T.C.

TRAKYA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

GNE ENERJS DEPOLAMA OLANAKLARI VE BR YNTEMN DEERLENDRLMES Mehmet Hakan UZUN YKSEK LSANS TEZ Makina Mhendislii A.B.D. Danman: Prof. Dr.-ng. Ahmet CAN 2010-EDRNE

ZET
nsanlarn yaam standartlarnn artmas ve lkelerin endstrilemesinin zellikle 1970 li yllardan itibaren artmas ile birlikte enerji kaynaklarna talep artmtr. Bu enerji ihtiyac, yeni enerji kaynaklarnn belirlenip gelitirilmesini, enerjide kt kaynaklarn daha etkin ve tasarruflu ekilde kullanlmasn gerekli klmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna ilgi bu nedenle artmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan srekli enerji elde edilememesi, belirli zamanlarda kesintiye uramas sebebiyle enerji depolanmas ihtiyac domutur. rnein yenilenebilir enerji kaynaklarnn banda gelen gne enerjisi yazn bol miktarda bulunmakta olup kn ise yeterince ok deildir. Bu sorunu amak iin gne enerjisinden elde edilen s enerjisinin depolanmas sayesinde kn da enerji kullanm mmkn olmaktadr. Bu almada s enerjisi depolamann nemi ve depolama eitleri, s enerjisinin depolanmas durumunda s enerjisi kayplar, toprak iinde depolamann toprak stnde depolamaya gre salad enerji tasarrufu, depolamada yaltmn nemi irdelenmitir. Deneysel almalar ve uygulamalara da yer verilerek konu derinlemesine incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Is depolama, Yeraltnda Is Depolama, Is Kayb, Yaltm, Gne Enerjisi

II

ABSTRACT
By the increase of the life standards of human beings and the increasing industrialization of the countries after 1970's, demand for energy resources increased, the need for energy made it necessary to determine and develop new energy resources and the use of scarce resources more effective and efficient way. The interest in the use of renewable energy resources has increased for this reason. Due to continuous energy can't be produced from renewable energy sources, and the interruption of the energy at certain times, need for energy storage has occurred. For example, solar energy, the leader of the renewable energy resources, is not as satisfied in the winter as is in the summer. Storage of the thermal energy obtained from the solar energy, make the usage possible in the winter. On this study; the importance of storage of the thermal energy, storage types, thermal energy losses in the case of the thermal energy storage, the energy saving provided by the storage under the ground according to the storage over the ground, importance of the storage isolation considered. The issue is analyzed in depth by the experimental studies and practices of the data .

Key words: Perceptible heat storage underground, heat loss, insulation, solar energy.

III

NSZ

Dnya nfusu ve yaam kalitesinin artmasndan dolay lkelerin endstrilemesi ile birlikte enerji tketimi son eyrekte byk oranda artmtr. Ortaya kan enerji ihtiyac, yeni enerji kaynaklarnn belirlenip gelitirilmesini ve enerjide kt kaynaklarn daha etkin ve tasarruflu ekilde kullanlmasn gerekli klmtr. Enerji kaynaklarnn kullanmnn artmas ile zellikle fosil yakt (kmr, petrol, doalgaz vb.) tketimi artm, karbondioksit ve egzost gazlar salnm da nemli lde artmtr. Ayrca snrl kapasitedeki fosil yaktlarn tkenme tehlikesi de ortaya kmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ile sz geen skntlar nemli lde azaltlmas mmkn olacaktr. Gne enerjisi yenilenebilir enerji kaynaklarnn en nemlisidir. Fakat gne enerjisinden s enerjisi elde edilmesinde en nemli sorun enerji kaynann sreksiz olmasdr. Sreksizlik sorununun zm de gne enerjisinin s enerjisi olarak depolanmas sayesinde zlebilir.

IV

NDEKLER

ZET I ABSTRACT .II NSZ III NDEKLER ...IV SEMBOLLER ve KISALTMALAR VII EKLLER LSTES ..X TABLOLAR LSTES ..XII 1. GR ..1 1.1. GNE ENERJS .2 1.2. GNE IINIM DDET VERLER ..3 1.3. TRKYEDE GNE ENERJSNDEN YARARLANMA ORANI VE SRELER 5 2. GNE ENERJSNN ISIL SSTEMLERDE KULLANILMASI .8 2.1. GNE ENERJSNN ISIL UYGULAMALARDA KULLANIM OLANAKLARI 8 2.2. GNE ENERJS KULLANILARAK AKTF ISITMA YAPILMASI ..8 2.3. GNE ENERJS KULLANILARAJ PASF ISITMA YAPILMASI ..10 2.4. GNE ENERJS KULLANARAK SOUTMA YAPLMASI 11 2.4.1. Absorbsiyonlu Soutma Sistemi .....11 2.5. GNE ENERJSNN KULLANILDII ISIL UYGULAMALAR .15 2.5.1. Gne Enerjisi ile Kurutma .15

2.5.2. Gne Enerjisi ile Damtma .16 2.5.3. Gne Enerjisi ile Havuz Suyu Istma .16 2.5.4. Toprak Solarizasyonu ..17 2.5.5. Gne Frnlar ve Ocaklar .18 2.5.6. Gne Havuzlar ..18 2.5.7. Gne Enerjisinden Yararlanarak Elektrik retilmesi 19 2.5.7.1 Gne Enerjisi Santralleri ...19 2.5.7.2 Gne Pilleri (Fotovoltaik Piller) ...21 2.6. ENERJ DEPOMA TANIMI ve ETLER .23 2.6.1. Is Enerjisi Depolama eitleri .24 2.7. ISIL YNTEMLERLE ISI ENERJS DEPOLAMA 25 2.7.1. Duyulur Is Depolama .25 2.7.2. Gizli Is Depolama ..25 2.8. KMYASAL YNTEMLE ISI ENERJS DEPOLAMA ..29 2.9. GNE ENERJSNN ISI ENERJS OLARAK DEPOLANMASI 30 2.9.1. Gne Enerjisinin Is Enerjisi Olarak Depolanmasnn nemi ...30 2.9.2. Is Enerjisi Depolama Tekniklerinin Trkiye Dndaki Uygulamalar ..32 2.10. GNE HAVUZUNDA GNE ENERJSNN DEPOLANMASI ..36 3. ISI ENERJS DEPOLAMA SSTEM TASARIMI ...38 3.1. DUYULUR ISI DEPOMANIN UYGULANABLRL ..39 3.2. ISI DEPOLAMADA ISI TUTUCU MATERYALLER ..40 3.3. ISI ENERJS DEPOLAMA TANKI TASARIMI ..45 3.3.1. Basn Altndaki Is Depolama Tanknn Et Kalnl ....48 3.3.2. Is Depolama Tanknn Korozyondan Korunmas ..48

VI

3.3.3. Basnl Kap Tasarm 3.4. ISI DEPOLAMA SSTEMNDE BULUNMASI GEREKEN NEML ZELLKLER ..50 3.5. GNE ENERJS TAKVYEL YER ALTINDA MEVSMLK ISI ENERJS DEPOLANMASI 50 3.6. YURT DIINDA YERALTINDA ISI ENERJS DEPOLANMASI LE LGL YAPILAN ALIMALAR ..56 3.7. TRKYEDE YERALTINDA ISI ENERJS DEPOLANMASI LE LGL YAPILAN ALIMALAR ..58 4. YERALTINDA ISI ENERJS DEPOLAMA SSTEMLERNN ANALZ ..59 4.1. OPTMUM YALITIM KALINLII 59 4.2. ISI KAYIPLARININ BR YNTEM ZERNDE ANALZ 64 4.3. GNE ENERJS DESTEKL ISI DEPOLAMA SSTEMNN EKONOMK ANALZ ...71 4.4. YER ALTINDA METAL SAC DEPODA ISI DEPOLAMANIN BTNLEK BR SSTEMDE NCELENMES .73 5. SONU ve DEERLENDRME ...78 KAYNAKLAR ...80 TEEKKR ...84 ZGEM ...85

VII

SEMBOLLER ve KISALTMALAR

cp k m Q T V a

: zgl s [J/(kgK)] : Is iletim katsays [W/m0K] : Ktle [kg] : Is enerjisi miktar [J] : Scaklk [0K] : Hacim [m3] : Is yaylm katsays [m2/s] : Younluk [kg/m3]

P R

: Tasarm basnc (Pa) : Yarap (mm.) : D gvde malzemesinin t scaklnda msaade edilen gerilme deeri kg/ cm2) tablodan : Boylamasna kaynak diki verimi(tablodan 0,75 olarak alnr) : Dzeltme katsays ,(korezyonu karlamak iin en az 0,75 mm. alnr.) : Is letim Katsays [W/m0K] : Scaklk Fark [0K] : Alan [m2] :Kalnlk (m.) : Yarap (m.) : Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl

F
Z e

T
A L r DM

VIII

EE TEP YKIP COP EER FDM DIED AR-GE YIED ABD Htank T T2 k Nu Pr Gr em K E

: Elektrik leri Etd daresi Genel Mdrl : Ton Edeer Petrol : Yer Kaynakl Is Pompas : Etkinlik Katsays : Enerji Tasarruf Oran : Faz Deitiren Maddeler : Duyulur Is Enerjisi Depolama :Aratrma - Gelitirme : Yeraltnda Is Enerjisi Depolama : Amerika Birleik Devletleri : Is Depolama Tank Ykseklii (m.) : Ortam Scakl (0C) : Yzey Scakl (0C) : Is letim Katsays (W/m0K) : Kinematik Vizkozite (m2s-1) : Hacim Genleme Katsays : Havann Younluu (kg/m3) : Nusselt Says : Prandtl Says : Grashof Says : Vizkoz Dissipasyon Terimi : Gerilme Deeri (N/mm2) : Emniyet Katsays : Verim Katsays

IX

t T C1, C2 R STK

: Et Kalnl (mm.) : stanbul Teknik niversitesi : ntegral Sabitleri : Isl Diren Katsays (m0K-h/W) : Soutma Tesir Katsays

EKLLER LSTES

ekil 1.1 ekil 1.2 ekil 1.3 ekil 1.4 ekil 1.5 ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 2.9 ekil 2.10 ekil 2.11 ekil 2.12 ekil 2.13 ekil 3.1 ekil 3.2

Yenilenebilir ve Tkenebilir Enerji Sistemlerinde Enerji Ak emas .1 Karbon evrimi ve Salnm ....3 Piranometre alma Prensibi emas ....4 Trkiye Gnelenme Haritas ...5 Trkiyede Blgelere Gre Yllk Gnelenme Sresi 6 Sv Akkanl Istma Sistemi Detayl emas .9 Absorbsiyonlu Soutma Sisteminin ematik Gsterimi 12 Gne Enerjisi Destekli LiBr-Su Absorbsiyonlu Soutma Sistemi ...13 Fransada Kurulu Bulunan Gne Enerjisi Destekli Soutma Tesisi 15 Gne Enerjisi ile Havuz Istma 16 Solar Havuz rtleri ..17 Gne Oca ...18 Tuz Eriyikli Kuleli Gne Enerjisi Santrali Prensip emas ..20 Gne Pili alma Prensibi emas ..22 Is Depolanmasnda Uygulanan Yntemler ...24 Akiferde Is Enerjisi Depolamann ematik Gsterimi .33 Kanada Ontario niversitesinde Kurulan Sistemin ematik Gsterimi 34 Gne Havuzu Yaps ve Is Aknn ematik Gsterimi .37 Harry-Thomasson Yntemi ile Enerji Depolama ..42 Gne Enerjisini Tuz Kullanarak Yeraltnda Depolama 43

XI

ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11

Shotherm QTM-D2 Cihaz .44 Akkann Giri ve k Pozisyonuna Bal Tabakalama Tank Tasarm .46 Yeraltnda Is Enerjisi Depolanmas rnei ..51 Yeraltnda Is Enerjisi Depolama eitleri 52 Lyckebo Projesi ..57 Yaltm Kalnlnn ematik Gsterimi 60 Yaltm Kalnl Is Kayb Deiimi .64 Yerin 2 m. Altnda 1,3 m. apnda 1,5 m. Yksekliinde zoleli Silindirik Su Deposu ..65 Yerstnde Is Enerjisi Depolama .68 Yerin 2m. Altnda 40 cm. zoleli Silindirik Su Deposu 69 Is Toplama niteleri .73 Is Enerjisi Depolamak in Silindirik Depo .74 Silindirik Su Tank ve Is Deitiriciler .74 Gne Enerjisi Takviyeli Yeraltnda Is Enerjisi Depolama Sistemi .75 Farkl Jeolojik Yaplarda Depo Scaklk Deiimi 76 Farkl apta Depo Scaklk Deiimi ...77

XII

TABLOLAR LSTES

Tablo 1.1 Tablo 2.1 Tablo 2.2 Tablo 2.3 Tablo 3.1 Tablo 3.2 Tablo 3.3 Tablo 4.1 Tablo 4.2 Tablo 4.3 Tablo 4.4 Tablo 4.5 Tablo 4.6 Tablo 4.7

Trkiyenin Son 10 Yllk Gne Enerjisi Kullanma Deerleri ..7 Farkl Cinsteki Fotovoltaik Pillerin Verimlilikleri 23 Bilinen Baz Maddelerin 20 0Cdeki Isl Kapasiteleri ...26 Literatrde Karlalan Baz Faz Deiim Malzemeleri ...27 Bazalt Tann 300 0K Scaklktaki Isl zellikleri ....25 Is Depolama Tank Tasarm Etkenlerine Gre deal Seim .47 Baz Depolama Malzemelerinin 300 0K Scaklktaki zellikleri 49 Havann Fiziksel zellikler 63 Edirne li Ortalama Toprak Scakl Deerleri 66 Edirne li Merkezde Ortalama D Scaklk Deerleri ..66 Bir Konut in Gne Enerjisiyle Istma Sistemine Ait Sonular ..71 Senelik Is Gereksinimini Karlamak in Kullanlmas Gereken Yakt Miktarlar ve Bedelleri .72 Is Depolamal Sistem in lk Yatrm Yaklak Maliyeti 72 Is Depolamal Sistemde Farkl Yakt Trlerine Gre Yakt Tasarrufu Ve Amortisman Sresi ...73

1.

GR:

Dnya nfusu ve yaam standartlarnn artmasndan dolay lkelerin endstrilemesi ile birlikte enerji tketimi son eyrekte byk oranda artmtr. Bu enerji ihtiyac, yeni enerji kaynaklarnn belirlenip gelitirilmesini ve enerjide kt kaynaklarn daha etkin ve tasarruflu ekilde kullanlmasn gerekli klmtr. Enerji kaynaklarnn kullanmnn artmas ile birlikte atmosfere atlan CO2 emisyonlar ve egzost gazlar nemli lde artmtr. Atmosferdeki bu deiiklikte yaamamz srdrdmz snrl alana sahip gezegenimiz asndan dengelerin bozulmasna, iklimsel ve evresel sorunlara neden olmaktadr. Bir ok lkede atmosfere braklan CO2 emisyonlarnn azaltlmas, kt enerji kaynaklarnn etkin kullanlmas iin youn almalar srdrlmektedir. evre zerindeki olumsuz etkisi bilinen fosil yaktlarn tketiminin, evre konusundaki uluslararas taahhtler nedeni ile de Trkiyede azaltlmas beklenmektedir. zellikle Trkiye gibi enerji gereksinimi gittike artan, ancak yerli kaynaklar bu ihtiyacn karlayamayacak olan lkelerde enerjinin ithal edilmesi gerekmektedir. Bu durum lkemizin her geen gn biraz daha da baml hale gelmektedir. Bu da bamllk yakn gelecekte Trkiyenin siyasi ve ekonomik bakmdan g kaybetmesine sebep olacaktr. Bu hususta yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmas ok nem arz etmektedir. Ayrca kendi z kaynaklarmzdan olan yenilenebilir enerji kaynaklarnn yannda, toprak, yzey, yer alt ile havada doal olarak bulunan s enerjisi, ayrca sanayideki atk s deerlendirilmelidir. Bu amala enerji tasarrufunun arttrlmas, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanlmasnn yaygnlatrlmas ynnde ulusal abalarn arttrlmas gndeme gelmi, baz lkelerde yenilenebilir enerji kaynaklarnn uygulanmas hususunda tevikler uygulanmtr.

ekil 1.1: Yenilenebilir ve Tkenebilir Enerji Sistemlerindeki Enerji Ak emas

ekil 1.1'de yenilenebilir ve tkenebilir enerji sistemlerindeki enerji ak emas verilmitir. Burada ABC hatt doal enerji akn DEF hatt ise faydalanlan enerji akn gstermektedir [Twidell, 1990]. 1.1. Gne Enerjisi Gne, hidrojen ve az miktarda helyum gazndan oluan orta byklkte bir yldzdr. Gne, yakt hidrojen ve rn helyum olan ok byk bir frn olarak dnlebilir. Gne frnnn iinde scaklk 20.000.000 0C, yzeyinde ise 6000 0Cdir. Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yksek basn ve scaklkta hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklinde meydana gelen nkleer fzyon ilemi sonucu ortaya kan ma enerjisidir. Gnein bir saniyede rettii enerji miktar, insanln imdiye kadar kulland enerji miktarndan fazladr. Gneten n olarak kan ve uzaya yaylan enerji eitli dalga boylar halinde dnyaya ular. Dnya, gneten gelen enerjinin sadece milyarda birini alr. Dnyann en grkemli ve temiz enerji kaynann gne enerjisi olduu kukusuzdur. Allmam veya alternatif enerji kaynaklar denilen yeni ve yenilenebilir yada tkenmez enerji kaynaklarnn bata geleni, Gne enerjisidir. Ayn grupta yer alan rzgar enerjisi, deniz dalga enerjisi, okyanus scaklk-fark enerjisi, bioktle enerjisi, gne enerjisinin trevleridir. Allm tkenmez kaynak olan akarsu-gc, gne enerjisiyle gerekleen su evriminden kaynaklanr. Jeolojik alar ncesi oluan fosil yaktlar bile, temelde bioktlenin dnmyle ortaya km olduklarndan, jeolojik olarak depolanm gne enerjisi varsaylrlar. Ksacas, pek ok doal enerji kaynann kkeni gne enerjisidir. Dnya iin sonsuz bir enerji kayna kabul edilen gneten, bir ylda dnyaya aktarlan enerji, dnyadaki mevcut kmr rezervlerinin enerjisinin 150 katndan fazladr. Bu temiz ve tkenmez enerji kaynandan olabildiince yararlanma fikri, son yllarda lkemizin de bulunduu 36 ve 42 kuzey ve gney enlemleri arasnda yer alan ve Gne Kua denilen lkeler bata olmak zere, btn dnyada ilgi ekmitir. nmzdeki 50 yllk srete, dnyadaki karbondioksit salmnn bugne gre 1.4 kat daha artmas olasl vardr. 1992de yaplan RIO Konferansnda, dnyada karbondioksit salmnn 1990 dzeyinin korunmas zerindeki grler benimsenmitir. Bu demektir ki, fosil yaktlar yerine temiz ve tkenmez enerji kaynaklarnn kullanlmalarna daha ok yer verilmesi gerekecektir. Atmosferdeki karbondioksitin neden olduu sera etkisi, son yzyl iinde dnya ortalama scakln 0.7 K ykseltmitir. Bu scakln 1 K ykselmesi dnya iklim kuaklarnda grnr kaymalara, 3 K dzeyine varacak artlar kutuplardaki buzullarn erimesine, denizlerin ykselmesine, gllerde kurumalara ve tarmsal kurakla neden olabilecektir. Enerji vazgeilemez girdi olduuna gre, insanlk bu gidie allm kaynaklar yerine gne gibi doal alternatif enerjileri kullanarak dur diyecektir.

ekil 1.2: Karbon evrimi ve Salm Gne enerjisinin bilinli kullanm, yerel, tkenmez ve evre dostu kaynak olmas asndan nem kazanmaktadr. Gne enerjisinin stnlkleri arasnda s eklinde ve k eklinde zyapda olmas, tama, iletim ve datm sorununun olmay yer almaktadr. Zaman zaman gne enerjisi bedava kaynak olarak tantlmasna karn, bedava deildir. nk denetimli kullanm amacyla toplanmas iin deiik sistemler gerekmekte, bu sistemlerin bir maloluu bulunmaktadr. Ancak, fosil yaktlarn oluturduklar evresel zararlarn maloluunun yannda, gne enerjisinin toplanmas ve kullanlmas daha ekici olabilmektedir. 1.2. Gne Inm iddeti Verileri Dnya atmosferinin dnda gne enerjisi nm iddeti aa yukar sabit ve 1370 W/m deerindedir, ancak yeryznde yatay dzlem iin toplam gne nm iddeti 0-1100 W/m deerleri arasnda deiim gsterir. Yeryzndeki herhangi bir yzeye gelen toplam gne nm, direkt, difz ve yansyan nmlardan oluur. Gne nm iddeti verileri, bina enerji analizi ve genel enerji gereksinimi deerleri, gne enerjisi sistemlerinin tasarmnda ve performans deerlendirmesinde gerekli temel parametrelerdir. Anlk gne nm en yksek oranda, ekvator izgisine yakn ya oran dk ve yln ok uzun bir dneminde havann ak olduu blgelere (Kuzey Afrika - Byk Sahra l, Suudi Arabistan, Libya l) gelmektedir ve maksimum 1100 W/m2 dir. Gne nmnn en yksek oranda geldii bu blgeler maalesef ekonomik adan geri kalm, yaam kalitesinin kstl olduu; bu nedenle de enerji kullanmnn veya enerji talebinin ok dk olduu blgelerdir. Gne nm iddetinin llmesi, gne enerjisi uygulamalarnn potansiyelinin belirlenmesine olanak salamas asndan nemlidir.

