. Zdecydowano jednak, e do roku 1994 nie bdzie to wymg prawny. Dr Mandy Hill, wicedyrektor eksperymentalnej fermy Gleadthorpe brytyjskiego Ministerstwa Rolnictwa szacuje, e w Wielkiej Brytanii trzeba bdzie zmieni pomieszczenia dla 6,5 miliona ptakw, co dowodzi, jak wielka ich liczba jest obecnie pozbawiona nawet tak miesznie malej powierzchni yciowej.41 Ale poniewa cae brytyjskie stado niosek liczy 50 milionw, z czego 90 procent trzymane jest w klatkach, okazuje si, e nowe minimum jedynie usankcjonuje wielkie przegszczenie, ktre jest norm w wikszoci ferm jajczarskich. Dostosowa bdzie si musiaa jedynie ta mniejszo, ktra teraz upycha ptaki jeszcze gciej. Tymczasem w roku 1987 Parlament Europejski zaleci krajom Wsplnoty wycofanie baterii klatek w cigu najbliszych dziesiciu lat.42 Poniewa jednak ma on rol jedynie doradcz, ci Europejczycy, ktrzy niecierpliwie oczekuj ich likwidacji, nie maj na razie powodw do radoci. W przeciwiestwie do Europy Stany Zjednoczone nawet nie zaczy zajmowa si tym problemem. Przyjte we Wsplnocie Europejskiej minimum to 450 cm2, co odpowiada 70 calom kwadratowym na kur, natomiast amerykaska organizacja United Egg Producers uznaa za standard 48 cali kwadratowych.43 Ale w rzeczywistoci ptakom zostawia si jeszcze mniej miejsca. Na fermie Hainswortha w Mt. Morris w stanie Nowy Jork upycha si po cztery kury w klatkach 12 na 12 cali - co oznacza 36 cali kwadratowych na jedn. A niekiedy nawet po pi, kiedy Hainsworth ma wicej ptakw ni miejsca44, dodaje reporterka. Jednak w gruncie rzeczy, pki kto tego nie sprawdzi, nie wiadomo - niezalenie od tego, jakie byyby oficjalne czy poficjalne zalecenia - ile ptakw wsadza si do jednej klatki. W Australii rzdowy Code of Practice zaleca, by w klatce o wymiarach 18 na 18 cali byo nie wicej ni cztery kury, ale w roku 1988 niespodziewana inspekcja na jednej z ferm w prowincji Victoria znalaza jedn klatk tej wielkoci, w ktrej upakowano siedem ptakw, i wiele

70

innych, w ktrych byo po pi lub sze. Departament Rolnictwa prowincji odmwi jednak wytoczenia sprawy drobiarzowi.45 Siedem ptakw w osiemnastocalowej klatce to tylko 289 centymetrw (46 cali) kwadratowych na kadego. Przy takim zagszczeniu powierzchnia standardowego arkusza papieru maszynowego to przestrze yciowa dwu kur, ktre niemal siedz sobie na gowie.

Zblienie baterii klatek na fermie drobiu w Somerset w australijskiej prowincji Victoria. W tej klatce o wymiarach 18x18 cali zamknito siedem kur (fot. P. Mark)

Takie warunki, typowe dla wspczesnych ferm jajczarskich w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, a waciwie w kadym kraju rozwinitym, z wyjtkiem od niedawna Szwajcarii, Holandii i Szwecji, uniemoliwiaj ptakom zaspokojenie jakichkolwiek naturalnych instynktw. Kury nie mog spacerowa, grzeba w ziemi, kpa si w piasku, budowa gniazd ani nawet rozpociera skrzyde. Nie s czci stada. Nie mog schodzi sobie z drogi, sabsze naraone s wic na ataki silniejszych, ju i tak doprowadzonych do szau nienaturalnymi warunkami ycia. Skutkiem ogromnego przepenienia jest stan, ktry naukowcy nazywaj stresem; przypomina on stres u czowieka w wielkim toku, w zamkniciu oraz pozbawionego elementarnej aktywnoci. Wiemy, e u brojlerw stres wywouje agresywne dziobanie i kanibalizm. U niosek przez duszy czas trzymanych w takiej hodowli Roy Bedichek, przyrodnik teksaski, zauway inne objawy: Przyjrzaem si uwanie ptakom hodowanym w ten sposb i wyday mi si nieszczliwe. (...) Zamknite w bateriach klatek prawie oszalay w tym okresie swego ycia, gdy w warunkach naturalnych zyskiwayby ju samodzielno i cigay w trawie polnego konika. By to dosownie kurzy dom wariatw.46 Haas to nastpny objaw stresu. Grzebica w ziemi kura na og zachowuje si cicho, czasem tylko sobie gdaknie. Kury w klatkach s na og bardzo haaliwe. Cytowaem wczeniej reportera, ktry drobiarni modych niosek na fermie Hainswortha nazwa istnym pandemonium. A oto jego opis sektora dla niosek:

71

Ptaki w kurniku zachowuj si histerycznie. Uderza to nawet wtedy, gdy zna si harmider w budynku modych kur. Nioski skrzecz, gdacz i kwocz, gramolc si jedna przez drug, aby dziobn z podajnika dozowane automatycznie ziarno lub yk wody. Tak wanie upywa ich krtkie ycie powicone bezustannej produkcji.47 Nastpnym rdem stresu jest niemono zbudowania gniazda, w ktrym mona by zoy jajko. Konrad Lorenz opisa skadanie jajek jako najgorsz tortur, jak przechodz kury zamknite w bateriach klatek: Dla kogo, kto wie co nieco o zwierztach, prawdziwie rozdzierajcy widok stanowi kury, ktre, daremnie szukajc ukrycia, staraj si wpezn pod swoje wsp towarzyszki niedoli. W tych warunkach na pewno powstrzymuj zoenie jajka tak dugo, jak tylko mog. Ich instynktowny opr przed skadaniem jajek wrd tumu innych kur jest na pewno rwnie silny, jak niech cywilizowanego czowieka do publicznej defekacji.48 Pogld Lorenza zosta potwierdzony przez eksperyment, w ktrym nioskom pozwalano dosta si do gniazda, jeli uporay si z coraz trudniejszymi przeszkodami. O tym, jak silna bya ich potrzeba, by zoy jajko w gniedzie, wiadczy fakt, e staray si do niego dosta rwnie uporczywie, jak do jedzenia po dwudziestoczterogodzinnym godowaniu.49 By moe ewolucja wytworzya w nich instynkt skadania jajka na osobnoci dlatego, e w trakcie tego procesu okolica otworu stekowego zaczerwienia si i wilgotnieje, a inne ptaki, zauwaywszy to, mog j podzioba. Jeli doprowadzi to do krwawienia, wzbudzi ono dalsze dziobanie, Co moe skoczy si kanibalizmem. Inne obserwacje wiadcz, e kury nigdy nie trac instynktu gniazdowania. Kilkoro moich przyjaci zaopiekowao si nioskami, u ktrych koczy si okres wydajnoci i ktre miano posa na ubj. Kiedy wypuszczono je na podwrze i dano troch somy, zaczy natychmiast budowa gniazda, mimo i ponad rok spdziy w nagiej metalowej klatce. W Szwajcarii prawo bdzie od koca 1991 roku wymaga, aby nioski miay gniazda - osonite, zaciemnione, o mikkim podou lub podcice. Naukowcy szwajcarscy zbadali nawet, jak podcik kury najbardziej lubi; okazao si, e i te hodowane w klatkach, i te, ktrym ju wczeniej zapewniano podcik, preferuj plewy owsiane lub som pszeniczn; kiedy miay moliwo wyboru, skaday jajka tylko na niej, a nie na drucianej pododze czy nawet na sztucznej trawie. Znamienne, e w badaniach tych stwierdzono rwnie, i kury, ktrym ju wczeniej dawano podcik, majc udostpnione gniazdo, spdzay w nim przecitnie 45 minut, natomiast a 87 procent kur hodowanych w nagich klatkach przebywao w nim duej - tak wydaway si zachwycone niezwykym komfortem!50 Podobne spostrzeenia dotycz innych podstawowych instynktw, ktrych zrealizowanie jest w klatkach niemoliwe. Dwaj naukowcy obserwowali kury wypuszczone z klatek, w ktrych spdziy pierwsze p roku swojego ycia, i stwierdzili, e przez dziesi minut po oswobodzeniu poowa z nich machaa skrzydami co, czego wczeniej waciwie nie mogy robi.51 To samo zauwaono w wypadku innej instynktowej aktywnoci - kpieli piaskowej, niezbdnej, jak wykazano, dla utrzymania odpowiedniego stanu upierzenia.52 Kura podwrzowa znajduje odpowiednie miejsce na miakiej ziemi i wygrzebuje w niej doek, obsypujc sobie pira, a nastpnie energicznie otrzepuje si z kurzu. Jeden z badaczy zauway, e brzuch ptakw zamknitych w drucianych klatkach jest ogoocony z pir, i wysun przypuszczenie, e powodem moe by brak warunkw odpowiednich do kpieli piaskowej, gdy ptaki, jak wiadomo, prbuj j wykonywa rwnie na drucianej pododze.53 Zaobserwowano te, e trzymane w metalowych klatkach kury ponawiay zachowania odpowiadajce kpieli piaskowej czciej ni kury kpice si w piasku, cho prby te trway krcej.54 Potrzeba ta jest tak silna, e kury nadal staraj si j zaspokoi, wydzierajc sobie przy tym upierzenie z brzucha, gdy podoga jest druciana i nie ma pyu, ktrym mogyby si obsypa. Wypuszczone z klatki, bd z przyjemnoci oddawa si prawdziwej kpieli piaskowej. Wspaniale jest obserwowa, jak zmaltretowana, bojaliwa, niemal ysa kura, umieszczona w odpowiednim rodowisku, w stosunkowo krtkim czasie odzyskuje pira i swoj naturaln godno. Najlepiej poobserwowa zatoczon klatk, by zorientowa si, jak dalece i trwale wspczesne fermy jajczarskie pozbawiaj kury moliwoci zaspokajania naturalnych instynktw. Nie mog sta ani odpowiednio si usadowi. Nawet gdy jednej lub dwu uda si w miar wygodnie uoy, musz poruszy si, gdy tylko porusz si inne. To jakby obserwowa trjk osb usiujc wyspa si w jednym ku - tyle tylko, e kury na te daremne wysiki skazane s przez cay rok, a nie jedn noc. Dodatkowo rozdrania je fakt, e po

72

kilku miesicach w klatce zaczynaj traci pira wskutek ocierania si o siatk i dlatego, e inne kury stale im je wydziobuj. Potem o druty ociera si ju goa skra i po pewnym czasie trzymane w klatce ptaki nie maj prawie pir, a ich otarta skra jest zaczerwieniona i krwawica, szczeglnie wok ogona. Wydziobywanie pir u kur, podobnie jak u brojlerw, jest oznak stresu oraz, jak stwierdza jedna z cytowanych wczeniej prac, braku odpowiedniej stymulacji rodowiskowej.55 Wykazano, e w bogatszym otoczeniu, majc dostp do grzd, ciki, w ktrej mog grzeba, i do gniazd, kury rzadziej wydziobuj i mniej niszcz pira ni w typowych klatkach.56 Wydziobywanie pir staje si przyczyn dalszych obrae, jak zauway inny zesp badaczy: Do zadrapa i zranie, szczeglnie na grzbiecie (...) atwiej dochodzi wtedy, gdy skry nie chroni pira. A wic strach, utrata upierzenia i bl mog niekiedy sta si elementami tego samego syndromu.57 Poza tym w klatce zwykle jest jeden ptak - w wikszych moe by ich nawet kilka - ktry straci ju wol oporu i biernie poddaje si, popychany i deptany przez inne. W warunkach naturalnych miaby zapewne nisk pozycj w kolejnoci dziobania; ale wwczas nie byoby to tak wane. W klatce moe tylko kuli si w kcie, zwykle w najniszym miejscu pochyej podogi, gdy jego wsplokatorzy depcz po nim, sigajc po karm czy wod. Po tych wszystkich obserwacjach badania nad tym, czy ptaki wol klatki, czy wybieg, mog wydawa si zbdne, a jednak przeprowadzia je doktor Marian Dawkins z instytutu zoologii Uniwersytetu Oksfordzkiego i jej praca naukowo potwierdza to, co ju zostao powiedziane. Majc moliwo wyboru midzy klatk a wybiegiem poronitym traw, kura wybierze wybieg. Wikszo z nich woli nawet wybieg, na ktrym nie znajdzie poywienia, od klatki, w ktrej jest karma.58 Najbardziej dobitnym wiadectwem, e kura yje w nieodpowiednich warunkach, jest jej mier. Poniewa naturalna dugo ycia drobiu znacznie przekracza osiemnacie miesicy, a nawet osiga dwa lata, na ktre pozwala si nioskom, wysoki wspczynnik umieralnoci jest wskanikiem skrajnie zych warunkw. Podobnie jak ludzie w obozach koncentracyjnych, kury w najbardziej niesprzyjajcych okolicznociach bd kurczowo trzyma si ycia. A mimo to ferma jajczarska zwykle traci w cigu roku od dziesiciu do pitnastu procent niosek; wiele z nich ginie na pewno wskutek wywoanego zatoczeniem stresu oraz jego nastpstw. Oto przykad. Zdaniem dyrektora liczcej 50 tysicy niosek fermy, pooonej niedaleko Cucamonga w Kalifornii, codziennie pi do dziesiciu kur pada wskutek stresu zwizanego z zamkniciem (czyli 2-3 tysice rocznie). Ptaki te - powiedzia - nie gin na jak chorob, tylko zwyczajnie nie mog znie stresu wywoanego yciem w toku.59 Skrupulatne badania naukowcw z instytutu drobiarstwa Uniwersytetu Cornella potwierdziy wpyw zatoczenia na wzrost wspczynnika umieralnoci. W czasie krtszym ni rok umieralno niosek zamknitych po trzy w klatkach o wymiarach 12 na 18 cali wyniosa 9,6 procent, przy czterech ptakach podskoczya do 16,4 procent, a przy piciu - do 23 procent. Mimo tych danych naukowcy doradzaj hodowcom, by trzymali nioski rasy leghorn po cztery w klatkach 12 na 18 cali, gdy na zainwestowany kapita i prac przypada wtedy wiksza liczba zniesionych jajek, z nawizk rekompensujc wysze koszty - jak to okrelaj - amortyzacji ptakw.60 Uznaj nawet, e przy wysokiej cenie jajek wikszy zysk da pi niosek na klatk. Sytuacja jest analogiczna do tej, jak poznalimy w wypadku brojlerw, i rwnie dowodzi, e zwikszenie stoczenia zwierzt, mimo i powoduje mier wikszej ich liczby, i tak pozwala menederom farm osign wikszy zysk. Znoszenie jajek jest funkcj fizjologiczn (jak jajeczkowanie u kobiet), a wic kury znosz je nawet wtedy, gdy trzyma si je w warunkach, w ktrych nie mog zaspokoi podstawowych potrzeb behawioralnych. Tak yj i umieraj kury, ktre produkuj jajka. By moe wicej szczcia maj te, ktre umieraj wczeniej, gdy ich bardziej wytrzymae towarzyszki nie czeka nic wicej ni kilka dalszych miesicy niewygd i toku. Bd znosi jajka, a ich wydajno spadnie, a potem zostan wysane do ubojni i przerobione na zup lub farsz, gdy do niczego innego ju si nie nadaj. Istnieje jeszcze inna, niezbyt przyjemna, moliwo postpowania, kiedy wydajno niosek zaczyna spada. Mona j przywrci metod znan jako przymusowe przepierzanie stada. Chodzi o wywoanie u nich

73

procesu fizjologicznego, ktry w warunkach naturalnych polega na sezonowej utracie starego upierzenia i wyrastaniu nowego. Po przejciu naturalnego czy sztucznego cyklu przepierzania kury znosz wicej jajek. Spowodowanie go w sztucznym rodowisku, w ktrym nie ma sezonowych zmian temperatury i dugoci dnia, wymaga metody wstrzsowej. Najczciej polega to na nagym odciciu wody i karmy, do ktrych ptaki miay dotd swobodny dostp. I tak na przykad, jeszcze nie tak dawno brytyjskie Ministerstwo Rolnictwa w wydanej przez siebie broszurze doradzao hodowcom nastpujcy przebieg drugiego dnia przymusowego przepierzania: adnego pokarmu, wiata czy wody. Naley upewni si, e karmida s puste, wyczyci je z resztek papki, zebra jajka, potem wyczy dopyw wody i wiato, zostawiajc tak ptaki na dwadziecia cztery godziny.61 Zwykle po dwudniowej przerwie podaje si z powrotem wod, a dzie pniej karm. W cigu kilku nastpnych tygodni owietlenie wraca do normy i mona si spodziewa, e kury, ktre przeyy - niektre pady wskutek szoku - stan si na tyle wydajne, by warto je byo trzyma przez mniej wicej sze nastpnych miesicy. Dziki naciskom ugrupowa ochrony zwierzt metoda ta jest od roku 1987 w Wielkiej Brytanii zabroniona, a kury musz codziennie dostawa karm i wod. W Stanach Zjednoczonych jest tymczasem cakowicie dozwolona. Wielu hodowcw drobiu nie uwaa jej jednak za wart zachodu; kury s tanie, wol wic wymieni stado, gdy tylko stare szczyt wydajnoci bdzie miao ju za sob. Na koniec zauwamy jeszcze, e drobiarze nie pozwalaj sobie na adne sentymenty wobec kur, ktre znosz dla nich takie mnstwo jajek. W przeciwiestwie do mordercy, ktremu przed egzekucj przysuguje specjalny posiek, skazane kury mog wcale nie dosta karmy. Zabierzcie karm wyeksploatowanym kurom - radzi nagwek w Poultry Tribune, a artyku pod nim informuje hodowcw, e karma podana kurom w cigu ostatnich trzydziestu godzin przed ubojem to marnotrawstwo, gdy przetwrcy nie zapac ekstra za pokarm, ktry pozostaje w przewodzie pokarmowym.62

Najbardziej inteligentnym ze wszystkich zwierzt chtnie zjadanych na Zachodzie jest niewtpliwie winia. Jej naturalna inteligencja jest tego samego rzdu, co inteligencja psa, a moe nawet wysza; winki nadaj si na domowych ulubiecw i mona je tak uoy, by podobnie jak psy reagoway na proste komendy. Kiedy George Orwell na przywdcw Folwarku zwierzcego wybra winie, byo to uzasadnione zarwno naukowo, jak i literacko. Zastanawiajc si, czy winie hodowane s w odpowiednich warunkach, musimy pamita o ich inteligencji. Rwne wzgldy nale si oczywicie kademu czujcemu stworzeniu, niezalenie od tego, czy jest inteligentne, czy nie, ale potrzeby zwierzt o rnych zdolnociach s rne. Wszystkie wymagaj pewnej wygody fizycznej. Wiemy ju, e to minimum zostao odebrane kurom; przekonamy si, e odmawia si go rwnie winiom. Kurze oprcz odpowiednich warunkw potrzeba interakcji spoecznych waciwych normalnemu stadu; zaraz po wykluciu si moe brakowa jej ciepa i uspokajajcego kwokania matki; i - jak wykazay badania - nawet drb cierpi z powodu nudy.63 A jeli jest to prawd w stosunku do drobiu, to w jeszcze wikszym stopniu jest prawd w odniesieniu do wi. Naukowcy z Uniwersytetu Edynburskiego obserwowali winie hodowlane wypuszczone do zagrody, w ktrej stworzono im na poy naturalne warunki, i zauwayli, e wykazuj one stay wzorzec zachowa: tworz stabilne grupy spoeczne, buduj wsplne legowiska, gnojowiska wyznaczaj daleko od nich, s aktywne i wikszo dnia spdzaj ryjc na skraju lasu. Kiedy zblia si czas porodu, maciory opuszczaj wsplne legowisko, znajduj odpowiednie miejsce i buduj wasne, wykopujc doek i moszczc go traw i gazkami Tam wydaj miot i pozostaj jeszcze okoo dziewiciu dni po porodzie, po czym wraz z prositami wracaj do stada.64 Jak zobaczymy, intensywna hodowla uniemoliwia winiom takie instynktowe zachowania. winie we wspczesnej hodowli przemysowej nie maj nic do roboty; mog tylko je, spa, wstawa i ka si. Zwykle nie dostaj somy czy innej podciki, poniewa utrudniaaby sprztanie. Trzymane w tych warunkach, nie mog nie przybiera na wadze, ale nudz si i s nieszczliwe. Czasami hodowcy dostrzegaj, e ich winie lubi nowe bodce. Jeden z hodowcw brytyjskich opisa w Farmer's Weekly, jak umieci je w zrujnowanym wiejskim domu i zauway, e bawi si w caym budynku, gonic si tam i z powrotem po schodach. W zakoczeniu stwierdzi: Trzoda potrzebuje zrnicowanego rodowiska. (...)

74

Naleaoby dawa jej gadety o rnej budowie, ksztacie i wielkoci. Podobnie jak czowiek, nie lubi monotonii i nudy.65 T zdroworozsdkow obserwacj potwierdzaj obecnie badania. Francuscy naukowcy wykazali, e kiedy pozbawionym jakichkolwiek wrae i moliwoci ruchu winiom da do zabawy pasek skrzany lub acuch do przecigania, spada u nich poziom kortykosterydw (hormonw zwizanych ze stresem).66 Natomiast badania brytyjskie pokazay, e przetrzymywane w monotonnym rodowisku winie tak bardzo si nudz, e jeli dostarczy si im dwa koryta: jedno z jedzeniem, a drugie z ziemi, najpierw bd ry w ziemi, a dopiero potem je.67 W monotonnym, zatoczonym otoczeniu winie, podobnie jak drb, zaczynaj przejawia zachowania patologiczne; w miejsce wydziobywania pir i aktw kanibalizmu pojawi si u nich gryzienie ogonw, co prowadzi do star, a w konsekwencji do zmniejszenia przyrostu wagi. winie nie maj dziobw, ktre hodowcy mogliby im odci, wymylili wic inny sposb eliminowania objaww bez zmiany sytuacji, ktra jest ich przyczyn: ucinaj ogony. Wedug Ministerstwa Rolnictwa USA: W systemie hodowli zamknitej przycinanie ogonw stao si zwykym sposobem zapobiegania ich gryzieniu. Powinien je przeprowadzi kady producent trzody chlewnej. Naley obcina je do dugoci jednej czwartej - jednej drugiej cala, stosujc szczypce z bocznymi noami lub inne ostre narzdzie. Zmiadenie pomaga zatamowa krwawienie. Niektrzy hodowcy uywaj przyrzdu do przycinania dziobw, ktry dodatkowo przyega cit powierzchni.68 To zalecenie jest podwjnie oburzajce. Zanim jednak wyjani, dlaczego, przytocz najpierw opini jednego z hodowcw: Nienawidz tego! Naprawd nienawidz! Myl, e mona by im oszczdzi cicia ogonw, gdyby miay wicej miejsca - nie wariowayby wtedy i nie zachowyway si tak paskudnie. Jeli tylko maj dosy miejsca, staj si naprawd miymi zwierztami. Ale nie moemy sobie na to pozwoli - te budynki tak wiele przecie kosztuj.69 Wybitny badacz zwierzt gospodarskich wskazuje jeszcze inne remedium poza wiksz przestrzeni: Zasadnicz przyczyn (...) jest zapewne fakt, e winie, w braku odpowiednich przedmiotw, zachowania typowe dla swego gatunku realizuj w nietypowy sposb. Mniejsza liczba pogryzie w chlewniach, w ktrych jest somiana podcika, to zapewne - przynajmniej czciowo - relaksujcy efekt somy.70 Widzimy teraz, dlaczego tak oburzajce s bezduszne zalecenia amerykaskiego Ministerstwa Rolnictwa. Po pierwsze, ani sowem nie sugeruje si, by przy obcinaniu ogonw winiom podawa jakie rodki przeciwblowe lub znieczulajce. Po drugie - nie wspomina si take o tym, e konieczno obcinania ogonw jest oznak nadmiernego stoczenia zwierzt i niezapewnienia im somy lub innych przedmiotw wzbudzajcych ich zainteresowanie. Problem jak si wydaje, polega na tym, e winie z nudw chwytaj wszystko, co przycignie ich uwag, a jeli ugryzienie ogona spowoduje jego zranienie i krwawienie, to krew dodatkowo je zainteresuje i tym bardziej sprowokuje do gryzienia.71 Ministerstwo Rolnictwa i hodowcy prezentuj mentalno typow dla wspczesnego przemysu hodowlanego: rozwizaniem problemu jest dla nich okaleczanie wi, a nie zapewnienie im niezbdnych warunkw do ycia. Hodowane w zamkniciu winie rwnie pod innym wzgldem przypominaj przemysowo hodowany drb: s w stanie stresu i czsto z tego powodu umieraj. Poniewa w hodowli wi dochd na jedn sztuk jest zdecydowanie wikszy ni w hodowli drobiu, dla producenta trzody jest to problem powaniejszy. Nadano mu wic nazw syndrom stresu i nagej mierci wi (PSS), a jedno z pism fachowych nastpujco opisuje jego objawy: skrajny stres, sztywno, plamista skra, ziajanie, niepokj, czsto - naga mier.72 Jest on szczeglnie dotkliwy dla producenta, gdy - jak stwierdza ten sam artyku - niestety, czsto traci si tuczniki wanie wtedy, gdy ju prawie osigny wag rzen, czyli po penym zainwestowaniu w karm.

75

Istniej rwnie niezbite dane wiadczce o tym, e wraz z upowszechnianiem si warunkw hodowli zamknitej dramatycznie wzrasta czsto wystpowania tego syndromu.73 winie hodowane w zamkniciu s tak nieodporne, e objawy PSS moe wywoa u nich wszelki silniejszy bodziec - nieznany dwik, nagy bysk wiata lub pies farmera. Niemniej sugestia, by redukowa stres, rezygnujc z hodowli zamknitej, prawie na pewno spotkaaby si z tak odpowiedzi, jakiej kilka lat temu udzieli Farmer Stockbreeder, kiedy hodowla ta bya jeszcze czym stosunkowo nowym i dopiero zaczto odnotowywa przypadki nagiej mierci na skutek stresu: Te przypadki mierci wcale nie niweluj dodatkowego dochodu, ktry uzyskuje si dziki zwikszeniu cakowitej produkcji.74 W przeciwiestwie do hodowli na fermach brojlerw i jajczarskich, w przemysowej hodowli wi cakowite zamykanie zwierzt nie jest jeszcze regu. Ale wszystko zmierza w tym kierunku. Badania naukowcw z Uniwersytetu Missouri wykazay, e ju w 1979 roku 54 procent rednich i 63 procent duych producentw trzody stosowao cakowite zamknicie.75 W roku 1987 William Haw, prezes National Farms Inc., owiadczy, e za dziesi lat w hodowli trzody bdzie ta sama sytuacja, jaka ju dzi panuje w przemyle brojlerskim: liczy si bdzie mniej ni stu najwikszych producentw.76 Historia si powtarza: wielkie przedsibiorstwo, produkujce rocznie od 50 tysicy do 300 tysicy wi, eliminuje z rynku mae gospodarstwa rodzinne. Tyson Foods, najwikszy wiatowy producent brojlerw, ktry tygodniowo ubija ponad osiem i p miliona ptakw, wchodzi obecnie na rynek trzody chlewnej. Firma posiada ju szedziesit dziewi kompleksw rozrodu i wychowalni, a ekspediuje do rzeni ponad 6 tysicy wi rocznie.77 Wikszo wi cae swoje ycie spdza wic teraz w zamkniciu. Rodz si i s wykarmiane w sektorze rozrodu, Pierwszy etap hodowli przechodz w wychowalni, a wagi ubojowej nabieraj w tuczami. Jeli nie przeznaczy si ich do rozrodu, w wieku piciu-szeciu miesicy, gdy bd way okoo 220 funtw, zostan wysane na rze. Gwnym powodem przejcia na hodowl zamknit byo denie do redukcji kosztw pracy. Uwaa si, e dziki automatycznym dozownikom karmy i kratom podogowym, przepuszczajcym odchody, ktre potem atwo uprztn, jeden czowiek moe nadzorowa cay system intensywnej hodowli. Podobnie jak w kadym systemie hodowli zamknitej, oszczdnoci bior si rwnie z tego, e majc mniej miejsca, winie mniej si ruszaj, a wic nie spalaj bezuytecznie karmy, ktrej kady funt daje wikszy przyrost ich wagi. A zatem, jak stwierdzi jeden z producentw trzody, staramy si tak zmodyfikowa ich rodowisko, by zmaksymalizowa zysk.78 Poza stresem, nud i stoczeniem warunki wspczesnej zamknitej hodowli przemysowej stwarzaj jeszcze inne zagroenia dla wi. Jednym z nich jest powietrze w chlewni. Oto zdanie pracownika farmy Lehmana w Strawn w stanie Illinois: Amoniak dosownie wyera zwierztom puca. (...) Zgnie powietrze to naprawd kopot. Ju po chwili pracy w chlewni czuj je w swoich pucach. Ale ja przynajmniej wieczorem std wychodz, a winie nie, wic musimy je trzyma na tetracyklinie, ktra rzeczywicie pomaga upora si z tym problemem.79 W zakadach Lehmana wcale nie obowizuj jakie szczeglnie niskie standardy: rok wczeniej National Pork Producerss Council nadaa im tytu Illinois Pork All-American. Innym rdem problemw zdrowotnych wi jest podoga chlewni, zaprojektowana raczej z myl o atwym utrzymaniu czystoci i wyeliminowaniu uciliwego rcznego uprztania odchodw ni ze wzgldu na wygod zwierzt. Na og jest albo aurowa, albo lita betonowa. adna nie jest odpowiednia: obie wywouj u wi urazy kopyt i koczyn; badania wskazuj na bardzo wysoki wspczynnik urazw kopyt. Postaw hodowcw wobec tego problemu wyranie ukazuje prowadzona w pimie Farmer and Stockbreeder dyskusja o kratach podogowych: Na tym etapie wiedzy zdrowy rozsdek podpowiada, e w hodowli wymienialnej trzody aurowa podoga ma wicej zalet ni wad. Na og zwierzta wysya si na ubj, zanim pojawi si u nich powane deformacje. Z drugiej jednak strony, trzoda rozpodowa, ktr czeka dusze ycie w hodowli, powinna zachowa koczyny w dobrym stanie; w jej wypadku niebezpieczestwo uszkodze przewaa nad spodziewanymi korzyciami.80

76

Jeden z amerykaskich producentw wyraa si bardziej dosadnie: Nie paci si nam za hodowl zwierzt o prawidowej postawie. Paci si nam od funta misa.81 Fakt, e trzoda pjdzie na ubj, zanim rozwin si u niej powane deformacje, minimalizuje by moe straty producentw, ale nie jest adnym pocieszeniem dla wi, ktre przez cay czas stoj na nieodpowiedniej pododze, deformujc sobie nogi lub kopyta, co - gdyby tak wczenie ich nie zabijano miaoby powane konsekwencje. Rozwizaniem jest oczywicie zabranie zwierzt z nagiej betonowej podogi. Zrobi to pewien brytyjski hodowca trzystu wi, ktry wypuci je na dwr do wyoonych som zagrd z chlewami. Zauwaa on: Kiedy hodowalimy ciarne maciory w zamkniciu, ponosilimy znaczne straty wskutek powstajcej u nich abrazji, skrtu jelit, okulawie, odleyn i deformacji staww biodrowych. (...) Moemy wykaza, e obecnie w naszym stadzie jest mniej okulawionych wi, a liczba urazw powstaych wskutek star zwierzt jest znikoma.82 Jednak niewielu winiom dane jest cieszy si wyoon som zagrod, a trend hodowli zmierza w zym kierunku. Znowu biorc przykad z przemysu drobiarskiego, holenderscy, belgijscy i angielscy producenci trzody chlewnej zaczli hodowa prosita w klatkach. Obecnie prbuj tego hodowcy amerykascy. Poza zwykym deniem do szybszego zysku, oszczdzenia wydatkw na karm oraz uywania bardziej kruchego misa zwierzcia, ktre ma mniej ruchu, zasadnicz zalet klatek jest moliwo wczeniejszego odsadzania prosit od matki. Wtedy jej laktacja ustaje, a kilka dni pniej staje si ponownie podna i mona j znowu zapodni naturalnie lub sztucznie. Dziki wczesnemu odsadzaniu prosit maciora moe wyda rocznie przecitnie 2,6 miotu, a nie dwa, jak w warunkach naturalnych w ktrych prosita ss j przez trzy miesice.83 Wikszo hodowcw stosujcych klatki dla prosit pozwala jednak maciorom przynajmniej przez tydzie opiekowa si modymi, zanim je zabierze. Doktor J. Frank Hurnick, kanadyjski naukowiec zootechnik, wymyli niedawno co lepszego: mechaniczn macior. Wedug jednego z raportw wynalazek Hurnicka moe pozwoli ukierunkowa intensywn hodowl na zwikszanie liczebnoci miotu. Dotychczas ograniczay j biologiczne moliwoci wykarmienia przez macior.84 Naukowcy przewiduj, e poczenie mechanicznych metod karmienia i innych nowatorskich technik, takich jak superowulacja, czyli zwikszenie liczby wytwarzanych przez macior komrek jajowych, umoliwi powstanie wysoce zautomatyzowanego systemu produkcji, w ktrym bdzie mona osign wydajno rednio czterdziestu piciu prosit na macior rocznie zamiast dzisiejszych szesnastu.

77

Na czas ciy maciory zostaj zamknite w kojcach, ktre nie pozwalaj im ani odwrci si, ani poruszy w przd czy w ty (fot. J. Mason i J. A. Keller, z ksiki Animal Factories)

Alarmujce s tu dwie rzeczy. Po pierwsze - skutki, jakie ma dla prosit oddzielenie od matki i zamknicie w metalowej klatce. U ssakw wczesne rozczenie matki i potomstwa wywouje stres. Zauwamy rwnie, e zwykemu obywatelowi, ktry na cae ycie zamykaby w klatkach psy, grozioby oskarenie o okruciestwo. A producent wi, ktry zamyka w nich zwierzta o podobnym stopniu inteligencji, zostanie prawdopodobnie nagrodzony zwolnieniami podatkowymi lub, w niektrych krajach, bezporednimi subwencjami rzdowymi. Niepokojcy jest rwnie fakt, e maciora zostaje zmieniona w yw maszyn do reprodukcji. Macior rozpodow naley traktowa jak cenn maszyn, ktra ma wyrzuca z siebie prosita jak kiebaski.85 Jest to wypowied jednego z gwnych menederw Wall's Meat Company; Ministerstwo Rolnictwa USA rwnie zachca hodowcw do takiego mylenia o winiach: Jeli macior uwaa za jednostk produkcji trzody, to poprawa organizacji pracy przy caym rozrodzie a do odsadzenia miotu zwikszy liczb prosit uzyskanych rocznie na macior.86 ycie sprowadzajce si do nieustannych cykli ci, porodw i zabierania potomstwa nawet w najlepszych warunkach nie jest przyjemne - a maciory w takich nie yj. W okresie ciy i porodu odebrana im jest wszelka swoboda ruchw. Na czas ciy maciora jest zwykle zamykana w pojedynczym metalowym kojcu, szerokim na dwie stopy i dugim na sze, niewiele wikszym ni ona sama; czasami zakada si jej obro i trzyma na acuchu; w kojcu moe by rwnie uwizana na acuchu. Tak spdza dwa do trzech miesicy W tym czasie moe zrobi krok w przd lub w ty, ale nie moe ani si odwrci, ani w aden inny sposb si porusza. Powodem tego brutalnego samotnego uwizienia jest oczywicie ch oszczdzenia paszy i pracy. Tu przed rozwizaniem przenosi si j do kojca wydawania miotu. (Ludzie rodz, ale winie wydaj miot.) Tu jej ruchy mog zosta jeszcze bardziej skrpowane. W wielu krajach popularne jest stosowanie ograniczajcej ruchy metalowej ramy zwanej poskromem dla macior (ang. iron maiden). Teoretycznie ma to nie dopuci, by maciora pooya si na prositach i zgniota je, ale tego mona by rwnie dobrze unikn, zapewniajc jej bardziej naturalne warunki ycia. Maciorze odbiera si swobod ruchu zarwno w okresie ciy, jak i karmienia (lub pozbawienia moliwoci karmienia), ale w zamkniciu yje ona przez cae prawie swe ycie. Otoczenie jest monotonne, a zwierz nie ma adnych szans, by je zmieni lub wybra inne. Ministerstwo Rolnictwa USA przyznaje, e maciora zamknita w kojcu nie moe zaspokoi silnego instynktu budowy legowiska, czego konsekwencj s zaburzenia wystpujce w okresie porodu i laktacji.87

78

Zwierzta daj jasno do zrozumienia, co myl o takim zamkniciu. Na Uniwersytecie Wageningen w Holandii G. Cronin napisa doktorat o zachowaniu hodowanych w zamkniciu macior. Oto jak przedstawia reakcje wini po raz pierwszy uwizanej w kojcu: Maciora rzuca si gwatownie na boki, naprajc pta. Starajc si uwolni, uderza gow, skrcajc si i prbujc si odwrci. Czsto wydaje gone ryki, a niekiedy uderza ciaem o boki ciasnego kojca. Czasami koczy si to jej upadkiem.88

Maciory zamyka si nie tylko na okres ciy. Czsto pozostaj unieruchomione take po wydaniu miotu a do chwili odsadzenia prosit (fot. J. Mason i J. A. Keller z ksiki Animal Factories)

Te gwatowne prby uwolnienia si trwaj nawet do trzech godzin. Kiedy winia ju si podda pisze Cronin - ley dugo w ciszy, czsto z ryjem wcinitym pod prty, od czasu do czasu cicho jczc i kwiczc. Potem pojawiaj si u niej inne objawy stresu, m.in. gryzienie prtw kojca, ucie, chocia nie ma czego u, odwracanie gowy. Jest to tak zwana stereotypia ruchowa. Kady, kto by kiedy w zoo, gdzie w jaowym betonowym pomieszczeniu zamknite s lwy, tygrysy czy niedwiedzie, widzia te zachowania: bezustanne krenie tam i z powrotem wzdu prtw klatki. Maciora nie ma nawet takiej moliwoci. W naturalnych warunkach jest, jak wiemy, zwierzciem bardzo aktywnym, spdzajcym wiele godzin dziennie na poszukiwaniu poywienia, jedzeniu i badaniu otoczenia. Teraz, w kojcu, moe tylko gry jego prty, co - jak zauway pewien weterynarz - jest jednym z niewielu wyrazw fizycznej ekspresji, jakie pozostay jej w tym zuboonym otoczeniu.89 W roku 1986 wspierana przez rzd instytucja badawcza Scottish Farm Buildings Investigation Unit opublikowaa przegld danych naukowych, bdcych odpowiedzi na pytanie: Czy ciasne zamknicie jest udrk dla macior? Po przeanalizowaniu ponad dwudziestu rnych bada, raport porwna stereotypi ruchow uwizionych macior do obsesyjno-kompulsywnych zachowa osb neurotycznych cigle myjcych lub zaciskajcych rce. Odpowied na pytanie bya jednoznaczna: Ciasne zamknicie jest dla macior ogromn udrk.90 W roku 1988 brytyjski rzdowy zesp doradczy, Farm Animal Welfare Council, w bardziej oficjalny sposb sformuowa te same wnioski: Zarwno kojce, jak i rne rodzaje uwizi nie speniaj pewnych kryteriw dobrostanu, do ktrych przykadamy szczegln wag. S tak zaprojektowane, e zamknitym w nich zwierztom odbieraj moliwo realizowania i przejawiania najbardziej naturalnych wzorcw zachowa; w wielu hodowlach, ktre obejrzeli czonkowie komisji, prawie nie istniaa moliwo redukcji stresu wywoanego zamkniciem. (...) Zalecamy (...) aby rzd pilnie wyda przepisy zakazujce dalszego instalowania tak zaprojektowanych urzdze.91 Tylko w okresie, gdy dopuszcza si do niej knura, maciora ma w obszerniejszej zagrodzie krtki okres swobody - ale i wtedy nie jest na og wypuszczana z budynku. Przez co najmniej dziesi miesicy roku, ciarna i karmica, nie bdzie moga swobodnie si poruszy. Jeli upowszechni si metody sztucznej

79

inseminacji, temu wraliwemu zwierzciu odebrana zostanie ostatnia okazja zaycia ruchu oraz jedyny - poza przelotn stycznoci z potomstwem - naturalny kontakt z przedstawicielem wasnego gatunku. W roku 1988, po ponad dwudziestu latach stosowania zamknitej hodowli macior, opublikowano wan prac, wykazujc, e nieszczsne maciory i knury rozpodowe cierpi z jeszcze jednego powodu: s stale godne. Zwierzta tuczone na miso dostaj tyle karmy, ile mog zje, ale zwierzta rozpodowe otrzymuj tylko minimum niezbdne by utrzyma ich zdolno reprodukcyjn; wicej z punktu widzenia producenta stanowioby tylko strat pienidzy. Jak wykazay badania, winie ywione racjami zaleconymi przez brytyjsk Agricultural Research Council otrzymuj tylko 60 procent tej iloci poywienia, ktr zjadyby, gdyby miay do niego dostp. Rwnie chtnie naciskay dwigni, by otrzyma dodatkowy pokarm po zjedzeniu dziennej porcji, co przed karmieniem - a zatem mona sdzi, e rwnie bezporednio po nim byy godne. Naukowcy podsumowuj: Przemysowy poziom karmienia ciarnych macior i knurw, chocia zgodny z potrzebami producenta, nie odpowiada potrzebom ywieniowym zwierzt. Czsto przyjmuje si, e bez zapewnienia zwierztom odpowiedniego dobrostanu nie mona osign wysokiego poziomu produkcji. Gd, bdcy skutkiem niskiego poziomu ywienia wi rozpodowych, moe by powanym czynnikiem stresu.92 I tu rwnie interesy producenta i interesy zwierzt s sprzeczne. Zdumiewajce, jak czsto si z tym spotykamy, a tymczasem lobby agrobiznesu cigle zapewnia nas, e tylko szczliwe, zadbane zwierzta mog by produktywne.

Ze wszystkich form intensywnej hodowli najbardziej odraajca moralnie jest przemysowa hodowla cielt. Polega na takim ywieniu wysokobiakow pasz uwizionych, anemicznych cielt, by miay delikatne, bladorowe miso, ktre potem bdzie si podawa bywalcom drogich restauracji. Na szczcie przemys ten nie osign podobnych rozmiarw, co przemysowa produkcja drobiu, byda na woowin i trzody; niemniej jest godny uwagi jako skrajny przypadek zarwno eksploatacji zwierzt, jak i absurdalnie nieefektywnego uzyskiwania ywnoci. Cielcina to ciao modego cielcia. Termin ten pocztkowo by zarezerwowany dla misa cielt zabijanych jeszcze przed odsdzeniem od matki. Byo ono janiejsze i delikatniejsze ni miso cielaka, ktry ju zacz je traw; ale nie byo go wiele, gdy ciel zaczyna je traw w wieku kilku tygodni, gdy jest jeszcze bardzo mae. T niewielk liczb cielt stanowiy niechciane byczki, uboczny produkt hodowli mleczarskiej. Dzie lub dwa po urodzeniu dowoono je na targ, gdzie, godne i przestraszone nieznanym otoczeniem i nieobecnoci matki, byy sprzedawane i natychmiast wysyane do rzeni. W latach pidziesitych holenderscy hodowcy znaleli sposb na takie wyduenie okresu ycia cielt, by ich miso nie stracio mikkoci i koloru. Sztuczka polega na hodowaniu ich w wysoce nienaturalnych warunkach. Gdyby pozwoli cielciu rosn na dworze, brykaoby swobodnie po ce, rozwijajc minie - a wic jego miso twardniaoby - i spalajc kalorie, ktre trzeba by uzupenia drog karm. Zjadaoby te traw, wskutek czego jego miso stracioby jasnorowy kolor, jaki ma miso nowo narodzonego cielcia. Prosto z targu byda producenci cielciny zabieraj wic cielta do zamknitej hodowli. W przystosowanej stodole lub specjalnie wzniesionym budynku znajduj si rzdy drewnianych boksw, o szerokoci jednej stopy i dziesiciu cali oraz dugoci czterech stp szeciu cali. Ich podog jest drewniana krata, umieszczona nad betonow podog budynku. W boksie ciel przywizuje si zaoonym na szyj acuchem, ktry ma uniemoliwi mu odwracanie si, gdy jest jeszcze do mae. (Czasami acuch zdejmuje si, gdy ciel uronie na tyle, e ju nie moe obrci si w tak wskiej zagrodzie.) W boksie nie ma ani somy, ani innej podciki, poniewa mogoby j zjada, psujc przez to kolor swego misa. Zabiera si je z niego tylko po to, by wysa do rzeni. Przez cay czas jest ywione wycznie pokarmem pynnym, ktrego podstawowymi skadnikami s: odtuszczone mleko w proszku, witaminy, sole mineralne oraz farmaceutyki przyspieszajce wzrost. Tak yje przez nastpne szesnacie tygodni. Z punktu widzenia producenta urok tego systemu polega na tym, e pod koniec hodowli ciel moe way nawet czterysta funtw zamiast dziewidziesiciu kilku, jakie wayo po urodzeniu; a poniewa cielcina osiga doskona cen, hodowla cielt to dochodowe zajcie.

80

W roku 1962 t metod wprowadzi do hodowli amerykaskiej producent karmy z Watertown w stanie Wisconsin, Provimi Inc. Jego nazwa jest zbitk skrtw od proteiny, witaminy, mineray, ktre s skadnikami wytwarzanej karmy - jak mona sdzi, daoby si zrobi z nich lepszy uytek ni w hodowli cielt. Provimi, jak sam si chwali, stworzy nowatorski i kompletny wzorzec hodowli cielt, i nadal jest najwiksz firm w swojej dziedzinie, kontrolujc od 50 do 75 procent rynku amerykaskiego. Jej zainteresowanie promowaniem produkcji cielciny wynika z chci powikszenia rynku zbytu na swoje towary. Nie wydawany ju biuletyn Provimi, The Stall Street Journal, daje nam wgld w optymaln produkcj cielciny, pozwalajc oceni natur tego przemysu, ktry i w Stanach Zjednoczonych, i w czci krajw europejskich niewiele zmieni si od chwili powstania: Dwa cele produkcji cielciny to, po pierwsze, jak najwikszy przyrost wagi cielcia w jak najkrtszym czasie i, po drugie, zachowanie jak najjaniejszego koloru jego misa, aby speni wymagania konsumenta. Zysk jest funkcj ryzyka i inwestycji.93 Wski boks i drewniane listwy podogi to przyczyna powanego dyskomfortu cielt. Kiedy podrosn, trudno im nawet stan albo pooy si. Raport kierowanego przez Profesora Johna Webstera zespou naukowcw z katedry zootechniki Wydziau Weterynarii Uniwersytetu Bristolskiego stwierdza: W boksach o szerokoci 750 mm cielta oczywicie nie mog pooy si swobodnie z wyprostowanymi nogami. (...) Mog tego potrzebowa, gdy jest im za ciepo i chc si ochodzi. (...) Gdy temperatura powietrza przekracza 20C, wyronitemu cielakowi zapewne dotkliwie dokucza gorco. Odebranie mu szans na takie uoenie ciaa, by mogo maksymalnie si ochodzi, tylko pogarsza spraw. (...) Cielta w wieku ponad dziesiciu tygodni nie mog uoy si do snu w normalnej pozycji, to jest z gow przytulon do boku. Stwierdzamy, e uniemoliwienie im tego jest powanym naruszeniem ich dobra. Aby temu zaradzi, boksy naleaoby powikszy przynajmniej do 900 milimetrw szerokoci.94 Amerykaski czytelnik powinien zauway, e 750 milimetrw to dwie stopy sze cali, a 900 milimetrw to trzy stopy, obie za dugoci to znacznie wicej ni przyjty w USA standard, ktry wynosi jedn stop dziesi cali (558 mm). Boks jest rwnie zbyt wski, by ciel mogo si w nim obrci. Jest to dla niego nastpnym rdem udrki. Tak wski boks nie pozwala mu te swobodnie si oczyci; a ciel ma wrodzone pragnienie wykrcania gowy i oczyszczania sierci jzykiem. Naukowcy z Bristolu stwierdzaj: Poniewa cielta rosn tak szybko i wytwarzaj tak wiele ciepa, w wieku okoo dziesiciu tygodni zaczynaj gubi sier. Potrzeba oczyszczania si jest wtedy szczeglnie silna. S rwnie bardzo podatne na zakaenia pasoytnicze, zwaszcza w ciepym i wilgotnym otoczeniu. Cielta w boksach nie mog dosign pyskiem wikszej czci swojego ciaa. Uwaamy, e uniemoliwienie im dokadnego oczyszczenia si jest niedopuszczalnym naruszeniem ich dobra, niezalenie, czy dokonane jest przez ograniczenie swobody ruchw, czy - tym bardziej - przez zastosowanie kagaca.95 Nie wyoone adn podcik listwy drewnianej podogi s twarde i niewygodne; ocieraj kolana cielt, gdy te wstaj i si kad. Poza tym zwierzta kopytne czuj si na nich niepewnie. Podoga taka przypomina zagradzajcy bydu drog rw z przerzuconymi deskami (cattle grid), jakiego ono zawsze unika. Tyle tylko, e odstpy midzy jej listwami s mniejsze. Musz by jednak na tyle szerokie, odchody mogy przez nie spa lub zosta spukane, a to oznacza, e s do due na to, by powodowa dyskomfort zwierzt. Naukowcy z Bristolu zauwayli, e mode cielta przez kilka dni czuj si niepewnie i niechtnie zmieniaj uoenie ciaa.

81

To ciel cale swe ycie spdzi w takich warunkach po to, by jego anemiczne minie pozostay mikkie a do czasu uboju. Chcc si pooy, musi podwin koczyny, by zmieci je w boksie o szerokoci 22 cali (558 mm) (fot. dziki uprzejmoci Humane Farming Association)

Cieltom na pewno bardzo brakuje matki. Brakuje im rwnie czego, co mogyby ssa. Potrzeba ssania jest u nich tak silna, jak u ludzkiego dziecka. Nie ma sutkw, ktre mogyby ssa, ani adnego ich substytutu. Od pierwszego dnia uwizienia - ktry moe by zaledwie trzecim lub czwartym dniem ich ycia pij z plastikowego wiadra. Prbowano stosowa sztuczne sutki, ale dopilnowanie, by byy czyste i jaowe najwyraniej wymaga od producenta zbyt wielkiego wysiku. Czsto widzi si ciel, ktre zapamitale usiuje ssa jak cz boksu, chocia nie ma tam niczego, co by si do tego nadawao; a jeli poda mu palec, natychmiast zaczyna go ssa tak, jak ludzkie dziecko ssie swoje kciuki. Pniej u cielt powstaje potrzeba przeuwania - to znaczy pobierania bonnika i ucia go. Ale bonnik jest surowo zabroniony, gdy zawiera elazo, ktre przyciemnia miso; zwierztom pozostaj wic tylko daremne prby ucia cian boksu. Czym powszechnym s wic u nich zaburzenia gastryczne, w tym wrzd odka oraz przewleka biegunka. Zacytujmy jeszcze raz raport zespou z Bristolu: Cielta s pozbawione staego pokarmu. To cakowicie zaburza rozwj wacza i usposabia do tworzenia si w nim kbkw sierci, co moe doprowadzi do przewlekej niestrawnoci.96 Jakby tego nie byo dosy, zwierzta rozmylnie utrzymuje si w stanie anemii. Stall Street Journal Provimi wyjania, dlaczego:

82

Kolor cielciny jest jednym z podstawowych czynnikw, od ktrych zaley otrzymanie superzysku na kaprynym rynku. (...) Jasnorowy kolor to cecha bardzo poszukiwana w lepszych klubach, hotelach i restauracjach. Jasna lub rowa barwa cielciny zaley czciowo od iloci elaza w miniach cielt.97 Dlatego karma Provimi, podobnie jak wielu innych producentw poywienia dla cielt, zawiera bardzo mao elaza. W naturalnych warunkach dostarczaaby go trawa i inne rda celulozy, ale skoro cieltom nie wolno ich je, choruj na anemi. Bladorowa barwa misa oznacza wanie anemi. Popyt na takie miso jest przejawem snobizmu. Kolor nie ma wpywu na smak i na pewno nie zwiksza odywczej wartoci misa jest tylko oznak niedoboru elaza. Jest to oczywicie anemia kontrolowana. Ciel umaroby, gdyby cakowicie pozbawi je elaza. Gdyby jednak otrzymywao normalne dawki elaza, funt jego misa miaby nisz cen. A zatem ustala si rwnowag midzy zachowaniem jasnego koloru misa i utrzymywaniem zwierzcia w takiej formie, by mogo dotrwa do chwili, gdy osignie wag ubojow. Jest jednak anemiczne i chore. Ciel rozmylnie pozbawione elaza tak bardzo go potrzebuje, e lie wszystkie elazne okucia boksu. Dlatego wanie uywa si boksw drewnianych. Provimi wyjania klientom: Zasadniczym powodem uycia drewna zamiast metalu jest to, e metal moe zmieni jasny kolor misa. elazo naley trzyma z dala od cielt.98 Radzi rwnie: Naley koniecznie zadba, by cielta nie miay dostpu do staego rda elaza. (Naley kontrolowa dostarczan wod, a jeli ma wysoki poziom elaza [ponad 0,5 ppm], trzeba pomyle o uyciu odpowiedniego filtra.) Boksy powinny by tak skonstruowane, by cielta nie mogy dosign do zardzewiaego metalu.99 Przemone pragnienie elaza u anemicznego cielaka jest Jednym z powodw, dla ktrych producent uniemoliwia mu odwrcenie si w boksie. W naturalnych Warunkach cielaki, podobnie jak winie, staraj si nie zblia do wasnego moczu lub ekskrementw; ale mocz zawiera troch elaza. Pragnienie jest do silne, by przezwyciy naturalny wstrt, wic anemiczne cielta li listwy spryskane wasn uryn. Producentowi si to nie podoba, gdy w ten sposb zwierzta pobieraj odrobin elaza, poza tym lizanie listew, na ktre spadaj rwnie ekskrementy, moe wywoa infekcje. Wiemy, e zdaniem firmy Provimi Inc. produkcj cielciny rzdz dwa bliniacze cele: jak najwikszy przyrost wagi zwierzt w jak najkrtszym czasie i zachowanie jak najjaniejszego koloru misa. Wiemy te, jak osiga si ten drugi cel, naleaoby wic powiedzie co nieco o technikach przyspieszania ich wzrostu. Aby zwierzta szybko rosy, musz je jak najwicej, a spala jak najmniej. Aby cielta zjaday jak najwicej, na og nie podaje si im wody. Jedynym rdem pynu jest wic dla nich karma - substytut penego mleka, oparty na mleku w proszku z dodatkiem tuszczu. Poniewa w budynku hodowlanym jest ciepo, odczuwajce pragnienie zwierzta wypijaj wicej karmy ni wtedy, gdyby dostaway wod. W rezultacie przejedzenia oblewaj si potem (powiada si, e jak zapracowany biznesmen, ktry w zbyt krtkim czasie musi zbyt duo zje).100 Pocc si, trac wod, wskutek czego znw s spragnione i znowu zbyt duo zjadaj. Wedug wikszoci standardw jest to proces niezdrowy, ale dla producentw cielciny, ktrzy chc uzyska jak najcisze ciel w jak najkrtszym czasie, perspektywy zdrowotne zwierzcia nie maj znaczenia, wane jest tylko, by doyo chwili sprzeday; Provimi radzi wic, by pocenie si uwaa za oznak, e ciel jest zdrowe i szybko przybiera na wadze.101 Przekarmianie cielt to tylko jedna strona medalu; drug s dziaania zmierzajce do tego, by jak najwicej zjedzonej karmy poszo na przyrost ich ciaru. Jednym z warunkw osignicia tego celu jest uniemoliwiajca ruch hodowla zamknita. Sprzyjajcym czynnikiem jest rwnie panujca w budynku wysoka temperatura - gdyby byo w nim chodniej, kalorie zostayby spalone na ogrzewanie ciaa. Jednak nawet przegrzane cielta w boksach mog sta si niespokojne, gdy poza dwoma posikami przez cay dzie nie maj nic do roboty. Naukowiec holenderski stwierdzi: Tuczone cielta cierpi wskutek niemonoci zrobienia czegokolwiek. (...) Jedzenie zabiera im tylko dwadziecia minut dziennie! Poza tym nie maj nic do roboty. (...) Mona obserwowa u nich zgrzytanie zbami,

83

machanie ogonem, wywieszanie jzyka i inne formy stereotypii ruchowej. (...) Stereotypi ruchow mona uzna za reakcj na bezczynno.102 Aby zmniejszy niepokj cierpicych nud cielt, wielu producentw przez cay czas (poza okresami karmienia) trzyma je w ciemnoci. Budynki hodowlane s zwykle pozbawione okien, oznacza to wic zgaszenie wiata. Zatem zwierzta, ktre pozbawiono ju kontaktu uczuciowego, aktywnoci i bodcw, jakich wymaga ich natura, jeszcze dodatkowo przez ponad dwadziecia dwie godziny na dob pozbawia si bodcw wzrokowych i kontaktu z innymi cieltami. Zaobserwowano, e w tych warunkach ich choroby staj si trudniejsze do zwalczenia.103 Hodowane w ten sposb cielta to zwierzta nieszczliwe i niezdrowe. Mimo e do produkcji wybiera si tylko najzdrowsze i najsilniejsze osobniki, i tak do karmy rutynowo dodaje si rodki farmaceutyczne, a przy najlejszych objawach zaburze trawienia, oddychania czy infekcji na og stosuje si zastrzyki. Producent czsto stwierdza, e 10 procent populacji zwierzt nie doywa pitnastego tygodnia uwizienia. Umieralno cielt na poziomie 10-15 procent byaby katastrof dla kadego producenta woowiny, ale w produkcji cielciny jest do przyjcia, gdy drogie restauracje gotowe s dobrze zapaci za ten towar. Poniewa midzy weterynarzami pracujcymi ze zwierztami gospodarskimi a producentami panuj zwykle cieple stosunki (w kocu to waciciele, a nie zwierzta pac rachunki), na to, w jak skrajnie zych warunkach trzymane s cielta rzene, wskazuje fakt, e w tej gazi produkcji stosunki te s jednak napite. W jednym z numerw pisma Vealer z roku 1982 napisano: Hodowcy zwlekaj z wezwaniem weterynarza do bardzo chorych cielt, weterynarze za niechtnie utrzymuj z nimi kontakty (sic!), gdy wiedz, e od dawna lamie si tu wszelkie przyjte w rolnictwie zasady. ywienie zwierzt sianem, co pozwala utrzyma prawidowe funkcjonowanie ukadu trawiennego, przez cale lata uwaano przecie za waciwe.104 Oto jednak janiejszy punkt tej smutnej historii: przeraajce realia intensywnej hodowli cielt skoniy rzd brytyjski do wprowadzenia przepisw, ktre obecnie nakazuj hodowcom, by cielta miay zapewnion moliwo swobodnego odwracania si w boksach, codziennie dostaway karm o zawartoci elaza wystarczajcej dla zachowania zdrowia i energii oraz otrzymyway dostateczn ilo pokarmu wknistego, niezbdnego dla waciwego rozwoju wacza.105 S to wymagania minimalne, nadal daleko w tyle za potrzebami zwierzt, a jednak i tak nie spenia ich prawie adna hodowla w USA oraz wiele europejskich. Jeli czytelnik przypomni sobie, e caa ta mudna, marnotrawna i powodujca cierpienia hodowla istnieje tylko po to, by zaspokoi kaprys ludzi, ktrym zachciao si bladorowej i delikatnej cielciny, aden dalszy komentarz nie bdzie ju potrzebny. Jak ju zauwaylimy, hodowla cielt jest boczn gazi produkcji mleczarskiej. Utrzymanie mlecznoci krw wymaga, by co roku zachodziy w ci. Potomstwo zabiera si zaraz po porodzie, co jest dowiadczeniem bolesnym dla matki, a przeraajcym dla cielcia. Matka czsto wyranie okazuje swe uczucia, caymi dniami ryczc i nawoujc odebrane mode. Niektre cielta pci eskiej bd hodowane na krowy mleczne, aby mniej wicej po dwch latach, gdy wejd w wiek produkcyjny, zastpi starsze zwierzta. Inne midzy pierwszym a drugim tygodniem ycia zostan sprzedane do tuczami, gdzie bd hodowane na woowin. Pozostae kupi producenci cielciny, ktrzy korzystaj z produkcji mleczarskiej take w ten sposb, e trzymaj cielta na diecie mlecznej, aby byy anemiczne. Jeli nawet ciel nie zostanie przeznaczone na cielcin, tylko pjdzie do hodowli mlecznej, to i tak, jak pisze profesor John Webster z katedry zootechniki Uniwersytetu Bristolskiego, rutynowo przejdzie znacznie wicej zaburze normalnego rozwoju ni inne zwierz gospodarskie. Zaraz po urodzeniu zabiera si je od matki, pozbawia naturalnego pokarmu, to znaczy penego krowiego mleka, i odywia rnymi taszymi pynnymi substytutami.106 Mleczna krowa, niegdy spokojnie pasca si w sielankowej scenerii pagrkw, jest obecnie precyzyjnie wyregulowan, cile nadzorowan maszyn mleczarsk. W komercyjnej produkcji mleka nie ma miejsca na bukoliczny obrazek krowy bawicej si z cieltkiem na pastwisku. Teraz krowy mleczne hoduje si

84

przewanie w zamkniciu. Niektre s trzymane w pojedynczych boksach, gdzie jest tylko tyle miejsca, by mogy sta lub si pooy. Wszystkie parametry ich rodowiska s monitorowane: dostaj cile wyliczon ilo paszy, temperatura jest tak ustawiona, aby maksymalizowa produkcj mleka, sztucznie regulowane jest te owietlenie. Niektrzy farmerzy uwaaj, e wikszej mlecznoci sprzyja cykl: szesnacie godzin wiata osiem godzin ciemnoci. Cykl produkcyjny krowy zaczyna si po zabraniu jej pierwszego cielcia. Przez dziesi miesicy doi si j dwa, a czasem trzy razy dziennie. Po trzech miesicach jest ponownie zapadniana. Doi si j bdzie a do smego lub szstego tygodnia przed nastpnym porodem i potem znowu, zaraz po odstawieniu cielaka. Ta intensywna sekwencja ci i hiperlaktacji trwa zwykle okoo piciu lat, po czym zuyt krow wysya si do rzeni, a potem przerabia na hamburgery albo karm dla psw. Aby uzyska najwysz wydajno, krow karmi si wysokoenergetycznymi koncentratami soi, misa rybiego, odpadami piwowarskimi, a nawet nawozem drobiowym. Jej specyficzny przewd pokarmowy nie moe cakowicie strawi takiej paszy. wacz (pierwszy odek przeuwajcych) dostosowany jest do trawienia wolno fermentujcej trawy. W okresie szczytowej produkcji mleka, trwajcej par tygodni po porodzie, krowa czsto wydatkuje wicej energii, ni potrafi wytworzy. Poniewa zdolno produkcji mleka przekracza zdolno metabolizowania pokarmu, jej organizm zaczyna si zaamywa i zuywa wasne tkanki; zaczyna doi sam siebie.107 Krowy s wraliwymi zwierztami, u ktrych stres przejawia si zaburzeniami fizjologii i psychiki. Maj siln potrzeb kontaktu z opiekunami. W dzisiejszym systemie produkcji mleczarskiej farmer moe powici jednemu zwierzciu najwyej pi minut dziennie. Artyku zatytuowany Diary Farms That Don t Need Pastures (Gospodarstwa mleczarskie, ktrym nie potrzeba pastwisk) opowiada o jednej z najwikszych fabryk mleka, dumnej z mechanizacji, dziki ktrej jeden robotnik moe nakarmi 800 cielt w cigu 45 minut, co normalnie zajoby kilku ludziom cay dzie.108 Obecnie przystpiono do poszukiwania takiego sposobu ingerowania w naturalne hormonalne i reprodukcyjne procesy fizjologiczne krowy, ktry zmusi j do jeszcze wikszej produkcji mleka. Bydlcy hormon wzrostu (znany w Europie jako bydlca somatotropina albo BST) jest intensywnie wykorzystywanym rodkiem znacznego podwyszania mlecznoci. Stwierdzono, e codzienne podawanie go w iniekcji zwiksza wydajno krw o okoo 20 procent. Codzienne zastrzyki nie tylko powoduj, e zwierzta staj si obolae, zmuszaj ponadto ich organizm do jeszcze ciszej pracy; krowy bd wymaga bogatszej paszy, a ich cierpienia nasil si z powodu chorb, ju i tak czstych u byda mlecznego. David Kronfeld, profesor nauk o ywieniu i kierownik kliniki duych zwierzt na Wydziale Weterynarii Uniwersytetu Pensylwaskiego, stwierdzi, e podczas jednej prby klinicznej ponad poow krw, ktrym podawano BST, leczono z powodu zapalenia gruczou sutkowego - nie zanotowano za ani jednego przypadku tej bolesnej choroby w grupie kontrolnej nie otrzymujcej BST.109 Stosowaniu BST przeciwni s obecnie nie tylko obrocy zwierzt, ale take producenci mleka. Trudno si temu dziwi, skoro badania przeprowadzone przez Uniwersytet Cornella, a take Biuro Oceny Technologii wykazay, e stosowanie BST na duych farmach moe wyeliminowa z rynku 80 tysicy amerykaskich producentw mleka, czyli poow obecnej liczby.110 Pewien farmer z zachodniej Anglii zauway, e najwiksze korzyci z tych iniekcji odniesie kilka najbardziej ekspansywnych firm farmaceutycznych, i zaapelowa: Miejmy mleko od zadowolonych krw, a nie od poduszek do igie chciwych przemysowcw.111 Zwikszanie wydajnoci przez podawanie hormonu wzrostu to jeszcze nic w porwnaniu z tym, co przewiduj entuzjaci nowej technologii reprodukcyjnej. W 1952 roku przyszo na wiat pierwsze ciel pochodzce ze sztucznej inseminacji. Obecnie jest to metoda standardowa. W latach szedziesitych urodziy si pierwsze cielta, ktre rozwiny si z embrionw przeniesionych od jednej krowy do drugiej. Technologia ta oznacza, e stosujc wstrzyknicia hormonu, mona zmusi szczeglnie mleczn krow do wyprodukowania wielu komrek jajowych jednoczenie. Po sztucznym zapodnieniu nasieniem medalowego byka powstae zarodki mona wydoby z jej macicy i wykonujc nacicie na boku, przenie do taszych matek zastpczych. W ten sposb rozmnaajc tylko najlepsze okazy, mona szybko wyhodowa cae stado. W latach siedemdziesitych opracowano metod zamraania embrionw, co zwikszyo zainteresowanie rynku t procedur; obecnie w USA dokonuje si 150 tysicy transferw embrionalnych rocznie, z czego rodzi si przynajmniej 100 tysicy cielt. Nastpnym etapem bezustannych prac nad uzyskiwaniem coraz bardziej produktywnych zwierzt bdzie inynieria genetyczna i by moe klonowanie.112

85

Dawniej hodowane na miso bydo wdrowao swobodnie po rozlegych terenach, co czsto ogldamy w westernach. Wspczesny wypas wyglda jednak zupenie inaczej. Artyku w Peoria Journal Star - ktry zapewne mia by dowcipny - przedstawia to tak: Domem kowboja nie jest ju rozlega preria. Jest nim raczej tuczarnia, a szawi pachnie co najwyej woowina w garnku. Oto kowboj na nowoczesn mod. Taka jest Norris Farms, gdzie zamiast wypasa 700 sztuk byda na 20 000 akrw skpo poronitej traw prerii, hoduje si 7000 sztuk na 11 akrach betonu.113 Bydo misne widuje wprawdzie wicej otwartej przestrzeni ni drb, winie, cielta i krowy mleczne, ale coraz krcej moe si ni cieszy. Dwadziecia lat temu spdzao na pastwiskach mniej wicej dwa lata. Teraz, jeli w ogle ma tyle szczcia, by na nie trafi, po szeciu mniej wicej miesicach zabiera si je na wykoczenie, to znaczy dotuczenie bogatsz pasz do wagi i jakoci wymaganej na rynku. W tym celu transportuje si je do tuczami, gdzie przez sze do omiu miesicy bdzie karmione kukurydz i innymi zboami. Potem wysya si je do rzeni. Dominujc tendencj w przemysowej hodowli byda jest powstawanie wielkich tuczami. W 1987 roku w USA zabito 34 miliony sztuk byda, z czego 70 procent pochodzio z tuczami. Obecnie daj one jedn trzeci caej amerykaskiej produkcji woowiny i s powanymi przedsibiorstwami, w ktrych czsto maj udziay poszukujce ulg podatkowych kompanie naftowe lub firmy notowane na giedzie. Tuczarnie s dochodowe, poniewa bydo karmione ziarnem szybciej przybiera na wadze. Jednak odki byda misnego, podobnie jak krw mlecznych, nie s dostosowane do trawienia skoncentrowanej paszy, jak si je tuczy. Poniewa potrzebuj wicej bonnika, ni ta pasza zawiera, zwierzta czsto li sier - swoj i sobie nawzajem, a dua ilo wosw dostajcych si do ich waczy moe wywoa owrzodzenie.114 Gdyby jednak ziarno wymiesza z bonnikiem, ktrego bydo potrzebuje i ktry tak usilnie prbuje znale, wolniej przybieraoby na wadze. W tuczarniach ruchy byda nie s ograniczone tak bardzo, jak kur w klatkach czy macior i cielt, a czsto take krw mlecznych w boksach. Stado jest coraz bardziej stoczone, ale i wtedy, gdy na jednym akrze trzyma si dziewiset sztuk, na kade zwierz przypada powierzchnia pidziesiciu stp kwadratowych (15 m2) i moe ono chodzi po nawet akrowym, ogrodzonym wybiegu, nie jest te odizolowane od innych zwierzt. Problemem jest tu nuda zuboonego, monotonnego rodowiska, a nie ograniczenie ruchu. Bardzo powanym zagroeniem mog natomiast sta si czynniki atmosferyczne. Latem bydo przebywa w penym socu, nie mogc skry si w cieniu; zim moe znale si w warunkach, do ktrych nie jest naturalnie przystosowane. Podczas burz nienych w 1987 roku niektrzy farmerzy stracili a 25-30 procent cielt i 5-10 procent dorosego byda. Farmer z Colorado opowiada: Cielta nie miay si gdzie schroni. Wikszo zgina wskutek dziaania ywiow. Spad mokry nieg, a zaraz potem chwyci mrz. U innego farmera 75 ze 100 cielt zgino podczas burzy.115 W Europie niektrzy producenci woowiny poszli ladem hodowcw drobiu, wi oraz cielt i zamykaj swoje zwierzta w budynkach. W USA, Wielkiej Brytanii i Australii tak cakowicie zamknit hodowl byda uwaa sic za ekonomicznie nieuzasadnion. Wprawdzie chroni ona zwierzta przed z pogod, ale za cen znacznie wikszego stoczenia, gdy zainwestowany w budynek kapita ma da jak najwikszy zysk. W intensywnej hodowli bydo przewanie trzymane jest w stadkach, raczej w zagrodach ni pojedynczych boksach. Aby uatwi sprztanie, czsto stosuje si podog z listew, chocia bydu, podobnie jak winiom czy cieltom, niewygodnie na niej sta i moe nawet okule. Technologia i nacisk na intensyfikacj produkcji wkracza w kad sfer hodowli zwierzt. Jagnita, ten radosny symbol wiosny, poznay ju ciemnoci zamknitej owczarni.116 W Rabbit Research Center Uniwersytetu Stanowego Oregon naukowcy opracowali klatkowy system hodowli krlikw i eksperymentuj nad zwikszeniem zagszczania do dwch krlikw na stop kwadratow.117 W Australii wyselekcjonowane owce, dajce najwyszej jakoci wen, hoduje si obecnie w zamkniciu, w pojedynczych boksach lub zbiorowych zagrodach po to, by zachoway czyste i dugie runo. Ich wena jest od piciu do szeciu razy drosza od zwykej.118 Aby unikn odium, jakie spada na tych, ktrzy chwytaj we wnyki dzikie zwierzta, w przemyle futrzarskim chtnie podkrela si, e skry pochodz z hodowli fermowej, jednak jest ona bardzo

86

intensywna. Norki, szopy, fretki i inne zwierzta futerkowe trzymane s w maych drucianych klatkach. Rewir piknego lisa arktycznego w warunkach naturalnych obejmuje tysice akrw tundry; na fermie to druciana klatka o wymiarach 42 na 45 cali (106,5 na 114,5 cm).119 Przyjrzelimy si gwnym tendencjom w hodowli zwierzt, w ktrej metody przemysowe niemal cakowicie wypieraj tradycyjne. Niestety, od czasu pierwszego wydania tej ksiki pitnacie lat temu w tej dziedzinie bardzo niewiele si poprawio. Ju wtedy byo jasne, e nowoczesne metody produkcji s sprzeczne z dobrem zwierzt. Jako pierwsza dowody na to zebraa Ruth Harrison w wydanej w 1964 roku przeomowej ksice Animal Machines; pniej zostay one poparte autorytetem komisji Brambella, powoanej przez brytyjskiego ministra rolnictwa i zoonej z najwybitniejszych ekspertw. Poza znanym zoologiem Brambellem w jej skad wchodzili: W. H. Thorpe, kierownik katedry bada nad zachowaniami zwierzt na Uniwersytecie Cambridge, oraz specjalici weterynarii, zootechniki i rolnictwa. W roku 1965, po dokadnym zbadaniu zagadnienia, komisja wydaa oficjalny osiemdziesiciopicio-stronicowy raport. Zdecydowanie odrzucia twierdzenie, jakoby produktywno bya miarodajnym wskanikiem braku cierpienia zwierzt, zauwaajc, e wzrost ciaru ciaa moe by stanem patologicznym. Zakwestionowaa te pogld, e zwierzta gospodarskie nie cierpi z powodu zamknicia, poniewa zostay tak wyhodowane i s to tego przyzwyczajone. W wanym aneksie do raportu Thorpe stwierdza, i obserwacje zachowania zwierzt domowych wykazay, e zasadniczo pozostay takie same, jakimi byy w czasach prehistorycznych, przed udomowieniem, maj wic wrodzone, niezmienne wzory zachowa i potrzeb, obecne nawet wtedy, gdy zwierz nigdy nie yo w warunkach naturalnych. Thorpe konkluduje: Pewne elementarne fakty s na tyle oczywiste, by uzasadni podjcie dziaa. Uznajc potrzeb znacznego ograniczenia swobody zwierzt, musimy jednak wyznaczy granic, ktrej przekroczenie oznaczaoby warunki uniemoliwiajce realizacj wszystkich lub Prawie wszystkich naturalnych instynktownych potrzeb i wzorcw zachowa, jakie spostrzegamy u ich dzikich przodkw, a ktre okrelaj aktywnoci zwierzt, odpowiadajce wysokiemu stopniowi organizacji spoecznej; tych wzorcw i potrzeb proces udomowienia nie wyeliminowa lub prawie nie wyeliminowa. Szczeglnym okruciestwem jest poddawanie zwierzcia przez znaczn cz jego ycia ograniczeniom, ktre pozbawiaj je moliwoci realizowania normalnych wzorcw zachowania ruchowego.120 Komisja przedstawia zalecenia oparte na umiarkowanej, lecz fundamentalnej zasadzie: Nie pochwalamy takiego ograniczenia swobody, ktre nie pozwala na wikszo czynnoci skadajcych si na normalne zachowanie zwierzcia. (...) Powinno mie zapewnion przynajmniej tak swobod ruchw, by mogo si bez trudu obrci, oczyci, podnie si i pooy z rozprostowanymi koczynami.121 Tych piciu podstawowych swobd, jak si je odtd nazywa, czyli swobody obrcenia si, oczyszczania, wstawania, pooenia si i rozprostowania koczyn, nadal odmawia si wszystkim zamknitym w klatkach kurom, maciorom w kojcach i na acuchu oraz cieltom w boksach. Od czasu ogoszenia raportu komisji Brambella zgromadzono ju ogromny materia naukowy, ktry potwierdzi wszystkie jego zasadnicze wnioski. Uwagi Thorpea o tym, e udomowione zwierzta zachoway naturalne wzory zachowa, zostay, jak wiemy, w peni potwierdzone przez badania nad zachowaniem wi w warunkach pnaturalnych, prowadzone przez naukowcw z Uniwersytetu Edynburskiego.122 Argument powoujcy si na wydajno zwierzt jako wskanik ich zadowolenia naukowcy obecnie uznaj powszechnie za faszywy. W 1986 roku American Scientist opublikowa jego wnikliw krytyk: W odniesieniu do udomowionych zwierzt argument ten moe by z kilku powodw bdny. Zwierzta gospodarskie wyselekcjonowano ze wzgldu na ich zdolno wzrostu i reprodukcji w bardzo rnych, take niesprzyjajcych warunkach i okolicznociach. Na przykad nawet powanie zranione kury mog nadal normalnie znosi jajka. Ponadto czsto manipuluje si wzrostem i reprodukcj, zmieniajc owietlenie lub dodajc do karmy substancje stymulujce, takie jak antybiotyki. Na nowoczesnej farmie przemysowej, gdzie jeden pracownik moe doglda a 2000 sztuk byda lub 250 000 brojlerw rocznie, praktyka oceniania wzrostu czy reprodukcji w funtach wyprodukowanego misa lub liczbie zoonych jajek w stosunku do kosztw

87

pomieszcze, paliwa lub paszy w niewielkim stopniu pozwala zorientowa si w wydajnoci poszczeglnych zwierzt.123 Doktor Bill Gee, dyrektor generalny australijskiego rzdowego Bureau of Animal Health, powiedzia: Twierdzi si, e produktywno zwierzt gospodarskich jest bezporednim wskanikiem ich dobrostanu. Trzeba raz na zawsze skoczy z tym bdnym mniemaniem. Dobrostan odnosi si do dobra pojedynczego zwierzcia, produktywno za - do wielkoci produkcji na zainwestowany dolar lub jednostk zuytych zasobw.124 W rozdziale tym staraem si z rnych stron wykaza bdno tego argumentu. Dobrze byoby sdzi, e mona go ju raz na zawsze pogrzeba, lecz niewtpliwie bdzie nadal si pojawia, ilekro obrocy agrobiznesu uznaj, e warto wmwi konsumentowi, i na farmach nie dzieje si nic zego. Dane wiadczce przeciwko metodom intensywnej hodowli uzna jednak Parlament Europejski, gdy w 1987roku rozpatrzy raport na temat warunkw ycia zwierzt i przyj rezolucj nakrelajc nastpujce cele: - eliminacja praktyki trzymania cielt w pojedynczych boksach i niepodawania im elaza i bonnika; - wyeliminowanie w cigu dziesiciu lat baterii klatek; - eliminacja praktyki trzymania macior w pojedynczych kojcach lub w ptach; - eliminacja rutynowego okaleczania, jak obcinanie ogonw i kastrowanie prosit pci mskiej.125 Propozycje te przyjto wikszoci 150 gosw przy dwch wstrzymujcych si i bez gosu sprzeciwu. Parlament Europejski, mimo e skada si z wyonionych w wyborach przedstawicieli wszystkich pastw Wsplnoty Europejskiej jest jedynie ciaem doradczym. Potne lobby agrobiznesu usilnie stara si nie dopuci do wprowadzenia tych zalece w ycie. Niemniej rezolucja jest dowodem istnienia wiadomej europejskiej opinii publicznej. Gdy za chodzi nie o sowa, lecz o czyny, to od czasu pierwszego wydania tej ksiki realna poprawa sytuacji zwierzt dokonaa si tylko w kilku wypadkach. W Szwajcarii zakazano baterii klatek i w sklepach mona obecnie bez trudu kupi jajka pochodzce z ferm stosujcych inny system hodowli. Kurom pozwala si tam swobodnie chodzi, grzeba w ziemi, odbywa kpiele piaskowe, przysiada na grzdzie i skada jajka w osonitych, wyoonych odpowiednim materiaem gniazdach. Jajka z tych ferm s tylko minimalnie drosze od jajek z ferm klatkowych.126 W Wielkiej Brytanii jedyn oznak postpu jest zakaz stosowania pojedynczych boksw dla cielt. Tylko w Szwecji mona zauway stae denie do poprawy warunkw ycia zwierzt gospodarskich (podobnie zreszt jest tam z reformami socjalnymi); przyjte w 1988 roku przepisy zmieni warunki ycia wszystkich zwierzt gospodarskich. W rozdziale tym opisuj przede wszystkim sytuacj zwierzt w USA i Wielkiej Brytanii. Czytelnicy z innych krajw mog sdzi, e u nich warunki nie s a tak ze, lecz jeli s obywatelami ktrego z pastw rozwinitych (poza Szwecj), nie maj powodw do samozadowolenia. W wikszoci krajw warunki ycia zwierzt przypominaj raczej amerykaskie ni te, ktre nakrelono w cytowanych zaleceniach. Naley te pamita, e chocia wprowadzenie w ycie piciu swobd komisji Brambella lub rezolucji Parlamentu Europejskiego, a tym bardziej przepisw wzorowanych na szwedzkich byoby duym postpem w USA, Wielkiej Brytanii i waciwie w kadym kraju, gdzie istnieje hodowla przemysowa, to jednak adna z tych reform nie oznacza rwnego poszanowania interesw ludzi i zwierzt. Reprezentuj one mniej lub bardziej owiecon i humanitarn wersj szowinizmu gatunkowego, ale nadal jest to szowinizm gatunkowy. adna instytucja rzdowa adnego kraju nie zakwestionowaa jak dotd dogmatu, e interesy zwierzt licz si mniej ni interesy ludzi. Chodzi zawsze jedynie o dajce si unikn cierpienie, to znaczy takie, ktremu mona zapobiec, nie obniajc wynikw produkcji zwierzcej i nie zwikszajc kosztw. Nigdy nie zakwestionowano przekonania, e ludziom wolno uywa zwierzt do wasnych celw, hodowa je i zabija, by zaspokoi upodobanie do diety misnej.

88

W rozdziale tym skupiem si na metodach nowoczesnej hodowli przemysowej, gdy opinia publiczna przewanie nie zdaje sobie sprawy z rozmiarw powodowanego przez nie cierpienia. Ale nie tylko intensywna hodowla je powoduje. Niezalenie od tego, czy ludzie hoduj zwierzta metod nowoczesn, czy tradycyjn, dla osignicia swoich korzyci zadaj im cierpienia. Fakt, e to sprawianie cierpie jest trwajc od stuleci zwyczajow praktyk, moe Powodowa, e go nie zauwaamy, ale dla cierpicych zwierzt to adne pocieszenie. Przyjrzyjmy si niektrym rutynowym zabiegom, jakim poddawane jest bydo. Niemal wszyscy producenci woowiny pozbawiaj je rogw, znakuj i kastruj, a dziaania te mog powodowa dotkliwy bl fizyczny. Rogi odcina si, gdy rogate zwierzta zajmuj wicej miejsca przy obie z pasz i w transporcie, a stoczone mog rani si nawzajem. Posiniaczone tusze i uszkodzona skra to dua strata finansowa. Rogi nie s jednak tylko nieunerwion koci. Usuwajc je, trzeba przeci naczynia krwionone i rne tkanki, co powoduje mocne krwawienie, szczeglnie gdy ciel nie jest poddawane zabiegowi tu po urodzeniu. Bydo kastruje si, poniewa panuje pogld, e w szybciej ni byk przybiera na wadze - cho prawd mwic raczej szybciej si otuszcza - a take z obawy, by mskie hormony nie zepsuy misa. Wykastrowane zwierzta atwiej te opanowa. Wikszo farmerw przyznaje, e zabieg ten powoduje u zwierzcia bl i szok. Przewanie nie stosuje si znieczulenia. Wyglda to nastpujco: zwierz przyciska si do ziemi, bierze si n i nacina moszn, odsaniajc jdra. Potem chwyta si je po kolei i pociga, przerywajc przytrzymujce je powrzki nasienne; u starszych zwierzt niekiedy trzeba je przeci.127 Naley przyzna, e niektrym farmerom nie podoba si ta praktyka. C. G. Scruggs, redaktor The Progressive Farmer, w artykule The Castration Knife Must Go (Kastracyjny n musi odej) pisze o potnym stresie kastracji, sugerujc, e skoro stale zwiksza si popyt na chude miso, samcom mona by oszczdzi okaleczania.128 Takie same opinie syszy si rwnie w przemysowej hodowli wi, gdzie take przeprowadza si ten zabieg. Brytyjskie czasopismo Pig Farming stwierdza: Zabieg kastracji jest czym odraajcym nawet dla zahartowanego hodowcy wi. Dziwi si tylko, e ruch antywiwisekcyjny dotd go ostro nie zaatakowa. Poniewa opracowano ju metod pozwalajc wykry przypadki zanieczyszczenia misa knurw, w artykule proponuje si, by pomyle o odpoczynku dla noa kastracyjnego.129 Powszechn praktyk jest te znakowanie byda gorcym elazem, co ma zapobiec zabkaniu si i nadal gdzieniegdzie zdarzajcym si - kradzieom, a take by uatwi jego liczenie. Bydlca skra jest grubsza od ludzkiej, jednak nie na tyle, by chroni przed przykadanym do niej na pi sekund - sier si wczeniej wycina - rozpalonym do czerwonoci elazem. Aby wykona ten zabieg, zwierz trzeba przewrci i przycisn do ziemi. Mona te przytrzyma je w tak zwanym poskromie (squeeze chute) - jest to rodzaj regulowanego kojca, ktrym mona cile je obj. Ale nawet wtedy, jak pisze si w pewnym poradniku, zwierz, ktremu przykada si elazo, rzuca si i wierzga.130 Innym czstym okaleczeniem jest nadawanie za pomoc ostrego noa rnych ksztatw uchu, by bydo mona byo z daleka zidentyfikowa na pastwisku oraz by byo atwo rozpoznawalne z przodu i z tyu, gdy nie wida pitna.131 Oto niektre ze standardowych praktyk tradycyjnej hodowli byda. Inne zwierzta hodowane dla celw ywnociowych traktowane s w podobny sposb. Zastanawiajc si nad warunkami ycia zwierzt w hodowli tradycyjnej, trzeba na koniec pamita, e niemal zawsze bardzo wczenie rozdziela si w niej matki i potomstwo, co jest dla nich wielkim stresem. W adnej hodowli nie pozwala si zwierztom dorasta i stawa si czci spoecznoci osobnikw w rnym wieku, jak byoby w warunkach naturalnych. Kastracja, znakowanie oraz rozdzielanie matek i potomstwa od stuleci powoduj cierpienia zwierzt, najsilniejsze protesty dziewitnastowiecznego ruchu humanitarnego wzbudziy jednak okruciestwa transportu i uboju. W Stanach Zjednoczonych zwierzta z pastwisk u podna Gr Skalistych pdzono na kocowe stacje kolejowe i na kilka dni zamykano bez jedzenia w wagonach pocigu, ktry wiz je do Chicago. Te, ktre przeyy podr, czekay tam w cuchncych krwi i rozkadajcym si misem gigantycznych zagrodach rzenych, a zostan zapdzone lub zawleczone na koniec rampy, gdzie sta czowiek z toporem. Jeli miay szczcie, uderzenie byo celne; wiele jednak go nie miao.

89

Od tamtego czasu troch si zmienio. W 1906 roku wydano przepisy federalne ograniczajce do dwudziestu omiu - a w wyjtkowych wypadkach trzydziestu szeciu - godzin czas, jaki zwierzta mog spdzi w wagonie kolejowym bez jedzenia i wody. Potem naley je wyadowa, nakarmi, napoi i da im co najmniej pi godzin odpoczynku przed dalsz podr. Dwadziecia osiem do trzydziestu szeciu godzin bez wody i jedzenia w szarpicym wagonie kolejowym to i tak do dugo, by bardzo si nacierpie, ale zawsze to jaka poprawa. Zmienio si te troch w rzeniach. Obecnie zwierzta na og ogusza si przed ubojem, co teoretycznie znaczy, e ich mier jest bezbolesna, cho, jak si przekonamy, mona w to wtpi; istniej ponadto wane odstpstwa od tej reguy. Dziki tym zmianom transport i ubj stanowi dzisiaj, jak sdz, mniejszy problem ni przemysowe metody hodowli, zamieniajce zwierz w maszyn do przerobu taniej paszy na drogie miso. Niemniej, aby historia opowiadajca o tym, co dziao si z twoim obiadem, gdy by jeszcze zwierzciem, bya pena, trzeba opisa metody transportu i uboju. Transport zwierzt to nie tylko ostatnia podr do rzeni. W czasach gdy rzenie skupione byy w wielkich centrach, jak Chicago, bya to najdusza i przewanie jedyna podr, jak odbyway. Do wymaganego na rynku ciaru dochodziy na rozlegych pastwiskach, gdzie si urodziy. Pniej chodnie umoliwiy decentralizacj uboju, droga do rzeni odpowiednio si wic skrcia. Obecnie jednak coraz rzadziej zdarza si, by zwierzta, zwaszcza bydo, rodziy si i dorastay do wagi ubojowej w jednym i tym samym rejonie. Cielaki mog urodzi si w jednym stanie - na przykad na Florydzie - a potem zosta przewiezione na oddalone o setki mil pastwiska, choby na zachodzie Teksasu. Bydo, ktre przez rok przebywao na pastwiskach Utah lub Wyoming, moe zosta spdzone i wysane na dotuczenie do Iowa lub Oklahomy. Zwierzta te maj przed sob nawet dwa tysice mil drogi. Podr do tuczami moe trwa duej i by bardziej wstrzsajcym dowiadczeniem ni podr do rzeni. Prawo z roku 1906 nakazywao, by transportowanym kolej zwierztom przynajmniej co trzydzieci sze godzin zapewni odpoczynek, poywienie i wod. Nie mwio nic o zwierztach przewoonych ciarwkami, gdy w tamtych czasach tak ich nie transportowano. Ponad osiemdziesit lat pniej nadal adne prawo federalne nie reguluje tego transportu. Ponawia si starania, by drogowy przewz zwierzt obj przepisami podobnymi do obowizujcych w przewozie kolejowym, lecz na razie bezskutecznie. Tak wic bydo czsto zamyka si w ciarwce na czterdzieci osiem godzin lub nawet na siedemdziesit dwie godziny. Nie wszyscy kierowcy zostawiaj je tak dugo bez odpoczynku, poywienia i wody, ale niektrym bardziej zaley na jak najszybszym dowiezieniu adunku ni na dowiezieniu go w dobrym stanie. Zwierzta, ktre po raz pierwszy w yciu znalazy si w ciarwce, s zwykle przestraszone, zwaszcza gdy wykonujcy zaadunek robotnicy popdzaj je i traktuj brutalnie. Jazda samochodem take jest dla nich czym nowym i mog odczuwa mdoci. Po paru dniach podry bez jedzenia i wody s straszliwie spragnione i godne. Normalnie bydo je wielokrotnie w cigu dnia; prawidowe funkcjonowanie wacza wymaga staej poday pokarmu. Jeli przewz odbywa si zim, mrone wiatry powoduj dotkliwe zimno; latem soce i upa mog potgowa odwodnienie niepojonych zwierzt. Trudno wrcz wyobrazi sobie, czym moe dla nich by ta kombinacja strachu, mdoci, Pragnienia, godu, wyczerpania i przemarznicia. Mode cielta, ktre zaledwie kilka dni wczeniej przeyy stres rozczenia z matk i kastracji, znosz to jeszcze gorzej. Weterynarze zalecaj, by odsadza, kastrowa i szczepi je przynajmniej trzydzieci dni przed przewozem, gdy zwiksza to ich szans przeycia. Bd mogy doj do siebie po jednym stresie, zanim zostan poddane nastpnemu. Zalecenia te jednak nie zawsze si respektuje.132 Zwierzta nie mog opisa swych dowiadcze, ale ich reakcje somatyczne mwi same za siebie. To przede wszystkim spadek masy ciaa (shrinkage) i gorczka transportowa (shipping fever). Podczas transportu wszystkie zwierzta trac na wadze. Jedn z przyczyn jest odwodnienie i oprnienie jelit. T strat atwo odrobi, ale z reguy wystpuj take bardziej trwae ubytki. Nie jest niczym niezwykym, gdy w czasie przewozu ciar omiusetfuntowego wou spadnie o siedemdziesit funtw, czyli o dziewi procent; odrobienie tej straty moe potrwa ponad trzy tygodnie. Spadek masy ciaa - jak nazywa si to w brany misnej specjalici uwaaj za wskanik stresu, jakiemu poddawane jest zwierz. Oczywicie stanowi to problem take dla przemysu misnego, gdy zwierzta sprzedaje si na funty. Drugim wanym wskanikiem zwizanego z transportem stresu jest gorczka transportowa, pewna posta zapalenia puc, na jak zapada bydo po przewozie. Zdrowe - bez trudu zwalcza wywoujcy j wirus, ale silny stres osabia jego odporno.

90

Opisane reakcje wskazuj, e zwierzta dowiadczyy skrajnego stresu, lecz oczywicie obserwuje si je u tych, ktre zdoay przey. Inne zmary w trakcie podry albo dojechay na miejsce ze zamanymi koczynami i innymi obraeniami. W 1986 roku inspektorzy USDA odrzucili ponad 7400 sztuk byda, 3100 cielt i 5500 wi, ktre zmary bd doznay powanych obrae, zanim jeszcze dotary do rzeni; u 570 000 sztuk byda, 57000 cielt i 643000 wi obraenia byy na tyle powane, e zdyskwalifikowano czci ich tusz.133 Zwierzta, ktre umieraj w czasie transportu, nie maj lekkiej mierci. Zamarzaj zim i padaj wyczerpane z pragnienia i upau w lecie. Lec bez adnej pomocy w zagrodach, umieraj z ran, jakich doznay, spadajc ze stromej rampy zaadunkowej. Dusz si pod naporem spitrzonych nad nimi zwierzt w przecionej, le zaadowanej ciarwce. Umieraj z pragnienia lub godu, gdy niedbay hodowca zapomni da im wody lub poywienia. Umieraj z samego stresu wywoanego tym przeraajcym dowiadczeniem. By moe zwierz, ktre zjesz dzisiaj na obiad, czytelniku, nie umaro w ten sposb; ale taka mier zawsze bya i jest czci procesu, ktry dostarcza ludziom miso.

Zabicie zwierzcia samo w sobie jest trudne. Powiada si, e gdybymy sami musieli je zabija, wszyscy bylibymy wegetarianami. Z pewnoci niewielu ludzi odwiedzio kiedykolwiek rzeni, a filmy o tym, co si tam dzieje, nie s w telewizji czste. Mona si udzi, e kupowane miso pochodzi od zwierzcia, ktre umaro bezbolenie, ale w gruncie rzeczy nie chce si nic o tym wiedzie. A jednak ci, ktrzy, kupujc miso, skazuj na mier nastpne zwierzta, nie zasuguj na to, by im oszczdzi opisu ktrego z etapw jego produkcji. mier, cho zawsze nieprzyjemna, nie musi by bolesna. Jest szybka i bezbolesna, jeli wszystko przebiega zgodnie z humanitarnymi przepisami uboju obowizujcymi w krajach rozwinitych. Zwierzta powinno si najpierw oguszy prdem elektrycznym lub pistoletem bolcowym, a dopiero nieprzytomnym podci gardo. Krtko przed mierci pdzone po rampie do uboju, czujc krew zabitych wczeniej, mog odczuwa przeraenie, ale sama mier teoretycznie moe by bezbolesna. Niestety, teoria i praktyka czsto bardzo si rni. Reporter Washington Post niedawno tak opisywa rzeni w Wirginii prowadzon przez Smithfielda, najwikszego na wschodnim wybrzeu producenta paczkowanego misa: Proces produkcji wieprzowiny koczy si w bardzo nowoczesnej zautomatyzowanej przetwrni, gdzie z tamy spadaj schludne, hermetyczne, plastikowe pakieciki z plasterkami szynki i bekonu. Ale zaczyna si daleko std, w mierdzcej, zaboconej i poplamionej krwi zagrodzie dla wi. W rzeni Gwaltney koncernu Smithfield gocie znios tylko kilka minut, gdyby zostali duej, ich ubrania i ciaa przesikyby odorem martwych wi. Ubj zaczyna si od wypdzenia kwiczcych wi z zagrody na drewnian platform, gdzie robotnik ogusza je uderzeniem prdu elektrycznego w gow. Gdy upadn, szybko umieszcza ich tylne nogi w metalowym zacisku i zawiesza je gow w d na przenoniku tamowym. Czasami oguszona winia spada z tamy odzyskuje przytomno, a wtedy robotnicy szamocz si z ni, gdy musz j podnie i wsadzi jej tylne nogi z powrotem w metalowe uchwyty, zanim zacznie szaleczo biega po caym terenie. winie zabija pracownik, ktry uderza noem w y szyjn oguszonych, lecz czsto nadal wijcych si zwierzt i zostawia je, by si wykrwawiy. Potem wieo zarnite winie przenosi si ze zbryzganej krwi rzeni do oparzalnika.134 W rzeni cierpienie jest przede wszystkim konsekwencj gorczkowego tempa tamowego zabijania. Aby sprosta konkurencji, kada rzenia stara si zabija wicej zwierzt na godzin ni inni. W jednym z wikszych amerykaskich zakadw szybko przesuwu tamy wzrosa midzy rokiem 1981 a 1986 z 225 do 275 cia na godzin. Nacisk na szybko oznacza, e prac wykonuje si mniej uwanie - czego skutki ponosz nie tylko zwierzta. Raport komisji kongresowej z roku 1988 stwierdza, e w rzeniach notuje si wysz czstotliwo urazw i zachorowa ni w innych gaziach przemysu. Przytoczono dane, z ktrych wynika, e obrae doznaje 58 000 pracownikw rzeni rocznie, czyli 160 dziennie. Jeli tak mao dba si o ludzi, jaki los moe czeka zwierzta? Innym powanym problemem jest dua rotacja: praca jest tak odraajca, e mao kto j wytrzymuje. W wielu zakadach czym zwyczajnym jest roczna rotacja rzdu 60-100 procent. Oznacza to, e przestraszonymi zwierztami w obcym im rodowisku stale zajmuje si niedowiadczony personel.135

91

W Wielkiej Brytanii, gdzie teoretycznie rzenie podlegaj rygorystycznym humanitarnym przepisom uboju, w sprawozdaniu z kontroli przeprowadzonej przez rzdow Farm Animal Welfare Council stwierdzono, i wykonujc czynnoci ubojowe, zakada si, e zwierzta s nieprzytomne i nic nie czuj, nawet gdy jest wysoce prawdopodobne, e nadal zdolne s odczuwa bl. Dodano rwnie, e chocia przepisy nakazuj, by oguszanie skutecznie i bez niepotrzebnego blu przeprowadza posugujcy si odpowiednim sprztem wyszkolony personel, to jednak Rada nie jest usatysfakcjonowana stopniem ich egzekwowania.136 Ju po opublikowaniu tego raportu brytyjski uczony zakwestionowa pogld, e prawidowe oguszenie prdem elektrycznym jest bezbolesne. Doktor Harold Hillman, wykadowca fizjologii i dyrektor Unity Laboratory in Applied Neurobiology na Uniwersytecie Surrey, zwrci uwag, e ludzie, ktrzy doznali wstrzsu elektrycznego wskutek wypadku lub podczas psychiatrycznej terapii elektrowstrzsowej, mwi o silnym blu. Hillman wskazuje na znamienny fakt, e elektrowstrzsy przeprowadza si obecnie w znieczuleniu oglnym. Gdyby uderzenie prdem elektrycznym natychmiast pozbawiao pacjenta zdolnoci odczuwania blu, nie byoby to konieczne. Dlatego te wtpi, by stosowane w niektrych stanach USA wykonywanie kary mierci na krzele elektrycznym byo humanitarne; skazaniec moe by przez pewien czas poraony, ale nie nieprzytomny. Mwic o metodzie oguszania prdem elektrycznym w rzeniach, stwierdza: Uwaa si j za humanitarn, poniewa sdzi si, e zwierz nie odczuwa wtedy blu ani innego cierpienia. Sd ten jest niemal na pewno faszywy z tych samych powodw, ktre wskazaem w zwizku z krzesem elektrycznym.137 Prawdopodobnie wic ubj, nawet prawidowo wykonany w nowoczesnej rzeni, wcale nie jest bezbolesny. Gdyby nawet udao si przezwyciy te problemy, to i tak pozostaje jeszcze jeden. Prawo wielu krajw, w tym Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych, dopuszcza wyjtki w wypadku ydowskiego i muzumaskiego uboju rytualnego, ktry wymaga, by zabijane zwierz byo cakowicie przytomne. Poza tym w USA uchwalona w 1958 roku Ustawa o humanitarnym uboju (Federal Humane Slaughter Act) obowizuje wycznie rzenie sprzedajce miso agencjom rzdowym i nie dotyczy zwierzt, ktrych zabija si najwicej, to znaczy drobiu. Przyjrzyjmy si najpierw tej drugiej luce prawnej. W USA jest okoo 6100 rzeni, jednak tylko w mniej ni 1400 przeprowadzono kontrol federaln, by sprawdzi, czy przestrzegane s przepisy ustawy o humanitarnym uboju. W pozostaych 4700 mona wic cakiem legalnie uywa starowieckiego i barbarzyskiego topora; i rzeczywicie w niektrych nadal jest on w uyciu. Topr rzenicki jest podobny raczej do cikiego oburcznego mota ni do siekiery. Uzbrojony w ten mot o dugim trzonku rzenik stoi nad zwierzciem i stara si jednym uderzeniem pozbawi je przytomnoci. Kopot w tym, e cel nie jest nieruchomy, a zadawany z gry cios musi by starannie wymierzony; aby osign zamierzony skutek, mot musi wyldowa w cile okrelonym punkcie gowy zwierzcia, ktr przestraszone zwierz zwykle porusza. Jeli chybi o wos, moe zmiady oko lub nos; potem, gdy zwierz rzuca si w miertelnym blu i przeraeniu, pozbawienie go przytomnoci moe ju wymaga kilku uderze. Nawet w rkach najzrczniejszego rzenika topr nie zawsze bezbdnie trafia. Jeli w cigu godziny trzeba zabi co najmniej osiemdziesit zwierzt, a niecelny jest tylko co setny cios, to i tak kadego dnia oznacza to straszliwy bl kilku zwierzt. Naley te pamita, e osignicie biegoci w posugiwaniu si toporem wymaga dugich wicze. wiczy si na ywych zwierztach. Dlaczego nadal stosuje si te prymitywne metody, powszechnie potpiane jako niehumanitarne? Znowu pojawia si ten sam powd, ktry decydowa o innych aspektach hodowli zwierzt: jeli humanitarna procedura jest bardziej kosztowna lub zmniejsza liczb zwierzt zabijanych na godzin, firma nie moe pozwoli sobie na jej wprowadzenie, gdy konkurencja nadal stosuje stare metody. Koszt naboi do pistoletu bolcowego wynosi tylko kilka centw na zwierz, a jednak to wystarcza, by rzenie z niego rezygnoway. Oguszanie elektryczne jest na dusz met tasze, ale sprzt jest drogi. Pki prawo nie zmusi rzeni do wprowadzenia jednej z tych metod, pty mog wcale tego nie zrobi. Drug powan luk Ustawy o humanitarnym uboju jest fakt, e przepis o oguszaniu zwierzt nie stosuje si do uboju rytualnego. Ortodoksyjne reguy judaistyczne i muzumaskie zabraniaj spoywania misa zwierzcia, ktre w momencie mierci nie byo zdrowe i zdolne do poruszania si. Nie do przyjcia jest zatem oguszanie, ktre, jak si sdzi, zadaje obraenia przed podciciem garda. Kiedy zapewne przepisy te miay zakazywa jedzenia misa zwierzcia, ktre znaleziono martwe lub chore; ale ich dzisiejsza ortodoksyjna interpretacja zabrania rwnie pozbawienia go przytomnoci na kilka sekund przed zabiciem, Akt uboju ma by

92

dokonany poprzez przerwanie yy i ttnicy szyjnej pojedynczym ciciem ostrego noa. W czasach gdy judaizm przyj t metod uboju, bya ona zapewne bardziej humanitarna od innych. Teraz jednak, nawet w najlepszym wypadku, jest mniej humanitarna ni, na przykad, szybkie oguszenie zwierzcia za pomoc pistoletu bolcowego. W Stanach Zjednoczonych pewne specjalne okolicznoci sprawiaj, e staa si groteskow parodi wszelkich humanitarnych intencji, jakie mogy jej kiedy przywieca. Wynika to z poczenia wymogw rytualnego uboju i przepisw Ustawy o czystoci ywnoci i lekw (Pure Food and Drug Act) z 1906 roku, ktre ze wzgldw sanitarnych zakazuj, by ubijane zwierz upadao w krew tego, ktre zabito wczeniej. Oznacza to w praktyce, e trzeba zabi zwierz zwisajce z przenonika tamowego lub w jaki inny sposb przytrzymywane nad podog, a nie lece na niej Wymg ten nie zmienia sytuacji zwierzt, ktre przed zabiciem pozbawiono przytomnoci, gdy podwiesza si je dopiero wtedy, gdy s nieprzytomne; jego skutki s jednak straszne dla tych, ktre w chwili mierci s przytomne. Zamiast szybko powali je na ziemi i niemal w tym samym momencie zabi, w USA ubijane rytualnie zwierz pta si za tyln nog, podnosi i wiesza gow w d na przenoniku tamowym, gdzie - cakowicie przytomne - czeka od dwch do piciu minut - a czasem, gdy co szwankuje na linii ubojowej, nawet duo duej - a rzenik wykona swoje cicie. Oto opis tej procedury: Masywny elazny acuch zaciska si wok nogi cikiego, wacego od 1000 do 2000 funtw wou, ktry ni szarpie - a wtedy rozrywa si skra, a obnaona ko czsto pka lub si lamie.138 Wiszce gow w d zwierz z rozerwanymi stawami, a czsto ze zaman nog, skrca si rozpaczliwie z blu i przeraenia, trzeba je wic chwyci za kark lub wbi mu w nozdrza zacisk, by mona je byo zabi jednym ciciem, tak jak wymagaj tego przepisy religijne. Trudno wyobrazi sobie dobitniejszy przykad na to, jak przestrzeganie litery prawa moe zaprzepaci jego ducha. (Trzeba jednak przyzna, e nawet ortodoksyjni rabini nie popieraj jednomylnie zakazu oguszania przed zabiciem; w Szwecji, Norwegii i Szwajcarii zaakceptowali prawny wymg oguszania, take w wypadku uboju rytualnego. Oguszanie przed zabiciem uznao take wielu muzumanw.139) ASPCA (American Society for the Prevention of Cruelty to Animals - Amerykaskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt) opracowao casting pen - urzdzenie, dziki ktremu mona zabi przytomne zwierz w sposb zgodny z amerykaskimi przepisami sanitarnymi, ale bez podwieszania za nog. Wykorzystuje si je obecnie do rytualnego uboju 80 procent dorosego byda, ale tylko niecae 10 procent cielt. Tempie Grandin z Grandin Livestock Handling Systems, Inc. zauwaa: Skoro ubj rytualny nie podlega Ustawie o humanitarnym uboju, niektre rzenie nie kwapi si z wydawaniem pienidzy na humanitaryzm.140 Ci, ktrzy nie stosuj si do ydowskich i muzumaskich regu dietetycznych, mog sdzi, e zwierzt, ktrych miso kupili, nie zabito w taki przestarzay sposb. Mog jednak by w bdzie. Aby ortodoksyjni rabini uznali miso za koszerne, nie tylko musi pochodzi od zwierzcia, ktre byo przytomne, gdy je zabijano; trzeba rwnie usun z niego wszystkie nieczyste elementy, jak yy, wzy chonne, a take nerw kulszowy i jego rozgazienia. Wycinanie ich z zadw jest mudnym zajciem, tak wic tylko przednie czci tuszy sprzedaje si jako miso koszerne, a pozostae lduj zazwyczaj na pkach supermarketw bez adnej informacji o swym pochodzeniu. A zatem bez uprzedniego oguszania zabija si o wiele wicej zwierzt, ni byoby konieczne dla zaspokojenia popytu na miso koszerne. Brytyjska Farm Animal Welfare Council ocenia, e znaczn cz misa pochodzcego z uboju rytualnego sprzedaje si do zwykych sklepw.141 Slogany o wolnoci religijnej i oskaranie o antysemityzm tych, ktrzy s przeciwni ubojowi rytualnemu, wystarczaj, by w USA, Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach nie dopuci do ingerencji prawa w te praktyki. Z pewnoci jednak nie trzeba by antysemit czy wrogiem islamu, by protestowa przeciwko krzywdzie wyrzdzanej zwierztom w imi religii. Czas, by wierni obu tych wyzna zastanowili si, czy obecna interpretacja przepisw uboju jest zgodna z duchem przykazania miosierdzia. Ci, ktrzy nie chc je misa uzyskanego niezgodnie ze wspczesnymi nakazami ich wyznania, maj bardzo proste wyjcie: nie je go wcale. Proponujc to, nie dam od nich wicej ni od siebie; tyle tylko, e w ich wypadku powody mog by silniejsze, gdy produkcja misa, ktre jedz, powoduje dodatkowe cierpienia.

yjemy w czasach sprzecznych de. S tacy, ktrzy chc nadal zabija zwierzta tak, jak w czasach biblijnych, a jednoczenie naukowcy opracowuj rewolucyjne techniki, dziki ktrym maj nadziej

93

zmieni sam natur zwierzt. Wielki krok ku wiatu, w ktrym zwierzta bd projektowane przez ludzi, zrobiono w roku 1988, kiedy amerykaskie Biuro Patentw i Znakw Handlowych (United States Patent and Trademark Office) przyznao naukowcom z Uniwersytetu Harvarda patent na produkt inynierii genetycznej: mysz, ktrej geny tak zmodyfikowano, by zwikszy jej podatno na nowotwory zoliwe i mc uy do wykrywania substancji rakotwrczych. Wprawdzie ju wczeniej, w 1980 roku, Sd Najwyszy wyda decyzj zezwalajc na opatentowywanie tworzonych przez czowieka mikroorganizmw, ale tym razem by to patent na zwierz.142 Przywdcy religijni, obrocy praw zwierzt, ekolodzy oraz farmerzy (ktrzy obawiaj si, e aby nie wypa z konkurencji, bd zmuszeni paci za wykorzystywane patenty) tworz obecnie koalicj przeciwko opatentowywaniu zwierzt. Tymczasem jednak firmy zajmujce si inynieri genetyczn ju wsppracuj z agrobiznesem, ktry inwestuje w badania nad stworzeniem nowych zwierzt. Jeli nacisk opinii publicznej nie powstrzyma tych prac, bdzie si zbija fortuny na zwierztach, ktre bd szybciej przybiera na wadze lub w krtszym czasie produkowa wicej jajek czy mleka. Dla zwierzt jest to oczywiste zagroenie. Badacze z farmy eksperymentalnej amerykaskiego Ministerstwa Rolnictwa w Beltsville w Marylandzie wprowadzili winiom geny odpowiedzialne za hormony wzrostu. U zmienionych genetycznie wi pojawiy si powane objawy uboczne, jak zapalenie puc, krwawienie wewntrzne i cika posta znieksztacajcego zapalenia staww. Okazao si, e tylko jedna zdoaa osign wiek dorosy, ale i tak przeya jedynie dwa lata. Pokazano j w brytyjskiej telewizji w programie pod bardzo trafnym tytuem: The Money Programme. Nie moga usta na nogach.143 Jeden z naukowcw powiedzia gazecie The Washington Times: Jestemy teraz na takim etapie, jak maszyna braci Wright w stosunku do Boeinga 747. Przez kilka lat bdziemy si rozbija i pali, i na razie nie oderwiemy si zbyt wysoko od ziemi. Ale to zwierzta, a nie naukowcy bd si rozbija i pali. The Washington Times zacytowa take zwolennikw inynierii genetycznej, ktrzy odrzucaj argumenty obrocw zwierzt, twierdzc: Ludzie od wiekw krzyuj rasy zwierzt, udomowiaj je, zabijaj i wykorzystuj na rne inne sposoby. To nie bdzie adna istotna zmiana.144 Rozdzia ten pokazuje, e to prawda. Dla swojej wygody od dawna traktujemy zwierzta jak rzeczy, a od trzydziestu lat stosujemy najnowoczeniejsze metody naukowe, by jeszcze lepiej suyy naszym celom. Inynieria genetyczna, rewolucyjna w pewnym sensie, w innym jest tylko jeszcze jednym sposobem dopasowywania zwierzt do naszych celw. Konieczna jest fundamentalna zmiana naszych postaw i naszego postpowania.