Ozon (O3) zellikle oksijen ile birlikte gneten gelen ultraviyole nlarn byk ksmn stratosfer tabakas iinde emmekte ve bu nlarn yeryzne ulamasn nleyerek yakc etkisini de yok etmektedir. Ultraviyole nlarn yeryzne ulamas durumunda cilt ile temas ederse cilt kanseri riski ciddi biimde artmaktadr. Bu nedenle gne nm iddetinin llmesi ozon tabakasndaki azalma ya da yrtlmann takip edilmesine olanak salamas asndan da nemlidir. Gne enerjisi ile alan cihazlarn ve gne enerjisi santrallerinin planlanmas iin belirlenen noktalarda gne nm iddeti verilerinin hassasiyeti ok nemlidir. Gne nmlarnn yllk toplamdaki deiimleri, yaplmas planlanan her bir gne santralinin kaderini belirler. klim verileri ve zellikle gne nm verileri mikro iklim almalarnda byk farkllk gstermektedir. Gne nm iddetinin oalmas bitkilerde bodurlamaya, tylemeye ve renk pigmentlerinin artmasna neden olur. Gne nm iddetinin azalmas, hcre ve bitki boyunun azalmasna, clzlamaya, sararmaya, beyazlamaya, yapraklarn klmesine neden olur. Bu nedenle tarmsal almalara esas veri salad iinde gne nm iddetinin llmesi olduka nemlidir [12]. Toplam gne nm iddeti, piranometre, solarimetre, aktinograflarla llr. Trkiyede gne nm iddeti lmlerini, -Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM), -Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl (EE), - Baz niversiteler sadece yatay dzlem iin yapmaktadr.

ekil 1.3: Piranometre alma Prensibi emas

ekil 1.3de gsterilen piranometreler genellikle nm yutma ve yanstma zellii esas alnarak gelitirilmilerdir. st ksmnda bir siyah, bir de beyaz ksm bulunur. Siyah ksm gne nmn yutar ve scakl ykselir, oluan scaklk fark llr. Piranometrelerin cam d artlardan kolay etkilendii iin hassas lme olanak vermesi iin sk sk temizlenmelidir. 1.2. Trkiyede Gne Enerjisinden Yararlanma Oran ve Sreleri Yenilenebilir enerji kaynaklar potansiyeli asndan lkemiz ansl konumda bulunmasna ramen bunu etkin bir ekilde deerlendirememektedir. rnein Trkiye nin senelik ortalama gne alma sresi 2640 saat (gnlk 7,2 saat) , m2 bana ortalama senelik toplam nm iddeti 1311 kWh (gnlk 3,6 kWh/ m2 ) deerindedir. Bu da nemli bir miktardr. Rzgar ve jeotermal enerji kaynaklar asndan da durum benzerdir.

ekil 1.4: Trkiye Gnelenme Haritas (EE Verilerinden) ekilde 1.4de Trkiyenin yllk m2 bana ortalama senelik toplam nm iddetini blgelere gre gsteren gnelenme haritas grlmektedir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl ve Elektrik leri Etd daresi Genel Mdrl dzenli olarak gne nm iddetini lmektedirler. Corafya olarak 36o42o kuzey enlemleri arasnda bulunan Trkiye, gne kua ierisindedir. Ancak, gne kuann bu kesiminde iyi bir gnelenme grlmekle birlikte, mevsim deiiklikleri alt snrda az, st snrda ok etkili olmaktadr. Uzun yllar meteorolojik gzlemlerinin (heliograf lmlerinin) ortalamas ile Trkiyenin yllk gnelenme sresi 2609 saat olup, en yksek deer 362 saat ile Temmuz aynda ve en dk deer 98 saat ile Aralk aynda gereklemektedir. Meteorolojik gzlemlere (aktinograf lmlerine) gre, Trkiyede aylara gre gnlk ortalama gne nm iddetinin en yksek deeri 21,1 MJ/m2.gn ile Temmuz aynda ve en dk deeri 5,5 MJ/m2.gn ile Aralk aynda grlmektedir. Trkiyenin gnlk ortalama Gne nm iddeti yllk ortalamas 13.2 MJ/m2.gn kadardr.

Gneydou Anadolu Blgesi iin yllk ortalama Gne nm iddeti 14.3 MJ/m2.gn olup, bunu Akdeniz (13,9 MJ/m2.gn), I Anadolu (13,7 MJ/m2.gn), Ege (13,6 MJ/m2.gn), Dou Anadolu (13,4 MJ/m2.gn), Marmara (10,9 MJ/m2.gn) blgeleri izlemektedir. Yllk ortalama gne nm iddetinin en dk deeri 10,3 MJ/m2.gn ile Karadeniz blgesinde bulunmaktadr.

ekil 1.5: Trkiyede Blgelere Gre Yllk Gnelenme Sreleri (saat) Gnelenme sresi ynnden en zengin blgeyi 3016 saat ile Gneydou Anadolu kapsarken, bunu srasyla Akdeniz (2923 saat), Ege (2726 saat), I Anadolu (2712 saat), Dou Anadolu (2693 saat), Marmara (2528 saat) blgeleri izlemekte ve en dk deeri 1966 saat ile Karadeniz Blgesi gstermektedir. lkemizde gne enerjisini s enerjisine dntren scak su retme sistemleri yaygn olarak daha ok Akdeniz, Ege ve Gneydou Anadolu Blgelerinde kullanlmaktadr. Halen lkemizde kurulu olan gne kollektr miktar yaklak 12 milyon m olup, yllk retim hacmi 750 bin mdir ve bu retimin bir miktar da ihra edilmektedir. Gne enerjisinden s enerjisi yllk retimi 2007 itibari ile 420 bin Ton Edeer Petrol (TEP) civarndadr. Bu haliyle lkemiz dnyada kayda deer bir gne kolektr reticisi ve kullancs durumundadr [9]. Tablo 1.1de son 10 ylda gne enerjisinin kullanm deerleri grlmektedir. Bu srede gne enerjisi kullanmn 2 kat artt grlmekle birlikte, bu deer yine de ok yetersizdir.

Tablo 1.1: Trkiyenin son 10 yllk gne enerjisi kullanm deerleri Gne Kollektrlerinin rettii Isl Enerjinin Birincil Enerji Tketimimize Katks Gne Enerjisi retimi Yl (bin TEP ) 1998 210 1999 236 2000 262 2001 290 2004 375 2007 420 Gne kua ierisinde bulunmamasna ramen Almanya, Hollanda, Danimarka, Avusturya, sve, gibi lkelerde ise hkmetlerin salam olduklar tevikler sayesinde gne enerjisinden faydalanma son zamanlarda iyice yaygnlamtr. Bu listelerde yer alan Almanya, Danimarka, sve, Hollanda gibi lkeler, bulunduklar yer asndan Trkiyenin alm olduu gne nmnn takriben te birini alabilmektedirler. Buna ramen enerji aklarnn byk bir ksmn gneten karlama yntemini baar ile uygulamaktadrlar.

2. 2.1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

GNE ENERJSNN ISIL SSTEMLERDE KULLANILMASI Gne Enerjisinin Isl Uygulamalarda Kullanm Olanaklar

Kullanm scak suyu retiminde Hacim ve sera stlmasnda Havuz suyunun stlmasnda eitli rnlerin kurutulmasnda Hacim iklimlendirilmesinde ve madde soutulmasnda Deniz suyu damtmnda Yemek piirilmesinde Zirai amal topran dezenfekte edilmesinde Gne enerjisi kullanlmaktadr. 2.2. Gne Enerjisi Kullanlarak Aktif Sistem ile Istma Yaplmas

Kullanm scak suyu elde edilmesinde aktif sistem kullanlr. Aktif sistemlerde gne enerjisi kolektrler vastas ile baka bir akkana aktarlmakta ve bu scak akkan kullanm suyu elde edilmesinde kullanlmaktadr. Ayn sistem hacim stlmasnda da kullanlmaktadr. Aktif sistemde, kolektrler, depo, pompa veya fan gibi mekanik elemanlar kullanlmaktadr. Sv akkanl gnele aktif stma sisteminin stma sistemi iin kullanlan emas aada gsterilmektedir.

ekil 2.1: Sv Akkanl Istma Sistemi Detayl emas Sv akkanl gnele aktif stma sistemlerinin en nemli avantajlar yksek kollektr verimleri, kk depolama birimleri ve absorbsiyonlu iklimlendirme sistemlerine kolayca adapte edilebilmeleri eklinde saylabilir. Sistemde su kullanlmas donma tehlikesini beraberinde getirse de, bu problemler antifriz kullanlarak veya geri drenaj sistemi (drain-back) gibi sistemlerle nlenebilir. Gnmzde kullanlan konvansiyonel stma sistemlerinin ortalama 70C (80C gidi, 60C dn) scaklkta tasarlanmas, buna bal olarak kk yzey alanna sahip stc kullanlmas sv akkanl gnele aktif stma sistemlerinin kullanlmasn zor hale getirmektedir. Dzlemsel kollektrlerde genel olarak kollektr knda akkan scakl 80 C yi gememektedir. Depolama biriminde depolanan suyun scakl 80 C nin altnda olmaktadr. Bu durumda mahal stmas iin kullanlan stc cihaz devresinde dk scaklkta sv dnmektedir. Bir baka deyile sv akkanl gnele aktif stma sistemleri; konvansiyonel sistemlere gre daha fazla stma yzeyi gerektirdiinden, panel stma sistemleri veya yerden stma sistemlerinin kullanld binalarda daha verimli almaktadr.

10

Sv akkanl gnele aktif stma sistemlerinin almalar srasnda be durum meydana gelebilir.

Gne enerjisi bina stma ihtiyacndan fazla; kollektrlerden elde edilen s depolama biriminde depolanr. Gne enerjisi yeterli ve bina stma ihtiyac duyuyor; kollektrlerden elde edilen s bina stmasnda kullanlr. Gne enerjisi yetersiz, bina stma ihtiyac duyuyor; gerekli s depolama biriminden salanr. Gne enerjisi yetersiz, bina stma ihtiyac duyuyor ancak depolama biriminde ki s yetersiz; s ihtiyac yardmc stcdan karlanr. Bina stma ihtiyac duymuyor, depolama birimi kapasitesi tamamen dolmu durumda ve gneten halen s elde ediliyor olabilir. Bu durumda elde edilen s sistem iin tehlike oluturabilir. 2.3. Gne Enerjisi Kullanlarak Pasif Sistem ile Istma Yaplmas

Pasif sistemlerde gne nlar dorudan kullanlr. Gne nm ara bir ilemden gemez, enerjinin aln doaldr. Fan ve pompalar gibi yardmc ekipmanlardan yararlanlmayan gne toplama yntemlerinin hepsi pasif sistem olarak kabul edilmektedir. Binalarn pencerelerinin gne nlarndan daha ok yararlanlacak ekilde gneye ynlendirilmesi ve seralarn stlmas pasif sisteme rnek olarak verilebilir. Pasif sistemle yap stmada eitli mimari zelliklerden ve inaat bileenlerinden yararlanarak hacim stmas yaplr. Burada gne kollektr yapnn ayrlmaz paras olur. Gneten kazanlan enerji havaya transfer olunarak, doal ya da zorlanm konveksiyon akmyla yapya datlr. Aktif stmada kollektr, akkan tayc hatlar, akkan sirklasyon sistemi, s deitiriciler, s deposu, stc elemanlar, klima amal ise s pompas, kontrol nitesi gibi stma donanmlar yer almaktadr. Aktif sistemin pahal oluuna karn, pasif sistem ucuz ve kolay uygulanabilir yapdadr. Aktif ya da pasif bir gneli stma sistemi, yapnn s gereksiniminin % 50'den fazlasn gneten salayabilmelidir. 2.4. Gne Enerjisi Kullanlarak Soutma Yaplmas

Soutma, Trkiye'de uygulanmas gereken gne enerjisi teknolojilerindendir. Genelde enerji tketiminin kmsenemeyecek bir blm soutma retimine gitmektedir. Scak iklim blgelerinde elektrik tketimi ierisinde soutma uygulamalarnn pay % 40'lara ulaabilmektedir. Gne enerjisi sl enerji olarak desisif (nem alc) ve adsorbsiyonlu (kat nem alc) ve absorbsiyonlu soutma sistemlerinde kullanlabilir. Uygulamaya en yakn, zerinde en ok allan ve az da olsa kullanlan absorbsiyonlu (sourmal) soutma sistemidir.

11

2.4.1. Absorbsiyonlu Soutma Sistemi Absorbsiyonlu soutma makinelar, ak veya kapal evrimli olmak zere ikiye ayrlrlar. Ak evrimli absorpsiyonlu soutma evrimleri sadece iklimlendirme ilemlerinde ve kk ykler iin kullanlabilirler. Kapal evrimli sistemler ise her trl soutma ilemi iin ve istenilen byklkte dizayn edilebilirler. Absorbsiyonlu sistemlerin hava d scaklnn yksek ve soutma suyunun az bulunduu yrelerde, byk tesislerde kullanlmas ok uygundur. Absorbsiyonlu soutma evriminde iki farkl akkan dolar. Bunlardan birisi soutucu akkandr. Bu akkan buharlatrcda buharlaarak soutma yknn ortamdan ekilmesini salar. Dier akkan yutucu (absorbent) akkandr. Bu akkan evrimin belirli bir ksmnda soutucu akkan tar. Soutma sistemini meydana getiren balca elemanlar rete, youturucu, absorber ve sv-sv s deitiricisi olarak tanmlanr. Soutucu akkan, soutma sisteminin her tarafnda dolar. Absorbsiyonlu soutma sisteminin alma prensibi yledir: Absorberden kp bir pompa vastasyla s deitiricisinden geerek snan LiBr bakmndan fakir eriyik retece gelir. Burada dardan verilen syla, soutucu akkan buharnn tamam buharlaarak eriyikten ayrlr. Buharlaarak reteci terk eden soutucu buhar, youturucuya girer. retete eriyik iinden soutucu buharnn ayrlmasyla LiBr bakmndan zenginleen eriyik s deitiricisinden geip fakir eriyie s verdikten sonra absorbere geri dner. reteten buharlaarak youturucuya giren soutucu buhar burada youarak darya s verir. Youma basnc izafi olarak buharlatrc basncndan daha byktr. Her iki basn mutlak olarak atmosfer basncnn altndadr. Basn kayplar dnlmezse, rete youturucu basncnda, absorber ise buharlatrc basncndadr. Youturucudan tamamen youmu olarak kan soutucu akkan, izafi olarak dk basnta alan buharlatrcya kslarak giren souturucu akkan, burada buharlaarak gerekli soutma ykn ortamdan eker. Buharlatrcdan kzgn veya doymu halde kan soutucu buhar absorbere girer. Absorberde, s deitiricisinden geip s verdikten sonra bir kslma vanasnda absorber basncna kslan zengin eriyik, buharlatrcdan gelen soutucu buharn yutar. Yutma ileminin iyi bir ekilde gereklemesi iin, aa kan snn absorberden atlmas gerekir. Absorber iinde tekrar fakir hale gelen eriyik, bir pompa vastasyla tekrar retece gnderilir.

12

ekil 2.2. Absorbsiyonlu Soutma Sisteminin ematik Gsterimi Gelitirilmi iki ayr tip absorbsiyonlu soutma sistemi olup bunlar Lityum bromitSu, AmonyakSu ikili karml sistemleridir. Soutkann su olmas durumunda, sourucu madde Lityum bromit; soutkann amonyak olduu sistemde ise, sourucu madde sudur. Absorbsiyonlu sistemin stnl 80 0C scaklk mertebesinde bir s kayna yardmyla allabilmesidir. Bu da kolaylkla gne enerjisiyle salanabilmektedir. Absorbsiyonlu soutucularn birok dezavantaj da bulunmaktadr. rnein, kolaylkla kk boyutlarda imal edilemez ve kk boyutlu olanlar pahaldr. Bu sistemlerin almaya baladktan sonra tam verimlilie ulaabilmesi iin ortalama 30 dakika kadar bir n almaya gereksinimi vardr. Gne enerjisi uygulamalar iin en uygun absorbsiyonlu soutma sistemi LiBr Su ile alan sistemdir. Bu sistemde soutucu akkan su, sourucu akkan ise Lityum bromitdir. retete fazla yksek scaklk gerekmez(7090 0C). Yksek scaklklarda LiBr arlk yzdesi snrlanmtr. alma scaklklar iinde %68 LiBr oranndan sonra kristalleme olay olmaktadr.

13

Absorberde toplanan LiBr Su zeltisi, bir sv pompasnda sktrlr. retete gne enerjisi ile buharlatrlr. rete basncnda elde edilen su buhar, youturucuda youturulur, genleme valfinde basn ilk deerine drlr. Dk basnl iken soutulucaksa ortamdan s alp buharlar ve yutucuda absorblanr. retete pompadan gelen debinin bir ksm su buhar olarak devreye gnderilirken, su yzdesi azalm olan ksm basnc drlerek absorbere geri dn yapar. LiBr Su soutma sisteminin alma koullarnn tayini iin scaklk seilmesi gerekir. Bunlar buharlatrc, youturucu ve rete scakldr. Buharlama scakl suyun donma scakl ile snrldr, ve 4 0Cnin altna inilmemesi tavsiye olunur. Ayrca buharlama scaklnn dmesi basncn da dmesini beraberinde getirdii iin LiBrn kristalleme riskini artrr. Ayn durum retete de sz konusudur. Yksek scaklklarda da LiBrn kristalleme eilimi artar. Absorbsiyon olay dk scaklklara inildike iyileir ve verim artar. Youturucu scakl, reteteki soutucu akkann ksmi buhar basnc ile belirlenir ve absorberden gelen soutma suyu ile kontrol edilir.

ekil 2.3. Gne Enerjisi Destekli LiBr-Su Absorbsiyonlu Soutma Sistemi

14

LiBr Su soutucularnn soutma etkinlik katsays 0,6-0,8 oranndadr. Su soutucu akkan olarak kullanlyorsa rete scakl 70-95 0C arasnda olabilir. Gne enerjisi scaklnn retece olan deiimlerinin etkileri soutucunun kapasitesine gre deiir. retece giden akkann temin edilmesi gereken scakl rete scaklndan daha byk olmaldr. Gerekli olan scaklklarn temin edilmesi ve gne enerjili su stma sistemlerinin su depolama tanklarnn yksek limit scaklklar arasnda skma vardr. Buna ek olarak 100 0Cde almas iin gerekli olup soutma kulesi gerektirir. Bunlar LiBr Su soutucularnn gne enerjili problemlerinde ana problem oluturur. LiBr Su ile alan absorbsiyonlu soutma sisteminin elemanlarna korunum kanunlar uygulanr ve sabit durum artlar kabul edilip s kayplar ve eriyik pompasnn ii ihmal edilirse enerji korunumundan; Qb+ Q= Qa+ Qy bulunur. Burada Qb, Q, Qa, Qy srasyla buharlatrc, rete, absorber ve youturucu sl ykleridir. Sistemin soutma tesir katsays ise evreden alnan s orannn, soutma etkisi, toplayclardan retece salananasya orandr. STK=
Qe Qg

(1.1)

(1.2)

Absorbsiyon evriminin soutma tesir katsays buharlatrc, youturucu, absorber ve rete scaklklar ile ifade edilebilir. STK=

Tg (T -Ta ) T (Ty -Tb )

(1.3)

Burada Ty, T, Ta, Tb srasyla youturucu, rete, absorber ve buharlatrc scaklklardr.

Gne kolektrlerinden salanan s ile alan soutma sistemleri ile ilgili yaplan bir aratrmada, 2004 ylna kadar 70 adet sistemin kurulduu ve bu uygulamalarn birounun Almanya ve spanyada olduu grlmtr. Kurulmu olan tm bu sistemlerin toplam soutma kapasitesi 6.3 MW ve toplam kolektr alan bykl 17500 m2dir. Bu sistemlerde kullanlan soutma sistemleri iinde % 59 ile en byk oranda absorbsiyonlu illerin tercih edildii grlmektedir. Bu sistemin kullanld ilk olarak 1991 ylnda kullanlmtr. Gney Fransadaki arap mahzenine gne enerjisi destekli soutma sistemi kurulmutur ve o kurulduu tarihten beri planland gibi sorunsuz almaktadr. Bu sistemde gne kolektrleri ile enerjinin depolanmas, dk scaklkta souk su retilmesi, mahalin soutulmas amalanmtr.

15

arap depolama kapasitesi milyon ie arap olan mahzenin iki kat yer altnda olup, toprak temasl d duvara sahiptir. Toplam katl olan binann birinci kat ise gne nlarna maruz kalmaktadr ve s kazanlar dier iki kata gre olduka fazladr. arap mahzeni toplamda 3500 m2 yzey alanna sahiptir. Yaplan lmler sonucu sistemin soutma etkinlii 0.57 olarak belirlenmitir. Bu soutma tesisinin ierdii ekipmanlar ve zellikleri aada aklanmtr. Vakum borulu gne kolektrlerinin absorber yzey alan 130 m2 olup, gneygneydou ynnde eim as 150 olacak ekilde atya kurulmutur. Sisteme ek olarak 1000 Litre kapasiteli depolama tank konulmutur. Ak evrimli soutma kulesi 180 kw soutma kapasitesindedir ve binann kuzey cephesine yerletirilmitir. Soutulmu su depolama tank mevcuttur ve soutulan su, 25000 m3/h kapasiteli santrifj fanl 3 tane merkezi havalandrma, iklimlendirme nitelerine gnderilir. Ayrca zemin kat iin scak su depolama tank da mevcuttur. Fransa da kurulan tesis aada gsterilmektedir.

ekil 2.4: Fransada Kurulu Bulunan Gne Enerjisi Destekli Soutma Tesisi

2.5.

Gne Enerjisinin Kullanld Isl Uygulamalar 2.5.1. Gne Enerjisi ile Kurutma

Kurutma zellikle gda, kimya, seramik, kat, tekstil ve deri sanayinin temel ilemlerinden birisidir. Gda endstrisinde kurutma ile sebze ve meyvelerin bozulmadan ve besin deerini kaybetmeden uzun sre saklanabilmesi ve korunabilmesi salanabilmektedir. Gne enerjisi ile kurutma kurutulacak maddeyi direkt gne nm etkisinde brakarak veya gnele stlan havay doal veya zorlanm dolamla malzemenin zerinden veya iinden geirerek salanr. Gne enerjili kurutucular gda ve orman rnlerinin kurutulmasnda kullanlmaktadr. Sera tipi gneli kurutucular ve hava kollektrl gneli kurutucular olmak zere iki eittir.

16

2.5.2. Gne Enerjisi ile Damtma

Gne enerjisinden yararlanarak deniz suyundan tatl su retimi yaplmaktadr. Sera tipi gneli damtclarda havuzda snan su buharlar, ve cam rtye arpnca tekrar youur. Camn altndaki youan su oluklardan alnarak filtrelerden geirildikten sonra kullanma hazr hale gelir.
2.5.3. Gne Enerjisi ile Havuz Suyu Istma

Havuz suyunun gne enerjisi ile stlmas, direkt ve endirekt olarak yaplabilir. Direkt sistemde havuz suyu gne kollektrlerinde dolam yaparken endirekt sistemlerde kollektr evresinde gne enerjisi ile stlan su bir s deitirici yardmyla havuz suyunu stmaktadr. Ayrca gne enerjisi ek sl kaynak olarak da havuz stmasnda kullanlmaktadr. Bu durumda havuz suyu kolektrlerden gememekte bir s deitiricisi vastasyla kollektrlerde snan su ssn havuz suyuna vermektedir. Su scakl yeterli olmadnda esas stma sistemi devrede olmaktadr. Bu tr sistemler havuz stma maliyetini nemli oranda drmektedir. Havuz stmas iin yeterli kollektr alannn olmas gerekmektedir.

ekil 2.5: Gne Enerjisi ile Havuz Suyu Istma

17

Havuz suyunun rtlerini kullanmaktr.

gne enerjisi ile stlmas iin bir dier yntemde gne

Bu yntemde havuzun zeri solar hassasiyeti olan s tutucu ve snmay salayan bir rtyle kapanmaktadr. Bu rtler gneten gelen nlarn s etkisini havuz suyuna ulatrarak suyun stlmasn salar. Bununla birlikte su stldktan sonra mevcut sy korumak iin bir yaltm malzemesi grevi de grrler. Havuzun zerinde yzen solar rtler bu zelliklerinin yannda havuz suyunun buharlamasn engelleyerek havuz kimyasallarnn dengesini korur. Gece s kayplarn nler ve gnn ilk saatlerinde scak su olana salar.

ekil 2.6: Solar Havuz rtleri 2.5.4. Toprak Solarizasyonu

Solarizasyon, topran gne enerjisi ile stlmasdr. Uygulama yaz mevsimi scak geen blgelerde, scakln yksek ve gne nn iddetli olduu aylarda ve uygulama yaplacak alann ekili olmad durumlarda, nemli topran mmkn olduu kadar ince effaf polietilen rt ile bir ile bir ka hafta ya da ay arasnda deien bir srede kapatlmas ilemidir. Bu uygulama ile topraktaki hastalk etmenleri, yabanc otlar ve zararllarn zayflatlmas veya ldrlmesi amalanmaktadr. Solarizasyon zellikle seralar gibi kk alanlarda, akta ve rt altnda sebze, ilek, fidanclk ve fidelik alanlarnda uygulanabilir. Solarizasyon, gnmzde toprak dezenfeksiyonunda, yaygn olarak kullanlan kimyasal ilalara evre kirlilii ve maliyet asndan nemli bir alternatiftir. Yaplan aratrmalarda toprak scaklklar 10 cm derinlikte 45-50 C ve 20 cmde 38-45 C' ye kadar kt belirtilmektedir. Yaklak 50-60 cm derinliine kadar topraklarda ykselen scaklk zararllar ve yabanc otlar ldrmek iin genellikle yeterli olmaktadr.