94

Rozdzia 4 ZOSTA WEGETARIANINEM... czyli jak kosztem mniejszych cierpie wytwarza wicej ywnoci, mniej szkodzc rodowisku

Gdy pojlimy ju istot szowinizmu gatunkowego i znamy jego konsekwencje dla zwierzt, pora zada pytanie: co dalej? Jest wiele rzeczy, ktre moemy i powinnimy zrobi. Moemy napisa do posa z naszego okrgu o problemach, o ktrych mwi ta ksika, powiedzie o nich przyjacioom, uczy dzieci troski o los wszystkich czujcych istot, publicznie protestowa w imieniu zwierzt, gdy moe to odnie jaki skutek. Wszystko to powinnimy robi, ale pozostaje jeszcze co niezwykle wanego, co stanowi podstaw, nadaje spjno i sens wszelkim dziaaniom na rzecz zwierzt. Musimy wzi odpowiedzialno za wasne ycie i stara si uwolni je od okruciestwa. Powinnimy wic przede wszystkim przesta je miso. A jednak wielu ludzi, przeciwnych okruciestwu wobec zwierzt, wzdraga si przed tym krokiem. To wanie o nich przejty duchem humanitaryzmu osiemnastowieczny pisarz Oliver Goldsmith powiada: Wspczuj i zjadaj obiekty swego wspczucia.1 Zapewne midzy wspczuciem i kulinarnym zainteresowaniem zwierztami nie ma logicznej sprzecznoci. Nie jest niekonsekwencj, jeli kto przeciwny zadawaniu im cierpie, lecz nie bezbolesnemu zabijaniu, zjada zwierzta, ktrych ycie wolne byo od cierpie i ktre umiercono szybko i bezbolenie. Lecz jeli rzeczywicie obchodzi nas los zwierzt, zjadanie ich jest niekonsekwencj praktyczn i psychologiczn. Skoro gotowi jestemy pozbawi ycia inn istot tylko po to, by zadowoli nasze podniebienie, nie jest ona niczym innym, jak tylko rodkiem do naszych celw. Niezalenie od siy naszego wspczucia, z czasem winie, cielta i kurczaki stan si dla nas jedynie przedmiotami uytkowymi. Gdy za okae si, e konieczna jest pewna zmiana warunkw ich ycia, aby nadal po znonych cenach mc kupowa ich ciaa, nie bdziemy ocenia jej zbyt krytycznie. Przemysowa hodowla zwierzt jest tylko technologiczn realizacj idei, e zwierzta s rodkami do ludzkich celw. Nawyki kulinarne s nam drogie i nieatwo je zmieni. W naszym interesie ley wmawianie sobie, e troska o zwierzta nie wymaga, by przesta je je. Nikt przyzwyczajony do jedzenia misa nie umie bezstronnie oceni, czy warunki, w jakich zwierzta s hodowane, nie przysparzaj im cierpie. W wielkiej hodowli misnej waciwie nie sposb wyeliminowa ich cierpie. Nie stosujca metod intensywnych hodowla tradycyjna take oznacza kastracj, rozdzielanie matek i potomstwa, rozbijanie naturalnych grup spoecznych, znakowanie, transport do rzeni i wreszcie ubj. Trudno wyobrazi sobie hodowl misn bez tych form cierpienia. Moe udaoby si to w hodowli na ma skal, ale nie nakarmilibymy wtedy misem wspczesnych ogromnych populacji miejskich. A gdyby nawet to si udao, jego cena byaby znacznie wysza od dzisiejszej - a przecie ju teraz hodowla zwierzt jest drogim i niewydajnym sposobem produkcji biaka. Gdyby hodowa je (i zabija), respektujc zarazem ich dobro, miso byoby frykasem dla bogaczy. Nie ma to zreszt wikszego znaczenia dla wtpliwoci moralnych, jakie wzbudzaj nasze nawyki ywieniowe. Jeli nawet hodowla zwierzt bez sprawiania im cierpie jest teoretycznie moliwa, to i tak miso sprzedawane w sklepach i supermarketach pochodzi od zwierzt, o ktrych dobro zupenie nie dbano. Tak wic naley zapyta nie o to, czy w ogle mamy prawo je miso, lecz czy mamy prawo je to miso. I tu, jak sdz, przeciwnicy niepotrzebnego zabijania zwierzt i przeciwnicy sprawiania im cierpie powinni zgodnie udzieli odpowiedzi przeczcej. Wegetarianizm to nie tylko gest symboliczny. Nie jest te prb izolowania si od brudnej rzeczywistoci, by pozosta czystym i nieskalanym, nie ponoszc odpowiedzialnoci za panujce wok okruciestwo i rze. Jest praktycznym i bardzo skutecznym krokiem ku zaprzestaniu zabijania zwierzt i powodowania ich cierpie. Zamy na chwil, e potpiamy nie tyle ich zabijanie, ile sprawianie im cierpie. Jak skoczy z opisanymi w poprzednim rozdziale metodami intensywnej hodowli? Dopki ludzie bd kupowa jej produkty, dopty zwyke formy protestu i dziaa politycznych nie doprowadz do powanej reformy. W rzekomo kochajcej zwierzta Wielkiej Brytanii ksika Ruth Harrison Animal Machines wzbudzia, co prawda, na tyle szerok dyskusj, by rzd zmuszony by powoa grup niezalenych ekspertw (komisj Brambella) dla zbadania problemu zego traktowania zwierzt i sformuowania

95

zalece, lecz c z tego, skoro nastpnie odmwi ich wykonania. W 1981 roku Komisja Rolnictwa Izby Gmin ponownie przeanalizowaa spraw intensywnej hodowli, rwnie zalecajc likwidacj najbardziej jaskrawych form maltretowania zwierzt. I znowu skoczyo si na niczym.2 Jeli taki los spotka brytyjski ruch reformatorski, to w USA, gdzie lobby agrobiznesu jest jeszcze potniejsze, nie mona spodziewa si niczego lepszego. Nie znaczy to, e zwyczajne metody protestu i dziaa politycznych s bezuyteczne i naley je porzuci. Przeciwnie - s niezbdnymi elementami walki o istotne zmiany w traktowaniu zwierzt. W Wielkiej Brytanii organizacje, takie jak Compassion in World Farming, stale przypominaj o tym problemie spoeczestwu i udao im si wymusi zakaz stosowania boksw dla cielt. Rwnie ugrupowania amerykaskie staraj si ostatnio zainteresowa opini publiczn spraw intensywnej hodowli. Lecz same w sobie metody te nie wystarcz. Tym, ktrzy czerpi zysk z eksploatacji wielkiej liczby zwierzt, nie potrzeba naszej aprobaty, lecz naszych pienidzy. Poparciem spoecznym, jakiego oczekuj waciciele farm przemysowych, jest zakup zwok wyhodowanych przez nich zwierzt (w wielu krajach zabiegaj ponadto o potne subsydia rzdowe). Intensywne metody hodowli bd stosowa dopty, dopki bdzie popyt na ich produkty, dziki czemu bd mieli rodki niezbdne do politycznego zwalczania reform; bd te mogli odpiera zarzuty argumentem, e przecie jedynie daj spoeczestwu to, czego sobie yczy. Dlatego nie powinnimy kupowa produktw nowoczesnej hodowli przemysowej - nawet jeli sdzimy, e dopuszczalne moralnie byoby zjadanie zwierzt, ktre yy w dobrych warunkach i miay bezbolesn mier. Wegetarianizm to forma bojkotu. Dla wikszoci jego zwolennikw jest to bojkot permanentny, gdy porzuciwszy nawyk jedzenia misa, nie aprobuj ju zabijania zwierzt dla zaspokojenia zachcianek podniebienia. Ale take ci, ktrzy sprzeciwiaj si nie tyle zabijaniu, ile zadawaniu cierpie, maj dzisiaj moralny obowizek bojkotowania misa sprzedawanego w sklepach i supermarketach. W przeciwnym razie przyczynimy si do utrwalania rozwoju i dobrej koniunktury hodowli przemysowej i innych okrutnych praktyk hodowli misnej. To wanie tutaj odkrywamy bezporednie skutki szowinizmu gatunkowego w naszym yciu i tu musimy dowie szczeroci naszej troski o zwierzta. Mamy wreszcie okazj co zrobi, a nie tylko mwi i czeka, a spraw zajm si Politycy. atwo zabiera gos w jakich odlegych kwestiach, jednak szowinici gatunkowi, podobnie jak rasici, sw prawdziw natur ujawniaj dopiero wwczas, gdy problem dotyczy ich samych. Protestowa przeciwko korridzie w Hiszpanii, zjadaniu psw w Korei Poudniowej czy mordowaniu foczych niemowlt w Kanadzie, a jednoczenie je jajka zniesione przez kury, ktrych cae ycie upywa w ciasnych klatkach, lub miso cielt, odrywanych od matek, pozbawianych odpowiedniego pokarmu i moliwoci swobodnego pooenia si, to jak potpia apartheid w Afryce Poudniowej, wymagajc zarazem od ssiadw, by nie sprzedawali domw Murzynom. Aby wegetarianizm sta si skuteczniejsz form bojkotu, nie powinnimy krpowa si odmawia jedzenia misa. We wszystkoernych spoeczestwach wegetarianie zawsze spotykaj si z pytaniem o powody ich dziwnej diety. Moe to by irytujce lub nawet kopotliwe, ale jednoczenie jest okazj, by powiedzie ludziom o okruciestwach, z ktrych by moe nie zdaj sobie sprawy. Ja sam o istnieniu hodowli przemysowej po raz pierwszy usyszaem od wegetarianina, ktremu nie byo szkoda czasu, by wyjani, dlaczego nie je tego, co ja. Bojkot to jedyny sposb, by pooy kres okruciestwu, dlatego musimy do niego zachci jak najwicej osb. Uda nam si to tylko wtedy, gdy sami bdziemy suy przykadem. Niektrzy prbuj usprawiedliwia jedzenie misa, mwic, e zwierz przecie byo ju martwe, gdy je kupowali. Sabo tej wymwki, ktr wielokrotnie syszaem wypowiadan cakiem serio, wida wyranie, gdy potraktowa wegetarianizm wanie jako rodzaj bojkotu. Gdy Cesar Chavez, walczc o podniesienie zarobkw i popraw warunkw pracy zbieraczy, wezwa do bojkotu winogron, w sklepach take sprzedawano owoce ju zebrane przez niezrzeszonych w zwizkach zawodowych i le opacanych robotnikw. Nie mona byo podwyszy pacy, jak otrzymali, i podobnie my nie moemy przywrci ycia stekom. Ale w obu wypadkach celem bojkotu nie jest zmiana przeszoci, lecz zmiana stanu rzeczy, ktry kwestionujemy. Akcentuj aspekt bojkotu w wegetarianizmie tak silnie, e czytelnik moe zastanawia si, czy rezygnacja z misa bdzie miaa w ogle jaki sens, jeli bojkot nie rozszerzy si i nie okae skuteczny. Czsto

96

jednak musimy ryzykowa, nie bdc pewni sukcesu, i gdyby by to jedyny argument przeciwko wegetarianizmowi, nie miaby znaczenia. aden z wielkich ruchw przeciwko uciskowi i niesprawiedliwoci nie powstaby, gdyby jego przywdcy zwlekali z podjciem dziaa, pki nie bd pewni sukcesu. Lecz nawet jeli nie powidby si powszechny bojkot, indywidualne dziaania wegetarianw i tak bd miay sens. George Bernard Shaw powiedzia kiedy, e jego trumn odprowadz do grobu zastpy owiec, byda, wi, kurczt i caa awica ryb wdzicznych za to, i dziki wegetariaskiej diecie uchroni je od rzezi. Cho oczywicie nigdy si nie dowiemy, ktre zwierzta uratowalimy dziki naszemu wegetarianizmowi, moemy sdzi, e nasza dieta, a take innych nie jedzcych misa osb, ma wpyw na liczb zwierzt przemysowo hodowanych i zabijanych na miso. Przypuszczenie to jest rozsdne, gdy zaley ona od zysku, a zysk czciowo od popytu. Im mniejszy popyt, tym nisza cena i mniejszy dochd. Im niszy dochd, tym mniej zwierzt hodowanych i zabijanych. S to elementarne zalenoci ekonomiczne i wystarczy spojrze na tabele w fachowych biuletynach drobiarskich, by zauway bezporedni korelacj midzy cen drobiu a liczb kurczt zaczynajcych swj niewesoy ywot w brojlerniach. Wegetarianizm stoi wic na pewniejszym gruncie ni wikszo innych bojkotw i protestw. Bojkot towarw z Republiki Poudniowej Afryki jako walka o zniesienie apartheidu osignie cel dopiero wtedy, gdy biali mieszkacy tego kraju zostan zmuszeni do zmiany polityki (cho bez wzgldu na wynik, sam w sobie zapewne wart jest zachodu). Wegetarianie wiedz natomiast, e nawet jeli nie doczekaj chwili, gdy ich dziaania doprowadz do masowego bojkotu misa i poo kres okrutnej hodowli, to jednak dziki nim i tak zmniejsza si liczba cierpicych i zabijanych zwierzt. Bardzo istotne jest rwnie to, e wegetarianin daje ywe wiadectwo faszywoci typowych argumentw bronicych hodowli przemysowej. Powiada si czasami, e jest ona niezbdna, aby nakarmi szybko rosnc populacj wiata. To rzeczywicie problem doniosy, zreszt take silny argument za wegetarianizmem, cho nie ze wzgldu na podkrelane w tej ksice dobro zwierzt. Dlatego krtk dygresj powic podstawom produkcji ywnoci.

Milionom ludzi w rnych czciach wiata brakuje ywnoci. Miliony innych maj jej co prawda wystarczajco duo, lecz jest ona nieodpowiedniej jakoci - przewanie zbyt uboga w biako. Mona zapyta, czy produkcja ywnoci metodami bogatych krajw suy rozwizaniu problemu godu? Aby osign ciar i wzrost, przy ktrych, jak si sdzi, staje si gotowe do spoycia, kade zwierz musi je. Jeli ciel pasie si na nieurodzajnej ce, nie nadajcej si pod upraw kukurydzy czy zb, jego miso dostarczy protein, ktrych uzyskiwanie z trawy jest - obecnie - nieopacalne, otrzymamy wic przyrost biaka netto. Lecz jeli to samo ciel umiecimy w tuczami lub w innym systemie hodowli zamknitej, sytuacja ulegnie zmianie. Teraz musimy je ywi. Nawet jeli ono i jego towarzysze zostan stoczeni na minimalnej powierzchni, to i tak potrzeba terenw pod upraw kukurydzy, sorgo, soi czy innej paszy. Teraz tuczymy je tym, co sami moglibymy je. Wiksz cz poywienia zwierz zuywa na podtrzymanie procesw fizjologicznych. Obojtne, jak bardzo pozbawi je ruchu, jego organizm i tak musi spala pokarm, by utrzyma si przy yciu. Pasza idzie te na budow czci niejadalnych, jak koci. Dopiero reszta moe pj na budow masy miniowej, zjadanej nastpnie przez ludzi. Ile biaka zawartego w paszy ciel zuywa na wasne potrzeby, a ile przeksztacane jest na pokarm dla ludzi? Odpowied jest zaskakujca. Wyprodukowanie funta biaka zwierzcego wymaga dwudziestu jeden funtw biaka w paszy. Dostajemy wic zaledwie pi procent tego, co dostarczamy. Nic dziwnego, e Frances Moore Lapp nazwaa ten rodzaj hodowli fabryk konsumpcji biaka.3 Moemy te spojrze na t spraw nieco inaczej. Zamy, e mamy akr yznej ziemi. Moemy uprawia na nim wysokobiakowe roliny, jak groch czy fasola. Otrzymamy wtedy od trzystu do piciuset funtw biaka. Pole moemy te przeznaczy pod upraw zboa na pasz dla zwierzt, ktre potem zabijemy i zjemy. Ale wtedy otrzymamy od czterdziestu do pidziesiciu piciu funtw biaka. Cho wikszo zwierzt przeksztaca biako rolinne w zwierzce wydajniej ni bydo, to niewiele mamy z tego korzyci; wprawdzie winia potrzebuje tylko omiu funtw biaka, by wyprodukowa jeden, lecz nie trawi tego biaka rolinnego, ktre jest przyswajalne dla byda. Na og ocenia si, e z akra mona uzyska okoo dziesiciu razy wicej

97

biaka w produkcji rolinnej ni w zwierzcej, cho szacunki s rne, a wedug niektrych - nawet dwadziecia razy wicej.4 Wspczynnik produkcji biaka znacznie wzronie, jeli zamiast zabija zwierzta i zjada ich miso bdziemy spoywa dostarczane przez nie mleko lub jajka. Ale nawet Przy najbardziej efektywnych metodach produkcji dostaniemy najwyej jedn czwart iloci biaka uzyskiwanego z upraw rolinnych, gdy reszta zostanie zuyta w procesach fizjologicznych zwierzt. Biako to oczywicie tylko jeden z niezbdnych skadnikw odywczych. Porwnanie oglnej liczby kalorii dostarczanych przez pokarm rolinny i zwierzcy rwnie wypada zdecydowanie na korzy rolin. Porwnajmy wydajno akra obsianego owsem lub brokuami oraz wykorzystanego do otrzymania wieprzowiny, mleka, drobiu lub woowiny okazuje si, e owies da sze razy wicej kalorii ni wieprzowina najbardziej wydajna z produkcji zwierzcej. Brokuy dostarcz niemal trzykrotnie wicej kalorii ni wieprzowina; owies - ponad dwadziecia pi razy wicej ni woowina. Dane dotyczce innych skadnikw odywczych rozwiewaj kolejne mity, rozpowszechniane przez przemys misny i mleczarski. Na przykad akr brokuw dostarczy dwadziecia cztery razy wicej elaza ni akr wykorzystany do uzyskania woowiny, a akr owsa - szesnacie razy wicej. Wprawdzie wicej wapnia otrzyma si w produktach mlecznych ni w owsie, lecz brokuy nadal bd wydajniejsze, gdy zawieraj pi razy wicej wapnia ni mleko.5 Wnioski, jakie wynikaj z tych danych dla sytuacji ywnociowej na wiecie, s zdumiewajce. W 1974 roku Lester Brown z Overseas Development Council wyliczy, e gdyby Amerykanie spoywali tylko o dziesi procent mniej misa rocznie, mona by zaoszczdzi dwanacie milionw ton zboa - tyle, ile potrzeba, by nakarmi szedziesit milionw ludzi. Don Paarlberg, byy amerykaski podsekretarz do spraw rolnictwa, twierdzi, e zmniejszenie ywego inwentarza w USA o poow daoby prawie czterokrotnie wicej ywnoci ni wymaga uzupenienie niedoborw kalorycznych w niesocjalistycznych krajach rozwijajcych si.6 Gdyby ywno marnowan w krajach bogatych przy produkcji misa odpowiednio rozdzieli, na caym wiecie zniknyby gd i niedoywienie. Okazuje si wic, e hodowla misna metodami krajw uprzemysowionych wcale nie przyczynia si do rozwizania problemu godu. Produkcja misa narusza take inne zasoby. Alan Durning, naukowiec z Worldwatch Institute w Waszyngtonie - orodka bada ekologicznych - szacuje, e w tuczami wyprodukowanie funta woowiny wymaga piciu funtw zboa, 2500 galonw wody, energii rwnowanej galonowi benzyny oraz e powoduje erozj okoo trzydziestu piciu funtw gleby. Ponad jedn trzeci obszaru Ameryki Pnocnej zajmuj pastwiska, ponad poowa amerykaskich zasieww przeznaczona jest na pasz, a wicej ni poowa zuywanej wody przypada na hodowl zwierzt.7 Produkcja ywnoci rolinnej znacznie mniej pod tym wzgldem obarcza zasoby naturalne i rodowisko. Przyjrzyjmy si najpierw zuyciu energii. Mona by sdzi, e rolnictwo to wykorzystujcy yzno gleby i energi soneczn sposb uzyskiwania dodatkowej energii. I takie rzeczywicie jest rolnictwo tradycyjne. W Meksyku kada kaloria paliwa zuytego przy uprawie zb daje osiemdziesit trzy kalorie poywienia. W krajach rozwinitych rolnictwo wymaga jednak ogromnej iloci paliw. W USA uprawa owsa - najbardziej wydajna energetycznie - daje zaledwie dwie i p kalorii ywnoci na kalori zuytego paliwa, uprawa kartofli niewiele ponad kalori, a pszenicy i soi - okoo ptora. Ale to i tak raj obfitoci w porwnaniu z amerykask hodowl, ktra niezmiennie zuywa wicej energii, ni produkuje. Najbardziej wydajna - produkcja woowiny z tradycyjnie wypasanego byda - pochania ponad trzy kalorie paliwa na kalori misa, a najmniej wydajna hodowla przemysowa - nawet trzydzieci trzy kalorie. Zuycie energii w produkcji jaj, jagniciny, mleka i drobiu mieci si w podobnym przedziale wartoci. Krtko mwic, przykad rolnictwa amerykaskiego dowodzi, e uprawa zb jest przynajmniej piciokrotnie bardziej wydajna energetycznie ni naturalna hodowla byda, mniej wicej dwudziestokrotnie wydajniejsza od hodowli kurczt i ponad pidziesiciokrotnie - od przemysowej hodowli byda.8 Amerykaska hodowla funkcjonuje tylko dziki temu, e czerpie z zasobw energii sonecznej przez miliony gromadzonej w ziemi w postaci ropy naftowej i wgla. Dla agrobiznesu jest to ekonomicznie sensowne, gdy miso jest drosze ni ropa naftowa, ale zupenie nie ma sensu jako dugofalowa polityka racjonalnego wykorzystania ograniczonych zasobw naturalnych.

98

Wskaniki zuycia wody w produkcji zwierzcej wygldaj rwnie znacznie gorzej ni w zboowej. Wytworzenie funta misa pochania pidziesit razy wicej wody ni uzyskanie funta pszenicy.9 Newsweek przedstawi to obrazowo, piszc: Woda pompowana w tysicfuntowego bukata zmyaby z powierzchni ziemi jego zabjc.10 Dla potrzeb produkcji zwierzcej drenuje si potne zasoby wody podziemnej, majce ywotne znaczenie dla wielu suchych obszarw Ameryki, Australii i innych regionw. W krainie hodowli byda, rozcigajcej si od zachodniego Teksasu do Nebraski, poziom wody gruntowej obnia si, a studnie wysychaj, w miar jak do produkcji misa zuywane s wody ogromnego podziemnego jeziora, zwanego Ogalalla Aquifer, ktrego powstanie - podobnie jak ropy naftowej i wgla - wymagao milionw lat.11 Nie powinnimy take bagatelizowa wpywu produkcji zwierzcej i na te zasoby wodne, ktrych bezporednio nie wykorzystuje. Wedug statystyk British Water Authorities Association, w roku 1985 ponad trzy i p tysica razy doszo do skaenia wody przez farmy. Oto jeden przykad: w hodowli wi pk zbiornik i wier miliona litrw ekskrementw wylao si do River Perry, zabijajc 110 tysicy ryb. W ponad poowie toczcych si obecnie procesw o powane skaenie rzek oskaronymi s hodowcy.12 Nic w tym dziwnego, skoro redniej wielkoci ferma niosek, liczca 60 tysicy kur, wytwarza w cigu tygodnia 82 tony odchodw, a 2 tysice wi wydala 27 ton kau i 32 tony moczu. Holenderskie farmy produkuj rocznie 94 miliony ton ekskrementw, ale gleba moe bezpiecznie wchon tylko 50 milionw. Reszta, jak si oblicza, wypeniaby pocig towarowy dugoci 16 tysicy kilometrw, cigncy si od Amsterdamu do najdalszych wybrzey Kanady. Nie wywozi si jej jednak; skadowana na ziemi, zanieczyszcza wod j niszczy naturaln rolinno rolniczych regionw Holandii.13 W Stanach Zjednoczonych farmy zwierzce produkuj 2 miliardy ton odchodw rocznie - niemal dziesi razy wicej ni populacja ludzka - z czego poowa pochodzi z hodowli przemysowej, w ktrej wydaliny nie powracaj w naturalny sposb do ziemi.14 Jak powiedzia jeden z hodowcw trzody: Dopki gnj nie bdzie droszy ni praca, dla mnie si nie liczy.15 Tak wic obornik, ktry powinien uynia gleb, zanieczyszcza strumienie i rzeki. Jednak najbardziej idiotyczn konsekwencj zapotrzebowania na miso jest niszczenie lasw. W przeszoci gwnym powodem karczowania lasw bya ch powikszenia areaw pastewnych. I nadal tak jest. W Kostaryce, Kolumbii, Brazylii, Malezji, Tajlandii i Indonezji wycina si lasy deszczowe na pastwiska dla byda. Lecz uboga ludno tych krajw nie ma z tego adnej korzyci. Miso kupuj zamoni mieszkacy duych miast lub zostaje wyeksportowane. Ostatnie dwadziecia pi lat dostaw woowiny dla Ameryki Pnocnej kosztowao zniszczenie prawie poowy tropikalnych lasw deszczowych Ameryki rodkowej.16 W tropikach yje prawdopodobnie 90 procent wszystkich gatunkw rolin i zwierzt, w tym wiele dotd niezbadanych.17 Jeli wyrb odbywa si bdzie nadal w tym tempie, ulegn one zagadzie. Innymi skutkami wycinki s: erozja, przybr rzek, powodujcy powodzie, brak drewna na opa dla wieniakw i zmniejszanie si opadw deszczu.18 Tracimy te lasy wanie teraz, gdy zaczlimy zdawa sobie spraw z ich ogromnego znaczenia. Wielka susza w Ameryce Pnocnej w roku 1988 uwiadomia ludziom, jak powanym zagroeniem dla naszej planety jest efekt cieplarniany, wywoany przede wszystkim rosnc emisj dwutlenku wgla. Lasy gromadz wielkie zasoby wgla; szacuje si, e mimo intensywnego karczowania, nadal zatrzymuj go czterysta razy wicej, ni rocznie przechodzi do atmosfery ze spalanych paliw kopalnych. Niszczenie lasw powoduje uwalnianie si wgla w postaci dwutlenku Natomiast ywa materia modego lasu pochania i wie dwutlenek wgla z atmosfery. Zagada lasw spotguje zatem efekt cieplarniany; jedyn szans jego zagodzenia jest zalesianie na wielk skal, ktremu towarzyszy bd jeszcze inne metody ograniczania emisji dwutlenku wgla.19 Jeli tego nie zrobimy, ocieplenie naszej planety doprowadzi w cigu najbliszych pidziesiciu lat do wielkich susz, postpujcej destrukcji lasw wskutek zmian klimatycznych, wyginicia niezliczonej liczby gatunkw (niezdolnych przystosowa si do zmian rodowiska), oraz do topnienia polarnych czap lodowcowych, co wywoa podniesienie si poziomu morza i zalanie przybrzenych miast i rwnin. Wzrost poziomu morza o jeden metr spowodowaby zalanie 15 procent Bangladeszu, czego skutki dotknyby dziesi milionw ludzi; zagroziby take egzystencji narodw zamieszkujcych wyspy Pacyfiku, takie jak Malediwy, Tuvalu i Kiribati.20 Zwierzta hodowlane konkuruj z lasami o te same obszary. Gargantuiczny apetyt na miso bogatych narodw sprawia, e agrobiznes moe paci wicej ni obrocy lasw. Mona bez przesady powiedzie, e stawk w grze o hamburgery jest przyszo naszej planety.

99

Co powinnimy zrobi? Oczywiste, e powinnimy radykalnie zmieni nasze nawyki ywieniowe; czy oznacza to jednak, e mamy przej na pokarm wycznie rolinny? Gdzie wyznaczy granic? Precyzyjne nakrelenie granicy jest zawsze trudne. Przedstawi par sugestii, ale czytelnik moe uzna je za mniej przekonujce ni to, co wczeniej mwiem o jednoznacznych przypadkach. T granic kady musi wyznaczy sobie sam, a nasze decyzje mog si nieco rni. Nie ma to jednak wikszego znaczenia. Nie musimy przecie bada kadego wtpliwego przypadku, by wiedzie, kto jest ysy, a kto nie. Wana jest zgoda co do zasad. Mam nadziej, e kady czytelnik, ktry dotar do tego miejsca, przyzna, e zaprzestanie kupowania i zjadania misa oraz innych produktw hodowli przemysowej jest moraln koniecznoci. Jest to oczywiste, absolutne minimum, ktre powinien uzna kady, kto potrafi wznie si ponad wsko rozumiany interes wasny. Sprbujmy bliej okreli to minimum. Oznacza ono, e musimy unika kupowania kurczt, indykw, krlikw, wieprzowiny, cielciny, woowiny i jajek, jeli nie znamy rde ich pochodzenia. Stosunkowo niewielka cz jagniciny jest obecnie produkowana przemysowo, ale w przyszoci moe to ulec zmianie. Prawdopodobiestwo, e twj kotlet, czytelniku, to woowina z hodowli przemysowej lub prowadzonej na terenach wykarczowanych lasw deszczowych, zaley od tego, w jakim mieszkasz kraju. Nadal mona kupi miso pochodzce z hodowli tradycyjnej, ale poza obszarami wiejskimi wymaga to wiele zachodu. Wikszo rzenikw nie ma pojcia, jak hodowano zwierzta, ktrych ciaa sprzedaj. W wypadku niektrych zwierzt tradycyjne metody hodowli niemal zaniky, tak e na przykad prawie nie sposb kupi misa kurczaka, ktremu pozwolono biega na dworze; cielciny za w ogle nie da si wyprodukowa w humanitarny sposb. Nawet jeli sprzedawane miso okrelane jest jako zdrowa ywno, moe to znaczy tylko tyle, e zwierztom nie aplikowano zwykych porcji antybiotykw, hormonw i innych farmaceutykw; adna pociecha dla zwierzcia, ktremu nie pozwolono swobodnie si porusza. Wprawdzie w wielu krajach atwo mona kupi jajka zniesione przez kury hodowane tradycyjnie, ale w wikszej czci USA jest to wci bardzo trudne. Gdy ju przestaniemy je drb, wieprzowin, cielcin, woowin i jajka z hodowli przemysowych, nastpnym krokiem bdzie odmowa jedzenia wszelkich zamordowanych ptakw lub ssakw. To niewielki krok, gdy prawie wszystkie jadane obecnie ptaki i ssaki pochodz z hodowli przemysowych. Kto, kto nie wie, jak smaczna moe by dieta wegetariaska, uzna to zapewne za wielkie powicenie. Powiem mu tylko tyle: Sprbuj! Kup dobr wegetariask ksik kucharsk, a zobaczysz, e wcale tak nie jest. Mona zosta wegetarianinem, poniewa jest si przekonanym, e zabijanie zwierzt dla trywialnych przyjemnoci podniebienia jest zem; motywem tej decyzji moe te by wiadomo, e nawet jeli zwierzta nie s hodowane przemysowo, to i tak cierpi z wielu opisanych w poprzednim rozdziale przyczyn. Nastpne pytania s jeszcze trudniejsze. Jak daleko zej po drabinie ewolucyjnej? Czy je ryby? A krewetki? Ostrygi? Aby odpowiedzie na te pytania, musimy pamita o fundamentalnej zasadzie, okrelajcej nasze pojmowanie dobra innych istot. Jak ju wskazywaem w pierwszym rozdziale, obowizek respektowania ich interesw koczy si w momencie, gdy nie mona ju im sensownie ich przypisa. W dosownym, nie metaforycznym, sensie moe je mie tylko istota zdolna do odczuwania cierpienia i doznawania przyjemnoci. Lekcewaenie jej cierpienia lub traktowanie go inaczej ni podobnego cierpienia innej istoty jest moralnie nieuzasadnione. Ale prawdziwe jest take twierdzenie odwrotne. Jeli jakie stworzenie nie jest zdolne doznawa cierpienia lub przyjemnoci, nie ma niczego, z czym naleaoby si liczy. Tak wic problem granicy to problem rozstrzygnicia, czy sd, e dana istota nie ma zdolnoci cierpienia, jest uzasadniony. Przedstawiajc dane wiadczce, e zwierzta zdolno t posiadaj, wskazywaem na jej oznaki: zachowanie (czy zwierz wije si, piszczy, stara si unikn rda blu itd.) oraz podobiestwo jego ukadu nerwowego do naszego. Posuwajc si w d drabiny ewolucyjnej zauwaamy, e oznaki odczuwania blu s coraz sabsze. W wypadku ptakw i ssakw dane empiryczne nie pozostawiaj adnych wtpliwoci. Gady i ryby maj co prawda ukad nerwowy pod wieloma istotnymi wzgldami inny ni ssaki, ale zasadnicza struktura jego orodkowo zorganizowanych drg nerwowych jest taka sama. Zwierzta te wykazuj take zachowania typowe dla reakcji blowej. Wikszo ich gatunkw wydaje te dwiki, chocia niesyszalne dla ludzkiego ucha. Ryby na przykad wydaj dwiki wibrujce, wrd ktrych naukowcy rozrnili zawoania typu alarm i niepokj.21 Wycignita z wody i trzepoczca si w sieci lub na ziemi ryba take wykazuje oznaki cierpienia. Z pewnoci tylko dlatego, e nie wydaje syszalnych skomle i skowytw, wielu

100

skdind przyzwoitych ludzi uwaa, e przyjemnie jest spdza popoudnia z wdk nad wod, gdy zowiona ryba tymczasem powoli umiera obok. W 1976 roku brytyjskie Krlewskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt (RSPCA) powoao (spoza swego grona) niezalen komisj ekspertw do spraw mylistwa i wdkarstwa, ktrej przewodniczy wybitny zoolog, lord Medway. Zesp przeanalizowa szczegowo dane, aby oceni, czy ryba moe odczuwa bl, i zgodnie stwierdzi, e wiadcz one o tym rwnie jednoznacznie, jak w wypadku pozostaych krgowcw.22 Kto, kto uwaa, e zakaz zadawania blu jest waniejszy ni zakaz zabijania, moe zapyta: skoro ryby mog odczuwa bl, ile musz wycierpie podczas zwykego poowu komercyjnego? Mogoby si wydawa, e w przeciwiestwie do ptakw i ssakw, rybom oszczdzone s cierpienia zwizane z hodowl, poniewa zazwyczaj w ogle nie s hodowane: ludzie tylko owi je i zabijaj. Nie jest to jednak caa prawda, gdy szybko rozwija si ich przemysowa hodowla - rwnie intensywna, jak przemysowa hodowla byda. Zaczto od ryb sodkowodnych, jak pstrg, potem jednak Norwedzy opracowali metod hodowli ososi w klatkach w morzu, wykorzystywan obecnie przez inne kraje do hodowli wielu gatunkw ryb morskich. Nie prbowano nawet bada potencjalnych szkd zwizanych z tym rodzajem hodowli, takich jak nadmierne stoczenie ryb, uniemoliwienie im migracji, stres zwizany z ingerencj ludzk itd. Przemysowo poawiane ryby - nawet jeli nie s hodowane - umieraj zwykle znacznie duej ni na przykad kurczaki, gdy wycignite z wody powoli si dusz. Nie mog oddycha w powietrzu, poniewa ich skrzela pobieraj tlen tylko z wody. Ryba, ktr kupujesz w supermarkecie, zapewne dugo si dusia. Jeli jest to ryba gbinowa, ktr trawler wycign w sieci na powierzchni, jej mier wskutek dekompresji bya prawdopodobnie bolesna. Argumenty ekologiczne przeciwko przemysowej hodowli zwierzt nie stosuj si do ryb poawianych w rodowisku naturalnym. Nie karmimy ich w oceanie, wic nie marnujemy zboa ani soi. Przeciwko prowadzonym obecnie na szerok skal poowom przemysowym mona wysun inny zarzut: szybko wyczerpuj zasoby oceaniczne. W ostatnich latach dramatycznie pogorszyy si wyniki pooww. Ryby pewnych gatunkw, kiedy pospolite, jak ledzie w morzach Europy Pnocnej, sardynki u wybrzey Kalifornii czy upacz u wybrzey Nowej Anglii, stay si obecnie tak rzadkie, e z punktu widzenia rybowstwa przemysowego mona je uzna za wymare. Floty nowoczesnych trawlerw przeczesuj systematycznie owiska, chwytajc w gste sieci wszystko, co spotkaj na swej drodze. A 50 procent pooww stanowi gatunki, ktre nie byy ich celem, w brany rybowczej zwane mieciami.23 Ich ciaa wyrzuca si za burt. Do niedawna przynajmniej dno morskie pozostawao nienaruszone, teraz jednak, gdy pow polega na wleczeniu po nim ogromnych sieci, jego krucha rwnowaga ekologiczna zostaa zachwiana. Podobnie jak hodowla przemysowa, take i ten sposb owienia stanowi marnotrawstwo paliw kopalnych, poniewa pochania wicej energii ni wytwarza.24 Tysice delfinw gin rokrocznie, uwizione w sieciach do pooww tuczyka. Skutki nadmiernej eksploatacji oceanw nie ograniczaj si jednak do zakcenia ich rodowiska naturalnego, lecz dotykaj take ludzi. Na caym wiecie yjce z rybowstwa nadmorskie osady trac swoje tradycyjne rdo utrzymania. Od zachodniego wybrzea Irlandii po wioski w Birmie i Malezji powtarza si ten sam scenariusz, a przemys rybowczy pastw rozwinitych sta si jeszcze jedn form redystrybucji dochodw, zabierajc ubogim, by da bogatym. Powinnimy wic zrezygnowa z ryb nie tylko ze wzgldu na nie, ale take ze wzgldu na nas. Jeeli nadal je jemy, ale poza tym nie zjadamy innych zwierzt, to i tak do daleko odeszlimy od szowinizmu gatunkowego; lecz ci, ktrzy nie jedz adnych zwierzt, posunli si o krok dalej. S jeszcze inne - poza rybami - zwierzta morskie chtnie spoywane przez ludzi, nie mona jednak z ca pewnoci twierdzi, e maj zdolno odczuwania blu. Ukad nerwowy skorupiakw - homarw, krabw i krewetek - bardzo rni si od naszego. Zoolog z Uniwersytetu Oksfordzkiego i czonek Royal Society, doktor John Baker, stwierdzi jednak, e ich narzdy zmysw s bardzo dobrze rozwinite, ukad nerwowy zoony, a komrki nerwowe bardzo podobne do naszych, i e szybko i ywo reaguj na pewne bodce. Sdzi zatem, e na przykad homar moe odczuwa bl, a take, e tradycyjna metoda zabijania go - wrzucenie do wrzcej wody - moe spowodowa bl trwajcy nawet dwie minuty. Doktor Baker bada take inne metody, uwaane niekiedy za bardziej humanitarne, takie jak powolne podgrzewanie po woeniu do zimnej wody lub pozostawienie w sodkiej wodzie a do chwili, gdy homar przestanie si rusza, i spostrzeg, e w tym wypadku walka o ycie trwa duej, a wic cierpienia zapewne te.25

101

Jeli skorupiaki rzeczywicie mog odczuwa bl, to musz bardzo cierpie nie tylko w chwili, gdy s w ten sposb zabijane, ale take gdy s transportowane i przechowywane w sklepach. Aby ich miso zachowao wieo, czsto najzwyczajniej pakuje si je ywcem, jeden na drugi. Jeli wic nawet nie jestemy pewni, czy zdolne s odczuwa bl, rozmiary tego ewentualnego cierpienia i fakt, e naprawd nie musimy ich je, prowadz do prostego wniosku: wtpliwoci powinno si rozstrzygn na ich korzy. Ostrygi, mae, przegrzebki i inne podobne stworzenia to miczaki, czyli na og organizmy bardzo proste. Wyjtkiem jest omiornica, ktra jest znacznie bardziej rozwinita i prawdopodobnie moe odbiera bodce w duo wikszym zakresie ni jej dalecy krewniacy. Poniewa mona susznie wtpi, czy takie istoty jak ostrygi mog odczuwa bl, w pierwszym wydaniu tej ksiki proponowaem, by granic przeprowadzi wanie gdzie midzy krewetk a ostryg. Dlatego te jadaem od czasu do czasu ostrygi, przegrzebki i mae, mimo e byem ju wegetarianinem. Chocia jednak nie mona wykaza, e zwierzta te odczuwaj bl, nie mona rwnie dowie, e go nie czuj. Jeli za go odczuwaj, to posiek z ostryg czy may powodowaby bl wielu zwierzt. Skoro za atwo z niego zrezygnowa, myl teraz, e tak wanie naleaoby postpi.26 W ten sposb doszlimy do koca drabiny ewolucyjnej zwierzt, ktrych miso naley do ludzkiej diety, i uznalimy, e najbardziej suszn postaw jest wegetarianizm. Tradycyjny jadospis wegetariaski zawiera jednak take produkty zwierzce, jak jajka i mleko, co bywa powodem oskare o niekonsekwencj. Sowo wegetarianin - powiadaj niektrzy - ma ten sam rdze, co sowo wegetatywny, a wic wegetarianin powinien ywi si tylko tym, co ma wegetatywne, czyli rolinne, pochodzenie. Z historycznego punktu widzenia ta gra sw jest krytyk chybion. Terminu wegetarianin zaczto powszechnie uywa po utworzeniu w Anglii w 1847 roku Towarzystwa Wegetariaskiego. Jego reguy dopuszczay spoywanie jajek i mleka, zatem susznie mona nazywa wegetarianami tych, ktrzy z nich nie rezygnuj. Uznajc to jzykowe fait accompli, osoby rezygnujce nie tylko z misa, ale take z jajek, mleka oraz jego przetworw, nazywaj siebie weganami. Kwestie jzykowe nie maj jednak wikszego znaczenia. Ma je natomiast to, czy spoywanie jakich produktw zwierzcych poza misem jest moralnie usprawiedliwione. Pytanie to jest sensowne, gdy pozbawiona skadnikw pochodzenia zwierzcego dieta moe by wystarczajca - fakt mao znany, cho powszechnie wiadomo, e wegetarianie mog y dugo i cieszy si dobrym zdrowiem. O ywieniu powiem wicej w dalszej czci tego rozdziau; na razie przyjmijmy do wiadomoci, e moemy doskonale oby si bez jajek i mleka. Ale czy mamy ku temu powody? Wiemy ju, e przemys jajczarski to jedna z najbardziej bezlitosnych form intensywnej hodowli, bezwzgldnie eksploatujca kury, by wyprodukowa jak najwicej jajek jak najmniejszym kosztem. Obowizek bojkotu tego typu hodowli jest rwnie silny, co bojkotu intensywnej produkcji wieprzowiny lub drobiu. Lecz czy wolno nam je jajka z hodowli tradycyjnej, jeli oczywicie uda nam si je kupi? W tym wypadku zastrzeenia moralne s duo sabsze. W takich hodowlach kury maj zapewnione odpowiednie warunki schronienia i wybieg, gdzie mog chodzi i grzeba w ziemi. Chyba nie maj te nic przeciwko zabieraniu zniesionych jajek. Powaniejsze wtpliwoci nasuwa fakt, e w hodowli niosek ptaki take si zabija: kogutki zaraz po wykluciu, a kury, gdy przestaj by wydajne. Mona zapyta, czy dobre warunki ycia kur (plus korzy, jak s dla nas jajka) wystarczaj, by zrekompensowa zabijanie, ktre jest integraln czci tego systemu. Odpowied zaley od naszych pogldw na temat zabijania jako kwestii odrbnej od problemu sprawiania cierpie. W ostatnim rozdziale tej ksiki przedyskutuj szerzej zwizane z ni zagadnienia filozoficzne.27 Na razie powiem tylko tyle, i podaj tam argumenty, ktre przekonuj mnie, e tradycyjna hodowla niosek jest moralnie dopuszczalna. Inne problemy stwarza produkcja mleka i jego pochodnych, jak sery i jogurt. W rozdziale trzecim przekonalimy si, e produkcja nabiau moe by pod wieloma wzgldami obciajca zarwno dla krw, jak i dla cielt, poniewa wie si z koniecznoci zapadniania krw, oddzielaniem cielcia, trzymaniem zwierzt w coraz cianiejszych pomieszczeniach, stresem i problemami zdrowotnymi jako konsekwencj karmienia wysokokaloryczn pasz i hodowli nastawionej na uzyskiwanie zwierzt o coraz wyszej wydajnoci mlecznej, a obecnie rwnie z dodatkowym stresem, spowodowanym codziennymi wstrzykniciami bydlcego hormonu wzrostu. W zasadzie mona bez trudu oby si bez produktw mlecznych. W wielu czciach Azji i Afryki jedynym spoywanym przez ludzi mlekiem jest ludzkie, ssane przez niemowlta, gdy wielu dorosych nie trawi zawartej w mleku laktozy i choruje po jego wypiciu. Chiczycy i Japoczycy od dawna uywaj soi do wytwarzania rnych produktw, ktre my otrzymujemy z mleka. W krajach zachodnich take mona obecnie

102

bez trudu kupi mleko sojowe, a lody z tofu ciesz si popularnoci wrd osb, ktre chc zredukowa ilo tuszczw i cholesterolu. Dostpne s nawet sery, pasty i jogurty sojowe. Weganie maj zatem racj, twierdzc, e nie powinnimy je nabiau. S ywymi przykadami tego, jak praktyczna i poywna jest dieta nie wymagajca wyzyskiwania zwierzt. W naszym wiecie szowinizmu gatunkowego nieatwo jednak trzyma si cile tego, co moralnie suszne. Rozsdnym i realnym planem jest stopniowa zmiana diety, tak aby zachowa dobre samopoczucie. Wszystkie produkty mleczne mona zastpi czym innym, ale w praktyce ludziom Zachodu znacznie trudniej wyrzec si jednoczenie misa i nabiau ni tylko misa. Dopiero gdy zacznie si uwanie czyta etykiety, starajc si unika produktw mlecznych, mona dostrzec, jak niewiarygodnie dua liczba artykuw ywnociowych je zawiera. Wtedy nawet kupno kanapki z pomidorem staje si problemem, gdy zapewne jest ona posmarowana masem albo margaryn, zawierajc serwatk lub odtuszczone mleko. Zwierzta niewiele skorzystaj, jeli przestanie si je miso i jajka z ferm, zastpujc je zwikszon iloci sera. Natomiast moe nie idealna, ale na pewno rozsdna i praktyczna jest nastpujca strategia: - zastpienie misa pokarmem rolinnym; - zastpienie jajek z ferm jajkami z hodowli tradycyjnych, jeli zdoa si takie znale; jeli nie, unikanie spoywania jajek; - zastpienie mleka i sera mlekiem sojowym, tofu i innymi produktami rolinnymi; nie trzeba jednak czu si zobowizanym do skrupulatnego wystrzegania si wszelkich produktw zawierajcych mleko i jego pochodne. Bardzo trudno od razu wyeliminowa z nawykw ywieniowych wszystkie przejawy szowinizmu gatunkowego. Przyjcie zalecanej przeze mnie strategii oznacza jednoznaczne poparcie dla ruchu zwalczajcego eksploatacj zwierzt. Najpilniejszym zadaniem Ruchu Wyzwolenia Zwierzt jest przekonanie jak najwikszej liczby ludzi o koniecznoci tego poparcia, tak aby bojkot rozszerza si i zosta zauwaony. Gdybymy, kierujc si susznym pragnieniem natychmiastowej likwidacji wszelkich form eksploatacji zwierzt, sugerowali, e ten, kto nie rezygnuje z produktw mlecznych, nie jest lepszy od tego, kto nadal je miso, wiele osb zniechcioby si do jakiegokolwiek dziaania i eksploatacja zwierzt trwaaby nadal niezmieniona. Jest to przynajmniej kilka z odpowiedzi na pytania, jakie mog zadawa sobie osoby, ktre odrzuciy szowinizm gatunkowy i zastanawiaj si, co powinny, a czego nie powinny je. Moje uwagi to jednak tylko sugestie, jak zreszt zastrzegem na pocztku rozdziau. Szczerzy przeciwnicy szowinizmu gatunkowego te mog nie zgadza si co do szczegw. Pki jednak panuje zgoda w kwestiach zasadniczych, nie stanowi to przeszkody w deniu do wsplnego celu. Wiele osb chtnie przyzna, e argumenty przemawiajce za wegetarianizmem s bardzo silne. Zbyt czsto jednak przekonania i zerwanie z dugoletnimi nawykami dzieli luka, ktrej nie zniweluj same ksiki. Kady z nas musi sam wprowadza nasze wsplne idee w ycie. Na nastpnych stronach bd stara si przynajmniej zmniejszy ten rozziew. Chciabym, aby zmiana diety na wegetariask bya atwiejsza i bardziej atrakcyjna, a czytelnik, zamiast traktowa to jako niemiy obowizek, zacz cieszy si perspektyw nowej i frapujcej kuchni, penej wieych produktw i niezwykych bezmisnych potraw - europejskich, chiskich i bliskowschodnich - tak urozmaiconych, e na ich tle typowa misna i jeszcze raz misna dieta czowieka Zachodu wyda si mda i monotonna. Przyjemnoci nowej kuchni potguje jeszcze wiadomo, e te walory smakowe i odywcze s niezmarnotrawionym darem samej ziemi, za ktrym nie kryj si cierpienia i mier adnej ywej istoty. Wegetarianizm oznacza now wi z poywieniem, rolinami i natur. Miso bruka nasze posiki. Chocia staramy si to kamuflowa, pozostaje faktem, e gwny skadnik naszego obiadu przybywa do nas z rzeni, ociekajc krwi. Nieprzetworzony i niechodzony szybko psuje si i cuchnie. Zjedzony, zalega ciko w naszych odkach, blokujc procesy trawienne, nim wreszcie, po paru dniach, zdoamy go wydali.28 Pokarm rolinny to zupenie inna jako. Ziemia daje nam gotowe poywienie, ktre nie walczy z nami o ycie. Bez misa, stpiajcego nasze podniebienie, moemy w peni rozkoszowa si smakiem wieo zerwanych warzyw. Pomys, e sam mog zebra swj obiad, tak mi si spodoba, e niedugo po przejciu na wegetarianizm przekopaem ziemi na tyach domu i zaoyem warzywnik. Nigdy wczeniej nie przyszo mi to do gowy, ale