18

2.5.5. Gne Frnlar ve Ocaklar

Gne enerjisinin kullanld uygulamalardan biri de yemek piirilmesidir. Daha ok gelimekte olan lkelerdeki aratrclar tarafndan gelitirilen modeller ticari olarak da kullanm potansiyeli bulmutur. Ayrca kamplarda ve pikniklerde kullanlmak zere katlanabilir, yanstcl, kolay tanabilir yapda gne ocaklar gelitirilmitir. Bunlar in, Hindistan ve Pakistanda yaygn kullanlmaktadr. Yap olarak farkl gne oca vardr. 1- Is kutulu tip 2- Parabolik tip 3- Katlanabilir levhal tip

ekil 2.7: Gne Oca 2.5.6. Gne Havuzlar

Gne havuzlar, byk miktarda gne enerjisini, dk maliyetle dorudan depolayan tuzlu su havuzlardr. Gne havuzlar, s retme, elektrik retme, sudan tuzun giderilmesi ve sl enerji depolama amal kullanlmaktadr. Gne havuzu, yap olarak bahe havuzlarna benzemekle beraber alt ksm gne nmn absorbe etmesi iin siyah boya ile boyanmakta ve etraf iyi yaltmldr. Scaklk ve tuz konsantrasyonu alt ksmdan st ksma doru azalmaktadr. Havuzdaki snn dalm suya eklenen tuz konsantrasyonu ile dzenlenir, tuz konsantrasyonu en stten alta doru artar. Bylece en stte souk su yzeyi bulunsa bile havuzun alt ksmnda doymu tuz konsantrasyonu bulunan blgede scaklk yksek olur. Bu scak tuzlu su bir eanjre pompalanarak dorudan s olarak yararlanlabilecei gibi Rankine evrimi ile elektrik retiminde de kullanlabilir.

19

2.5.7. Gne Enerjisinden Yararlanarak Elektrik retilmesi

Tm bu gne enerjisi kullanm yntemlerinin dnda gne enerjisinden elektrik elde edilmesi de sz konusu olduu iin stma, soutma, kurutma, piirme vb. ilemlerde elektrikli cihazlar kullanlmas durumunda gne enerjisi yine dolayl olarak kullanlm olur. Elektrik esasl sistemlerde, fotovoltaik piller kullanlarak, gne enerjisi yardmyla elektrik retilmektedir.
2.5.7.1.Gne Enerjisi Santralleri

Atom ekirdei zerinde yaplan aratrma ve incelemelerin younluu nkleer enerji santrallerinin her geen gn gelimesini salamakta, bu ise gne enerjisine duyulan ilginin bir sre daha gecikmesine neden olmaktadr. nsanlarn eitli teknik yollara bavurarak elde ettikleri enerjinin binlerce katn gne her gn yeryzne gndermektedir. Gne enerjisinin elde edilmesindeki temel sorunlardan biri de gne enerjisinin belli bir yerde younlatrlmasdr. Gne enerjisini younlatran gne enerjisi santralleri bugn ayr grupta toplanmaktadr. Birinci olarak gne santrali ile alan kuvvet santrallerinde gne bir akkan (rnein suyu) stmakta, akkann kazand bu enerji daha sonra mekanik veya elektrik enerjisine dnmektedir. kinci grup dk basnl termodinamik evrimlerden elektrik salamaktr. Bunun iin gelitirilmi gne havuzlarnda akkan belli bir scakla kadar stlr. Tam olarak odaklanmam gne nlar, scakl 80 Cye kadar varan tuzlu suda birbirinden farkl younluklarda tabakalar olumasna neden olurlar. Bu da dk scaklk kademesinde trbin evriminde, elektrik retiminde kullanlabilir. nc grup ise fotovoltaik sistemlerdir. Burada gne enerjisi dorudan elektrie dnmektedir. Petei andran her bir gne hcresi s retimine ve jeneratre gerek kalmadan elektrik retir. Kuleli bir gne enerji santralinin belli bal elemanlar; s depolama sistemi, yanstc aynalar, toplayc kule sistemi ve trbin-jeneratr elektrik enerjisi retme tesissinden meydana gelir. Gne nlar yanstc aynalar tarafndan 100-150 m. yksekliindeki bir kule zerine monte edilen toplaycnn iine yanstlr. Kzgn buhar, trbin tarafndan dorudan doruya kullanlmak zere trbine veya sl depo sisteminin yklenmesi iin enerji tesissine borularla gnderilir. Gne enerjisinin herhangi bir nedenle kesintiye uramas halinde sl depo enerjisi, trbini altrmaya yetecek buhar retmesi iin s deitirgelerine boaltlr. Yanstc ayna sistemi, gne nlarn toplayc sistemine srekli yanstan kontroll bir aynalar dizisinden meydana gelir. Bu aynalar dz ve gneye bakan terasl alana monte edilmilerdir. Her ayna tamamen ve otomatik olarak gnei izleyebilir. Aynalar kuleden maksimim 500 m. uzaa yerletirilebilirler. Bu kstlamann nedeni toplayc boyutlarnn snrl olmasndan (10 m. x 10m.) ve gne izleme sisteminin hassasiyetinden dolaydr. Toplayc sistemi, yanstc ayna sisteminden gelen yanstlm gne nn tutan bir s deitirici oyuk ve toplayc verimini maksimize etmek iin akkan, scakln ve basncn dzenleyen destek tehizatndan meydana gelir. Bu tip

20

toplayclarda 530 Clik bir alma scakl salanmaktadr. Suyun sistemde s tayc akkan olarak kullanlmas basit bir evrim yaps gerektiinden avantajldr. Fakat 10 MPaa ulaan yksek basn nedeniyle absorblayc konstrksiyonu olduka zorlamaktadr. Is tayc akkan olarak sv metal akkanlar ve tuzlu eriyikler alak basnl sistemlerin konstrksiyonuna olduka uygundur. Bu sefer 100-140 0Cde donma zellii gsteren bu s tayc akkanlar iin ek stma sistemlerine gerek vardr. Bu sistemlerde ikinci bir evrim zorunludur. Is enerjisi depolama sistemi, geici kt hava artlar ve akam alma periyotlar esnasnda trbin iin gerekli olan buhar girdisini devam ettirmek ve tesisin verimliliini maksimize etmede termal kontrol salamak iin kullanlr. Elektrik enerjisi retme sistemi; toplaycdan gelen alma akkannn sl enerjisi trbin ve jeneratr vastasyla elektrik enerjisine dntrlr. Jeneratrden alnan elektrik enerjisi regle edilir ve elektrik enerjisi ebekesine ilave edilmek zere transformatrden geirilir. Bu sistem uygun tesis verimliliini devam ettirmek iin gerekli alma akkannn iyiletirilmesini, uygun besleme suyunun toplaycya ve sl depo sistemine dnmesini salar.

ekil 2.8: Tuz eriyikli kuleli gne enerji santrali prensip emas

Gne g kuleleri,gne nlarn kule tepesine monte edilmi olan s deitiriciye (alc) odaklamal younlatrarak elektrik gc retirler. Sistemde, gelen gne nlarn yanstan ve heliostat diye adlandrlan,yzlerce yada binlerce gne izleme aynalar kullanlr. Bu tesisler, 30 ile 400MWe aras uygulamalar iin en uygun tesislerdir.

21

Gne g kulesindeki 290Cda (545F) sv haldeki tuz eriyii souk depolama tanknda alcya doru pompalanr,burada scakl 565Cye (1049F) kadar karlarak scak depolama tankna gnderilir. Tesisten g ekilecei zaman,scak tuz,klasik bir rankine evrim trbini/jeneratr sistemi iin ar kzdrlm buhar reten bir buhar retme sistemine pompalanr. Buhar jeneratrndeki tuz souk tanka geri dner,burada depolanr ve sonunda da alcda yeniden kzdrlr. ekil 2.8de eriyik tuzlu bir gne g tesisindeki ak emasnn ematik diyagram grlmektedir. Sevk edilecek g gereksinimi karlayacak olan optimum depolama kapasitesini belirlemek sistem tasarm projesinin nemli bir ksmdr. Depolama tanklar 13 saate kadar tam retimdeki bir trbin gcne yeterli kapasite ile tasarlanlabilir. Heliostat kuleyi evreleyen alan, tesisin yllk verimini optimize edecek ekilde dzenlenir. Alan ve alcnn boyutlar iletmenin ihtiyalarna da bal olarak deiir. Tipik bir kurulumda gne enerjisinin toplanmas,trbine buhar salayacak maksimum gereksinim orannn almasyla meydana gelir. Sonu olarak,tam kapasite retim yapan tesis ile ayn anda sl depolama sistemi de yklenebilir. Kollektr sistemi tarafndan (heliostat alan ve alc) karlanan sl g orannn trbin jeneratr peak sl g gereksinimini oranna Gne arpan denir. Yaklak olarak yllk 2,7 MWh/m2 bir Gne enerjisi ile, Californiada Mojave lnde tesis edilmi olan tuz eriyikli bir gne kulesi, yaklak %65lik yllk kapasite faktrne gre tasarlanabilir. Sonu olarak bir g kulesi yedek yakt kayna ihtiyac olmakszn yllk %65 potansiyelle iletilebilir. Enerji depolamakszn,gne teknolojilerinde yllk kapasite faktr %25 ile snrldr.
2.5.7.2.Gne Pilleri (Fotovoltaik Piller)

Gne pilleri (fotovoltaik piller), yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yariletken maddelerdir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde biimlendirilen gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm2 civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4 mm. arasndadr. Fotovoltaik terimi, ktan gerilim retilmesi anlamna gelir ve genellikle PV ile gsterilir. Gne pilleri, enerjinin korunumu yasasna uygun olarak, k enerjisini elektrik enerjisine dntren cihazlar olup enerjiyi depolayamazlar. Ik kayna ortadan kalktnda, pilin rettii elektrik de kesilecektir. Eer gece boyunca da elektrik kullanlacaksa, sisteme bir elektrik depolayc eklenmesi gerekir.Gne pilleri doru akm rettikleri iin, doru akmla almayan alet ve cihazlar iin doru akm alternatif akma dntrmek, gne olmad zamanki elektrik ihtiyacn karlamak ve gne olduunda ihtiya fazlas elektrik enerjisini karlamak gibi her uygulamada ayr olarak yk erisi ve gne enerjisi iddeti erisi arasndaki uzlamay salayacak mhendislik problemleri ve bunlarn zm, gne pilleri ile elektrik retiminin en ilgin yanlarndan biridir. Enerji dnm iin, yar iletken bir diyot olan PV eleman,gne nn tad enerjiyi i fotoelektrik olaydan faydalanarak dorudan elektrik enerjisine dntrr. Bu etki ekil 2.9.da gsterilmektedir.

22

ekil 2.9: Gne Pili alma Prensibi emas

Yar iletkenler, bir yasak enerji aral tarafndan ayrlan iki enerji bandndan oluur. Bu bantlar valans band ve iletkenlik band adn alrlar. Bu yasak enerji aralna eit veya daha byk enerjili bir foton, yar iletken tarafndan sourulduu zaman, enerjisini valans bandndaki bir elektrona vererek elektronun iletkenlik bandna kmasn salar. Bylece elektron-boluk ifti olumu olur. Bu olay, PN eklem gne pilinin ara yzeyinde meydana gelmi ise, elektron-boluk iftleri buradaki elektik alan tarafndan birbirlerinden ayrlr. Bu ekilde gne pili, elektronlar N blgesine, boluklar da P blgesine iten bir pompa gibi alr. Birbirlerinden ayrlan elektronboluk iftleri, gne pilinin ularnda yararl bir g k olutururlar. Bu sre yeniden bir fotonun pil yzeyine arpmas ile ayn ekilde devam eder. Yar iletkenin i ksmlarnda da gelen fotonlar tarafndan elektron-boluk iftleri oluturulmaktadr. Fakat gerekli elektrik alan olmad iin tekrar birleerek kaybolmaktadrlar. retim srasnda, pilin n yzeyine yakn yerde bir i elektro-statik blge oluturularak, bu elektronun serbest duruma gemesi salanr. Silisyum kristali iine dier elementler yerletirilmitir. Bu elementlerin kristal iinde bulunmas, kristalin elektriksel olarak dengede olmasn nler. Ikla karlaan malzemede, bu atomlar dengeyi bozar ve serbest elektronlar dier pile veya yke gitmeleri iin pilin yzeyine doru sprrler. Milyonlarca foton pilin iine akarken, enerji kazanp bir st seviyeye kan elektronlar da, pil iindeki elekro-statik blgeye ve oradan da pil dna akarlar. Tipik bir silisyum gne pili hcresi, 0,5 volt kadar elektrik retebilir. Pilleri birbirine seri balayarak retilen gerilim deerini arttrmak olasdr. Genellikle, 30-36 adet gne pili, 15-17 voltluk bir k gc vermek iin birlikte balanabilir; ki bu voltaj deeri de, 12 voltluk bir aky arj etmek iin yeterlidir. Farkl k gleri

23

verecek ekilde imal edilmi, farkl byklklerde gne pilleri bulmak olasdr. Silisyum pillerinin seri balanmas ile modller, modllerin birbirine balanmas ile diziler oluur. Bir modl, tipine gre dairesel veya kare alanl PV hcrelerden 30 ila 36 adedinin seri balanp d ortamdan etkilenmemeleri iin hermetik bir klf iine yerletirilmesiyle elde edilir. Fotovoltaik gne pillerinin srekli geliimlerine bal olarak verimliliklerinin zetlendii izgilerin geerlilik sreleri olduka ksa olmaktadr. Ancak, fotovoltaik pillerin cinsine gre verimlilikleri tablo 2.1de gsterilmektedir.
Tablo 2.1: Farkl Cinsteki Fotovoltaik Pillerin Verimlilikleri (Fraunhofer Enstits) Fotovoltaik Pilin Cinsi Alan (cm2) Verimlilik (%) retilen Birim Tek Kristalli Silisyum 4.00 24 UNSW,Sydney Avustralya ok kristalli Silisyum 21,2 17,4 ISE, Freiburg, Almanya Amorf Silisyum 1 14,7 United Solar Cu/In, Ga)Se2 0,4 17,7 NREL, USA CdTe/CdS 15,8 USA GaAS Tek kristal 1 23,9 K.Univ,Nijmegen Hollanda 2.6. Enerji Depolama Tanm Ve eitleri

Enerjinin depolanmas mhendisliin nemli uygulamalarndan biridir ve bu konuda kapsaml aratrmalar yaplmaktadr. Genel olarak enerji aada belirtilen biimlerde depolanabilir: * Kimyasal enerji depolama * Mekanik enerji depolama * Elektrik enerjisi depolama * Isl enerji depolama

24

2.6.1 Is Enerjisi Depolama eitleri

Gne enerjisinin depolanmas, bir dnm ya da evrimle elde olunan ikincil enerjinin depolanmas biiminde gereklemektedir. Herhangi bir sistemin optimum tasarm yaplrken gz nne alnmas gereken kullanlabilirlik (ekserji) olmaldr. Baka bir deyile termodinamik olarak verimli bir sistem dediimizde tersinmezlikleri mmkn olan lde minimize edilmi sistemi anlyoruz. Bu noktada bir sistemin iletimi srasnda tersinmezlikler nedeniyle meydana gelen entropi artnn b sistemde yok edilen kullanlabilirlik ile orantl olduunu hatrlarsak, termodinamik olarak verimli bir sistem tasarlamak iin termodinamiin ikinci kanununa bavurmamz gerektii anlalr. Is Enerjisi Depolama yntemleri sl yntem ve kimyasal yntem olmak zere ikiye ayrlr. Isl yntem duyulur s ve gizli sdan oluurken, kimyasal yntem tepkime ss, kimyasal s pompas ve termokimyasal s pompasndan oluur.

ekil 2.10: Is Depolanmasnda Uygulanan Yntemler (Abhad, 1983)

Duyulur s depolama ve gizli s depolama olmak zere ikiye ayrlr. Isnn, maddenin scaklnn deiimi yoluyla depolanmasna duyulur s depolama, faz deiimi yoluyla depolanmasna da gizli s depolama denir. Bunlarn dnda, buharlama yoluyla snn depolanmas da dnlebilir, fakat sabit basnta hacim veya sabit hacimde basn ok fazla artacandan bu yntem genelde tercih edilmez. Is Enerjisi Depolama sistemlerinin temelinde depolama sistemine enerji salanmas, bu enerjinin depolanmas ve depolanan enerjinin ihtiya duyulan zamanlarda kullanlmas prensibi yatmaktadr. Bu ksaca; ykleme, depolama, geri kazanma olarak zetlenebilecek bir sretir (Diner ve Rosen, 2002).

25

2.7.

Isl Yntemle Is Enerjisi Depolama

Duyulur s depolama ve gizli s depolama olarak ikiye ayrlr.

2.7.1 Duyulur Is Depolama:

Duyulur s depolamada maddenin s kapasitesinin byk olmas yannda, yanma ve alevlenme zelliinin olmamas, maddenin uzun sre (10-15 yl) zelliklerini korumas, zehirli ve korozif olmamas istenir. Ayn zamanda depolama malzemesinin kolay elde edilebilir ve ucuz olmas gerekir. Elde edilebilme kolayl ve ucuzluu sebebiyle daha ok su ve akl ta tercih edilmektedir. Baz deneylerde fndk kabuu, bulak teli gibi malzemeler de kullanlmtr. Svl sistemlerde su, hava akkanl sistemlerde ise akl talar daha uygundur. Duyulur s depolama ynteminde, s depolama materyalin scaklndaki deiim sonucunda ortaya kan duyulur sdan yararlanlr. Is depolama sv, kat ve sv ile katnn beraber olduu hybrid(karma) materyallerde yaplabilir. Bu sistemde depolama ve geri kazanma sresince depolama materyalinin scakl deiir. ok sayda depolama ve geri kazanma evriminin gerekleebilmesi bu sistemin avantaj, gereksinim duyulan depo hacminin byk olmas ise dezavantajdr .
2.7.2. Gizli Is Depolama:

Maddenin faz deitirerek bir halden dier bir hale gemesine neden olan enerji transferi ise gizli s geii olarak adlandrlr. Gizli s geii esnasnda saf maddelerin scaklklar deimez. Ayrca gizli s geiinde transfer edilen enerji miktar duyulur sya gre daha yksektir. Bu da kurulan depo sisteminin boyutlarnn daha kk olmasn salar. Gizli s maddenin faz deiimi srasnda evreden ald veya verdii sdr. Depolama sistemlerinde kullanlan ve faz deitiren akkana Faz Deiim Malzemesi(FDM)ad verilmektedir. Faz Deitiren Maddeler (PCM, Phase Change Material) termal enerjiyi gizli s eklinde depolayabilen maddelerdir. Is depolama materyalinin i enerjisinin nemli oranda deimesi, bu materyalin faz deitirmesine neden olur.

26

Tablo 2.2: Bilinen Baz Maddelerin 20 0Cdeki Isl Kapasiteleri Malzeme Younluk zgl Is Isl Kapasite 3 0 Kg/m J/kg K 106 J/m30K 1,29 879 1458 Kil 1,51 837 1800 Tula 1,57 712 2200 Kaya 1,67 2390 700 Odun 1,76 880 2000 Beton 2,27 837 2710 Cam 2,43 896 2710 Alminyum 3,57 452 7900 Demir 3,68 465 7840 elik 3,77 1840 2050 Toprak 3,89 752 5177 Magnetit 4,17 4182 988 Su

En eski faz deiim malzemesi uygulamas 1800l yllarn sonunda arabalarda koltuklar stmak amacyla ngilizler tarafndan kullanlmtr. Soutma amal ilk deneysel alma ise 1970li yllarn banda Delaware niversitesinde gereklemitir. 1970-1980 yllar arasnda birok organizasyon gne enerjisinin depolanmas amacyla faz deiim materyalleri retmitir. 1982 ylnda ilk tektik tuz depolama sistemi souk depolama amacyla binalar iin kullanlmtr. Yaygn olarak faz deiim malzemeleri; su-buz, sulandrlm tuzlar, polimerler, kafes yapl karmlar, karbondioksit ve parafin olarak gsterilebilir. Su-buz en yaygn olarak bulunan ve termofiziksel zelliklerinin yannda bir ok zellii ile de tercih edilen nemli bir faz deiim malzemesidir. Tablo 2.3de literatrde karlalan baz faz deiim malzemelerinin sl zellikleri verilmitir.