103

okazao si, e kilkoro moich przyjaci wegetarianw robi to samo. Usuwajc miso ze swojej diety, zbliyem si do rolin, ziemi i pr roku. Gotowanie zaczo mi si podoba take dopiero wtedy, gdy zostaem wegetarianinem. Rezygnacja z misa stanowi wyzwanie dla wyobrani kogo wychowanego na typowym anglosaskim menu, ktrego gwne danie to porcja misa plus dwie rozgotowane jarzyny. Gdy na szerszym forum mwi o sprawach, ktrym powicona jest ta ksika, czsto sysz pytanie, czym mona zastpi miso. Sposb, w jaki jest zadawane, wskazuje, e rozmwca zdj w wyobrani ze swego talerza kotlet albo hamburger, zostawiajc tuczone kartofle oraz gotowan kapust, i zastanawia si, co pooy na jego miejsce. Kopczyk soi? Moe niektrym taki posiek bdzie smakowa, lecz naleaoby raczej ponownie przemyle ide gwnego dania. Skadnikw nie naley podawa osobno, lecz trzeba stworzy kompozycj, dodajc saatk. Dobre danie chiskie, na przykad, jest wspania mieszank o przynajmniej jednym skadniku wysokobiakowym - w chiskiej kuchni wegetariaskiej bdzie to tofu, orzechy, kieki fasoli, grzyby lub gluten pszeniczny oraz wiee, lekko podgotowane warzywa i ry. Hinduskie curry z soczewic jako rdem biaka, podane na brzowym ryu z plasterkami wieo pokrojonego ogrka, czy woska jarska lasagna z saat s rwnie atrakcyjnymi daniami. Spaghetti mona nawet przybra klopsikami z tofu. Prostszy posiek moe si skada z caych ziaren i warzyw. Na Zachodzie na og je si bardzo mao prosa, niezmielonej pszenicy czy gryki, a wanie one mog stanowi zasadniczy skadnik dania, ktre urozmaici jadospis. Pierwsze wydanie tej ksiki zawierao przepisy i wskazwki kulinarne kuchni wegetariaskiej, majce pomc czytelnikowi w przejciu na t, wtedy jeszcze niezwyk, diet. W nastpnych latach wydano jednak tyle wietnych wegetariaskich ksiek kucharskich, e teraz moja pomoc jest chyba cakiem zbdna. Dla niektrych osb zmiana nawykw ywieniowych bdzie pocztkowo trudna - przyzwyczajenie si, e gwnym skadnikiem posiku nie jest ciao zwierzcia, moe wymaga czasu. Gdy jednak ju ci si to uda, czytelniku, uznasz now kuchni za tak pen fascynujcych da, e bdziesz si dziwi swojemu dawnemu przekonaniu, e nie mona oby si bez misa. Osoby zastanawiajce si nad zmian diety na wegetariask niepokoj zapewne nie tylko kwestie smakowe, ale take to, czy bd odpowiednio odywione. Obawy te s cakowicie bezpodstawne. W wielu czciach wiata istniej kultury wegetariaskie, ktrych czonkowie s rwnie zdrowi, a czsto nawet zdrowsi ni inni ludzie yjcy na tych samych terenach. Religijni Hindusi s wegetarianami od ponad dwch tysicy lat. Gandhi, ktry przez cae ycie by wegetarianinem, dobiega osiemdziesitki i by w peni aktywny, gdy dosiga go kula zamachowca. W Wielkiej Brytanii, gdzie zorganizowany ruch wegetariaski ma ponad 140 lat, s ju wegetarianie w trzecim i czwartym pokoleniu. Wielu wybitnych wegetarianw, jak Leonardo da Vinci, Lew Tostoj, George Bernard Shaw, przeyo dugie i wybitnie twrcze ycie. Ludzie, ktrzy doyli wyjtkowo pnego wieku, na og nie jedli misa. Mieszkacy doliny Vilcabamba w Ekwadorze czsto yj duej ni sto lat - badacze spotkali osoby nawet 123- i 142-letnie - a jadaj mniej ni jedn uncj misa tygodniowo. Jak wykazay prowadzone na Wgrzech badania, wikszo yjcych tam stulatkw jest wegetarianami.29 Miso nie jest te konieczne dla wytrzymaoci fizycznej, co potwierdza duga lista utytuowanych sportowcw, ktrzy go nie jedli; znajduj si na niej midzy innymi: mistrz olimpijski w pywaniu na dugie dystanse Murray Rose, sawny dugodystansowiec fiski Paavo Nurmi, gwiazda koszykwki Bill Walton, elazny trjboista Dave Scott i mistrz olimpijski w biegu przez potki na 400 metrw Edwin Moses. Wielu wegetarianw twierdzi, e odkd przestali je miso, czuj si zdrowsi, bardziej sprawni i dynamiczni. Opini t potwierdzaj obecnie liczne dane naukowe. Przygotowany w 1988 roku przez naczelnego lekarza USA raport na temat odywiania si i stanu zdrowia Amerykanw przytacza wyniki szeroko zakrojonych bada, wskazujce, e czsto zawau serca u wegetarianw midzy 35 a 64 rokiem ycia stanowi tylko 28 procent czstoci zawau w caej populacji Amerykanw tej grupy wiekowej. U starszych wiekiem wegetarianw wskanik miertelnoci zawau serca jest nadal o ponad poow niszy ni u niewegetarianw. Te same badania wykazay, e wegetarianie jedzcy jajka i nabia maj poziom cholesterolu o 16, a weganie o 29 procent niszy ni osoby jedzce miso. Raport zaleca przede wszystkim zredukowanie spoycia cholesterolu i tuszczw (zwaszcza nasyconych) oraz zwikszenie spoycia produktw penoziarnistych i w ogle zboowych, a ponadto warzyw (w tym suszonej fasoli i grochu) oraz owocw. Zalecenie, by zmniejsza poziom cholesterolu i tuszczw nasyconych sprowadza si w istocie do zalecenia, by unika misa (moe z wyjtkiem obranego ze skry kurczaka), mietany, masa i innych produktw mlecznych (poza niskotuszczowymi).30 Raport powszechnie krytykowano za to, e nie powiedzia tego wyranie - co zapewne naley przypisa skutecznemu

104

lobbyingowi Narodowego Stowarzyszenia Hodowcw Byda i Producentw Nabiau (National Cattlemens Association and Dairy Board).31 adnemu lobby nie udao si jednak wymusi zatajenia danych onkologicznych, wiadczcych o istnieniu zwizku midzy spoyciem misa a rakiem piersi oraz midzy spoyciem misa, zwaszcza woowiny, a rakiem jelita grubego. Amerykaskie Towarzystwo Kardiologiczne rwnie od lat zaleca Amerykanom zmniejszenie spoycia misa.32 Diety sprzyjajce zachowaniu zdrowia i osigniciu dugowiecznoci, takie jak dieta Pritikina czy McDougalla, s albo cakowicie albo prawie bezmisne.33 Specjalici od ywienia nie spieraj si ju, czy miso jest niezbdne; zgadzaj si, e tak nie jest. Jeli laicy nadal maj jakie obawy, to s one wynikiem ignorancji, przede wszystkim niewiedzy na temat biaka. Powtarzano nam czsto, e jest ono wanym skadnikiem prawidowej diety i e bogate w nie jest miso. Oba te twierdzenia s prawdziwe, ale prawd jest take co, o czym mwi si znacznie rzadziej. Po pierwsze, przecitny Amerykanin je za duo biaka - rednie spoycie przekracza o 45 procent nawet tak wysoki poziom, jak zalecany przez National Academy of Sciences. Inne badania szacuj, e wikszo Amerykanw zjada od dwch do czterech razy wicej misa ni ich organizmy potrafi zuy. Nadmiar biaka nie moe by magazynowany. Cz jest wydalana, a cz przeksztacana w wglowodany, co jest bardzo drogim sposobem ich dostarczania.34 Naley take wiedzie, e biako zawarte jest nie tylko w misie, wyrniajcym si przede wszystkim najwysz cen, ale take w wielu innych produktach ywnociowych. Kiedy sdzono, e biako zwierzce ma najwysz jako, ale ju w 1950 roku komisja do spraw ywienia British Medical Association stwierdzia: Zgodnie uznano, e nie ma znaczenia, czy niezbdne jednostki biaka s pochodzenia rolinnego, czy zwierzcego, wane jest jedynie, by byy dostarczone w odpowiedniej proporcji i w przyswajalnej formie.35 Nowsze badania rwnie potwierdzaj te wnioski. Wiadomo obecnie, e warto odywcza biaka zaley od zawartoci niezbdnych aminokwasw, gdy to one decyduj, jak jego ilo organizm moe wykorzysta. Wprawdzie pokarm pochodzenia zwierzcego, szczeglnie jajka i mleko, rzeczywicie zawiera bardzo dobrze zbilansowan mieszanin aminokwasw, ale wielka ich rnorodno znajduje si rwnie w ywnoci pochodzenia rolinnego, na przykad w soi i orzechach. czc rne rodzaje biaek rolinnych, mona atwo skomponowa posiek, ktry dostarcza biaka cakowicie rwnowanego biaku zwierzcemu. Nazywa si to zasad komplementarnoci biakowej, a jej stosowanie nie wymaga szczeglnej wiedzy o ywieniu. Wieniak, ktry je wyhodowan przez siebie fasol lub soczewic z ryem czy z kukurydz, stosuje wanie t zasad. To samo robi matka, ktra daje dziecku kanapk z penoziarnistego chleba pszenicznego z masem orzechowym - poczenie dwch skadnikw zawierajcych biako: orzeszkw ziemnych i pszenicy. Dziki poczeniu rnych postaci biaka z rnych rodzajw ywnoci organizm moe przyswoi go wicej, ni gdyby byo zjadane oddzielnie. Jednak nawet wtedy, gdy nie zachodzi efekt komplementarnoci, wikszo zjadanych przez nas rolin - nie tylko orzechy, groch i fasola, ale take pszenica, ry i kartofle - zawiera wystarczajc ilo biaka, aby pokry potrzeby naszego organizmu. Jeli unikamy niezdrowego jedzenia typu fast food, w ktrym nie ma nic oprcz duej iloci cukru i tuszczw, niedobr biaka moe spowodowa tylko dieta zbyt uboga kalorycznie.36 Miso zawiera take inne skadniki odywcze poza biakiem, ale wszystkie je zapewnia rwnie ywno wegetariaska. Tylko weganie, ktrzy nie jedz adnych produktw zwierzcych, musz zwraca szczegln uwag na swoj diet. Wydaje si, e ywno rolinna nie moe nam dostarczy tylko jednego niezbdnego skadnika odywczego, gdy nie wystpuje w niej w formie przyswajalnej: jest nim witamina B12, zawarta w mleku i jajkach. Mona j jednak uzyska z wodorostw, jak brunatnice, z sosu sojowego przygotowanego tradycyjn japosk metod fermentacji lub z tempeh, produktu ze sfermentowanej soi jadanego w rnych czciach Azji, a obecnie dostpnego take na Zachodzie w sklepach ze zdrow ywnoci. Zreszt witamin B12 by moe produkuj nasze bakterie jelitowe. Badania wykazay, e jej poziom we krwi weganw przez wiele lat nie jedzcych adnej ywnoci, ktra byaby rdem tej witaminy, nadal mieci si w granicach normy. Aby jednak mie cakowit pewno, e nie dopuci si do jej niedoboru, mona przyjmowa witamin B!2 w tabletkach, co jest niekopotliwe i niedrogie. Uzyskuje si j z bakterii hodowanych na ywnoci rolinnej. Badania nad dziemi z rodzin wegaskich wykazay, e po odstawieniu od piersi rozwijaj si zupenie prawidowo na diecie z dodatkiem witaminy B12, ale cakowicie pozbawionej skadnikw pochodzenia zwierzcego.37

105

W rozdziale tym staraem si rozwia te wtpliwoci wice si z przejciem na wegetarianizm, ktre najatwiej uj i wyrazi. Lecz wahania niektrych osb bior si z gbszych oporw, na przykad z obawy, e przyjaciele uznaj ich za dziwakw. Zastanawiajc si nad wybraniem wegetarianizmu, take rozmawialimy o tym z on. Nikt z naszych starych przyjaci nie by wwczas wegetarianinem i balimy si, e wyczymy si z ich krgu, cho fakt, e decyzj podejmowalimy wsplnie, znacznie j uatwia. Jak si pniej okazao, martwilimy si niepotrzebnie. Wyjanilimy nasze motywy przyjacioom, a oni je zrozumieli. Nie wszyscy z nich poszli w nasze lady, ale nie przestali by naszymi przyjacimi. Myl, e sprawiao im nawet przyjemno zapraszanie nas na obiad i pokazywanie, jak dobrze przyrzdzaj dania bezmisne. Moesz, czytelniku, oczywicie spotka ludzi, ktrzy uznaj ci za dziwolga. Teraz jest to znacznie mniej prawdopodobne ni jeszcze par lat temu, gdy wegetarianw jest ju wielu. Lecz jeli kto wemie ci za dziwado, pamitaj, e jeste w dobrym towarzystwie. Wszystkich wielkich reformatorw - tych, ktrzy jako pierwsi przeciwstawili si handlowi niewolnikami, wojnom nacjonalistycznym i eksploatacji dzieci, harujcych po czternacie godzin na dob w fabrykach rewolucji przemysowej - natychmiast okrzyknli pomylecami ci, ktrzy z procederw tych czerpali korzyci.

106

Rozdzia 5 PANOWANIE CZOWIEKA... czyli krtka historia szowinizmu gatunkowego

Aby przezwyciy tyrani, trzeba najpierw pozna jej natur. Idea, e czowiek panuje nad innymi zwierztami, manifestuje si w dziaaniach opisanych w rozdziaach drugim i trzecim, a take w innych pokrewnych praktykach, jak mordowanie dzikich zwierzt dla sportu lub dla futer. Zachowa tych nie naley uwaa za odosobnione aberracje. Mona je poj tylko wtedy, gdy potraktuje si je jako wynik ideologii naszego gatunku, to znaczy jako postaw, ktr my - zwierzta dominujce - przyjmujemy wobec innych zwierzt. W rozdziale tym poka, jak w rnych okresach historii wybitni myliciele Zachodu formuowali i uzasadniali dziedziczone przez nas pogldy. Pisz o Zachodzie nie dlatego, e inne kultury s gorsze - jeli chodzi o stosunek do zwierzt, jest wrcz przeciwnie - lecz dlatego, e przez ostatnie dwa-trzy stulecia jego idee tak dalece si rozpowszechniy, e obecnie wyznaczaj sposb mylenia wikszoci spoeczestw, kapitalistycznych i komunistycznych. Przedstawi materia historyczny, lecz nie ze wzgldu na sam histori. Powane i sensowne kwestionowanie postaw tak gboko zakorzenionych, e uznawanych za oczywiste, grozi miesznoci. By moe dopiero frontalny atak zniszczy samozadowolenie, z jakim s przyjmowane. Podjem go w poprzednich rozdziaach. Inn strategi jest zakwestionowanie panujcych pogldw poprzez ukazanie ich historycznych rde. Postawy wobec zwierzt oczywiste dla wczeniejszych pokole nas ju nie przekonuj, gdy odwoyway si do zaoe religijnych, moralnych i metafizycznych, ktre zostay odrzucone. Nie bronimy ju ich za pomoc argumentw witego Tomasza z Akwinu i dlatego moemy dostrzec, e religijne, moralne i metafizyczne idee jego czasw miay skrywa nagi egoizm, cechujcy postpowanie czowieka wobec zwierzt. Kiedy w postawach, niegdy akceptowanych jako suszne i naturalne, rozpoznamy ideologiczny kamufla egoizmu i kiedy bdziemy musieli przyzna, e dla wasnych bahych zachcianek nadal powicamy najbardziej ywotne interesy zwierzt, wtedy moe bardziej sceptycznie potraktujemy te uzasadnienia naszego postpowania, ktre dzi wydaj nam si suszne i naturalne. Postawy czowieka Zachodu wobec zwierzt maj korzenie w dwch tradycjach: judaizmie i antyku greckim, ktre poczyy si w chrzecijastwie i wanie za jego spraw zapanoway w Europie. Bardziej wiate pogldy na to, jaki powinien by nasz stosunek do zwierzt, ksztatoway si stopniowo, w miar jak myliciele wyzwalali si spod wpyww Kocioa; w gruncie rzeczy wci jeszcze nie zerwalimy z przekonaniami, ktre a do XVIII wieku byy bezdyskusyjne. Nasz przegld historyczny moemy wic podzieli na trzy czci: epok przedchrzecijask, chrzecijask, Owiecenie i czasy poowieceniowe. MYL PRZEDCHRZECIJASKA Niezmiennym punktem wyjcia rozwaa jest stworzenie wiata. Biblijna opowie o stworzeniu bardzo wyrazicie oddaje waciwe Hebrajczykom pojmowanie istoty relacji czowiek-zwierz. Jest to wspaniay przykad mitu, w ktrym sycha echo rzeczywistoci: Potem Bg rzek: Niechaj ziemia wyda istoty ywe rnego rodzaju: bydo, zwierzta pezajce i dzikie zwierzta wedug ich rodzajw! I stao si tak. Bg uczyni rne rodzaje dzikich zwierzt, byda i wszelkich zwierzt pezajcych po ziemi. I widzia Bg, e byy dobre. A wreszcie rzek Bg: Uczymy czowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydem, nad ziemi i nad wszystkimi zwierztami pezajcymi po ziemi! Stworzy wic Bg czowieka na swj obraz, na obraz Boy go stworzy: stworzy mczyzn i niewiast.

107

Po czym Bg im bogosawi, mwic do nich: Bdcie podni i rozmnaajcie si, abycie zaludnili ziemi i uczynili j sobie poddan; abycie panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad wszystkimi zwierztami pezajcymi po ziemi.1 Wedug tej opowieci Bg stworzy czowieka na swj obraz i podobiestwo. Mona j jednak zinterpretowa odwrotnie - to czowiek stworzy Boga na swoje podobiestwo. W kadym razie wyznacza ona istotom ludzkim, jako jedynym podobnym Bogu bytom stworzonym, szczeglne miejsce we wszechwiecie. Ma wiadczy wyranie, e Bg nada czowiekowi wadz nad wszystkimi innymi ywymi stworzeniami. W Edenie panowanie to mogo wprawdzie nie wiza si z zabijaniem zwierzt na miso. Ksiga Rodzaju (1,29) mwi, e pierwsi ludzie ywili si rolinami i owocami drzew, Eden za czsto przedstawia si jako wiat doskonaego pokoju, w ktrym kady akt zabjstwa byby dysonansem. Czowiek rzdzi, ale w tym ziemskim raju by wadc dobrotliwym. Po upadku czowieka (za ktry Biblia obarcza odpowiedzialnoci kobiet i zwierz) najwyraniej zabijanie zwierzt staje si dozwolone. Sam Bg ubiera Adama i Ew w skry zwierzce, zanim wypdzi ich z Edenu. Ich syn Abel jest owczarzem i skada Bogu ofiary ze swego stada. Jeszcze pniej przychodzi potop, ktry, karzc niegodziwo czowieka, zmiata z powierzchni ziemi niemal wszystkie ywe istoty. Kiedy wody opadaj, Noe, dzikujc Bogu, skada ofiar caopaln ze wszystkich zwierzt czystych i ptakw czystych. Bg natomiast obdarza go bogosawiestwem, co ostatecznie przypiecztowuje panowanie czowieka: Po czym Bg pobogosawi Noego i jego synw, mwic do nich: Bdcie podni i mncie si, abycie zaludnili ziemi. Wszelkie za zwierz na ziemi i wszelkie ptactwo powietrzne niechaj si was boi i lka. Wszystko, co si porusza na ziemi, i wszystkie ryby morskie zostay oddane wam we wadanie. Wszystko, co si porusza i yje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak roliny zielone, daj wam wszystko.2 Jest to najwaniejszy starohebrajski tekst, w ktrym pojawia si sprawa stosunku czowieka do zwierzt. Zawiera on intrygujc wzmiank, e w pierwotnym stanie niewinnoci bylimy wegetarianami, ywicymi si tylko rolinami zielonymi, ale po upadku, pniejszych niegodziwociach i potopie, pozwolono nam doda do jadospisu miso zwierzt. Spod przekonania o panowaniu czowieka, czego wiadectwem jest to przyzwolenie, od czasu do czasu przebija jednak bardziej wspczujcy ton. Prorok Izajasz potpia skadanie ofiar ze zwierzt, a Ksiga Izajasza przedstawia urocz wizj czasw, gdy wilk zamieszka wraz z barankiem, a lew, tak jak w, bdzie jada som i Za czyni nie bd ani zgubnie dziaa po caej witej mej grze. Jest to jednak wizja utopijna, a nie rozkaz do natychmiastowego wykonania. Rwnie w innych miejscach Starego Testamentu zaleca si pewn yczliwo dla zwierzt, mona wic sdzi, e rozmylne okruciestwo zostao zakazane, a panowanie to raczej zarzdzanie i e wobec tego jestemy odpowiedzialni przed Bogiem za trosk i dbao o dobro tych, ktrymi rzdzimy. Nie kwestionuje si jednak w istotny sposb nakrelonego w Ksidze Rodzaju obrazu gatunku ludzkiego, ktry jest ukoronowaniem dziea stworzenia i ktry ma Boskie przyzwolenie na zabijanie i zjadanie zwierzt. Drugim staroytnym rdem myli zachodniej jest tradycja grecka. Na pierwszy rzut oka mona by sdzi, e zawiera sprzeczne tendencje. Myl grecka nie bya jednolita, lecz podzielona na rywalizujce szkoy, z ktrych kada opieraa doktryn na pogldach swego wybitnego zaoyciela. Jeden z nich, Pitagoras, by wegetarianinem i zaleca swym uczniom szacunek dla zwierzt, zapewne dlatego, e sdzi, i wcielaj si w nie dusze zmarych ludzi. Lecz najwaniejsze s szkoy Platona i jego ucznia, Arystotelesa. Wiadomo, e Arystoteles by zwolennikiem niewolnictwa; twierdzi, e niektrzy s niewolnikami z natury i e w ich wypadku jest ono zarwno suszne, jak i wskazane. Wspominam o tym nie po to, by zdyskredytowa jego pogldy, lecz dlatego, e ma to zasadnicze znaczenie dla zrozumienia jego stosunku do zwierzt. Uwaa on, e celem istnienia zwierzt jest suenie ludziom, chocia w przeciwiestwie do autora Ksigi Rodzaju nie wykopuje przepaci midzy czowiekiem a reszt wiata zwierzcego. Arystoteles nie przeczy, e jestemy zwierztami; czowieka definiuje nawet jako zwierz rozumne. Wsplna zwierzca natura nie wystarcza jednak, by uzasadni rwne traktowanie. Kto, kto jest z natury niewolnikiem, niewtpliwie jest istot ludzk, tak samo jak inni ludzie zdoln odczuwa przyjemno i bl, ale jego wadze rozumowe sytuuj go poniej ludzi wolnych i dlatego jest ywym narzdziem. Filozof cakiem

108

otwarcie zestawia w jednym zdaniu dwa elementy, mwic: Naley za do drugiego taki czowiek, ktry jest czyj wasnoci, mimo i jest czowiekiem.3 Jeli rnica doskonaoci wadz rozumu wystarcza, by jedni byli panami, a drudzy ich wasnoci, prawo czowieka do panowania nad innymi zwierztami musiao by dla Arystotelesa zbyt oczywiste, by powica mu szczegln uwag. wiat przyrody uwaa za hierarchiczny ze swej istoty, a byty o mniej doskonaych wadzach rozumu istniej, by suy tym o doskonalszych: ...roliny istniej dla zwierzt, zwierzta za dla czowieka, a mianowicie oswojone ze wzgldu na usugi i poywienie, spord dzikich za, jeli nie wszystkie, to przecie najwiksza cz, ze wzgldu na poywienie i pewn pomoc, by mona z nich mie i odzie, i inne rzeczy uyteczne. Jeli wic natura nic nie stwarza bezcelowo i bezuytecznie, to musiaa wszystko to stworzy dla ludzi...4 I wanie myl Arystotelesa, a nie Pitagorasa, miaa sta si trwaym dziedzictwem zachodniej tradycji. MYL CHRZECIJASKA Chrzecijastwo pojawio si w odpowiednim momencie, by poczy ydowskie i greckie pogldy dotyczce zwierzt. Powstao w Cesarstwie Rzymskim i tam stao si potg, jego wpyw najlepiej mona wic pozna, ledzc historyczn zmian postaw w imperium. Zbudowane na wojnie i podboju, Cesarstwo Rzymskie bardzo wiele energii i rodkw musiao powica na armi, ktra bronia i poszerzaa jego terytorium. Nie by to klimat sprzyjajcy wspczuciu dla sabych. Ton nadaway cnoty militarne. Charakter Rzymian, ktrzy byli daleko od walk pogranicza, twardnia zapewne pod wpywem tak zwanych igrzysk. Kady ucze wie, e w Koloseum chrzecijan rzucano lwom na poarcie, rzadko jednak zdajemy sobie spraw, e igrzyska wiadcz o tym, jak wski krg istot w tym spoeczestwie, pod innymi wzgldami naprawd cywilizowanym, obejmoway uczucia sympatii i wspczucia. Ogldanie rzezi ludzi i zwierzt stanowio zwyk rozrywk mczyzn i kobiet; trwao to cae wieki i nie wzbudzao adnych protestw. Dziewitnastowieczny historyk W. E. H. Lecky tak opisuje stopniowe urozmaicanie rzymskich igrzysk, ktre pocztkowo byy pojedynkiem dwch gladiatorw: Banalna walka w kocu si znudzia, wic aby pobudzi sabnce zainteresowanie, wymylano wszelkiego rodzaju okruciestwa. Ktrego razu niedwied i byk, skute acuchami, wciekle walczc, tarzay si w piasku, kiedy indziej przestpcw odzianych w skry dzikich zwierzt rzucano bykom, ktre doprowadzano do szau rozpalonym do czerwonoci elazem lub strzakami o poncych grotach. Za panowania Kaliguli w cigu jednego dnia zabito czterysta niedwiedzi. (...) Za panowania Nerona czterysta tygrysw walczyo z bykami i ze soniami. Podczas uroczystoci zwizanych z ukoczeniem budowy Koloseum przez Tytusa unicestwiono w jeden dzie pi tysicy zwierzt. W czasach Trajana igrzyska trway sto dwadziecia trzy dni. Aby uatrakcyjni spektakl, wprowadzano lwy, tygrysy, sonie, nosoroce, hipopotamy, yrafy, byki, jelenie, a nawet krokodyle i we. Nie pogardzano te adnym cierpieniem ludzkim. (...) Za Trajana w igrzyskach walczyo dziesi tysicy ludzi. Neron noc owietla swoje ogrody chrzecijanami, poncymi w nasczonych smo koszulach. Za rzdw Domicjana zmuszano do walki armie wtych karw... dza krwi bya tak silna, e wadca zaniedbujcy igrzyska stawa si bardziej niepopularny ni ten, ktry nie rozdawa zboa.5 Rzymianie nie byli zupenie wyzuci z uczu moralnych. Cechowao ich wielkie poszanowanie sprawiedliwoci, poczucie obowizku publicznego, a nawet uprzejmo. Igrzyska stanowi jednak dobitny i ohydny dowd, jak wski krg istot obejmoway te uczucia. Gdyby w taki sposb potraktowano kogo nalecego do tego krgu, uznano by to za niedopuszczalne okruciestwo; jeli jednak kto do niego nie nalea, zadawanie mu cierpienia stawao si rozrywk. Niektrzy ludzie - zwaszcza przestpcy i jecy - oraz wszystkie zwierzta byy wanie poza nim. Na tym tle naley ocenia wpyw chrzecijastwa. Wnioso ono w wiat rzymski odziedziczon po tradycji ydowskiej ide wyjtkowoci gatunku ludzkiego, teraz podkrelan jeszcze silniej, ze wzgldu na

109

znaczenie przypisywanej czowiekowi niemiertelnej duszy. Spord wszystkich ziemskich stworze tylko ludziom przeznaczone byo y po mierci ciaa. Wraz z tym przysza typowo chrzecijaska idea witoci ycia ludzkiego. S religie, zwaszcza wschodnie, ktre nauczaj, e wszelkie ycie jest wite; jest wiele innych, ktre gosz, e wielkim zem jest zabicie czonka wasnej wsplnoty spoecznej, religijnej lub etnicznej; ale chrzecijastwo rozpowszechnio ide, e ycie kadego czowieka - i tylko czowieka - jest wite. Niemiertelne dusze maj nawet noworodki i pody, a wic ich ycie jest tak samo wite, jak dorosych. Nowa doktryna bya pod wieloma wzgldami postpowa, doprowadzajc do ogromnego poszerzenia wskiego krgu moralnego Rzymian. Z drugiej jednak strony potwierdzia, a nawet jeszcze obniya niski status, jaki innym gatunkom przyznawa Stary Testament. A jednak w goszcym panowanie czowieka nad innymi gatunkami Starym Testamencie pojawiaj si przynajmniej iskierki wspczucia dla ich cierpie. Natomiast w Nowym Testamencie nie znajdziemy adnego zakazu okruciestwa wobec zwierzt ani zalecenia, by bra pod uwag ich interesy. Sam Jezus jest przedstawiony jako kto, komu los zwierzt jest zupenie obojtny, gdy sprawia, e dwa tysice wi rzuca si do morza - co przecie nie byo konieczne, poniewa mg wypdzi szatana, nie wpdzajc go w inne stworzenia.6 witemu Pawowi zaley, by zmieni sens starego Mojeszowego Prawa, zabraniajcego zawizywania pyska woowi mccemu zboe - pyta pogardliwie: Czy o woy troszczy si Bg? Nie, odpowiada, prawo to zostao stworzone tylko ze wzgldu na nas.7 Pniejsi chrzecijanie nie zapomnieli przykadu, jaki Jezus. Przypominajc histori z wieprzami i kltw rzucon przez Jezusa na drzewko figowe, wity Augustyn zauwaa: Sam Chrystus ukazuje, jak wielkim zabobonem jest wzdraganie si przed zabijaniem zwierzt i niszczeniem rolin, gdy osdzajc, e drzewo i bestie nie maj rwnych naszym praw, wpdzi diaby w stado wieprzy i przekl drzewko, na ktrym nie znalaz owocu. (...) Wieprze na pewno niczym nie zgrzeszyy, a tak samo i drzewo. Wedug witego Augustyna Jezus chcia nam w ten sposb pokaza, e wobec zwierzt nie musimy kierowa si zasadami obowizujcymi wobec ludzi. Wanie dlatego wpdzi diaby w winie zamiast je unicestwi, co przecie mg bez trudu zrobi.8 atwo wic zgadn wynik poczenia tradycji rzymskiej i chrzecijaskiej. Najlepszym jego przykadem jest ewolucja igrzysk po nawrceniu si cesarstwa na chrzecijastwo. Nauka chrzecijaska zdecydowanie potpia walki gladiatorw. Zwycizca, ktry przey, zabijajc swego przeciwnika, uwaany by za morderc. Ekskomunik grozio samo ogldanie walk ludzi na arenie, i do koca IV wieku cakowicie je wyeliminowano. Lecz nie zmienia si moralna ocena zabijania i torturowania zwierzt. W czasach chrzecijastwa nadal wykorzystywano dzikie zwierzta do walk na arenie, ktre skoczyy si zapewne tylko dlatego, e wraz z uboeniem i zmniejszaniem si cesarstwa coraz trudniej byo te zwierzta zdoby. Wspczesn form tych walk jest korrida, ktr mona oglda w Hiszpanii i Ameryce aciskiej. Rzymskie igrzyska ujawniaj take bardziej ogln prawd. Dla chrzecijastwa zwierzta nie byy istotami zasugujcymi na wspczucie - tak samo, jak w czasach rzymskich. I chocia ludzi traktowano znacznie lepiej i agodniej, to zwierzta nadal bezdusznie i brutalnie. Chrzecijastwo nie tylko nie utemperowao najgorszych postaw Rzymian wobec zwierzt, ale nawet na dugie lata zdusio ten pomyk wspczucia, jaki tli si w duszach ludzi bardziej wraliwych. Byli bowiem Rzymianie, ktrzy wspczuli cierpieniom, niezalenie od tego, kim lub czym by cierpicy. Wstrt budzio w nich te wykorzystywanie ywych stworze dla ludzkiej przyjemnoci, czy to na stole smakosza, czy na arenie. Uczucia takie odkrywamy w pismach Owidiusza i Seneki, a take yjcych w imperium rzymskim Grekw, Porfiriusza i Plutarcha. To wanie Plutarchowi, zdaniem Leckyego, przypada zaszczyt bycia pierwszym, ktry zdecydowanie nawoywa do agodnego traktowania zwierzt, i to nie z powodu wiary w wdrwk dusz, lecz ze wzgldu na zasad powszechnej yczliwoci.9 Minie prawie szesnacie wiekw, zanim jaki autor chrzecijaski z rwn moc i precyzj zaatakuje okruciestwo wobec zwierzt z innego powodu ni ten, e mogoby wyzwala okruciestwo wobec ludzi. Rwnie niektrzy chrzecijanie wyraali trosk o zwierzta. Znana jest modlitwa witego Bazylego o dobro dla zwierzt, kilka uwag w tym samym duchu witego Jana Chryzostoma i kazanie witego

110

Izaaka Syryjczyka. Znaleli si nawet wici, na przykad wity Neocjusz, ktrzy sabotowali polowania, ratujc przed myliwymi jelenie i zajce.10 Stanowili jednak mniejszo, ktrej nie udao si uwolni gwnego nurtu myli chrzecijaskiej od zdecydowanego szowinizmu gatunkowego. Aby dostrzec, e nie wywarli adnego wpywu, nie trzeba ledzi ewolucji chrzecijaskich pogldw na temat zwierzt od czasw Ojcw Kocioa do redniowiecznej scholastyki - nucy proces, w ktrym wicej byo powtrze ni rozwoju - wystarczy przyjrze si dokadniej ideom witego Tomasza z Akwinu. Monumentalna Suma teologiczna Akwinaty stanowia prb zebrania caej wiedzy teologicznej i uzgodnienia jej ze wieck wiedz filozofw, to jest przede wszystkim Arystotelesa, ktry by dla w. Tomasza tak wielkim autorytetem, e nazywa go po prostu Filozofem. Jeli jaki jeden myliciel moe reprezentowa ca przedreformacyjn filozofi chrzecijask, a rzymskokatolick nawet do chwili obecnej, to jest nim wanie Tomasz z Akwinu. Zapytajmy najpierw, czy jego zdaniem zakaz zabijania odnosi si take do istot innych ni ludzie, a jeli nie, to dlaczego. Akwinata odpowie: Nikt nie grzeszy posugiwaniem si rzecz do tego, do czego ta rzecz suy. Ot taki jest porzdek w wiecie, e rzeczy mniej doskonale su bytom doskonalszym. (...) Tak wic rzeczy, ktre tylko yj, czyli roliny, su za pokarm zwierztom, zwierzta za s dla ludzi. Dlatego czowiek posuguje si rolinami dla dobra zwierzt, zwierztami za dla dobra ludzi. Nie jest to wzbronione czowiekowi, jak to stwierdza take Myliciel (Polityka I,3). Ot spomidzy innych uytkw najbardziej niezbdne jest uywanie rolin na pokarm dla zwierzt, a zwierzt na pokarm dla ludzi; takie za uywanie jest niemoliwe bez ich zabijania. Dlatego wolno zabija roliny dla dobra zwierzt, a zwierzta za dla dobra ludzi, zgodnie z rozporzdzeniem Boym (Ksiga Rodzaju, rozdzia I, 29-30 i rozdzia IX, 3).11 Tomaszowi z Akwinu nie chodzi o to, e zabijanie dla zdobycia poywienia samo w sobie jest konieczne, a wic usprawiedliwione (wiedzia o istnieniu sekt, takich jak manichejczycy, w ktrych zabijanie zwierzt byo zakazane, musia wic zdawa sobie spraw, e czowiek moe bez tego przey, pomimy jednak na razie t kwesti); sednem sprawy jest to, e wycznie byt doskonalszy ma prawo zabija z tego powodu. Zwierzta, ktre zabijaj ludzi dla poywienia, stanowi zupenie inn kategori: Nazwy srogoci i dzikoci pochodz od podobiestwa do cech zwierzcych, ktre te nazywamy dzikimi. Zwierzta bowiem szkodz czowiekowi, by si jego ciaem nakarmi, a nie dla jakiej sprawiedliwej przyczyny, ktr zauway moe tylko sam rozum.12 Ludzie oczywicie nie zabijaliby zwierzt na poywienie, gdyby wczeniej nie uznali, e jest to usprawiedliwione! Tak wic wolno nam zabija i zjada zwierzta; lecz s by moe jakie inne rzeczy, ktrych nie wolno im czyni? Czy cierpienie zwierzt samo w sobie jest zem? A jeli tak, to czy nie jest zem zadawanie im cierpie, a przynajmniej cierpie niepotrzebnych? Tomasz z Akwinu nie twierdzi, e okruciestwo wobec nierozumnych zwierzt samo w sobie jest ze. Jego system moralny nie zna tego rodzaju za, gdy grzechy dzieli na trzy kategorie: przeciwko Bogu, przeciwko sobie samemu i przeciwko bliniemu. Tak wic zwierzta pozostaj poza granicami jego etyki. Brak w niej takiej kategorii grzechu, jak grzech przeciwko nim.13 Jeli nawet okruciestwo wobec zwierzt nie jest grzechem, to moe chocia dobro dla nich jest wyrazem mioci chrzecijaskiej? A jednak nie, Akwinata zdecydowanie to odrzuca. Mio chrzecijaska, powiada, z trzech powodw nie obejmuje istot nierozumnych: nie s one zdolne do posiadania dobra; zdolno t ma tylko stworzenie rozumne, nie mamy z nimi wsplnych przey i wreszcie trzeci powd dotyczy tylko mioci wlanej, ktrej podstaw jest wspudzia w szczliwoci wiecznej, do ktrej stworzenia bezrozumne nie s uzdolnione. Moe jednak stworzenie nierozumne by z mioci miowane jako dobro, ktrego pragniemy dla kogo, o ile mianowicie pragniemy je zachowa dla uczczenia Boga i poytku bliniego. Inaczej mwic, nie

111

moemy, kierujc si uczuciem, nakarmi indykw dlatego, e s godne, lecz musimy myle o nich jako o czyim boonarodzeniowym obiedzie.14 Mona wic podejrzewa, e Tomasz z Akwinu zwyczajnie nie wierzy, by jakie istoty oprcz ludzi byy zdolne do cierpienia. Pogld ten podzielaj inni filozofowie i, mimo jego oczywistej absurdalnoci, przypisanie go w. Tomaszowi uwolnioby go przynajmniej od zarzutu obojtnoci na cierpienie. A jednak jego wasne sowa wykluczaj tak interpretacj. Analizujc niektre ze starotestamentowych ogldnych zalece unikania okruciestwa wobec zwierzt, Tomasz z Akwinu proponuje, by oddzieli rozum i uczucia. Czysto rozumowo, sprawa ta przedstawia si nastpujco; Zdaniem Apostoa: Bg nie troszczy si o woy, a w nastpstwie i o inne nierozumne zwierzta. Kiedy jednak kierujemy si uczuciami, budzi si w nas wspczucie, gdy wiadomo te, e i zwierzta nierozumne odczuwaj cierpienie i bl. Lecz w. Tomasz sdzi, e bl odczuwany przez zwierzta nie stanowi wystarczajcego uzasadnienia nakazw Starego Testamentu, i dodaje: Bliskie za sobie s dwa wspczucia: do cierpicego zwierzcia i do cierpicego czowieka, tak e kto doznaje uczucia litoci wobec zwierzt, jest bardziej usposobiony do odczuwania litoci wobec ludzi. Tote w Ksidze Przysw (12, 10) czytamy: Prawy uznaje potrzeby swych bydlt, a serce nieprawych okrutne.15 I tak Tomasz z Akwinu dochodzi do czsto pniej powtarzanego wniosku, e jedyn racj przeciwko okruciestwu wobec zwierzt jest to, i moe ono usposabia do okruciestwa wobec ludzi. W adnym innym argumencie istota szowinizmu gatunkowego nie odsania si wyraniej. Wpyw Tomasza z Akwinu trwa nadal. Jeszcze w poowie XIX wieku papie Pius IX nie zgodzi si na zaoenie w Rzymie Towarzystwa Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt, gdy oznaczaoby to przyznanie, e ludzie maj wobec nich pewne obowizki.16 Sto lat pniej w oficjalnym stanowisku Kocioa rzymskokatolickiego nie wida adnych istotnych zmian. Wystarczy porwna cytowany powyej, napisany siedemset lat temu, tekst Tomasza z Akwinu z fragmentem pracy wspczesnego amerykaskiego autora katolickiego: Zgodnie z porzdkiem natury, niedoskonae istnieje dla doskonaego, a nierozumne - by suy rozumnemu. Porzdek ten pozwala czowiekowi jako zwierzciu rozumnemu uywa bytw niszych dla zaspokojenia waciwych sobie potrzeb. Musi je roliny i zwierzta, aby zachowa ycie i siy. Aby je zje, musi je zabi. Tak wic zabicie nie jest samo w sobie czynem niemoralnym lub nieusprawiedliwionym.17 Zauwamy, e autor tak mocno trzyma si pogldw Akwinaty, e powtarza nawet stwierdzenie, i ludzie musz je roliny i zwierzta. Ignorancja Tomasza z Akwinu w tej kwestii bya zaskakujca, ale wybaczalna ze wzgldu na poziom wiedzy naukowej jego czasw. Niesychane jednak, e ten sam bd powtarza wspczesny autor, ktremu wystarczyoby zajrze do zwykego podrcznika ywienia lub przypomnie sobie, e istniej zdrowi wegetarianie. Dopiero w 1988 roku w oficjalnym dokumencie Kocioa rzymskokatolickiego pojawia si wypowied wiadczca o tym, e na nauk Kocioa zaczyna wywiera wpyw ruch ekologiczny. W encyklice Sollicitudo Rei Socialis papie Jan Pawe II stwierdza, e w rozwj czowieka powinien zosta wczony szacunek dla bytw tworzcych wiat przyrody, i dodaje: Panowanie, przekazane przez Stwrc czowiekowi, nie oznacza wadzy absolutnej, nie moe te by mowy o wolnoci uywania lub dowolnego dysponowania rzeczami. (...) w odniesieniu do widzialnej natury jestemy poddani prawom nie tylko biologicznym, ale take moralnym, ktrych nie mona bezkarnie przekracza.18 Fakt, e papie tak jednoznacznie odrzuca pogld o absolutnej wadzy czowieka, jest bardzo obiecujcy, lecz jeszcze za wczenie, by uzna to za zapowied historycznej i bardzo potrzebnej zmiany katolickiej nauki o zwierztach i rodowisku naturalnym. Wielu humanitarnie nastawionych katolikw oczywicie usilnie starao si zmieni stanowisko swego Kocioa wobec zwierzt i nawet zdarzao im si odnosi sukcesy. Podkrelajc degradujcy wpyw

112

okruciestwa, niektrzy katoliccy autorzy potpiali najgorsze z ludzkich praktyk wobec zwierzt. Wikszo jednak nie negowaa zasadniczej wizji narzuconej im przez religi. Ilustruje to przypadek witego Franciszka z Asyu. Jest on znakomitym wyjtkiem od reguy, e katolicyzm zniechca do troski o dobro zwierzt. Mia kiedy powiedzie: Gdybym tylko mg stan przed obliczem wadcy, bagabym go, w imi mioci Boga i mnie samego, by wyda edykt zabraniajcy chwytania i wizienia moich sistr skowronkw i nakazujcy, by wszyscy, ktrzy maj woy lub osy, karmili je w Wigili szczeglnie dobrze. Wiele legend opowiada o jego wspczuciu dla zwierzt, a historia o kazaniach do ptakw ma pokazywa, e przepa midzy nimi a ludmi jest mniejsza, ni wydaje si innym chrzecijanom. Gdybymy jednak brali pod uwag tylko stosunek witego Franciszka do skowronkw i innych zwierzt, wyrobilibymy sobie faszywy pogld o jego przekonaniach. Siostrami nazywa nie tylko czujce stworzenia: Soce, Ksiyc, wiatr, ogie take byy dla niego siostrami i brami. Wspczeni przedstawiali go jako kogo, kogo niemal kade stworzenie wprawiao w cielesny i duchowy zachwyt, a gdy zajmowa si nimi lub patrzy na nie, jego duch zdawa si przebywa nie na ziemi, lecz w niebiosach. Zachwytem obejmowa te wod, skay, kwiaty i drzewa. Jest to opis osoby w stanie ekstazy religijnej, gboko przeywajcej uczucie jednoci z ca przyrod. Dowiadczenie to jest wsplne ludziom rnych religii i rnych tradycji mistycznych, ktrzy dawali wyraz podobnemu uczuciu powszechnej mioci. Jeli w tym wietle spojrze na witego Franciszka, atwiej zrozumie rozlego jego mioci i wspczucia. Mona te dostrzec, jak ta mio do caego stworzenia moga wspistnie z pogldami teologicznymi cakiem ortodoksyjnymi w swym szowinizmie gatunkowym. wity Franciszek twierdzi, e kade stworzenie gosi: Bg stworzy mnie dla twojego dobra, o czowieku. Nawet Soce, jak sdzi, wieci dla czowieka. Pogldy te byy czci kosmologii, ktrej nigdy nie kwestionowa, nie mogy one jednak zmniejszy jego mioci do caego stworzenia. Taka ekstatyczna, wszechogarniajca mio moe sta si wspaniaym rdem wspczucia i dobroci, lecz brak racjonalnej refleksji moe bardzo uszczupli jej dobroczynne skutki. Jeli tak samo kochamy skay, drzewa, roliny, skowronki i woy, przestajemy dostrzega dzielce je rnice, przede wszystkim zdolno odczuwania. Moemy wic sdzi, e skoro musimy je, by przey, a nie moemy zdoby poywienia nie zabijajc tego, co kochamy, nie ma znaczenia, co zabijemy. Zapewne dlatego mio witego Franciszka do ptakw i wow nie przeszkodzia mu je zjada; a tworzc reguy swojego zakonu, jedzenia misa zabroni tylko w dni postu.19 Mogoby si wydawa, e wraz z rozwojem opozycyjnej wobec redniowiecznej scholastyki myli humanistycznej, Renesans naruszy redniowieczny obraz wiata i przypomni dawn ide rwnoci czowieka i zwierzt. Lecz renesansowy humanizm by wanie humanizmem, a sens tego sowa nie ma nic wsplnego z humanitaryzmem, czyli skonnoci, by postpowa po ludzku, to znaczy miosiernie. Zasadniczym rysem humanizmu Odrodzenia jest akcentowanie wartoci i godnoci czowieka i jego centralnego miejsca w uniwersum. Czowiek miar wszystkich rzeczy - ta wskrzeszona przez Renesans sentencja staroytnych Grekw staa si jego ide przewodni. Zamiast oddawa si do przygnbiajcym rozwaaniom o grzechu pierworodnym i znikomoci bytu ludzkiego wobec nieskoczonej mocy Boga, renesansowi humanici woleli podkrela wyjtkowo natury czowieka, jego woln wol, zdolnoci i godno, przeciwstawiajc je ograniczonej naturze zwierzt niszych. Podobnie jak wczeniejsze podkrelenie Przez chrzecijastwo witoci ycia ludzkiego, oznaczao to wartociow pod wieloma wzgldami zmian stosunku do czowieka, w niczym jednak nie poprawio pooenia zwierzt. Renesansowi autorzy w penych samozachwytu rozprawach gosili: Nic nie wydaje mi si bardziej godne podziwu od czowieka20, opiewanego jako centrum natury, rodek uniwersum, spoiwo wiata21. Renesans pod wieloma wzgldami stanowi pocztek myli nowoytnej, ale gdy chodzi o stosunek do zwierzt, nadal panuje w nim dawny styl mylenia. W epoce tej pojawili si jednak pierwsi prawdziwi dysydenci. Leonardo da Vinci, ktry, przejty cierpieniem zwierzt, sta si wegetarianinem, by przedmiotem drwin przyjaci22; Giordano Bruno pod wpywem nowej astronomii kopernikaskiej, dopuszczajcej moliwo istnienia ycia na innych planetach, odway si stwierdzi, e w obliczu nieskoczonoci czowiek jest tylko mrwk. W 1600 roku zosta spalony na stosie za odmow wyparcia si swych herezji.