27

Tablo 2.3: Literatrde Karlalan Baz Faz Deiim Malzemeleri Erime Erime Isl letkenlik Younluk Malzeme Scakl Iss 0 (W/m K) (kg/3m) (0C)* kJ/kg norganikler 1450 sv 120 0C 117 0,570 sv 120 0C MgCl2.6H2O 168,6 0,694 kat 90 0C 1569 kat 20 0C 0 1550 sv 94 0C 89 0,490 sv 95 C Mg(NO3)2.6H2O 162,8 0,611 kat 37 0C 1636 kat 25 0C 0 1937 sv 84 0C 78 0,653 sv 85,7 C Ba(OH)2.8H2O 265,7 1,255 kat 23 0C 2070 kat 24 0C 0 1828 sv 36 0C 36 0,464 sv 39,9 C Zn(NO3)2.6H2O 146,9 1937 kat 24 0C 34 1956 sv 35 0C CaBr2. 6H2O 115,5 2194 kat 24 0C 1562 sv 32 0C 29 0,540 sv 38,7 0C CaCl2. 6H2O 190,8 0 1,088 kat 23 C 1802 kat 24 0C Organikler 790 sv 65 0C 64 0,167 sv 63,5 0C Parafin vaks 173,6 0,346 kat 33,6 0C 916 kat 24 0C 1125 sv 25 0C 8 0,187 sv 38,6 0C Poliglikol E400 99,6 1288 kat 3 0C 1126 sv 25 0C 22 0,189 sv 38,6 0C Poliglikol E600 127,2 1232 kat 4 0C 66 1085 sv 70 0C Poliglikol E6000 190 1212 kat 25 0C Ya Asitleri 69 848 sv 70 0C Stearik Asit 202,5 965 kat 25 0C 850 sv 65 0C 64 0,162 sv 68,4 0C Palmitik Asit 185,4 989 kat 24 0C 878 sv 45 0C 32 0,153 sv 38,5 0C Kaprik Asit 152,7 1004 kat 24 0C 0 901 sv 30 0C 16 0,149 sv 38,6 C Kaprilik asit 148,5 981 kat 13 0C Aromatikler 71 991 sv 73 0C Biphenil 119,2 991 kat 73 0C 976 sv 84 0C 80 0,162 sv 68,4 0C Naftalin 147,7 0,346 kat 33,6 0C 1145 kat 20 0C * 1 atm. basnta

28

Uygun scaklk snrlarnda, depolama materyalinin faz deitirmesi ile ortaya kan gizli s depolanabilir. Is depolama amacyla, belirli scaklklarda faz deiimlerine urayan ve gizli s deerleri yksek olan materyallerden yararlanlr. Is depolamaya uygun faz deiimleri; kat-kat ve kat-svdr. Sv-buhar faz deiimi, gaz fazn depolanmasnn basnl depolama kaplarn gerektirmesi gibi karlalan sorunlar nedeniyle s depolamaya uygun deildir. Kat durumdaki bir materyal kristalleerek dier bir kat faza dntnde (kat-kat deiimi), kristalleme ss eklinde s depolanr. Materyal ilk durumdaki kat fazna yeniden dntnde, faz deiimi sras da depolanan s da geri kazanlr. Kat-kat faz deiimi srasnda aa kan gizli s miktar azdr. Kat-sv faz deiiminde, dier faz deiimlerine oranla daha az hacim deiimi gerekleir. Uygulamada hacimsel enerji depolama kapasitesi yksek olduundan sadece kat-sv veya kristalleme ss yksek olan kat-kat faz deiimleri pratik neme sahiptir. Faz Deitiren Maddeler (FDM) inorganik ve organik olmak zere iki alt gruba ayrlrlar. norganik FDMlere tuz hidratlar ve klarat hidratlar rnek verilebilir. norganik FDMlerin avantajlar; yksek ergime ss, iyi termal iletkenlik, ucuz ve yanc olmamalar; dezavantajlar ise korozif olmalar, ar souma gstermeleri, faz bozulmas ve hidrat saysnda azalma eklinde zetlenebilir. Organik FDMlere parafinleri ve ya asitlerini rnek gsterebiliriz. Organik FDMlerin avantajlar; kimyasal ynden kararl, az veya hi ar souma gstermemesi, korozif ve toksik olamamalar, yksek ergime ss ve dk buhar basnc gstermeleri, dezavantajlar ise dk termal iletkenlik, faz deiimi srasnda byk hacim deiimi, yanc olmalar eklinde zetlenebilir. FDMlerde termal enerji depolama uygulamalar ok eitli olmakla beraber en ok kullanlma alanlar (Mazman, 2000; zonur, 2004; Gk, 2005); Yap malzemelerinde binalarn stma ve soutma yknn azaltlmasnda, Fotovoltaik elementlerin soutulmas, Tekstil Ev stma ve scak su Gda Medikal alanda (kan niteleri) Motorlu tatlar iin s depolama sistemi Taze gdalarn depolanmas Scakla duyarl cihazlarn soutulmas FDMler hem stma hem de soutma sistemlerinde uygulanabilir. Yap malzemelerinin yaltm ve s aktarm zelliklerini gelitirmek iin kullanlabilecek faz deitiren maddeler parafinler, ya asitleri, tektik karmlar, ya alkolleri neopentil glikol ve inorganik FDMlerdir. Parafinik hidrokarbonlar, ya asitleri ve ya alkolleri dk znrle sahip maddeler olmakla birlikte su ierisinde hi znmezler. Bu yzden yap malzemeleri uygulamalar iin tercih edilirler. Erime entalpileri 150-220 kJ/kg arasnda deiir.

29

2.8.

Kimyasal Yntemle Isl Enerji Depolama

Is enerjisi kimyasal enerjiye dntrlerek uzun sre depolanabilir. Termokimyasal s depolamann ilkesi; ekzotermik olarak tepkimeye girebilen iki veya daha fazla kimyasal bileikte tersinir tepkimeler sresince kimyasal balarda s depolanmasna dayanr. Depolama sisteminin mr prensip olarak snrszdr. Kimyasal balarn tersinir olarak ayrma ve birlemesi srasnda, s deeri yksek olan kimyasal tepkimeler gerekletiinden, s depolama kapasitesi genellikle yksektir. Termokimyasal yntemle s depolayan sistemler, gizli s depolama sistemlerinden daha karmaktr. Sistemdeki bileenlerin kendi aralarndaki olas etkileimleri nemlidir. Yntemin en nemli zellii seilen tepkimenin tersinir olmasdr. Termokimyasal yntemle s depolama tersinir kimyasal tepkimeler, kimyasal s pompas (absorpsiyonlu s pompas) ve termokimyasal s borularnda yaplabilir. Tersinir kimyasal tepkimelerle s depolamada; endotermik bir tepkime kullanlarak depolanan s, ekzotermik olarak geri kazanlr. Tepkime scaklnda oluan tepkime rnleri ayr ayr depolanr; s, rnlerin tekrar kartrlmas ve gerektiinde katalizr eklenmesiyle geri kazanlabilir. Kimyasal s pompas, tersinir tepkimeler yardmyla aralarnda gaz bileenin transfer edildii iki alt sistemden oluur. Kimyasal s pompas sistemlerinde, buharn youmas ile aa kan youma ss geri kazanlr. Termokimyasal s borularnda kullanlan tepkimelerde, kolay younlamayan gaz durumdaki reaktifler bulunur. Is enerjisinin, s borusuyla uzun mesafelere iletilmesi iin tepkime rnlerinden yararlanlr. Termokimyasal s borusuyla s depolama teknolojisi, yksek scaklkta nkleer veya gne enerjisi uygulamalarnda ve endstriyel kazanlardaki damtma evrimlerinde uygulanmaktadr. Gne enerjisinin tersinir kimyasal tepkimelerle depolanmas gelime aamasnda olan yeni bir yntemdir. Dk scaklktaki uygulamalar iin kimyasal tepkimelerle s depolanmasna ilikin nemli gelimeler salanm olmakla birlikte uygulamada karlalan nemli sorunlar termokimyasal s depolama ynteminin yaygn olarak uygulanmasn snrlandrmaktadr. Adsorpsiyonlu s depolama sistemleri metal-alumina-silikat maddelerinden olan zeolitlerin gzenekli yapsndan yararlanrlar. Nemli hava adsorban malzemenin bulunduu yataktan geirilerek su buharnn adsorplanmas salanr, kuru scak hava ayn yataktan geirildiinde su buharn desorbe edip souyarak kar. Bu ilem srasnda desorpsiyon s depolanmasn adsorpsiyon da snn geri kazanmasn salamaktadr.

30

2.9. Gne Enerjisinin Is Enerjisi Olarak Depolanmas 2.9.1.Gne Gereklilii Enerjisinin Is Enerjisi Olarak Depolanmasnn

Bugne kadar, ou sanayilemi lkede kullanlmakta olan yenilenebilir enerji kaynaklar , istenilen dzeyde enerji talebinin karlanmasna katkda bulunamamtr. Bunun eitli nedenleri vardr. Bu nedenlerden en nemlileri aada sralanmtr.

Baz alternatif enerji kayna olarak nitelendirilen (gne enerjisi, jeotermal enerji, rzgar enerjisi vb.) enerji kaynaklarnn halen ekonomik olarak ve sl kapasite asndan fosil yaktlarn yanmas sonucu aa kan enerji ile rekabet edememesi, Sreksiz olular, dzenli enerji salayamamalar, Kullanlmasna uzun yllardr devam edilmedii iin edilememesi, gvenilirliinin test

Almas gereken piyasa dzenlemeleri, teviklerin uygulanmamas.

Yenilenebilir enerji kaynaklarndan srekli enerji elde edilememesi, belirli zamanlarda kesintiye uramas sebebiyle enerji depolanmas ihtiyac domutur. Bu nedenlerle yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm ve beraberinde enerjinin depolanmas nem kazanmaya balamtr. Yenilenebilir enerji kaynaklarndaki sreksizlik sorununa, enerji depolanmas zm getirmektedir. rnein yaz aylarnda gne enerjisi fazla olmasna ramen bu aylarda binalara ait mahallerin stlmas iin enerji ihtiyac dk seviyededir. K aylarnda ise tam tersi gne enerjisi az olmasna ramen yaamsal alan olan binalarda s ihtiyac yksektir. Bu farkn ortadan kaldrlmas enerjinin depolanmas ile zlr. Gne enerjisinin sl enerji olarak elde edilmesi ve kullanm arasndaki zaman fark depolama sayesinde kapatlmaktadr. Antik alardan beri topran alt yiyecek depolamak iin sabit scaklk blgesi olarak kullanlmaktadr. Yaz aylarnda kullanlmak zere kuyulara kar doldurulurdu. En eski termal enerji depolama yntemlerinden biri de donmu gl ve/veya nehirlerden buz almaktr. Bugn buz her trl soutma amacyla kullanlr. Is enerjisi yer altnda geni bir hacimde uzun sreli(mevsimlik) ve ksa sreli (haftalk) depolanabilir. Is enerjisinin yeraltnda mevsimlik depolanmas ay akn sreyi kapsamaktadr. Ksa sreli depolama ise bir haftadan az bir zaman iindir. Bu kapsamda yeraltnda s enerjisi depolamas stma amal depolama, soutma amal depolama, hem stma ve hem de soutma amal depolama olarak ayrt edilmektedir. Isl depolama, fosil yakt yakm ile salanacak sdan tasarruf oluturduundan, yanma emisyonlarnn ortaya koyaca kirlilii nleme avantaj da tamaktadr. Bylece CO2, SO2 ve NOx emisyonlarnn snrlanmasna katkda bulunur. Soutma amal sl

31

depolama, elektrik enerjisinden salanan tasarrufun yan sra ozon tabakasna zarar veren kloroflorokarbon gazlarnn kullanmnn snrlanmasna da katkda bulunur. Sz konusu teknolojiden lkemizde de yararlanlmaktadr. Isnn depolanmas ve depolanan snn entegre sl sistemlerde kullanlmas sl sistemlerin verimliliklerinin artrlmas asndan nemlidir. Depolanacak duyulur s kullanlan sl sistemin sl kapasitesini artrmak iin kullanlabilecei gibi, sistem bir soutma sistemi ise sistemin Enerji Tasarruf Orann (EER=energy efficiency ratio) artrmak, sistem bir s pompas sistemiyse sistemin Etkinlik Katsaysn (COP=coefficient of performance) artrmak, veya sistem gne enerjisi takviyeli bir stma sistemiyse sistemin sl verimini artrmak amacyla kullanlabilir. Isnn depolanmas ve depolanan snn entegre sl sistemlerde kullanlmas sl sistemlerin verimliliklerinin arttrlmas asndan nemlidir. Depolanacak duyulur s kullanlan sl sistemin sl kapasitesini arttrmak iin kullanlabilecei gibi, sistem bir soutma sistemi ise sistemin Enerji Tasarruf Orann arttrmak, sistem bir s pompas sistemiyse sistemin etkinlik katsaysn arttrmak, veya sistem gne enerjisi takviyeli bir stma sistemiyse sistemin sl verimini arttrmak amacyla kullanlabilir. Gnmzde, lkemizde yeraltnda s depolanmas uygulamalar ok az sayda mevcuttur. Sadece Trkiyede s enerjisinin yer altnda depolanmas sistemlerinin kullanlmas sayesinde lke genelinde fosil yaktlardan salanacak %10luk tasarruf ile emisyonlarda beklenen azalma ylda en az 5,6 milyon ton CO2, 18900 ton SO2 ve 21600 ton NOx olaca tahmin edilmektedir. (Paksoy ve Evliya., 2000). Yer altnda s depolama mevsimlik, gnlk gibi farkl periyotlarda yaplabilir. Bunu belirlemede en nemli etken kullanm amacdr. lkemizde yer altnda s depolanmas uygulamalar ok az sayda mevcuttur. Is enerjisi depolama; enerjinin bol olduu zamanda depolanp, olmad yada yetersiz olduu zamanlarda kullanabilme olana salad iin ok nemlidir. Gne enerjisi yeryznde s yaltml elik tanklarda, yer alt maaralarnda, yer alt kaya tabakasna alm dikey kuyularda, yeraltndaki elik tanklarda, topraa gml dikey ve yatay borularda (toprak kaynakl s pompalarnda sklkla kullanlr.), ak ferlerde, yeraltndaki beton tanklarda mevsimlik olarak depolanmaktadr. svete Bankston tarafndan yaplan almada toprak ierisine 2-6 m. arasnda yatay olarak duran kaya taban iinde 65 m. Derinliinde 120 sondaj kuyusu almtr. Binann s yknn % 60 bu sistem ile karlanmtr. Depo evresinde scaklk dalm 2 boyutlu olarak ele alnmtr. Is transferi problemi kompleks Fourrier dnm teknii ve sonlu farklar metodu uygulanarak zmlenmitir. Is depolanma sistemlerinin tasarmlar genellikle deneme-yanlma yntemleri kullanlarak ve/veya gemite kazanlm deneysel bilgilere bal tecrbelere dayal olarak yaplmaktadr. Ancak fizibilite almas yaplmadan gerekletirilen bu tr yaklamlar maliyeti ok arttrd gibi, hem de istenilen verimde olmayan sl enerji depolama sistemleri ile sonulanabilmektedir. Bu nedenle bir yer alt s depolama sistemi tasarlamadan ve sisteme entegre etmeden nce sl depolama sisteminin kuramsal formlzasyonu, analizi, analiz neticesinde elde edilen zmlerin sl

32

sistemin dier elemanlarna ilikin formlasyonlar ile btnletirilmesi gerekmektedir. Bunun sonucunda kurulmas dnlen sl sistem modelinin yaplmas ve modellenen ve de entegre edilen tm sistem modeli zerinde saysal hesaplamalar yaplr. Bu hesaplamalar dorultusunda fiziki btnleik sistemin tasarm ve kurulmasndan nce, tmden entegre olan sistemin performans hakknda ngrlerde bulunmak ideale yakn tasarm gerekletirilebilmesi asndan ok nemlidir.
2.9.2. Is Enerjisi Uygulamalar Depolama Tekniklerinin Trkiye Dndaki

Bu depolama sistemi ilk olarak 1939 ylnda Cambridge, Massachusets-ABD de MT gne evinde kullanlmtr. zellikle 1970 li yllardan sonra enerji depolama sistemleri zerinde youn olarak durulmutur. Bu almalar, ylda bir dzenlenen ve yedincisi 1997de Japonyada yaplan Uluslararas Isl Enerji Depolama Konferanslarnda sunulmutur. Is enerjisi depolama; stma, soutma ve iklimlendirme gibi sl uygulamalarda uygulanabilirlii sayesinde byk nem kazanan ileri bir teknoloji uygulamasdr. Gnmzde Japonya, in, ABD, Kanada, Almanya, Belika, Hollanda, sve, svire, Finlandiya ve Fransa gibi deiik lkelerde birka uygulama mevcuttur. Almanya enerji kullanmndan kaynaklanan CO2 emisyonu salnmnda 2005 yl ncesinde yaklak %25lik bir azalma salamtr. Bu baarl d, ierisinde TED uygulamalar da olan ve alternatif enerji teknolojilerini destekleyen ciddi programlar ile salamlardr. Almanyann imdiki uzun vadeli hedefi ise 2050 ylna kadar fosil yaktlardaki kullanm %50 orannda azaltmaktr. Almanyada u an 8 adet byk lekli, gne enerjisi destekli farkl Is Enerjisi Depolama sistemleri kullanan yerleim merkezleri ina edilmitir (Wille and Lottner, 2006). Alman Federal Cumhuriyeti Parlamento Binas Reichstag, u an kojenerasyon sisteminden atlan atk snn akiferde depolanmas ile stlp soutulmaktadr. Binalarda kullanlan Mikro Kapsllenmi Faz Deitiren Maddeler ilk olarak Almanyada tasarlanm ve kullanmna balanmtr. Hollanda Akifer Is Enerjisi Depolamasnda uygulama says asndan dnya lideri konumundadr. 2006 yl rakamlarna gre lkede yaklak 600 adet Akiferde Is Enerjisi Depolama uygulamas bulunmaktadr (Snijders 2006). Bahsi geen Akiferde Is Enerjisi Depolama uygulamalarnn %78i konutlarda, %12si sanayide ve %10u da ziraat sektrnde yaplmtr. Hollandadaki byk binalarda Aliferde Is Enerjisi Depolama uygulamas artk standart bir seenek haline gelmitir. lke apnda 2020 ylna kadar 15 PJ yada bir baka deyile 200.000.000 m3 doal gaz kullanmna edeer miktardaki enerji ihtiyac Is Enerjisi Depolanmas uygulamalar ile karlanacaktr (Snijders and Van Aarssen, 2003).

33

svete ise 50 adet byk lekli Akiferde Is Enerjisi Depolama ve 300 adet Yer Kaynakl Is Pompas uygulamas ile 2.3 milyon ton/yl CO2 salnmnda azalma salanmtr. Bu rakam svein toplam yllk CO2 emisyonu salnmnda %3.5luk bir rakama denk gelmektedir.

ekil 2.11: Akiferde Is Enerjisi Depolamann ematik Gsterimi

Kanada dnyann en byk yer kaynakl s pompas uygulamasna sahiptir. Sistem Ontario niversitesi Teknoloji Enstitsnde olup, 200 metre derinliinde 372 adet kuyu iermektedir (Beatty et al., 2006). ekil 2.12de gsterilen Kanadadaki en byk ve Kuzey Amerikadaki ikinci en byk jeotermal stma/soutma sisteminin kurulmasyla 80000 m2lik toplam yzey alan olan yaplardan, ASHRAE 90.1 Standardndan gerekenden %30 daha aa enerji verimlilii amalanmtr. Alberta Kanadada bulunan Okiteks kasabas Kuzey Amerikadaki ilk merkezi gne enerjisi ile stma sistemine ev sahiplii yapmaktadr (Wong et al., 2006). Sistem gne enerjisinin yeraltndaki kanallar aracl ile depolanmas ve depolanan bu enerjinin k aylar boyunca bina stmasnda kullanlmas prensinde dayanmaktadr. Bu dnyada imdiye kadar yaplan, stma yknn %90nn gne enerjisinden karland ilk projedir. Bu uygulama sonucunda konut bana ylda 5 ton sera etkisine yol aan gaznn atmosfere salnm azaltlmtr.

34

ekil 2.12: Kanada Ontario niversitesinde Kurulan Sistemin ematik Gsterimi

ekil 2.12den grlecei zere, sistem, esas itibariyle, kuyu sahas (Kuyu i Is Enerjisi Depolama Sistemi), soutma gruplar/s pompalar, youmal kazanlar ve hava santrallerinden olumaktadr. Kampus binalarnn toplam soutma yk 7000 kWdr. Ontario niversitesi Yerlekesindeki merkezi tesis, Kuyu i Is Enerjisi Depolama Sistemi ile byk lde tm yerleke iin stma ve soutmay salamaktadr. Soutulmu su, her biri 90 ton olan 7 adet modlden oluan soutma gruplarndan ve her biri 50 ton kapasitesinde olan 7 modlden oluan iki set s pompalaryla temin edilmektedir [38]. Soutma gruplar, enerjiyi, binalardan Kuyu i Is Enerjisi Depolama Sistemine pompalamak iin kullanlmakta olup, sadece soutma modunda altrlmaktadr (amalar, ana soutmadr). Dier s pompas modlleri, soutma ykne yardmc olmaktadr [11]. Soutma gruplarnda, Kanadadaki yksek verimli cihazlarn ilk kullanm olan Turbocor kompresrlerden yararlanlmtr. Bu, son derece kompakt santrifj kompresrlerde, manyetik yataklama vardr ve dakikadaki devir says 40000i amaktadr. % 15 glikol/su karmndan oluan s transfer akkan, 4 apndaki polipropilenden yaplm 150 km.yi aan boru hatt arasnda (20 barda test edilmi) dolamaktadr. Boru hattyla, 7000 kWlk kondens suyu jeotermal sahada dolatrlmaktadr. Is, yazn, jeotermal evrimden topraa verilmektedir. Kn ise, s pompalar ters altrlmakta ve s, kampsn ouna 52 oClik dk scaklk

35

hidronik stmay salamak iin, topraktan ekilmektedir. Ek stma, youmal kazanlarla salanmaktadr [38]. % 30luk glikol karm olan plakal s deitiriciler, ikincil taraf kn donmaya kar korumaktadr. Istma ve soutma, planlanan takvime ve evre havas ayarlarna gre kontrol edilmektedir. Yer altnda bulunan servis koridoru, jeotermal sahaya ring yapmakta ve merkezi tesisi her bir binada bululan ayr mekanik odalara balamaktadr. Projenin genel mekanik dncesi, d haval ve dn hava karml merkezi hava nitelerinin kullanlmasdr. Snf binalarnda, egzost havasndan geri kazanlan syla d havay n stmak iin, hemen atnn d yzeyine yakn konulan enerji geri kazanm tekerlekleri bulunmaktadr. Laboratuarlarda ise, hava kirlenmesi ana dncesi erevesinde, atk sdan yararlanmak iin kapal bir sistem kullanlmaktadr. Tekrar stma serpantinleri olan VAV (deiken hacimli hava) uygulamas vardr [38]. Ontario niversitesi Yerlekesindeki mekanik sistem iin sadece bir ksmn oluturmaktadr. Istma ve soutma ykleri enerji verimli yap tasarmyla minimize edilmitir. Binalar ok iyi yaltlm olup, duvarlar R-20 ve atlar R-30, en yksek yaltm seviyesindedir. Geleneksel stma /soutma sistemlerine kyasla, yksek verimli HVAC ekipmannn geri deme sresinin 3-5 yl ve kuyu sahasnnkinin de 7.5 yl olaca tahmin edilmektedir [38]. ABDde ise buz depolamas zellikle soutma ileminden kaynaklanan enerji yknn azaltlmas amac ile kullanlmaktadr. ABDde bulunan ve iklimlendirmeye ihtiya duyan tm binalarda buz depolamas uygulamas yaplsa, u anki enerji retim ve iletim hatlarndan %40 daha azna ihtiya duyulaca tahmin edilmektedir (MacCracken, 2006). Ayrca ABD New Jersey eyaletinde kurulu bulunan Richard Stockton niversitesi 400 kuyuluk byk bir Yer Kaynakl Is pompas uygulamasna ev sahiplii yapmaktadr. Bu sistem hem stma hem de soutma amac ile kullanlmaktadr. Bu uygulama ile ylda 2300 ton CO2 salnmnda azalma elde edilmitir. Japonya buz depolama teknolojisini, elektrik enerjisinde geerli olan farkl saattarife uygulamasnda faydalanmak iin kullanmaktadr. 2001 yl verilerine gre Japonya apnda 16.000 buz depolamas uygulamas bulunmaktadr (Paksoy 2003). Bu uygulamalar enerji verimliliini %15 arttrd gibi, CO2 salnmn %20 azaltmaktadr (Sakai 200).