113

Ulubionym autorem Michela de Montaigne by Plutarch, a jego atak na humanistyczne uzurpacje epoki spotkaby si z aprobat tego wyrafinowanego greckiego pisarza: Zarozumienie jest nasz wrodzon i pierworodn chorob (...) Przez t sam prno i urojenie [czowiek] przyrwnuje si Bogu, przypisuje sobie boskie przymioty, wyrnia sam siebie i oddziela od ciby stworze.23 Nie jest z pewnoci przypadkiem, e pisarz, odrzucajcy samouwielbienie czowieka, w eseju O okruciestwie wyraa myli, ktre stawiaj go w rzdzie bardzo nielicznych od czasw rzymskich autorw potpiajcych okruciestwo wobec zwierzt jako takie, a nie dlatego, e moe skania do okruciestwa wobec ludzi. Moe wic w miar swojego rozwoju myl Zachodu przyznawaa zwierztom wyszy status? Dawna wizja uniwer- sum, w ktrym czowiek zajmowa centralne miejsce, tracia racj bytu, zbliay si spektakularne narodziny nauki nowoytnej, a status zwierzt by tak niski, e - sdzioby si - mg si ju tylko podwyszy. Przeciwnie - mia dopiero sign absolutnego dna. Ostatni, najdziwniejszy, a dla zwierzt majcy najbardziej bolesne konsekwencje, efekt doktryny chrzecijaskiej znalaz swj wyraz w pierwszej poowie XVII wieku w filozofii Kartezjusza. By on mylicielem zdecydowanie nowoytnym, uwaanym nawet za ojca nowoytnej filozofii, a take geometrii analitycznej, ktra stanowi pocztek znacznej czci nowoytnej matematyki. By jednak take chrzecijaninem, a jego pogldy na temat zwierzt s wynikiem poczenia tych dwch wymiarw jego myli. Zafascynowany now nauk - mechanik - Kartezjusz twierdzi, e jej zasady rzdz wszystkimi przedmiotami materialnymi, tak samo jak na przykad zegarem. Wie si z tym oczywisty problem naszej natury. Ciao ludzkie jest materialne i stanowi cz wiata fizycznego, a wic take czowiek musi by maszyn, ktrej zachowanie determinuj prawa nauki. Idea duszy pozwolia Kartezjuszowi unikn tego niezrcznego i heretyckiego wniosku. Uznaje on, e istniej dwa rodzaje bytw: duchowe (dusza) i materialne (fizyczne). Istoty ludzkie maj wiadomo, a ta nie moe pochodzi z materii. Utosamia wic wiadomo z niematerialn dusz, ktra - stworzona przez Boga trwa po rozkadzie ciaa. Czowiek jako jedyny z bytw materialnych ma dusz, gdy anioowie i inne byty niematerialne s czyst wiadomoci. Zaskakujc konsekwencj chrzecijaskiej doktryny, odmawiajcej zwierztom duszy, jest w filozofii Kartezjusza teza, e nie maj one take wiadomoci. S tylko maszynami, automatami. Nie dowiadczaj ani przyjemnoci, ani blu, ani w ogle niczego. Mog piszcze kaleczone noem, mog wi si, by unikn kontaktu z rozpalonym elazem, nie znaczy to jednak wcale, e odczuwaj wtedy bl. Rzdz nimi te same prawa, co ruchem zegara, a jeli ich dziaanie jest bardziej skomplikowane, to tylko dlatego, e zegar jest tworem czowieka, one za s nieskoczenie bardziej zoonymi mechanizmami - dzieem Boga.24 Takie rozwizanie problemu istnienia wiadomoci w wiecie materialnym moemy uzna za absurdalne, jak zreszt sdzio ju wielu wspczesnych Kartezjuszowi, jednak w jego czasach wydawao si mie wane zalety. Dawao podstawy wierze w ycie pozagrobowe, ktre zdaniem Kartezjusza byo zagadnieniem jednym z najwaniejszych, gdy wyobraenie, e dusza zwierzt jest tej samej natury co nasza i e tym samym nie mamy si czego obawia ani spodziewa po kocu ycia, nie inaczej ni muchy i mrwki, byo bdem atwo mogcym prowadzi do niemoralnego postpowania. Koncepcja ta rozwizywaa te zagadk, ktra od staroytnoci trapia teologw: dlaczego sprawiedliwy Bg pozwala na cierpienia zwierzt, ktre przecie ani nie dziedzicz grzechu Adama, ani nie otrzymaj zadouczynienia w yciu przyszym.25 Kartezjusz zdawa sobie spraw z praktycznych korzyci swojej teorii: Moje pogldy s nie tyle okrutne dla zwierzt, ile wygodne dla ludzi - przynajmniej dla tych, ktrzy nie daj wiary przesdom Pitagorasa - uwalniaj ich bowiem z zarzutu zbrodni, gdy jedz lub zabijaj zwierzta.26 Teoria ta bya take dogodna dla Kartezjusza jako uczonego. Wanie w tym czasie w Europie rozpowszechniy si eksperymenty na ywych zwierztach. Nie znano wtedy rodkw przeciwblowych, zatem

114

zwierzta zachowyway si podczas nich w sposb, ktry wikszo z nas uznaaby za oznak skrajnego blu. Teoria Kartezjusza pozwalaa eksperymentatorom uwolni si od wyrzutw sumienia. On sam przeprowadza wiwisekcje, aby udoskonali sw wiedz anatomiczn, a wielu wczesnych znakomitych fizjologw mienio si kartezjanistami i mechanicystami. Relacja naocznego wiadka tych eksperymentw, pracujcego w seminarium jansenistycznym Port-Royal, wyranie pokazuje, jak wygodna bya teoria Kartezjusza: Rozdzielali razy psom z zupen obojtnoci i dworowali sobie z tych, ktrzy litowali si nad owymi zwierztami, jakby mogy one odczuwa bl. Twierdzili, i zwierzta s zegarami; e skowyt, jaki wydaj uderzone, jest jedynie odgosem trconej sprynki, lecz cae ich ciao pozbawione jest czucia. Przybijali biedne zwierzta za wszystkie cztery apy do stou, by dokonywa na nich wiwisekcji i obserwowa krenie krwi, co byo wspaniaym przedmiotem konwersacji.27 Wobec takiego stanu rzeczy sytuacja zwierzt rzeczywicie moga si ju tylko poprawi. OWIECENIE I CZASY POOWIECENIOWE Moda na eksperymenty na zwierztach moga rwnie do pewnego stopnia przyczyni si do zmiany stosunku do nich, gdy dowiadczenia te ujawniy uderzajce podobiestwo ich fizjologii do fizjologii czowieka. Nie byo to w gruncie rzeczy niezgodne z twierdzeniami Kartezjusza, ale odebrao jego pogldom nieco wiarygodnoci. Trafnie uj to Wolter: S barbarzycy, ktrzy chwytaj psa, w wiernoci i przyjani tak dalece przewyszajcego czowieka, przybijaj do stou i wykonuj wiwisekcj, by pokaza mozaik y! Odkrywa si u niego te same narzdy czucia, ktre my mamy. Odpowiedz mi zatem, mechanicysto, czy Natura po to daa zwierzciu wszystkie te sprynki czucia, by nie mogo odczuwa?28 Chocia nie dokonaa si adna radykalna przemiana, to jednak rne czynniki sprawiy, e stosunek do zwierzt si poprawi. Coraz wyraniej zdawano sobie spraw, e zwierzta naprawd mog cierpie i zasuguj na pewne wzgldy. Nie sdzono, by miay jakiekolwiek prawa, a interesy ludzkie nadal uwaano za waniejsze, niemniej szkocki filozof David Hume wyrazi do powszechne uczucia, gdy stwierdzi, e zasady czowieczestwa kazayby nam (...) dobrze si z istotami tymi obchodzi.29 Dobre obchodzenie si jest okreleniem, ktre zgrabnie ujmuje postaw, jaka w tym czasie stawaa si coraz czstsza: wykorzystujc zwierzta, do czego mamy prawo, powinnimy si z nimi dobrze obchodzi. Dominujcym nastrojem epoki byo denie do wikszego wyrafinowania i ogady, wikszej yczliwoci, a mniejszej brutalnoci, co byo korzystne nie tylko dla ludzi, ale i dla zwierzt. Osiemnasty wiek to take czasy, w ktrych na nowo odkryto natur: kulminacj idealizacji natury by szlachetny dzikus Jeana Jacquesa Rousseau, przechadzajcy si nago po lesie i zbierajcy owoce i orzechy. Odczuwajc nasz przynaleno do natury, odzyskalimy poczucie pokrewiestwa z nierozumnymi zwierztami. Pokrewiestwo to nie oznaczao jednak wcale rwnoci. W najlepszym razie czowiekowi przyznawano rol dobrotliwego ojca rodziny zwierzt. Idee religijne przypisujce czowiekowi wyjtkowy status nie zaniky, lecz sploty si z nowszym, bardziej przyjaznym nastawieniem. Na przykad Alexander Pope by przeciwny praktyce krojenia ywcem przytomnych psw, argumentujc, e chocia stworzenia nisze s poddane naszej wadzy, to jednak odpowiadamy za czynienie z niej niewaciwego uytku.30 Poprawie sytuacji zwierzt sprzyja, zwaszcza we Francji, wzrost nastrojw antyklerykalnych. Wolter, ktry z upodobaniem zwalcza wszelkiego rodzaju dogmaty, wykazywa wyszo religijnych praktyk hinduskich nad chrzecijaskimi. Krytykujc barbarzyski zwyczaj ywienia si ciaem i krwi istot takich samych jak my - ktrego zreszt wcale nie zarzuci - posuwa si nawet dalej ni wspczeni mu angielscy rzecznicy agodnego traktowania zwierzt.31 Take Rousseau, mimo e, jak si wydaje, uznawa si argumentw na rzecz wegetarianizmu, sam go nie praktykowa. Jego traktat o wychowaniu (Emil) zawiera dugi i luno zwizany z treci cytat z Plutarcha, ktry potpia jedzenie zwierzt jako wynaturzone, niepotrzebne i krwawe morderstwo.32

115

Nie wszyscy myliciele Owiecenia pod wpywem nowych idei w rwnym stopniu zmienili stosunek do zwierzt. Podczas wykadw z etyki Immanuel Kant mwi studentom: Wobec zwierzt nie mamy adnych bezporednich obowizkw. Nie s one istotami samowiadomymi, s wic jedynie rodkami do celu. Celem jest czowiek.33 W roku 1780, tym samym, w ktrym Kant wygasza swe wykady, Jeremy Bentham ukoczy Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, gdzie we fragmencie, ktry ju cytowaem w rozdziale pierwszym, daje zdecydowan odpowied Kantowi: Naley pyta nie o to, czy zwierzta mog rozumowa i czy mog mwi, lecz czy mog cierpie. Porwnujc sytuacj zwierzt z sytuacj czarnych niewolnikw i wyczekujc dnia, gdy reszta ywych stworze otrzyma prawa, ktrych moga pozbawi ich tylko rka tyrana (J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, tum. B. Nawroczyski, PWN, Warszawa 1958, s. 419-420.), Bentham by zapewne pierwszym, ktry nazwa panowanie czowieka tyrani, a nie legalnym rzdem. Postp intelektualny, jaki dokona si w wieku XVIII, nastpny wiek uzupeni staraniami o praktyczn popraw losu zwierzt. Stanowiy je akty prawne zakazujce niepotrzebnego okruciestwa wobec nich. Pierwsze batalie o prawa chronice zwierzta rozegray si w Wielkiej Brytanii, a pierwsza reakcja parlamentu dowodzia, e idee Benthama znalazy niewielki oddwik u jego rodakw. Pierwsz zaproponowan ustaw, ktra miaa zapobiega zncaniu si nad zwierztami, by projekt zakazujcy sportu szczucia byka, przedstawiony Izbie Gmin w roku 1800. Minister spraw zagranicznych George Canning nazwa go absurdem, zadajc pytanie retoryczne: Czy moe by co bardziej niewinnego ni szczucie byka, boks i taniec? Poniewa nikt oczywicie nie zamierza zabrania boksu czy taca, reakcja ta wskazuje, e w wytrawny m stanu nie rozumia sensu ustawy, ktrej by przeciwny - sdzi, e jej celem jest delegalizacja zgromadze posplstwa, gdy mogy one prowadzi do zachowa niemoralnych.34 Pomyka ta wynikaa z przewiadczenia, e postpowanie, ktrego ofiar pada tylko zwierz, nie jest warte ustawy - pogld ten podzieli Times i powici artyku wstpny zasadzie goszcej, e kade mieszanie si do osobistych upodoba, jak dysponowa swoim czasem lub wasnoci, jest tyrani. Dopki inna osoba nie ponosi uszczerbku, dopty wadza nie moe si wtrca. Projekt odrzucono. W 1821 roku Richard Martin, irlandzki ziemianin i czonek zgromadzenia hrabstwa Gaillimh (Galway), przedstawi projekt ustawy zabraniajcej maltretowania koni. Oto relacja oddajca ton debaty: Kiedy radny C. Smith wysun sugesti, e podobna ochrona naleaaby si take osom, wywoao to tak salw miechu, e reporter Timesa ledwie mg sysze, co mwiono. Gdy przewodniczcy powtrzy ten wniosek, miech jeszcze si nasili. Inny czonek Izby doda, e nastpnym razem Martin wprowadzi prawo dla psw, co wywoao dalszy ryk uciechy, a okrzyk: I dla kotw, doprowadzi ca Izb do istnych konwulsji.35 Projekt zosta odrzucony, ale w nastpnym roku Martinowi udao si przeforsowa ustaw uznajc za przestpstwo bezsensowne zncanie si nad niektrymi zwierztami domowymi, stanowicymi wasno innej osoby lub osb. Po raz pierwszy okruciestwo wobec zwierzt stao si karalne. Na przekr rykom uciechy, jakie syszano rok wczeniej, prawo to chronio take osy, cho nie psy i koty. Znamienne, e Martin zmuszony by tak przeformuowa projekt, by wyglda na rodek ochrony wasnoci prywatnej, majcy na celu nie dobro samych zwierzt, lecz ich waciciela.36 Ustawa zacza obowizywa, ale naleao j jeszcze wyegzekwowa. Poniewa ofiary nie mogy same si skary, Martin i kilku innych wybitnych reformatorw zaoyo stowarzyszenie, ktrego zadaniem byo gromadzi dowody i wnosi skargi. Tak wanie powstaa pierwsza organizacja bronica dobra zwierzt, ktra pniej przeksztacia si w Krlewskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt (RSPCA). Kilka lat po uchwaleniu tego pierwszego (do ograniczonego) prawnego zakazu okruciestwa wobec zwierzt Charles Darwin napisa w dzienniku: Czowiek w swej arogancji uwaa si za wielkie boskie dzieo. Skromniej i, jestem przekonany, prawdziwiej byoby sdzi, e pochodzi od zwierzt.37 Minie nastpne dwadziecia lat, zanim w 1859 roku uzna, e zgromadzi ju wystarczajce dowody, by ogosi sw teori. Ale nawet wtedy, ogaszajc O powstawaniu gatunkw, starannie unika omawiania kwestii, do jakiego stopnia teoria ewolucji odnosi si do gatunku ludzkiego, stwierdzajc tylko, e jego praca moe rzuci pewne wiato na

116

pochodzenie czowieka i jego histori. W rzeczywistoci dysponowa ju wwczas obszernie opracowan teori pochodzenia Homo sapiens od innych gatunkw zwierzcych, ale - jak pisze - uzna, e opublikowanie tych materiaw spotgowaoby tylko uprzedzenia co do moich pogldw.38 Dopiero w 1871 roku, gdy ju wielu uczonych zaakceptowao ogln teori ewolucji, Darwin opublikowa O pochodzeniu czowieka, wykadajc tym samym ide ukryt w pojedynczym zdaniu swego wczeniejszego dziea. I tak zacza si rewolucja w pojmowaniu zwizku czcego czowieka ze zwierztami... lecz czy naprawd si zacza? Mona by si spodziewa, e wstrzs intelektualny wywoany opublikowaniem teorii ewolucji w sposb wyrany zmieni stosunek czowieka do zwierzt. Gdy waga przemawiajcych za ni danych naukowych staa si oczywista, konieczne byo ponowne rozpatrzenie waciwie wszystkich dawnych uzasadnie przekonania, e zajmujemy nadrzdne miejsce pord stworze i panujemy nad zwierztami. Rewolucja darwinowska bya prawdziw rewolucj intelektualn. Ludzie dowiedzieli si, e nie s szczeglnym dzieem Boga, stworzonym na jego obraz i podobiestwo i oddzielonym od zwierzt; przeciwnie, zaczli zdawa sobie spraw, e sami s zwierztami. Ponadto na poparcie swej teorii Darwin przytacza argumenty wykazujce, e rnice midzy ludmi a zwierztami nie s tak wielkie, jak si powszechnie sdzi. Trzeci rozdzia ksiki O pochodzeniu czowieka jest powicony porwnaniu zdolnoci umysowych ludzi i zwierzt niszych. Autor tak podsumowuje wnioski: Widzielimy, e wszystkie te wadze i uczucia, ktrymi czowiek tak si chlubi, a mianowicie mio, pami, uwaga, ciekawo, naladownictwo, rozum wreszcie i inne tym podobne istniej take u zwierzt, niekiedy znacznie nawet wydoskonalone, a czasami bdce w stanie zacztku.39 W rozdziale czwartym idzie jeszcze dalej, twierdzc, e rwnie ludzki zmys moralny ma swoje rdo w instynkcie spoecznym zwierzt, powodujcym, e znajduj przyjemno w swoim towarzystwie, czuj do siebie sympati i okazuj wzajemn pomoc. W nastpnej ksice, The Expression of the Emotions in Man and Animals, Darwin przedstawia dalsze argumenty wiadczce o bliskich analogiach ycia emocjonalnego ludzi i zwierzt. Gwatowny sprzeciw, jaki wzbudzia teoria ewolucji i pochodzenia czowieka od gatunkw zwierzcych - historia zbyt dobrze znana, by j tu powtarza - wiadczy o tym, jak silnie idee szowinizmu gatunkowego zdominoway myl Zachodu. Nie bez oporu rozstano si z ide, e powstalimy dziki odrbnemu aktowi kreacji, a inne zwierzta zostay stworzone, by nam suy. Dane naukowe wiadczce o wsplnym pochodzeniu czowieka i innych gatunkw s jednak niezbite. Ostateczna akceptacja teorii Darwina oznaczaa osignicie nowoczesnego rozumienia przyrody, ktrego podstawy do dzisiaj pozostay niezmienione. Tylko ci, ktrzy swoje pogldy opieraj raczej na wierze religijnej ni na rozumowaniu i danych empirycznych, mog nadal utrzymywa, e gatunek ludzki jest beniaminkiem caego wszechwiata, a inne zwierzta zostay stworzone, by by dla nas poywieniem, i e z boskiego nadania mamy nad nimi wadz i prawo do ich zabijania. Jeli t rewolucj intelektualn doda do wczeniejszego rozkwitu uczu humanitarnych, mona by pomyle, i teraz wszystko ju bdzie w porzdku. Jednak poprzednie rozdziay jasno pokazuj, e rka tyranii czowieka nadal przygniata inne gatunki i e teraz zadajemy zwierztom zapewne jeszcze wicej cierpie ni kiedykolwiek przedtem. Jak do tego doszo? Jeli zajrze do prac wzgldnie postpowych mylicieli, by przekona si, co od koca XVIII wieku pisali o zwierztach, ktrych prawa zaczy by do pewnego stopnia dostrzegane, zauwaymy interesujcy fakt. Poza nielicznymi wyjtkami nawet najlepsi z nich nie przekroczyli granicy, za ktr musieliby wybra: albo zerwa z gboko zakorzenionym nawykiem jedzenia misa, albo przyzna, e ich ycie nie jest zgodne z wnioskami ich argumentacji. Jest to czsto powtarzajcy si schemat. W pracach powstaych od schyku wieku XVIII niejednokrotnie napotyka si fragmenty w tak ostrych sowach ganice nasz stosunek do zwierzt, i wydaje si oczywiste, e ich autor cakowicie wyzwoli si z szowinizmu gatunkowego, a wic zerwa take z jego najbardziej rozpowszechnionym przejawem, czyli jedzeniem misa. A jednak, poza kilkoma znaczcymi wyjtkami (w XIX wieku stanowili je Lewis Gompertz i Henry Salt)40, niezmiennie czeka nas rozczarowanie. Zastrzeenie ad hoc lub nowa racja pozwalaj autorowi oszczdzi sobie skrupuw z powodu diety, ktre powinno wzbudzi jego rozumowanie. Jeli kiedy bdzie spisywa si histori ruchu wyzwolenia zwierzt, epoka zaczynajca si od Benthama zostanie nazwana epok wymwek.

117

Wymylano rne, niektre nawet do pomysowe. Warto przyjrze si najbardziej typowym, gdy i dzisiaj si je spotyka. Po pierwsze, w czym nie ma nic dziwnego, powoywano si na boskie usprawiedliwienie. Ilustracj moe by fragment z Principles of Moral and Political Philosophy Williama Paleya (1785), w ktrym autor, przedstawiajc oglne prawa czowieka, pyta, czy mamy prawo do misa zwierzt: Konieczne wydaje si jakie usprawiedliwienie blu i strat, jakie dla naszej przyjemnoci i wygody zadajemy stworzeniom nierozumnym, zabierajc im wolno, okaleczajc ciaa i na koniec kadc kres ich yciu (ktre, jak mona mniema, jest jedynym im danym). Na uzasadnienie tej praktyki (...) twierdzi si, e skoro rne gatunki zwierzt tak zostay stworzone, by jeden suy drugiemu za zdobycz, mona przez analogi wnosi, e i gatunek ludzki moe si nimi karmi (...) analogia ta jest [jednak] nad wyraz kulawa, gdy zwierzta nie maj innego sposobu utrzymania si przy yciu, my za owszem, poniewa cay gatunek ludzki mgby ywi si wycznie owocami, nasionami, zioami i korzeniami, tak jak czyni wiele plemion hinduskich... Wydaje mi si, e trudno broni tego prawa argumentami odwoujcymi si do adu i porzdku natury i e zawdziczamy je przyzwoleniu, o ktrym mwi Pismo, Ksiga Rodzaju 9,1-3.41 Paley jest tylko jednym z wielu, ktrzy powoywali si na objawienie, nie mogc znale racjonalnego uzasadnienia diety zawierajcej ciaa zwierzt. Henry Salt w autobiografii Seventy Years Amongs Savages (Siedemdziesit lat wrd dzikusw), opisujcej jego ycie w Anglii, przytacza rozmow, jak odby, bdc nauczycielem w Eton. By wtedy od niedawna wegetarianinem i mia pierwszy raz rozmawia na ten temat z koleg, znakomitym wykadowc przedmiotw cisych. Z pewnym niepokojem oczekiwa opinii, jak ten naukowy umys wyda o jego nowych przekonaniach, a usysza: A nie sdzisz, e zwierzta zostay nam zesane jako pokarm?42 Inny autor, lord Chesterfield, powoywa si nie na Boga, lecz na natur: Drczyy mnie skrupuy co do ohydy naszego posiku, a po gbszej refleksji uznaem, e mamy do niego prawo na mocy oglnego porzdku natury, ktrego jedn z pierwszych zasad jest powszechne erowanie na sabszym.43 Nie zanotowano, czy wedug lorda Chesterfielda usprawiedliwiao to rwnie kanibalizm. Argumentem, ktrego sabo wykaza ju Paley, posuy si take Beniamin Franklin, usprawiedliwiajc swj powrt do jedzenia misa po kilku latach wegetarianizmu. W ywocie wasnym opisuje, e przygldajc si, jak przyjaciele owi ryby, zauway, e niektre ze zowionych sztuk zjady przedtem inne ryby. Jeli wic one, pomylaem, zjadaj si nawzajem, to nie widz powodu, aby i czowiek nie mia ich je. Franklin by jednak przynajmniej uczciwszy od innych Posugujcych si tym argumentem, przyznaje bowiem, e wniosek ten nasun mu si dopiero wtedy, gdy ryba bya ju na patelni i zacza roztacza zapach, ktry z zachwytem wciga; dodaje te, e jedn z zalet bycia stworzeniem rozumnym jest umiejtno wynalezienia lub odkrycia racji dla wszystkiego, cokolwiek si chce zrobi.44 Subtelny myliciel moe unikn kopotliwego problemu diety uznajc, e jest zbyt przepastny, by umys ludzki mg go zgbi. Tak wanie postpi doktor Thomas Arnold z Rugby, piszc: Fakt stworzenia istot nierozumnych jest dla mnie jedn z tych bolesnych tajemnic, ktrych nie miem roztrzsa.45 Pogld ten podziela historyk Michelet, a jak przystao na Francuza, wyraa to w sposb bardziej kwiecisty: ycie zwierzt, pospna tajemnica! Niezmierzony wiat myli i niemego cierpienia. Caa natura protestuje przeciwko barbarzystwu czowieka, ktry nie rozumie, ponia i torturuje swych braci mniejszych. ycie, mier! Codzienne morderstwo, jakim jest ywienie si zwierztami - te trudne i gorzkie sprawy twardo narzucaj si mojemu umysowi. Poaowania godna sprzeczno. Miejmy nadziej, e w jakim innym wiecie oszczdzony nam bdzie ten nikczemny, okrutny los.46

118

Michelet zdaje si sdzi, e nie moemy przey, nie zabijajc; jeli tak, to udrka, jak sprawiaa mu ta poaowania godna sprzeczno, bya odwrotnie proporcjonalna do czasu, jaki powici na jej dowiadczanie. Nastpnym, ktry przyj wygodny fasz, e musimy zabija, by y, by Arthur Schopenhauer. Wywar on istotny wpyw na zachodni recepcj myli Wschodu. W swoich pracach przeciwstawia bulwersujco okrutny stosunek do zwierzt, charakterystyczny dla zachodniej filozofii i religii, postawom buddyjskim i hinduistycznym. Ton jego pism jest ostry i wzgardliwy, a surowa krytyka postaw Zachodu wci nie stracia aktualnoci. Po jednym ze szczeglnie kliwych fragmentw Schopenhauer podejmuje kwesti zabijania na miso. Trudno mu przeczy, e czowiek nie musi zabija, by przey - zbyt wiele wie o Hindusach - niemniej twierdzi, e na pnocy rasa ludzka nie mogaby istnie bez misa zwierzt. W aden sposb nie uzasadnia tego geograficznego rozrnienia, ale dodaje, e mier zwierzt powinno si uczyni atwiejsz, uywajc chloroformu.47 Nawet Bentham, ktry przecie tak wyranie stwierdzi konieczno przyznania praw rwnie zwierztom, w tym miejscu robi unik: ...jest to dostateczn racj, aby i nam wolno byo zjada te z nich, ktre nam smakuj. My na tym wychodzimy dobrze, one za nigdy na tym nie trac. Zwierzta nie mcz si, jak my, przewidywaniami wyprzedzajcymi niedol. mier, ktr ponosz z naszych rk, jest zazwyczaj, a mogaby by zawsze, szybsza, a skutkiem tego mniej bolesna od tej, ktra je czeka w nieuchronnym biegu natury. ( J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, s. 418-419.) Odnosi si wraenie, e w tych fragmentach Schopenhauer i Bentham obniaj poziom argumentacji. Pomimy ju spraw moralnej oceny bezbolesnego zabicia, ale aden z nich w ogle nie podejmuje kwestii cierpie zwierzt hodowanych i zabijanych w celach handlowych. Nawet jeli cakowicie bezbolesne zabicie jest teoretycznie moliwe, to i tak nigdy takie nie byo w hodowli na du skal. W czasach Schopenhauera i Benthama ubj zwierzt by jeszcze bardziej okrutnym procederem, ni jest dzisiaj. Pdzone do rzeni zwierzta zmuszano do pokonywania duych odlegoci, a poganiaczom zaleao tylko na jak najszybszym wykonaniu zadania; potem zapewne przez kilka dni trzymano je na dziedzicu rzeni, niekarmione i pewnie niepojone, a same metody uboju byy barbarzyskie, bez uprzedniego oguszania.48 Wbrew twierdzeniom Benthama zwierzta musiay w jakim stopniu zdawa sobie spraw z tego, co je czeka, przynajmniej od chwili, gdy znalazy si na dziedzicu rzeni i poczuy krew swych pobratymcw. Bentham i Schopenhauer nie pochwalaliby oczywicie takiego postpowania, niemniej udzielali mu wsparcia, konsumujc produkty misne i usprawiedliwiajc to powszechn praktyk. Wydaje si wic, e w jakim sensie Paley trafniej przedstawia spraw jedzenia misa. Mg jednak spokojnie patrze faktom w oczy, gdy znajdowa oparcie w boskim przyzwoleniu; nie mogc sobie pozwoli na t wymwk, Schopenhauer i Bentham musieli odwraca oczy od odraajcej rzeczywistoci. Darwin, mimo e zburzy intelektualne fundamenty postawy wobec zwierzt przyjtej przez wczeniejsze pokolenia, sam jej hodowa. Nie przesta ywi si misem istot, o ktrych pisa, e s zdolne do mioci, pamitania, ciekawoci, mylenia i wzajemnej sympatii; odmwi te podpisania petycji dajcej, by RSPCA domagao si prawnego uregulowania eksperymentw na zwierztach.49 Ten sposb mylenia przejli jego zwolennicy, akcentujc, e cho jestemy czci przyrody i pochodzimy od zwierzt, nie zmienia to wcale naszego statusu. Odpierajc zarzut, e idee Darwina umniejszaj godno czowieka, T. H. Huxley, najwikszy propagator darwinizmu, stwierdzi: Nikt bardziej ni ja nie jest przekonany o istnieniu przepaci oddzielajcej czowieka cywilizowanego od zwierzt. (...) Czci, jak mamy dla szlachetnoci rodzaju ludzkiego, nie pomniejszy wiedza, e czowiek, co do swej natury i budowy, jest taki sam jak zwierzta.50 Huxley reprezentuje typow postaw nowoczesn: doskonale zdaje sobie spraw, e upady argumenty dowodzce istnienia przepaci midzy czowiekiem a zwierzciem nierozumnym, a jednak nadal w ni wierzy.

119

Ujawnia si tu wyranie ideologiczna natura uzasadnie eksploatacji zwierzt, a ideologia z istoty jest niemoliwa do obalenia. Jeli zburzy jej fundamenty, znajd si nowe lub bdzie trwa zawieszona w prni, wbrew logicznemu odpowiednikowi prawa grawitacji. Wanie z tym ostatnim mamy do czynienia w wypadku postaw wobec zwierzt. Wspczesny obraz naszego miejsca we wszechwiecie diametralnie rni si od wszystkich wczeniejszych, jakie przedstawialimy, a jednak nasze postpowanie wobec zwierzt w praktyce niewiele si zmienio. Jeli nawet nie wyczamy ich ju z krgu wsplnoty moralnej, to wci pozostaj na jej peryferiach. Ich interesy licz si tylko wtedy, gdy nie koliduj z ludzkimi. Jeli za pojawi si konflikt, nawet midzy trwajcym cae ycie cierpieniem zwierzcia a kulinarnymi upodobaniami czowieka, interesy zwierzt przestaj si liczy. Wyksztacone w przeszoci postawy moralne s zbyt gboko zakorzenione w naszym myleniu i dziaaniu, by moga je zmieni sama tylko wiedza o nas i o zwierztach.

120

Rozdzia 6 SZOWINIZM GATUNKOWY DZISIAJ... czyli strategie obrony, racjonalizacje, zarzuty wobec Ruchu Wyzwolenia Zwierzt i jak coraz skuteczniej si je odpiera

Wiemy ju, jak dla osignicia wasnych trywialnych celw czowiek zadaje cierpienia zwierztom, amic fundamentaln zasad rwnego poszanowania interesw, ktra powinna rzdzi naszym postpowaniem wobec wszystkich istot ywych. Wiemy te, e jego prawo do takiego zachowania uzasadniay kolejne pokolenia mylicieli Zachodu. W ostatnim rozdziale poznamy dzisiejsze sposoby utwierdzania i szerzenia szowinizmu gatunkowego, a take argumenty i wybiegi wci suce obronie niewolnictwa zwierzt. Niektre z nich wytoczono w polemikach z t ksik, bd wic mia okazj do odpowiedzi na najczstsze zarzuty wobec Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Rozdzia ten ma take stanowi rozwinicie poprzedniego, ukazujc trwao ideologii, ktrej dzieje przeledzilimy a od biblijnych i antycznych rde. Przedstawi j i podda krytyce to zadanie bardzo wane; chocia bowiem zwierzta ciesz si obecnie pewn - nader selektywn - ludzk yczliwoci, a wic rwnie jak popraw swego losu, to nie jest to wynik adnej gbszej zmiany postaw, a zatem i ten postp bdzie stale zagroony, jeli nie odrzuci si dogmatw sankcjonujcych bezwzgldn eksploatacj ywych stworze dla ludzkich celw. Tylko radykalnie zrywajc z ponad dwutysicletnim sposobem mylenia o zwierztach, uda nam si stworzy trwae podstawy zniesienia tej eksploatacji. Dla naszych postaw wobec zwierzt, ksztatujcych si ju od dziecistwa, zasadnicze znaczenie ma fakt, e od najmodszych lat jemy miso. Uderzajce, jak wiele dzieci nie chce go je i przyzwyczaja si do niego dopiero wskutek usilnych stara rodzicw, mylnie przekonanych, e ono jest niezbdne dla zdrowia. Chciabym jednak zwrci uwag nie na spontaniczne reakcje dzieci, lecz na to, e jemy miso duo wczeniej, nim moemy zda sobie spraw, e jest to martwe ciao zwierzcia. Nigdy nie wynika to ze wiadomej, przemylanej decyzji, wolnej od przesdw towarzyszcych kademu utrwalonemu nawykowi i wzmacnianych jeszcze przez nacisk konwencji spoecznej. Dzieci odczuwaj zarazem spontaniczn sympati do zwierzt, a nasze spoeczestwo zachca je do okazywania czuoci psom, kotom i pluszowym zabawkom. Tumaczy to najbardziej znamienn cech ich stosunku do zwierzt: jego rozdwojenie na konfliktowe postawy, tak cile odseparowane, e ich nieunikniona sprzeczno rzadko wzbudza niepokj. Jeszcze niedawno dzieci wychowyway si na bajkach przedstawiajcych zwierzta, a zwaszcza wilki, jako podstpnych wrogw czowieka. W typowym happy endzie wilk topi si w stawie, obciony kamieniami, ktre picemu zaszy w brzuchu pomysowy bohater. A jeli nawet dzieci nie zrozumiay przesania tych opowieci, to zawsze mogy wzi si za rce i wyrecytowa rymowank: Trzy lepe myszy. Patrz, jak biegaj, Za gospodyni si uganiaj. Obci ogony jej krzywy n. Widzia kto w yciu takie myszy ju? Dla dzieci wychowanych na takich bajkach i wierszykach nie byo sprzecznoci midzy tym, czego ich uczono, i tym, czym je karmiono. Dzi jednak takie historyjki i rymy wyszy z mody i stosunek dzieci do zwierzt to na pozr sama sodycz i sielanka. Tote nie mona ju unikn pytania: dlaczego niektre zwierzta zjadamy? Najprostsz odpowiedzi jest unik. Dziecice uczucia kieruje si na zwierzta, ktrych nie jemy: psy, koty i innych domowych ulubiecw. Wanie z nimi najczciej stykaj si dzieci z miast lub osiedli podmiejskich. Pluszowe zabawki to na og misie i lewki, a nie winki czy krwki. Gdy jednak w ksikach z obrazkami, opowiadaniach lub w programach telewizyjnych pojawi si zwierzta gospodarskie unik zamienia si w rozmylne oszustwo: ukrywa si natur nowoczesnej hodowli i realia, jakie poznalimy w rozdziale trzecim. Wemy na przykad wydan przez Hallmark popularn ksik Farm Animals z ilustracjami, na ktrych s kury, indyki, krowy i winie otoczone modymi, ale nie ma adnych klatek, zagrd czy boksw. Tekst opowiada, e winie lubi si naje, a potem tarza w bocie i kwicze!, natomiast krowy nie maj do roboty

121

nic poza machaniem ogonem, jedzeniem trawy i muczeniem.1 Brytyjskie ksiki, na przykad The Farm z bestselerowej serii Ladybird, ukazuj ten sam obraz wiejskiej idylli: kura z kurcztami swobodnie biegajce po sadzie, a inne zwierzta mieszkajce ze swym potomstwem w przestronnych pomieszczeniach.2 Nic dziwnego, e wychowane na takiej lekturze dzieci dorastaj w przekonaniu, e jeli nawet zwierzta musz umrze, by ludzie mieli co je, to jednak zanim ta chwila nadejdzie, yj sobie szczliwie. Doceniajc znaczenie ksztatowanych za modu postaw, ruch feministyczny wykreowa now literatur dziecic, gdzie bywa, e dzielna ksiniczka ratuje bezradnego ksicia, a dziewczynki odgrywaj aktywne, gwne role, zastrzeone dotd dla chopcw. Nie tak atwo jednak zmieni opowiadania o zwierztach, gdy okruciestwo nie bardzo nadaje si na motyw tej literatury. Najbardziej drastyczne szczegy mona chyba pomin, dajc jednak dzieciom takie ksiki z obrazkami i opowiadania, ktre bd ksztatowa ich szacunek dla zwierzt jako odrbnych ywych istot, a nie fajnych stworzonek, istniejcych tylko dla naszej przyjemnoci i dla naszego stou. A gdy dzieci podrosn, mog dowiedzie si, e ycie zwierzt upywa na og w warunkach, ktre nie nale do przyjemnych. Kopot w tym, e rodzice, ktrzy nie s wegetarianami, mog ukrywa prawd w obawie, e mio dziecka do zwierzt popsuje wsplne posiki. Ju teraz czsto syszy si od przyjaci, e ich dziecko dowiedziao si, e zwierzta s zabijane na miso, i nie chce go je. Niestety rodzice przewanie tumi ten instynktowny bunt, a dzieciom nie udaje oprze naciskom dorosych, ktrzy podaj im misne posiki, tumaczc, e musz je je, jeli chc urosn due i silne. Mona tylko mie nadziej, e w miar upowszechniania si wiedzy o ywieniu, coraz wicej rodzicw zrozumie, e akurat w tej sprawie dzieci mog by mdrzejsze od nich.3 Kto wychowany na ksikach przedstawiajcych gospodarstwo wiejskie jako miejsce, gdzie zwierzta yj swobodnie w sielankowych warunkach, moe nigdy nie zrewidowa tego wyidealizowanego obrazu, co wiadczy o tym, jak znikomy kontakt mamy ze zwierztami, ktre jemy. W miastach i w podmiejskich osiedlach, gdzie mieszka wikszo z nas, nie ma gospodarstw rolnych, a kiedy przejedamy przez wsie, widzimy wiele budynkw gospodarskich, a niewiele zwierzt. Ilu z nas potrafi odrni stodo od brojlerni? rodki masowego przekazu take nie uatwiaj poznania prawdy. Telewizja amerykaska niemal co wieczr nadaje programy o zwierztach yjcych w dzikich ostpach (lub pozornie dzikich, gdy aby uatwi filmowanie, niekiedy odawia si je, a potem wypuszcza na okrelonym terenie); ale intensywna hodowla pojawia si tylko jako krtkie migawki w niezbyt czstych informacjach o rolnictwie lub produkcji ywnoci. Przecitny widz wicej wie o yciu gepardw i rekinw ni kurczt lub cielt. W rezultacie wikszo czerpanej z telewizji wiedzy o zwierztach hodowlanych pochodzi z rnego typu reklam, od miesznych kreskwek o winkach, chccych, by je przerobiono na serdelki, i tuczykach wciskajcych si do puszek, po jawne kamstwa o warunkach, w jakich yj kurczaki w brojlerniach. Prasa wcale nie jest lepsza. Najczciej epatuje czytelnikw doniesieniami o frapujcych wydarzeniach, jak narodziny gorylka w zoo czy informacjami o gatunkach zagroonych, milczy jednak na temat nowoczesnych technik hodowlanych, ktre milionom zwierzt odbieraj moliwo swobodnego poruszania si. Zanim Ruchowi Wyzwolenia Zwierzt udao si nagoni spraw kilku osawionych laboratoriw, los zwierzt wykorzystywanych do dowiadcze naukowych by rwnie mao znany, jak los zwierzt na farmach. Publiczno nie ma oczywicie wstpu do laboratoriw. Raporty z bada publikowane s w czasopismach fachowych, a do mediw trafiaj informacje tylko o szczeglnie doniosych odkryciach. Nim Ruchowi Wyzwolenia Zwierzt udao si zainteresowa t spraw rodki masowego przekazu, spoeczestwo nie miao pojcia, e wyniki wikszoci eksperymentw na zwierztach wcale nie trafiaj do druku, a pozostae przewanie s do trywialne. Jak wspomniaem w rozdziale drugim, nikt nie zna dokadnej liczby przeprowadzanych w USA dowiadcze na zwierztach, nic wic dziwnego, e opinia publiczna nadal nie orientuje si w rozmiarach tego zjawiska. Laboratoria s tak zorganizowane, aby nie byo wida ani przywoonych zwierzt, ani ich wywoonych zwok. (Jeden z typowych podrcznikw dowiadczalnictwa zaleca instalowanie w laboratoriach pieca do spalania odpadkw, gdy widok tuzinw cia martwych zwierzt wyrzucanych jak zwyke mieci z pewnoci nie sprzyja prestiowi orodka badawczego lub uczelni.4) Niewiedza stanowi wic pierwsz lini obrony szowinizmu gatunkowego. atwo j jednak sforsowa, jeli tylko nie brakuje czasu i determinacji. Ignorancja zawdzicza swoje dugie panowanie niechci do poznania prawdy. Przesta, nie psuj mi obiadu - to zwyka reakcja na prb opowiedzenia, jak ten obiad powsta. Nawet ten, kto wie, e hodowla przemysowa wypara tradycyjne gospodarstwa wiejskie i e w pracowniach naukowych prowadzi si wtpliwe eksperymenty, trzyma si niejasnego przekonania, e warunki

122

na pewno nie s tak ze, bo w przeciwnym razie interweniowaby rzd albo organizacje ochrony zwierzt. Doktor Bernhard Grzimek, dyrektor frankfurckiego zoo i jeden z najbardziej zdeklarowanych zachodnioniemieckich przeciwnikw farm przemysowych, porwna kiedy ignorancj wspczesnych Niemcw w tej sprawie z niewiedz poprzedniego pokolenia o innym okruciestwie, ktre take ukrywano przed oczami wikszoci.5 W obu wypadkach jej powodem jest na pewno nie tyle niemono dowiedzenia si prawdy, ile niech poznania faktw, ktre byyby ciarem dla sumienia; kojca jest rwnie myl, e ofiary nie nale do naszej wasnej grupy. Niewtpliwie uspokaja te przewiadczenie, e mona zda si na organizacje zwalczajce okruciestwo wobec zwierzt. W wikszoci krajw dziaa obecnie przynajmniej jedno due i uznane stowarzyszenie ochrony zwierzt. W Stanach Zjednoczonych s to: Amerykaskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt (ASPCA), Amerykaskie Towarzystwo Humanitarne (American Humane Society) i Humanitarne Towarzystwo Stanw Zjednoczonych (Humane Society of the United States); w Wielkiej Brytanii najliczniejsze jest nadal Krlewskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Zwierzt (RSPCA). Mona wic zapyta, dlaczego nie udaje im si skutecznie zapobiega jawnym okruciestwom, ktre opisaem w drugim i trzecim rozdziale tej ksiki? Dzieje si tak z kilku powodw. Pierwszy ma charakter historyczny. W chwili powstania RSPCA i ASPCA byy ugrupowaniami radykalnymi, ktrych programy znacznie wyprzedzay wczesn opini publiczn; byy przeciwne wszelkiemu okruciestwu wobec zwierzt, rwnie wobec zwierzt gospodarskich, ktre, podobnie jak dzisiaj, paday ofiar jego najgorszych przejaww. W miar jednak jak organizacje te bogaciy si, rosa liczba ich czonkw i zyskiway uznanie, traciy radykalizm, stajc si czci establishmentu. Nawizyway cise kontakty z rzdem, biznesem i nauk. Staray si je wykorzysta dla poprawy warunkw ycia zwierzt, co rzeczywicie przynioso pewne niewielkie efekty. Z drugiej jednak strony kontakty ze sferami ywotnie zainteresowanymi eksploatacj zwierzt w produkcji ywnoci i dla celw naukowych stpiy ostrze krytyki, tak radykalnej u zaoycieli ruchu. W zamian za bahe reformy RSPCA i ASPCA stopniowo odchodziy od swoich fundamentalnych zasad. Uwaano, e lepsze co ni nic, ale osignite reformy czsto wcale nie poprawiay warunkw ycia zwierzt, a jedynie uspokajay opini publiczn, e ju zrobiono wszystko, co trzeba.6 W miar jak stowarzyszenia staway si coraz zamoniejsze, coraz waniejsza stawaa si dla nich jeszcze jedna sprawa. Powstajc, zarejestroway si jako organizacje dobroczynne. Status ten zapewnia im znaczne ulgi podatkowe, ale jego warunkiem (zarwno w Wielkiej Brytanii, jak i w USA) jest nieangaowanie si w dziaalno polityczn. A wanie ona jest niekiedy jedynym sposobem poprawienia sytuacji zwierzt, zwaszcza gdy stowarzyszenie jest zbyt ostrone, by wzywa do bojkotu produktw zwierzcych. Najwiksze z nich przewanie jednak trzymaj si z daleka od wszystkiego, co zagraaoby temu statusowi, koncentrujc si na bezpiecznych akcjach, jak zbieranie bezdomnych psw i ciganie jednostkowych aktw umylnego okruciestwa, zamiast podj szerok kampani przeciwko zorganizowanemu okruciestwu. Ponadto najwiksze organizacje ochrony zwierzt przestay w jakim momencie interesowa si losem zwierzt gospodarskich; by moe dlatego, e ich dziaacze i sympatycy byli gwnie mieszkacami miast i bardziej obchodzi ich los psw i kotw ni wi i cielt. W kadym razie w XX wieku dziaalno publicystyczna i wizerunek najbardziej szacownych organizacji w znacznym stopniu przyczyniy si do rozpowszechnienia si pogldu, e ochrony wymagaj wycznie psy, koty i dzikie zwierzta. Ochron zwierzt zaczto wic uwaa za zajcie dla sentymentalnych pa, zwariowanych na punkcie kotw, a nie za zadanie oparte na elementarnych zasadach sprawiedliwoci i moralnoci. W latach osiemdziesitych co si jednak zmienio. Po pierwsze, powstao duo nowych, bardziej radykalnych ugrupowa Ruchu Wyzwolenia Zwierzt i ruchu obrony praw zwierzt. Wraz z pewn czci starszych organizacji, ktrych wpyw by dotd niewielki, zaczy coraz wyraniej uwiadamia spoeczestwu ogrom zorganizowanego okruciestwa intensywnej hodowli, laboratoriw, cyrkw, ogrodw zoologicznych i polowa. Po drugie, zapewne w reakcji na now fal zainteresowania losem zwierzt, wiele zasiedziaych organizacji, jak RSPCA w Wielkiej Brytanii i ASPCA oraz Humanitarne Towarzystwo Stanw Zjednoczonych, poczynio bardziej zdecydowane kroki przeciwko okruciestwu na farmach i w laboratoriach, wzywajc nawet do bojkotu takich produktw hodowli przemysowej, jak cielcina, bekon i jajka.7

123

Najwiksz przeszkod w zainteresowaniu opinii publicznej losem zwierzt jest zapewne wiara, e czowiek pierwszestwo, a zatem wszelkie problemy dotyczce zwierzt maj bez porwnania mniejsze znaczenie moralne i Polityczne. Wymaga to kilku uwag. Przede wszystkim wiara ta jest wyrazem szowinizmu gatunkowego. Jak bowiem, nie przeprowadzajc gruntownych studiw, mona z gry wiedzie, e cierpienie zwierzt jest mniej wane ni ludzkie? Mona tak twierdzi tylko wtedy, gdy zakada si, e zwierzta si nie licz, a wic niezalenie od tego, jak wielkie byoby ich cierpienie, i tak jest mniej wane ni ludzkie. Ale bl to bl i powinno si zapobiega niepotrzebnemu blowi i cierpieniu bez wzgldu na to, czy dowiadcza ich istota naleca do naszego gatunku. Co pomylelibymy o kim, kto twierdzi, e biali maj pierwszestwo, zatem ubstwo w Afryce jest mniej powanym problemem ni ubstwo w Europie? Wiele problemw na wiecie zasuguje na nasz czas i energi. Gd i ubstwo, rasizm, wojny i groba zagady nuklearnej, seksizm, bezrobocie, ochrona rodowiska - wszystko to s bardzo istotne sprawy i kt mgby rozstrzygn, ktra jest najwaniejsza? Gdy wyzwolimy si wreszcie z szowinizmu gatunkowego, dostrzeemy, e naley do nich take tyrania czowieka wobec zwierzt. Ich cierpienia s niewyobraalne, a liczba ofiar gigantyczna: w samych tylko Stanach Zjednoczonych miliardy kurczakw oraz ponad 100 milionw wi, byda i owiec rocznie pada ofiar praktyk opisanych w rozdziale trzecim; na co najmniej 25 milionach zwierzt przeprowadza si eksperymenty. Gdyby tysic ludzi przymusowo poddano testom na toksyczno artykuw gospodarstwa domowego, wybuchoby powszechne oburzenie. Przeprowadzenie ich na milionach zwierzt powinno wywoa przynajmniej tak sam reakcj, zwaszcza e ich cierpienie jest zbdne i gdybymy tylko chcieli, atwo moglibymy je wyeliminowa. Najrozsdniejsi z nas chc pooy kres wojnom, dyskryminacji rasowej, ubstwu i bezrobociu. Niestety, mimo i od lat staramy si zapobiega tym zjawiskom, nie bardzo nam si to udaje. Natomiast cierpienia zadawane zwierztom do atwo mona by zmniejszy, gdyby tylko si na to zdecydowa. Przekonanie, e czowiek ma pierwszestwo, w gruncie rzeczy czciej suy jako usprawiedliwienie, e nie robi si niczego ani dla ludzi, ani dla zwierzt, ni jest rzeczywicie zasad wyboru. Prawd mwic, nie ma tu adnego konfliktu. Nikt oczywicie nie dysponuje nieograniczonym czasem i energi, a powicenie ich jednej sprawie utrudnia zajcie si inn, ale nic nie stoi na przeszkodzie, by kto powicajcy je sprawom ludzi przyczy si do bojkotu okrutnego agrobiznesu. Posiki wegetariaskie zajmuj tyle samo czasu, co misne. A nawet (jak przekonalimy si w rozdziale czwartym) troska o dobro ludzi i ochron rodowiska wrcz nakazuje wegetarianizm. Dziki niemu byoby wicej zboa, aby nakarmi godujcych, zmniejszyoby si zanieczyszczenia, zaoszczdzio wod i energi, a take powstrzymao wyrb lasw; dieta wegetariaska jest tasza od misnej, a zaoszczdzone rodki mona by przeznaczy na zwalczanie godu, kontrol urodze lub inne pilne cele spoeczne lub polityczne. Nie wtpi w szczero wegetarianw, ktrych nie interesuje Ruch Wyzwolenia Zwierzt, poniewa inne cele s dla nich waniejsze, lecz gdy ci, ktrzy nie s wegetarianami, gosz, e problemy czowieka maj pierwszestwo, nie mog nie zastanawia si, co takiego robi dla ludzkoci, e zmusza ich to do popierania marnotrawnej i bezwzgldnej eksploatacji zwierzt hodowlanych. W tym miejscu warto zrobi dygresj historyczn. Maksymie czowiek ma pierwszestwo czsto towarzyszy pogld, e dziaacze ruchu na rzecz zwierzt bardziej dbaj o dobro zwierzt ni o dobro ludzi. Niekiedy rzeczywicie tak jest. Ale prawd jest te, e wybitne osobistoci tego ruchu wykazyway o wiele wiksz trosk o dobro ludzi ni ci, ktrym los zwierzt by obojtny. Tak czsto byli oni jednoczenie liderami ruchw zwalczajcych dyskryminacj Murzynw i kobiet, e stao si to nawet nieoczekiwan form Potwierdzenia analogii midzy rasizmem, seksizmem i szowinizmem gatunkowym. Wrd zaoycieli RSPCA byli William Wilberforce i Fowell Buxton - dwaj przywdcy walki o zniesienie niewolnictwa Murzynw w imperium brytyjskim.8 Jedna z pierwszych feministek, Mary Wollstonecraft, bya nie tylko autork Vindication of the Rights of Women, lecz rwnie zbioru opowiada dla dzieci, Original Stories, ktry mia wpaja im agodno wobec zwierzt.9 Kilka pierwszych amerykaskich feministek, jak Lucy Stone, Amelia Bloomer, Susan B. Anthony i Elizabeth Cady Stanton, zwizao si z ruchem wegetariaskim. Spotykay si z Horaceem Greeleyem, postpowym redaktorem The Tribune i przeciwnikiem niewolnictwa, by przygotowywa Womens Rights and Vegetarianism.10 Ruchowi ochrony zwierzt bezsprzecznie przypada te zasuga zainicjowania walki z maltretowaniem dzieci. W roku 1874 poproszono Henryego Bergha, jednego z pierwszych aktywistw amerykaskich organizacji ochrony zwierzt, o interwencj w sprawie okrutnie bitego zwierztka. Okazao si,

124

e byo nim dziecko. Bergh wygra proces, oskarajc opiekuna dziecka na podstawie obowizujcej w stanie Nowy Jork ustawy o ochronie zwierzt, ktrej by projektodawc i ktr udao mu si wczeniej przeforsowa (bya to sawna sprawa Little Mary Ellen - przyp. tum.). Pniej nastpiy kolejne podobne procesy i zaoono New York Society for the Prevention of Cruelty to Children (Nowojorskie Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Dzieci). Gdy wiadomoci o nim dotary do Wielkiej Brytanii, RSPCA powoao jego odpowiednik: Narodowe Towarzystwo Zapobiegania Okruciestwu wobec Dzieci.11 Jednym z zaoycieli by lord Shaftesbury, wybitny reformator spoeczny, autor ustaw o ochronie pracy (Factory Acts), zakazujcych pracy dzieci i skracajcych czternastogodzinny dzie roboczy; zwalcza on take niepohamowane eksperymentowanie na zwierztach i inne przejawy okruciestwa wobec nich. Jak wielu gosicieli humanitaryzmu, by ywym zaprzeczeniem tezy, e ci, ktrych obchodz zwierzta, nie dbaj o ludzi, lub e zajmowanie si jedn spraw uniemoliwia zaangaowanie si w inn. Nasze wyobraenia o naturze zwierzt i bdnie wycigane z nich wnioski take sprzyjaj szowinizmowi gatunkowemu. Lubimy myle o sobie jako o istotach mniej agresywnych ni inne zwierzta. Powiedzie o kim, e jest ludzki, to uzna go za dobrego; powiedzie: bestialski, brutalny albo e zachowuje si jak zwierz, to sugerowa, e jest okrutny i odraajcy. Rzadko uwiadamiamy sobie, e to wanie czowiek zabija z najbahszych powodw. Uwaamy lwy i wilki za dzikie, poniewa zabijaj; lecz musz zabija, inaczej czeka je gd. Ludzie zabijaj zwierzta dla sportu, by zaspokoi ciekawo, upikszy ciao lub dogodzi podniebieniu. Kierowani chciwoci lub dz wadzy, zabijaj take czonkw wasnego gatunku. Samo zabjstwo to zreszt dla nich zbyt mao. Nasze dzieje obfituj w wiadectwa ludzkiej skonnoci do zncania si i torturowania ludzi i zwierzt. adne inne zwierz nie ma takich upodoba. Nie dostrzegamy wasnej dzikoci, ale chtnie wyolbrzymiamy j u zwierzt. Na przykad wilk, cieszcy si tak z saw czarny charakter wielu ludowych bajek, jest - jak wykazay rzetelne badania zoologiczne - zwierzciem wybitnie spoecznym, wiernym i czuym maonkiem (nie na sezon, lecz na cae ycie), oddanym rodzicem i lojalnym czonkiem watahy. Niemal zawsze zabija tylko dla zdobycia poywienia. Walk samcw koczy gest poddania: pokonany podsuwa zwycizcy gardo, najbardziej wraliw cz ciaa. Z kami tylko o cal od ttnicy szyjnej wroga, zwycizca zadowala si poddaniem i, w przeciwiestwie do czowieka, nie zabija pobitego rywala.12 Przyzwyczajeni do obrazu wiata zwierzt jako sceny krwawej walki, nie dostrzegamy stopnia rozwoju i zoonoci ich ycia spoecznego, w ktrym s dla siebie rozpoznawalnymi jednostkami. Gdy ludzie zawieraj maestwo ich blisko przypisujemy mioci; wspczujemy komu kto straci wspmaonka. Gdy zwierzta cz si w pary na cae ycie, przypisujemy to wycznie instynktowi, a jeli jedno z nich zostanie upolowane lub schwytane dla zoo czy do dowiadcze, nie przejmujemy si tym, e mogo mie partnera, ktry bdzie cierpia z powodu tej straty. Dobrze wiemy, e rozczenie matki i dziecka jest dla obojga tragedi, a jednak jako rolnicy czy hodowcy zwierzt do towarzystwa nie zwracamy uwagi na uczucia zwierzcych matek i dzieci, ktre rutynowo rozdzielamy.13 Ciekawe, e ci, ktrzy zoone zachowania zwierzt lekcewaco okrelaj jako czysto instynktowne, a wic niegodne porwnania z podobnymi zachowaniami ludzi, kiedy indziej - gdy im tak wygodnie - ignoruj lub nie dostrzegaj znaczenia prostych instynktownych wzorw zachowa. Czsto twierdzi si wic, e kury nioski, cielta i trzymane w klatkach psy dowiadczalne nie cierpi, gdy nie znaj innych warunkw ycia. W rozdziale trzecim wykazaem, e to nieprawda. Obojtne, w jakich yy warunkach, zwierzta zawsze odczuwaj potrzeb aktywnoci, rozprostowania ng czy rozpostarcia skrzyde, oczyszczania si i ruchu. Trzymane w izolacji zwierzta stadne zawsze bd odczuwa niepokj; podobnie umieszczone w zbyt licznym stadzie, gdy trac wtedy zdolno rozpoznawania si. Skutkiem tych stresw s patologiczne zachowania, na przykad kanibalizm. Powszechna nieznajomo natury zwierzt pozwala wszelkie zarzuty zbywa stwierdzeniem: przecie to nie s ludzie. To oczywicie prawda, ale nie s to rwnie maszyny do przerabiania paszy na miso ani przyrzdy do badan naukowych. Potoczna wiedza o zwierztach pozostaje tak daleko w tyle za najnowszymi odkryciami zoologw i etologw, ktrzy przez miesice, a nawet lata obserwuj je, notujc i filmujc ich zachowania, e sentymentalny antropomorfizm jest mniej szkodliwy ni wygodna i suca egoistycznym interesom opinia, e zwierzta to grudki gliny, ktre mona dowolnie urabia.

125

Odwoujemy si do natury zwierzt, by w jeszcze inny sposb usprawiedliwia nasz stosunek do nich. Czsto kwestionuje si wegetarianizm, twierdzc, e skoro zwierzta zabijaj dla poywienia, my take moemy to robi. Analogia ta bya mocno wywiechtana ju w roku 1785, gdy odrzuci j William Paley, wskazujc na fakt, e ludzie mog przey nie zabijajc, a inne zwierzta - nie.14 To prawda, cho istniej wyjtki: niektre gatunki zwierzt, na przykad szympansy, mog przey bez misa, ale od czasu do czasu je jadaj; zwykle jednak to nie te gatunki pojawiaj si na naszym stole. Zreszt jeli nawet pewne zwierzta mog przey na diecie bezmisnej, a mimo to niekiedy zabijaj, to i tak wcale nie wynika z tego, e mamy prawo postpowa tak samo. Zabawne, e ludzie zwykle podkrelajcy swoj wyszo nad zwierztami, gdy broni upodoba kulinarnych, chtnie sigaj po argumenty, z ktrych wynika, e zwierzta powinny by dla nas inspiracj i wzorem moralnym. A przecie jest oczywiste, e nie potrafi one rozpatrywa rnych moliwoci ani zastanawia si nad tym, czy zabijanie dla zdobycia poywienia jest moralnie suszne. Mona ubolewa nad takim porzdkiem wiata, ale nonsensem byoby wini zwierzta lub obarcza je odpowiedzialnoci moraln. Kady czytelnik tej ksiki moe natomiast dokona wyboru moralnego i nie uda mu si wykrci od odpowiedzialnoci, mwic, e naladuje zwierzta, bo te przecie do takich wyborw nie s zdolne. (W tym momencie kto na pewno wytknie mi, e jednak uznaj istnienie znaczcej rnicy midzy ludmi a pozostaymi zwierztami, co ujawnia saby punkt mojego dowodu rwnoci wszystkich istot ywych. Ten, kto tak sdzi, powinien uwaniej przeczyta rozdzia pierwszy, poniewa nie zrozumia przedstawionych tam argumentw. Nigdy nie gosiem absurdalnej tezy, e nic istotnego nie rni normalnego dorosego czowieka i zwierzcia. Nigdy nie twierdziem, e zwierzta kieruj si zasadami moralnymi, a jedynie, e tak samo jak do ludzi, stosuje si do nich zasada rwnego poszanowania interesw. Nasze postpowanie wobec maych dzieci, a take dorosych, ktrych umys z jakich powodw nie jest zdolny poj natury wyboru moralnego, wiadczy o tym, e czsto uznajemy suszno rwnego poszanowania interesw tych, ktrzy nie mog podejmowa decyzji moralnych. Jak powiedziaby Bentham, nie jest wane, czy mog wybiera, lecz czy mog cierpie.) Sedno sprawy tkwi jednak by moe gdzie indziej. W poprzednim rozdziale wspomniaem o argumentacji lorda Chesterfielda, ktry uwaa, e czci oglnego porzdku natury jest zjadanie jednych zwierzt przez drugie.15 Nie wyjania jednak, dlaczego z natury mielibymy by podobni raczej do misoernego tygrysa ni rolinoernego goryla lub prawie rolinoernego szympansa. Przede wszystkim jednak powinnimy by nieufni, gdy w argumentacji etycznej pojawiaj si odwoania do natury. Czsto bywa, e natura wie lepiej, jednak aby rozstrzygn, kiedy mamy i za jej wskazwkami, musimy kierowa si wasnym osdem. Z tego, co wiem, wojna jest dla czowieka czym naturalnym - bya przecie gwnym zajciem wielu spoeczestw czsto zupenie odmiennych kultur i okresw historii - nie zamierzam jednak bra udziau w wojnie, by uzyska pewno, e dziaam w zgodzie z natur. Do wyboru waciwej drogi postpowania suy rozum i powinnimy go uywa (jeli za kto bardzo chce odwoywa si do natury, ucieszy go fakt, e jest to dla nas naturalne). Zwierzta misoerne stanowi pewien problem dla etyki Ruchu Wyzwolenia Zwierzt i pojawia si pytanie, czy co naley z nimi zrobi. Przypumy, e moglibymy zlikwidowa gatunki misoerne, zmniejszajc dziki temu ogln sum cierpienia zwierzt, ale czy powinnimy tak postpi? Mona odpowiedzie krtko i zwile: skoro wreszcie zrezygnowalimy z pretensji do panowania nad innymi gatunkami, powinnimy w ogle przesta si do nich wtrca. Jeli to moliwe, pozostawmy je w spokoju. Porzuciwszy rol tyrana, nie zaczynajmy zabawy w Boga. Odpowied ta zawiera ziarnko prawdy, ale jest zbytnim uproszczeniem. Czy chcemy, czy nie, znacznie lepiej ni inne zwierzta przewidujemy, co moe wydarzy si w przyszoci, i dlatego bywaj sytuacje, w ktrych nieinterweniowanie byoby bezdusznoci. W padzierniku 1988 roku telewidzowie caego wiata z aplauzem przyjli sukces Amerykanw i Rosjan, ktrym udao si uwolni dwa wieloryby (petwale bkitne) uwizione w lodach Alaski. Wprawdzie niektrzy zwrcili uwag na ironi faktu, e podejmuje si tak wielkie wysiki, by uratowa dwa walenie, gdy tymczasem rokrocznie okoo dwch tysicy tych ssakw zabija si podczas polowa, nie wspominajc ju o - jak si szacuje - 125 tysicach delfinw gincych co roku w sieciach do przemysowego poowu tuczyka.16 Niemniej tylko kto pozbawiony uczu uznaby t akcj ratownicz za co zego.

126

Mona wic sdzi, e ludzka interwencja jest niekiedy uzasadniona, gdy poprawia los zwierzt. Rozmylna eliminacja gatunkw misoernych to jednak zupenie inna sprawa. Dotychczasowe dowiadczenia nauczyy nas, e kada zakrojona na du skal prba zmiany ekosystemu przynosi znacznie wicej szkd ni korzyci. I choby tylko z tego powodu nie moemy i nie powinnimy (z wyjtkiem kilku cile okrelonych wypadkw) narzuca swojego porzdku przyrodzie. Wystarczy, jeli powstrzymamy si od niepotrzebnego zabijania zwierzt i okruciestwa wobec nich.17 Inn strategi obrony naszej postawy wobec zwierzt jest odwoywanie si do faktu, e w naturze jedne zwierzta zabijaj inne. Czsto mwi si, e straszne warunki hodowli przemysowej nie s przecie gorsze od naturalnych, gdy zwierzta na wolnoci naraone s na gd, chd i ataki drapienikw; wycigany jest std wniosek, e nie powinnimy kwestionowa warunkw hodowli przemysowej. Znamienne, e podobnym argumentem posugiwali si zwolennicy niewolnictwa Murzynw. Jeden z nich pisa: A zatem, skoro ponad wszelk wtpliwo wydobycie Murzynw ze stanu nikczemnej zwierzcoci i ndzy, w jakim pogreni byli w swym domu, i przywiezienie do tego kraju wiatego humanizmu i nauki chrzecijaskiej jest dla nich wielkim bogosawiestwem, nawet jeli parajce si tym jednostki mogy dopuci si zbdnego okruciestwa, to oczywiste te, e ich podlego, jako konieczna konsekwencja wydobycia z poprzedniego stanu, zgodna jest z prawem natury.18 Trudno zestawia tak rne sytuacje, jak ycie na wolnoci i na farmie hodowlanej (albo ycie wolnych Afrykanw i niewolnikw na plantacji), ale jeli kto pokusi si o takie porwnanie, to na pewno przyzna wyszo yciu na wolnoci. Zwierzta na farmach hodowlanych nie mog swobodnie si porusza ani te tworzy rodzin lub stad. To prawda, e wiele dzikich zwierzt w niesprzyjajcych okolicznociach ginie lub pada ofiar drapienikw, lecz ycie zwierzt hodowlanych take trwa tylko uamek gatunkowo okrelonej dugoci. Stay dostp do karmy te nie jest adnym bogosawiestwem, gdy pozbawia zwierzta ich najbardziej naturalnego zajcia: poszukiwania poywienia. W rezultacie yj w totalnej nudzie, nie majc nic innego do roboty, jak tylko lee w kojcu i je. Porwnywanie warunkw naturalnych z panujcymi na farmach przemysowych mija si zreszt z celem i nie moe usprawiedliwia hodowli, gdy nie jest to adna alternatywa. Likwidacja farm nie oznaczaaby wcale wypuszczenia zwierzt na wolno. Zostay wyhodowane przez czowieka, by by tuczone na farmach, a potem sprzedane na miso. Jeli bojkot hodowli przemysowej, do ktrego zachca ta ksika, okae si skuteczny, to spadnie popyt na jej produkty. Nie znaczy to, e zniknie z dnia na dzie. (Chocia jestem optymist co do Ruchu Wyzwolenia Zwierzt, nie ulegam zudzeniom.) Bdzie obnia si stopniowo. Poniewa opacalno hodowli spadnie, rolnicy zajm si innymi typami produkcji, a wielkie korporacje zaczn inwestowa gdzie indziej. W rezultacie bdzie si hodowa coraz mniej zwierzt. Ich liczba na farmach przemysowych zmniejszy si nie dlatego, e bdzie si je wypuszcza z powrotem na wolno, lecz dlatego, e zabitych nie bdzie si zastpowa nowymi. By moe kiedy (tu puszczam swobodnie wodze optymizmowi) jedyne stada byda i trzody wi spotyka si bdzie w rezerwatach, tak jak dzisiaj chronione dzikie zwierzta. Alternatyw jest wic nie: albo ycie na farmie hodowlanej, albo na wolnoci, lecz: albo ycie w hodowli przemysowej, a potem rzenia albo nieurodzenie si wcale. W tym momencie moe pa kolejny zarzut. Niektrzy amatorzy misa zwracaj uwag, e gdybymy wszyscy byli wegetarianami, na wiecie byoby o wiele mniej wi, byda, kurczt i owiec, tak wic w gruncie rzeczy oddaj tym zwierztom przysug, poniewa gdyby nie ich apetyt na miso, w ogle by si nie urodziy!19 W pierwszym wydaniu ksiki odrzuciem t argumentacj, poniewa zakada, e spowodowanie zaistnienia jakiego bytu przynosi mu korzy, a zatem mona przynie korzy nieistniejcemu bytowi - co uznaem za nonsens. Lecz teraz nie jestem ju tego pewien. (Pogldy filozoficzne, wyraone w pierwszym wydaniu, zmieniem wanie tylko w tej jednej sprawie.) Wikszo z nas przyznaaby przecie, e niesuszne byoby sprowadzanie na wiat dziecka, gdyby jeszcze przed jego poczciem wiedziao si, e bdzie obarczone wad genetyczn, ktra uczyni jego ycie krtkim i nieszczliwym. Poczcie takiego dziecka byoby wyrzdzeniem mu krzywdy. A skoro tak, to czy mona zaprzeczy, e sprowadzenie na wiat istoty, ktrej ycie

127

bdzie przyjemne, jest oddaniem jej przysugi? Aby temu zaprzeczy, trzeba by wytumaczy, dlaczego te dwa przypadki s rne, ale nie dysponuj adnym przekonujcym wyjanieniem.20 Argument, ktrym si teraz zajm, dotyczy za moralnego, jakim jest zabjstwo. Problem ten pozostawiaem dotd na uboczu, gdy jest znacznie bardziej skomplikowany ni zo zadawania cierpie. Jednak nawet krtkie rozwaania powicone mu pod koniec pierwszego rozdziau pokazuj, e zabicie istoty zdolnej do posiadania pragnie odnoszcych si do przyszoci moe by szczeglnym zem, ktrego nie da si zrekompensowa spowodowaniem zaistnienia nowej istoty. Powane trudnoci pojawiaj si jednak wtedy, gdy odnie je do stworze niezdolnych do takich pragnie, yjcych - jak przypuszczamy - chwil obecn i nie majcych wiadomoci trwania w czasie. A jednak i wtedy zabjstwo jest odraajce. Zwierz walczy o ycie, nawet jeli nie wiedzc, co to znaczy trwa w czasie, nie zdaje sobie sprawy, e jest to jego ycie. Zatem jeli brak mu wiadomoci trwania w czasie, trudno wyjani, dlaczego strata, jak ponosi zabite zwierz, nie daje si, z bezstronnego punktu widzenia, zrekompensowa spowodowaniem zaistnienia nowego zwierzcia, ktrego ycie bdzie tak samo przyjemne.21 Nadal jednak mam pewne wtpliwoci. Co dziwnego jest w twierdzeniu, e mier jakiej istoty mona zrekompensowa zaistnieniem innej. Gdyby uzasadnione byo przekonanie, e prawo do ycia maj wszystkie czujce istoty (nawet niezdolne do posiadania pragnie zwizanych z przyszoci), to oczywicie atwo mona by wyjani, dlaczego zabicie jednej z nich jest zem, ktrego nie moe zrwnoway zaistnienie drugiej. Lecz pogld ten nastrcza powane wtpliwoci filozoficzne i praktyczne, na ktre ja i inni autorzy wskazywalimy gdzie indziej.22 Z czysto praktycznego punktu widzenia sprawa wyglda nastpujco: zabijanie zwierzt na miso (z wyjtkiem sytuacji, gdy jest to konieczne, by przey) powoduje, e mylimy o nich jak o rzeczach, ktrymi wolno nam swobodnie dysponowa dla wasnych bahych celw. Znajc natur ludzk, moemy by pewni, e dopki w ten sposb bdziemy myle o zwierztach, dopty nie uda nam si zmieni postaw, ktre na co dzie oznaczaj ich lekcewaenie, a wic i ze traktowanie. Najlepiej byoby przyj prost zasad ogln, aby - z wyjtkiem sytuacji, gdy jest to konieczne dla utrzymania si przy yciu - nie zabija zwierzt na miso. Ten ostatni argument opiera si na przypuszczalnych konsekwencjach przyjcia takiej postawy. Nie sposb ich udowodni, moemy je przewidywa wycznie na podstawie znajomoci natury ludzkiej. Lecz choby nawet nie by przekonujcy, to i tak argument o dobru istnienia, ktry wanie analizowalimy, ma jedynie bardzo wskie zastosowanie. Nawet wtedy bowiem jedzenie misa zwierzt z hodowli przemysowych nie moe zosta usprawiedliwione, gdy cae ycie upywa im w nudzie i monotonii, a ich podstawowe potrzeby, jak swobodne odwracanie si i kadzenie, oczyszczanie, ruch i waciwe ich gatunkowi ycie spoeczne nie s zaspokajane. Obdarzenie takim yciem nie jest dla nich adnym dobrem, lecz raczej wielk krzywd. A zatem argument o dobru istnienia moe usprawiedliwi co najwyej jedzenie misa zwierzt z hodowli tradycyjnej (i to gatunkw niezdolnych do posiadania pragnie odnoszcych si do przyszoci), ktre wiody odpowiadajce ich potrzebom behawioralnym ycie w grupie spoecznej i ktre zabito szybko i bezbolenie. Szanuj wraliwych moralnie ludzi, ktrzy staraj si je miso pochodzce tylko z takich hodowli, lecz podejrzewam, e jeli nie maj wasnego gospodarstwa, to praktycznie i tak s prawie wegetarianami.23 Na koniec jeszcze jedna uwaga co do argumentu, e mier jednego zwierzcia mona wynagrodzi narodzinami nowego. Ci, ktrzy si nim posuguj, by broni swojego upodobania do wieprzowiny lub woowiny, rzadko wycigaj z niego wszystkie wnioski. Skoro tworzenie nowych bytw jest dobrem, to (jeli nie pojawi si pewne dodatkowe okolicznoci) powinnimy tworzy rwnie jak najwicej nowych istot ludzkich. Gdy doda do tego twierdzenie - z pewnoci akceptowane przez amatorw misa - e ycie ludzkie jest waniejsze ni zwierzce, to okae si, e argument ten obraca si przeciwko nim. Wyywienie wikszej liczby ludzi stanie si bowiem moliwe, jeeli nie bdziemy marnowa zboa na pasz, ergo wszyscy powinnimy zosta wegetarianami!

Szowinizm gatunkowy jest tak silnie zakorzeniony i wszechobecny, e nawet krytycy pewnych jego przejaww - na przykad polowa, okrutnych eksperymentw czy walk bykw - w innych jego formach czsto sami bior udzia, naraajc si tym samym na zarzut niekonsekwencji. Twierdzisz, e jestemy okrutni, bo zabijamy zwierzyn - mwi myliwi - ale jesz miso. Co to za rnica, tyle tylko, e pacisz komu, kto zabija

128

za ciebie. Oburza ci zabijanie zwierzt dla skr - powiedz kunierze - ale sam nosisz skrzane buty. Eksperymentatorzy zadaj sensowne pytanie, dlaczego akceptujc zabijanie zwierzt dla przyjemnoci podniebienia, potpia si zabijanie dla postpu naukowego; a jeli powodem miayby by cierpienia zwierzt, to - jak zauwaaj - pene cierpie jest rwnie ycie zwierzt hodowanych dla celw ywnociowych. Entuzjaci korridy mog nawet twierdzi, e mier byka na arenie dostarcza przyjemnoci tysicom widzw, a mier wou w rzeni - tylko maej liczbie konsumentw jego misa; i cho zabijany byk doznaje moe wikszego blu, to jednak prawie przez cae ycie by lepiej traktowany. Zarzut niekonsekwencji w gruncie rzeczy nic nie daje obrocom okrutnych praktyk. Trafnie ujta to Brigid Brophy: prawd jest, e amanie ludziom ng jest okruciestwem, nawet jeli stwierdza to kto, kto zwyk ama im rce.24 Postpujc niezgodnie z goszonymi pogldami, trudno przekona innych o susznoci tych pogldw; jeszcze trudniej za skoni ich, by zgodnie z nimi postpowali. Zawsze oczywicie znajdzie si powd, by inaczej ocenia (na przykad) noszenie futra i noszenie odziey skrzanej: wiele zwierzt futerkowych tkwio cae godziny lub nawet dni z ap uwizion w stalowych szczkach puapki, natomiast zwierztom, ktrych skry si wykorzystuje, oszczdzono takiej agonii.25 Te drobiazgowe rozrnienia stpiaj jednak ostrze krytyki, a czasami w ogle nie daj si przeprowadzi. Dlaczego, na przykad, mocniej potpia myliwego polujcego dla dziczyzny ni konsumenta kupujcego szynk w supermarkecie? W kocu przecie to wanie winia z hodowli przemysowej prawdopodobnie bardziej cierpiaa. W pierwszym rozdziale przedstawiem etyczn zasad rwnego poszanowania interesw, okrelajc, jakie postpowanie wobec zwierzt jest usprawiedliwione. Kierujc si ni, unikniemy niekonsekwencji, wytrcajc jednoczenie bro tym, ktrym los zwierzt jest obojtny, a ktrzy chtnie zarzuc nam niezgodno pogldw i czynw. Dla nas - mieszkacw miast i osiedli podmiejskich w krajach rozwinitych - posuszestwo tej zasadzie waciwie oznacza wegetarianizm. To najwaniejszy krok, tote powicam mu najwicej uwagi. Konsekwencja wymaga jednak rezygnacji take z innych produktw, ktre kosztoway ycie lub cierpienie zwierzcia. Nie powinnimy nosi futer. Nie powinnimy kupowa wyrobw skrzanych, poniewa sprzeda skr znacznie zwiksza dochodowo przemysu misnego. Dla dziewitnastowiecznych pionierw wegetarianizmu rezygnacja z wyrobw skrzanych bya prawdziwym powiceniem, poniewa obuwia prawie nie produkowano z innych materiaw. Lewis Gompertz, drugi sekretarz RSPCA i rygorystyczny wegetarianin, ktry nie jedzi nawet pojazdami cignitymi przez konie, by zdania, e zwierzta naley hodowa na tradycyjnych pastwiskach, pozwoli im spokojnie dorasta i starze si, a gdy umr mierci naturaln, wykorzystywa ich skry.26 Pomys ten wiadczy raczej o humanitaryzmie Gompertza ni o jego zmyle ekonomicznym, ale wspczenie sytuacja wyglda zupenie inaczej. Wiele tanich sklepw sprzedaje obuwie z materiaw syntetycznych, duo tasze ni buty ze skry naturalnej; obuwie sportowe z tekstyliw i gumy stao si standardem amerykaskiej modziey. Paski, torby i inne wyroby, kiedy wycznie skrzane, obecnie wyrabia si take z tworzyw sztucznych. Znikaj te inne problemy, niegdy trapice najbardziej radykalnych przeciwnikw eksploatacji zwierzt. wiece, dawniej wycznie ojowe, nie s ju niezbdne, a jeli kto nadal chce ich uywa, moe kupi wyprodukowane z surowcw niezwierzcych. Wiele sklepw ze zdrow ywnoci sprzedaje take myda z olejw rolinnych, a nie z tuszczu zwierzcego. Moemy oby si bez weny i s ku temu wane powody, bo chocia owce zazwyczaj wypasa si tradycyjnie, to jednak te agodne zwierzta padaj ofiar wielu okruciestw.27 Kosmetyki i perfumy, czsto zawierajce skadniki pochodzce od dzikich zwierzt, jak pimowiec czy cyweta afrykaska, w ogle trudno nazwa niezbdnymi, a ponadto w wielu sklepach i punktach sprzeday dostpne s artykuy kosmetyczne bez komponentw pochodzenia zwierzcego i nietestowane na zwierztach.28 Wspominam o odpowiednikach produktw pochodzenia zwierzcego, by pokaza, e wcale nietrudno odmwi udziau w zasadniczych formach eksploatacji zwierzt. Prawd powiedziawszy, nie sdz jednak, by - chcc zachowa konsekwencj - naleao niezomnie wymaga absolutnego nieskalania tego, co jemy lub nosimy. Nawyki konsumenckie mamy zmieni nie po to, by uchroni si przed dotkniciem za, lecz by podway ekonomiczne podstawy eksploatacji zwierzt i przekona do tego innych. Nie jest wic grzechem noszenie skrzanych butw, kupionych, zanim pomylao si o Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Wyrzucajc je, nie zmniejszymy zyskw z zabijania zwierzt. Gdy si zniszcz, kupmy nowe ju nie ze skry. Take gdy chodzi o

129

diet, powinnimy raczej pamita o oglnej zasadzie, a nie zamartwia si szczegami, na przykad, czy do podanego na przyjciu ciasta nie uyto przypadkiem jajek z fermy przemysowej. Daleko nam jeszcze do chwili, gdy moliwy bdzie skuteczny nacisk na restauratorw i producentw ywnoci, by cakowicie wyeliminowali surowce zwierzce. Aby to osign, znaczna cz spoeczestwa musi zbojkotowa miso i inne produkty hodowli przemysowej. Na razie jednak konsekwencja wymaga tylko tego, by nie zwiksza popytu na takie towary. Pokamy wic, e ich nie potrzebujemy. atwiej przekonamy innych do naszych ideaw, gdy bdziemy kierowa si zdrowym rozsdkiem, a nie zabiega o nieskazitelno, pasujc raczej do nakazw religijnych ni do ruchu etycznego i politycznego. Konsekwentna postawa wobec zwierzt zwykle wcale nie jest trudna. Nie wymaga istotnych powice, gdy midzy interesami ludzi i zwierzt na og nie ma powanego konfliktu. Trzeba jednak przyzna, e w pewnych nietypowych sytuacjach moe do niego doj; na przykad uprawiamy warzywa i zboa na swj st, a zbiorom zagraaj krliki, myszy i inne szkodniki. Mamy tu wyrany konflikt interesw ludzi i zwierzt. Co nakazuje wtedy zasada rwnego poszanowania interesw? Zobaczmy najpierw, jak w takiej sytuacji postpuje si teraz. Rolnik uyje najtaszej metody zlikwidowania szkodnikw. Bdzie to zapewne trucizna. Zwierzta zjedz trutk i umr powoln, bolesn mierci. Interesw szkodnikw w ogle nie bierze si pod uwag - ju sama nazwa szkodnik wskazuje, e zupenie si nie licz.29 Ale to my sklasyfikowalimy je jako szkodniki, a krlik-szkodnik cierpi tak samo jak biay krlik - ulubione zwierztko domowe - i zasuguje na takie same wzgldy. Problem polega wic na tym, jak chroni zasoby niezbdnej nam ywnoci, zarazem maksymalnie respektujc interesy zwierzt. Jego rozwizanie nie przekracza, jak si wydaje, naszych moliwoci technologicznych, a jeli nawet nie jest doskonae, to przynajmniej spowoduje znacznie mniej cierpie ni to, co si robi obecnie. Duym postpem byby ju rodek wywoujcy bezpodno zamiast trutki powodujcej powoln mier. Chronic ywno przed krlikami, a domy i zdrowie przed myszami i szczurami, czowiek zwalcza zwierzta, ktre wtargny na jego teren, z zacitoci rwn ich determinacji, by zdoby pokarm wszdzie, gdzie si da. Znajc nasz obecn postaw wobec zwierzt, absurdem jest oczekiwa diametralnej zmiany sposobu postpowania. By moe z czasem, gdy znikn najgorsze przejawy okruciestwa wobec zwierzt, a nasz stosunek do nich ulegnie zmianie, uwiadomimy sobie, e nawet te, ktre w pewnym sensie zagraaj naszemu dobru, nie zasuguj na okrutn mier, na jak je skazujemy. Wwczas moe znajdziemy bardziej humanitarne metody ograniczania liczby zwierzt, ktrych interesy koliduj z naszymi. Podobnej odpowiedzi mona udzieli myliwym i stranikom terenw nazywanych mylco ostoj dzikiej zwierzyny, ktrzy twierdz, e aby zapobiec nadmiernej liczebnoci populacji zwierzyny powej, fok i innych gatunkw, naley regularnie zezwala myliwym na niwa (harvest) nadwyek populacji, gdy ley to w interesie samych zwierzt. Ju sam termin niwo - spotykany w publikacjach owieckich - zadaje kam deklaracji, e powodem tej rzezi jest troska o zwierzta. Ujawnia, e zwierzyna powa czy foki s dla myliwego czym takim jak zboe lub wgiel, to jest maj warto tylko o tyle, o ile su interesom czowieka. Postawa taka, w duej mierze cechujca take amerykask Fish and Wildlife Service, cakowicie ignoruje istotny fakt, e zwierzyna zdolna jest odczuwa przyjemno i bl, nie jest wic rodkiem do naszych celw, lecz ma swoje wasne interesy. Gdy w pewnych okolicznociach jej populacja wzronie na tyle, e rzeczywicie zagrozi rodowisku, a porednio bytowi wasnemu czy te innych zamieszkujcych ten sam habitat zwierzt, wwczas uzasadnione mog by pewne korygujce dziaania. Jeli jednak naprawd bdziemy si przy tym kierowa interesem zwierzt, to na pewno nie pozwolimy na odstrza, gdy podczas niego nieuchronnie dodatkowa ich liczba zostanie ranna. Sprbujemy wic raczej ograniczy podno populacji. Gdybymy zadali sobie trud poszukania bardziej humanitarnych metod jej kontrolowania, z pewnoci udaoby si nam je znale. Problem polega na tym, e instytucje zarzdzajce zasobami dzikiej przyrody maj niwn mentalno, a zatem nie s zainteresowane sposobami ograniczania populacji zwierzt, ktre maj by niwem myliwych.30

Powiedziaem, e rnica midzy zwierztami, jak zwierzyna powa czy te winie lub kurczaki, o ktrych nie powinnimy myle jako o niwie, a rolinami, jak kukurydza, ktre mona zbiera, polega na tym, e zwierzta zdolne s odczuwa przyjemno i bl, a roliny - nie. W tym momencie kto moe zapyta: Skd wiemy, e roliny nie cierpi?

130

Pytanie to moe bra si z autentycznej troski o roliny, zwykle jednak ci, ktrzy je zadaj, wcale nie troszcz si o interesy rolin (gdyby okazao si, e mog cierpie), lecz chc raczej dowie, e przestrzegajc zalecanej przeze mnie zasady, naley przesta je rwnie roliny, a wic zagodzi si na mier. Wycigaj std wniosek, e skoro nie da si przey, nie amic zasady rwnego poszanowania interesw, to w ogle nie warto si ni przejmowa i mona spokojnie y dalej tak, jak dotd, jedzc roliny i zwierzta. Zarzut ten jest jednak bdny merytorycznie i logicznie Nie ma adnych wiarygodnych danych wiadczcych o tym e roliny mog odczuwa przyjemno lub bl. Poczytna kilka lat temu ksika The Secret Life of Plants przypisywaa im rne niezwyke zdolnoci, nawet umiejtno czytania w ludzkich mylach. Najbardziej fascynujcych eksperymentw, na jakie si powoywaa, nie przeprowadzono jednak w powanych orodkach badawczych, a powtrzone przez naukowcw z najlepszych uniwersytetw day wyniki negatywne. Tezy przedstawione w ksice pniej cakowicie obalono.31 W pierwszym rozdziale podaem trzy racje przemawiajce za tym, e zwierz moe odczuwa bl: jego zachowanie, budow ukadu nerwowego i ewolucyjn przydatno blu. adna z nich nie pozwala przyj, e take roliny mog odczuwa bl. Brak bowiem wiarygodnych danych eksperymentalnych i behawioralnych wiadczcych o odczuwaniu przez nie blu: w ich budowie nie ma niczego, co przypominaoby orodkowy ukad nerwowy; trudno wyobrazi sobie, by zdolno odczuwania go wyewoluowaa u gatunku, ktry nie moe uciec od rda blu ani w jaki inny sposb wykorzysta go jako ostrzeenie, pozwalajce unikn mierci. Pogld, e roliny odczuwaj bl, jest wic cakowicie nieuzasadniony. Tyle o merytorycznej stronie zarzutu. Przyjrzyjmy si teraz jego logice. Zamy, e - cho to nieprawdopodobne - uczeni znajduj jednak dane wiadczce o odczuwaniu blu przez roliny. Wcale nie wynikaoby z tego, e nadal moemy je to samo, co dotd. Gdybymy musieli podj decyzj: zadawa bl albo godowa, naleaoby wybra mniejsze zo. Nadal zapewne byoby prawd, e roliny s mniej wraliwe na bl ni zwierzta, a zatem wci naleaoby zjada raczej roliny. Wniosek ten zreszt byby suszny nawet wwczas, gdyby okazao si, e s tak samo wraliwe, gdy nieefektywno produkcji misa sprawia, e ci, ktrzy je jedz, niszcz porednio co najmniej dziesi razy wicej rolin ni wegetarianie. Tu rozumowanie doszo do absurdu, ale przedstawiem je, aby wykaza, e tych, ktrzy wysuwaj ten zarzut, nie obchodz wypywajce z niego wnioski, a jedynie szukaj pretekstu, by nadal je miso.

W rozdziale tym przeanalizowalimy postawy typowe dla wikszoci spoeczestw Zachodu, a take argumentacj i strategie ich obrony. Zobaczylimy, e ich logika jest bardzo uomna; s to raczej racjonalizacje i wymwki ni dowody. Mona by jednak przypuszcza, e jest to wynik braku specjalistycznej wiedzy, widocznego w dyskusjach etycznych laikw. Wanie dlatego w pierwszym wydaniu tej ksiki przedstawiem to, co w latach szedziesitych i wczesnych siedemdziesitych XX wieku kilku znanych filozofw miao do powiedzenia o moralnym statusie zwierzt. Ich wypowiedzi nie przynosz zaszczytu filozofii. Filozofia powinna kwestionowa oczywistoci swoich czasw. Krytyczne i wnikliwe przemylenie tego, co wikszo uznaje za bezdyskusyjne jest, wedug mnie, gwnym jej zadaniem; i dlatego te warto si ni zajmowa. Niestety nie zawsze stawaa na wysokoci zadania. Arystotelesowska obrona niewolnictwa zawsze bdzie przypomina, e filozofowie s tylko ludmi, a zatem przejmuj przesdy swojej spoecznoci. Czasami wprawdzie udaje im si wyzwoli z panujcej ideologii, czciej jednak zostaj jej najbardziej wyrafinowanymi obrocami. Takimi wanie obrocami byli filozofowie w okresie tu przed pierwszym wydaniem tej ksiki. Nie kwestionowali utartych przekona okrelajcych nasz stosunek do innych gatunkw. W swoich pracach jeli w jaki sposb w ogle zajmowali si t kwesti - ujawniali te same opinie, ktre bez zastrzee podziela wikszo ludzi, a ich wywody utwierdzay czytelnikw w wygodnym szowinizmie gatunkowym. Toczce si w filozofii moralnoci i filozofii politycznej tamtych czasw spory o rwno i prawa dotyczyy wycznie rwnoci ludzi i praw czowieka. Dlatego w wiadomoci filozofw i ich studentw nigdy nie powsta odrbny problem rwnoci zwierzt, co dobitnie wiadczy o tym, e wczesna filozofia nie potrafia bada uznanych przekona. Okazao si jednak, e trudno dyskutowa o rwnoci ludzi, nie podejmujc problemu statusu moralnego zwierzt. A to dlatego, e - jak pokazuje pierwszy rozdzia ksiki - jest tylko jeden sensowny sposb interpretacji i obrony zasady rwnoci, jeeli w ogle mona j obroni.

131

Dla filozofw lat pidziesitych i szedziesitych problemem bya taka interpretacja idei rwnoci ludzi, ktra nie sprowadzaaby si do oczywistego faszu. Pod wikszoci wzgldw ludzie nie s rwni, jeli wic szukamy ich wsplnej cechy, to musi by ona najmniejszym wsplnym mianownikiem - tak wyznaczonym, e nie ma czowieka, do ktrego by si nie stosowa. Rzecz w tym, e kad tak waciwo maj nie tylko ludzie. Wszyscy ludzie, lecz nie tylko oni, mog odczuwa bl; tylko ludzie, lecz nie wszyscy, umiej rozwizywa skomplikowane problemy matematyczne. Jeli wic rwno ludzi potraktowa jako spraw faktw, okae si, e przynajmniej niektrzy przedstawiciele innych gatunkw s take rwni - to znaczy rwni niektrym ludziom. Jeli jednak uznamy - jak dowodziem w rozdziale pierwszym - e dla rwnoci takie cechy nie maj znaczenia, gdy to nie one, lecz zasada rwnego poszanowania interesw jest jej podstaw, to jeszcze trudniej wyjani, dlaczego naley odmwi rwnoci zwierztom. Nie by to wniosek, ktry wwczas gotowi byli przyj filozofowie - zwolennicy egalitaryzmu. Zamiast uzna implikacje swego rozumowania, usiowali pogodzi przekonanie o rwnoci ludzi i nierwnoci zwierzt za pomoc pokrtnych albo krtkowzrocznych argumentw. Jednym z najznakomitszych uczestnikw wczesnej dyskusji by Richard Wasserstrom, pniejszy profesor filozofii i prawa na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. W artykule Rights, Human Rights and Racial Discrimination zdefiniowa prawa czowieka jako prawa, ktre maj ludzie, a ktrych nie maj istoty nie bdce ludmi. Twierdzi te, e s to prawa: do dobrego ycia i do wolnoci. Bronic prawa czowieka do dobrego ycia, Wasserstrom zauwaa, e odmawiajc komu ulgi w dotkliwym blu, uniemoliwiamy mu prowadzenie penego lub satysfakcjonujcego ycia. Pisze dalej: W istocie, posiadanie tych dbr odrnia czowieka od istot nie bdcych ludmi.32 Ale jeli sprawdzimy w tekcie, do czego odnosi si wyraenie te dobra, okae si, e jedynym ich przykadem jest ulga w silnym blu fizycznym - co, co zwierzta ceni tak samo jak ludzie. Jeeli wic ludzie mieliby prawo do ulgi w silnym blu fizycznym, to - wbrew definicji Wasserstroma - nie byoby to specyficzne prawo czowieka. Zwierzta miayby je rwnie. Szukajc podstaw powszechnie akceptowanej rnicy statusu moralnego ludzi i zwierzt i nie mogc znale adnej realnej cechy, ktra, rnic ludzi i zwierzta, nie zaprzeczaaby jednoczenie rwnoci ludzi, filozofowie popadli w pustosowie. Zaczli uywa grnolotnych frazesw w rodzaju niezbywalna godno jednostki ludzkiej.33 Mwili o niezbywalnej wartoci kadego czowieka (man) (nie tylko szowinizm gatunkowy, ale rwnie seksizm nie by wtedy kwestionowany), tak jakby kady czowiek mia jak bliej nieokrelon warto, ktrej nie maj inne istoty ywe.34 Twierdzili te, e wszyscy ludzie i tylko oni s celami samymi w sobie, natomiast wszystko to, co nie jest osob, moe mie warto tylko dla osoby.35 Idea wyjtkowej godnoci i wartoci czowieka ma - jak ju wiemy z poprzedniego rozdziau - dug histori. W XX wieku filozofowie zerwali metafizyczne i religijne okowy, w jakich tkwia, ale a do lat siedemdziesitych powoywali si na ni swobodnie, nie widzc potrzeby jej uzasadniania. Dlaczego nie mielibymy przypisywa sobie niezbywalnej godnoci czy niezbywalnej wartoci? Dlaczego nie mielibymy powiedzie, e spord wszystkich bytw we wszechwiecie tylko my mamy wewntrzn warto? Nasi blini raczej nie odrzuc honorw, ktrymi tak hojnie ich obdarzamy, a ci, ktrym ich odmawiamy, nie mog zaprotestowa. Uznanie godnoci wszystkich ludzi jest oczywicie bardzo liberalne i postpowe. W ten sposb porednio potpiamy niewolnictwo, rasizm i inne formy naruszania praw czowieka. Przyznajemy, e w pewnym fundamentalnym sensie najubosi i pozbawieni jakiejkolwiek wiedzy przedstawiciele naszego gatunku s nam rwni. Gdy jednak pomylimy o ludziach jako o maej czci wszystkich istot yjcych na ziemi, to by moe zdamy sobie spraw, e wywyszajc wasny gatunek, tym samym relatywnie obniamy status pozostaych. Niezbywalna godno czowieka wydaje si rozwizywa filozoficzne problemy egalitaryzmu, pki si jej nie zakwestionuje. Odpowied na pytanie, dlaczego wszystkim ludziom - w tym niemowltom, upoledzonym umysowo, psychopatycznym zbrodniarzom, Hitlerowi, Stalinowi i innym - przysuguje szczeglna godno lub warto, ktrej nigdy nie bdzie mie so, winia czy szympans, okae si jednak rwnie trudna, jak na wczeniejsze pytanie o fakty decydujce o nierwnoci ludzi i zwierzt. Jest to zreszt waciwie to samo pytanie: powoywanie si na niezbywaln godno lub warto moraln nic nie da, poniewa, aby wykaza, e przysuguje wszystkim ludziom i tylko im, trzeba wskaza jakie istotne zdolnoci lub cechy, ktre maj tylko ludzie i ktre nadaj im t wyjtkow godno lub warto. Idea godnoci i wartoci to zbyt

132

saby substytut racji, ktra pozwalaaby radykalnie odseparowa ludzi i zwierzta. Gdy brak argumentw, pikne frazesy staj si ostatni desk ratunku. Kto, kto nadal sdzi, e istniej jakie rozstrzygajce cechy, wsplne wszystkim ludziom i nie wystpujce u przedstawicieli innych gatunkw, powinien przypomnie sobie, e wiadomo, samowiadomo, inteligencja i zdolno odczuwania jest u niektrych ludzi poniej poziomu osiganego przez wiele zwierzt. Mam na myli ludzi z powanym i nieodwracalnym uszkodzeniem mzgu oraz niemowlta, jednak aby unikn skomplikowanego problemu cech potencjalnych u niemowlt, ogranicz si do kwestii ludzi ze znacznym upoledzeniem umysowym. Filozofowie, ktrzy szukaj cechy odrniajcej czowieka od zwierzt, rzadko byliby gotowi zaliczy tych ludzi do tej samej kategorii co zwierzta. Nietrudno zgadn, dlaczego - przy naszym obecnym stosunku do zwierzt oznaczaoby to prawo do prowadzenia (z trywialnych powodw) bolesnych eksperymentw na upoledzonych, a take hodowania ich i zabijania na miso. Dla filozofw zajmujcych si problemem sprawiedliwoci najprostszym sposobem poradzenia sobie z istnieniem ludzi gboko i trwale niesprawnych intelektualnie jest jego ignorowanie. Harwardzki filozof John Rawls w swoim obszernym dziele Teoria sprawiedliwoci natrafia na ten problem, gdy prbuje wyjani, dlaczego sprawiedliwo obowizuje nas wobec ludzi, ale nie wobec zwierzt, lecz potem odsuwa go, kwitujc stwierdzeniem: Nie mog tu zaj si tym problemem, przypuszczam jednak, e nie ma on istotnego wpywu na opis rwnoci.36 Jest to do niezwyke ujcie rwnoci: wynikaoby z niego, e albo wolno traktowa gboko i trwale upoledzonych umysowo tak, jak dzisiaj traktuje si zwierzta, albo - wbrew stanowisku samego Rawlsa - sprawiedliwo obowizuje nas rwnie wobec zwierzt. Co innego zreszt mog powiedzie filozofowie? Jeli uczciwie potraktowa fakt istnienia ludzi, ktrzy nie maj adnej istotnej moralnie cechy, jakiej nie miayby rwnie inne istoty ywe, to bez radykalnej rewizji statusu zwierzt nie da si obroni idei rwnoci ludzi. W desperackiej prbie ratowania tradycyjnych pogldw prbuje si nawet twierdzi, e istoty ywe powinno si traktowa zgodnie z cechami typowymi dla ich gatunku, a nie posiadanymi.37 Jest to twierdzenie skandaliczne. Wyobramy sobie bowiem, e kiedy zebrano by dane wiadczce o tym, e - niezalenie od uwarunkowa kulturowych - zajmowanie si domem i opieka nad dziemi (a nie praca zawodowa) s typowe raczej dla kobiet ni mczyzn. Nie podwaaoby to jednak oczywistego faktu, e niektre kobiety maj wiksze predyspozycje do pracy zawodowej, a mniejsze do opieki nad dziemi, ni niektrzy mczyni. Czy jaki filozof gosiby wwczas, e te nietypowe kobiety powinno si traktowa zgodnie z cechami typowymi dla ich pci, a nie zgodnie z rzeczywistymi zdolnociami, a wic, na przykad, nie naley przyjmowa ich na studia medyczne? Nie przypuszczam. Nie sdz wic, by argument ten by czym innym ni tylko obron priorytetu interesw istot naszego gatunku tylko dlatego, e nale do naszego gatunku. Podobnie jak inne argumenty filozoficzne, wysuwane, zanim zaczto bra powanie ide objcia zasad rwnoci take zwierzt, rwnie i ten jest przestrog, jak atwo nie tylko zwykli ludzie, ale i eksperci biegli w rozwaaniach etycznych padaj ofiar panujcej ideologii. Teraz jednak z najwiksz radoci stwierdzam, e filozofii spady ju z oczu ideologiczne klapki. Uniwersyteckie kursy etyki czsto zmuszaj studentw do rewizji pogldw na wiele spraw, a do najwaniejszych naley status moralny zwierzt- Pitnacie lat temu z wielkim trudem wyszukaem w literaturze filozoficznej garstk publikacji na ten temat, Dzisiaj lista takich prac, wydanych w cigu ostatnich pitnastu lat, zapeniaby ca t ksik. Niemal kady standardowy wybr tekstw do kursu etyki stosowanej zawiera artykuy o tym, jak powinnimy traktowa zwierzta. Rzadkoci staje si natomiast bezrefleksyjne i pene samozadowolenia przekonanie o braku moralnej wartoci zwierzt. To wanie filozofia akademicka w cigu ostatnich pitnastu lat odegraa gwn rol w ksztatowaniu i wspieraniu Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Jej aktywno mona oceni, przegldajc zebran przez Charlesa Magela bibliografi ksiek i artykuw o prawach zwierzt oraz podobnych zagadnieniach. Znalaz on tylko 95 godnych uwagi prac powstaych od czasw staroytnych do lat siedemdziesitych, z ktrych jedynie kilka napisali filozofowie, ale ju 240 wydanych w cigu nastpnych osiemnastu lat - filozofowie uniwersyteccy byli autorami wielu z nich.38 Publikacje to zreszt tylko cz tej sprawy; w USA, Australii, Wielkiej Brytanii, Kanadzie i wielu innych krajach na zajciach z filozofii studenci ucz si o statusie moralnym

133

zwierzt. Wielu filozofw wsppracuje rwnie, na terenie uczelni lub poza ni, z organizacjami walczcymi o prawa zwierzt. Oczywicie filozofowie nie popieraj jednomylnie wegetarianizmu i wyzwolenia zwierzt - lecz czy w jakiej sprawie byli kiedykolwiek jednomylni? Ale nawet ci, ktrzy krytykuj stanowisko kolegw obrocw zwierzt, uznaj pewne ich argumenty. R. G. Frey z Bowling Green State University w Ohio, ktry jest filozofem najczciej Polemizujcym z moimi pogldami, jeden z artykuw rozpoczyna mwic wprost: Nie jestem antywiwisekcjonist... Nastpnie jednak stwierdza: Nie mam adnych podstaw, by a priori twierdzi, e ycie ludzkie, nawet gdy ma bardzo nisk jako, jest cenniejsze ni ycie zwierzcia nawet gdy jego jako jest bardzo wysoka. Frey przyznaje, e ten argument na rzecz antywiwisekcjonizmu jest znacznie silniejszy, ni si na ogl uwaa. Dochodzi wic do wniosku, e jeli uzasadnieniem dowiadcze na zwierztach s uzyskiwane korzyci (co zreszt jest jego zdaniem jedynym racjonalnym uzasadnieniem), to nie ma adnej koniecznej racji, by nie stosowao si rwnie do eksperymentw na ludziach, ktrych ycie ma jako nisz lub rwn jakoci ycia zwierzt. Dlatego te akceptuje dowiadczenia na zwierztach, jeli przynosz wystarczajco wane korzyci, jednak pod warunkiem, e dopuci si podobne eksperymenty na ludziach.39 Jeszcze bardziej dramatycznej zmianie ulegy pogldy kanadyjskiego filozofa Michaela Allena Foxa. Gdy w roku 1986 wydal ksik The Case for Animal Experimentation, wydawao si oczywiste, e na konferencjach naukowych zapewni mu ona pozycj gwnego filozoficznego obrocy przemysu dowiadcze na zwierztach. Firmy farmaceutyczne i lobbyci na rzecz eksperymentowania na zwierztach, ktrzy pomyleli, e oto wreszcie oswojony filozof przyda si do obrony przed zarzutami etycznymi, musieli srodze si rozczarowa, gdy Fox nagle zdezawuowa swoj ksik. W odpowiedzi na bardzo krytyczn recenzj, jaka ukazaa si w The Scientist, napisa do redakcji list, przyznajc racj recenzentowi. Uzna, e przedstawione w ksice argumenty s bdne i e eksperymenty na zwierztach nie maj adnego etycznego uzasadnienia. Fox nie tylko odwanie zmieni swoje pogldy, ale take wycign z nich wnioski praktyczne i sta si wegetarianinem.40 Wyjtkow cech rozwoju Ruchu Wyzwolenia Zwierzt jest jego cisy zwizek z podejmowaniem tych samych zagadnie przez filozofi akademick. W toku dyskusji nad moralnym statusem zwierzt filozofia przesza istotn transformacj: odrzucia wygodny konformizm wobec panujcych dogmatw i powrcia do swej klasycznej roli sokratycznej.