36

2.10. Gne Havuzunda Gne Enerjisinin Depolanmas

Gne enerjisinin toplanmas ve depolanmas bakmndan en uygun sistem, yzeyine gelen gne enerjisinin %20-30unu toplayabilen gne havuzlardr. Byle bir toplaycnn bugn elde mevcut s deitiriciler ve trbinler ile yaplm bir evrimde s kayna olarak kullanlmas bile mmkndr. Gne enerjisinin depolanmas havuzun kendi iinde olmaktadr. Havuzun maliyeti olduka dktr nk temel malzemeleri olan su, tuz ve yaltc elemanlar her zaman doadan bol ve ucuz olarak elde edilebilir. Gne havuzlarnn fizii, atmosfere ak herhangi bir havuzda rnein bir bahe havuzunda gne enerjisinin sourulmas ile meydana gelen olaylarn incelenmesi ile aklanabilir. Byle bir havuzun yzeyine arpan gne nlar ksmen yansyacak, ksmen de su iinde ve havuz dibinde sourulacaktr. Havuzun dibindeki sourulmann, bal olarak dier ksmlardaki sourulmadan yksek olmas, suyun dibe yakn ksmlarndaki scakln artmasna, dolaysyla younluunun azalmasna neden olur. Dipten uzakta bulunan su zerrecikleri daha az enerji sourduundan scaklklar dipteki su zerreciklerine gre daha dk, younluklar ise daha yksek olacaktr. Yukarda ar, aada hafif su tabakalarnn bulunmas bir kararsz denge durumu oluturacaktr. Dipte sourulmann devam etmesi halinde sl kaldrma kuvvetinin vizkoz srtnme ve atalet kuvvetlerini yenmesi sonucu, daha youn zerreciklerin aa yuvarlanmas ile denge bozulacak ve tanlma s geii balayacaktr. Bu tanmla olan s geii ise, zamana bal olarak havuz yzeyinden devaml bir s kaybna neden olacaktr. te, ierdii akkan younluunun derinlikle artt gne havuzu, eer doru olarak tasarmlanrsa, iinden evreye tanm yolu ile s kaybetmeyen bir havuz olacak ve bylece dibinde toplanan s enerjisi ayn yerde depolanm olacaktr. Gne havuzlarnda tanm hareketini engelleyecek bir rt ve s kaybna mani olacak bir yzey eleman olmakszn, derinlikle artan scaklktan dolay azalan younluu dengelemek gerekir. Bu nedenle, su iinde, scakln artmas ile zlebilirlikleri artan tuzlarn oluturaca bir konsantrasyon gradyeni meydana getirilir. Bylece, havuzun dibinden yzeyine doru tanm yolu ile olacak s geii, su iinde kolayca zlebilen bu tuzlarn meydana getirecei konsantrasyon gradyeni ile nlenir. Gne havuzu genellikle, st tanml blge, ara tanmsz blge ve alt tanml blge olmak zere blgeden meydana gelir. Alt tanml blge tuz konsantrasyonunun en fazla olduu blge olup, bir tuzluluk gradyeni iermez. Alt tanml blgenin zerinde, bir yaltc grevi yapan ve st tanml blgeye doru, azalan bir konsantrasyon gradyeni ieren ara tanmsz blge, gne havuzunun en nemli ksmdr. erdii konsantrasyon gradyeninin yeterli miktarda byk olmasyla, bu blgede tanm olmayacak, dolaysyla havuz dibinde sourulan enerjinin alt tanml blgede depo edilmesini salayacaktr. st tanml blge genellikle tuzsuz su ieren ksm olup, kalnl, ara tanmsz blgede sourulan gne nm miktarna baldr. Bu blgenin varl, gne havuzunun ekonomiklii asndan nemlidir. Gne havuzlarnn temel maddesi olan su, kzl tesi may geirmeyen geirmeyen bir akkan olduundan, gne enerjisi spektrumunun, sadece grnr k

37

ksm havuz dibine ular ve orada sourulur. Gne n eklinde sourulan ve alt tanml blgede s olarak depolanan enerji, suyun zayf iletim kabiliyeti, kzl tesi n geirmeme zellii nedenleriyle, ancak iletim yolu ile havuzdan kaabilir. Bu da gne havuzunun sadece bir toplayc deil ayn zamanda bir s toplayc olmasn salar.

ekil 2.13: Gne Havuzu Yaps ve Is Aknn ematik Gsterimi

ekil 2.13de grld gibi, gne enerjisinin gne enerjisinin %20sini dk scaklkta kullanlabilir enerji ekline evirebilen gne havuzundan bu enerji, alt tanml blgeye yerletirilecek bir s deitirici ile ekilebilir. Is deitiricide, havuzdan sy ekmek iin ayr bir akkan dolatrlr. Scak tuzlu suyun ssn ekmek iin, havuz dnda bir s deitiriciden geirilmesi ve tekrar havuz dibine gnderilmesi mmkndr. Fakat bu kullanma, devrelerde korozyon ve tuz birikimlerine neden olacandan zel boru malzemesi ve pompalama tekniini gerektirir. Gne havuzunun depolama kapasitesi, havuz altndaki zeminin s depolayc olarak kullanlmas veya alt tanml blgesinin bymesi ile artar. Genellikle dip kayplarna engel olmak iin havuz zeminden yaltldndan, havuzun enerji depolama kapasitesi alt deponun kalnlna baldr. Alt tanml blgenin bymesi, havuz dibi ile yzeyi arasnda konsantrasyon farkna ve zellikle nm iddetine baldr. Inm iddetinin artmas halinde alt tanml blgenin daha da bymesi, depolanacak enerji miktarn arttrmakla beraber, tanmsz ara blgenin klmesine ve bu blgede tanm hareketinin balamasna sebep olabilir. Yaltc blgede, dengenin bozulup tanmla s geiinin balamas, sistemden srekli s kayb olmasna neden olacandan, depolanan fazla enerjinin bir ksmnn belirli zaman aralklarnda havuzdan ekilmesi gerekir. Buna ilaveten, balangta, yzeyle dip arasnda tesis edilecek konsantrasyon farknn, tanmsz ara blge iin geerli olan kararllk teorisi yardmyla, emniyetli tarafta kalnacak ekilde hesaplanmas gerekir.

38

3.

ISI ENERJS DEPOLAMA SSTEM TASARIMI

Is depolama sistemlerinin tasarmnda u etmenler dikkate alnr:

Is depolama materyali birim ktle/hacminin s depolama kapasitesi Is depolama scakl ve yntemi Is geri kazanma scakl ve yntemi Is depolama ve geri kazanma ,ilemleri iin enerji gereksinimi Scaklk gradyenti Sistemdeki yapsal elemanlarn boyutlandrlmas Is deposu malzemesi, ekli, boyutlar ve dzenlenmesi Depolama nitesinin yaltm ve s kayplarnn kontrol Depolanacak syla stlacak olan ortamn zellikleri Sistemin toplam maliyeti

Gne enerjisi depolama sistemleri genel olarak aadaki yapsal bileenlerden oluur. Bunlar:

Is toplama nitesi (Gne kolektrleri) Is depolama nitesi (Is deposu) Is deitirici Depolanan snn yararlanlaca ortam Yardmc enerji kayna Kontrol sistemi

Bir s depolama sisteminde bulunmas gereken zellikler unlardr:

Is depolama materyalinin birim ktle veya hacmi iin s depolama kapasitesi yksek olmaldr. Is depolama materyali alma scakl aralnda uygun zelliklere sahip olmaldr. Is depolama ve geri kazanma etkinlii ve hz yksek olmaldr. Sistemde depolanan s btnyle geri kazanlabilmelidir. Depolama nitesinin scakl tekdze olmaldr. Is depolama ve geri kazanma etkinliinde azalma olmakszn, ok sayda depolama ve geri kazanma evrimi gerekletirilebilmelidir. Is depolama materyali korozif, toksik etkili ve yanc olmamaldr. Sistem ucuz ve kullanm sresi uzun olmaldr.

Ekonomik olarak kabul edilebilir bir sistemde, s depolama maliyeti dk olmaldr. Bu durum s depolama materyali maliyetinin dk olmas yan sra, depo ve s deitirici maliyetlerinin de kabul edilebilir deerlerde olmas ile salanabilir. Depolama sisteminin kapasitesinin belirlenmesinde gne nm enerjisi, gerekli s miktar ve depolama iin tketilen enerji miktar nemli etkenlerdir[39].

39

3.1.

Duyulur Is Enerjisi Depolamann Uygulanabilirlii

Duyulur s enerjisi depolama (DIED) sistemlerinde enerji; su, hava, ya, kaya, tula, kum ve toprak gibi malzemelerde depolanabilir. DIED sistemlerinde depolanan enerji; scaklk fark, depolama eleman miktar ve s kapasitesi ile orantldr. Herhangi bir s depolama sisteminin uygulanabilirlii esas olarak baz etmenlere baldr. Bunlar; (Diner vd., 1996)

Gereksinim duyulan s miktar Depolanabilecek atk veya fazla s miktar Is depolama yntemi Elektrik enerjisi bedeli Istlacak yapnn tipi Is depolama iin gerekli alan letme maliyeti

Duyulur s depolama etkinlii aadaki etmenlere baldr.

Is depolama materyalinin zgl ss Is depolama materyalinin younluu Is depolama materyalinin iletkenlii Is depolama scakl Depolama materyali ve depo arasndaki buhar basnc Yksek scaklklarda materyalin kararll Sistemin maliyeti

Duyulur s depolama yntemiyle s depolamada yaygn olarak karlalan genel sorunlar aadaki gibi zetlenebilir.

Is depolama sresince, depolama scakl srekli olarak ykseldiinden ok fazla s kayb oluur. Is geri kazanma srasnda, depolama scakl srekli olarak azaldndan, sistemin sl etkinlii azalr. Is depolama ortam scaklndan daha yksek scaklkta gerekletiinden, s deposunun yaltm gereksinimi nedeniyle sistem maliyeti artar.

40

3.2.

Is Depolamada Is Tutucu Materyaller

Duyulur s depolama uygulamalarnda en yaygn olarak kullanlan madde sudur. Su ile duyulur s depolamann birok stnl vardr:
9 9 9 9 9 9 9 9

Ucuzdur ve kolay temin edilir. Zehirleyici ve yanc deildir. Fiziksel, kimyasal ve termodinamik zelikleri ok iyi bilinmektedir. Enerji depolamasndan yararlanlrken ayn zamanda enerji toplayc akkan olarak da kullanlabilir. Is kapasitesi yksektir. Istma ve soutma sistemleri iin gerekli scaklk aralnda kararl bir sv-buhar dengesine sahiptir. Is transferi ve akkan dinamii iyi bilinmektedir. Korozyon etkisini azaltan teknolojiler gelitirilmitir.

Suyun stnlkleri yannda baz olumsuz yanlar da bulunmaktadr:

9 Donduu zaman genilediinden, donmaya kar nlem alnmaldr. 9 Korozyon yapc zelliinden dolay depo iine korozyonu nleyici madde eklenmelidir. 9 Suyun erime ve kaynama noktalar arasndaki fark kktr. 9 Yksek scaklklarda enerji depolamak zordur.

Gne enerjisi depolama uygulamalar iin dolgulu yatak eklindeki s depolama niteleri istenilen baz stnlklere sahiptir Bunlar:

Is depolama materyalleri; toksik etkili, yanc ve pahal deildir. Yksek scaklklarda s depolanabilir. Is depolama etkinlii yksektir. Is tayc akkan olarak hava kullanldnda; donma ar snma ve korozyon sorunlar yoktur. Kat materyaller ve hava arasnda s gei katsays yksektir. Sistemde s deitirgeci kullanlmasna gerek kalmayabilir. Hava akm olmadndan dolgudan daha az miktarda s kayb oluur. Bununla birlikte, s depolama amacyla dolgulu yataklarn kullanmnda aadaki sorunlarla karlalmaktadr:
zel dzenlemeler yaplmadka, s depolama ve geri kazanma ilemlerini e zamanl olarak gerekletirmek mmkn deildir. Basn dmesinin fazla olmas nedeniyle, hava dolam salamak iin maliyet artabilir. Belirli koullarda youma, toz ve kf birikimi oluabilir.

41

Duyulur s enerjisi depolama sistemlerinin en nemli problemlerinden biri dk verime sahip olmasdr. Bu yzden, duyulur s enerji depolama sistemlerinin iletimindeki tersinmezlikleri azaltacak tasarm ve iletim parametreleri belirlenmelidir. Bu amala, gne enerjisi ile alan s enerjisi depolama sistemindeki tersinmezliklerin depolama zaman ile deiiminin incelenmesi gerekir. Bunun yan sra, sistemdeki tersinmezlikleri minimum yapan optimum artlar belirlenmelidir. Anadolu niversitesi Fen Fakltesi Fizik Blmnde yrtlen almada, 1990 ylnda ilk aratrmasna balad Gne Enerjisinin ve Atk Isnn Depolanmasnda Boraks Kullanm (Yrkoullar E.,vd.) proje 2000`li yllarda, daha sonra doktora almas eklinde devam etmitir.(Bircan H.) Projenin amac, atk snn ve gne enerjisinin boraksta depolanmas esasna dayanmaktadr. Bu almada gne enerjisini depolamak iin boraksn seilmesinin sebebi, boraks rezervinin lkemizde fazlaca bulunmasdr. Boraks ayn zamanda Trkiye ekonomisi iin nemli bir hammaddedir. lkemizde teknolojik bir rn olarak deer bulmayan boraksn, bu projeyle lke ekonomisinde teknolojik ihra rn olarak yer alabilecei gsterilmitir. Boraksn, en iyi s depolama malzemesi suya gre 2.4, granite gre de 4.7 kat daha fazla enerji depoland bu alma neticesinde gzlemlenmitir. Gne enerjisini boraksta depolamak ve bunu stma ve soutma amal klimalarda kullanlmas ncelikli ama olarak hedeflenmitir. Boraksn kullanlmasnn bir dier nemli avantaj da doal kaynak olmas ve evreye zararl olmamasdr. Yrtlen almada Trkiyenin gne enerjisi ve bor bakmndan ansl bir lke olmas neticesinde projelerinde s verilen boraksn yapsn bozundurup suyun aa kmasnn salanmas, daha sonra da tekrar suyla susuz boraks reaksiyona girmesi sonucunda ortaya kan snn bu amala kullanlacak malzemelerde depolanmas salanmtr. Gne etrafnda dnen dokuz gezegenden biri olan yerkre yaklak 4.6 milyar yandadr ve ana ksmdan oluur: ekirdek, manto ve kabuk. Kabuk ve st manto, altlarndaki mantonun zerinde yavaa hareket eden kta ve okyanus levhalarn oluturur. Yerkrenin merkezine gidildike scaklk ve basn artar. u ana kadar yerkrenin sadece birka kilometre altna inilebilmitir. Hareketli levhalarn arpt yerlerde Himalayalar benzeri da sralar oluabilir. Okyanuslarda mantodan gelen malzeme levhalarn arasndaki boluu doldurarak bir srt oluturur. Baz yerlerde, okyanus levhalar kta levhalarnn altna dalarak volkanik faaliyete neden olur. Yerkrede, ergimi magmadan oluan magmatik kayalar, en ok rastlanan kaya trleridir. Volkanik faaliyet farkl trden kaya ve lav retir. Kayalar, bir veya birden fazla mineralin doal olarak bir araya gelmesiyle oluur. Baz kayalar, rnein saf kuvarsit ve mermer sadece bir mineral ierir. Bununla birlikte kayalarn ounluu birden fazla mineralden meydana gelir. Mineraller doal olarak oluan, belirli bir kimyasal bileime ve atomik dzene sahip inorganik katlardr. ok rastlanan iki kayatan biri granit dieri bazalttr. Magmatik kayalar derinlerde, yerkabuunun iindeki ve st mantodaki ergimi magmann soumas ve katlamas ile meydana gelmitir. Sokulum ve pskrk kayalar olmak zere iki tr vardr. Kaya ile s depolama ev stmada pratik bir yntemdir. Su yerine kaya kullanmann en nemli yan,

42

100C zerindeki scaklklarda depolamann kolaylkla yaplabilmesidir. Kt yan hacim olarak fazla yer kaplamasdr. Kaya ve su ile s depolamann birok yntemi vardr. rnein s pompalaryla birletirilerek s transfer verimi ykseltilir veya daha karmak s deitiricilerle birlikte kullanlabilir. Su ve kayacn ortak kullanld en uygun tasarmlardan bir Harry Thomasson yntemidir.[Diner,2002]

ekil 3.1: Harry Thomasson Yntemi ile Enerji Depolama [Diner, 2002]

Bu sistemde kolektrlerde snan su depoya stten verilir, s verip souyan su dibe ker ve buradan tekrar kolektrlere gider. Tank, stlacak hacme verilecek havann aralarndan getii kayalarla evrilidir. Kayalar ve su dolu tank yaltlm duvarlarla sarlmtr. Bu sistemin stnl suyun s kapasitesinin bykl ve hava ile temas yzeyini artran kayalarn bir arada kullanlmasdr . Gnmzde bir ok frnda s depolamak iin tuz kullanlmaktadr. Tuz doada bol ve ucuz olarak bulunan bir madde olup s tutma kapasitesi de yksektir. Gne enerjisi tamamen sya dnerek bakr tel gibi s iletkenlii yksek kanallar vastasyla tuz gibi s tutma kapasitesi yksek bir depoda s enerjisi olarak birikir.

43

ekil 3.2: Gne Enerjisini Tuz Kullanarak Yeraltnda Depolama

Bazalt tan s depolama malzemesi olarak kullanlabilecei fikri ilk olarak, "Isya dayal terapi" haberi ile olumutur. Isya dayal terapide stlm bazalt (volkanik) talarla yaplan masaj; bedenin derinliklerine bazalt tanda depolanan snn nfuz etmesi prensibine dayanmaktadr. Bazalt tann sy uzun sure koruyabildii ve iletebildii bu sya dayal terapi haberi sayesinde dikkat ekmitir. Trkiyenin zmir, Diyarbakr, Uak, Gediz, Mu, Bitlis, skenderun, Boyabat, Eskiehir ve Van gibi il ve ilelerinde bulunan bazalt tas, duyulur s depolama uygulamalarnda akl tas gibi kullanlabilir dncesi ile bu almada bazalt tasnn sl ve mekanik zeliklerinin saptanmas zerinde durulmutur. 7x5x1.5 cm3 boyutundaki bazalt tann s iletim katsays, kzdrlm tel anemometresi(Hot-wire) ynteminden yararlanarak gelitirilmi Shotherm QTM-D2 cihaz vastas ile llr. Shotherm QTM-D2 cihaznn lme ynteminde stlm tel, s iletim katsays bilinen yaltkan bir malzeme ile s iletim katsays llmek istenen malzeme arasna yerletirilir. Bu durumda s iletim katsays t2 ) t1 k=F. -H T2 -T1 Q.ln( formlne gre hesaplanr.

44

Her standart QTM probunun farkl F ve H sabitleri vardr. Bu sabitler bilindiinde formlden s iletim katsays cihaz iindeki mikroilemci ile hesaplanr. 60 sn. iinde malzemenin s iletim katsays dijital olarak cihaz tarafndan hesaplanr. Cihaz 0,020 ile 1,0 W/m0K aralnda s iletim katsaysn %5 hassasiyetle ler [14].

ekil 3.3: Shotherm QTM-D2 Cihaz

Bazalt tann s iletim katsays da Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm Is Laboratuarnda bulunan ekil 3.3de grlen Shotherm QTM-D2 cihaz ile llmtr. %3.2 oranndaki hata pay da gz nne alnarak bazalt tann s iletim katsays 1.513 W/m0K olarak saptanmtr, (Tablo 3.1) Bazalt tann s iletim katsays genelde 1.6 ile 1.9 W/m0K arasnda verilmektedir, [PP]. Bu alma kullanlan bazalt tann s iletim katsays, daha nce yaplan almalarda bulunan deerlere yaknlk gstermektedir.
Tablo 3.1: Bazalt Tann 300 0K Scaklktaki Isl zellikleri Younluk (kg/m3) Is letim Katsays (W/mK) 1.513 zgl Is (J/kg.K) Is Kapasitesi (106 J/m3K)

2800

1500

4.20

Tablo 3.1de grld zere bazalt tann s depolama zelliinin yksek olduu grlmektedir. Trkiye de bazalt ta potansiyeli olup, deme malzemesi ve yaltm malzemesi olarak kullanlmaktadr. Bazalt ta da akl ta gibi depolama malzemesi olarak kullanlr. Harry Thomasson Ynteminde enerji depolamada kaya paralar olarak veya hava akkanl gne kolektrlerinde akl ta gibi bazalt tann kullanabilecei anlalmaktadr.

45

3.3 Is Enerjisi Depolama Tank Tasarm

Bir DIED sisteminde depolama eleman olarak kullanlan tank, hem depolama elemann, hem de s enerjisini tutmak durumundadr. Kat depolama elemanlarnn sl kontrol, sv depolama elemanlarna oranla kolaydr. Depolama elemannn depolama yetenei, zgl s deeri ile bantldr. DIED uygulamasnda depolama elemannn yararl olabilmesi iin ucuz ve zgl slarnn yksek olmas gerekir. Dier nemli zellik ise, snn hissedildii ve verilebildii deer araldr. Bu karakteristikler s transferinin fonksiyonudur. Bu yzden, hem yksek s kapasitesi hem de iyi s iletim zellii olan demir ideal depolama elemandr. Depodaki snn uzun sre muhafaza edilmesi isteniyorsa, deponun izolasyonu ok iyi yaplmaldr. zolasyon da kullanlacak malzemenin kalnl, nitelii ok nemlidir. D hava artlarnda, yada toprak altnda kullanlacak izolasyon malzemesinin su buhar difzyon direnci sfr olmal, su geirmemelidir. Poliretan, elastomerik kauuk tarz malzemeler kullanlabilir. Toprak altnda depolama yaplacaksa kullanlacak malzemenin organik esasl olmamas toprak altnda zellii kaybetmemesi de ok nemlidir. Is depolama tank, iletim hatt koullarna gre, Is depolama sisteminin verimliliini belirlemek asndan ve konumlandrlaca yerin tand imkanlar veya retim olanaklarna gre belirlenmelidir. Is depolama sistemi, scak suyun aktarld iletim hatt ile irtibatlandrlmaldr. Is depolama tanknn atmosferik yada basnl olarak tasarlanmasnda iletim hattnda tanan suyun scakl ve statik basnc beraber etkili olmaktadr. letim hatt statik basncnn 7 bar civarnda olduu ve iletim hatt gidi su scaklnn 100 0Cnin altnda olduu sistemlerde Is Depolama Tanknn atmosferik olarak tasarlanmas gerekmektedir. letim hatt gidi suyu scaklnn100 0Cnin stnde olduu scaklklarda Is Depolama Tanknn basnl olarak tasarlanmas gerekmektedir. Deponun atmosferik olmasn gerektiren artlar varsa deponun tasarlanmasnda dikey petrol veya su depolama tanklarnn standartlar kullanlmaldr. Alan/hacim orann kltmek iin s depolama tanknn geometrisinin en uygun kresel olarak tasarlanmas gerekmektedir. Hem retim hem de iletme asndan beraber ele alnd durumlarda s depolama tank geometrisinin silindirik olmas tercih edilir. Silindirik geometri tercih edildiinde alan/hacim orann kltmek iin ykseklik/ap oran 1:1 seilebilir. letim ve grsel adan ele alndnda ykseklik/ap orannn 2:1e yakn seilmesi uygun olmaktadr. Is depolama tank iinde ayrc scaklk katmannn kalnl sabit olmaya eilimlidir. Ykseklik/ap orannn yksek olduu uzun depoda ayrc scaklk katman hacmi ykseklik/ap orannn dk olduu enine geni depodaki ayrc scaklk katman hacmine gre nispeten dk deerde olacaktr. Bylelikle sabit hacimdeki depolayc akkanda daha ok s enerjisi depolanabilecektir. Ayrc scaklk katman hacminin dk hacimde olmas iin normal artlarda 1,5 deerinden daha byk ykseklik/ap oran tercih edilmelidir. Eer s depolama alt ve st blmnde birden ok yayc kullanlyorsa 0,8 deerine kadar dk ykseklik/ap oran kullanlabilir.