Zasadnicz ide tej ksiki jest myl, e dyskryminacja jakiej istoty tylko ze wzgldu na jej przynaleno gatunkow to przesd, tak samo niemoralny i nie dajcy si obroni, jak rasizm. Nie zadowoliem si ani samym jej wypowiedzeniem, ani przedstawieniem jako osobistej opinii, z ktr mona si zgodzi lub nie. Przytoczyem na jej rzecz argumenty odwoujce si raczej do rozumu ni do emocji i sentymentw. Wybraem t drog nie dlatego, e nie doceniam roli przyjaznych uczu i sentymentw w odczuwaniu szacunku dla innych stworze, lecz dlatego, e wzgldy rozumowe przemawiaj bardziej uniwersalnie i s bardziej przekonujce. Ogromnie podziwiam tych, w ktrych yciu nie ma miejsca na szowinizm gatunkowy, poniewa ich sympatia obejmuje wszystkie czujce istoty, lecz nie sdz, by sam apel do wspczucia i yczliwoci zdoa przekona wikszo o niesusznoci szowinizmu gatunkowego. Nawet gdy chodzi o ludzi, ze zdumiewajc atwoci ograniczamy nasze wspczucie do osb nalecych do naszego narodu lub rasy. Jednak niemal kady, przynajmniej z zaoenia, zdolny jest wysucha gosu rozumu. Niektrzy, co prawda, skonni s kokietowa przesadnym subiektywizmem moralnym, goszc, e kada moralno jest tak samo dobra. Kiedy jednak zmusi si ich, by odpowiedzieli, czy uwaaj moralno Hitlera i handlarzy niewolnikw za tak samo dobr jak moralno Alberta Schweitzera i Martina Luthera Kinga, okae si, e widz midzy nimi rnic. W ksice tej przyjem wic metod racjonalnej argumentacji. Jeeli nie mona odrzuci jej gwnego argumentu, naley przyzna, e szowinizm gatunkowy jest zem. Oznacza to, e jeli bierze si moralno powanie, to trzeba stara si wyeliminowa jego przejawy z wasnego ycia, a take zwalcza je gdzie indziej. W przeciwnym razie nie mona bez hipokryzji krytykowa rasizmu lub seksizmu. Z zasady unikatem twierdzenia, e powinnimy by agodni dla zwierzt, gdy okruciestwo wobec nich prowadzi do okruciestwa wobec ludzi. agodno wobec ludzi i zwierzt zapewne czsto id w parze, ale

134

obojtnie, czy tak jest, pogld Akwinaty i Kanta, e wanie z tego powodu powinnimy by agodni dla zwierzt, to czysty szowinizm gatunkowy. Powinnimy bra pod uwag interesy zwierzt dlatego, e je maj i e ich nierespektowanie w aden sposb nie da si uzasadni. Natomiast uzalenianie ich poszanowania od dobroczynnych skutkw dla ludzi oznaczaoby, e same w sobie si nie licz. Nie omawiaem te szerzej zagadnienia, czy dieta wegetariaska jest zdrowsza od misnej. Wiele za tym przemawia, ale ograniczyem si do wykazania, e jest przynajmniej tak samo zdrowa. Gdybym dowodzi zdrowotnej wyszoci wegetarianizmu, trudno byoby unikn wraenia, e jeli kiedy wykazano by, i dieta misna suy zdrowiu, upadyby argumenty na rzecz wegetarianizmu. Dla Ruchu Wyzwolenia Zwierzt wane jest natomiast co innego: jeli moemy y, nie sprawiajc cierpie zwierztom, to tak powinnimy postpowa. Uwaam, e argumentacja Ruchu Wyzwolenia Zwierzt jest logiczna i nie do podwaenia, jednak w praktyce zwalczenie szowinizmu gatunkowego jest ogromnym zadaniem. Wiemy ju, e jego historyczne korzenie s gboko wronite w wiadomo czowieka Zachodu. Wiemy te, e likwidacja szowinistycznych praktyk zagraaaby ywotnym interesom gigantw agrobiznesu i zawodowych stowarzysze naukowcw i weterynarzy. W razie potrzeby s oni gotowi wyda miliony dolarw na obron swoich interesw i bombardowa opini publiczn publikacjami negujcymi zarzuty okruciestwa. Ponadto trwanie szowinistycznych praktyk hodowania i zabijania zwierzt na miso ley (pozornie) w interesie spoeczestwa, chtnie wic syszy ono zapewnienia, e przynajmniej w tej sferze okruciestwo jest nieznaczne. Ludzie skwapliwie przyjmuj bdne rozumowania (przykady podalimy w tym rozdziale), ktre natychmiast odrzuciliby, gdyby nie usprawiedliwiay ich ulubionej diety. Czy Ruch Wyzwolenia Zwierzt ma jakie szanse w walce z tymi odwiecznymi przesdami, ywotnymi interesami i gboko zakorzenionymi nawykami? Czy ma za sob co wicej ni tylko rozum i moralno? Dziesi lat temu nadziej na zwycistwo dawaa tylko wiara w ostateczny triumf rozumu i moralnoci. Lecz potem nastpi szybki rozwj Ruchu i wzrost liczby jego zwolennikw, zwikszya si te jego obecno w yciu publicznym i, co najwaniejsze, wiele osign dla zwierzt. Dziesi lat temu Ruch Wyzwolenia Zwierzt by powszechnie uwaany za band pomylecw, a nieliczne z jego ugrupowa akceptoway autentyczn filozofi wyzwolenia. Dzisiaj organizacja Ludzie na rzecz Etycznego Traktowania Zwierzt ma 250 000 czonkw, a Humane Farming Association, prowadzce walk o likwidacje boksw dla cielt - 45000.41 Trans-Species Unlimited byo kiedy niewielk organizacj z jednym biurem w rodkowej Pensylwanii, dzisiaj za dziaa ju w caym kraju i ma oddziay w Nowym Jorku, w New Jersey, Filadelfii i Chicago. Potna, liczca miliony czonkw Koalicja na rzecz Zniesienia Testu LD50 i Testu Draizea poczya organizacje dziaajce na rzecz praw zwierzt i na rzecz dobra zwierzt. W 1988 roku Ruch Wyzwolenia Zwierzt doczeka si dowodu uznania: penego szacunku artykuu redakcyjnego w Newsweeku.42 Omawiajc poszczeglne zagadnienia, odnotowywaem niektre osignicia Ruchu, warto jednak dokona ich podsumowania. Nale do nich: zakaz uywania boksw w hodowli cielt w Wielkiej Brytanii i eliminacja baterii klatek w Szwajcarii oraz Holandii, a take bardziej radykalne regulacje prawne w Szwecji, zakazujce boksw dla cielt, baterii klatek, kojcw dla macior i wszelkich innych przegrd uniemoliwiajcych zwierztom swobodne obracanie si. Zabronione ma by take trzymanie byda nie przerwanie w zamkniciu, bez wypuszczania na pastwiska w cieple miesice. Dziki prowadzonej na caym wiecie kampanii przeciwko handlowi futrami znacznie zmniejszya si ich sprzeda, zwaszcza w Europie. W Wielkiej Brytanii celem protestw bya przede wszystkim firma House of Fraser, wielka sie domw towarowych. W grudniu 1989 roku ogosia, e zamyka dziay futrzarskie w pidziesiciu dziewiciu ze swoich szedziesiciu sklepw, zostawiajc tylko jeden w sawnym londyskim Harrodsie. W Stanach Zjednoczonych niewiele udao si dotd zrobi dla zwierzt z farm hodowlanych, zdoano natomiast przerwa kilka serii szczeglnie wtpliwych eksperymentw. Pierwszy sukces osigna w roku 1977 kampania, ktr kierowa Henry Spira, przekonujc American Museum of Natural History do zakoczenia cyklu nonsensownych dowiadcze okaleczania kotw i sprawdzania, jaki ma to wpyw na ich ycie seksualne.43 W 1981 roku dziaacz Ruchu Wyzwolenia Zwierzt Alex Pacheco ujawni przeraajce warunki, w jakich przetrzymywano siedemnacie map w Edward Taubs Institute for Behavioral Research w Silver Springs w stanie Maryland. Narodowe Instytuty Zdrowia wstrzymay orodkowi badawczemu fundusze i ukarano go rwnie pierwszym w historii USA wyrokiem za okruciestwo wobec zwierzt, ktry pniej jednak

135

uchylono, uznajc argument prawny, e stanowe ustawy zakazujce okruciestwa wobec zwierzt nie dotycz eksperymentatorw otrzymujcych fundusze federalne.44 Tymczasem dziki tej sprawie powszechn uwag cigno na siebie nowo powstae ugrupowanie Ludzie na rzecz Etycznego Traktowania Zwierzt, ktremu w 1984 roku udao si doprowadzi do przerwania dowiadcze doktora Thomasa Gennarellego z Uniwersytetu Pensylwaskiego nad urazami gowy u map. Akcj t zainicjowao wykradzenie z laboratorium przez czonkw Frontu Wyzwolenia Zwierzt podczas nocnego wamania niezwykych kaset magnetowidowych, na ktrych sami eksperymentatorzy zarejestrowali maltretowanie zwierzt. Gennarellemu cofnito grant.45 W 1988 wielomiesiczna pikieta prowadzona przez Trans-Species Unlimited skonia naukowca z Uniwersytetu Cornella do rezygnacji z grantu w wysokoci 530 tysicy dolarw na badania nad uzalenieniem kotw od barbituranw.46 Mniej wicej w tym samym czasie Benetton, woska sie firm odzieowych, ogosi, e nie bdzie duej testowa na zwierztach swoich kosmetykw i przyborw toaletowych. By celem midzynarodowej kampanii, w ktrej uczestniczyli czonkowie Ruchu Wyzwolenia Zwierzt z siedmiu krajw, koordynowanej przez ugrupowanie Ludzie na rzecz Etycznego Traktowania Zwierzt. Noxell Corporations, amerykaski producent kosmetykw, nie sta si przedmiotem tak zmasowanej akcji, niemniej sam postanowi wykorzystywa hodowle tkankowe zamiast testu Draizea do sprawdzania, czy dany produkt nie jest szkodliwy dla oka ludzkiego. Decyzja firmy Noxell jest jednym z serii krokw gwnych producentw kosmetykw, przyborw toaletowych i lekw zmierzajcych ku alternatywnym metodom testowania, ktre wywoaa i nadal stymuluje Koalicja na rzecz Zniesienia Testu LD50 i testu Draizea.47 Nagroda za lata jej cikiej pracy nadesza w roku 1989, gdy Avon, Revlon, Faberge, Mary Kay, Amway, Elizabeth Arden, Max Factor, Christian Dior i kilka mniejszych firm obwiecio, e kocz lub przynajmniej zawieszaj wszystkie eksperymenty na zwierztach. W tym samym roku komisja europejska nadzorujca testy bezpieczestwa w dziesiciu krajach Wsplnoty Europejskiej oznajmia, e bdzie akceptowa metody alternatywne wobec testu LD50 oraz testu Draizea i zachca wszystkie kraje czonkowskie OECD (do ktrych nale te Stany Zjednoczone i Japonia) do opracowania wsplnych alternatywnych testw bezpieczestwa. W Wiktorii i Nowej Poudniowej Walii, dwch najgciej zaludnionych prowincjach Australii, w ktrych przeprowadzano dotychczas najwicej dowiadcze na zwierztach, regulacje rzdowe zakazuj obecnie zarwno testu LD50, jak i testu Draizea.48 W USA nabraa take rozgosu sprawa przeprowadzania sekcji zwierzt w szkoach rednich. Kierujc si swoim sumieniem, stanowczo odmwia jej wykonania Jenifer Graham, uczennica jednej z kalifornijskich szk rednich, nie zgadzajc si jednoczenie, by byo to powodem obnienia oceny; jej opr doprowadzi do uchwalenia w Kalifornii w 1988 roku ustawy o prawach uczniw (California Stu- dents Rights Bill), dajcej uczniom szk podstawowych rednich prawo odmowy wykonania sekcji bez naraania si na konsekwencje. Podobne prawo wprowadzono take w New Jersey, Massachusetts, Maine, na Hawajach i w kilku innych stanach. W miar jak Ruch staje si coraz bardziej widoczny i zdobywa poparcie, coraz wikszy impet nadaje mu rosnca fala wsppracujcych z nim ludzi. Muzycy rockowi pomagaj rozpowszechnia jego przesanie. Gwiazdy filmowe, modelki i projektanci mody przyrzekaj nie nosi futer. Dziki midzynarodowemu sukcesowi sieci Body Shop kosmetyki, ktrych produkcja wolna jest od okruciestwa, s bardziej atrakcyjne i atwo dostpne. Jest coraz wicej restauracji wegetariaskich, a inne rwnie oferuj dania bezmisne. Wszystko to uatwia przyczenie si do tych, ktrzy staraj si wyeliminowa okruciestwo wobec zwierzt ze swego codziennego ycia. Ruch Wyzwolenia Zwierzt bdzie jednak wymaga od ludzi wikszego altruizmu ni jakikolwiek inny ruch wyzwoleczy. Zwierzta nie mog same domaga si wyzwolenia ani te gosowaniem, demonstracjami czy bojkotem protestowa przeciwko warunkom, w jakich yj. Wadza, jak ma czowiek, pozwala mu gnbi inne gatunki po wsze czasy lub do chwili, gdy sprawi, e Ziemia nie bdzie si ju nadawa do zamieszkania przez ywe istoty. Czy ta tyrania bdzie trwa, dowodzc, e w zderzeniu z egoistycznym interesem moralno nic nie znaczy, jak zawsze twierdzili najbardziej cyniczni poeci i filozofowie? A moe jednak staniemy na wysokoci zadania i udowodnimy, e sta nas na prawdziwy altruizm, koczc z bezlitosn eksploatacj gatunkw, nad ktrymi mamy wadz, i to nie dlatego, e zmusz nas do tego buntownicy czy terroryci, lecz e uznamy, i jest ona moralnie nie do przyjcia? Odpowied na to pytanie zaley od odpowiedzi kadego z nas.

136

ANEKS 1 - Dalsze lektury

Nie jest to pena lista rde - odniesienia do innych mona znale take w przypisach - lecz selektywny zbir szczeglnie wartociowych ksiek, w tym zawierajcych argumentacj na rzecz wegetarianizmu. Lista wegetariaskich ksiek kucharskich zamieszczona jest w Aneksie 2. Bardzo wyczerpujcym, opatrzonym komentarzami autora przewodnikiem po literaturze jest Keyguide to Information Sources in Animal Rights Charlesa Magela (Mansell and Jefferson, London; McFarland, North Carolina 1989).

OGLNE
Stanley i Roslind Godlovitch oraz John Harris (red.), Animals, Men and Morals, Grove, New York 1974. Zbir artykuw o przeomowym znaczeniu. Lewis Gompertz, Moral Inquiries on the Situation of Man and of Brutes, London 1824. Jeden z pierwszych starannie uzasadnionych apeli o radykaln zmian postaw wobec zwierzt. Lori Gruen, Peter Singer i David Hine, Animal Liberation: A Graphic Guide, Camden Press, London 1987. Ilustrowany, krtki i popularny opis teorii i praktyki Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Mary Midgley, Animals and Why They Matter, University of Georgia Press, Athens 1984. Wnikliwe rozwaania na temat rnic gatunkowych. James Rachels, Created from Animals: The Moral Implications of Darwinism, (Mord University Press, (Oxford i New York 1990. Wykad (przewanie cigle niedostrzeganych) moralnych konsekwencji teorii ewolucji dla naszego sposobu traktowania zwierzt. Tom Regan, The Case for Animal Rights, University of California Press, Berkeley 1983. Najpeniejszy wykad argumentw filozoficznych na rzecz praw zwierzt. Tom Regan i Peter Singer (red.), Animal Rights and Human Obligations, Prentice Hall, Englewood Cliffs, N. J., 1989, wyd. drugie. Antologia starych i nowych artykuw, ujmujca problem z obu stron. Bernard Rollin, The Unheeded Cry, Oxford University Press, Oxford 1989. Bardzo dobrze napisana historia prb odmawiania zwierztom uczu i dlaczego wysiki te s daremne. Richard D. Ryder, Animal Revolution: Changing Attitudes Towards Speciesism, Blackwell, Oxford 1989. Przegld historyczny zmian postaw wobec zwierzt, zwaszcza w ostatnim dwudziestoleciu, napisany przez wybitnego myliciela i dziaacza tego okresu. Henry Salt, Animal's Rights Considered in Relation to Social Progress, Society for Animal Rights, Clarks Summit, Pennsylvania; Centaur Press/State Mutual Book, Fontwell, Sussex, 1985 (pierwsze wyd. 1892). Wczesna klasyczna praca, znowu dostpna. Steve Sapontzis, Morals, Reason and Animals, Tempie University Press, Philadelphia 1987. Szczegowa analiza filozoficzna argumentw na rzecz Wyzwolenia Zwierzt. Peter Singer (red.), In Defense of Animals, Harper and Row, New York 1986. Zbir esejw napisanych specjalnie dla tego zbioru przez wybitnych dziaaczy i mylicieli. Keith Thomas, Man and the Natural World: Changing Attitudes in England 1500-1800. Allen Lane, London 1983. Naukowe, ale przystpnie napisane studium panujcych w tym okresie postaw wobec zwierzt. E. S. Turner, All Heaven in a Rage, Michael Joseph, London 1964. Kompetentnie a zarazem dowcipnie przedstawiona historia ruchu ochrony zwierzt. J. Wynne-Tyson (red.), The Extended Circle: A Commonplace Book of Animal Rights, Paragon House, New York 1988; Penguin, London 1989. Zbir setek krtkich fragmentw z dzie humanitarnie nastawionych mylicieli rnych epok.

ZWIERZTA W BADANIACH NAUKOWYCH Andrew Rowan, Of Mice, Models, and Men: A Critical Evaluation of Animal Research, State University of New York Press, Albany 1984. Aktualne studium, napisane przez naukowca. Richard Ryder, Victims of Science, Centaur Press/State Mutual Book, Fontwell, Sussex 1983. Wci jedna z najlepszych ksiek przedstawiajcych eksperymentowanie na zwierztach.

137

Robert Sharpe, The Cruel Deception, Thorsons, Wellingborough, Northants 1988. Argumentacja naukowa przeciwko eksperymentowaniu na zwierztach, pokazujca, e przewanie nie wnosi nic do postpu w ochronie zdrowia, a czasami wrcz wprowadza w bd. David Sperlinger (red.), Animals in Research: New Perspectives in Animal Experimentation, John Wiley, Chichester i New York 1983. Zbir esejw naukowcw i filozofw.

ZWIERZTA GOSPODARSKIE I PRZEMYS MISNY Agriculture Committee, House of Commons, Animal Welfare in Poultry, Pig and Veal Calf Production, Her Majestys Stationery Office, London 1981. Kompetentny raport rzdowy, zdecydowanie krytyczny wobec wielu stosowanych obecnie praktyk. F.W.R. Brambell, Chairman, Report of the Technical Committee to Enquire into the Welfare of Animals Kept Under Intensive Livestock Husbandry Systems, Her Majestys Stationery Office, London 1965. Raport z pierwszych rzdowych analiz dotyczcych hodowli przemysowej. Marian Dawkins, Animal Suffering: The Science of Animal Welfare, Routledge, Chapman and Hall, New York 1980. Naukowa dyskusja o sposobach obiektywnego mierzenia cierpienia zwierzt. Clare Druce, Chicken and Egg; Who Pays the Price?, Merlin, London 1989. Oskarenie przemysu drobiarskiego i jajczarskiego, zawierajce take odpowiedzi na przytaczane na jego obron usprawiedliwienia. Michael W. Fox, Farm Animals: Husbandry, Behavior, and Veterinary Practice, University Park Press, Baltimore 1984. Udokumentowany opis warunkw ycia zwierzt gospodarskich. Mark Gold, Assault and Battery, Pluto Press, London 1983. Krytyczna analiza hodowli przemysowej. Ruth Harrison, Animal Machines, Vincent Stuart, London 1964. Ksika, ktra zapocztkowaa kampani przeciwko hodowli przemysowej. Jim Mason i Peter Singer, Animal Factories, Crown, New York 1980. Zdrowotne, ekologiczne i dotyczce dobra zwierzt konsekwencje hodowli przemysowej oraz znakomity zbir zdj. Orville Schell, Modern Meat, Random House, New York 1984. wietny dziennikarski opis farmy farmaceutycznej i jej produktw.

WEGETARIANIZM Keith Akers, A Vegetarian Sourcebook: The Nutrition, Ecology and Ethics of a Natural Foods Diet, Vegetarian Press, Arlington, Va, 1989. Wyczerpujcy zbir aktualnych informacji naukowych na temat diety wegetariaskiej. Mark Gold, Living Without Cruelty, Green Print, Basingstoke, Hants 1988. Zawiera odpowiedzi na wszystkie szczegowe pytania dotyczce ycia wolnego od okruciestwa wobec zwierzt. Roshi P. Kapleau, To Cherish All Life: A Buddhist View of Animal Slaughter and Meat Eating, The Zen Center, Rochester, N.Y., 1980. Praca wybitnego amerykaskiego buddysty. Francis Moore Lappe, Diet for a Smali Planet, Ballantine, New York, 1985. Ksika przedstawia ekologiczne racje przeciwko produkcji misa. Victoria Moran, Compassion the Ultimate Ethic. An Exploration of Veganism, Thorsons, Wellingborough, Northants 1985. O tym, jak y, nie eksploatujc zwierzt; zawiera te omwienie ekologicznych i zdrowotnych aspektw weganizmu. John Robbins, Diet for a New America: How Your Food Choices Affect Your Health, Happiness and the Future of Life on Earth, Stillpoint, Walpole, N.H., 1987. Autor przytacza liczne dane przemawiajce przeciwko jedzeniu produktw zwierzcych. Jon Wynne-Tyson, Food For a Future: How World Hunger Could Be Ended by the Twenty-first Century, Thorsons, Wellingborough, Northants 1988 (wyd. popr.). Humanitarne i ekologiczne argumenty na rzecz wegetarianizmu.

WIAT DZIKIEJ PRZYRODY Cleveland Amory, Man Kind?, Dell, New York 1980. Zjadliwa krytyka wojny z dzik przyrod. Peter Batten, Living Trophies, Crowell, New York 1976. Krytyczne spojrzenie na ogrody zoologiczne i na to, jak postpuje si tam ze zwierztami.

138

David Day, The Doomsday Book of Animals, Viking Press, New York 1980. O tym, jak doprowadzamy do wymierania wielu gatunkw. Virginia McKenna, Will Travers i Jonathan Wray (red.), Beyond the Bars, Thorsons, Wellingborough, Northants 1988. Zbir esejw powiconych ogrodom zoologicznym i wicym si z nimi zagadnieniom, zwracajcy szczegln uwag na problem ochrony dzikiej przyrody. Lewis Regenstein, The Politics of Extinction, Macmillan, New York 1975. Opis tego, jak doprowadzilimy i nadal doprowadzamy do wymierania wielu gatunkw.

139

ANEKS 2 - ycie bez okruciestwa

TOWARY, KTRE WYPRODUKOWANO W SPOSB WOLNY OD OKRUCIESTWA

Obecnie do atwo mona kupi myda, przybory toaletowe i kosmetyki, ktre wyprodukowano w sposb wolny od okruciestwa. wiatowa sie sklepw firmy Body Shop oferuje szeroki asortyment produktw nie zawierajcych skadnikw pochodzenia zwierzcego i nietestowanych na zwierztach. W sklepach ze zdrow ywnoci dostpne s take towary kilku innych firm. Produkty wolne od okruciestwa reklamowane s na amach czasopism, takich jak The Animals Agenda. Od wielu wikszych organizacji mona dosta odpowiedni list; warto zwaszcza napisa do: Beauty Without Cruelty (w Aneksie 3 podane s adresy tej organizacji w Australii, Zjednoczonym Krlestwie i USA); w Wielkiej Brytanii - do British Union for the Abolition of Vivisection albo do Vegan Society; w USA - do National Anti-Vivisection Society lub do People for the Ethical Treatment of Animals. Zob. take Living Without Cruelty Marka Golda (Aneks 1, lektury na temat wegetarianizmu). Osoby zainteresowane wegetariask karm dla psw i kotw powinny skontaktowa si z organizacj Harbingers of a New Age, Box 146, Swisshome, OR 97480, USA, naley jednak rwnie zasign porady weterynarza.

YWNO

Gdy ukazao si pierwsze wydanie tej ksiki, tak mao byo powszechnie dostpnych informacji o wegetarianizmie, e za konieczne uznaem doczenie szczegowego aneksu z informacjami na temat ywienia i przepisami kuchni wegetariaskiej. Teraz jednak, na szczcie, w wikszoci ksigarni mona znale wspaniae wegetariaskie ksiki kucharskie, a to, e dieta wegetariaska zaspokaja potrzeby ywieniowe, nie jest ju przedmiotem sporu. Tak wic podaj tylko niezbyt dugi spis najlepszych ksiek kucharskich. Szersze informacje na temat ywieniowych aspektw ycia wolnego od okruciestwa mona znale w publikacjach z listy lektur o wegetarianizmie (Aneks 1), zwaszcza w A Vegetarian Sourcebook Keitha Akersa. Bloodroot Collective, The Political Palate: A Feminist Vegetarian Cookbook, Sanguinaria Publishing, Bridgeport, Conn., 1980. The Second Seasonal Political Palate, Sanguinaria Publishing, Bridgeport, Conn, 1984. Freya Dinshah, The Vegan Cookbook, American Vegan Society, adres na s. 339. Tytu mwi sam za siebie. Ellen Buchman Ewald, Recipes for a Smali Planet, Ballantine, New York 1988. Kontynuacja ksiki Frances Moore Lappe Diet for a Smali Planet, wicej o biaku i mnstwo nowych przepisw. Jennie Grossinger, The Art of Jewish Cooking, Random House, New York 1958. Nie jest to ksika wegetariaska, ale jeli lubisz kuchni ydowsk, znajdziesz tu wystarczajco duo wegetariaskich przepisw, by si adnie zaokrgli. Louise Hagler (red.), Tofu Cookery, The Book Publishing Co., Summertown, Tenn., 1982. Jeli jeszcze w swojej kuchni nie wykorzystujesz regularnie tofu, kup t ksik. Bdziesz zdumiony, co mona zrobi z tego, majcego tak wiele zastosowa, produktu. Dr. Frank and Mrs. Hurd, Ten Talents Vegetarian Natural Foods Cookbook, nakadem autorw, Chisholm, Minn.; dostpne za porednictwem Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego. Przepisy kuchni naturalnej i poradnik zdrowotny. Jest drosza od innych tu podanych, ale dla weganw warta zakupu, gdy wikszo jej receptur jest wegaska. Madhur Jaffrey, Madhur Jaffreys World-of-the-East Vegetarian Cooking, Knopf, New York 1984. Mollie Katzen, Moosewood Cookbook, Ten Speed Press, Berkeley, Calif., 1977. Przepisy sawnej wegetariaskiej restauracji. The Enchanted Broccoli Forest, Ten Speed Press, Berkeley, Calif., 1980. Kontynuacja ksiki Moosewood Cookbook. Mildred Lager i Dorothea van Gundy Jones, The Soybean Cook-book, Arco, New York 1968; wydana take przez Arc Books w mikkiej oprawie. Trzysta pidziesit przepisw na soj, rwnie wskazwki dotyczce uprawy kiekw sojowych i przygotowywania twarogu sojowego.

140

Frances Moore Lappe i Ellen Buchman Ewald, Great Meatless Meals, Ballantine, New York 1981. Trzydzieci kompletnych jadospisw, z przepisami na wspaniae i poywne posiki wegetariaskie. Jeanne Lemlin, Vegetarian Pleasures: A New Cookbook, Knopf, New York 1986. Zbir jadospisw, peen kuszcych pomysw kulinarnych. Claudia Roden, A Book of Middle Eastern Food, Knopf, New York 1974; w wydaniu Vintage Books take w mikkiej oprawie. Nie wegetariaska, ale zawiera przepisy na humus, fala fil i wszelkiego rodzaju faszerowane warzywa. Szczeglnie warta polecenia osobom poszukujcym substytutu mielonej woowiny, poniewa gste biako rolinne w wielu daniach moe doskonale zastpi mielone czy siekane miso. Anna Thomas, The Vegetarian Epicure, Knopf, New York 1972; wydana take w mikkiej okadce przez Vintage Books. Wiele pysznych da dla smakoszy. Znakomite s zwaszcza przepisy na pieczywo i zupy. Niezbyt odpowiednia dla weganw, poniewa receptury wymagaj duo serw i jajek.

Kilka wegetariaskich ksiek kucharskich w jzyku polskim

Heide Cohrs, Od bakaana do cukinii. Warzywa, tum. B. Haski, Warszawski Dom Wydawniczy, Warszawa, b. d. Renata Pacer, Kuchnia bez misa, Prszyski i S-ka, Warszawa 2001. Naturalna kuchnia wegetariaska, Wydawnictwa rda ycia, b. m. Przepisy czytelnikw. Potrawy jarskie, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000. Rarytasy wegetarian. 100 da z caego wiata, tum. K. Rustecka, Diogenes/wiat Ksiki, Warszawa 2000.

141

ANEKS 3 - Organizacje

ycie bez okruciestwa jest wane, ale rwnie istotne s dziaania, ktrych celem jest zakoczenie eksploatacji zwierzt. Mona podejmowa je na wasn rk lub z grupk podobnie mylcych przyjaci; mona te wstpi do ju istniejcej organizacji. Poniej podaj adresy kilku aktywnych i skutecznie dziaajcych stowarzysze oraz czasopism (ujtych w cudzysw), ktre upowszechniaj stanowisko Ruchu Wyzwolenia Zwierzt. Organizacje powstaj i rozpadaj si, a fakt, i ktra nie znalaza si na tej licie, wcale nie oznacza, e jest niepotrzebna.

AUSTRALIA

Animal Liberation Biura w poszczeglnych prowincjach: Canberra, PO Box 1875, ACT 2601 New South Wales, 20 Enmore Rd., Newtown, NSW 2402 Northern Territory, PO Box 49277, Casuarina, NT 5792 Queensland, GPO Box 1787, Brisbane, Qld. 4001 South Australia, PO Box 114, Rundle Mall, Adelaide, SA 5000 Tasmania, 102 Bathurst St., Hobart, Tas. 7000 Victoria, GPO Box 1196 K, Melbourne, Vic. 3001 Western Australia, PO Box 146, Inglewood, WA 6052

Animal Liberation: The Magazine PO Box 221 Mitcham, Vic. 3132

Australian and New Zealand Federation of Animal Societies PO Box 1023 Collingwood, Vic. 3066

Beauty Without Cruelty GPO Box 1787 Brisbane, Qld 4001

HOLANDIA

Nederlandse Bond tot Bestrijding van de Vivisectie Jan van Nassaustraat 81 2596 BRs-Gravenhage

IZRAEL

Animal Liberation PO Box 519 Givatayim 53104

KANADA

ARK II- Canadian Animal Rights Network 542 Mt. Pleasant Road #104 Toronto, Ontario M4S 2M7

142

Lifeforce PO Box 3117 Main Post Office Vancouver, BC V6B 3X6

MEKSYK Associacion de Lucha para Evitar la Crueldad con los Animales Av. Presidente Masarik 350-201 Col. Polanco Chapoltepec 11560 Mexico SDF

NIEMCY

Mobilisation fr Tiere e.V. Postfach 977 3400 Gttingen Verein Gegen Tierqulerische Massentierhaltung e.V. Teichtor 10 2305 Heikendorf b. Kiel

NOWA ZELANDIA

Save Animals from Exploitation PO Box 30139 Takapuna North Auckland 9

STANY ZJEDNOCZONE

American Vegan Society Box H Malaga, NJ 08328 The Animals Agenda 456 Monroe Turnpike Monroe, CT 06468 The Animals Voice PO Box 341347 Los Angeles, CA 90034

The Animal Legal Defense Fund 1363 Lincoln Avenue San Rafael, CA 94901 Animal Rights Coalitions (Coalition to Abolish the LD50 and Draize Tests and Coalition for Nonviolent Food) Box 214 Planetarium Station New York, NY 10024 Associations of Veterinarians for Animal Rights 15 Dutch St., Suite 500-A New York, NY 10038-3779

143

Beauty Without Cruelty 175 West 12th St., #16G New York, NY 10011 Between the Species PO Box 254 Berkeley, CA 94701 CEASE (Coalition to End Animal Suffering and Exploitation) PO Box 27 Cambridge, MA 02238

Farm Animal Reform Movement PO Box 70123 Washington, DC 20088

The Fund for Animals 200 W. 57th Street New York, NY 10019

Humane Farming Association 1550 California St. San Francisco, CA 94109

The International Primate Protection League PO Box 766 Summerville, SC 29484

International Society for Animal Rights 421 South State St. Clarks Summit, PA 18411 National Anti-vivisection Society 53 West Jackson Blvd, Suite 1550 Chicago, IL, 60604

People for Ethical Treatment of Animals PO Box 42516 Washington, DC 20015

Physicians Committee for Responsible Medicine PO Box 6322 Washington, DC 20015

Psychologists for the Ethical Treatment of Animals PO Box 87 New Gloucester, ME 04260

144

Trans-Species Unlimited PO Box 1553 Williamsport, PA 17703

Trans-Species Unlimited New York Office PO Box 20697 Columbus Circle Station New York, NY 10023

United Action for Animals 205 East 42nd St. New York, NY 10017 Vegeterian Times PO Box 570 Oak Park, IL, 60603

SZWAJCARIA

Konsumenten Arbeitsgruppe zur Frderung tierfreundlicher umweltgerechter Nutzung von Haustieren (KAG) Engelgasse 12a 9001 St. Gallen

Stiftung Fonds fr versuchstierfreie Forschung FFVFF Biberlingstr. 5 8032 Zurich

SZWECJA

Nordiska Samfundet Mot Plagsamma Djurforsok Drottninggatan 102 11160 Stockholm

WOCHY

Etica & Animali Via Marradi 2 20123 Milano

ZJEDNOCZONE KRLESTWO

Animal Aid 7 Castle Street Tonbridge Kent TN91BH Wydaje Outrage

Animal Liberation Front BCM Box 1160 London WC1N 3XX

145

Beauty Without Cruelty 11 Lime Hill Road Tunbridge Wells Kent TN1 ILJ

Beauty Without Cruelty King Henrys Walk London N14 NH

British Union for the Abolition of Vivisection 15 a Crane Grove, Islington London N7 8LB Wydaje Liberator Chickens Lib PO Box 2, Holmfirth Huddersfield HD7 1QT Compassion in World Farming 20 Lavant St. Petersfield Hampshire GU 32 3EW Wydaje Agscene Vegan Society 33-35 George St. Oxford 0X1 2AY Vegetarian Society Parkdale, Dunham Road Altrincham Cheshire WA14 4QG

146

PRZYPISY

PRZEDMOWA DO WYDANIA Z ROKU 1995

1 2 3

Colin McGinn, Eating Animals is Wrong, London Review of Books, 24 stycznia 1991, s. 14. The Independent, 31 maja 1994. Paola Cavalieri i Peter Singer, The Great Ape Project, Fourth Estate, London 1993.

ROZDZIA 1
1

2 3

5 6

8 9 10

11

12

13

14

15

16

17

Filozofia moralna Benthama zob. jego Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, tum. B. Nawroczyski, PWN, Warszawa 1958; filozofia Sidgwicka zob. The Methods of Ethics, 1907 (cytat pochodzi z wydania sidmego); reprint, Macmillan, London 1963, s. 382. Do wybitnych wspczesnych filozofw moralnoci, ktrzy do swojej teorii wczyli zasad rwnego respektowania interesw, nale R. M. Hare (Freedom and Reason, Oxford University Press, New York 1963) i John Rawls(Teoria sprawiedliwoci, tum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, PWN, Warszawa 1994). Krtkie wyjanienie, na czym polega podstawowa zgodno co do tej kwestii midzy tymi i innymi stanowiskami, mona znale w: R. M. Hare, Rules of War and Moral Reasoning, Philosophy and Public Affairs, t. 1, nr 2, 1972. List do Henryego Gregoire z 25 lutego 1809. Wspomnienia Francisa D. Gagea, w: Susan B. Anthony, The History of Woman Suffrage, t.1; fragmenty tego tekstu mona znale w zbiorze: Leslie Tanner (red.), Voices From Womens Liberation, Signet, New York 1970. Termin speciesism (gatunkowizm, szowinizm gatunkowy) zawdziczam Richardowi Ryderowi. Od czasu pierwszego wydania tej ksiki termin ten wszed w powszechne uycie i obecnie mona go znale w drugim wydaniu The Oxford English Dictionary, Clarendon Press, Oxford 1989. J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, rozdzia 17. Zob. M. Levin, Animal Rights Evaluated, Humanist, nr 37 (lipiec/sierpie 1977), s. 14-15; M. A. Fox, Animal Liberation: A Critique, Ethics, nr 88, 1978, s. 134-138; C. Perry i G. E. Jones, On Animal Rights, International Journal of Applied Philosophy, t. 1, 1982, s. 39-57. Lord Brain, Presidential Address, w: C. A. Keele i R. Smith (red.), The Assessment of Pain in Men and Animals, Universities Federation for Animal Welfare, London 1962. Tame, s. 11. Richard Serjeant, The Spectrum of Pain, Hart Davis, London 1969, s. 72. Zob. raporty: Committee on Cruelty to Wild Animals (Command Paper, nr 8266, 1951), paragrafy 36-42; Departmental Committee on Experiments on Animals (Command Paper, nr 2641, 1965), paragrafy 179-182; oraz Technical Committee to Enquire into the Welfare of Animals Kept under Intensive Livestock Husbandry Systems (Command Paper, nr 2836, 1965), paragrafy 26-28 (Her Majestys Stationery Office, London). Zob. Stephen Walker, Animal Thoughts, Routledge and Kegan Paul, London 1983; Donald Griffin, Animal Thinking, Har- vard University Press, Cambridge 1984; Marian Stamp Dawkins, Animal Suffering: The Science of Animal Welfare, Chapman and Hall, London 1980. Zob. Eugene Linden, Apes, Men and Language, Penguin, New York 1976; przystpne rekapitulacje niektrych nowszych prac zob. Erik Eckholm, Pygmy Chimp Readily Learns Language Skill, The New York Times, 24 czerwca 1985, oraz The Wisdom of Animals, Newsweek, 23 maja 1988. Jane Goodall, In the Shadow of Man, Houghton Mifflin, Boston 1971, s. 225. Michael Peters czyni podobn uwag w artykule Nature and Culture, w ksice: Stanley and Roslind Godlovitch oraz John Harris (red.), Animals, Men and Morals, Taplinger, New York 1972. Niektre przykady wewntrznej sprzecznoci twierdzenia, e istoty ywe nie majce zdolnoci mowy nie mog take odczuwa blu, zob. Bernard Rollin, The Unheeded Cry: Animal Consciousness, Animal Pain, and Science, Oxford Univer- sity Press, Oxford 1989. Nie zajmuj si tu przekonaniami religijnymi, na przykad doktryn, e wszyscy ludzie i tylko oni maj niemiertelne dusze oraz e s stworzeni na obraz Boga. Pogldy te miay wielkie znaczenie historyczne, bez wtpienia s te czciowo odpowiedzialne za pogld, e ycie ludzkie jest wite. (Obszerniejsza dyskusja historyczna zob. rozdzia 5.) Logicznie nie s one przekonujce brak na przykad rozumowego wyjanienia, dlaczego wszyscy ludzie maj dusz, ale nie ma jej adne zwierz. To ostatnie twierdzenie rwnie mona podejrzewa o szowinizm gatunkowy. Obrocy tezy o witoci ycia na og wol jednak nie odwoywa si do doktryn czysto religijnych, poniewa nie s one ju tak powszechnie akceptowane. Oglne omwienie tego zagadnienia zob. moja Etyka praktyczna, tum. A. Sagan, KiW, Warszawa 2004; bardziej szczegowe rozwaania, jak postpowa z upoledzonymi niemowltami, zob. Helga Kuhse i Peter Singer, Should the Baby Live?, Oxford University Press, Oxford 1985. Rozwinicie tego tematu, zob. P. Singer, Lifes Uncertain Voyage, w zbiorze: P. Pettit, R. Sylvan i J. Norman (red.), Metaphysics and Morality, Blackwell, Oxford 1987, s. 154-172. Krytycy Ruchu Wyzwolenia Zwierzt czsto przeoczaj poprzedzajc ten fragment dyskusj, ktra w porwnaniu z pierwszym wydaniem zostaa tylko nieznacznie zmieniona. Powszechnie przyjt przez nich taktyk jest prba omieszenia stanowiska Ruchu twierdzeniem, e - jak to ostatnio uj pewien eksperymentator - Niektrzy z tych ludzi wierz, e kady owad i kada mysz ma takie prawo do ycia jak czowiek (dr Irving Weissman, cytowany przez Katherine Bishop, From Shop to Lab to Farm, Animal Rights

147

Battle is Felt, The New York Times, 14 stycznia 1989). Ciekawe, czy doktor Weissman umiaby wymieni jakich wanych dziaaczy Ruchu, ktrzy gosz taki pogld. Z pewnoci nie jest to mj pogld (jeli tylko mia na myli prawo do ycia czowieka, ktrego zdolnoci umysowe zdecydowanie przewyszaj takie zdolnoci owada i myszy). Nie sdz, by w Ruchu znalaz si jaki zwolennik tego przekonania, a tym bardziej, by byo ich wielu.

ROZDZIA 2
1 2 3 4 5 6

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

19

20

21

22

23 24 25 26 27

28

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

U.S. Air Force, School of Aerospace Medicine, raport nr USAFSAM-TR-82-24, sierpie 1982. U.S. Air Force, School of Aerospace Medicine, raport nr USAFSAM-TR-87-19, padziernik 1987. Tame, s. 6. Donald J. Barnes, A Matter of Change, w: Peter Singer (red.), In Defense of Animals, Blackwell, Oxford 1985. Air Force Times, 28 listopada 1973; The New York Times, 14 listopada 1973. B. Levine i in., Determination of the Chronic Mammalian Toxicological Effects of TNT: Twenty-six Week Subchronic Oral Toxicity Study of Trinitrotoluene (TNT) in the Beagle Dog, faza II, raport kocowy, U.S. Army Medical Research and Development Command, Fort Detrick, Maryland, czerwiec 1983. Carol G. Franz, Effects of Mixed Neutron-gamma Total-body Irradiation on Physical Activity Performance of Rhesus Monkeys, Radiation Research, t. 101, 1985, s. 434-441. Proceedings of the National Academy of Science, t. 54, 1965, s. 90. Engineering and Science, t. 33,1970, s. 8. Maternal Care and Mental Health, World Health Organizations Monograph Series, t. 2, 1951, s. 46. Engineering and Science, t. 33, 1970, s. 8. Journal of Comparative and Physiological Psychology, t. 80, nr 1, 1972, s. 11. Behavior Research Methods and Instrumentation, t. 1,1969, s. 247. Journal of Autism and Childhood Schizophrenia, t. 3, nr 3, 1973, s. 299. Journal of Comparative Psychology, t. 98,1984, s. 35-44. Developmental Psychology, t. 17, 1981, s. 313-318. Primates, t. 25,1984, s. 78-88. Dane z bada zebrane przez dr. Martina Stephensa, przedstawione w Maternal Deprivation Experiments in Psychology: A Critique of Animal Models, raporcie przygotowanym dla American, National and New England Anti-vivisection Societies, Boston 1986. Statistics of Scientific Procedures on Living Animals, Great Britain 1988, Command Paper, nr 743, Her Majestys Stationery Office, London 1989. U.S. Congress Office of Technology Assessment, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, Government Printing Office, Washington, D.C., 1986, s. 64. Przesuchania przed Subcommittee on Livestock and Feed Grains of the Committee on Agriculture, U.S. House of Representatives, 1966, s. 63. Zob. Andrew Rowan, Of Mice, Models and Men, Critical Evaluation of Animal Research, State University of New York Press, Albany 1984, s. 71; nastpnie zmieni swoje pogldy w wypowiedzi dla Office of Technology Assessment; zob. Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 56. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and. Education, s. 56. Experimental Animals, t. 37,1988, s. 105. Nature, t. 334, 4 sierpnia 1988, s. 445. The Harvard Bioscience Whole Rat Catalog, Harvard Bioscience, South Natick, Mass., 1983. Report of the Littlewood Committee, s. 52, 166, cytowany przez Richarda Rydera w Experiments on Animals, w: Stanley i Roslind Godlovitch oraz John Harris (red.), Animals, Men and Morals, s. 43. Obliczenia Lori Gruen, na podstawie danych z raportw U.S. Public Health Service, Computer Retrieval of Information on Scientific Projects (CRISP). Journal of Comparative and Physiological Psychology, t. 67, nr 1, kwiecie 1969, s. 110. Bulletin of Psychonomic Society, t. 24, 1986, s. 69-71. Behavioral and Neural Biology, t. 101, 1987, s. 296-299. Pharmacology, Biochemistry and Behavior, t. 17, 1982, s. 645-649. Journal of Experimental Psychology: Animal Behavior Pro- cesses, t. 10, 1984, s. 307-323. Journal of Abnormal and Social Psychology, t. 48, nr 2, kwiecie 1953, s. 291. Journal of Abnormal Psychology, t. 73, nr 3, czerwiec 1968, s. 256. Animal Learning and Behavior, t. 12, 1984, s. 332-338. Journal of Experimental Psychology: Animal Behavior and Processes, t. 12, 1986, s. 277-290. Psychological Reports, t. 57, 1985, s. 1027-1030. Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry, t. 8, 1984, s. 434-446. Journal of the Experimental Analysis of Behavior, t. 19, nr 1, 1973, s. 25. Journal of the Experimental Analysis of Behavior, t. 41 1984, s. 45-52. Aggressive Behavior, t. 8, 1982, s. 371-383.

148

43 44 45 46

47 48

49 50 51 52 53 54

55 56 57 58 59

60 61

62 63 64 65 66 67

68 69

70 71 72 73

74 75 76 77 78 79 80 81

82 83 84

85 86 87

88 89

Animal Learning and Behavior, t. 14, 1986, s. 305-314. Behavioral Neuroscience, t. 100, nr 2, 1984, s. 90-99, i t. 98, nr 3, 1984, s. 541-555. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 132. A. Heim, Intelligence and Personality, Penguin, Baltimore 1971, s. 150; doskonaa analiza caego zjawiska zob. Bernard Rollin, The Unheeded Cry: Animal Consciousness, Animal Pain and Science, Oxford University Press, New York 1989. Chris Evans, Psychology is About People, New Scientist, 31 sierpnia 1972, s. 453. Statistics of Scientific Procedures on Living Animals, Great Britain, 1988, Her Majestys Stationery Office, London 1989, tabele 7, 8 i 9. J. P. Griffin i G. E. Diggle, British Journal of Clinical Pharmacology, t. 12, 1981, s. 453-463. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 168. Journal of the Society of Cosmetic Chemists, t. 13, nr 9, 1962. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 64. Toxicology, t. 15, nr 1,1979, s. 31-41. David Bunner i in., Clinical and Hematologic Effects of T-2 To- xin on Rats, Interim Report, U.S. Army Medical Research and Development Command, Fort Detrick, Frederick, Maryland, 2 sierpnia 1985. Cytaty wypowiedzi Departamentu Stanu pochodz z: Report to the Congress for Secretary of State Alexander Haig, marzec 1982; Chemical Warfare in S.E. Asia and Afghanistan, U.S. Department of State Special Report nr 98, Washington, D.C., 1982. M. N. Gleason i in. (red.), Clinical Toxicology of Commercial Products, Williams and Wilkins, Baltimore 1969. PCRM Update (Newsletter of the Physicians Committee for Responsible Medicine, Washington, D.C.), lipiec-sierpie 1988, s. 4. S. F. Paget (red.), Methods in Toxicology, Blackwell Scientific Publications, 1970, s. 4, 134-139. New Scientist, 17 marca 1983. W sprawie practololu zob. W. H. Inman i F. H. Goss (red.), Drug Monitoring, Academic Press, New York 1977; w sprawie zi- peprolu zob. C. Moroni i in., The Lancet, 7 stycznia 1984, s. 45. Odnoniki te zawdziczam pracy Roberta Sharpea, The Cruel Deception, Thorsons, Wellingborough, Northants 1988. S. F. Paget (red.), Methods in ToxicoIogy, s. 132. G. F. Somers, Quantitative Method in Human Pharmacology and Therapeutics, Pergamon Press, Elmsford, N.Y., 1959, cytowane w: Richard Ryder, Victims of Science, Centaur Press/State Mutual Book, Fontwell, Sussex, 1983, s. 153. Na podstawie materiau opublikowanego w West County Times (Kalifornia), 17 stycznia 1988. Jak podaje DVM: The Newsmagazine of Veterinary Medi- cine, t. 9, czerwiec 1988, s. 58. The New York Times, 15 kwietnia 1980. Dalsze szczegy zob. Henry Spira, Fighting to Win, w: Peter Singer (red.), In Defense of Animals. PETA News (People for the Ethical Treatment of Animals, Washington, D.C.), t. 2, nr 4 (marzec/kwiecie), 1989, s. 19. Noxell Significantly Reduces Animal Testing, News Release, Noxell Corporation, Hunt Valley, Maryland, 28 grudnia 1988; Douglas McGill, Cosmetics Companies Quietly Ending Animal Tests, The New York Times, 2 sierpnia 1989, s. 1. A von Validates Draize Substitute, News Release, Avon Products, New York, 5 kwietnia 1989. The Alternatives Report, nr 2 (lipiec/sierpie), 1989, s. 2, Center for Animals and Public Policy, Tufts School of Veterinary Medicine, Grafton, Massachusetts; Facts about Amway and the Environment, Amway Corporation, Ada, Michigan, 17 maja 1989. Avon Announces Permanent End to Animal Testing, News Release, Avon Products, New York, 22 czerwca 1989. Douglas McGill, Cosmetics Companies Quietly Ending Animal Tests, s. 1. Industry Toxicologists Keen on Reducing Animal Use, Science, 17 kwietnia 1987. Barnaby J. Feder, Beyond White Rats and Rabbits, The New York Times, 28 lutego 1988, cz biznesowa, s. 1; zob. take Constance Holden, Much Work But Slow Going on Alternatives to Draize Test, Science, 14 padziernika 1985, s. 185. Judith Hampson, Brussels Drops Need for Lethal Animal Tests, New Scientist, 7 padziernika 1989. Coalition to Abolish LD50, Coordinators Report 1983, New York 1983, s. 1. H. C. Wood, Fever: A Study of Morbid and Normal Physiology, Smithsonian Contributions to Knowledge, nr 357, Lippincott 1880. The Lancet, 17 wrzenia 1881, s. 551. Journal of American Medical Association, t. 89, nr 3, 1927, s. 177. Journal of Pediatrics, t. 45,1954, s. 179. Indian Journal of Medical Research, t. 56, nr 1,1968, s. 12. S. Cleary (red.), Biological Effects and Health Implications of Microwave Radiations, U.S. Public Health Service Publication PB, 1.193,1969, s. 898. Thrombosis et Diathesis Haemorphagica, t. 26, nr 3,1971, s. 417. Archives of Internal Medicine, t. 131, 1973, s. 688. G. Hanneman i J. Sershon, Tolerance Endpoint for Evalu- ating the Effects ofHeat Stress in Dogs, FAA Report #FAA-AM- 84-5, czerwiec 1984. Journal of Applied Physiology, t. 53,1982 s. 1171-1174. Aviation, Space and Environmental Medicine, t. 57, 1986, s. 659-663. B. Zweifach, Aspects of Comparative Physiology of Laboratory Animals Relative to Problems of Experimental Shock, Federal Proceedings, nr 20, supl. nr 9,1961, s. 18-19; cytowane w: Aviation, Space and Environmental Medicine, t. 50, nr 8, 1979, s. 8-19. Annual Review of Physiology, t. 8, 1946, s. 335. Pharmacological Review, t. 6, nr 4,1954, s. 489.

149

90 91

92 93 94 95 96 97 98

99 100 101 102 103 104 105 106

107 108 109

110 111

112 113 114

115 116 117

118

119 120

121

122

123 124 125 126

127 128 129 130 131 132

K. Hobler i R. Napodano, Journal of Trauma, t. 14, nr 8, 1974, s. 716. Martin Stephens, A Critique of Animal Experimentation on Cocaine Abuse, raport przygotowany dla American, National and New England Anti-Vivisection Societies, Boston 1985. Health Care, t. 2, nr 26, 28 sierpnia - 10 wrzenia 1980. Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, t. 226, nr 3,1983, s. 783-789. Psychopharmacology, t. 88, 1986, s. 500-504. Bulletin of the Psychonomic Society, t. 22, nr 1, 1984, s. 53-56. European Journal of Pharmacology, t. 40, 1976, s. 114-115. Newsweek, 26 grudnia 1988, s. 50; TSU Shuts Down Cornell Cat Lab, The Animals Agenda, t. 9, nr 3 (marzec), 1989, s. 22-25. S. Milgram, Obedience to Authority, Harper and Row, New York 1974. Nawiasem mwic, eksperymenty te byy powszechnie krytykowane z powodw etycznych, gdy przeprowadzono je na ludziach bez ich zgody. Jest rzeczywicie wtpliwe, czy Milgram powinien by oszukiwa uczestnikw eksperymentu; ale kiedy porwnamy to, co im wyrzdzono, z tym, co si powszechnie wyrzdza zwierztom, zauwaymy, jak bardzo wzrasta ludzka wraliwo moralna, gdy w gr wchodz eksperymenty na czowieku. Monitor, publikacja American Psychological Association, marzec 1978. Donald J. Barnes, A Matter of Change, w: Peter Singer (red.), In Defense of Animals, s. 160, 166. The Death Sciences in Veterinary Research and Education, United Actions for Animals, New York, s. iii. Journal of the American Veterinary Medical Association, t. 163, nr 9, 1 listopada 1973, s. 1. Adres zob. Aneks 3. Journal of Comparative and Physiological Psychology, t. 55, 1962, s. 896. Scope (Durban, Afryka Poudniowa), 30 marca 1973. Robert J. White, Antivivisection: The Reluctant Hydra, The American Scholar, t. 40, 1971; przedrukowane w: T. Regan i P. Singer (red.), Animal Rights and Human Obligation, wyd. pierwsze, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N. J., 1976, s. 169. The Plain Dealer, 3 lipca 1988. Birmingham News, Birmingham, Alabama, 12 lutego 1988. The Price of Knowledge, audycja w Nowym Jorku, 12 grudnia 1974, WNET/13, zapis otrzymany dziki uprzejmoci WNET/13 i Henryego Spiry. Cytowane w raporcie OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 277. National Health and Medical Research Council, Code of Practice for the Care and Use of Animals for Experimental Purposes, Australian Government Publishing Services, Canberra 1985. Ostatnio przyjto znowelizowany kodeks, zob. Australian Code of Practice, Nature, t. 339, 8 czerwca 1989, s. 412. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 377. Pat Monaghan, The Use of Animals in Medical Research, New Scientist, 19 listopada 1988, s. 54. Podsumowanie poprawek z roku 1985 oraz prawa i innych regulacji obowizujcych w tym czasie, zob. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 280-286. OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, s. 286-287. Tame, s. 287, 298. National Research Council, Use of Laboratory Animals in Biomedical and Behavioral Research, National Academy Press, Washington, D.C., 1988. Zob. zwaszcza C. Stevens, Indwidual Statement. The Washington Post, 19 lipca 1985, s. A10. Dokadniejsza relacja na temat bada Gennarellego, zob. Lori Gruen i Peter Singer, Animal Liberation: A Graphic Guide, Camden Press, London 1987, s. 10-23. Group Charges Gillette Abuses Lab Animals, Chemical and Engineering News, 6 padziernika 1986, s. 5. H. Beecher, Ethics and Clinical Research, New England Journal of Medicine, t. 274, 1966, s. 1354-1360; D. Rothman, Ethics and Human Experimentation: Henry Beecher Revisited, New England Journal of Medicine, t. 317, 1987, s. 1195-1199. Z zapisu Doctors Trial, sprawa I: United States vs. Brandt et al. Cytowane w: W. L. Shirer, The Rise and the Fali of the Third Reich, Simon and Schuster, New York 1960, s. 985 (wyd. pol.: Powstanie i upadek Trzeciej Rzeszy, tum. M. Sgi-Urbanik, L. Nabielec, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyski, Krakw 1995); inne opisy tych eksperymentw zob. R. J. Lifton, The Nazi Doctors, Basic Books, New York 1986. British Journal of Experimental Pathology, t. 61, 1980, s. 39; cytowane przez R. Rydera, Speciesism in the Laboratory, w: Peter Singer (red.), In Defense of Animals, s. 85. I.B. Singer, Wrogowie: opowie o mioci, tum. L. Melchior-Yahil, Punkt, Warszawa 1992. Zob. James Jones, Bad Blood: The Tuskegee Syphilis Experiment, Free Press, New York 1981. Sandra Coney, The Unfortunate Experiment, Penguin Books, Auckland 1988. E. Wynder i D. Hoffman, w Advances in Cancer Research, t. 8,1964; zob. take raport Royal College of Physicians, Smoking and Health, London 1962, i badania U. S. Health Department. Te informacje bibliograficzne zaczerpnem z: Richard Ryder, Experiments on Animals, w: Stanley i Roslind Godlovitch oraz John Harris, Animals, Men and Morals, s. 78. U. S. Lung Cancer Epidemic Abating, Death Rates Show, The Washington Post, 18 padziernika 1989, s. 1. The Cancer Watch, U.S. News & World Report, 15 lutego 1988. Science, t. 241, 1988, s. 79. Colombians Develop Effective Malaria Vaccine, The Washington Post, 10 marca 1988. Vaccine Produces AIDS Antibodies, Washington Times 19 kwietnia 1988. AIDS Policy in the Making, Science, t. 239, 1988, s. 1087.