46

Is enerjisi depolayc sistemi depolayc akkann su olduu katmanlamal duyulur s depolama sistemine gre tasarlanr. Suyun termodinamik zellikleri nedeniyle sndka younluu azalmaktadr. Bylelikle scak su, fiziksel zelliinden gelen doal davranla nispeten souk suyun stndeki katmanlarda yerini kendiliinden bulur. Scaklklar dorultusunda su hacimlerinin konumunu bulmalar ile scaklk katmanlamas olumaktadr. Suyun younluu ve sl genleme katsaysndan dolay s yaymnn yksek olmas s katmanlamasnn olumasna katk salamaktadr. Isl enerji depolayc su ortamnn optimum ekilde kullanlmasnda scaklk katmanlamasnn byk pay vardr. Ancak, su ortamnda iyi bir scaklk katmanlamasnn olumas kolay deildir. Bir sl veya ak etkisi scaklk katmanlamasnda karm gibi bozucu etki yapabilmektedir, bu yzden scaklk katmanlamasnn salanmas iin tm sl ve ak etkilerinin scaklk katmanlamasn salayacak ekilde gereklemesi gerekmektedir. Is depolama tank iindeki farkl scaklktaki suyun karm yayclarn dikkatli tasarm ile nlenebilir. Is depolama tank iindeki farkl scaklklar ayrmann bir dier yolu ise ayrc zar malzemenin kullanlmasdr. Ayrca zar malzeme farkl scaklktaki suyun birbirine karmamasna yardmc olsa da zar malzemenin bakm ihtiyacnn, dayankllnn ve maliyetinin yksek olmasndan dolay bu uygulama tercih edilmemektedir.

ekil 3.4: Akkann Giri ve k Pozisyonuna Bal Tabakalama Tank Tasarm (Shimizu ve Fujita, 1985)

ekil 3.4.te sl tabakalama, iyi ve kt dizayn edilmi tabakalama tanklar grlmektedir. Isl tabakalamay kullanan depolama tanklar (su tanklar) enerjinin ksa sreli olarak korunmas iin geni lde kullanlmakta olan etkin sistemlerdir. Su tanklarnn etkinlii zerinde tank iindeki stratifikasyon nemli bir rol oynamaktadr. Bu yntem zellikle gne enerjisi sistemleri ve atk snn deerlendirilmesi uygulamalarnda kullanlmaktadr ((Dharuman vd.,2006),

47

Is depolama tank farkl ekilde iletim hattna balanabilir. Depo, iletim hattna atmosferik tank olarak direkt balanabilecei gibi pompa ve vana sistemleri kullanlarak basnl tank olarak da balanabilmektedir. Dier bir uygumla ise s depolama sistemini iletim hattndan ayran bir s deitiricisinin olduu durumdur. Bu ekilde s depolama tank da atmosferik olarak tasarlanabilir. Atmosferik s depolama tank genleme deposu grevi grdnden dolay iletim hattnda ilave bir genleme deposuna gerek yoktur. Is depolama tank yatay veya dikey olarak kurulabilir. Is enerjisi verimlilii dikkate alndnda dikey depo kullanlmas en iyisidir. Eer s depolama tanknn kurulumunda yer sknts varsa veya deponun dikey olarak imal edilmesi mmkn deilse s depolama tank yatay olarak tasarlanmaldr. Is depolama tanknda scak su ile dk scaklktaki su arasnda iyi bir scaklk katmanlamasnn salanmas ve farkl scaklktaki suyun birbirine karmamas iin s depolama tanknn alt ve st giri-k noktalarnda yayclar kullanlr. Yayc tasarmnda depoya su giri-k ynlerinin simetrik, hzlarn da olabildiince dk olmasna zen gsterilmelidir. Tasarma gre deiiklik gsterse de depo giri-k su hzlar 0,02-0,2 m/s arasnda bir hzda seilebilir. Is depolama tank tasarmnda koullar deerlendirildiinde depolayc akkann su olduu scaklk katmanlamal duyulur s depolama sistemine gre yaplmasnn uygun olduu grlmtr. Is depolama sistemine etki eden etkenler deerlendirildiinde ideal s depolama tanknn zellikleri tablo 3.2de gsterilmektedir.

Tablo 3.2: Is Depolama Tank Tasarm Etkenlerine Gre deal Seim Tasarm Etkeni Yaplan Seim/Aklama Scaklk Katmanlamal Duyulur Is Is Enerjisi Depolayc Ortam Depolama Sistemi Balant ekli Is Deitirgeli Balant Is Depolama Tank Tr Atmosferik Is Depolama Tank Geometri Silindirik Tank Yn Dikey Depo Tank Says Is Depolama Kapasitesine Gre Belirlenir Yayc CFD Analizleri Sunucuna Gre Belirlenir Is Enerjisi Muhafaza Sresine Gre Yaltm Hesaplanr

48

3.3.1. Is Depolama Tank Yaltm

Yaltm, s depolama tanknda depolanan s enerjisinin muhafaza edilecei sreyi belirlemektedir. Is depolama sistemi gnlk, haftalk vb. zaman dilimleri iin belirlenebilmektedir. Kullanm yntemi belirlendikten sonra s depolama tanknn s depolama sresi gz nnde bulundurularak yaltm kalnlnn belirlenmesi gerekmektedir.
3.3.2. Is Depolama Tanknn Korozyondan Korunmas

Depolayc akkann su olmas durumunda dk oksijen ieren su kalitesi salandnda deponun suyla temas eden blmlerinde normal artlarda korozyon grlmez. Fakat depolama amal olarak dk oksijen ieren su kullanlsa bile korozyon problemi ile karlamamak iin s depolama tanknn i yzeyinin kaplanmas gerekmektedir. Is depolama tank iindeki sl deikenlikten dolay zellikle deponun en st blmlerinde kaplama metal yzeylerden kalkabilmektedir. Is depolama tanklarnn alt blmlerinde korozyon ihtimali sz konusu olduundan dolay byk boyutlu s depolama tanklarnda kamera kullanmna veya denetleme ve tamir ekibinin depo i blmesine girmesine imkan salayacak ekilde giri deliinin olmasna tasarm aamasnda dikkat edilmelidir. Is depolama tank iinde korozyonu denetlemenin yolu depo ierisine tellerle metal paralar sarktlp belirli aralklarda bu metal paralarn kontrol edilmesiyle gerekleir. Fakat tek bana metal paralarla denetimin yaplmas depo ierisinde korozyonun olmasna kar uyar gstermemektedir. Is depolama tanknn su ile temas etmeyen st blmesinin havadaki oksijen ve su buharyla temas etmesi ile oluabilecek korozyondan korunmas iin etkisiz bir buhar veya azot tabakas bu blmde oluturulur. Buhar tabakasnn kme ihtimaline kar azot tabakas (battaniyeleme) tercih edilmelidir. Hava artlarndan s depolama tanknn korunmas, ucuz alminyum kaplama ile salanabilecei gibi pahal mimari tasarmlar da kullanlabilir. Koruma kaplamalar s depolama tankna hafif elik yaplarla monte edilebilir.
3.3.3. Basnl Kap Tasarm

Basnl kap tasarm yaplaca zaman aadaki tasarm ltlerinin ncelikle belirlenmesi gerekmektedir. 1. 2. 3. 4. 5. letme scakl ve basnc Kap boyutlar Cidar malzemesi Balk tr Boru balant az boyutlar

49

Yukardaki tasarm ltlerinin belirlenmesinden sonra alma artlarna gre etkiyen kuvvetlerin tanmlanmas gerekmektedir ve uluslararas kodlar ve reglasyonlarn kstlamalar gz nnde bulundurularak analitik yntemlerle basnl kap tasarm gerekletirilir. Is depolama tank ve yayc malzemesi metal kullanlmas durumunda St37 kullanlabilir.

3.3.3.1 Basn Altndaki Is Depolama Tanknn Et Kalnl

basn altndaki basnl kaplarn tasarmnda et kalnln belirlemek iin denklem 3.1. kullanlr.
tg = Pt Rs em .E 0, 6 Pt (3.1)

Emniyet Katsays K=3,3 olarak alnmtr. Buna izin verilen gerilme deeri

em =162,4 N/mm2dir. ift tarafl yaplm aln kaynakl balant iin kaynak verim
katsays E=0,85 olarak alnr.
Tablo 3.3: Baz Depolama Malzemelerinin 300 0K Scaklktaki zellikleri Is letim Is zgl Is Younluk Malzeme Katsays Kapasitesi 3 (kg/m ) (J/kg.K) (W/mK) (106 J/m3K) Odun 721 0.159 1260 0.91 Beton 1600 0.79 840 1.34 Ate tulas 1920 0.90 790 1.52 Cam 2710 0.76 837 2.27 Alminyum 2702 237.000 903 2.44 Karbon elii 7854 60.500 434 3.41 (Mn%1,Si%0.1 Saf Demir 7870 80.200 447 3.52

50

3.4.

Is Depolama Sisteminde Bulunmas Gereken nemli zellikler

Is depolama yntemi seimi esas olarak; s depolama sresi, ekonomik uygulanabilirlik ve iletme koullarna baldr. Herhangi bir uygulama iin s depolama ynteminin belirlenmesi, s depolamann etkinlik ve ekonomik olmas sistemin tasarmna baldr. Genel olarak, birim hacimdeki i enerji deiiminin fazla olduu s depolama materyallerinin kullanlmas durumunda, s depolama iin gerekli hacim azalr. Bir s depolama sisteminde bulunmas gereken zellikler aadaki gibi sralanabilir [zonur, 2004] Is depolama materyalinin birim ktle veya hacmi iin s depolama kapasitesi yksek olmaldr. Is depolama materyali alma scakl aralnda uygun zelliklere sahip olmaldr. Sistemde depolanan s btnyle geri kazanlabilmelidir. Is depolama ve geri kazanma etkinliinde azalma olmakszn, ok sayda depolama ve geri kazanma evrimi gerekletirilebilmelidir. Is depolama materyali korozif, toksik etkili ve yanc zellikte olmamaldr. Sistem ucuz ve kullanm sresi uzun olmaldr.
3.5. Gne Enerjisi Takviyeli Yeraltnda Mevsimlik Is Enerjisi Depolanmas

Is Enerjisi Depolanmas yer altnda gerekletirildiinde Yeraltnda Is Enerjisi Depolanmas (YIED) adn alr. Yer alt zellikle s enerjisi elde edilmesi ve depolanmas iin ok uygundur. Toprak scaklk deerlerinin k aylar boyunca d hava scaklndan yksek olmas s enerjisinin depolanmas ynnden nemli bir avantaj oluturmaktadr. Bu durumda yeraltnda s depolamada, yer stne gre daha az yaltm yaplmasna olanak salar. Is pompas ile beraber kullanld zaman Yer Kaynakl Is Pompas (YKIP) adn alr. YIED uygulamas iin pek ok teknik gelitirilmitir (Anderson ve ark., 2000; Anderson, 1997). YIED teknikleriyle enerji tasarruf edilerek daha verimli kullanlr. Bu teknikler, klasik stma/soutma sistemlerine gre evreyle daha uyumludur. Dnyada pek ok lkede YIED tekniklerinin uygulamalar ve geliimleri iin aratrmalar devam etmekte; ve Uluslar aras Enerji Ajansnn almalaryla giderek yaygnlamaktadr (Nordell ve Sehlberg, 1994; Nordell, 1997; Nordell, 2000). YIED teknikleri deponun kullanm amacna ve depolama ortamna gre snflandrlr.

51

ekil 3.5: Yer Altnda Is Enerjisi Depolanmas rnekleri (Anderson ve arkadalar 2003)

Mevsimlik depolama yaz aylarnda toplanan gne enerjisinin k aylarnda kullanlmak zere depolanmas tekniidir. Bu sistemde mevsimlik depo olarak farkl geometri de ve fiziksel zelliklere sahip depolar kullanlabilir. Prensipte mevsimlik depo kullanan stma sistemlerinin ekli, gne enerjisi kullanlan sistemlerden ok farkl deildir. Temel fark gnlk depo yerine mevsimlik depo kullanlmasdr. Mevsimlik depo sisteminde kullanlan elemanlar daha byk boyutlu olup maliyetler daha fazladr. Yaz aylarnda gne kolektrlerinden elde edilen s enerjisi srekli olarak depoya aktarlr. Depolanan enerji konutun s ihtiyacnn olduu aylarda depodan ekilir. Deponun enerjisi konutun mahal i scakln istenilen seviyede tutmaya, yetmedii zamanlarda bir stc da takviye olarak devreye girer. Kullanm scak suyu ihtiyac karlamada da ayn ekilde bu mevsimlik depolamal gne enerjisi sisteminden yararlanlr. Isl enerji kapasitesi depo hacmi ile, enerji kayplar yzeyler ve yaltmla alakal olduu iin depo hacmi arttka depolama verimi de ykselir. Ayn zamanda depo hacmi arttka bu tr sistemlerde birim maliyet de azalr.

52

Gne enerjisinin mevsimlik depolanmasnda, depolama hacmi olarak yer sz konusudur. Su depolar veya yer alt maaralar Borulu toprak depolamas(yatay ve dey s deitirici borular) Akiferler

ekil 3.6: Yeraltnda Is Enerjisi Depolama eitleri

Depolama ortam sadece su olduunda; kaya oyuu ve ukur depolamas yaplr. Depolama ortam olarak hem topran, hem de suyun kullanlmas halinde Akiferde Is Enerjisi Depolama Sisteminde gerekletirilir. Depolama ortam yeraltndaki jeolojik formasyon olduunda Kuyularda Is Enerjisi Depolamas yaplr. Sondajla alan dey veya yatay yer alt kuyusuna yerletirilen uygun boru sisteminde s tayc akkan dolatrlarak s enerjisi depolamas yaplr. Yer Altnda Is Enerjisi Depolanmas teknikleri iinde uygulamalar en ok, Akiferde Is Enerjisi Depolama ve Kuyularda Is Enerjisi Depolanmas teknikleriyle yaplmaktadr. Yer Altnda Is Enerjisi Depolanmas teknikleri uygulanabilirliinde yer alt jeolojik yaps nemlidir. Yer Altnda Is Enerjisi Depolanmas teknikleri ierisinde zel bir jeolojik yap gerektirmeyen tek sistem Kuyularda Is Enerjisi Depolanmas uygulamasdr. Kuyularda s enerjisi depolamada yeraltna borular denerek, uygun bir s tayc akkan ile depolama yaplr. Kuyular yatay veya dey olarak kullanlabilir. Kuyularda Is Enerjisi Depolanmas sisteminde, kuyu bir s tayc akkanla, etrafndaki jeolojik yap arasnda s deitiricisi olarak kullanlr. Dey Kuyularda Is Enerjisi Depolanmas uygulamas iin uygun bir sondaj teknii kullanlarak bir kuyu alr. Alan kuyu ierisine s tayc akkann dolatrlaca bir boru sistemi yerletirilir. Kuyu ve iindeki borular yeralt s deitiricisi olarak kullanlr. Yer alt s deitiricileri s tayc akkan ile yer alt jeolojik formasyon arasnda s aktarmn salar. Kuyularda Is Enerjisi Depolama stma, soutma veya her iki amal uygulanabilir. Her iki ama iin kullanlan Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemlerinde stma ve soutma yklerinin eit olmas istenir. Kuyularda Is Enerjisi Depolama uygulamas srasnda depolama yapabilmek iin ekonomik olabilecek, uygulama amacna gre, scak veya souk enerji kaynaklar bulunmaldr. Scak enerji

53

kayna olarak gne enerjisi, endstriyel veya s pompas atk ss kullanlabilir. Soutma amal Kuyularda Is Enerjisi Depolama kayna olarak ise k ortam havas, souk yzey sular (gl, nehir vb. ) veya s pompas kullanlabilir. Depolanan enerjiler binalarn stma ve soutmalarnda kullanlabilir. Kuyularda Is Enerjisi Depolanmas ak veya kapal dngl sistem olarak uygulanabilir. Ak dngl Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemlerinde, s tayc akkan kanalla dorudan temas halindedir. Akkan ve kayacn dorudan temasndan dolay su kimyas nem tekil eder. Is deitiricilerinde, kelmelerden kaynakl kabuklama veya korozyon problemleri olabilir. Ak sistemin avantaj ise, yer alt yaps ve s tayc akkan arasnda iyi bir s transferi gereklemesidir. Kapal dng Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemlerinin, uygulamalar ak sistemlere gre daha yaygndr. Genellikle kuyuya bir veya birden fazla U boru yerletirilir. En ok kullanlan boru tipi U borudur. Uygulama amacna ynelik scaklk aralndaki s tayc akkan, boru sisteminde pompa vastasyla kapal dngde dolatrlr. Bylece akkan yeraltn strken (souturken), kendisi souyarak (snarak) kanaldan dar kar. Tekrar stlmak (soutulmak) zere bir s deitiricisinden geirilir. Isnan (souyan) akkan tekrar yeraltna yollanr. Is tayc akkan seimi, alma scaklk aralna bal olarak yaplr. Genellikle su veya farkl yzeylerde alkol-su karmlar kullanlabilir. Kapal Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemleri ak Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemlerine gre daha az s transferi gerekleir. Is Enerjisi Depolama Sistemlerinde yeraltnda kuyularda depolamada dey s deitiricisi ile toprak arasndaki s aktarmn artrmak iin dolgu malzemesi kullanlr. Dolgu malzemesi U boru ve yer alt kuyusu arasnda kalan boluklara yerletirilir. Termal iletkenlii yksek olan dolgu malzemesi kullanlarak sistemin termal performans arttrlabilir. Bylece daha iyi bir s transferi salanm olur. Baz Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemlerinde dolgu malzemesi olarak yer alt suyundan yararlanlmaktadr. Genellikle sveteki Kuyularda Is Enerjisi Depolama sistemlerinde, sert kaya iindeki kanallar sondaj yapldktan sonra yeralt suyu ile kendiliinden dolabilmektedir (Gehlin ve Hellstrm, 2000). Kuyu derinlii; yerel iklim, s pompas, souk ve scak depolama ve jeolojik formasyon tipine baldr. Yeraltndaki s deitiricisinin, akkan ve toprak arasndaki s aks iin minimum dirente ve minimum uzunlukta olmas istenir. Is deitirici etrafndaki dolgu malzemesinin seimi sistemin performans ve ekonomik bakmdan byk bir etkiye sahip olabilir. Bylece daha iyi bir s transferi salanm olur (Remund ve Lund, 1996; Kjellson ve Hellstrm,1997). Yksek sl performans, gerekli kuyu derinlii ve boru uzunluunu azaltacandan, sistemin yatrm maliyeti de decektir.

54

Dolgu malzemesi kullanmn sebepleri; Sondaj srasnda yzeyden gelebilecek kirlilikleri engellemek. Akifer iindeki suyun gmesini engellemek. Koruyucu kaplama boyunca olan sznty engellemek; artezyen formasyonunun hidrolik zelliklerini korumak. Plastik kuyu kaplama yapldnda yapsal dayankllk salamak. Koruyucu kaplamalardaki eksiklikler ya da anmalara kar korumak. yi bir dolgu malzemesinin zellikleri ise aadaki gibi olmaldr (Gaber ve Fisher, 1988). Suyun akna direnmek iin dk geirgenlie sahip olmak. Sk bir ekilde yarklar doldurmak iin hem koruyucu hem de kuyu duvar ile balanabilmelidir. Formasyon malzemesi veya yeralt suyu bileenleri ile kimyasal olarak inert olmaldr. Kolayca karmaldr. Kvam (younluu) pompalanacak dzeyde olmaldr. Pompa ekipmanndan kolayca temizlenebilmelidir. Minimum dzeyde gvenilir ve zararsz olmaldr. Ucuz olmaldr. Geirgen blgelere girmelidir. yi bir s transferi iin yksek bir s iletkenliine () sahip olmaldr. Byk su tanklarnn yer altna gml olarak kullanld, gne stma sistemi uygulamalar mevcuttur. Bununla birlikte tank depolamas ile birlikte topran sl kapasitesinden faydalanmak zere boru depolanmasnn birlikte uyguland uygulamalarda vardr. Bu uygulamalara rnek olarak Finlandiyadaki Kerava Gne Kyn ve Hollandadaki Groningen projesi gsterilebilir. Kerava Gne kynde gne enerjisinin enerji ihtiyacn karlama oran % 21dir. Bu tr depolarn kullanld sistemlerde aadaki sorunlarn giderilmesi zaruridir. Metal tanklarn korozyonu Yaltm tabakasnn nem ile fiziksel zelliklerinin deiimi Isl gerilmeler Beton tanklarda atlaklar nce cidarl borularda szdrmazlk Uzun sreli dayankllk

55

Uygun malzemeler seilerek sorunlarn yaanmasn engelleyebiliriz. Enerjinin toprakta depolanmasnda boru kullanlmas uygulamas olduka basittir. Kullanlan borular toprak ierisine yatay ve dey olarak yerletirilir. Genellikle plastik borular kullanlr. Borularn boyu 1-100 m. arasndadr. Yeraltnda tank, ukur ve kaya oyuklarnda gne enerjisi ve/veya sanayideki atk slar depolanabilir. Bu amala su veya su-antifriz karmnn duyulur s kapasitesinden yararlanlr. Depodan kaaklar nlemek iin iyi bir yaltm gerekmektedir. Bu ise maliyeti artrp, sistem ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Akiferde sl enerjinin depolanmas prensip olarak ok basittir. Souk depolamada, yeralt suyu alan depodan kn ekilip soutulur ve tekrar kuyuya geri verilir. Soutma iin d ortamn soukluundan, yzey buz ve sularndan yararlanlr. Bu amala s deitiricileri de kullanlmaktadr. Yazn soutma gereksinimi olduunda, yeraltndaki souk su ekilerek kullanlr. Bu kullanm yine s deitiricileri yardmyla ve soutma sisteminden s aktarmyla gerekletirilir. Hem soutma ve hem de stma amal sistemlerde, kullanm sonucu snan yeralt suyu akiferde baka bir kuyu araclyla tekrar depolanabilir. Bu yntemde biri scak ve dieri souk olmak zere aralarnda etkileim bulunmayacak uzaklkta iki kuyuya gereksinim vardr. Akiferde yksek scaklkl s enerjisinin depolanmas, yine ekilen suyun stlp geri gnderilmesiyle gerekletirilir. Yeralt suyu bulunmayan yerlerde, yeraltna dey olarak yerletirilen, birbiri ile balantl zel kanallar kullanlr. Bu ynteme kanallarda sl enerji depolama denilmektedir. Bu kanallar, akkan ile toprak arasnda s aktarmn salayan yeralt s deitiricileri grevini yaparlar. Bu teknikle hem stma ve hem de soutma amal depolama yaplabilmektedir. Yeraltnda s enerjisi depolama sistemleri, elektrik ve fosil yakt kullanmna tasarruf getirmekte, gne enerjisi, doal enerji olanaklar (toprak, yzey ve yeralt sulan ile havada doal olarak bulunan sl enerji) ve sanayideki atk slar deerlendirerek, enerjinin etkin kullanmn salamakta, sera etkisi yaratan ve asit yamurlar oluturan gazlarn evreye daha az yaylmasna neden olmaktadr. Enerjide d bamll azaltmaya ynelik olarak, z kaynaklarn daha verimli kullanlmasna da katkda bulunmaktadr. Bu depolama sistemleri, yenilenebilir kaynaklardan enerji elde edilmesiyle kullanm arasndaki zaman farkn (gne enerjisinde gece-gndz ve yaz-k fark gibi) kapatarak, yenilenebilir enerji kaynaklarndan srekli yararlanabilme olana salamaktadr. Dolaysyla yenilenebilir kaynaklarn etkin kullanm asndan byk nem tamaktadr.