150

133 134 135

136

137

138

T. McKeown, The Role of Medicine: Dream, Mirage or Nemesis?, Blackwell, Oxford 1979. D. St. George, Life Expectancy, Truth, and the ABPI, The Lancet, 9 sierpnia 1986, s. 346. J. B. McKinlay, S. M. McKinlay i R. Beaglehole, Trends in Death and Disease and the Contribution of Medical Measures, w: H. E. Freeman i S. Levine (red.), Handbook of Medical Sociology, Prentice Hall, Englewood Cliffs, N. J., 1988, s. 16. Zob. William Paton, Czowiek i mysz: badania medyczne na zwierztach, tum. S. Kasicki, M. Umiska, K. Turlejski, PWN, Warszawa 1997; Andrew Rowan, Of Mice, Models and Men, A Critical Evaluation of Animal Research, rozdz. 12; Michael DeBakey, Medical Advances Resulting from Animal Research, w: J. Archibald, J. Ditchfield i H. Rowsell (red.), The Contribution of Laboratory Animal Science to the Welfare of Man and Animals: Past, Present and Future, Gustav Fischer Verlag, New York 1985; OTA, Alternatives to Animal Use in Research, Testing and Education, rozdzia 5; oraz National Research Council, Use of Animals in Biomedical and Behavioral Research, rozdzia 3. Najlepsz z prac podwaajcych takie argumenty za eksperymentowaniem na zwierztach jest zapewne ksika Roberta Sharpea, The Cruel Deception. The Costs of AIDS, New Scientist, 17 marca 1988, s. 22.

ROZDZIA 3
1

2 3 4 5 6 7 8

10

11 12 13 14 15

16

17 18 19 20

21 22 23

24

25 26 27 28 29

The Washington Post, 3 padziernika 1971; zob. take zeznania skadane we wrzeniu i padzierniku 1971 roku przed Subcommittee on Monopoly of the Select Committee on Smali Business of the U.S. Senate (Hearings on the Role of Giant Corporation), zwaszcza zeznania Jima Hightowera z Agribusiness Accountability Project. Wielko firm produkujcych jajka, zob. Poultry Tribune, czerwiec 1987, s. 27. Ruth Harrison, Animal Machines, Vincent Stuart, London 1964, s. 3. Broiler Industry, grudzie 1987, s. 22. Konrad Lorenz, King Solomons Ring, Methuen and Company, London 1964, s. 147. Farming Express, 1 lutego 1962, cytowane przez Ruth Harrison, Animal Machines, s. 18. F. D. Thornberry, W. O. Crawley i W. F. Krueger, Debeaking Laying Stock to Control Cannibalism, Poultry Digest, maj 1975, s. 205. Wedug relacji w The Animal Welfare Institute Quarterly, jesie 1987, s. 18. Report of the Technical Committee to Enquire into the Welfare of Animals Kept Under Intensive Livestock Husbandry Systems, Command Paper 2836, Her Majestys Stationery Office, London 1965, paragraf 97. A. Andrade, J. Carson, The Effect of Age and Methods of Debeaking on Future Performance of White Leghorn Pullets, Poultry Science, t. 54, 1975, s. 666-674; M. Gentle, B. Huges i R. Hubrecht, The Effect of Beak Trimming on Food Intake, Feeding Behavior and Body Weight in Adult Hens, Applied Animal Etholo- gy, t. 8, 1982, s. 147-159; M. Gentle, Beak Trimming in Poultry, Worlds Poultry Science Journal, t. 42, 1986, s. 268-275. J. Breward i M. Gentle, Neuroma Formation and Abnormal Afferent Nerve Discharges After Partial Beak Amputation (Beak Trimming) in Poultry, Experienta, t. 41, 1985, s. 1132-1134. M. Gentle, Beak Trimming in Poultry, s. 268-275. U.S. Department of Agriculture Yearbook 1970, s. xxxiii. Poultry World, 5 grudnia 1985. American Agriculturist, marzec 1967. C. Riddell i R. Springer, An Epizootiological Study of Acute Death Syndrome and Leg Weakness in Broiler Chickens in Western Canada, Avian Diseases, t. 29, 1986, s. 90-102; P. Steele i J. Edgar, Importance of Acute Death Syndrome in Mortalities in Broiler Chicken Flocks, Poultry Science, t. 61, 1982, s. 63-66. R. Newberry, J. Hunt, E. Gardiner, Light Intensity Effects on Performance, Activity, Leg Disorders, and Sudden Death Syndrome on Roaster Chickens, Poultry Science, t. 66, 1987, s. 1446-1450. Trevor Bray, wedug relacji w Poultry World, 14 czerwca 1984 Zob. badania Riddella i Springera oraz Steelea i Edgara cytowane w przypisie 15. D. Wise i A. Jennings, Dyschondroplasia in Domestic Poultry Veterinary Record, t. 91, 1972, s. 285-286. G. Carpenter i in., Effect of Internal Air Filtration on the Performance of Broilers and the Aerial Concentrations of Dust and Bacteria, British Poultry Journal, t. 27, 1986, s. 471-480. Air in Your Shed a Risk to Your Health, Poultry Digest, grudzie/stycze 1988. The Washington Times, 22 padziernika 1987. Broiler Industry, grudzie 1987, i Hippocrates, wrzesie/padziernik 1988. W licie do mnie Perdue potwierdzi, e jego kurczakom amputuje si dzioby. Zob. rwnie ogoszenie Animal Rights International: Frank, are you telling the truth about your chickens?, The New York Times, 20 padziernika 1989, s. Al7. F. Proudfoot, H. Hulan, D. Ramey, The Effect of Four Stocking Densities on Broiler Carcass Grade, the Incidence of Breast Blisters and Other Performance Traits, Poultry Science, t. 58, 1979, s. 791-793. Turkey World, listopad/grudzie 1986. Poultry Tribune, stycze 1974. Farmer and Stockbreeder, 30 stycznia 1982; cytowane przez Ruth Harrison, Animal Machines, s. 50. Feedstuffs, 25 lipca 1983. American Agriculturist, lipiec 1966.

151

30

31 32 33 34 35 36 37

38 39 40

41 42 43 44 45 46 47 48 49

50

51

52

53

54

55 56

57

58

59 60 61

62 63 64

65 66 67

68

69 70 71

Statystyki USDA wskazuj, e w roku 1986 populacja przemysowo hodowanych niosek wynosia 246 milionw. Zakadajc, e wykluwa si mniej wicej tyle samo samcw i samiczek, a wymiana ptakw nastpuje po okoo osiemnastu miesicach, s to szacunki minimalne. American Agriculturist, marzec 1967. Upstate, 5 sierpnia 1973, reporta Mary Rity Kiereck. National Geographic Magazine, luty 1970. Poultry Tribune, luty 1974. Federal Register, 24 grudnia 1971, s. 24 926. Poultry Tribune, listopad 1986. Pierwszy raport z Agriculture Committee, House of Commons, 1980-1981, Animal Welfare in Poultry, Pig and Veal Productions, Her Majestys Stationery Office, London 1981, paragraf 150. B.M. Freeman, Floor Space Allowance for the Caged Domestic Fowl, The Veterinary Record, 11 czerwca 1983, s. 562-563. Poultry Tribune, marzec 1987, s. 30; Swiss Federal Regulations on Animal Protection, 29 maja 1981. Informacje na temat Holandii dostarczone przez Compassion in World Farming i ambasad holendersk w Londynie (zob. rwnie Farmers Guardian, 29 wrzenia 1989); na temat Szwecji zob. Steve Lohr, Swedish Farm Animals Get a New Bill of Rights, The New York Times, 25 padziernika 1988. Poultry Tribune, marzec 1987. Parlament Europejski, sesja 1986/7. Zapis posiedzenia 20 lutego 1987, dokument A2-211/86. Poultry Tribune, listopad 1986. Upstate, 5 sierpnia 1973. Animal Liberation (Victoria) Newsletter, maj 1988 i luty 1989 Roy Bedichek, Adventures with a Naturalist, cytowane przez Ruth Harrison, Animal Machines, s. 154. Upstate, 5 sierpnia 1973. Der Spiegel 1980, nr 47, s. 264; cytowane w Intensive Egg and Chicken Production, Chickens Lib, Huddersfield, U.K. I. Duncan i V. Kite, Some Imestigations into Motivation in the Domestic Fowl, Applied Animal Behaviour Science, 1.18,1987, s. 387-388. New Scientist, 30 stycznia 1986, s. 33, relacja z bada H. Hubera, D. Folscha i U. Stahliego, opublikowanych w British Poultry Science, t. 26, 1985, s. 367. A. Black i B. Hughes, Patterns of Comfort Behaviour and Activity in Domestic Fowls: A Comparison Between Cages and Pens, British Veterinary Journal, t. 130, 1974, 23-33. D. van Liere i S. Bokma, Short-term Feather Maintenance as a Function of Dust-bathing in Laying Hens, Applied Animal Be- haviour Science, t. 18, 1987, s. 197-204. H. Simonsen, K. Vestergaard i P. Willeberg, Effect of Floor Type and Density on the Integument of Egg Layers, Poultry Science, t. 59, 1980, s. 2202-2206. K. Vestergaard, Dustbathing in the Domestic Fowl - Diurnal Rhythm and Dust Deprivation, Applied Animal Behaviour Science, t. 17, 1987, s. 380. H. Simonsen, K. Vestergaard i P. Willeberg, Effect of Floor Type and Density on the Integument of Egg Layers. J. Bareham, A Comparison of the Behaviour and Production of Laying Hens in Experimental and Conventional Battery Cages, Applied Animal Ethology, t. 2, 1976, s. 291-303. J. Craig, T. Craig i A. Dayton, Fearful Behavior by Caged Hens of Two Genetic Stocks, Applied Animal Ethology, t. 10, 1983, s. 263273. M. Dawkins, Do Hens Suffer in Bartery Cages? Environmental Preferences and Welfare, Applied Animal Behaviour, t. 25,1977, s. 1034-1046; zob. take M. Dawkins, Animal Suffering: the Science of Animal Welfare, Chapman and Hall, London 1980, rozdzia 7. Plain Truth (Pasadena, Kalifornia), marzec 1973. C. E. Ostrander i R. Young, Effects of Density on Caged Layers, New York Food and Life Sciences, t. 3, nr 3, 1970. U. K. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Poultry Technical Information Booklet No 13; cytowane za: Intensive Egg and Chicken Production. Poultry Tribune, marzec 1974. Ian Duncan, Can the Psychologists Measure Stress?, New Scientist, 18 padziernika 1973. R. Dunbar, Farming Fit for Animals, New Scientist,29 marca 1984, s. 12-15; D. Wood-Gush, The Attainment of Humane Housing for Farm Livestock, w: M. Fox, L. Mickley (red.), Advances in Animal Welfare Science, Humane Society of the United States, Washington, D.C., 1985. Farmers Weekly, 7 listopada 1961, cytowane przez Ruth Harrison, Animal Machines, s. 97. R. Dantzer i P. Mormede, Stress in Farm Animals. A Need for Reevaluation, Journal of Animal Science, t. 57, 1983, s. 6-18. D. Wood-Gush i R. Beilharz, The Enrichment of a Bare Environment for Animals in Confined Conditions, Applied Animals Ethology, t. 20,1983, s. 209-217. U.S. Department of Agriculture, Fact Sheet: Swine Managements, AFS-3-8-12, Department of Agriculture, Office of Governmental and Public Affairs, Washington, D.C. F. Butler, cytowane w: John Robbins, Diet for a New America, Stillpoint, Walpole, N.H., 1987, s. 90. D. Fraser, The Role of Behaviour in Swine Production: a Review of Research, Applied Animal Ethology, t. 11, 1984, s. 332. D. Fraser, Attraction to Blood as a Factor in Tail Biting by Pigs, Applied Animal Behaviour Science, t. 17, 1987, s. 61-68.

152

72 73

74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86

87

88

89 90 91

92

93 94

95 96 97 98 99 100 101 102

103 104 105 106 107 108 109

110 111 112

113 114 115 116 117

118

Farm Journal, maj 1974. Podsumowanie odpowiednich bada podaje Michael W. Fox, Farm Animals: Husbandry, Behavior, Veterinary Practice, University Park Press, 1984, s. 126. Farmer and Stockbreeder, 22 stycznia 1963, cytowane przez Ruth Harrison, Animal Machines, s. 95. Swine Production Management, Hubbard Milling Company, Mankato, Minnesota, 1984. William Robbins, Down on the Superfarm: Bigger Share of Profits, The New York Times, 4 sierpnia 1987. Feedstuffs, 6 stycznia 1986, s. 6. Hog Farm Management, grudzie 1975, s. 16. Bob Frase, cytowane w: Orville Schell, Modem Meat, Random House, New York 1984, s. 62. Farmer and Stockbreeder, 11 lipca 1961, cytowane w: Ruth Harrison, Animal Machines, s. 148. J. Messersmith, przytaczane w: J. Robbins, Diet for a New America, s. 84. Agscene (Petersfield, Hampshire, Anglia), czerwiec 1987, s. 9. Farm Journal, marzec 1973. Mechanical Sow Keeps Hungry Piglets Happy, The Western Producers, 11 kwietnia 1985. National Hog Farmer, marzec 1978, s. 27. U.S. Department of Agriculture, Fact Sheet: Swine Managements, AFS-3-8-12. Department of Agriculture, Office of Governmental and Public Affairs, Washington, D.C. U.S. Department of Agriculture, Fact Sheet: Swine Housing, AFS-3-8-9. Department of Agriculture, Office of Governmental and Public Affairs, Washington, D.C. G. Cronin, The Development and Significance of Abnormal Stereotyped Behaviour in Tethered Sows, praca doktorska, University of Wageningen, Holandia, s. 25. Roger Ewbank, The Trouble with Being a Farm Animal, New Scientist, 18 padziernika 1973. Does Close Confinement Cause Distresss in Sows?, Scottish Farm Buildings Investigation Unit, Aberdeen, lipiec 1986, s. 6. Farm Animal Welfare Council, Assessment of Pig Production Systems, Farm Animal Welfare Council, Surbiton, Surrey, Anglia, 1988, s. 6. A. Lawrence, M. Appleby i H. MacLeod, Measuring Hunger in the Pig Using Operant Conditioning: The Effect of Food Restriction, Animal Production, t. 47, 1988. The Stall Street Journal, lipiec 1972. J. Webster, C. Saville, D. Welchman, Improved Husbandry Systems for Veal Calves, Animal Health Trust and Farm Animal Care Trust, bez daty, s. 5; zob. take: J. Webster i in., The Effect of Different Rearing Systems on the Development of Calf Behavior oraz Some Effects of Different Rearing Systems on Health, Cleanliness and Injury in Calves, British Veterinary Journal, t. 1141, 1985, s. 249 i 472. J. Webster, C. Saville, D. Welchman, Improved Husbandry Systems for Veal Calves, s. 6. Tame, s. 2. The Stall Street Journal, listopad 1973. Tame, kwiecie 1973. Tame, listopad 1973. Farmer and Stockbreeder, 13 wrzenia 1960, przytaczane przez: Ruth Harrison, Animal Machines, s. 70. The Stall Street Journal, kwiecie 1973. G. van Putten, Some General Remarks Concerning Farm Animal Welfare in Intensive Farming Systems, nieopublikowany artyku z Research Institute for Animal Husbandry, Schoonoord, Driebergseweg, Zeist, Holandia, s. 2. Tame, s. 3. The Vealer, marzec/kwiecie 1982. U.K. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Welfare of Calves Regulations, Her Majestys Stationery Office, London 1987. J. Webster, Health and Welfare of Animals in Modem Husbandry Systems - Dairy Cattle, In Practice, maj 1986, s. 85. Gordon Harvey, Poor Cow, New Scientist, 29 wrzenia 1983, s. 940-943. The Washington Post, 28 marca 1988. D. S. Kronfeld, Biologic and Economic Risks Associated with Bovine Growth Hormone, Conference on Growth Hormone, European Parliament, 9 grudnia 1987, artyku niepublikowany, s. 4. Tame, s. 5. Bob Holmes, Secrecy Over Cow Hormone Experiments, Western Morning News, 14 stycznia 1988. Keith Schneider, Better Farm Animals Duplicated by Cloning, The New York Times, 17 lutego 1988; zob. take: Ian Wilmut, John Clark i Paul Simons, A Revolution in Animal Breeding, New Scientist, 7 lipca 1988. The Peoria Journal Star, 5 czerwca 1988. Is Pain the Price of Farm Efficiency?, New Scientist,13 padziernika 1973, s. 171. Feedstuffs, 6 kwietnia 1987. Farm Journal, sierpie 1967, marzec 1968. S. Lukefahr, D. Caveny, P. R. Cheeke i N. M. Patton, Rearing Weanling Rabbits in Large Cages, The Rabbit Rancher, cytowane w: Australian Federation of Animal Societies, Submission to the Senate Select Committee of Inquiry into Animal Welfare in Australia, t. 2, Melbourne 1984. The Age (Melbourne), 25 maja 1985.

153

119

120 121

122 123

124 125 126

127

128 129 130 131 132

133 134 135 136

137 138

139

140 141 142 143 144

Taki rozmiar klatek zalecio Finnish Fur Breeders Association. U.K. Fur Breeders Association zalecio, by rozmiary klatki dla norek wynosiy trzydzieci na dziewi cali. Zob. Fur Trade Fact Sheet, Lynx, Great Dunmow, Essex 1986. Report of the Technical Committee to Enuire into the Welfare of Animals Kept Under Intensive Livestock Husbandry Systems, aneks. Report of the Technical Committee to Enuire into the Welfare of Animals Kept Under Intensive Livestock Husbandry Systems, paragraf 37. Zob. strona 177. Joy Mensch i Ari van Tienhove, Farm Animal Welfare, American Scientist, listopad/grudzie 1986, s. 599, gdzie przytaczany jest artyku D.W. Folscha, Egg Production - Not Necessarily a Reliable Indicator for the State of Health of Injured Hens, w: Fifth European Poultry Conference, Malta 1976. B. Gee, The 1985 Muresk Lecture, Muresk Agricultural College, Western Australian Institute of Technology, s. 8. Parlament Europejski, sesja 1986/7. Zapis posiedzenia z 20 lutego 1987 roku, dokument A2-211/86. D.W. Folsch i in., Research on Alternatives to the Battery System for Laying Eggs, Applied Animal Behaviour Science, t. 20, 1988, s. 29-45. Dehoming, Castrating, Branding, Vaccinating Cattle, publikacja nr 384, Mississippi State University Extension Service, we wsppracy z USDA; zob. rwnie Beef Cattle: Dehoming, Castrating, Branding and Marking, USDA, Farmers Bulletin, nr 2141, wrzesie 1972. Progressive Farmer, luty 1969. Pig Farming, wrzesie 1973. Hot-iron Branding, University of Georgia College of Agriculture, oklnik 551. Beef Cattle: Dehoming, Castrating, Branding and Marking. R. F. Bristol, Preconditioning of Feeder Cattle Prior to Interstate Shipment. Report of a Preconditioning Seminar, s. 65; seminarium to odbyo si na Oklahoma State University we wrzeniu 1967 roku. U.S. Department of Agriculture Statistical Summary, Federal Meat and Poultry Inspection for Fiscal Year 1986. The Washington Post, 30 wrzenia 1987. Colman McCarthy, Those Who Eat Meat Share in the Guilt The Washington Post, 16 kwietnia 1988. Farm Animal Welfare Council, Report on the Welfare of Livestock (Red Meat Animals) at the Time of Slaughter, Her Majestys Stationery Office, London 1984, paragrafy 88, 124. Harold Hillman, Death by Electricity, The Observer (Londyn), 9 lipca 1989. Animals into Meat: A Report on the Pre-Slaughter Handling of Livestock, Argus Archives (New York), t. 2, marzec 1970, s. 16-17; opis autorstwa Johna MacFarlanea, wiceprezesa Livestock Conservation, Inc. Farm Animal Welfare Council, Report on the Welfare of Livestock When Slaughtered by Religious Methods, Her Majestys Stationery Office, London 1985, paragraf 50. Tempie Grandin, list datowany 7 listopada 1988. Farm Animal Welfare Council, Report on the Welfare of Livestock When Slaughtered by Religious Methods, paragraf 27. Science, t. 240, 6 maja 1988, s. 718. Caroline Murphy, The New Genetics and the Welfare of Animals, New Scientist, 10 grudnia 1988, s. 20. Genetic Juggling Raises Concerns, The Washington Times,30 marca 1988.

ROZDZIA 4
1

Oliver Goldsmith, The Citizen of the World, w: A. Friedman (red.), Collected Works, Clarendon Press, Oxford 1966, t. 2, s. 60. Okazuje si, e sam Goldsmith najwyraniej nalea do tej kategorii, gdy - jak pisze Howard Williams (The Ethics of Diet, wyd. skrcone, Manchester and London 1907, s. 149) - jego wraliwo bya silniejsza ni panowanie nad sob. Prbujc obali argument na rzecz wegetarianizmu, jaki przedstawiem w tym rozdziale w pierwszym wydaniu tej ksiki, R. G. Frey opisa propozycje reform przedstawione w roku 1981 przez Komisj Rolnictwa Izby Gmin, komentujc: Izba Gmin musi jeszcze podj decyzj w sprawie tych propozycji, moe si wic okaza, e zostan zagodzone; jednak nawet gdyby tak si stao, jest to niewtpliwie wany krok w zwalczeniu naduy hodowli przemysowej. Frey twierdzi dalej, e sprawozdanie Komisji Rolnictwa wykazao, i te naduycia mona usun, stosujc taktyk, ktra zarazem podwaa zachcanie do bojkotu produktw pochodzenia zwierzcego (R.G. Frey, Right, Killing and Suffering, Blackwell, Oxford 1983, s. 207). W tym jedynym wypadku szczerze sobie ycz, aby mj polemista mia racj; ale zalecenia Komisji Rolnictwa nie zostay przez Izb Gmin zagodzone, tylko zwyczajnie zignorowane. Przez osiem lat warunki ycia wikszoci zwierzt w intensywnej hodowli zupenie si nie zmieniy. Wyjtkiem s cielta, w czym istotn rol odegra podjty przez konsumentw bojkot. Frances Moore Lappe, Diet for a Smali Planet, Friends of the Earth/Ballantine, New York 1971, s. 4-11. Ksika ta jest najlepszym krtkim wprowadzeniem do tego tematu; z niej rwnie pochodz przytoczone w tym rozdziale liczby, chyba e podaj inne rdo. (Zmienione wydanie ukazao si w 1982 roku.) Gwnym pierwotnym rdem danych s: The World Food Problem, raport Presidents Science Advisory Committee (1967); U.S. Department of Agriculture, Feed Situation, luty 1970; U.S. Department of Agriculture, Economic Research Service, National and State Livestock-Feed Relationships, Statistical Bulletin, nr 446, uty 1970. Wyszy wspczynnik wzity jest z Folke Dovring, Soybeans, Scientific American, luty 1974. Keith Akers podaje inne liczby w dziesitym rozdziale ksiki A Vegetarian Sourcebook, Putnam, New York 1983. Jego wykresy porwnuj warto odywcz owsa, brokuw, wieprzowiny, mleka, drobiu i woowiny w przeliczeniu na akr. Mimo i owies i brokuy nie s ywnoci wysokobiakow, to i tak aden z produktw pochodzenia zwierzcego nie zawiera nawet poowy tej iloci biaka, co ywno rolinna. Akers korzysta z nastpujcych rde: U.S. Department of Agriculture, Agricultural Statistics, 1979; U.S. Department of Agriculture, Nutrive Value

154

5 6 7 8

10

11 12 13 14

15

16 17 18

19 20

21 22

23 24 25

26 27 28

29

30 31 32 33

34

35 36

of American Foods, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1975; C.W. Cook, Use of Rangelands for Future Meat Production, Journal of Animal Science, t. 45, 1977, s. 1476. Keith Akers, A Vegetarian Sourcebook, s. 90-91, powoujc si na przytoczone powyej publikacje. Boyce Rensberger, Curb on U.S. Waste Urged to Help Worlds Hungry, The New York Times, 25 padziernika 1974. Science News, 5 marca 1988, s. 153, cytujc Worldwatch, stycze/luty 1988. Keith Akers, A Vegetarian Sourcebook, s. 100, gdzie powouje si na D. Pimental i M. Pimental, Food, Energy and Society, Wiley, New York 1979, s. 56, 59; U.S. Department of Agriculture, Nutritive Value of American Foods. G. Borgstrom, Harvesting the Earth, Abelard-Schuman, New York 1973, s. 64-65, cytowane przez Keith Akers, A Vegetarian Sourcebook. The Browning of America, Newsweek, 22 lutego 1981, s. 26; cytowany przez Johna Robbinsa, Diet for a New America, Stillpoint, Walpole, N.H., 1987, s. 367. The Browning of America, s. 26. Fred Pearce, A Green Unpleasant Land, New Scientist, 24 lipca 1986, s. 26. Sue Armstrong, Marooned in a Mountain of Manure, New Scientist, 26 listopada 1988. J. Mason i P. Singer, Animal Factories, Crown, New York 1979, s. 84, gdzie cytuje si R. C. Loehr, Pollution Implications of Animal Wastes - A Forward Oriented Review, Water Pollution Control Research Series, U.S. Environmental Protection Agency, Washington, D.C., 1968, s. 26-27; H. A. Jasiorowski, Intensive Systems of Animal Production, w: R. L. Reid (red.), Proceedings of the II World Conference of Animal Production, Sydney University Press, Sydney 1975, s. 384; J.W. Robbins, Environmental Impact Resulting from Unconfined Animal Production, Environmental Research Information Center, U.S. Environmental Protection Agency, Cincinnati 1978, s. 9. Handling Waste Disposal Problems, Hog Farm Managements, kwiecie 1978, s. 17, przytaczane za: J. Mason i P. Singer, Animal Factories, s. 88. Informacje z Rainforest Action Network, The New York Times, 22 stycznia 1986, s. 7. E. O. Williams, Biophilia, Harvard University Press, Cambridge 1984, s. 137. Keith Akers, A Vegetarian Sourcebook, s. 99-100, oparte na: H.W. Anderson i in., Forests and Water: Effects of Forest Management on Floods, Sedimentation and Water Supply, U.S. Department of Agriculture Forest Service General Technical Report PSW-18/1976; J. Kittridge, The Influence of the Forest on the Weather and other Environmental Factors, w: United Nations Food and Agriculture Organization, Forest Influences, Rome 1962. Fred Pearce, Planting Trees for a Cooler World, New Scientist, 15 padziernika 1988, s. 21. David Dickson, Poor Countries Need Help to Adapt to Rising Sea Level, New Scientist, 7 padziernika 1989, s. 4; Sue Wells i Alasdair Edwards, Gone with the Waves, New Scientist, 11 listopada 1989, s. 29-32. L. i M. Milne, The Senses of Men and Animals, Penguin Books, Middlesex and Baltimore 1965, rozdzia 5. Report of the Panel of Enquiry into Shooting and Angling, opublikowany przez ten panel w roku 1980 i dostpny za porednictwem Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals (U.K.), paragrafy 15-57. Geoff Maslen, Bluefin, the Making of the Mariners, The Age (Melbourne), 26 stycznia 1985. D. Pimental i M. Pimental, Food, Energy and Society, s. 9; przytaczam za: K. Akers, A Vegetarian Sourcebook, s. 117. Zob. J. R. Baker, The Humane Killing of Lobsters and Crabs, The Humane Education Centre, London, bez daty; J. R. Baker i M. B. Dolan, Experiments on the Humane Killing of Lobsters and Crabs, Scientific Papers of the Humane Education Centre, t. 2, 1977, s. 1-24. Zmian stanowiska co do miczakw zawdziczam rozmowom z R. I. Sikor. Zob. strony 304-305. Zdoamy wcale nie jest artem. Wedug bada porwnawczych, opublikowanych w The Lancet 30 grudnia 1972, redni czas przejcia zjedzonego poywienia przez ukad pokarmowy u prby losowej niewegetarianw stosujcych diet zachodni wynosi od 76 do 83 godzin; u wegetarianw - 42 godziny. Autorzy wskazuj na zwizek midzy czasem zalegania stolca w jelicie grubym a czstoci wystpowania nowotworu jelita grubego i podobnych chorb, wzrastajc szybko u narodw o coraz wikszym spoyciu misa; choroby te s prawie nieznane w wiejskich rejonach Afryki, ktrych mieszkacy, podobnie jak wegetarianie, stosuj diet ubog w miso i bogat w bonnik. David Davies, A Shangri-La in Ecuador, New Scientist, 1 lutego 1973. Na podstawie innych bada Ralph Nelson z Mayo Medical School wysun przypuszczenie, e wysokie spoycie biaka zmusza nasz silnik metaboliczny do pracy na wysokich obrotach (Medical World News, 8 listopada 1974, s. 106). To mogoby wyjania korelacj midzy dugowiecznoci a maym spoyciem misa lub brakiem jego spoycia. The Surgeon General's Report on Nutrition and Health, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C., 1988. Wedug danych agencyjnych przytaczanych w Vegetarian Times, listopad 1988. The New York Times, 25 padziernika 1974. N. Pritikin i P. McGrady, The Pritikin Program for Diet and Exercise, Bantam, New York 1980; J. J. McDougall, The McDougall Plan, New Century, Piscataway, N. J., 1983. Frances Moore Lappe, Diet for a Small Planet, s. 28-29; zob. rwnie: The New York Times, 25 padziernika 1974; Medical World News, 8 listopada 1974, s. 106. Przytaczane w: F. Wokes, Proteins, Plant Foods for Human Nutrition, t. 1, 1968, s. 38. W pierwszym wydaniu (1971) Diet for a Small Planet Frances Moore Lappe kada nacisk na komplementarno protein, aby pokaza, e dieta wegetariaska moe by wystarczajcym rdem biaka. W wydaniu poprawionym (Ballantine, New York 1982) to podkrelenie znikno, a autorka wykazuje, e zdrowa dieta wegetariaska dostarcza wystarczajco duo biaka nawet bez tej

155

37

komplementarnoci. Inne wyjanienie, dlaczego dieta wegetariaska jest wystarczajcym rdem biaka, zob. Keith Akers, A Vegetarian Sourcebook, rozdzia 2. F. R. Ellis i W. M. E. Montegriffo, The Health of Vegans, Plant Foods for Human Nutrition, t. 2,1971, s. 93-101. Niektrzy weganie twierdz, e uzupenianie ich diety witamin B12 nie jest konieczne, poniewa w ludzkich jelitach moe by ona zsyntetyzowana z innych witamin grupy B. Problem polega jednak na tym, czy synteza ta nastpuje w dostatecznie wczesnej fazie procesu trawiennego, by witamina B12 zostaa wchonita, a nie wydalona. Na razie problem, czy dieta rolinna bez uzupenie jest wystarczajca, pozostaje otwarty; wydaje si wic, e bezpieczniej uzupenia j witamin B12; zob. take F. Wokes, Proteins, s. 37.

ROZDZIA 5
1 2 3 4 5 6 7 8

9 10

11

12 13 14 15

16 17 18 19

20

21 22 23 24

25

26 27

28 29 30 31

Rdz 1, 24-28; tu i dalej Pismo w. cyt. wedug: Biblia Tysiclecia, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna-Warszawa 1988. Rdz 9, 1-3. Arystoteles, Polityka, tum. L. Piotrowicz, w: Dziea wszystkie, t. 6, PWN, Warszawa 2001, s. 30. Tame, s. 35. W. E. H. Lecky, History of European Morals from Augustus to Charlemagne, Longman, London 1869, 1, s. 280-282. Mk 5,1-13. 1 Kor 9, 9-10. Saint Augustine, The Catholic and Manichaean Ways of Life, tum. D. A. Gallagher i I. J. Gallagher, The Catholic University Press, Boston 1966, s. 102; cyt. za: J. Passmore, Man's Responsibility for Nature, Scribners, New York 1974, s. 11. History of European Morals, t. 1, s. 244; co do Plutarcha, zob. zwaszcza esej On the Eating of Flesh w Moral Essays. Na temat w. Bazylego zob. J. Passmore, The Treatment of Animals, The Journal of the History of Ideas, t. 36,1975, s. 198; na temat w. Jana Chryzostoma zob. A. Linzey, Animal Rights: A Christian Assessment of Mans Treatment of Animals, SCM Press, London 1976, s. 103; na temat w. Izaaka Syryjczyka zob. A. M. Allchin, The World is a Wedding: Explorations of Christian Spirituality, Darton, Longman and Todd, London 1978, s. 85. Przytaczam za: R. Attfield, Western Traditions and Environmental Ethics, w: R. Elliot i A. Gare (red.), Environmental Philosophy, University of Oueensland Press, St. Lucia 1983, s. 201-230. Dalsze omwienia zob. R. Attfield, The Ethics of Environmental Concern, Blackwell, (Mord 1982; K. Thomas, Man and the Natural World: Changing Attitudes in England 1500-1800, Allen Lane, London 1983, s. 152-153; R. Ryder, Animal Revolution: Changing Attitudes Towards Speciesism, Blackwell, Oxford 1989, s. 34-35. w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, 2-2, zag. 64, art. 1, tum. E W. Bednarski O.P, Katolicki Orodek Wydawniczy Veritas, t. 18, Londyn 1970, s. 106-107. Tame, zag. 159, art. 2, tum. ks. S. Bech, t. 22, Londyn 1963, s. 234. Tame, 1-2, zag. 72, art. 4, tum. E W. Bednarski O.P., t. 12, Londyn 1965, s. 31-33. Tame, 2-2, zag. 25, art. 3, tum. ks. A. Gaewski, t. 16, Londyn 1967, s. 58. Tame, 1-2, zag. 102, art. 6, tum. P. Bech O. P., t.13, Londyn 1985, s. 231-240; zob. take podobne stanowisko w: Summa filozoficzna (Contra Gentiles), ks. III, rozdz. 112, Wiadomoci Katolickie, Krakw 1933, s. 316. E. S. Turner, All Heaven in Rage, Michael Joseph, London 1964, s. 163. V. J. Bourke, Ethics, Macmillan, New York 1951, s. 352. Jan Pawe II, Sollicitudo Rei Socialis, sek. 34, PAX, Warszawa 1991, s. 44. St. Francis of Assisi, His Life and Writings as Recorded by His Contemporaries, tum. L. Sherley-Price, Mowbray, London 1959, zob. zwaszcza s. 145. Giovanni Pico della Mirandola, Godno czowieka, tum. Z. Kalita, w: A. Nowicki (wybr), Filozofia woskiego Odrodzenia, PWN, Warszawa 1967, s. 137. Marsilio Ficino, Theologica platonica, III, 2, XVI; zob. rwnie Giannozzo Manetti, The Dignity and Excellence of Man. E. McCurdy, The Mind of Leonardo da Vinci, Cape, London 1932, s. 78. M. de Montaigne, Apologia Rajmunda Sebond, w: Prby, tum. T. eleski (Boy), t. II, PIW, Warszawa 1985, s. 140. Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, tum. T. eleski (Boy), PIW, Warszawa 1980, s. 75; zob. take jego list do Henryego More'a z 5 lutego 1649. Przedstawiam klasyczn interpretacj pogldw Kartezjusza, to znaczy, jak jego stanowisko rozumieli mu wspczeni, a take wikszo pniejszych i dzisiejszych czytelnikw; niedawno jednak wyraono pogld, e jest ona bdna, gdy intencj Kartezjusza wcale nie byo zaprzeczanie, e zwierzta mog cierpie. Dalsze szczegy zob. J. Cottingham, Brute to the Brutes? Descartes Treatment of Animals, Philosophy 53, 1977, s. 551-559. John Passmore nazywa pytanie dlaczego zwierzta cierpi? odwiecznym problemem problemw, ktry doczeka si fantastycznie wymylnych rozwiza. Malebranche (wspczesny Kartezjuszowi) wyranie twierdzi, e racje czysto teologiczne nakazuj odrzuci twierdzenie, e zwierzta zdolne s cierpie, poniewa wszelkie cierpienie jest skutkiem grzechu Adama, a zwierzta nie s potomkami Adama (Mans Responsibility for Nature, s. 114n.). Kartezjusz, list do Henryego Morea, 5 lutego 1649. N. Fontaine, Memories pour servir a lhistoire de Port-Royal, Cologne 1738, 2, s. 52-53, cyt. za: L. Rosenfield, From Beast-Machine to Man-Machine: The Theme of Animal Soul in French Letters from Descartes to La Mettrie, Oxford University Press, New York 1940. Dictionnaire Philosophique, zob. haso Betes. D. Hume, Badania dotyczce zasad moralnoci, tum. A. Hochfeld, PWN, Warszawa 1975, s. 28. The Guardian, 21 maja 1713. Wolter, Elementy filozofii Newtona, tum. H. Konczewska, oprac. B. J. Gawecki, PWN, t. V, Warszawa 1956, zob. take: Essay on the Morals and Spirit of Nations.

156

32 33 34 35 36

37

38 39 40

41

42 43 44 45 46 47 48 49 50

J. J. Rousseau, Emil, czyli o wychowaniu, tum. W. Husarski, Ossolineum, t. I, Wrocaw 1955, s. 181-184. I. Kant, Lecture on Ethics, tum. L. Infield, Harper Torchbooks, New York 1963, s. 239-240. Hansard's Parliamentary History, 18 kwietnia 1800. E. S. Turner, All Heaven in a Rage, s. 127. Inne zawarte w tym fragmencie szczegy pochodz z rozdziaw 9 i 10 tej samej ksiki. Twierdzi si, e pierwsze przepisy prawne chronice zwierzta przed okruciestwem uchwalono w Massachusetts Bay Colony w roku 1641. Ogoszony wtedy paragraf 92 The Body of Liber- ties stwierdza: aden czowiek nie bdzie posuwa si do tyranii ani okruciestwa wobec wszelkiego nierozumnego stworzenia, ktre zazwyczaj trzyma si dla ludzkiego poytku, a nastpny nakazywa zapewnienie czasu wypoczynku zwierztom pocigowym. Jest to zdumiewajco postpowy dokument; wprawdzie mona si spiera, czy cile biorc by on prawem, ale Nathaniel Ward, ktry opracowa The Body of Liberties niewtpliwie zasuguje na to, by podobnie jak Richarda Martina - uwaa go za pioniera ustawodawstwa. Dokadniejsze informacje: E. Leavitt, Animals and Their Legal Rights, Animal Welfare Institute, Washington, D.C., 1970. Cyt. za: E. S. Turner, All Heaven in a Rage, s. 162. Analiza wnioskw wypywajcych z tej uwagi, bdca wartociowym uzupenieniem moich rozwaa na ten temat, zob. J. Rachels, Created From Animals: The Moral Implications of Darwinism, Oxford University Press, Oxford 1990. K. Darwin, O pochodzeniu czowieka, tum. M. Ilecki, Biblioteka Dzie Naukowych, Warszawa 1928. K. Darwin, O pochodzeniu czowieka, s. 161-162. Zob. L. Gompertz, Moral Inquiries on the Situation of Man and of Brutes, London 1824; H. S. Salt, Animals Rights, London 1892 (nowe wyd.: Society for Animals Rights, Clarks Summit Pennsylvania 1980) i inne prace. Niektre z cytatw na nastpnych stronach pochodz z Animals Rights. W. Paley, Principles of Moral and Political Philosophy, 1795, ksiga 2, rozdzia 11; ten sam pogld, zob. F. Wayland, Elements of Moral Science, 1835; przedruk: J. L. Blau (red.), Harvard University Press, Cambridge 1963, s. 364; w dziewitnastowiecznej Ameryce byo to zapewne dzieo z filozofii moralnoci, na ktre powoywano si najczciej. Cyt. za: S. Godlovitch, Utilities, w: S. i R. Godlovitch oraz J. Harris (red.), Animals, Men and Morals. Cyt. za: H. S. Salt, Animals Rights, s. 15. B. Franklin, ywot wasny, tum. J. Stawiski, PIW, Warszawa 1960, s. 45-46. Cyt. za: H. S. Salt, Animals Rights, s. 15. J. Michelet, La Bibie de lhumanite, cyt. za: H. Williams, The Ethics of Diet, s. 214. A. Schopenhauer, O podstawie moralnoci, tum. Z. Bassakwna, Wydawnictwo bis, Warszawa 1994, s. 145. Zob. E. S. Turner, All Heaven in a Rage, s. 143. Tame, s. 205. T. H. Huxley, Stanowisko czowieka w przyrodzie, z niem. przekadu J. W. Carusa spolszczy J. aryn, Redakcja Przegldu Tygodniowego, Warszawa 1874.

ROZDZIA 6
1 2 3

5 6

7 8 9 10 11 12

13 14 15

Dean Walley i Frieda Staake, Farm Animals, Hallmark Childrens Edition, Kansas City, bez daty. M. E.Gagg i C. F. Tunnicliffe, The Farm, Ladybird Books, Loughborough, England, 1958. Przykad: Lawrence Kohlherg, psycholog z Harvardu, znany z prac na temat rozwoju moralnego czowieka, opowiada, jak jego czteroletni syn powzi pierwsze postanowienie moralne, odmawiajc jedzenia misa, gdy, jak powiedzia, zabijanie zwierzt jest ze. Sze miesicy zajo Kohlhergowi wyperswadowanie synowi tej decyzji, ktra - jak stwierdzi - wynikaa z niezdolnoci rozrnienia zabjstwa usprawiedliwionego i nieusprawiedliwionego i ktra wiadczya, e syn znajduje si dopiero na najniszym stopniu rozwoju moralnego (L. Kohlherg, From Is to Ought, w: T. Mischel (red.), Cognitive Development and Epistemology, Academic Press, New York 1971, s. 191-192). Mora: jeli odrzucasz powszechnie panujce przesdy, to znaczy, e nie jeste moralnie dojrzay. W. L. Gay, Methods of Animal Experimentation, Academic Press, New York 1965, s. 191; przytaczane za: Richard Ryder, Victims of Science, Davis-Poynter, London 1974. Bernhard Grzimek, Geualte Tiere: Ungluck fur die Landwirtschaft, w: Das Tier (Berno, Szwajcaria), dodatek specjalny. Przykadem s ustawy: brytyjska Cruelty to Animals Act z roku 1876 oraz amerykaska Animal Welfare Act z lat 1966-1970. Obie ustawy przyjto w odpowiedzi na zaniepokojenie losem zwierzt dowiadczalnych i obie tym zwierztom przyniosy niewiele korzyci. Lista niektrych bardziej radykalnych organizacji zostaa zamieszczona w Aneksie 3. E. S. Turner, All Heaven in a Rage, s. 129. Tame, s. 83. Gerald Carson, Cornflake Crusade, Rinehart, New York 1957, s. 19, 53-62. E. S. Turner, Ali Heaven in a Rage, s. 234-235; Gerald Carson, Men, Beasts and Gods, Scribners, New York 1972, s. 103. Zob. Farley Mowat, Never Cry Wolf, Atlantic Monthly Press, Boston 1963; Konrad Lorenz, King Solomons Ring, s. 186-189. Pierwsz z ksiek cytuj za: Mary Midgley, The Concept of Beasdiness: Philosophy, Ethics and Animal Behavior, Philosophy, t. 48, 1973, s. 114. Poza wymienionymi zob. prace Niko Tinbergena, Jane van Lawick-Goodall, Georgea Schallera i Irenausa Eibl-Eibesfeldta. Zob. s. 280-281. Zob. s. 281.

157

16 17

18

19

20

21

22

23 24 25 26 27

28 29

30

31 32 33 34 35 36

37 38

39

40

41 42 43 44

Zob. Judy Mann, Whales, Hype, Hypocrisy, The Washington Post, 28 padziernika 1988. Czsto sysz pytanie: a co z naszymi psami i kotami? Niektrzy wegetarianie ze zrozumiaych wzgldw niechtnie kupuj miso dla swoich ulubiecw, gdy oznacza to popieranie eksploatacji zwierzt. W istocie nietrudno wychowa psa na wegetarianina irlandzcy wieniacy, ktrych nie byo sta na miso, od wiekw karmili je mlekiem i kartoflami. Wikszym problemem s koty, poniewa ich organizm potrzebuje tauryny, aminokwasu, ktry trudno uzyska z rolin. Obecnie jednak od amerykaskiej organizacji Harbingers of a New Age mona otrzyma wegetariaski substytut tauryny. Uwaa si, e pozwala on kotu zachowa zdrowie na diecie wegetariaskiej, ale stan jego zdrowia naley kontrolowa. Adresy zob. Aneks 3. On the Legality of Enslaving the Africans, autorstwa studenta Harvardu, cyt. za: Louis Ruchames, Racial Thought in America, University of Massachusetts Press, Amherst 1969, s. 154-156. Zob. Leslie Stephen, Social Rights and Duties, London 1896, cyt. za: Henry Salt, The Logic of the Larder, w: Humanities of Diet, The Vegetarian Society, Manchester 1914, s. 34-38, przedruk w: T. Regan i P. Singer (red.), Animal Rights and Human Obligations. S. F. Sapontzis twierdzi, e moliwe szczliwe ycie normalnego dziecka i moliwe nieszczliwe ycie zdeformowanego s tylko wtedy racjami, by je mie, albo by go nie mie, gdy dziecko ju istnieje, a zatem nie ma midzy nimi asymetrii (S. F. Sapontzis, Morals, Reason and Animals, Tempie University Press, Philadelphia 1987, s. 193-194). Oznaczaoby to jednak, e decyzja o poczciu dziecka kalekiego nie jest niesuszna, niesuszne jest utrzymywanie go przy yciu, gdy ju si urodzi. Jaka jednak byaby ocena decyzji o poczciu takiego dziecka, gdyby podejmujc j, wiedziao si, e nie bdzie mona dokona aborcji przed jego urodzeniem lub eutanazji po jego urodzeniu? Dziecko bdzie nieszczliwe, czyli - jak si wydaje - wyrzdzaoby si zo. Sapontzis twierdzi jednak, e nie istnieje taki czas, w ktrym mona by to zo wyrzdzi. Nie sdz, by ta sugestia rozwizywaa problem. Zob. P. Singer, Etyka praktyczna, prze. A. Sagan, KiW, Warszawa 2004, rozdzia 4 i 6. Dalsza dyskusja zob. Michael Lockwood, Singer on Killing and The Preference for Life, Inquiry, t. 22, nr 1-2, s. 157-170; Edward Johnson, Life, Death and Animals, oraz Dale Jamieson, Killing Persons and Other Beings, oba artykuy w: Harlan Miller i William Williams (red.), Ethics and Animals, Humana Press, Clifton, N.J., 1983. Tekst Johnsona zosta przedrukowany w: T. Regan i P. Singer (red.), Animal Rights and Human Obligations, wyd. 2, Prentice Hall, Englewood Cliffs, N. J., 1989. Zob. take: S. F. Sapontzis, Morals, Reason and Animals, rozdzia 10. Dla zrozumienia argumentw kryjcych si za ca dyskusj nieoceniona jest (nieatwa!) ksika Dereka Parfita, Reasons and Persons, Clarendon Press, Oxford 1984, cz. IV. Najwikszym obroc idei praw zwierzt jest Tom Regan (The Case for Animal Rights, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1983). Powody, dla ktrych mam na ten temat inne zdanie, wskazywaem w Utilitarianism and Vegeterianism, Philosophy and Public Affairs, t. 9, 1980, s. 325-337; Ten Years of Animal Liberation, The New York Review of Books, 24 kwietnia 1985; Animal Liberation or Animal Rights, The Monist, t. 70, 1987, s. 3-14. Szczegow argumentacj, e istota nie majca zdolnoci wiadomoci wasnego istnienia w czasie nie moe mie prawa do ycia, mona znale w: Michael Tooley, Abortion and Infanticide, Clarendon Press, Oxford 1983. Obron takiego stanowiska mona znale w artykule R. M. Harea, Why I Am Only a Demi-Vegetarian. Brigid Brophy, In Pursuit of a Fantasy, w: Stanley and Roslind Godlovitch oraz John Harris (red.), Animals, Men and Morals, s. 132. Zob. Cleveland Amory, Man Kind?, Harper and Row, New York 1974, s. 237. Lewis Gompertz, Moral Inquiries on the Situation of Man and of Brutes, London 1824. Przejmujcy opis okruciestw w australijskiej hodowli owiec zob. Christine Townend, Pulling the Wool, Hale and Iremonger, Sydney 1985. Zob. Aneks 2. Przykady tego, jak brutalne i bolesne moe by tpienie szkodnikw, zob. Jo Olsen, Slaughter the Animals, Poison the Earth, Simon and Schuster, New York 1971, s. 153-164. Kilku badaczy z rnych orodkw rozpoczo prace nad moliwoci prowadzenia antykoncepcji u dzikich zwierzt; przegld w: J. F. Kirkpatrick i J. W. Turner, Chemical Fertility Control and Wildlife Management, Bioscience, t. 35, 1985, s. 485-491. Ale przeznaczone na to rodki s minimalne w porwnaniu z wydawanymi na trucizny, odstrza i wnyki. Natural History, t. 83, nr 3, marzec 1974, s. 18. W: A. I. Melden (red.), Human Rights, Wadsworth, Belmont, Calif., 1970, s. 106. Frankena, w: Social Justice, s. 23. H. A. Bedau, Egalitarianism and the Idea of Equality, w: J. R. Pennock i J. W. Chapman (red.), Nomos IX: Equality, New York 1967. G. Vlastos, Justice and Equality, w: Social Justice, s. 48. J. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, s. 690. Inny przykad zob. Bernard Williams, The Idea of Equality, w: P. Laslett i W. Runciman (red.), Philosophy, Politics and Society, seria druga, Blackwell, Oxford 1962, s. 118. Zob. na przykad Stanley Benn, Egalitarianism and Equal Consideration of lnterests, Nomos IX: Equality, s. 62. Zob. Charles Magel, Keyguide to Information Sources in Animal Rights, McFarland, Jefferson, N.C., 1989. Prace kilku wymienionych tam filozofw podaj w Aneksie 1. R. G. Frey, Vivisection, Morals and Medicine, Journal of Medical Ethics, t. 9,1983, s. 95-104. Frey krytykuje moje pogldy przede wszystkim w Rights, Killing and Suffering, ale zob. rwnie Interests and Rights: The Case Against Animals, Clarendon Press, Oxford 1980. Moja (zbyt skrtowa) odpowied na te prace: Ten Years of Animal Liberation. Zob. M. A. Fox, The Case for Animal Experimentation, University of California Press, Berkeley 1986, oraz list Foxa do The Scientist z 15 grudnia 1986 roku; zob. te M. A. Fox, Animal Experimentation: A Philosophers Changing Views, Between the Species, t. 3, 1987, s. 55-60, oraz wywiad z Foxem w Animals Agenda, marzec 1988. Katherine Bishop, From Shop to Lab to Farm, Animal Rights Battle is Felt, The New York Times, 14 stycznia 1989. The Battle Over Animal Rights, Newsweek, 26 grudnia 1988. Zob. Henry Spira, Fighting to Win, s. 194-208. Zob. Alex Pacheco i Anna Francione, The Silver Spring Monkeys, w: Peter Singer (red.), In Defense of Animals, s. 135-147.

158

45 46 47

48

Zob. rozdz. 2, przypis 118. Newsweek, 26 grudnia 1988, s. 50-51. Barnaby J. Feder, Research Looks Away From Laboratory Animals, The New York Times, 29 stycznia 1989, s. 24; wczeniejszy obraz pracy Koalicji na rzecz Zniesienia Testu LD50 i Testu Draizea zob. Henry Spira, Fighting to Win. Government of Victoria, Prevention of Cruelty to Animal Regulations, 1986, nr 24. Przepisy te dotycz testowania wszelkich artykuw chemicznych, kosmetycznych, toaletowych, gospodarstwa domowego oraz rodkw przemysowych. Zabraniaj wykorzystywania do tego celu worka spojwkowego krlikw, zakazuj te testw, w ktrych zwierzta poddaje si ekspozycji na rosnce dawki, a liczba przypadkw miertelnych potrzebna jest ze wzgldw statystycznych. Na temat Nowej Poudniowej Walii zob. Animal Liberation: The Magazine (Melbourne), t. 27, s. 23 (stycze- marzec) 1989.

159