56

Yeraltnda s enerjisi depolama, tank, ukur ve kaya oyuklarnda, akiferde ve kanallarda depolama teknikleri ile gerekletirilmektedir. zellikle akiferde depolama nemlidir. Baz sanayi kurulular halen yeralt suyunu soutma amal olarak kullanmakta, sonra da atarak su rezervinin azalmasna ve evre kirliliine neden olmaktadrlar. Akiferde s enerjisi depolama sistemlerinde yeralt suyu kapal devre bir sistemde baka hibir su ile karmadan kullanlp, tekrar yeraltndaki ayni akifere beslenmektedir. Bylece, evre kirlenmesi olumad gibi, yeralt akiferi de korunmu olmaktadr. Dnyada birok baarl uygulamas bulunan akiferde ve kanallarda depolama sistemlerinin Trkiyede de kullanlmaya balanmas, toplam birincil enerji kayna tketiminde tahminen % 10-20 arasnda bir kazanm salayabilecektir. Yeraltnda s enerjisi depolama sisteminin uygulanabilecei yerler, yaplar (konutlar, hastaneler, okullar, hava alanlar, ticaret ve i merkezleri), sanayi, tarm (seraclk, kurutma, balk retim iftlikleri, tarmsal rn depolar) biiminde sralanmaktadr.
3.6. Yurtdnda Yeraltnda Is Depolanmas le lgili Yaplan almalar

Yeralt suyunu tutan ve ileten , ilerine suyun serbeste girebilecei veya hareket edebilecei boyutta ve miktarda birbiriyle balantl boluk ieren kayalardan oluan akiferde (aquifer) gne enerjisinin depolanmas fikrini ilk olarak Texas niversitesinden Davison ve Haris tarafndan gelitirilmitir [1]. Is kaybnn fazla olmas, geni scaklk aral sistemin dezavantaj olmasna ramen depo maliyetinin olmamas avantajdr.basnl akifer olarak nitelendirilen alt ve st snrlar geirimsiz tamamen doygun akiferler depolama yapmak iin en idealidir. Ancak bu tr akiferler fazla yoktur. Trkiyede bu konuda akiferlerde s depolanmas ile ilgili yaplm bir alma olmayp akiferleri gsterir bir yer alt haritasnn karlmas almalarn yaygnlamas iin ilk adm olabilir. Yer altnda kendiliinden olumu yaplar kullanmak mevsimlik depolamada byk avantaj salar. Lyckebo projesi svein Uppsala kentinin 13 km. kuzeyinde kurulmu bir merkezi stma sistemi olup, 1983 yazndan itibaren faaliyettedir. 550 konutun stma ve scak su ihtiyac bu proje kapsamnda salanmaktadr. Sistemde datlan su scakl 55-70 0C arasndadr. Istma sisteminin ana eleman 4320 m2 yksek verimli dz kolektr ve mevsimlik depolamada kullanlan 100.000 m3 hacimli kaya maaradr. Kolektrleri desteklemek iin 6 MW stc kullanlmtr. Maara 30 m. yksekliinde, 75 m. apnda olup yaltmszdr. Gne enerjisinin enerji ihtiyacn karlama oran % 85dir [10].

57

ekil 3.7: Lyckebo projesi (Maarada s enerjisi depolama)

Yeraltnda s enerjisi depolama tekniklerinden kanallarda ve akiferde depolama, Avrupa, Kuzey Amerika, Japonya ve indeki birok uygulama ile ekonomik ve ticari olarak kendini kantlamtr. Hollandada 1980 ylndan bu yana yaplan 40 adet akiferde depolama projesinin %80i konut sektrnde (hastaneler ve alveri merkezleri dahil), kalan da sanayide uygulanmtr. svete yaplan akiferde depolamaya ilikin 23 projeden elde olunan sonulara gre, soutma amal depolamada %90-95, hem stma ve hem de soutma amal depolamada %80-85, yalnzca stma amal depolamada %60-75 enerji tasarrufu salanmtr. Kanal depolama ise daha ok Amerika Birleik Devletleri, Almanya ve svete uygulanmaktadr. Japonya ve svete yeraltnda depolanan s, k aylarnda yollarn buzlanmasn nlemek iin kullanlmaktadr. Belika, komusu Hollandann da destei ile akiferde s enerjisi depolama teknolojisini enerji pazarna hzla sokmutur. Hollanda, bu amala bir zendirme yasas da karmtr [11]. Dnyadaki en byk kanal depolama sistemi ABDde New Jersey Richard Stockton Collegeda yaplmtr. Burada her biri 130 m derinliinde 400 adet kanal bulunmaktadr. Bu sistemin toplam soutma kapasitesi 5.6 MWdr. Burada salanan enerji tasarrufunun karl olarak emisyonlardaki yllk azalma, C02 iin 459, SO2 iin 3395 ve NOx iin 186 otomobilin yaratt emisyona edeerdir. ABD Bakan Bill Clinton 6 Ekim 1997 gn Amerikan Kongresinde iklim deiiklii konusunda yapt konumada, ABDde kanal depolama sistemleriyle konutlarda geleneksel sistemlerden daha ucuza ve hem de sera etkisi yaratan gazlan %40 azaltarak stma ve soutmann yaplabileceini sylemitir [11].

58

3.7.

Trkiyede Yeraltnda Is Depolanmas le lgili Yaplan almalar

Trkiyede bu konudaki ilk almalar ukurova niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Kimya Blmnde balatlmtr. 1995 ylnda, Uluslararas Enerji Ajans ile Trkiye adna ukurova niversitesi Rektrl Enerji Depolamasyla Enerji Tasarrufunun Aratrlmas Uygulama Anlamasn imzalamtr. Bu anlama kapsamnda Annex 8 Yeraltnda Is Enerjisi Depolama Sistemlerinin Uygulamalar konusunda, Amerika Birleik Devletleri, Almanya, Belika, Hollanda, sve, Kanada ve Japonyadan uzmanlarla birlikte almalar yaplmaktadr. Trkiyede akiferde s depolamas konusundaki ilk alma da yine ukurova niversitesi Tp Fakltesi Balcal Hastanesinin stma ve soutmas iin yaplmaktadr. Kayseri linde 50 yatakl bir otel binasnda gne enerjisi destekli stma ve kullanm suyu stma uygulamas yaplmtr (Kent vd.,2010). alma sonucunda bina stma ihtiyacnn % 30unun gne enerjisi destekli, sistemle karland tespit edilmitir. Konu ile ilgili dier bir alma Trakya niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makina Mhendislii blmnde yaplm olup, niversite yerlekesine kurulmu bir deneysel tesisat ile lmler yaparak konuyla ilgili almalarda bulunmulardr. (Can, vd.)

59

4.

YERALTINDA ISI ENERJS DEPOLAMA SSTEMLERNN ANALZ

4.1.

OPTMUM YALITIM KALINLII

Is depolama tanknn yaltm kalnl iin tasarm girdisi d ortam scaklnn 13 0C olduu durumda 65 W s kaybnn olmas gerektii bilgisidir. En yksek s kayb s depolama tank ierisindeki scakln en yksek olduu anda gereklemektedir. Yaltm kalnl hesaplamalar yaplrken s depolama tanknn i scaklnn 70 0C olduu an gz nnde bulundurulmutur. Bu tasarm girdisini salamak iin s depolama tanknn yaltm kalnl belirlenirken, s kaybnn s depolama tank gvdesi ile st balkta iletim ve tanmla ve s depolama tank tabannda iletimle olduu ngrlerek hesaplamalar yaplmtr. Silindirik koordinatlardaki denge denklemi ve her boyut iin tek boyutlu Fourrier ifadeleri, srasyla hem silindirik koordinat, hem de kartezyen koordinat iin verilmitir. Silindirik koordinat (Is depolama tank yan yzeyi iin) T 1 T 1 T T & = (kr ) + 2 (k ) + (k )+q c t r r r r z z T k T T = = k r = k q q q z r r z Kartezyen koordinat (Is depolama tank taban iin):

(4.1) (4.2)

T T T T & = (k ) + (k ) + (k )+q t x x y y z z = k T T T = k = k q q y z x y z

(4.3)

(4.4)

60

ekil 4.1: Yaltm Kalnlnn ematik Gsterimi

Yaplan kabuller (Her iki koordinat sistemi iin): Sadece yaltm malzemesindeki s kayb gz nnde bulundurulmutur. Is depolama tank et kalnlndaki iletimle olan s geii ihmal edilerek yaltm i yzey scakl su scaklna eit alnmtr. Yaltm malzemesinin sl iletkenlik katsays (k) homojen dalmldr ve sabittir. & Is depolama tank ierisinde s retimi bulunmamaktadr. q=0 0 Deponun 70 C scaklnda su ile dolu ve d ortam scaklnn 13 0C T olduu an iin yaltm kalnl hesaplanmaktadr. ( =0) t Is depolama tanknn yan yzeylerinde ve st balkta kullanlan yaltm ayn kalnlktadr.

Yaplan kabuller (Silindirik koordinat sistemi iin):

T =0) z T ynnde e scaklk dalm bulunmamaktadr. ( =0) Yaplan kabuller (Kartezyen koordinat sistemi iin):
Z ynnde e scaklk dalm bulunmamaktadr. (

61

Sadece z ynnde s kayb bulunmamaktadr. (

T T = =0) x y

Yan yzeyde s kayb hesaplamalar aada gsterilmitir. Denge denkleminin yaplan kabuller dorultusundaki basitletirilmi hali aada belirtilmitir. 1 T (k )=0 r r r (4.5)

Boyutsuzlandrma ileminin yaplp denklemin integrasyonu ile bulunan sonu denklem aadaki gibidir. T=C1.ln( r )+C2 R1 (4.6)

ntegrasyon sabitlerini belirlemek iin Is Depolama Tanknn snr koullarn belirlemek gerekmektedir. T(R1)=T1=70 0C snr koulu iin C2=T1 kmaktadr. Is depolama tank ile d ortamdaki havann ara yzeyinde (r=R2) scaklk ve s ak dT sreklilik gstermektedir. letimle olan s ak qyy (r)=-k denklemi ile ifade dR edilmektedir. C R qyy (r=R 2 )=-k 1 = hyy [C1.ln( 2 ) + T1 ) T ] R2 R1 (4.7)

Bu denklemdeki C1 integral sabitinin bulunmasyla boyutsuz formdaki scaklk ifadesi aada belirtildii gibidir.
T1 T = T1 T ln(r / R1 ) k + ln( R2 / R1 ) hyy .R2

(4.8)

Depo ykseklii boyunca tanmla ve iletimle olan birim uzunluktaki s ak denklemi aada belirtilmitir.
qyy =2 h r {[-( R k + ln( 2 ) h.R2 R1 T1 T ].ln : ( r ) + T1 T } R1 (4.9)

62

Is depolama tanknn d yzeyinde doal tanm gereklemektedir. Doal tanmdaki s tanm katsays (h yy ) aada belirtilen yolla bulunmutur. Doal tanm boyutsuz ifade biimi olarak Grashof says ile tanmlanmaktadr. Gr =
.

T2 T H TANK 3 2

(4.10)

Doal tanmn incelenmesinde dikey silindirler iin s tanm katsays (h), s depolama tank ierisindeki suyun ap/ykseklik oran 35/Gr0,25 ten kk olduu durumlar iin aada verilen denklem bulunmaktadr. Nu yy ={0,825+ kNusilindir Hs Hs 0,387(Gr.Pr)1/ 6 }2 .[1 + 1, 43( ] 9 /16 8/ 27 [1 + (0, 492 / Pr) ] Ds .Gr 0,25 (4.11)

hyy =

(4.12)

st balktaki s kayb: Sadece z ynnde s kayb vardr (k = 2T T z = k ) = 0, q 2 dz z

& Tanmla ve iletimle olan birim alandaki s ak (Q balk ) denklemi aada

belirtilmitir.
& Q balk Abalk = hbalk .(T T3 ) = k t yaltm (T3 T1 )

(4.13)

& Q balk =

(T T1 ) 1 + Abalk .k hbalk . Abalk t yaltm

(4.14)

Is depolama tank st balnn d yzey scakl (T3) aadaki denklemle bulunmutur.

T3 = T + & Q balk Abalk hbalk

(4.15)

st balkta gerekleen doal tanmdaki s tanm katsays (hbalk) aada belirtilen yolla bulunmutur.

63

T3 T .Ds 3 Gr = 2
Nu plaka = {0,825 + 0,3878(Gr.Pr)1/ 6 }2 [1 + (0, 492 / Pr)9 /16 ]8/ 27

(4.16)

(4.17)

hbalk =

k .Nu plaka Abalk

(4.18)

Tabandaki s kayb: d 2T T & z = k ) Sadece z ynnde s kayb vardr. (k 2 = 0, q z dz (4.19)

Tabandaki s kayb incelenirken elik malzemeden topraa iletimle olan s geii incelenmitir. letimle s geii denklem (24) ile elde edilen s aksnn taban alan ile arplmas ile ifade edilir.

&z = k q

T z

(4.20) (4.21)

& z . Ataban qz = q

oklu katmanlarda gerekleen iletimle olan s geii ifadesi aada belirtilmitir. (T1 Ttoprak ) (4.22) ttaban tkaide + Ataban .kst 37 Ataban .kb Toprak scaklnn 13 0C olduu durum iin Is depolama tanknn tabanndaki elik malzemeden (kst37=46 W/m0K) ve kaideden olan s kayb 40 Wdr. azami s kaybnn 65 W olduu tasarm girdilerinde belirtilmitir. Toprak altndaki koullara kar direnli olduu ve su geirmezlii yksek olduu iin yaltm malzemesi olarak poliretan seildi. Poliretan Is letim Katsays(k)=0,025 W/m0Kdir.

& Q ta ban =

Tablo 4.1: Havann Fiziksel zellikleri Scaklk 60 0C 1,025 kg/m3 0,003 1/0K m2/s Pr 0,71

64

Yaltm kalnl hesaplar belirtilen denklemlere gre yaplr. st balk ve yan yzey iin s tanm katsays balang deer olarak verilmi ve hesaplamalar sonucu kan yaltm kalnlk deeri iin taban ve yan yzey iin s tanm katsays tekrar hesaplanmtr. lk bata verilen s tanm katsays ile kan s tanm katsays birbirine yaknsayana kadar ilem tekrarlanmtr.Mevsimlik depolamada yaltm 300 mm. olarak kmtr. Yaltm Is Depolama Tekniinde depolanan sl enerjinin muhafaza edilecei sreyi belirtmektedir. Is depolama sistemi gnlk, haftalk , mevsimlik vb. zaman dilimleri iin belirlenebilmektedir. Kullanm yntemi belirlendikten sonra s depolama sresi de gz nnde bulundurularak yaltm kalnl belirlenir. Seimi yaplan 65 cm. yarapnda, 1,5 m. uzunluunda silindirik depo iin yaltm kalnl ile s kayb deiimini gsteren ekil 4.4 e gre izolasyon kalnl 30 cm.den sonra s kaybna etkisi azalmaktadr. Bu nedenle optimum yaltm kalnlnn 30 cm. olarak belirlenmesi gerekmektedir.

ekil 4.2: Yaltm Kalnl Is Kayb Deiimi 4.2. Is Kayplarnn Bir Yntem zerinde Analizi

Is enerjisi depolanmas durumunu bir rnek uygulama ile irdeleyelim. Is depolama sistemi olarak silindirik tank ve etrafnda kum hacmini alrz. Depolamann yaplaca yer Edirne, s enerjisi depolanacak akkan olarak da su seilmitir. Austos aynda ehir ebeke suyunu 15,9 0C den 70 0C scakla sttktan sonra 2 m3 silindirik dikey tank ierinde 2 m. derinlikte bulunmaktadr. Depolanan s enerjisinin uzun sre korunabilmesi, depoya yaplan yaltm ile dolays ile yaltmda kullanlan malzemelerin sl iletkenlik kat says ve izolasyon kalnl ile ilgilidir. Ayrca genel olarak toprak scaklnn kn d hava scaklndan daha yksek olmas, yazn ise d hava scaklndan daha souk olmas sebebiyle ve havadan daha dk iletkenlik kat saysna sahip olmas nedeniyle toprak s enerjisinin depolanmas ynnden uygun bir yaltm malzemesi gibi de deerlendirebilir. Duyulur s depolamada, depolanan enerji denklii iin aada verilen denklemler ile yazlabilir.

65

Q = m cp T Q = r cp V T

(Enerjinin korunumu denklemi) (Enerjinin korunumu denklemi)

ekil 4.3: Yerin 2 m. altnda 1,3 m. apnda , 1,5 m. yksekliindeki izoleli silindirik su deposu

Silindirik Deponun Sacnn et kalnln hesaplarsak; t: P.R +e (F.Z)(0,5.P) (Sac Et Kalnl Hesab)

t: t

3.650 +0,75 (1040.0,75)(0,5.3) :4 mm. olarak sacn et kalnl seilir.

66

Silindirik Su Deposunda Depolanan Is Enerjisi;

2 m3 suyun ehir ebeke suyu scakl olan (DM verilerinden)15,90C den 700Cye stlmas ile; Q= V . d. Cv. T Q= 2 m3 . 1000 kg/ m3 . 1 k.cal/kg. 0K . 54,10K Q=108.200 k.cal/h

Edirne li Merkezinde 2005-2006 ylna ait Ekim-Kasm-Aralk-Ocak aylarna ait deerler (Can , vd.)
Tablo 4.2: Edirne li Ortalama Toprak Scakl Deerleri 2 M. DERNLKTE TOPRAK SICAKLII Ekim Kasm Aralk Ocak 0 0 0 21 C 19 C 13 C 90C Tablo 4.3: Edirne li Merkezde ortalama d scaklk deerleri (DM verilerinden) ORTALAMA DI SICAKLIK DEERLER(1975-2006) Ekim Kasm Aralk Ocak 14,10C 8,50C 4,20C 2,80C

zolasyon malzemesi olarak 20 cm. su geirmezlii yksek s iletim katsays dk olduu iin poliretan seilmitir. Dolgu malzemesi olarak da kum,akl, krma ta karm malzeme seilmitir. Poliretan Is letim Katsays(k)=0,025 W/m0K-h Dolgu Malzemesi(Kum,akl,krma ta) Is letim Katsays(k)=0,7 W/m0K-h elik Sac Is letim Katsays= 60 W/m0K-h Toprak Is letim Katsays= 1,3 W/m0K-h Aralk aynda 1 ay sre ile suyu muhafaza edelim.

67

Silindirik yzeyden olan s kayb

Qkayp=

2 .L.T R

(4.24)

R= (

r r r 1 1 1 ln 2 ) + ( ln 3 ) + ( ln 4 ) k sac r1 k poliretan r2 k kum r3

(4.25)

R= (

1 0,654 1 0,854 1 1,354 ln )+( ln )+( ln ) 60 0,65 0,025 0,654 0,7 0,854

R= (0,0001022 + 10,67295 + 0,65841) m0K-h / W R= 11,3314 m0K-h / W Qkayp= 2.3,14.1,5.(70-13) 11,3314 (4.24)

Qkayp= 47,3851 Wh

Alt ve st yzeylerden s kayb;

Qkayp= K A T
L 1 L1 L2 + 3 = + K k sac k poliretan k dolgu

(4.26) (4.27)

1 0,004 0,2 0,5 = + + K 60 0,025 0,7 K= 0,11475 W/m2 0K Qkayp= 0,11475 . 3,14 . (0,65)2 . (70-13) Qkayp= 8,67753 Wh . 2 = 17,355 Wh (4.26)

68

Depolanan s enerjisinin yaklak yarya yaknnn kaybedildii tespit edilmitir. Is kaybn azaltmak iin yaltmn uygun ekilde yaplmas gerekir.
Toprak altnda deil de d ortamda ayn artlarda s enerjisi depolanmas durumunun incelenmesi.

D ortam scakl Aralk ay iin 4,2 0C alnr. (D.M..G.M. verilerinden)

ekil 4.4: Yer stnde s enerjisi depolama

Qkayp=

2 .L.T R r 1 r 1 1 R= ( ln 2 ) + ( ln 3 ) + ( ) k sac r1 k poliretan r2 r3 .h d hava R= ( 1 0,654 1 0,854 1 ln )+( ln )+( ) 60 0,65 0,025 0,654 0,854.20

(4.24) (4.25)

R= (0,0001022 + 10,67295 + 0,05854) m0K-h / W

R= 10,7316 m0K-h / W

Qkayp=

2 . 3,14 .1,5. (70-4,2) 10,7316

Qkayp= 57,75802 Wh

69

Alt ve st yzeylerden s kayb;

Qkayp= K A T
1 L1 L2 1 + = + K k sac k poliretan h d hava

(4.26) (4.27)

1 0,004 0,2 1 = + + K 60 0,025 20 K= 0,17499 W/m2/ 0K Qkayp= 0,12422 . 3,14 . (0,65)2 . (70-4,2) Qkayp= 10,843 . 2 = 21,687 Wh
Toprak altnda izolasyon kalnl 40 cm. olarak tespit alnd durum:

ekil 4.5: Yerin 2 m. altnda 40 cm. izoleli silindirik su deposu

70

Silindirik yzeyden olan s kayb

Qkayp=

2 .L.T R

(4.24)

R= (

r r r 1 1 1 ln 2 ) + ( ln 3 ) + ( ln 4 ) k sac r1 k poliretan r2 k kum r3

(4.25)

R= (

1 0,654 1 1,054 1 1,554 ln )+( ln )+( ln ) 60 0,65 0,025 0,654 0,7 1,054

R= (0,0001022 + 19,089615 + 0,55462) m0K-h / W R= 19,6408 m0K-h / W Qkayp= 2.3,14.1,5.(70-13) 19,6408 (4.24)

Qkayp= 27,33 W
Alt ve st yzeylerden s kayb;

Qkayp= K A T
L 1 L1 L2 + 3 = + K k sac k poliretan k dolgu

(4.26) (4.27)

1 0,004 0,4 0,5 = + + K 60 0,025 0,7 K= 0,0598 W/m2 0K Qkayp= 0,0598 . 3,14 . (0,65)2 . (70-13) Qkayp= 4,52 W/h . 2 = 9,04 Wh Toprak scaklk deerlerinin k aylar boyunca d hava scaklndan yksek olmas sl enerji depolama iin avantaj oluturmaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn banda gelen yazn bol olan gne enerjisinin sreklilii olmamas, zellikle k aylarnda kesikli olmas sebebiyle sl enerjinin depolanmas ihtiyac domutur. (4.26)

71

4.3.
0

Gne Enerjisi Destekli Is Depolama Sisteminin Ekonomik Analizi

Gne enerjisinin s enerjisi olarak depolanmas; alma scakl genellikle 100 Cyi gemeyen dk scaklktaki uygulamalar iin nemlidir. Dk scaklkta depolamann genel zellikleri unlardr: Ksmen veya tamamen atk durumdaki sdan etkin olarak yararlanlr. Gne nmndan kazanlan s, gndzden-geceye veya yazdan-ka olmak zere ksa veya uzun sre depolanabilir. Mevsimlik (uzun sreli) depolama etkinlii %70den daha yksek olamazken, gnlk (ksa sreli) etkinlik % 90dan yksek olabilir. Depolanan sdan konutlarda veya endstride scak su salanmas, stma/iklimlendirme ve tarmsal ilerde yararlanlabilir. Merkezi g tesislerinde enerji gereksiniminin az olduu dnemlerde, enerji gereksiniminin yksek olduu durumlarda kullanlmak zere ksa veya uzun sre iin depolanr.

Is depolama uygulamalarnda, atk durumdaki s enerjisinden yararlanldndan ve gereksinim duyulan elektrik enerjisi miktar azaldndan gerek verilere dayanarak yaplan simlasyon almasnda, 70 m2 alannda gne kollektr ve boluk oran % 50 olan ve 14 m3 hacmindeki kaya yatandan oluan s depolama nitesi bulunan, bir tek ailenin oturduu konut iin elde edilen sonular Tablo 4.4de gsterilmektedir. (Diner vd.,1996)

Tablo 4.4. Bir Konut iin Gne Enerjisiyle Istma Sistemine Ait Sonular(Diner ve Arkadalar, 1996) Sonular Is Depolamal Is Depolamasz Toplam Is Gereksinimi(kwh) 26.472 26.472 Ek s gereksinimi (kwh) 9.639 22.250 Gne enerjisinden yararlanma oran(%) 64 16

Kullanlan kolektrn 1 adedi 2,106 m2 olduuna gre; Toplam Kollektr Adedi=Toplam Kollektr Yzeyi / Bir Kollektr Alan Toplam Kollektr Adedi= 34

72

Tablo 4.5. Senelik Is Gereksinimini Karlamas in Kullanlmas Miktarlar ve Bedelleri Yakt Cinsi Yakt Alt Isl Senelik Yakt Yakt Deeri (kwh/m3) Miktar Birim Fiyat (TL) Doalgaz 8,83 kwh/m3 2.997,96 m3 0,624982 3 3 LPG 12,79367 kwh/m 2.069 m 2,061 Kmr(Soma) 6,396836 kwh/kg 4.138,30 kg. 0,36 Fuel-oil (4 nolu) 11.28 kwh/kg 2.346,80 kg. 1,85

Gereken Yakt Senelik Yakt Bedeli (TL) 1.873,67 4.264,21 1.489,78 4.341,58

Tablo 4.6. Is Depolamal Sistem in lk Yatrm Yaklak Maliyeti (2010 Yl Bayndrlk Bakanl Birim Fiyatlaryla) Birim Toplam Malzeme Cinsi Birimi Miktar Fiyat Fiyat (TL) (TL) Paslanmaz elik satan (AISI 304 Cr-Ni) Adet 34 331,50 11.050,00 panelli kollektr Sirklasyon Pompas 0,5-5 m3/h, 700-2800 d/d Adet 1 226,50 226,50 (kiz tip) Is Deitirgeci m2 2 2.925,60 2.925,60 Kaya oluu kaz maliyeti (Patlayc m3 14 22,08 309.12 kullanmadan) Sirklasyon Pompas 1-10 m3/h, 700-1400 d/d Adet 1 248,65 248,65 (kiz tip) Al.Fol.PPR-C Boru m. 70 5,75 402,50 Boru zolesi m. 70 9,05 633,50 yollu vana gvdesi Adet 1 209,70 209,70 Otomatik hava atma cihaz (su iin) Adet 2 14,05 28,10 Emniyet ventili Adet 1 20,15 20,15 Oda tipi elektronik scaklk duyar eleman Adet 1 311 311,00 Oransal kontroll elektronik scak su paneli Adet 1 966,25 966,25 Servomotor Adet 1 798,25 798,25 Genleme Tank Adet 1 291,65 291,65 Termometre Adet 2 17,00 34,00 Manometre Adet 2 20,80 41,60 Pislik tutucu Adet 1 15,30 15,30 Selenoid valf Adet 1 157,90 157,90 Ek stc(Sistemde sorun olmas durumuna Adet 1 1.200,00 1.200,00 karlk tam kapasite alabilecek ekilde) TOPLAM MALYET 19.869,77

73

Tablo 4.7. Is Depolamal Sistemde Farkl Yakt Trlerine Gre Yakt Tasarrufu ve Amortisman Sresi Yakt Tasarruf Yakt Tasarruf Amortisman Yakt Cinsi Miktar Bedeli Sresi Doalgaz 1.906,342 1.191,43 16,67 LPG 1.315,73 2.711,72 7,33 Kmr (Soma) 2.631,46 947,33 20,97 Fuel-Oil (4 nolu) 1.492,287 2.760,73 7,19

Tablo 4.7de grld zere kmr ve doalgaz iin maliyeti amorti etme sresi olduka uzun olup, fuel-oil ve kmr kullanmnda s enerjisi depolama sisteminin avantajl olduu grlmektedir. Fakat kmrl sistemin iletilmesinin maliyeti de gz nne alndnda amortisman sresinin azalaca anlalmaktadr. 70 m2lik konut alan iin tasarlanan stma sistemi deerlendirilmi olup; daha byk alanlarn stlmas iin dnldnde maliyetlerin azalaca anlalmaktadr. Bu nedenle bu sistemlerin daha byk alanlar iin daha avantajl olaca ve geri deme sresinin daha fazla ksalaca anlalmaktadr. Ayrca tablo 4.6da grld zere gne enerjisi panellerinin toplam maliyetteki arl olduka fazladr. Ayrca maliyet kalemlerindeki birim fiyatlar Bayndrlk Bakanl verilerinden alnm olup, bu fiyatlarn iinde %25 Mteahhit kar da vardr. Dolays ile bu maliyetin de azalabilecei deerlendirilmelidir. Gne enerjisinin kullanmnn artmas ve bu endstri alanna ait retimin artmas ile bu maliyet kaleminin de azalaca dnlmektedir.
4.4. Yer Altnda Metal Sac Depoda Is Depolanmasnn Gne Enerjisi le Btnleik Bir Sistemde ncelenmesi

Bu konuyla ilgili olarak yaplan deneysel almalarda da gne enerjisi ile salanan enerjinin bir ksmnn konutlarda kullanld kalan ksmnn ise depoland bir sistem incelenmitir. Edirne linde yaplan deneysel almada gne enerjisi kolektrlerine toplanan enerjinin bir ksm kullanm suyu olarak kullanlm, geri kalan ksm ise toprak altnda bulunan silindirik depoya aktarlmtr.

ekil 4.6: Is Toplama niteleri ekil 4.7: Isl Enerji Depolamak in Silindirik depo

74

Gne kollektrlerinde toplanan s enerjisi s tayc akkan vastas ile ift cidarl galvaniz sacdan yaplm silindirik tank iindeki %25 etilen-glikol, %25 su olan karma s enerjisini s deitirgeci sayesinde aktarr. Silindirik tank iindeki su scakl, toplayc kndaki su scaklndan yksek olduu durumlarda otomatik kontrol nitesi sayesinde devreye girer. Is enerjisi depodan salanr. Bu sayede enerjinin sreklilii salanlmak istenmitir.

ekil 4.8: Silindirik Su tank ve Is Deitiricileri

Binann stlmasnda kullanlan stc da deponun iindeki su scaklna gre devreye girmektedir. kinci bir otomatik kontrol nitesi ile bu durum salanmtr. Istc k scakl ile depodaki suyun scakl arasndaki farka gre devreye girip, devreden kar.

75

ekil 4.9: Gne Enerjisi Takviyeli Yeraltnda Is Enerjisi Depolama Sistemi

Bu sistem kurulduktan sonra 2005-2006 yllar arasnda lm aletleri ile yl boyunca d hava scaklk deerleri, toprak scaklk deerleri ve depo iindeki scaklk deerleri farkl derinlik ve ksmlardan alnarak kaydedilmitir. lmler neticesinde elde edilen veriler sonucunda kn en souk olarak getii ocak aynda yer altnda bulunan depodaki su scakl 19 0C olduu grlmtr. Bu da gstermektedir ki mevsimlik sl enerji depolama ile srekli olarak kesintisiz enerji temini mmkn olmaktadr. Kurulan sistemin bir yl boyunca test edilmesi neticesinde depolama tanknn yer altnda kurulmas ve etrafnn kum ile evrelenmesi neticesinde gne enerjili stma sistemi ile birlikte kullanlmas durumunda gerek kullanm suyunun stlmas, gerekse hacim stlmas durumunda ciddi bir enerji tasarrufu salad grlmektedir. Duyulur s depolanmas ve gne enerjisi desteinin sistem sl performansn nemli lde artrd anlalmaktadr. Ayrca farkl jeolojik yaplarda farkl sonular elde edilmektedir. Bu da yaltmla ilgili bir zelliktir. ekil 4.10da 3 farkl jeolojik yap iin yllk depo scakl deiimi gsterilmektedir. Gne enerjisi takviyeli sistemlerde yllk ortalama depo scaklnn ilerleyen yllarda ykseldii grlmtr. Bu nedenle s pompal stma sisteminin Etkinlik Katsays (COP=coefficient of performance) deeri her yl artacaktr. Sistemin sl verimi yllara gre deieceinden optimal sistem tasarm sl sistemin ekonomik mr boyunca elde edilecek toplam verim gz nnde bulundurularak yaplmaldr.

76

ekil 4.10: Farkl jeolojik yaplarda depo scaklk deiimi

Gne enerjisi destei olmayan bir sistemde, yllk ortalama depo scakl 3 farkl jeolojik yap (kireta, kil, granit) iin ekil gsterilmitir. Buradan topran zelliinin de depolamada nemli olduunu grmekteyiz. Topran s iletim katsays geni bir aralkta deimektedir. (k=0,06-3 W/m0K) Ayrca topraktaki scakl etkileyen nem gibi faktrler de depolanmada etkendir. Topraktaki nem oran arttka s iletkenlik katsays da artmaktadr. ekilden anlald zere s pompal bir sistemde depo scakl ortalama derin toprak scakl olan 15 0C den dktr. Bu nedenle bu sistem kurulduu andan itibaren her yl Etkinlik Katsays deeri azalacaktr. Bunu nlemek iin s pompal stma sistemleri gne enerjisi destekli kurulmasnda yarar vardr. Gne enerjisi takviyeli sistemde yllk ortalama depo scaklnn deiimi 3 farkl aptaki depo iin ekil 4.11de gsterilmitir. ok byk ve ok kk depo aplar arasnda optimal sistem Etkinlik Katsays deerini verebilecek bir ap olduu anlalmaktadr. Optimal depo apnn hem sl verimin hem de sistem ekonomisinin iyiletirilmesi hedeflenerek tespit edilmesi uygulamalar asndan ok nemlidir.

77

ekil 4.11: Farkl apta Deponun Scaklk Deerlerinin Deiimi

78

5.

SONU VE DEERLENDRME

Toprak scaklk deerlerinin zellikle k aylarnda d hava scaklk deerlerinden yksek olmas, topran da bir nevi izolasyon malzemesi grevi grmesi nedeniyle, depoya uygun yaltm yaplmas durumunda yer altnda s enerjisi depolamann, enerji kayplarna ramen nemli ksmnn kullanlabilir durumda depolanabilecei anlalmaktadr. Burada sy ne kadar sre ile ne kadar miktarda depolamak istememiz nemlidir. Ayrca iklim artlar ve topran jeolojik durumu da nemlidir. Buna uygun depo kapasitesi seilerek ve uygun yaltm malzemesi kalnl seilir. Gne enerjisi ile elde edilen enerjinin depolanmas, kayplarn karlanabilmesi ve snn daha uzun sreli kullanlabilmesi asndan nemlidir. Bu nedenle yer altnda s depolamasn gne enerji sistemi ile entegre olarak kullanmak, gne enerjisinin etkili olduu yaz aylarnda enerji depolayarak yetersiz olduu k aylarnda kullanmaya imkan verdii iin daha uygulanabilirdir. Is depolama sistemlerini gne enerjisi sistemleri ile entegre kullanmakta fayda vardr. Yer altnda s depolamasnn zellikle gne enerjisi ile birlikte kullanlmasnn enerji tasarrufu salad grlmektedir. Gne enerjisi ve topran ssndan faydalanlan bir sisteme yer alt deposu da monte edilirse bu sistemin kullanlmas ciddi enerji tasarrufu salar. Farkl geometrilerde olan ok sayda deiik yeralt duyulur enerji depolama sistem geometrileri mevcuttur ve bu sistemlerin geici rejim sl performanslarnn deneysel yntemlerle belirlenmesi hem ok pahal hem de ok uzun yllar boyunca yaplan deneyler gerektirdii iin bu bilimsel alanda kuramsal aratrmalarn yaplmas nem tamaktadr . Hollanda, Almanya gibi lkelerde Trkiyeye gre tahmini olarak te bir orannda gne nm almalarna ramen gne enerjisinden ok daha fazla yararlanmakta, enerji ihtiyacnn byk ksmn gne enerjisinden salamaktadrlar. Trkiye de, gne enerjisinden faydalanma asnda devletin her hangi bir tevik veya destei olmamasna ramen ekonomik olarak ok cazip olduu iin, bu sektr kendiliinden gelimitir. Kt enerji kaynaklarnn etkin kullanlmas ve enerji tasarrufunu arttrmak iin bu sistemlerin yaygnlamas hususunda lkemizde tevikler uygulanmaldr. Gne enerjisi takviyeli s depolama sistemlerinin byk alanlarn stlmasnda kullanlmas yatrm maliyetini karlama sresinin ksalmas bakmndan nemlidir. Ayrca hem stma hem de soutmann birlikte yaplabilecei ve s pompalaryla birlikte kullanlabilen karma sistemlerde verimin yksek olaca anlalmaktadr. Gne enerjisi destekli s depolama sistemlerinin yaygnlamas ile maliyeti oluturan zellikle gne kolektr ve panelleri gibi imalat kalemlerinin maliyetinin de decei dnlmektedir.

79

Yeraltnda s enerjisi depolama tekniinin Trkiyede uygulanmas iin, konu enerji politikas kapsamna alnmal, bata Uluslararas Enerji Ajans, Avrupa Birlii Enerji Programlar ve Dnya Bankas Enerji Programlar olmak zere uluslararas programlara itirak edilmeli, devlet tarafndan mali olarak desteklenmelidir. niversitelerin eitim programlarnda yer verilmeli, kamuoyuna tantlmal, Ar-Ge almalar gelitirilmeli, yerli teknolojinin yeterli olmad alanlarda bilinli teknoloji transferleri yaplmaldr. Uygulamalar iin yasal mevzuat dzenlenmelidir. Bu konu ile ilgili olarak sempozyumlar dzenlenmeli yatrmclarn, uygulamaclarn bu konuya dikkati ekilmelidir. Ayrca toprak iinde enerji depolanmas iin yerletirilecek olan depo ve toprak kaynakl s pompas uygulamalar iin topraa boru denmesi gibi kaz ilemlerinin sonradan yaplmasnn maliyeti arttracak olmas nedeniyle yaplacak kaz maliyetlerini azaltmak iin bina yapmna balamadan temel aamasnda bu tr sistemlerin projelendirilerek ve yer altna monte edilmesi nemlidir.

80

KAYNAKLAR [1] [2] nall ,M., (1998) Mhendis ve Makina Dergisi, 463, pp 22-27 nsal ,M., Yumruta R., (2008), Yer alt Is Depolama Sistemlerinin Kuramsal Analizi, VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008, stanbul Bankston ,C.A., (1988), The Status and Potential of Central Solar Heating Plants with Seasonal Storage, A International Report, In Advavances in Solar Energy 4, (K.W.Boer, ed.) Can, A., Karaavu B., (2007) Mevsimlik Depolamal Gne Enerjili Istma Sistemi ile Deneysel almalar, Tesisat Mhendislii Dergisi, 97: 30- 37. Can, A., Karaavu, B., (2006) Gne Enerjisinin Duyulur Is Olarak Depolanabilirlii, Tesisat Mhendislii Dergisi, 92: 23- 28. Ylmaz, M.., (2005), Yeralt Termal Enerji Depolamada Kullanlan Farkl Dolgu Maddelerinin Termal zelliklerinin Aratrlmas, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi ,64 Gnerhan, H., (2008), Duyulur Is Depolama Bazalt Ta, TMMOB Dergisi,makale Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl nternet sitesi , http://www.dmi.gov.tr nar, M.A., (2008), Gne Enerjisinin Odakl Kolektr ile toplanp Yeraltnda Depolama Sistemi, VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES, stanbul Bulut, H., (2009), Temiz Enerji Teknolojileri Kursu Notlar, Gaziantep Burunstrm, C. And Hillstrm, C.G., (1987), The Lyckebo Project, Solar District Heating with Seasonal Storage in a Rock CavernEvaluation and Operational Experiencc, Swedish Councl for Building Research, D20 gl, ., Selba, R.,enol, R.,Kzlkan, ., (2003), Gne G Sistemlerinin Heliostat Alan Dzenlemesi ve Termodinamik Analizleri, 14. Ulusal Is Bilimi ve Teknii Kongresi Bildiri Kitab, Isparta.

[3]

[4]

[5] [6]

[7] [8] [9]

[10] [11]

[12]

81

[13] [14] [15]

Bac, E.,(2009), Mhendis ve Makina Dergisi, 593, 31-32 Dincer, ., (2002), "Thermal energy storage and phase-change materials", Course on Porous Media, Evora, Portugal. Kumluta, D., Tavman .,(2003) Alminyum Oksit Tane Katkl Polietilen Matriksli Kompozitlerin Is letim Katsaylar, Fen ve Mhendislik Dergisi, 2: 23- 28. Kumluta, D., (2010), Souk atlarda at Aras Yaltm Malzemesi Olarak Uucu Kl ve Polistren Kpk Katkl Yap Malzemesi Kullanlabilirliinin Aratrlmas, V. Ulusal at ve Cephe Sempozyumu, zmir Twidell, J., (1990), London, Renewable Energy Resources Mahir, N., (1985), Gne Hcreleri,T, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi ,1-4, stanbul Kreider, J., (1982), Solar Heating & Cooling, Active & Passive Design,Hemisphere Publushing Corporation, London Yet, M.E., (1998), Gne Enerjili Scak Su Sistemlerinin Tasarm iin Modellenmesi ve Simlasyonu, T, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, stanbul Kl, A., ztrk, A., (1984), Gne Inm ve Dz Toplayclar,Snai Aratrma ve Gelitirme Genel Merkezi Mdrl yaynlar, Ankara Tol, H.., Ata, S., (2008), Is Depolama Sisteminin Detayl Tasarm TSAD, Proje Raporu, TBTAK-MAM, Kocaeli Kuzgun, ., (1997), Absorbsiyonlu Soutma Sisteminin ncelenmesi, T, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, stanbul Gktun, S., (1983), Gne Enerjisinin Depolanmas, T, Fen Bilimleri Enstits Doktora Tezi, stanbul Gemici, Z., (2008), Termal Enerji Depolama Sistemlerinde Kullanlan ve Faz Deiimi Yapan Kapsllerde Is Transferinin ncelenmesi, T, Fen Bilimleri Enstits Doktora Tezi, stanbul Breki, .,(1991), Thermal Energy Storages, T, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, stanbul

[16]

[17] [18] [19] [20]

[21]

[22] [23]

[24] [25]

[26]

82

[27]

Sarbek, B., (1995), Tavandan Soutmal Gne Enerjili Absorbsiyonlu Soutma Sistemi, T, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, stanbul Derbentli, T., Uras, A., Sayn, C., (1983), Gne Toplaycl Bir Konut Istma Sisteminin Simlasyonu, 4.Is Bilimi ve Teknii Kongresi, stanbul, s:221-232 Arn, .D., (1985), Gneli Su Istclarnn Projelendirilmesi, 5.Is Bilimi ve Teknii Kongresi, stanbul, s:479-489 Wang, H., Chengying, Q., Wang, E., Jun, Z., (2009), A case study of underground thermal storage in a solar-ground coupled heat pump system for residential buildings, Renewable Energy, 34, 307-314 Uar, A., nall, M., (2008), A nite element model of solar heating system with underground storage, International Journal of Thermal Sciences, 47, 16391646 Uar, A., nall, M., (2005), Thermal and economical analysis of a central solar heating system with underground seasonal storage in Turkey, Renewable Energy, 30, 10051019 nall, M., nsal, M., Tanyldz, V., (1997), A Computational Model Of A Domestic Solar Heating System With Underground Spherical Thermal Storage, Energy Vol. 22,No. 12,pp. 1163-1172 Can, A., Karaavu, B., (2009), Thermal and economical analysis of an underground seasonal storage heating system in Thrace, Energy and Buildings, 41, 110 nall, M., (1998), Design Parameters For A Solar Heating System With An Underground Cylindrical Tank, Energy Vol., 23, No. 12, pp. 10151027 Sanner, B., Karystas, C., Mendrinos, D., Rybach, L., (2003), Current status of ground source heat pumps and underground thermal energy storage in Europe, Geothermics, 32, 579588 Goswami, D.Y., Vijayaraghavan, S., Lu, S., Tamm, G., (2004), New and emerging developments in solar energy, Solar Energy, 76, 33 43 Diner, ., Hepbal, A., (2006), Kanadann En Byk Kuyu i Isl Enerji Depolama Sistemi: Bir Uygulama, Tesisat Mhendislii Dergisi, Say:93, S:65-78

[28]

[29] [30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

83

[39] [40] [41]

ztrk, H., (2008), Is Depolama Teknii, Teknik Yaynevi, Ankara Akal, ., (2010), 2010 Yl naat Birim Fiyat Analizleri, Ankara Mazman, M., (2006), Gizli Is Depolamas ve Uygulamalar, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits Doktora Tezi, Adana

[42] Paksoy, H.., Grbz, Z., Turgut, B., Dikici, D. and ve Evliya, H.,
(2004), Aquifer Thermal Energy Storage (ATES) for air conditioning of a supermarket in Turkey, Renewable Energy, Vol. 29, pp.19911996. CO2 mitigation with thermal energy storage 17

84

TEEKKR

Bu tez almamn bandan sonuna kadar engin bilgi ve tecrbeleri ile beni ynlendiren, ulusal ve uluslar aras yapt almalarla bilim dnyasnda saygn bir yeri olan, tanmaktan byk onur duyduum Hocam ve danmanm Sayn Prof.Dr.-ng. Ahmet CANa tm katklarndan ve desteinden dolay teekkrlerimi sunarm. Ayrca her zaman yanmda olan ve beni almalarmda cesaretlendiren sevgili eim Nurdan UZUNa da teekkr bir bor bilirim.

85

ZGEM

Mehmet Hakan UZUN 1974 ylnda Pnarhisarda dodu. lkokul ve Ortaokulu Pnarhisarda, Liseyi stanbulda Kabata Erkek Lisesinde tamamlad. 1994 ylnda girdii Trakya niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makina Mhendislii Blmnden 1998 ylnda mezun oldu. Ayn yl makina tesisat alannda faaliyet gsteren bir firmada proje mhendisi olarak alma hayatna balad. 2000 ylnda Edirne PTT Bamdrlnde Mhendis kadrosunda greve balad. 2008 ylnda Trakya niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makina Mhendislii Ana Bilim Dalnda Yksek Lisans eitimine balad. 2008 ylndan beri stanbul PTT Bamdrl Yap ve Teknik ler Mdrlnde Mhendis kadrosunda almaktadr.